Ακαδημία Πλάτωνος

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

6ος κύκλος

Εισηγητής: Νίκος Προγούλης

Εισαγωγή

Φιλοσοφία, κοινωνία, πολιτική

Τι είναι και πως σχετίζονται ?
 Εισαγωγή
Τι είναι η φιλοσοφία ?
Η φιλοσoφία είναι ένας τρόπος σημασιοδότησης του κόσμου
Γιατί να δώσουμε σημασίες ?
Ποιός θέτει τα φιλοσοφικά ερωτήματα ?

Φιλοσοφία
Υπάρχουν άλλοι τρόποι σημασιοδότησης του κόσμου ?
• Η Τέχνη
• Η Φιλοσοφία
• Η Θρησκεία
• Η επιστήμη

Με ποιά σειρά εμφανίζονται ?

Ποιά είναι η διαφορά τέχνης - φιλοσοφίας ?
Τι έχει προηγηθεί της τέχνης και της φιλοσοφίας ?
Αναλογική VS εννοιακή σκέψη
 Φιλοσοφία
Οι τρόποι σημασιοδότησης του κόσμου

• Το ιερό και ο μύθος

• Η Τέχνη
• Η Φιλοσοφία
• Η Θεολογία
• Η επιστήμη

• Η διαφορά Θεολογίας και φιλοσοφίας

• Ο τρόπος νομιμοποίησης
• Φιλοσοφία και δημοκρατία – Θεολογία και αυτοκρατορία

Φιλοσοφία
Οι τρόποι σημασιοδότησης του κόσμου

• Το ιερό και ο μύθος

• Η Τέχνη
• Η Φιλοσοφία
• Η Θεολογία
• Η επιστήμη

• Η διαφορά επιστήμης και φιλοσοφίας

• Ο δρόμος του Αριστοτέλη
• Ο δρόμος του Γαλιλαίου
• Ο δρόμος του Bacon
 Φιλοσοφία
• Ποιό είναι το περιβάλλον στο οποίο γεννήθηκε η
φιλοσοφία ?
• Είναι η φιλοσοφία αποκλειστικά Ελληνικό και Δυτικό
φαινόμενο ?
• Τι είναι «Ελληνικό» ? Τι δηλώνει ο όρος ?
• Γλωσσικός προσδιορισμός
• Οι ινδοευρωπαίοι
• Οι κινήσεις και ο πολιτισμός τους
• Ο Ελληνικός κόσμος

Φιλοσοφία
• Ο Ελληνικός κόσμος
• Κυριαρχία χωρίς χαρακτηριστικά αυτοκρατορίας
• Απουσία πολιτικής ενοποίησης
• Η επικοινωνία με άλλους υποσκάπτει την παράδοση
• Άλλοι παράγοντες που υποσκάπτουν την παράδοση
• Η μεταλλουργία
• Η γραφή
• Η χρηματική οικονομία

• Οι πόλεις: Ακρόπολη VS Λιμάνι

• Αγορά
• Η διαφορά πολιτικής και διακυβέρνησης
 Φιλοσοφία και το πεδίο του κοινωνικού
 Οι τομείς της φιλοσοφίας
 Οντολογία / γνωσιολογία – ηθική / πολιτική – αισθητική
 Ποιά είναι η αφετηρία ?
– Ποιά ανάγκη μας οδηγεί στη διατύπωση ερωτημάτων ?
– Υπάρχει «άνθρωπος» εκτός κοινωνίας / κοινότητας / ομάδας ?
 Η περιπλοκότητα του κοινωνικού
– Είναι η κοινωνία «άθροισμα ατόμων» ?

 Χημικές ουσίες VS κύτταρο

 Κύτταρο VS οργανισμός / άνθρωπος
 Άνθρωπος VS κοινωνία

Πολιτική
Τι είναι η πολιτική ?
Ως δραστηριότητα
Ως θεωρία
Η πολιτική ως δραστηριότητα: σχετίζεται με τον
καταμερισμό της ισχύος και των πόρων σε μια δεδομένη
κοινότητα
Προϋποθέτει τη σύγκρουση συμφερόντων διαφορετικών
ομάδων (περιλαμβάνει τη βία)
Με την κλασσική (αρχαιοελληνική) έννοια: συνδιαλλαγή,
διαπραγμάτευση, επιχειρηματολογία, θεωρητική
κατασκευή σχετικά με το «τι είναι καλό για την Πόλη»
Με την νεωτερική έννοια: Η πολιτική ως διακυβέρνηση
 Πολιτική
Τι είναι η πολιτική ?
Ως δραστηριότητα
Ως θεωρία
Πως αιτιολογείται η πολιτική εξουσία ?
Από που απορρέει το δικαίωμά κάποιου να κυβερνάς ?
Από τον Θεό ?
Από τη δύναμη ? (το δικαίωμα του κυρίαρχου)
Από τη σοφία ?
Επειδή μου παραχωρήθηκε (κοινωνικό συμβόλαιο), κλπ
Άλλα ζητήματα που απασχολούν την πολιτική σκέψη:
Ελευθερία, δικαιοσύνη, νόμοι, ιδιοκτησία, δικαιώματα,
κλπ

Που βασίζουμε τα όσα λέμε ?

Δύο πιθανές απαντήσεις:

– Στη λογική
– Στην παρατήρηση
 Οι δύο βασικοί δρόμοι (μέθοδοι) της
σκέψης
 Ο δρόμος του Ορθολογισμού
– Απαγωγικός (παραγωγικός) τρόπος σκέψης

 Ο δρόμος του Εμπειρισμού

– Επαγωγικός τρόπος σκέψης

 Ένας 3ος δρόμος είναι ο συνδυασμός τους

Γιατί ορθολογισμός

 Τα φαινόμενα μπορεί να απατούν

 Είναι άλλο το «φαινόμενο», και άλλο η «πραγματικότητα»
 Τα φαινόμενα είναι ενδεχόμενα / «τυφλά»
– Χρειάζομαι ένα λογικό και συνεκτικό σύστημα ιδεών που να
εξηγεί τα φαινόμενα (και το οποίο προηγείται)
 Οι έννοιες αλλά και η «αλήθεια» πρέπει να είναι αιώνιες.
Μπορεί η αλήθεια να μεταβάλλεται διαρκώς ?
– (Το «Βράχμα» και το «Μάγια»)
 Που καταλήγω αν αναζητώ απόλυτες και ακλόνητες
αλήθειες ?
 Που με οδηγεί η διαδοχική αναζήτηση αιτίων ?
 Ορθολογισμός και τα μεγάλα μεταφυσικά
συστήματα
 Τι σημαίνει «μεταφυσική» ?
– Μονισμός και δυϊσμός
 Δυϊσμός VS Διπολισμός (διαλεκτική)
– Ο ιδεατός κόσμος είναι γνώσιμος
– Πλεονέκτημα της μεταφυσικής: Μόνο οριστικά πέραν της
εμπειρίας, (άρα σε έναν άλλο κόσμο), μπορεί να θεμελιωθεί μια
απόλυτη αρχή που διέπει τον αισθητό κόσμο, (και χωρίς να
επιδέχεται αντιρρήσεις).
– Το 1ο πρόβλημα κάθε μεταφυσικής: εσύ που το ξέρεις ?
 Η εύκολη απάντηση: η θρησκευτική αποκάλυψη
 Η πιο εξεζητημένη: το φιλοσοφικό σύστημα. Αλλά συχνά χρειάζεται μια
«θεολογική» υποστήριξη.
 Δυστυχώς, (για την ΓΝΩΣΗ), υπάρχουν πολλά μεταφυσικά
συστήματα από τον Πλάτωνα, τον Ακινάτη, τον Καρτέσιο...

