Grupin e 15 t elementeve t sistemit periodik e prbjn azoti-N,fosfori-P,arseni-As,antimoniSb,bizmuthi-Bi dhe ununpentiumi-Uup.

N nivelin e fundit energjetik kto elemente kimike kan pes

elektrone.Nj ift elektronik ndodhet n nnnivelin ns ,ndrsa tri elektrone tek n orbitalet px,py dhe pz.
.Konfiguracioni elektronik i prgjhithshm i tyre sht ns2 np3.N natyr paraqiten n m shum
isotope.Atomet e fosforit me numr mase 32 dhe 33 jan izotope radioaktive me koh t gjysmzbrthimit
prej 14,26 dhe 34 dit.
Si edhe grupin e 14-t t SPE ashtu edhe grupin e 15-t e karakterizon llojllojshmria e vetive t elementeve
kimike.Karakteri metalik i elementeve t grupit 15 rritet me rritjen e numrit atomik.
Azoti dhe fosfori jan jometale t theksuara,arseni dhe antimoni jan metaloide ndrsa bizmuthi
sht metal.
Elementet e grupit 15 si substanca elementare
T gjith elementet e grupit 15 kan nga 5 elektrone valentore.Pr shkak t madhsis s vogl t
atomeve vetm azoti ndrton molekula dyatomike.Elementet tjer t ktij grupi paraqiten n disa
modifikime alotropike.
Molekulat e azotit jan dyatomike.Atomet jan t lidhur me lidhje trefishe t ciln e bjn nj lidhje(sigma) dhe dy lidhje t formuara me mbimbulim ansor t orbitaleve- p.Lidhja sht jopolare dhe
mjaft e fort (ENN =946 kJ/mol) .
Pr shkak t radiusit atomik t madh,dukshm m t madh se radiusi atomik i azotit ,fosfori nuk
mund t ndrtoj molekula dyatomike.N molekuln e fosforit t bardh,P4,katr atome t fosforit zn
kulmet e tetraedrit t rregullt (60).Duke pas parasysh se orbitalet px,py dhe pz n mes tyre ndodhen nn
kndin 90,lidhjet njfishe kovalente n kt molekul ndrtohen me mbimbulimin e pjesrishm t
orbitaleve.Largsia e madhe n mes atomeve dhe mbimbulimi i pjesshm i orbitaleve i bjn lidhjet n
molekuln e fosforit t bardh mjaft t dobta.N mes molekulave jopolare katratomike ekzistojn forcat e
dobta t Van der Valsit (i mbajn s bashku).
Fosfori i kuq,Pn sht modifikim alotropik shum m stabil i fosforit se fosfori i bardh.Fosfori i
kuq ka struktur zinxhirore.Molekulat e mdha Pn jan t ndrtuara nga numr i madh i atomeve t cilt
formojn zinxhir tetraedrash n form kafazi.Prve fosforit t bardh dhe t kuq sht i njohur edhe
fosfori i zi.Ky modifikim alotropik ka vetm kuptim teorik sepse vshtir fitohet.
Arseni dhe antimoni paraqiten si molekula mjaft jostabile katratomike As4 dhe Sb4.Modifikimet
stabile t prhimta t ktyre dy elementeve kan struktur shtresore (Asn dhe Sbn).Bizmuthi gjithashtu
ndrton struktur shtresore si edhe rrjet kristalore metalike e cila ndrtohet me numr t vogl t
elektroneve valentore.
azo fosf arse antim bizm
ti
ori
ni
oni
uthi
74 110 121 141p 152p
pm pm pm m
m
Radiusi (rrezja) atomik i elementeve t grupit 15 t shprehura n pm-pikometr.
VETIT FIZIKE T ELEMENTEVE T GRUPIT 15
Azoti sht gaz pa ngjyr dhe pa shije.Molekulat dyatomik N2 jan jopolare ,me mas molekulare t
vogl,ashtu q n temperatur -196C kalon n gjendje agregate t lngt.Fosfori i bardh P4 sht i but si
rrshir,ka tregon pr ndrveprimet e dobta ndrmolekulare.Si molekul jopolare nuk tretet n uj por n
tretsa jopolar si sht disulfur karboni (S=C=S).Veti specifike e ktij modifikimi alotropik t fosforit
sht se ndrion n errsir fosforeshenca.Fosfori i kuq ka temperartur dukshm m t lart t shkrirjes se

