Ανθρωπολογία του Θεάτρου

Ενότητα 2η: Δρώμενα - Τελετουργίες

Γιώργος Σαμπατακάκης, M.Phil (Καίμπρητζ) – Ph.D. (Λονδίνο)
Τμήμα Θεατρικών Σπουδών
 Άδειες Χρήσης
• Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες
χρήσης Creative Commons.
• Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται
σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης
αναφέρεται ρητώς.

2
 Χρηματοδότηση
• Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια
του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα.
• Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο
Πανεπιστήμιο Πατρών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη
αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού.
• Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού
Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και
συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό
Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

3
 Τελετουργίες και τύποι τελετουργικών πράξεων.
• Τα τελετουργικά ορίζουν πάντα ειδικές συμπεριφορές που
συνδέονται με συγκεκριμένες καταστάσεις και κανόνες, και
χαρακτηρίζονται από την επανάληψη. Συχνά
πραγματοποιούνται μέσα σε μια “παραστασιακή” συνθήκη με
συγκεκριμένο σενάριο δράσης και οι εκτελεστές τους
χρησιμοποιουν κάποιον συγκεκριμένο επικοινωνιακό κώδικα
(λεκτικό, χειρονομιακό, τελεστικό, μουσικό, ρυθμολογικό, κ.ο.κ.).

• Τα τελετουργικά αποτελούν ένα ειδικό κωδικοποιημένο

σύστημα πρακτικών, τελούμενο σε ορισμένες συνθήκες τόπου
και χρόνου, με ένα βιωμένο νόημα και μια συμβολική αξία για
τα δρώντα υποκείμενα που συμμετέχουν σ’ αυτό, πράγμα το
οποίο συνεπάγεται τη σκηνοθεσία του σώματος και μια κάποια
σχέση με το ιερό.
• Επιτρέπει με αυτόν τον τρόπο σε πρόσωπα και ομάδες να
εγκαθιδρύσουν μια σχέση με μιαν απόκρυφη δύναμη ή ένα θείο
Ον, ή με τα υποκατάστατά τους, υπερφυσικά ή κοσμικά (ιδεώδη).
Το τελετουργικό εντός μεγάλων χρονικών περιόδων έχει ένα
σχεδόν ακλόνητο χαρακτήρα, αλλά όταν προσβάλλεται η τάξη και
το περιεχόμενό των τμημάτων του ή το λεπτομερές πρόγραμμά
του, είναι δυνατό να μεταβληθεί.
• Σε πολλούς πολιτισμούς τα τελετουργικά σχετίζονται με κάποιο
είδος λατρείας και συνήθως αποτελούν μορφές ή όψεις υψηλά
οργανωμένων συλλογικών πρακτικών. Στις περισσότερες τελετές
χρησιμοποιούνται κάποια σύμβολα (π.χ. σταυρός, τοτέμ), τα οποία
«υποκαθιστούν» υλικά κάτι που απουσιάζει από την άμεση
αντίληψη των συμμετεχόντων και «αναπαρίσταται», απεικονίζεται
και, γενικά, μορφοποιείται μέσω του συμβολικού αντικειμένου.
Εξάλλου, οι τελετουργικές πρακτικές είναι εξόχως συμβολικές,
διότι με στάσεις κινήσεις ή λόγια διαμεσολαβούν τη σχέση με μια
‘‘οντότητα’’, η οποία όχι μόνον απουσιάζει, αλλά είναι
προσπελάσιμη μόνον μέσω του συμβόλου.
• Όλα αυτά είναι επίσης αδύνατον να μη συμβαίνουν στο πλαίσιο ενός
συνόλου συλλογικών πεποιθήσεων και πρέπει να οδηγήσουν σε μια
μορφή ασπασμού τους. Οι πρακτικές αυτές τελούνται μέσα σε έναν
ενύπαρκτο χώρο, κάποιον ιερό ‘‘περίβολο’’ που σε κάποιες
περιπτώσεις έχουν πρόσβαση μόνον μυημένοι.
• Από την άλλη μεριά, πρόκειται για την εκτέλεση ενός συνόλου
σωματικών συμπεριφορών (στάσεις, χειρονομίες, χοροί,
λαρυγγισμοί, κραυγές, τελετουργική γλώσσα), χωρίς τις οποίες αυτή
η συλλογική πίστη δε θα μπορούσε να εκφραστεί, να ΕΝΣΑΡΚΩΘΕΙ.
• (Για τη γένεση των τελετουργιών την νεολιθική εποχή βλ. το
ντοκιμαντέρ ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΣΠΗΛΑΙΑ από τα αρχεία
της ΕΡΤ:
http://www.hprt-archives.gr/V3/public/main/page-assetview.aspx?ti
d=48316&autostart=0
)
ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΩΝ: 1. Έλεγχος του ασταθούς (της ρευστότητας) και
καταπράυνση του άγχους (π.χ. τελετουργίες μύησης, θρηνητικές, εποχικές, κλπ.),
2.Διαμεσολάβηση με το θείο ή με απόκρυφες δυνάμεις ή ιδανικά και αξίες. 3.
Επικοινωνία και ρύθμιση δια της επικύρωσης των συλλογικών αξιών και της αξιακής
ταυτότητας της κοινότητας. Κι επομένως, μέσω των τελετουργικών κάθε ομάδα που
έχει συλλογικό αίσθημα ταυτότητας συντηρεί και ενισχύει τα αισθήματα που
θεμελιώνουν την ενότητά της. Αυτό το είδος «ηθικής αποκατάστασης» (όρος του
Emile Durkheim) δεν μπορεί να επιτευχθεί παρά μόνον με συναθροίσεις και με
συναντήσεις, κατά τις οποίες τα άτομα μέλη μιας κοινότητας εδραιώνουν από κοινού
τις κοινές τους αξίες.