Εμπειρισμός και φυσικές επιστήμες

 Πηγή της αλήθειας τα δεδομένα των αισθήσεων (εμπειρίες)
που πίσω τους βρίσκονται τα "γεγονότα".
 Για να εξηγήσουμε τα φαινόμενα, θεωρούμε αναγκαία την
ύπαρξη μη παρατηρήσιμων οντοτήτων, π.χ. πεδία, δυνάμεις,
φορτία, άτομα, κλπ
 Επεκτάθηκε στο πεδίο του κοινωνικού, αρχικά, μέσα από
το Φυσικό Δίκαιο.
 Προϋποθέτει τη συμμετρία του χρόνου (που στις
κοινωνικές επιστήμες είναι ιδιαίτερα προβληματική)
 Επιδιώκει την «επιστημονικοποίηση» των κοινωνικών
ζητημάτων ανάγοντάς τα σε προβλήματα είτε φυσικής είτε
βιολογίας, (είτε «ορθολογισμού»)
 (Δηλαδή αφαιρεί την πολιτική και την ιστορική διάσταση)
Φιλοσοφική προσέγγιση και πολιτικά συστήματα

 Αρχαίες αυτοκρατορίες / φεουδαρχία και μεταφυσικά

συστήματα
 Φιλελευθερισμός και εμπειριστική προσέγγιση
 Σοσιαλισμός και διαλεκτική προσέγγιση

 ΠΡΟΣΟΧΗ: δεν υποννοείται μια εξελικτική σχέση

ανάμεσα σε αυτά

Πέρα από τον ορθολογισμό και τον εμπειρισμό:

Η διαλεκτική μέθοδος
 Αφήνει πίσω τη μεταφυσική βεβαιότητα
 Δεν δεσμεύεται από τα «τυφλά» γεγονότα
 Πατάει σε δύο πόδια:
– Την πραγματικότητα
– το πως θα μπορούσε αυτή η πραγματικότητα να είναι
 Χομπς VS Ρουσσώ
 Όχι «είναι» αλλά «γίγνεσθαι» (εξέλιξη – χρόνος)
 Παράδειγμα: Οι τρόποι της αντίληψης του Spinoza:
– Απλό άκουσμα: πληροφορία
– Εμπειρική βεβαιότητα
– Η οπτική της ολότητας
– Η επιστροφή στο συγκεκριμένο
 Η διαλεκτική προσέγγιση
Bοηθάει να γεφυρώσουμε τις αντιφάσεις.

 Άτομα και κοινωνία

 Μέρος και όλο στη γνώση
 Γεγονότα και αξίες
 Πραγματικό και δυνάμει.
 Θεωρία και Πράξη

 Εμπειρισμός και «δομική» πραγματικότητα

 Διαλεκτική και «διαδικαστική» πραγματικότητα
 Έτσι γίνεται κατανοητό γιατί ο εμπειρισμός οδηγεί στη συντήρηση
(πχ που θα οδηγούσε σε ένα καθεστώς δουλοκτησίας ?)
 Έτσι γίνεται κατανοητό γιατί η διαλεκτική προσφέρεται για
ριζοσπαστική κριτική

Τελικά, που βασίζουμε τα όσα λέμε,

ειδικά στο πεδίο του κοινωνικού ?

Ποιές είναι οι προϋποθέσεις για να

συμφωνήσουμε σε κάτι ?
 Ένα ερώτημα:
Πιστεύετε ότι η κατάσταση στην Ελλάδα σήμερα είναι
προβληματική ?

Ένα 2ο ερώτημα:
Που εντοπίζετε το πρόβλημα ? – Ποιές είναι οι αιτίες που μας
οδήγησαν εδώ ?

Πιθανές απαντήσεις
 Φταίνε οι επιλογές των μέχρι τώρα κυβερνήσεων (ΠΑΣΟΚ – ΝΔ)
 Φταίει η διαφθορά του πολιτικού συστήματος συνολικά (μίζες, σχέσεις
με MME, βουλευτές που αθετούν τις υποσχέσεις τους κλπ)
 Φταίει η διαφθορά όλης της κοινωνίας (διορισμοί, βολέματα,
«αναπηρικές» συντάξεις, φακελάκια, η μη έκδοση αποδείξεων, κλπ)
 Φταίνε οι τράπεζες
 Φταίει η ανεξέλεγκτη εισροή μεταναστών
 Φταίει το υπερκαταναλωτικό μοντέλο των προηγούμενων δεκαετιών
 Φταίει η Γερμανία
 Φταίει ο καπιταλισμός εν γένει
 Φταίει το μεγάλο δημόσιο, τα κλειστά επαγγέλματα, οι συνδικαλιστές
– εργατοπατέρες, κλπ
 Φταίει το χαμηλό μας μορφωτικό / πολιτισμικό επίπεδο
 Φταίνε τα χρόνια διαρθρωτικά προβλήματα και η χαμηλή
ανταγωνιστικότητα της Ελληνικής οικονομίας
 Που βασίζουμε τα όσα λέμε ?

Δύο πιθανές απαντήσεις:

– Στη λογική
– Στην παρατήρηση
– ..... Προφανώς λείπει κάτι σημαντικό

Τι γίνεται με τη στιβάδα του Κοινωνικού

• Η σχέση επιθυμίας και αξίας

• Οι επιθυμίες αρθρώνονται ορθολογικά σε προτάσεις
κοινωνικής οργάνωσης
• Οι επιθυμίες και όχι οι μεταφυσικές ιδέες ή οι «φυσικοί
νόμοι» ειναι το έσχατο θεμέλιο κάθε φιλοσοφικής
επιχειρηματολογίας
• Όχι «η φύση του ανθρώπου»
• Όχι οι «βιολογικοί νόμοι»
• Όχι το «DNA και τα γονίδια»
 Το 1ο φιλοσοφικό σύστημα
(η οντολογία και η γνωσιολογία στην υπηρεσία της πολιτικής)
 Ο Πλάτων και η ζωή του
 Τι είναι ένα φιλοσοφικό σύστημα
 Πλάτων και Σωκράτης
 Οι δύο μεγάλες αποφάσεις του Πλάτωνος
– Η οντολογική: Δυισμός Πυθαγόρια επιρροή
– Η γνωσιολογική. Παρμενίδια επιρροή
 Η σύνθεσή τους: Η υπαγωγή της γνωσιολογίας στην οντολογία
 Ο Πλάτων και η διαφορά με τους προσωκρατικούς
 Γιατί το υπεραισθητό είναι γνώσιμο ?
 Η Πυραμίδα των εννοιών
– Ατομικές έννοιες
– Έννοιες γένους ....
– Η ύψιστη ιδέα
 (Το αληθές - το αγαθόν - το «καλόν» / το ωραίο)

Το 1ο φιλοσοφικό σύστημα
 Η ΠΟΛΙΤΕΙΑ
 Το ύψιστο ον  Η ορθή γνώση  το ορθόν πράττειν  Η σύσταση
της ορθής Πολιτείας. Η αντίστροφη ανάγνωση
 Οι 3 τάξεις
Οι παραγωγοί επιθυμητικό μέρος της ψυχής
σωφροσύνη
Οι φύλακες βουλητικό μέρος της ψυχής
ανδρεία
Οι φιλόσοφοι λογιστικό μέρος της ψυχής
σοφία
Δικαιοσύνη
Επί της ουσίας ο Πλάτων «οντολογικοποιεί» τον καταμερισμό
εργασίας.
Θεμελιώνει τη «διανεμητική δικαιοσύνη» οντολογικά – όχι
κοινωνιολογικά
Οι Πλατωνικές τάξεις και οι κάστες: ομοιότητες και διαφορές
 Υπόβαθρο και εποικοδόμημα

Ιδεολογικό εποικοδόμημα
(Θρησκεία – παραδόσεις – θεσμοί
Θεωρίες, κλπ)

Πολιτικό εποικοδόμημα
(Πολιτικό σύστημα, νομικό σύστημα)

Οικονομικό Υπόβαθρο
(σχέσεις παραγωγής)

Απο τον μεσαιωνικό κόσμο στη

νεωτερικότητα
Πότε ξεκινάει η «νεωτερικότητα» ?
Ποιά είναι τα κύρια χαρακτηριστικά της ?
στον τομέα των ιδεών
στον τομέα της πολιτικής
στον τομέα της οικονομίας