fosfori i bardh,ka edhe pritet,duke pas parasysh q ka struktur zinxhirore.Pr dallim nga fosfori i bardh
nuk tretet n disulfur karboni (CS2).Arseni sublimon.Anomalia n temperatur t shkrirjes s bizmuthit ,m
e ult se temperatura e shkrirjes s antimonit,sht pasoj e ekzisencs s forcave t dobta metalike.
Azoti
Fosfori i
bardh
Fosfori i kuq
Arseni
Antimoni
Bizmuthi

Tshk/C
-210
44,1

Tvl /C
-195,8
280

593

Sublimo
n
Sublimo
n
1380
1500

Sublimo
n
631
271

Vetit kimike t elementeve t grupit 15

(g/cm3)
1,02
1,81

Ei /ev (I)

5,73
6,69
9,78

N
15P
32As
51Sb
83Bi
7

14,5
11
10
8,6
8

Koef.elektr
oneg.
3
2,1
2
1,9
1,9

Si e arrijn konfiguracionin elektronik stabil elementet e grupit 15 ?

Energjit e jonizimit jan mjaft t larta ka edhe pritet duke pas parasysh se atomet e ktyre
elementeve n nivelin e fundit energjetik kan pes elektrone valentore.Nnniveli energjetik gjysm i
mbushur kontribon n n stabilitetin e atomeve.Formimi i joneve stabile pozitive praktikisht sht i
pamundur,prve te metali bizmuthi te i cili sht dshmuar prana e joneve Bi3+.Nga ana tjetr elementet e
grupit t pest do t mundnin t pranojn tri elektrone dhe n kt mnyr t arrijn konfiguracionin
elektronik stabil si t gazit fisnik m t afrt.Jonet t ngarkuar negativisht si jan N3- dhe P3- mund t
gjinden n rrjeta kristalore t nitrideve dhe fosfideve.
Pa marr parasysh n mundsin e formimit t joneve Bi3+,N3- dhe P3-,nj numr i pakrahasueshm
m i madh i komponimeve t elementeve t grupit 15 ka lidhje kovalente tipike.Tri elektrone tek,ekzistenca
e elektroneve t brendshme t orbitaleve d (prjashtim bn azoti) dhe vlerave t koeficientit t
elektronegativitetit tregojn se kta elemente leht formojn ifte t prbashkta elektronike.Pr shkak t
radiusit t vogl atomik azoti mund t formoj lidhje njfishe,dyfishe dhe trefishe kovalente.
Duke pas parasysh konfiguracionin elektronik dhe vlerat pr koeficiente t
elektronegativitetit,elementet e grupit 15 mund t ken numra oksidues prej 3 deri +5.Komponimet stabile
t fosforit,arsenit dhe antimonit m s shumti kan shkallt e oksidimit +3 dhe +5 ndrsa t bizmuthit +3.
FORMIMI I KOMPONIMEVE BINARE T ELEMENTEVE T GRUPIT 15
Azoti sht gaz inert.Lidhja e fort trefishe kovalente (:NN:)sht arsye se prse azoti reagon vetm
nn ndikim t temperatures s lart,presionit ose kushteve tjera specifike.N mnyr t drejtprdrejt
komponohet me metale dhe disa jometale.Me hidrogjenin jep amoniakun.
.
-3 +1
N2(g) + 3H2(g) 2NH3(g) amoniaku
Azoti nuk digjet dhe nuk i ndihmon djegies. N azot qiri fiket ka shrben si prov pr pranin e azotit..Tek
n temperaturn e harkut elektrik 3000C reagon me oksigjenin duke dhn oksid azoti (II).
.
3000C
+2 -2
N2(g) + O2(g) 2NO oksid azoti (II)
Pr dallim nga azoti,fosfori i bardh sht sht substance mjaft reaktive dhe helmuese.
N ajr spontanisht ndizet.Me sasi t mjaftueshme t oksigjenit jep oksid fosfori (V).Nse nuk ka sasi t
mjaftueshme t oksigjenit fitohet oksidi i fosforit (III).