Τα τελετουργικά λειτουργικώς επικυρώνουν και μια νοηματική σύγκρουση: πρόκειται

για πρακτικές που εγγενώς επιθυμούν να συντηρήσουν μια (ιδεολογική, θρησκευτική,
κοινωνική) τάξη, αλλά συχνά είναι ισχυρότερα από τους θεσμικούς κανόνες σε τέτοιο
βαθμό που μέσα σε μια παραστασιακή συνθήκη τους υπερβαίνουν, αφού η
μυθοπλαστική φαντασία δεν έχει όρια. Στο πλαίσιο αυτό το τελετουργικό προσφέρει
τρεις λύσεις:

- είτε καθησυχάζει ως προς το άγχος και τους κινδύνους που συνδέονται με ό,τι μας
υπερβαίνει, με το υπερανθρώπινο (εποχικά δρώμενα, χοροί της βροχής, μαιναδικά
δρώμενα),
- είτε αναζητά τη δύναμη μέσω της επαφής με το υπερφυσικό.
- είτε στοχεύει στην επαφή με μια υπέρτατη θεότητα και στη συμμετοχή στην ουσία
της.
Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΩΣ ΑΝΑΜΟΡΦΩΤΗΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ.
Υπάρχει ένα γενικότερο ανθρωπολογικό ενδιαφέρον για το πώς η
παράσταση λειτουργεί μέσα σε μια κοινωνία κυρίως με το να
υποσκάπτει την παράδοση παρέχοντας έναν χώρο για αναζήτηση
νέων και εναλλακτικών δομών και συμπεριφορών. Ταυτόχρονα
όμως, συγκεκριμένα γεγονότα (πολιτισμικές παραστάσεις) που
αναπαράγουν κάποιο οργανωμένο πρόγραμμα δράσης συνδράμουν
στην διεύρυνση των παραδοσιακών δομών ως συμπλήρωμα στην
κοινωνικής οργάνωσης (να προσθέτουν δηλαδή νέα στοιχεία στην
παράδοση). Αυτό πραγματοποιείται ευκολότερα, επειδή ακριβώς η
παράσταση έχει τη δύναμη της πειθούς μέσω της δημιουργίας
απόλαυσης (και στον θεατή και στον συμμετέχοντα) και επειδή
επιπλέον κάθε παράσταση υιοθετεί μια στρατηγική για να
περικλείσει μια κατάσταση (συνθήκη).
• Τα τελετουργικά δρώμενα αποτελούν τέτοιες μορφές
παράστασης που τις περισσότερες φορές σχετίζονται με
στιγμές ΜΕΤΑΒΑΣΗΣ από μια κατάσταση σε κάποια άλλη
καινούργια. Αυτές οι τελετουργίες έχουν τη δύναμη να
πραγματοποιούνται ελεύθερα υπό τον όρο ότι είναι κάτι
ξεχωρισμένο από την πραγματική ζωή και άρα φανταστικό
και ακίνδυνο. Π.χ. τα βακχικά δρώμενα κατά την αρχαιότητα
επέτρεπαν στις γυναίκες να εξέλθουν από την ασφυκτική
καταπίεση του οίκου και να εισέλθουν σε ένα περιβάλλον
ελεγχόμενης ελευθερίας, έτσι ώστε να επιστρέψουν στην
κανονικότητά τους απαλλαγμένες από το άγχος της
καταπίεσης.
Ο ανθρωπολόγος Victor Turner (1920-1983) στο βιβλίο του Dramas,
Fields, and Metaphors (1974) εξηγεί αναλυτικά τη διαδικασία (ritual
process) κοινωνικών δραστηριοτήτων (παραστάσεων) τις οποίες
ονομάζει κοινωνικά δράματα που εμφανίζονται σε στιγμές ΚΡΙΣΕΩΝ:
1.Δημιουργείται ένα ΡΗΓΜΑ σε μια εγκαθιδρυμένη δομή
(κανονικότητα), το οποίο ακολουθείται
2.από μια διαδικασία επανόρθωσης μέσω επίσημων ή ανεπίσημων
μηχανισμών εκτόνωσης των κρίσεων (ως το σημείο αυτό
περιγράφεται μια διαδικασία μετάβασης).
3.Τέλος, επιτελείται επανολοκλήρωση που συχνότερα περιλαμβάνει
την προσαρμογή σε μια νέα πρωτοφανέρωτη πολιτισμική κατάσταση
ή, εναλλακτικά, την αναγνώριση της μονιμότητας του σχίσματος (σε
αυτή τη δεύτερη περίπτωση, ωστόσο, το κοινωνικό υποκείμενο θα
έχει ζήσει υπό την επίφαση μιας πιθανής αλλαγής).
Συνοψίζοντας, όλα τα δρώμενα ακολουθούν ένα συγκεκριμένο
πρόγραμμα εκτέλεσης και έχουν κάποιες συγκεκριμένες κοινές
ποιότητες:
• οι συνηθισμένες συμπεριφορές (κινήσεις, εκφράσεις)
απελευθερώνονται από την κανονική καθημερινή τους λειτουργία και
αποκτούν μια καινούργια λειτουργικότητα εξωκαθημερινή,
• η συμπεριφορά μεγεθύνεται και απλοποιείται -
κωδικοποιείται (οι κινήσεις συνήθως παγώνουν σε πόζες και
εκτελούνται σύμφωνα με συγκεκριμένους ρυθμούς και επαναλήψεις,
όπως και η εκφορά του λόγου)
• η τελεστική αυτή συμπεριφορά εκδηλώνεται σε
συγκεκριμένες στιγμές του χρόνου και κοινωνικές περιστάσεις.
Ένα από τα βασικότερα χαρακτηριστικά των τελετουργικών
δρωμένων είναι και η χαρακτηριστική οριακότητα τους (liminality)
(ο εκτελεστής βρίσκεται ενδιάμεσα και μεταξύ μιας ταυτότητας,
κατάστασης, κοινωνικής θέσης, και πρόκειται να δημιουργήσει
μια νέα). Το κοινωνικό υποκείμενο που βρίσκεται στην οριακή
αυτή κατάσταση δεν είναι ΤΙΠΟΤΑ (δεν είναι ο κανονικός του
εαυτός, ούτε έχει γίνει κάτι άλλο) και μέσω αυτής της ευπάθειας
είναι ανοικτός να γίνει κάτι άλλο δια της τελέσεως του δρωμένου.
Επιπλέον, κατά τη διάρκεια της τελέσεως εγγράφονται στον
εκτελεστή οι νέες ταυτότητες, ιδιότητες και δυνάμεις μέσα σε
έναν αυστηρά οροθετημένο χώρο και σε συμβολικό χρόνο.
 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΔΙΑΣΚΕΔΑΣΗ
(δρώμενο) (θέατρο)