Ας ξεκινήσουμε από τον μεσαιωνικό κόσμο της Δύσης

 Η φεουδαρχία
Κατάγεται από τα Ρωμαϊκά Λατιφούντια
Τον 9ο και 10ο αιώνα τα μεγάλα Ευρωπαϊκά βασίλεια δέχονται
επιδρομές
Αποκέντρωση της εξουσίας και της άμυνας με εκχώριση γης
και δικαιωμάτων σε ευγενείς
Το φέουδο έχει οικονομική, στρατιωτική και διοικητική
αυτοτέλεια
Η Πυραμίδα: Βασιλιάς – Φεουδάρχες – Χωρικοί και οι ρόλοι
Ισχυροποίηση της εκκλησίας
(Οι δευτερότοκοι υιοί)
Η ιδιαιτερότητα της ιδιοκτησίας
Η Ιταλία, η Γερμανία, και οι δυτικότερες χώρες

Το φιλοσοφικό πλαίσιο του μεσαίωνα

• Ο κλασικός αρχαίος κόσμος και η νεωτερικότητα

• Στην αρχαιότητα ο άνθρωπος υπάρχει κάπου στον
μεγάλο και εύτακτο ΚΟΣΜΟ
• Στον Πλάτωνα οι ιδέες προηγούνται των πραγμάτων.
• Αλλά και στον Αριστοτέλη προκρίνεται το «κατά
φύσιν ζείν».
• Στη νεωτερικότητα, ο άνθρωπος μπαίνει στο κέντρο.
• Μπορεί να θέλει ο,τιδήποτε. Περιορίζεται μόνο από
τον (παντοδύναμο) Θεό.
• Όταν ο Θεός υποχωρεί, αφήνει πλήρη «ελευθερία»
 Ο μεσαίωνας • Οι 3
και η μεγάλη ιεραρχίες
αλυσίδα της
ύπαρξης

Ο μεσαιωνικός κόσμος
 Η φύση και η κοινωνία εντάσσονται εξίσου στον
τέλειο και αρμονικά πλασμένο κόσμο.
 Στο κέντρο του κόσμου είναι η γη και πάνω της οι
πλανήτες που κινούνται σε τέλειες κυκλικές τροχιές
 Κοπέρνικος (16ος αιώνας)
 Η διαφορά με τον Αρίσταρχο
 Η ανάγκη της αποδόμησης μιας συμπαγούς
κοσμοεικόνας που περιόριζε τις καταπιεσμένες
τάξεις στο κοινωνικό – οικονομικό πεδίο.
 Το οικονομικό πλαίσιο του μεσαίωνα
• Περιφερειακή οικονομία
• «φυσική οικονομία» - αχρήματες ανταλλαγές
• Αγροτική παραγωγή: Φέουδο
• Βιοτεχνική: συντεχνίες
• Η οργάνωση των συντεχνιών
• Όγκος της παραγωγής – οι προδιαγραφές
• Η κατανομή μεταξύ των εργαστηρίων
• Οι τιμές – το μονοπώλιο της περιοχής
• ....
• Η παρακμή της περιφερειακής οικονομίας και οι
δυνάμεις που το πέτυχαν

Το ιστορικό πλαίσιο
Ύστερος Μεσαίωνας
• Το τέλος των σταυροφοριών
• Εμπόριο με την ανατολή
• Οι πρώτες Ευρωπαϊκές πόλεις
 Νεώτεροι χρόνοι: Το οικονομικό πλαίσιο

• Η εισροή πολύτιμων μετάλλων και τα αποτελέσματα

• εμπόριο Ισπανίας με Ολλανδία – Αγγλία
• Η έκρηξη των τιμών (16ος αιώνας)
• Μια νέα πλούσια εμπορική τάξη (17ος αιώνας)
• Η αντίδραση της παλαιάς αριστοκρατίας (Περίφραξη
γαιών - είσπραξη «προσόδου»)
• Η παρακμή του φέουδου και της συντεχνίας
• Εξειδίκευση και μεγάλωμα αγορών
 Η οπτική της ιστορίας
• Η «φυσικότητα» των εξελίξεων και η οικονομική ερμηνεία
• Η κοινωνική ανθρωπολογία δείχνει ότι οι αγορές δεν έχουν την τάση
να μεγαλώνουν.
• Άλλοι πολιτισμοί
• Μεσαιωνική Ευρώπη
• Η ανάγκη εξωτερικής παρέμβασης και βίας για να κυριαρχήσει ένα
σύστημα αγοράς
• Τα είδη του εμπορίου
• Το εξωτερικό εμπόριο
• Τοπικό – μη ανταγωνιστικό εμπόριο (πόλης – υπαίθρου)
• Εσωτερικό ανταγωνιστικό εμπόριο σε εθνική κλίμακα
• Προϋπόθεση η κατάλυση της οικονομικής αυτοδυναμίας
• Μετά, το σύστημα της αγοράς γίνεται αυτο-
τροφοδοτούμενο

Η περίφραξη της γης

 Κάθε χώρα έχει τη δική της ιστορία

 Στην Αγγλία έχουν καταγραφεί πάνω από 5.000
νόμοι / διατάγματα ιδιωτικοποίησης της γης, που
ξεκινάνε πριν από τον 16ο αιώνα και το μεγαλύτερο
μέρος καταγράφεται τον 18ο και 19ο αιώνα.
 Η περίφραξη της γης
 Πρόκειται για βίαιη εκδίωξη αγροτών από τη γή τους.
 Η κεντρική κυβέρνηση, (πχ Ελισάβετ), προσπάθησε να το
αποτρέψει, χωρίς επιτυχία
 Προηγήθηκε η αρπαγή της γης στα χέρια αγροτών
 Μετά την ένδοξη επανάσταση, δημόσια γη χαρίστηκε (από
Λόρδους ) σε Λόρδους
 Στη συνέχεια ιδιωτικοποίθηκε, (χαρίστηκε), η
εκκλησιαστική γη
 Τέλος η κοινοτική γη: (3,5 εκατ ακρ τον 19ο αιώνα)

Όλα αυτά δεν ήταν αναίμακτα

 Σε μια μόνο περίτωση, του Δουκάτου του Σάδερλαντ, τον 19ο αιώνα,
εξοντώθηκαν 15.000 κάτοικοι με τη βοήθεια του στρατού και
ιδιωτικοποιήθηκαν 800.000 ακρ γης. Άλλες 3.000 οικογένειες
εκτοπίστηκαν.
 Τους εκτοπισμένους στις πόλεις τους περίμεναν οι «νόμοι κατά της
πενίας». 3 μέρες χωρίς δουλειά σήμαινε αλητεία. Αν κάποιος
αρνιόταν να δουλέψει τιμωρείτο την 1η φορά με μαστίγωμα, τη 2η με
ακρωτηριασμό, την 3η με θανατική ποινή.
 Η τρομακτική «κάθοδος των φτωχών» του 16ου και 17ου αιώνα
 Ο όχλος αυτός πειθάρχησε αναγκαστικά κι αποτέλεσε τον
βιομηχανικό στρατό που χρειαζόταν ο καπιταλισμός.
 Ο «πόλεμος των χωρικών» στη Γερμανία (16ος αιώνας)
– Προϊόν του αστικού μετασχηματισμού της υπαίθρου
– Αιτήματα: Η κοινοκτημοσύνη και η κατάργηση της ιδιοκτησίας
– Luther VS Muntzer - Ιωάννης του Leiden
– Levelers, Ranters, Dιggers κλπ και ο Κρόμγουελ - Κουάκερς,
ευαγγελιστές κλπ στον Νέο Κόσμο
 Μια ματιά στο μέλλον...
 Η αστικοποίηση / η αποκοπή του πληθυσμού από τη γη ...
– Είναι προϋπόθεση της εκβιομηχάνισης / της «ανάπτυξης»
– Αλλά και τρόπος κυριαρχίας στο νέο εργατικό δυναμικό
 Ποιόν ωφελεί αυτή η ανάπτυξη ?
 (Ποιά είναι η ουσία του ωφελιμισμού ?)
 Αγγλία 1834: απαγορεύεται με νόμο οι εργάτες να κατέχουν
γη πάνω από 10 εκτάρια, διότι αν την καλλιεργούν θα είναι
κουρασμένοι και δεν θα εργάζονται αποδοτικά στο
εργοστάσιο !!
 Το παράδειγμα του Άγγλου βιομήχανου στον νέο κόσμο
 Παρένθεση: το ΠΚΦ 2013 στην Τυνησία
– Βραζιλία 1888
– Ν. Αφρική 1913