.
.
.
.

+3 -2

P4(s) + 3O2(g) P4O6 oksid fosfori (III)

+5 -2

P4(s) + 5O2(g) P4O10 oksid fosfori (III)

Pr dallim nga fosfori i bardh,fosfori i kuq sht shum m pak reaktiv dhe nuk sht toksik
(helmues).Ndizet n 260C.Me metale fosfori ndrton fosfide,n mnyr t vrullshme reagon me sulfurin
dhe elementet halogjene.
.
+3 -1
.
P4(s) + 6Cl2(g) 4PCl3(s) klorur fosfori (III)
.
.
PCl3(s) + Cl2(g) PCl5(s) klorur fosfori (V)
Elementet tjer t grupit 15 tregojn raktivitet dukshm m t vogl se fosfori i bardh.
Azoti sht gaz kimikisht inert,ka sht pasoj e lidhjes s fort trefishe n molekuln dyatomike.
Fosfori i bardh sht jashtzakonisht reaktiv ,ndizet n ajr.Ruhet n uj.

Aftsia reduktuese e elementeve t grupit 15

Elementet e grupit 15 nuk reagojn me ujin.N azotin elementar nuk veprojn as acidet m t forta as
bazat.Fosfori i bardh ,si elementi m reaktiv mund t reagoj me baza alkaline,por edhe me acide.Asnjri
prej elemnteve t grupit 15 nuk sht posarisht reaktiv ,duke prjashtuar fosforin e bardh.

Prhapja n natyr e elementeve t grupit 15

Nga t gjitha gazrat,n atmosfer ka m s shumti azot,78% t prqindjes vllimore t ajrit.N korn
e toks ka vetm n form t komponimeve.minerali m i prhapur i azotit sht shalitra e
kilit,NaNO3.Fosfor ka n natyr m tepr se azot ,por jo n gjendje t lir por kryesisht n form t
komponimeve.Radhitet n dhjet elementet m t prhapura n koren e toks.sht i pranishm n botn e
gjall.Komponimi m i prhapur i fosforit sht fosfati kalciumi,Ca3(PO4)2.Ky komponim n korn e toks
ndodhet si mineral fosforit dhe apatit,por i pranishm edhe n qenie t gjalla.Gjindet n eshtra dhe dhmb.
Proteinat,,aminoacidet,acidet nukleike, vitaminat dhe shum komponime tjera biologjike prmbajn azot dhe
fosfor.Komponimet e arsenit,antimonit dhe bizmuthit ka n natyr,m s shumti n form t xeheve sulfure.
Prfitimi i elementeve t grupit 15
Sasit m t mdha t azotit nuk prfitohen n reaksione kimike por izolohen nga ajri i lngt me
metodn e cila quhet destilim fraksional.Azoti deri te harxhuesit vie n bombola eliku nn presion n
gjendje aggregate t lngt.N laborator ky gaz fitohet m s shumti me zbrthimin e nitritit t
amoniumit,NH4NO2 prkatsisht przierjes s klorur-amonit,NH4Cl dhe nitrit natriumit.
.-3 +3
0
NH4NO2(s) N2(g) + 2H2O(g)
.nitrat amoniumi
. -3
+3
0
.NH4Cl(s) + NaNO2(s) N2(g) + 2H2O(g) + NaCl(s)
klorur amoniumi

Fosfori i bardh sot n industri prfitohet m reduktimin e mineraleve m t prhapur t

fosforit,fosforitit dhe apatitit.Si mjet reduktues prdoret koksi.Rra e kuarcit i shtohet ashtu q t largohet
kalciumi.
.