αποτελέσματα
(κάποιος επωφελής στόχος για την
ψυχαγωγία των θεατών
κοινότητα επιτελείται δια της
παράστασης)

σύνδεση με το απόν Άλλο

(θεό, παράδοση, πέρασμα από μια στο εδώ και τώρα
κατάσταση σε άλλη) 

συμβολικός χρόνος έμφαση στο εδώ

ο εκτελεστής κατειλημμένος,
ο ηθοποιός ξέρει τι κάνει
σε trance

το κοινό συμμετέχει το κοινό παρακολουθεί

το κοινό πιστεύει το κοινό εκτιμά

η κριτική αποθαρρύνεται η κριτική ανθεί

συλλογική δημιουργικότητα ατομική δημιουργικότητα

 Τύποι τελετουργικών πράξεων

I)Μαγικό-Θρησκευτικά Τελετουργικά

α) Ταμπού, απαγορεύσεις, καθάρσεις.

β) Αναθήματα, προσευχές, θυσίες

γ) Διαβατήριες και μυητικές τελετουργίες.

δ) Εορταστικές τελετουργίες.

ε) Θρησκευτικές τελετουργίες.
ΙΙ) Κοσμικά και καθημερινά τελετουργικά

α) Περί εκκοσμίκευσης

β) Μαζικά τελετουργικά

γ) Τελετουργικά καθημερινής αλληλεπίδρασης

δ) Τελετουργικά του σώματος

 Μαγικό-Θρησκευτικά Τελετουργικά
A)Ταμπού

1) Ο όρος «ταμπού» πολυνησιακής προέλευσης ορίζει ό,τι έχει

αποσυρθεί από την κοινή χρήση και είναι συνεπώς απαγορευμένο
και απαραβίαστο, αντικείμενα, τόπους, πράξεις ζώα ή ανθρώπους.
Μπορεί να προσλάβουν πολλές και ποικίλες μορφές και υπάρχουν
σε όλα θρησκευτικά συστήματα.

Κοινός στόχος είναι η διαπίστευση και εγγύηση του διαχωρισμού

μεταξύ των τομέων του ιερού και του κοσμικού, του καθαρού και
του ακάθαρτου. Πρόκειται εν ολίγοις για την ανησυχία μπροστά
στην παραβίαση και για το φόβο μπροστά στο παράξενο που
μπορούν να προσαρτηθούν σε οτιδήποτε εμφανίζεται ως ανοίκειο
σε σχέση με τη φυσική (θαύμα, τέρας) ή με τη συνήθη
(ανθρωποκτονία, αιμομιξία) τάξη πραγμάτων.
2) Οι διαχωριστικές απαγορεύσεις αφορούν το χωροχρονικό
πλαίσιο της καθημερινής ζωής, καθώς και το σύστημα των
σχέσεων. Τόποι με αποκλειστικό προορισμό τη λατρεία με
ρόλους μυημένων και πιστών απολύτως κωδικοποιημένους.