Επιστροφή στους νεώτερους χρόνους:

Πίνακας του 1638, Γαλλικό Λιμάνι

 Επιστροφή στους νεώτερους χρόνους:
• Η εισροή πολύτιμων μετάλλων και τα αποτελέσματα
• εμπόριο Ισπανίας με Ολλανδία – Αγγλία
• Η έκρηξη των τιμών (16ος αιώνας)
• Μια νέα πλούσια εμπορική τάξη (17ος αιώνας)
• Η αντίδραση της παλαιάς αριστοκρατίας (Περίφραξη
γαιών - είσπραξη «προσόδου»)
• Η παρακμή του φέουδου και της συντεχνίας
• 17ος αιώνας: Μεγάλα εμπορικά κεφάλαια – ισχυροποίηση
της κεντρικής εξουσίας – αποικιακή πολιτική
• Η συμμαχία νέας αστικής τάξης – στέματος
• Η συλλογή φόρων «πωλείται» στη νέα αστική τάξη
• Η πορεία προς το νεωτερικό έθνος - κράτος
Ο μερκαντιλισμός στην Αγγλία
• Η αρχική καθυστέριση της Αγγλίας (16ος αιώνας)
• Πηγές χρηματοδότησης του κράτους: Ο ευτελισμός του
νομίσματος και τα δάνεια
• Η εκροή πολύτιμων μετάλλων από τη χώρα
• Το σύστημα του «νομισματικού ισοζυγίου»
• Εμπόριο με «βασικές χώρες»
• Η ανάπτυξη της Αγγλίας και το σύστημα του εμπορικού
ισοζυγίου
• Η Αγγλία και η επικράτησή της: Ισπανία (16ος ), Ολλανδία
(17ος) Κρόμγουελ, Γαλλία (18ος).
• Ένας εξελιγμένος μερκαντιλισμός: διάκριση Α΄υλών –
βιομηχανικών προϊόντων (και διαμάχη των 2 τομέων)
• Ο στόχος των πολύτιμων μετάλλων επιμένει
 Η μερκαντιλιστική οικονομία
(Από τον κόσμο των αρχαίων και των σχολαστικών στη
νεωτερικότητα)

Τα προβλήματα που απασχολούν:

Τι είναι πλούτος και πως δημιουργείται ?
Η βασική προσπάθεια είναι να αποδειχθεί η σύμπνοια
συμφερόντων της εμπορικής αστικής τάξης:
• Με το στέμμα
• Με τους γαιοκτήμονες
• (όχι) με τους εργαζόμενους
• Τι θα γίνει αν φτηνήνει το ψωμί...
• Καταναγκαστική εργασία κλπ

Ο Thomas Mun (1571 – 1641)

Η φωνή της Αγγλικής εταιρείας Ανατολικών Ινδιών

(«Φυσική παραγωγή» VS «τεχνητή παραγωγή»)
 Οι επιχειρήσεις

• Οι πρώτες επιχειρήσεις στην Ευρώπη

• Οι εταιρείες Ανατολικών Ινδιών
• Πειρατής VS κουρσάρος
• Ο συνδυασμός εμπορίου και πολέμου
• Οι διάφοροι «κίνδυνοι» και η επινόηση της μετοχικής
εταιρείας
• .... Που αργότερα αγοράζει ένα μονοπώλιο
• Η τεράστια δύναμη αυτών των εταιρειών (1857 Ινδία)

Μερκαντιλιστές 16ος – 18ος αιώνας

Τριγωνικό Δουλεμπόριο, 16ος αιώνας, Francis Drake

 David Hume: (1711 – 1776)
Η ανάδυση της θεωρίας του χρήματος
• Ερώτηση: Τι δίνει αξία στο χρήμα ?
• Πραγματική VS συμβατική αξία
• Τι προσδιορίζει την αξία του χρήματος ?
• Η «νομική ή κρατική θεωρία» του χρήματος (Nicholas Barbon)
• Η «μεταλλική» θεωρία του χρήματος
• Η συμβιβαστική λύση του John Law
• Hume: Η ποσοτική (νομιναλιστική) θεωρία του χρήματος και η
επέκτασή της. Πρόδρομός του ο Montesquieu
• O Hume α) αντιδρά στην αντίληψη ότι το χρήμα είναι πλούτος
• β) ερμηνεύει την έκρηξη των τιμών
• Ο James Stuart και η Αντίστροφη θεωρία :
• Τι προσδιορίζει το ποσόν του χρήματος που είναι σε
κυκλοφορία / χρήματος που φυλάσσεται ?

Η κριτική στον Μερκαντιλισμό

• Πλούτος είναι τα εμπορεύματα - όχι το χρήμα
• Η παραγωγή / η εργασία παράγει τον πλούτο – όχι το εμπόριο

..... και τι δεν μπόρεσε να αντιληφθεί

• Την προσπάθεια μετασχηματισμού της οικονομίας σε
χρηματική
• Την προσπάθεια πρωταρχικής συσσώρευσης κεφαλαίου στα
χέρια της αστικής τάξης

Η κύρια κριτική: Οικονομική Ελευθερία

 Μερκαντιλισμός Σχόλια
- Ο Μερκαντιλισμός προϋποθέτει ένα ισχυρό κράτος
- Στον μερκαντιλισμό κάνεις στους άλλους αυτό που εσύ προσπαθείς να
αποφύγεις
- Πλεονασματικό νομισματικό ή εμπορικό ισοζύγιο

- Στο εξής, σκοπός είναι να αποδειχθεί ότι το (ελεύθερο) διεθνές

εμπόριο είναι αμοιβαία επωφελές ...
- (από τον Hume μέχρι τη σύγχρονη οικονομική θεωρία, WTO,
NAFTA, EU).
- Με άλλα λόγια, σκοπός είναι να πεισθεί ο, (οικονομικά),
αδύνατος ότι το συμφέρον του είναι ίδιο με το συμφέρον του
ισχυρού
- Ο εξαγωγικός προσανατολισμός μιας χώρας έχει στο εσωτερικό
κερδισμένους και χαμένους
- («πάει χέρι – με την αδικία»)

Σύγχρονος μερκαντιλισμός:
Η περίπτωση της Ιαπωνίας
19ος αιώνας

 Η πανίσχυρη κρατική γραφειοκρατία φορολόγησε τον αγροτικό

τομέα και δημιούργησε αρχικά κρατικές βιομηχανίες.
 Αργότερα πριμοδότησε 4 τεράστια χρηματο-εμπορο-βιομηχανικά
trusts: Mitsubishi, Mitsui, Sumitomo & Yasuda.
 Το κράτος τα υποστήριξε τσακίζοντας τον συνδικαλισμό και
προστατεύοντάς τα από εισαγωγές και εισροή ξένων κεφαλαίων.

 Ανάλογη σήμερα η προσπάθεια της Κίνας και της Γερμανίας

 http://tvxs.gr/news/kosmos/antepithesi-ipa-i-germaniki-oikonomia-epibarynei-tin-ee
 Ο Εμπορικός Καπιταλισμός της Ολλανδίας

Ο Ιπτάμενος Ολλανδός: Άμστερνταμ – Μπατάβια σε 3 μήνες (1650)

Ο Εμπορικός Καπιταλισμός της Ολλανδίας

 Εμφανίζονται «πρωτοποριακές» πρακτικές, όπως:

– Ανώνυμες μετοχικές εταιρείες
– Χρηματιστήριο.
– Συναλλαγματικές
– Παράγωγα – options, (αγοραπωλησίες τίτλων εμπορευμάτων χωρίς τα
εμπορεύματα να αλλάζουν χέρια).
– Πολλά από αυτά υπάρχουν ακόμη νωρίτερα στην Γένοβα και τη Βενετία τον
12ο αιώνα
 Εβραίοι και προτεστάντες που εκδιώχθηκαν από καθολικές χώρες και
πήγαν σε Ολλανδία, Αγγλία, Ελβετία, κλπ
 Αποθήκες και Πλοία
 Ο πυρετός της τουλίπας
(Άμστερνταμ, 17ος αιώνας)

Το ζήτημα της αξίας...