+5

.
.

+2

2Ca3(PO4)2(s) + 10C(s) + 6SiO2 P4(s) + 10CO(g) + 6CaSiO3(s)

fosfat kalciumi
silikat kalciumi
Me nxehjen e fosforit t bardh n temperatur prej 260C fitohet fofori i kuq.
C

260

P4(s) fosfori i bardh

Pn(g) fosfori i kuq

Arseni ,bizmuthi dhe antimoni fitohen nga xehet sulfure s pari me frgim,pastaj me reduktimin e oksidit t
fituar m s shumti me koks.

Zbatimi i elementeve t grupit 15

Azoti sht gazi inert m i lir.Prdoret pr formimin e atmosfers inerte pr t mbrojtur nga
ndikimet e jashtme dhe reaksionet e mundshme t substancave t ndryshme.Me azot mbushen llampat,por
edhe ambalazhat e produkteve ushqimore (ipsi).N gjendje aggregate t lngt prdoret pr ftohje t
shpejt.N azot t lngt edhe transportohen substancat e ndieshme ndaj oksidimit dhe lagshtis.Azoti i
lngt gjen zbatim n prodhimin e ushqimit,n mjeksi,veterin,n hulumtime shkencore.Azoti n reaksion
me me hidrogjenin jep amoniak Sasit m t mdha t ktij gazi prdoren n prfitimin e amoniakut nga I
cili prodhohen plehret artificiale.
Fosfori i kuq prdoret n prodhimin e shkrepsave.Kutia e shkrepsave anash sht e lyer me
przierjen e fosforit t kuq,pluhurit t qelqit dhe ngjitsit.
Prdorimi i arsenit dhe antimonit bazohet m s shumti n prodhimin e legurave.Kto metaloide i
shtohen plumbit pr prodhimin e sams,ndrsa legura me antimon pr prodhimin e plumbit t fort pr
shtypshkronja.Legura e plumbit dhe antimonit len gjurm t mpreht.
KOMPONIMET E ELEMENTEVE T GRUPIT 15
T gjitha komponimet e elementeve t grupit 15 me hidrogjenin jan substanca t gazta dhe
helmuese.Molekulat e ktyre komponimeve jan me struktur piramidale.Nga t gjitha hidruret amoniaku ka
zbatim m t madh.
AMONIAKU

Amoniaku sht njri ndr komponimet m t rndsishme inorganike i azotit.Me koeficient t

elektronegativitetit 3,0 azoti sht nj nga katr elementet kimike m elektronegative (F,O,N,Cl).Me
hidrogjenin formon lidhje kovalente polare,por m pak polare se lidhja O H n molekuln e ujit.Struktura
(tetraedrike) piramidale,si pasoj e hibridizimit sp3 t azotit sht arsye pse molekula e amoniakut si trsi
sht polare.N temperatur t dhoms sht gaz ,me er t pakndshme,pangjyr dhe fort helmues.
(Tvl.= 33,42C ,Tshk.= 77C). N gjendje agregate t lngt dhe t ngurt ndrton lidhje hidrogjenore,t cilat
jan shum m t dobta se lidhjet hidrogjenore n mes molekulave t ujit.Amoniaku tretet mir n uj.Nj
vllim i ujit tret 700 vllime amoniak.Nj prej shkaqeve t tretshmris s madhe t amoniakut sht edhe
fakti se me molekulat e ujit formon lidhje hidrogjenore
(O H N ose N H O),por edhe fakti se
amoniaku reagon me ujin.ifti elektronik i lir n azot lidh protonin,H+ me rast fitohet joni amonium.
NH3(g) + H2O(l) NH4+(aq) + OH

(aq)

NH4OH sht NH4+ + OH hidroksid amoniumi.