Οι πλέον γνωστές απαγορεύσεις αφορούν τη σεξουαλικότητα και

έχουν απόλυτο ή συγκυριακό χαρακτήρα. Ενδογαμία, αιμομιξία
και μοιχεία καταδικάζονται σε «πρωτόγονους» λαούς. Όμως
όλες οι σεξουαλικές απαγορεύσεις έχουν ως χαρακτηριστικό τον
κοινωνικό κανόνα της αποχής, που προέχει των παρορμήσεων
της επιθυμίας. Όποιος τον παραβιάζει καθίσταται ακάθαρτος και
διαπράττει ιεροσυλία. Απαγορεύσεις υπάρχουν και στην
διατροφή, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τους μουσουλμάνους.
3) Τα καθαρτήρια τελετουργικά συνίστανται στην επανόρθωση των
ολέθριων αποτελεσμάτων με το ακάθαρτο, επαφή που προέκυψε
μέσω αγγίγματος ή όρασης ή μέσω λόγου.

α) Τελετουργίες νίψεως, όπως είναι η βάπτιση. Παρουσιάζονται σε

πολλές θρησκείες και κουλτούρες.

β) Εξομολόγηση και μετάνοια: Αποφόρτιση από το βάρος του

αμαρτήματος.

γ) Τελετουργίες αντιστροφής: Συνίστανται στην αντεστραμμένη

αναπαραγωγή ενός γεγονότος που θεωρείται ολέθριο. Πρακτικές
που χρησιμοποιούνται στην μαγγανεία.

δ) Τελετουργίες αποπομπής: Σκοπός τους είναι η μεταφορά του

αμαρτήματος ή της ακαθαρσίας, από τα οποία η ομάδα θέλει να
καθαρθεί επί ενός αντικειμένου, ζώου ή ανθρώπου. Σύνδεση με
θυσίες.
 Αναθήματα, προσευχές, θυσίες

1)Αναθήματα: Αφιερώματα ή τάματα σε θεούς, νεκρούς ή αγίους.

Πρωτόγονος χαρακτήρας και σύνδεση με την πίστη για επιβίωση των
νεκρών σε έναν απόκρυφο κόσμο, όπου ενδέχεται να αισθάνονται
ανάγκες ανάλογες με αυτές των ζωντανών και να παρεμβαίνουν
προστατευτικά ή κακοποιά επί του ομαδικού πεπρωμένου. Η
προσφορά ταμάτων συνεχίζεται ως σήμερα.

2)Προσευχή: Συνοδεύει το ανάθημα ή τη θυσία. Συνίσταται σε μία

επίκληση συλλογικού ή ιδιωτικού χαρακτήρα με σκοπό την προστασία
της θεότητας.

α) Άμεση κλήση

β) Έμμεση κλήση
3) Η έννοια της θυσίας εμπλέκει από τη μία τη στέρηση κάποιου
πολύτιμου πράγματος και από την άλλη την καταστροφή του
προσφερόμενου αντικειμένου, η οποία μπορεί να γίνει με
διάφορους τρόπους: κατανάλωση, διάχυση, καύση και κυρίως
θανάτωση (ζώου ή ανθρώπου). Η επιλογή ενός άσπιλου και αθώου
όντος αποτελεί τη μεγαλύτερη θυσία εκ μέρους του θυσιάζοντος και
ταυτόχρονα μια άξια προσφορά για τη θεότητα.
(Π.χ. για το έθιμο της χοιροσφαγίας βλ. την μεταπτυχιακή διατριβή
της Α. Τσούρα από το ΤΕΑΠΗ του Πανεπιστημίου Πατρών
http://nemertes.lis.upatras.gr/jspui/bitstream/10889/6541/1/xoirosf
agia.pdf
, με πολύ καλή εισαγωγή στην ιστορία της Πολιτισμικής
Ανθρωπολογίας).

4) Υιοθέτηση ειδικών συμπεριφορών (νηστείες, διακοσμήσεις,

προσευχές), οι οποίες προηγούνται της συλλογικής κατανάλωσης.
Με τον τρόπο αυτό ενδυναμώνεται η αλληλεγγύη των
συνδαιτυμόνων γύρω από τον λατρευόμενο θεό.
 Διαβατήριες και μυητικές τελετουργίες

1) Τελετουργίες που αφορούν είτε μια αλλαγή ηλικίας και

κοινωνικής θέσης των ατόμων στη διάρκεια της ζωής τους
(γέννηση, γάμος, ήβη) είτε αλλαγές περιόδου (νέο έτος, εποχή, νέα
σελήνη).