Ακαδημία Πλάτωνος

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

6ος κύκλος
 Τι είπαμε στην προηγούμενη συνάντηση
 Μετά από μια μακρά περίοδο σταθερότητας...
 Ο ρόλος της οικονομίας αναβαθμίζεται
 Μια νέα τάξη εμφανίζεται στο προσκύνειο της ιστορίας
 Αρχικά συμμαχεί με την κεντρική εξουσία
 Δημιούργημα είναι το νεωτερικό κράτος
 Μια εννιαία οικονομική περιοχή χωρίς «προστασίες»
 Μια περιοχή εννιαίας δικαιοδοσίας
 Όλα είναι έτοιμα για να περάσει το δημιούργημα αυτό στα χέρια της
νέας τάξης
 Αυτό θα γίνει με τις αστικές επαναστάσεις
Οικονομικό Υπόβαθρο
(σχέσεις παραγωγής)

Υπόβαθρο και εποικοδόμημα στον

Καπιταλισμό
Η συμπύκνωση της κυριαρχίας στο οικονομικό επίπεδο, επιτρέπει
«ελευθερίες» στο πολιτικό και προσφέρει τεράστιο πλεονέκτημα
στο ιδεολογικό: δικαιώματα, ισότητα ευκαιριών, κλπ
Μία είναι η βασική προϋπόθεση:
Ο σεβασμός της ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ

Ιδεολογικό εποικοδόμημα
(Θρησκεία – παραδόσεις – θεσμοί
Θεωρίες, κλπ)

Πολιτικό εποικοδόμημα
(Πολιτικό σύστημα, νομικό σύστημα)

Οικονομικό Υπόβαθρο
(σχέσεις παραγωγής)
 Η πολιτική φιλοσοφία της αστικής τάξης
Φυσικό δίκαιο και «δικαιώματα».
Η προσέγγιση των κοινωνικών συμβολαίων

 Thomas Hobbes (1588 – 1679)

 John Locke (1632 – 1704)
 Jean Jacques Rousseau (1712 – 1778)

Το αντικείμενο της πολιτικής φιλοσοφίας

 Τι είναι και από που πηγάζει η πολιτική εξουσία ?

– Πως «νομιμοποιείται» η εξουσία ?
 Περί ελευθερίας, ισότητας, δικαιοσύνης
 Περί του νόμου και των δικαιωμάτων
 Περί της ιδιοκτησίας
 Μια ματιά στην κλασσική αρχαιότητα
 Πως το έθεσε ο Αριστοτέλης
– Η αντίθεση νόμου – φύσης
- Δόξα - αλήθεια
- Φαίνεσθαι – είναι
 Το πολιτικό ζήτημα, το «ύψιστο αγαθό» και η θέσμιση
της κοινωνίας
 Υπάρχει μια πολιτική σύμβαση που είναι «φύσει»
καλύτερη ?
 Το αναπάντητο ερώτημα: Το αγαθόν και το άριστον είναι
«νόμω» ή «φύσει» ?
 Ο ατελείωτος δαίδαλος των «πολιτικών»: Η αρετή
δημιουργείται από τη θέσμιση της πόλης (την παιδεία),
αλλά η θέσμιση της πόλης προϋποθέτει την αρετή

Σχόλιο του Κορνήλιου Καστοριάδη

«Αυτή η ανατίναξη του οντολογικού καθορισμού του

ανθρώπου και της πόλεως, η αδυναμία να πούμε είτε ότι
κάθε νόμος υπάρχει “φύσει” είτε ότι δεν υπάρχει φύσις του
νόμου και της πόλεως, χαράσει το όριο της σκέψης του
Αριστοτέλους και ουσιαστικά της δυτικής σκέψης. Έξω
από αυτό το όριο δεν βγήκε ούτε ο Χέγγελ ούτε ο Μαρξ»
 Η πολιτική φιλοσοφία της αστικής τάξης
Φυσικό δίκαιο και «δικαιώματα».
Η προσέγγιση των κοινωνικών συμβολαίων

 Θεϊκό δίκαιο VS Φυσικό δίκαιο

– Τι είναι ο Ντεϊσμός
 Φυσικό δίκαιο VS Θετικό δίκαιο

 Οι δύο θεμελιώσεις του φιλελευθερισμού

 Η αρχική: Φυσικό δίκαιο και κοινωνικά συμβόλαια
 Η ύστερη: Ο ωφελιμισμός
– Η μετέπειτα σύνδεση ωφελιμισμού και οικονομικής θεωρίας

Thomas Hobbes (1588 – 1679)

Δεν είχε πουθενά συμπάθειες
Δεν είναι σημαντική η μετάβαση από το ζώο στον άνθρωπο,
αλλά από τη φυσική κατάσταση στην κοινωνία
Τι είναι ο άνθρωπος ? Μια μηχανή που κινείται από πάθη
Η «έλλογη δραστηριότητα» στον Hobbes: Deliberation
Τελικός σκοπός η ικανοποίηση των παθών (ευδαιμονία)
«τα πάθη κυβερνάν – ο λόγος σταθμίζει»
Ενδιάμεσος σκοπός είναι η απόκτηση δύναμης (ισχύος)
γιατί αυτή εγγυάται την ικανοποίηση της επιθυμίας
Η επιδίωξη ισχύος είναι η μετεξέλιξη της αυτοσυντήρησης
Η ισχύς εγγυάται την επίτευξη ενός μελλοντικού αγαθού
Μοιραία οι άνθρωποι συγκρούονται
Οι άνθρωποι είναι ίσοι στην ικανότητά τους να βλάψουν
 Thomas Hobbes (1588 – 1679)

 Η φυσική κατάσταση του Hobbes

 Όμως ένα άλλο πάθος αναλαμβάνει να σώσει την
κατάσταση: Ο φόβος
 Οι άνθρωποι συμφωνούν να εκχωρίσουν σε έναν την
εξουσία άσκησης της βίας και να ζήσουν υποταγμένοι σε
αυτήν
 Η εκχώριση είναι αμετάκλητη και απόλυτη
– (δεν υπάρχουν αιτήματα δικαιοσύνης, έλεγχος κλπ)
 Ο νέος κυρίαρχος: ο Λεβιάθαν
 Τα τελευταία κεφάλαια του «Λεβιάθαν»
 Το πραγματικό νόημα του μονοθεϊσμού: Το απαραβίαστο
της πολιτικής εξουσίας

Thomas Hobbes: Σχόλια

 Τομή: Κλασικό φυσικό δίκαιο VS Hobbes

 Γιατί ο Hobbes είναι εντός της φιλελεύθερης παράδοσης
– Οι άνθρωποι ΣΥΜΦΩΝΟΥΝ να εκχωρήσουν ....
– Οι άνθρωποι στη φύση είναι ΙΣΟΙ
 Γιατί ο Hobbes την ξεπερνάει
– Υποστήριξη μιας απόλυτης εξουσίας (βλ την η εποχή του)
– Είναι σημείο αναφοράς για τις βολονταριστικές πολιτικές
θεωρίες
– Προσφέρει μια ερμηνεία της ιστορίας σαν κυνήγι ισχύος
 Thomas Hobbes: Σχόλια

 Hobbes VS Descartes
 Οι «νεο-χομπσιανοί»
 Ο Carl Schmidt και η έννοια του πολιτικού
 Ο Carl Schmidt και η θεωρία του Παρτιζάνου
– Behemoth VS Leviathan
 Το νέο στρατιωτικό δόγμα των ΗΠΑ και ο Hobbes
 Τι δεν εξηγεί και τι εξηγεί η θεωρία του Hobbes

Οι Αγγλικές επαναστάσεις (17ος αιώνας)

 Ο Βασιλιάς και το κοινοβούλιο

 Προηγήθηκε σύγκρουση με τη Σκωτία (1637)
 Αγγλικός εμφύλιος (σε 3 φάσεις) 1642 – 1651
 Κατάληξη: νίκη του κοινοβουλίου και εκτέλεση του Καρόλου του Α΄
 Κρόμγουελ (1653 – 1659)
 Η «ένδοξη επανάσταση» 1688
 Περαιτέρω ενδυνάμωση του κοινοβουλίου
 Σε όλες αυτές τις εξελίξεις υπάρχει ένα περίπλοκο θρησκευτικό
παρασκήνειο με συγκρούσεις προτεσταντισμού – καθολικών
 Μερικοί προβληματισμοί

 Πάντα οι βασιλείς έλκονται από τον καθολικισμό. Γιατί ?