Si baz,amoniaku i gazt reagon me acide duke dhn kripra amoniumi.

NH3(g) + HCl(aq) NH4Cl(aq) klorur -amoniumi

NH3(g) + HNO3(aq) NH4NO3(aq) nitrat- amoniumi
NH3(g) + H2SO4(aq) (NH4)2SO4(aq) sulfat- amoniumi
Edhe nj veti karakterisitike e rndsishme pr kt substac.Duke pas parasysh q numri oksidues i
azotit n amoniak sht 3,ndrsa numrat oksidues t mundshm n komponimet e tyre prej 3 deri
+,amoniaku sht mjet reduktues (lshon elektrone).Nj nga reaksionet m t rndsishme t amoniakut si
mjet reduktues sht djegia e e ksaj substance (oksidimi katalitik me oksigjen,katalizator Pt-platina).
.
-3
+2
.
4NH3(g) + 5O2(g) 4NO(g) + 6H2O(g)
Rndsia e ktij reaksioni sht n at q prfaqson reaksionin e par n vargun e reaksioneve
kimike me t cilat fitohet acidi nitrik.
Amoniaku sipas teoris protolitike sht baz.Amoniaku sht mjet i fort reduktues.Sasit m t
mdha t ktij gazi prdoren pr prodhimin e acidit nitrik dhe plehrave artificiale si sht nitrati i
amoniumit,por edhe pr prfitimin e karbonatit t natriumit (metoda e Solvejeut.).N bot n vit prodhohen
rreth 100 milion tonelata amoniak.N industri amoniaku fitohet m sintez direkte t elementeve me
metodn e Haber-Boshit.
N2(g) + 3H2(g) 2NH3(g)

rH = 92,2kJ/mol

Sipas parimit Le shatelie,duke pas parasysh se sht fjala pr reaksion ekzoterm,ekuilibri (barazpesha) lviz
n t djatht (fitohet m shum amoniak),nse shtypja rritet, ndrsa temperatura zvoglohet.Por problemi
sht se do zvoglim i temperaturs ngadalson reaksionin kimik.Q reaksioni t jet mjaft i shpejt dhe
njkohsisht rendimenti i amoniakut t fituar i knaqshm,sht i domosdoshm prdorimi i katalizatorit.Pr
kt reaksion jan hulumtuar m tepr se 20000 katalizator t ndryshm.Sot si katalizator n metodn e
Haber-Boshit t prodhimit t amoniakut prdoret hekuri shum i pastr.Kushtet,shtypja dhe temperatura
rregullohen ashtu q reaksioni t rrjedh shpejt dhe t arrihet presion mesatar i amoniakut. Amoniaku
ndahet dhe przierja e pareaguar kthehet n proces.
Przierja e hidrogjenit dhe azotit pastrohet nga primesat, helmues t katalizatorit dhe pastaj raporti i
tyre rregullohet n 3:1.Przierja komprimohet n shtypje prej 20 deri 30 Mpa dhe nxehet n temperaturn
prej 475 deri 600C.Przierja futet n furrn kontaktuese ku bhet sinteza.N furr gjinden gypat pjesa e
brendshme e t cilave sht prej hekuri i cili ka rolin e katalizatorit.N siprfaqe t hekurit ndodh sinteza e
amoniakut.Amoniaku i sintetizuar pastaj ftohet dhe ndahet si lng,ndrsa przierja e gazt e pareaguar kthehet
n furrn kontaktuese.
N laborator amoniaku ms s shumti fitohet nga kloruri i amoniumit me nxehje ose me reaksionin
me baza t forta ose okside bazike.
NH4Cl + NaOH NH3 + H2O + NaCl veprimi me baza t forta (NaOH)
2NH4Cl + CaO 2NH3 + H2O + CaCl2 -vepimi me oksid bazik (CaO)
NH4Cl NH3 + HCl me nxehje