Στόχος η εξάλειψη και αντιστάθμιση ακάθαρτων όψεων του

γίγνεσθαι και μείωση της αστάθειας που συνδέεται με την αλλαγή
κατάστασης. Χρησιμοποιούνται μιμητικά και συμβολικά στοιχεία,
που εικονογραφούν αυτό που συμβαίνει (απαγωγή νύφης,
ανταλλαγή δαχτυλιδιών συζύγων).
2) Γέννηση

Στις αρχαϊκές κοινωνίες υπήρχε ένα σύνολο δοξασιών για την

προέλευση των παιδιών. Στάδια: Εξαγνισμός πριν και μετά τον
τοκετό, διευκόλυνση σε περίπτωση που ήταν δύσκολος και
εξευμενισμός αναφορικά με το πεπρωμένο του νεογέννητου.

Χαρακτηριστικά παραδείγματα η βάπτιση στον χριστιανισμό,

όπου σηματοδοτείται η καθαγιασμένη σχέση του παιδιού με τον
θεό.

3) Ενηλικίωση - Μυητικές τελετουργίες

Σε όλες τις κοινωνίες η αλλαγή θέσης των νέων και η εξέλιξη τους
σηματοδοτούσε μια σειρά μυητικών τελετουργιών. Με το τέλος
αυτών ο νέος θεωρείτο ικανός να παντρευτεί και να συμμετάσχει
σε μια σειρά κοινωνικών εκδηλώσεων.
Αγόρια
Μύηση συλλογική, αποκάλυψη απαρχών της ομάδας των ιερών
όντων και αντικειμένων, απαίτηση πραγματοποίησης
κατορθωμάτων, συχνά και ακρωτηριασμών.
Κορίτσια
Ατομική μύηση που αρχίζει με την πρώτη έμμηνη ρύση ως
προετοιμασία για τη γονιμότητα. Στην Αφρική εκφράζει την
καταστροφή της προηγούμενης προσωπικότητας για να προκύψει η
νέα.
Χαρακτηριστικό των μυητικών δρωμένων αγοριών είναι τα
ακόλουθα στοιχεία, με όμοιο ή παραπλήσιο τυπικό:
1. Απομόνωση ομαδική ή ατομική, απαραίτητη για
αυτοσυγκέντρωση. Πραγματοποιείται με τελετουργική έξοδο σε
καθορισμένο χώρο.
2. Δοκιμασίες, συνηθέστερα σωματικές και κάποτε απάνθρωπες,
για ενίσχυση της ηθικής αντοχής, για έλεγχο της σωματικής αντοχής
και για ορισμένους άλλους λόγους.
3. Αποκοπή μέλους του σώματος του μυούμενου, που τελείται
συγχρόνως με τίς δοκιμασίες.
4. Εκπαίδευση, που θα κάνει τον μυούμενο ικανό να αναλάβει τα
νέα κοινωνικά-λατρευτικά του καθήκοντα.
5. Αποκάλυψη μιας μυστικής γνώσης για την οποία οφείλει να
κρατήσει ισόβια «ιερή σιγή».
6. Εικονικός θάνατος-ανάσταση(;), μιμόδραμα κοινό σε πλήθος
μυητικών δρωμένων. Σε πολλές περιπτώσεις δίνεται στον μυημένο
νέο όνομα και νέα ενδυμασία.
7. Θριαμβευτική επιστροφή στην κοινότητα.
4) Γαμήλιες τελετουργίες
Ο γάμος ενδύεται πάντα μια θεσμική μορφή, πρώτα θρησκευτική
και κατόπιν κοσμική, η οποία συνεπάγεται μια ιερότητα. Η ένωση
των συζύγων και η θεμελίωση ενός σπιτικού είναι μια κοινωνική
πράξη, που αφορά τη συλλογικότητα στο σύνολο της και στην
ποικιλία των ομάδων. Περιλαμβάνουν τελετουργικά χωρισμού και
ενσωμάτωσης, με μια περίοδο περιθωρίου μεταξύ των δύο
καταστάσεων, τον αρραβώνα, ο οποίος παρεμβάλλεται μεταξύ
έγγαμου και άγαμου βίου.
5) Πένθος και επικήδειες τελετουργίες.
Τα τελετουργικά του πένθους εμπερικλείουν ένα σύνολο δοξασιών
σχετικών με το πέρασμα από τη ζωή στο θάνατο και ειδικότερα με
το τι απογίνονται οι τεθνεώτες και το ποιες είναι οι σχέσεις που
είχαν ή μπορεί να έχουν με τους ζώντες. Επίσης εκφράζουν και
εκτονώνουν τον πόνο των οικείων, φίλων κ.α. (Για τα ελληνικά
νεκρικά δρώμενα βλ. το μνημειώδες έργο της Ε. Ψυχογιού,
‘Μαυρηγή’ και Ελένη: Τελετουργίες θανάτου και αναγέννησης,
‘Δημοσιεύματα του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας’
αρ. 24, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 2008, ειδικότερα σελ. 17-21 όπου
υπάρχει θεωρητική εισαγωγή στο:
http://www.kentrolaografias.gr/files/pdf/ekdoseis/mavrigi.pdf).
Έχει μια λειτουργία μετάβασης και ρύθμισης τόσο για τους ζώντες
όσο και για τους τεθνεώτες, εξομαλύνοντας την κοινωνική
αναταραχή που προκαλεί ο θάνατος, και την συναισθηματική ταραχή
των οικείων.