 Πάπας και βασιλιάς είναι «σύμμαχοι»
 Το νεωτερικό κυρίαρχο κράτος ανεξαρτητοποιείται από υπερ-εθνικά
κέντρα εξουσίας όπως ο Πάπας
 Η αριστοκατία, το «ταξικό» και το «εθνικό» συναίσθημα
– Το πεδίο του πολέμου:
– Η ιδιαιτερότητα των αριστοκρατικών πολέμων
– Η αποτελεσματικότητα του Ναπολέοντα
 Εθνική συνείδηση, «το έθνος πάνω από τον Βασιλιά», θεωρία του
πλοίου, κλπ

John Locke (1632 – 1704)

Η θεμελιωτική φιγούρα της Αγγλοσαξωνικής σκέψης
Έχει ενεργή εμπλοκή στα πολιτικά και οκονομικά δρώμενα
Είναι Ντεϊστής
Η βασική γνωσιοθεωρητική αρχή του Locke
Ο νους είναι tabula rasa – όλη η γνώση προέρχεται από τις
αισθήσεις.
Δεν υπάρχουν έμφυτες λογικές αρχές αλλά «σημειωτική»
Οι λέξεις «καρφιτσώνονται» σε δέσμες παραστάσεων
Πραγματικότητα - γνώση ~ Νόσος - σύμπτωμα
Παρόλα αυτά κάνει πολλές παραχωρήσεις στις κοινές
πεποιθήσεις
Δεν ενοχλείται από τις αντιφάσεις της θεωρίας του
 John Locke (1632 – 1704)
Ο άνθρωπος συλλαμβάνει με τον νού του τον φυσικό νόμο
που έχει θέσει ο Θεός
Όμως δεν μπορεί να τον συλλάβει αν δεν έχει ήδη
συγκροτήσει πολιτική κοινωνία. Τότε μόνο κατανοεί τον
πρωταρχικό φυσικό νόμο (κυκλικά επιχειρήματα)
Ο νόμος: στη φυσική κατάσταση ο άνθρωπος απολαμβάνει
ελευθερία δράσης, και αυτοδιάθεση. Έτσι θεμελιώνοται τα
3 βασικά δικαιώματα:
Ζωή – ελευθερία – ιδιοκτησία
Το κύριο είναι η ιδιοκτησία

Ο Λοκ και η εργασιακή θεωρία της ιδιοκτησίας

(Το δικαίωμα της μονομερούς ιδιοποίησης)
1. Κατ΄αρχήν όλα ανήκουν σε όλους
a. Στόχος η «ελέω Θεού» ιδιοκτησία των Βασιλέων
2. Ο καθένας είναι μοναδικός ιδιοκτήτης του εαυτού του
a. Ο «δυϊσμός» του ανθρώπου μπορεί να καταλήξει σε πώληση
3. Η πρόσμιξη της εργασίας κάνει τα φυσικά αντικείμενα δικά μου
a. Όχι μόνο τα προϊόντα της γης αλλά και η ίδια η γη
4. Lockean Proviso
a. Πρέπει να μένει αρκετό και για τους άλλους
b. Να μην παίρνω περισσότερο από όσο θα χρησιμοποιήσω καταναλώνοντας ή
εργαζόμενος (παράκαμψη διαμέσου της εργασίας τρίτων και του χρήματος)
5. Όποιος καλλιεργεί τη γη αυξάνει την κοινή παρακαταθήκη
a. (Όλοι ωφελούνται από τον πλούσιο γείτονα)
6. Δια του χρήματος συσσωρεύεται πλούτος
a. Αλλά ο πλούτος πάει χέρι – χέρι με τη φιλοπονία
7. Τέλος οι ιδιοκτησίες παγιώνονται και αναγνωρίζονται νομικά
John Locke: 2η πραγματεία περί κυβερνήσεως σελ. 82

Ορισμος: «Πολιτική εξουσια ειναι το δικαίωμα θέσπισης νόμων, όπου

προβλέπεται η ποινή του θανάτου και κατ’ επέκταση όλες οι
μικρότερες ποινές, με στόχο τον διακανονισμό και την προφύλαξη της
ιδιοκτησίας. Όπως και το δικαιωμα της χρήσης της υλικής δύναμης
της πολιτικής κοινότητας για την εφαρμογή των νόμων και την άμυνά
της απο εξωτερική προσβολή και όλα αυτά μονο για χάρη του κοινού
καλού»

Ο Λόκ και …
 Το κοινωνικό του συμβόλαιο
 Τα 3 αναπαλλωτρίωτα ανθρώπινα δικαιώματα
– Ζωή
– Ελευθερία
– Ιδιοκτησία
 Γιατί μιλάει για ένα τόσο ξεπερασμένο είδος ιδιοκτησίας ?
 Οι φεουδάρχες
 Η Αμερική και οι ινδιάνοι
 Ο «ελεύθερος χώρος» των επιχειρήσεων
 Το δικαίωμα ανυπακοής
 Η δουλεία (1671: επενδυτής της «Βασιλικής Αφρικανικής
εταιρείας». Έγραψε το σύνταγμα της Καρολίνα)
 Η εποχή του
 Τελικά διαχωρίζει την εργασία από την ιδιοκτησία
 Η πολιτική φιλοσοφία της αστικής τάξης
Φυσικό δίκαιο και «δικαιώματα».
Η προσέγγιση των κοινωνικών συμβολαίων
 Hobbes, Locke, Rousseau
 Τι συμφωνούν τα συμβόλαια ? (τι διασφαλίζουν ?)
 Μεταξύ ποιών συνάπτονται ?
 «Φυσική κατάσταση» και συμβόλαιο: ποιά είναι η
αφετηρία ?
 Έγιναν πραγματικά τα συμβόλαια ?
– Ιστορικός χρόνος VS λογικός χρόνος
 Τα αυτόνομα και ανεξάρτητα άτομα συμφώνησαν ....
 Η κοινοτιστική προσέγγιση: κοινότητα VS κοινωνία
 Μπακούνιν: Η «προϋπάρχουσα» ελευθερία εκτός της
κοινωνίας την κάνει αδύνατη εντός της κοινωνίας

Jean Jacques Rousseau (1712 – 1778)