OKSIDET E ELEMENTEVE T GRUPIT 15

Azoti ndrton pes okside.Kta jan suboksid azoti N2O,monoksid azoti NO,dioksid azoti NO2,
treoksid azoti N2O3, dhe pentoksid azoti N2O5.Prve oksideve t t prmendur sht i njohur edhe dimeri
N2O5, i cili fitohet nga oksidi i azotit(IV) NO2 n temperatur nn 21C
2NO2(g)
.

i kuq n t kaft

N2O4(g)
i pangjyr

Vetit e oksideve t azotit dallohen n me veti.Oksidi i azotit(III) sht me ngjyr t kaltr t

mbyllt.sht i qndrueshm vetm si substanc e ngurt n temperatur nn 102C.Oksidi i azotit (V)
sht substanc e ngurt,derisa oksidet tjera n temperatur dhome jan t gazt.Oksidi i azotit (IV) ka
ngjyr karakteristike t kuqe n t kaft. ksidet tjer jan t pangjyr.T gjitha oksidet prve suboksidit t
azotit jan shum helmues.
Oksidet e azotit n laborator por edhe n industri prfitohen n mnyra t ndryshme.
Sipas vetive acido-bazike oksidi i azotit (I) dhe oksidi i azotit(II) rradhiten n okside neutrale,derisa
N2O3 dhe N2O5 jan okside acidike,anhidride t acidit nitror (N2O3) dhe acidit nitrik (N2O5).Oksidi i azotit
(IV) gjithashtu tregon veti acidike .Reagon edhe me ujin edhe me baza,me rast vie deri te disproporcionimi.
+3

+3

N2O3(s) + 2H2O(l) 2HNO2(aq) acidi nitror

N2O5(s) + 2H2O(l) 2HNO3(aq) acidi nitrik

.
.

2NO2(s) + H2O(l) HNO2(aq) + H+(aq) + NO3 (aq)

acidi nitror

+5

+5

acidi nitrik

N2O3(s) + 2NaOH(aq) 2NaNO2(aq) +H2O(l) nitrit natriumi

N2O5(s) + 2NaOH(aq) 2NaNO3(aq) +H2O(l) nitrat natriumi
NO2(g) + 2NaOH(aq) NaNO2(aq) + NaNO3(aq) + H2O(l)
Pr dallim nga azoti,fosfori ndrton vetm dy okside stabile,P4O6 dhe P4O10,substanc t bardha
kristalore.Oksidi i fosforit (III) sht anhidrid i acidit fosforor,derisa oksdi i fosforit (V) anhidrid i acidit
meta,orto dhe pirofosforik.
+3

P4O6(s) + 6H2O(l) 4H2PHO3(aq) acid fosforor

+5

+3

+5

P4O10(s) + 2H2O(l) 4HPO3(aq) acidi metafosforik

P4O10(s) + 6H2O(l) 4H3PO4(aq) acidi ortofosforik
P4O10(s) + 4H2O(l) 2H4P2O7(aq) acidi pirofosforik ose difosforik.

Si okside acidike,reagojn me baz.Fitohen me djegien e fosforit.

Arseni dhe antimoni ndrtojn okside amfoterne (As4O6 dhe Sb4O6) dhe okside acidike (As4O10 dhe
Sb4O10).Oksidi i bizmuthit Bi2O3 sht bazik.
ACIDET DHE BAZAT E LEMENTEVE T GRUPIT 15
HIDROKSID AMONIUMI

Hidroksidi i amoniumit formohet me tretjen e amoniakut n uj.Radhitet n baza t dbta (K= 1,8
10 5 mol/dm3)N treg shitet si tretsir ujore me prqndrim rreth 21%.Pasi q zbrthehet n amoniak dhe
uj,ka er shum t pakndshme.