Έχουν προσλάβει ποικίλες μορφές με τις πιο διάσημες να αφορούν

την λατρεία των νεκρών στην αρχαία Αίγυπτο. Τελετές στην Ινδία και
στην Αφρική είναι ακόμα εντυπωσιακές, ενώ στην Δύση, μερικές
αγροτικές περιοχές (π.χ. Κορσική) διατηρούν πασίγνωστες επικήδειες
παραδόσεις. Στην πόλη έχουν απλουστευτεί χωρίς όμως να έχουν
εξαφανιστεί.
 Εορταστικές τελετουργίες

1) Χαρμόσυνη έκφραση και εορτασμός.

Συνεισφέρουν στην πρόληψη της αταξίας, στη διευθέτηση των

κριτικών καταστάσεων, στη διατήρηση του καθενός στη σωστή του
θέση. Διασφαλίζονται τα μεγάλα περάσματα της ζωής, η πρόσβαση
στις κοινωνικές θέσεις, η αξιοπρέπεια των προσώπων και των
αξιών, η λατρεία των θεών και των αρχηγών.

2) Προβληματική της εορταστικής παραβίασης.

Οι περισσότερες γιορτές είναι περιοδικές και ενιαύσιες. Αρχικά

έπρεπε να εορτάζεται ένα εποχικό φαινόμενο συνδεόμενο με την
εργασία (τρύγος), ένα στρατιωτικό γεγονός τοπικής ή εθνικής
εμβέλειας ή ακόμα το γενέθλιο του αγίου προστάτη της ενορίας ή
τα μεγάλα θρησκευτικά γεγονότα.
Το Καρναβάλι αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση καθώς
πρόκειται για ένα τελετουργικό αντιστροφής και ελεγχόμενης
εορταστικής παραβίασης με ρήξη των κανόνων, καταχρήσεις και
αντιστροφή των ρόλων, εφόσον θα ακολουθήσει η Σαρακοστή, μια
καθαρτήρια εξαγνιστική περίοδος.
Βλ. το συνημμένο αρχείο από το http://kompreser.espivblogs.net/.

3) Η μοντέρνα γιορτή Ôï-êáñíáâÜëé-ùò-êáôÜóôáóç-áíáôñåðôéêÞ-Bakhtin.pdf

Νοηματικά σημαίνει/ πέρασμα από μια τελετουργοποιημένη και

καθαγιασμένη «γιορτή-ουσία» σε μια εγκόσμια, ενταγμένη στην
καθημερινή «γιορτή-ψυχαγωγία».

Χρονικά η «γιορτή-περίοδος» με τη δική της στιγμή και το δικό της

ύφος (θρησκευτικός ή πολιτικός εορτασμός) αντικαθίσταται συχνά
με τη «διασπασμένη-γιορτή» που είναι σύντομη και έχει ως
επίκεντρο μια χοροεσπερίδα, γεύμα ή πάρτι.
 Κοσμικά και καθημερινά τελετουργικά

1)Περί εκκοσμίκευσης

Με τη μετατόπιση του ιερού, στις σύγχρονες κοινωνίες αυτό τείνει

να επενδυθεί σε ορισμένα αντικείμενα στάσεις όντα ή θεσμούς,
μέσα στα οποία δεν είναι εύκολο πάντα να αναγνωριστεί.

α) Πεδίο μυθικών επιβιώσεων. Οι μύθοι αποτελούν πρότυπα για τη

δράση των ανθρώπων και επιτρέπουν την εγγραφή του μυθικού
χρόνου στον κοσμικό και ιστορικό χρόνο. Μέσω της λογοτεχνίας και
των τεχνών ο μύθος του χαμένου παραδείσου, της ιδανικής πόλης
και η μάχη του ανθρώπου με το τέρας αποκτά νόημα.

β) Πεδίο του άγριου ιερού. Κινήματα με διπλή μέριμνα για

αυθορμητισμό και καινούργια τελετουργικά και αφθονία ομάδων
και σεκτών (εταιρείες θεοσοφικές, αποκρυφυστικές, κλπ.).
Είναι ένας συνδυασμός πεποιθήσεων με απόκρυφες και
τελετουργικού χαρακτήρα τάσεις που συμπληρώνουν ένα έλλειμμα
των παραδοσιακών αξιών.

Πεδίο τεχνικής. Έρεισμα ή υποκατάστατο του ιερού από το οποίο

πηγάζουν πολλοί μύθοι (μελοντολογία, επιστημονική φαντασία) και
θεαματικές συναθροίσεις (σαλόνια και αγώνες αυτοκινήτου).

Ιδεο-πολιτικό πεδίο. Με αφετηρία εδώ και δύο αιώνες την περίοδο

των επαναστάσεων, τείνει να αντικαταστήσει τη θρησκεία ως
ύστατο θεμέλιο της κοινωνικής ζωής και να καταστεί το έρεισμα
ενός λαϊκού ιερού. Η πολιτική καθίσταται κατά κάποιον τρόπο
θρησκεία του Κράτους.