Ο JJR και ο Καντ
Είναι ο πρώτος που ραγίζει τη διαφωτιστική αισιοδοξία
Τα δύο μοντέλλα που αντιπαραθέτει στο σύγχρονο κράτος
Η ζωή του: Περιθωριακός στοχαστής, βίωσε μεγάλες
ταλαιπωρίες στη ζωή του και εχθρότητα από τους
ανθρώπους
Αρνητική αποτίμηση του πολιτισμού: Η τεχνολογική εξέλιξη
και η ηθική βελτίωση πιθανώς βαίνουν αντίστροφα
Αλλοτρίωση και αποξένωση του ανθρώπου από τη βαθύτερη
φύση του
 Παρένθεση
Από μια συνέντευξη του Καστοριάδη, του ΄80:
 Ο σημερινός δυτικός άνθρωπος – συμπεριλαμβανομένου και του
νεοέλληνα - είναι ένα άτομο κλεισμένο στην ιδιωτική του σφαίρα.
Ενδιαφέρεται μόνο για το βιοτικό του επίπεδο. Προσπαθεί με τα
διάφορα καταναλωτικά «αγαθά» να καλύψει την έλλειψη κάθε
νοήματος αναφορικά με τη ζωή και τη θνητότητά του.
 Χειραγωγείται από δήθεν πολιτικούς, ή είναι τόσο αποκαρδιωμένος
από την πολιτική κατάσταση που απέχει
 Αποχαυνώνεται από τα ΜΜΕ
 Εκείνο που κυρίως καταναλώνουν οι άνθρωποι σήμερα είναι τη-λε-ό-
ρα-ση και μέσα απο την τηλεόραση καταναλώνουν δι αντιπροσώπου τη
φαντασίωση μιάς ζωής που θα ήταν λεφτά, σέξ, εξουσία, και βία
 Πρώτη φορά από όσο ξέρω παρατηρούμε μια κοινωνία χωρίς αξίες,
χωρίς νόρμες, χωρίς κατεύθυνση. Ούτε καν στην καπιταλιστική πρόοδο
δεν πιστεύει πραγματικά πιά κανείς

Jean Jacques Rousseau (1712 – 1778)

Αλλοτρίωση και αποξένωση του ανθρώπου από τη βαθύτερη
φύση του
Η δημοκρατία της αρχαίας πόλης είναι το αντι-παράδειγμα
στη σύγχρονη κοινωνία.
Μια ισόνομη δημοκρατία όπου η αρετή θεμελιώνεται στο αίσθημα
και την καρδιά, όχι στη διάνοια
Τι είναι η «καρδιά»: μια μορφή συνείδησης ευρύτερη και βαθύτερη
από τη διάνοια. Μας αποκαλύπτει την κοινότητα ανάμεσα σε
όλα τα όντα
Τι είναι η διάνοια: η εργαλειακή ορθολογικότητα VS πραξεακή
ορθολογικότητα
Το δίπολο: διάνοια – λόγος και ο Γερμανικός ιδεαλισμός
Το πολιτικό πρόταγμα: μια πολιτική ρύθμιση σύμφυτη με τον
φυσικό νόμο. Η διαφορά με τον Hobbes
 Jean Jacques Rousseau (1712 – 1778)
Ο προ-κοινωνικός άνθρωπος είναι ελεύθερος
Η ματαιοδοξία και η αλλαζονία είναι κοινωνικά
χαρακτηριστικά
Το «ιστορικό ατύχημα»: Η έλλειψη / η σπάνις, και η
εμφάνιση της ιδιοκτησίας
Ιδιοποίηση VS ιδιοκτησία
Το συμβόλαιο του Hobbes είναι μια κακή κοινωνία
Το συμβόλαιο του Ρουσσώ μέλει να γίνει.
Το μεγάλο πρόβλημα: ο συνδυασμός της ελευθερίας με την
υπακοή στους νόμους της πόλης
Η απάντηση: Η αυτονομία. Υπακούω στους νόμους που ο
ίδιος έχω φτιάξει. Άρα:
Η νομοθετική εξουσία είναι το ίδιο το πολιτικό σώμα
Jean Jacques Rousseau (1712 – 1778)
Η πηγή της κυριαρχίας: Δεν διαχωρίζεται το κράτος από την
κοινωνία
Η σχέση μεταξύ των εξουσιών: νομοθετική – εκτελεστική –
δικαστική
Η κοινωνία είναι μια φυσική ένωση που αυξάνει τη δύναμη
όλων των μελών της
Μπαίνοντας στο κοινωνικό συμβόλαιο παραιτείται κανείς από
όλα τα πρότερα δικαιώματα που είχε, αλλά κερδίζει μια νέα
ελευθερία: την πολιτική ελευθερία
Τι είναι η «γενική βούληση»
Οι σύγχρονες ψυχοθεραπευτικές ομάδες
Η υπόθεση: Υπάρχει ένα κοινό συμφέρον των ανθρώπων
Πως θα γίνει αυτό ? «Κοινωνικό συμβόλαιο» και «Αιμίλιος»
 Η Γαλλία και οι Φυσιοκράτες
Francois Quesnay (1694 – 1774)

Η Οικονομική κατάσταση στη Γαλλία στα μέσα

του 18ου αιώνα
- Βαθιά φεουδαρχικές δομές (π.χ. κάθε Φέουδο είχε δικό του τελωνείο)
- Η προσπάθεια του Colbert για μια ανταγωνιστική βιομηχανία.
- Φοροαπαλλαγές, επιδοτήσεις, αυστηρότατοι έλεγχοι ποιότητας
- Απαγόρευση εξαγωγών αγροτικών προϊόντων για χαμηλά κόστη
της βιομηχανίας
- Χαμηλή παραγωγικότητα του αγροτικού τομέα (ξύλινα εργαλεία κλπ),
φορολογία, μεγάλα φεουδαρχικά δικαιώματα,  εξαθλιωμένος
αγροτικός τομέας και εγκατάλειψη της υπαίθρου
- Η ανωτερότητα των Γαλλικών βιομηχανικών προϊόντων έδωσε το
προβάδισμα στη Γαλλία ?
- (τι έγινε με την Ιαπωνία μεταπολεμικά ?)
- Οι φυσιοκράτες επιτέθηκαν στον μερκαντιλισμό και υποστήριξαν έναν
καπιταλιστικό μετασχηματισμό της υπαίθρου
 Η κοινωνική φιλοσοφία των φυσιοκρατών
- Πολιτικό πρόβλημα: Η αδυναμία να στηριχθούν σε μια ισχυρή τάξη
- Διαφοροποιήθηκαν από Montesquieu – Rousseau
- Προσέγγισαν το στέμμα παρά τη διακύρηξη της μέγιστης οικονομικής ελευθερίας
- Οραματίστηκαν μια «φωτισμένη μοναρχία» που θα κυβερνούσε σύμφωνα με το
φυσικό δίκαιο. (Θετικό δίκαιο VS φυσικό δίκαιο).
- Ποιά είναι όμως η φυσική τάξη πραγμάτων ? (Grotius, Hobbes, Locke, κλπ)
- Προσωπική ελευθερία: Ελεύθερος ανταγωνισμός
- Ανεμπόδιστο κυνήγι του κέρδους χωρίς φεουδαρχικούς και συντεχνιακούς
περιορισμούς
- Δεν ακολούθησαν τη ριζοσπαστική εκδοχή του φυσικού δικαίου του
Rousseau που επεκτεινόταν στην πολιτική και δεν τάχθηκαν ενάντια στην
ανισότητα και την ιδιοκτησία
- Το «φυσικό δικαίωμα της απόκτησης» (από εκείνον που μπορεί να το
χρησιμοποιήσει)
- (Στα «προσόντα» περιλαμβάνονται οι πόροι που ο καθένας έχει)
- Τα 2 βασικά δικαιώματα: ελεύθερη διάθεση εργασίας – ατομική ιδιοκτησία
- Η γη να μείνει στους γαιοκτήμονες αλλά να εισπράτουν πρόσοδο όχι να έχουν Φεουδαρχικά
δικαιώματα

Η Γαλλία και οι Φυσιοκράτες

Francois Quesnay (1694 – 1774)
 Φυσιοκράτες Περίληψη
- 18ος αιώνας στη Γαλλία. Συνολική αντιπαράθεση με την Αγγλία
(εμπορική, αποικιακή, ναυτιλιακή)
- Ο συνδυασμός μιας αυστηρής μερκαντιλιστικής πολιτικής (Colbert) και
των φεουδαρχικών προνομίων είχαν ερημώσει την ύπαιθρο
- Η αγροτική δυστυχία: χαμηλή τεχνολογία, απαγόρευση εξαγωγών
(χαμηλές τιμές), βαρείς φόροι αγροτών, φοροαπαλλαγές αριστοκρατίας
- Οι φυσιοκράτες οραματίστηκαν έναν καπιταλιστικό μετασχηματισμό
του αγροτικού τομέα
- Μεγάλα κτήματα
- (γιατί μεγάλα και όχι μικρά ?)
- Ελεύθερες εξαγωγές σιτηρών
- Μετατόπιση φορολογικών βαρών στους γαιοκτήμονες
- Η αδυναμία να στηριχθούν σε μια υπαρκτή τάξη τους έσπρωξε στο
στέμμα