Τα πιο γνωστά τελετουργικά εμφανίζονται σε όλα τα καθεστώτα

στον τομέα των θεσμών και στοχεύουν στην καθαγίαση της
παρουσίας της εξουσίας και των εκπροσώπων της κοινωνικής
ευταξίας. Παράδειγμα ο όρκος των δικαστών.
 Μαζικά τελετουργικά

Χαρακτηρίζονται από τον αριθμό των συμμετεχόντων από μία

κοινωνία στην οποία αφενός η γνώμη και αφετέρου η κατανάλωση
κατέχουν πλέον εξέχουσα θέση.

α) Τελετές, παρελάσεις, επέτειοι και εκδηλώσεις των οποίων το

πολιτικό νόημα ποικίλλει και το συναισθηματικές αντιδράσεις είναι
έντονες.

β) Αθλητικά παιχνίδια κάθε είδους, αγώνες, Ολυμπιάδες.

γ) Γιορτές και θεάματα με συμμετοχή του πλήθους.

1) Πολιτικές θρησκείες

Με την καλλιέργεια ενός αδελφικού πνεύματος οι πολιτικές

θρησκείες συνυπάρχουν ή ανταγωνίζονται επίσημες θρησκείες,
από τις οποίες δανείζονται πολλές όψεις: μύηση, τελετές,
εμβλήματα, ιερή γλώσσα κ.ά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι
ο Τεκτονισμός. Διαθέτουν άφθονα στοιχεία παραδοσιακών
λειτουργιών, χωρίς να έχουν την υφή των μεγάλων ιστορικών
θρησκειών, ενώ συνήθως ενισχύονται από τις ιστορικές
συγκυρίες, και δηλαδή:
α) κοινωνία σε οικονομική αστάθεια,
β) ύπαρξη μεσσιανικής παράδοσης συνδεόμενης με θέματα
αναγέννησης και σωτηρίας,
γ) ύπαρξη χαρισματικού αρχηγού.
2) Αθλητικά τελετουργικά

Σε αυτά παρατηρείται ο κοσμικός χαρακτήρας του χώρου και του

χρόνου σε αντίθεση με το παλιό τοπικό και κοινωνικό σύστημα.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι τηλεοπτικές μεταδόσεις
ποδοσφαίρου. Με τους αυστηρούς κανόνες, το εθιμοτυπικό τους
και τα “σενάρια δράσης” τα αθλήματα συγγενεύουν με τα
τελετουργικά.

Συμβολικά στοιχεία

α) Προκαταρκτικές αθλητικές πράξεις. Στην αρχή της προπόνησης τα

υποκείμενα πρέπει να κάνουν την προετοιμασία, υιοθετώντας ένα
συγκεκριμένο ύφος και έναν ρυθμό ζωής. Η καριέρα ενός αθλητή
σημαδεύεται επίσης από τελετουργίες διάβασης: επίδοση
διπλωμάτων και μεταλλίων, κατάταξη ανά κατηγορίες, βαθμίδες και
ηλικίες.
β) Ενδυματολογικό κώδικα: περιβολή ανάλογα με τον σύλλογο, το
άθλημα και το ρόλο του υποκειμένου.

γ) Το σύγχρονο αθλητικό θέαμα αποτελεί μια αληθινή τελετή, με

πληθώρα συμβόλων, με τους ενύπαρκτους τόπους της, τις στιγμές
της, τα καθαγιασμένα πρόσωπα και το κοινό της.

3) Ροκ συναυλίες, ποπ μουσική: Αποτελούν μαζικά φαινόμενα με

έντονα τα χαρακτηριστικά της τελετουργικότητας, τόσο για τους
μουσικούς όσο και για τους θεατές: ομαδική λατρεία, αναζήτηση
χαμένου κοινωνικού δεσμού. Όλα αυτά μαρτυρούν το τελετουργικό
εύρος της ροκ.
 Τελετουργικά καθημερινής αλληλεπίδρασης

α) Η ευγένεια, το πρόσωπο, οι σχέσεις με τους γείτονες μας, τους

συναδέλφους ή τους φίλους μας, σχέσεις οικείες ή κοινωνικές,
διέπονται από ένα σύνολο πολιτισμικών κανόνων που ονομάζουμε
ευγένεια. ΟΙ κανόνες αυτοί είναι μέσα δια των οποίων το άτομο
ωθείται στον έλεγχο των κοινωνικών του αλληλεπιδράσεων. Μια
λειτουργία της ευγένειας είναι και η εγκαθίδρυση ενός ελαχίστου
στοιχείου αναγνώρισης και συνοχής μεταξύ των μελών μιας ομάδας.

-Η συνάντηση και ο χαιρετισμός, που έχουν διπλή όψη, λεκτική και

χειρομορφική.

-Οι θέσεις που καταλαμβάνουν το άτομα το ένα ως προς το άλλο και

κυρίως η μεταξύ τους φυσική απόσταση, σχετίζονται με την
«προστατευόμενη περιοχή» του καθενός.
2) Συμποσιασμός

Διαθέτει δυναμικό και διαχυτικό χαρακτήρα με επιδίωξη την

συνύπαρξη των κοινωνικών συμμετεχόντων. Προσκλήσεις,
συναντήσεις, δεξιώσεις και κοινωνικές συναντήσεις λιγότερο ή
περισσότερο εορταστικές. Αποτελούν διάλειμμα από την πεζότητα
και διαχωρίζονται από τις μεγάλες επίσημες εκδηλώσεις που
υπόκεινται σε αυστηρό πρωτόκολλο, παρουσιάζουν όμως τα κύρια
χαρακτηριστικά που ορίζουν τα τελετουργικά: ενδυνάμωση
κοινωνικού δεσμού, υπακούουν σε κάποιο κώδικα ενώ παράλειψη
του μπορεί να φτάσει ακόμη και στην προσβολή. Έχουν
συγκεκριμένη σύνθεση και θέση συμμετεχόντων σε αρκετές
περιπτώσεις.
3) Το ουσιώδες και το εφήμερο.

Η καθημερινή ζωή αναδεικνύεται ως μία σκηνοθεσία αυστηρώς

ρυθμισμένη.
ρυθμισμένη

Τελετουργικά του σώματος

1)Περίοδος εξέλιξης.

Σε όλους τους πολιτισμούς το σώμα σχετίζεται με μέριμνες και

πρότυπα συγχρόνως κοινωνικά, θρησκευτικά, ηθικά, αισθητικά και
σχετικά με την υγιεινή. Οι χρήσεις του, η φροντίδα και η απεικόνισή
του, συνδέονται με τη θέση του και με ένα σύστημα αξιών και
πράξεων, συνεπώς με μια κάποια ιδεολογία και ορισμένα
τελετουργικά.
Το σώμα εμπλέκεται σε γνωστά τελετουργικά:

- είτε ως διαθέσιμος τόπος για να βρούμε σημάδια (τατουάζ, τομές)

και σημεία, ή για να παρέμβουμε (τελετουργίες περιτομής και
εκτομής).

- είτε ως υποκείμενο οδύνης, υγείας, ομορφιάς (τελετουργίες

συνδεόμενες με την ασθένεια, την υγιεινή)

- είτε ως πηγή ενέργειας για να επιτελεσθεί κάποια χειρονομία,

κάποιο σημείο, κάποια εθιμοτυπία.

Σωματισμός
Από αντικείμενο αποστασιοποίησης και ελέγχου, το σώμα τείνει να
καταστεί πρωταρχική αξία για το πρόσωπο ως μέσο έκφρασης,
επικοινωνίας, ηδονής.
2) Σωματικές εγγραφές
Το τατουάζ, που αποτελεί μια πανάρχαια μορφή πολιτισμού με
πολλές συνδηλώσεις και το μακιγιάζ που από αποκλειστικό
προνόμιο μερικών κοινωνικών ελίτ, στις μοντέρνες κοινωνίες έχει
αναπτυχθεί και εξαπλωθεί παντού.

3) Αισθητική παρέμβαση
Απλούστερες εκφάνσεις αφορούν τον καλλωπισμό και τις
φροντίδες ομορφιάς. Η καλλιέργεια και ο καλλωπισμός του
σώματος έχουν προσλάβει μεγάλη σημασία στην καθημερινή ζωή.

4) Ενδυματολογικά τελετουργικά
Το ρούχο αποτέλεσε κομβικό πεδίο τελετουργίας με τα
παραδείγματα να αφθονούν.
5) Σωματικές ομάδες

Εμπειρίες και πρακτικές που προτείνονται από διαφόρους

οργανισμούς εκπαίδευσης και κατάρτισης εδώ και 50 χρόνια. Αυτές
που επικεντρώνονται στη χαλάρωση, αυτές που προέρχονται από
τη γιόγκα, αυτές που στοχεύουν στη «σωματική έκφραση» και τη
«συνάντηση». Κοινός στόχος είναι να νιώθει κανείς καλύτερα, να
επικοινωνεί με το σώμα του και με τον άλλο, συμπεριλαμβάνοντας
συχνά μια ρητή θεραπευτική στόχευση. Πολλές ασκήσεις μοιάζουν
με τελετουργικά.
Παράδειγμα τελετουργικού μύησης (από το βιβλίο της Κ.
Κακούρη, Προϊστορία του Θεάτρου (από τη σκοπιά της
Κοινωνικής Ανθρωπολογίας), Υπουργείο Πολιτισμού και
Επιστημών, Αθήνα 1974, 238-45).

Δείτε το συνημμένο αρχείο (με διπλό κλικ πάνω στην

εικόνα)
ΠΗΓΕΣ
• Κ. Κακούρη, Προϊστορία του Θεάτρου (από τη
σκοπιά της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας), Υπουργείο
Πολιτισμού και Επιστημών, Αθήνα 1974.
• J. Maisonneuve, Οι τελετουργικές πράξεις, μτφ. Ν.
Χρηστάκης, Δαίδαλος, Αθήνα 2008.
Τέλος Ενότητας