Φυσιοκράτες Περίληψη

- Πλούτος είναι τα προϊόντα και όχι το χρήμα

- Η φύση – δημιουργός παράγει πλούτο
- Η βιομηχανία (που μεταποιεί ύλες της αγροτικής οικονομίας) δεν
παράγει πλούτο
- Η φυσική και η αξιακή οπτική
- Το κέρδος δεν προέρχεται από το εμπόριο – κέρδος είναι το πλεόνασμα
που μένει όταν από το προϊόν αφαιρεθούν τα κόστη παραγωγής
- Είναι σωστό αυτό ?
- Η οπτική της επιχείρησης και η οπτική της εθνικής οικονομίας
- Η θεωρία του «καθαρού προϊόντος» (είναι μόνο η πρόσοδος)

- Η αναπαραγωγή του κοινωνικού κεφαλαίου: Tableau Economique

 Η Γαλλική επανάσταση
- Η σύνδεση έθνους και επανάστασης στην Ευρώπη
- Λαϊκή χειραφέτηση: «το έθνος πάνω από τον Βασιλιά»
- Το επαναστατικό μοντέλο και η ιδιαιτερότητα της Γ.Ε.
- Όχι απλές συνταγματικές μεταβολές αλλά κοινωνικός
μετασχηματισμός
- Αιτίες κι αφορμές: Η σύγκλιση του κοινοβουλίου μετά από 200
χρόνια (3 τάξεις).
- 5 περίοδοι:
1. Δεξιά: Κλήρος – αριστοκρατία VS αστοί που θέλουν σύνταγμα
2. Δεξιά: αστοί (συνταγματική μοναρχία) VS Γιρονδίνοι (δημοκρατία)
3. Δεξιά: Γιρονδίνοι (δημοκρατία) VS Ιακωβίνοι (άμμεση δημοκρατία)
4. «Τρομοκρατία», λαϊκά δικαστήρια, λαϊκές συνελεύσεις, γενική
στρατολογία, στρατιωτικές επιτυχίες (14 μήνες)
5. Διευθυντήριο: Η δεξιά ανακάμπτει

Η Γαλλική επανάσταση

Τι έδειξε η Γαλική επανάσταση:

Τη δύναμη της αστικής τάξης
Ότι μια άλλη κοινωνία είναι εφικτή
Το αποτέλεσμα των αντιδράσεων της υπόλοιπης ευρώπης
Ερώτηση: πόσοι εκτελέστηκαν κατά την «τρομοκρατία» ?
 Adam Smith: 1723 - 1790

Πως μπορεί να αποκτήσει κανείς κάτι που

χρειάζεται ?

 Μπορεί να το παράξει
 Μπορεί να το αρπάξει
VS
 Μπορεί να το «κερδίσει»
 Αριστοτέλης (πολιτικά παρ. 8, 9)

Τρόποι απόκτησης αγαθών:

1. Με εργασία: (Νομάδες, ψαράδες, κυνηγοί, ληστές,
γεωργοί)
2. Με το εμπόριο
3. Με την τοκογλυφία, (οβολοστατική),.... «Από όλους
τους τρόπους απόκτησης πλούτου αυτός είναι ο πιο
αφύσικος».

Πως μπορεί να υπάρξει «κέρδος» ?

Τι είναι «κέρδος»
Κέρδος = διαφορά
Η ερώτηση μπορεί να διατυπωθεί με Καντιανό τρόπο:
Πως μπορεί να υπάρχουν κέρδη αν ανταλάσσονται ισάξια
πράγματα ?
Πως μπορεί να υπάρχουν κέρδη αν το κάθε τι πληρώνεται
στην αξία του ?

Η «σοσιαλιστική» απάντηση:
Δεν μπορεί:
Τα κέρδη προκύπτουν πάντα από απλήρωτη εργασία

Η «φιλελεύθερη» απάντηση:
Μπορεί, γιατί η αξία είναι υποκειμενική
 Πως μπορεί να αποκτήσει κανείς κάτι που
χρειάζεται ? (η φιλελεύθερη προσέγγιση)

1. Με την εργασία
2. Μπορεί να εκμεταλλευτεί κάποια ιδιοκτησιακά
«δικαιώματα» , πχ ενοίκια, τόκους κλπ
3. Μπορεί να κερδίσει στοιχήματα (ρίσκο)
1. Επιχειρηματικότητα
2. Καθαρά στοιχήματα πχ παράγωγα
4. Nozick: Κέρδος μπορεί να προκύψει πέραν του
ρίσκου από το arbitrage, ή τις καινοτομίες,
(Anarchy, State and Utopia, σελ. 262)

Ο Βιομηχανικός καπιταλισμός στην Αγγλία στα

μέσα του 18ο αιώνα
- Συνύπαρξη πολλών μορφών οικονομικής οργάνωσης
a) Ανεξάρτητοι χειροτέχνες
b) Οικόσιτη βιομηχανία μεγάλης κλίμακας
c) Μανιφακτούρα:

Από που προέρχεται η λέξη ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ?

Η μανιφακτούρα τεχνολογικά και κοινωνικά

Ο απελπισμένος αγώνας των συντεχνιών
Ο ρόλος των οικονομολόγων στις εξελιξεις
Adam Smith: 1723 - 1790

Το ζήτημα της Αξίας

 Γιατί είναι σημαντική η Αξία ?

• Τί είναι και πως παράγεται ο πλούτος ?

- (πλούτος = συσσωρευμένη αξία)
- Πως πρέπει να διανέμονται (σε μια δίκαιη κοινωνία) τα
υλικά αγαθά και ο μόχθος για την παραγωγή τους ?
- Δεν πρέπει κάπως να τα αποτιμήσω ?
- Αν εξετάζουμε μια οικονομία αγορών:
- Σε τι αναλογίες πρέπει να ανταλλάσσονται τα αγαθά αν
θέλουμε ισοδύναμες, (= ισάξιες), ανταλλαγές ?
- ... Άρα, πως προκύπτουν οι τιμές ?
- Γιατί μια τσάντα Luis Vuiton πουλιέται 2.000 EUR ?
- Γιατί τα διόδια στη γέφυρα του Ρίου κάνουν 13,50 ?
- Γιατί ένας μισθός συμφωνείται στα 600 EUR / μήνα ?
- Οι τιμές μπορούν να σκοτώσουν πιο αποτελεσματικά από
τα όπλα
- Σε πιο «ακαδημαϊκό» επίπεδο, η έννοια της αξίας είναι το
«θεωρητικό αντικείμενο» της κάθε οικονομικής σχολής
- Για τους κλασσικούς οικονομολόγους και τους Μαρξιστές,
η εργασιακή αξία είναι το θεωρητικό τους αντικείμενο.
- Για τους νεοκλασσικούς είναι η οριακή αξία
- Κλπ

Μερικά (δύσκολα) ερωτήματα

 Τι είναι, γενικά μιλώντας, η αξία ?
 Τι είναι η οικονομική αξία ?
 Είναι υποκειμενική ?
 Είναι αντικειμενική ?
 Είναι μια σύμβαση ?
 Είναι μια ποιότητα των αντικειμένων ?
 Είναι μια σχέση ?
 Εάν ναι, είναι μια σχέση μεταξύ αντικειμένων ή ανθρώπων ?
 Εμφανίζεται πάντα με τον ίδιο τρόπο ?
 Ποιά είναι η ουσία και το περιεχόμενό της
 Μπορεί να προσδιοριστεί ποσοτικά και πως ?
 ... κλπ
 Αριστοτέλης
384 – 322 π.Χ.

Η θεωρία της δικαιοσύνης: τα 3 είδη

Περί «μεριστού» και «μεθεκτικού»
Το παράδειγμα του Μαρξ – το παράδειγμα του Nozick

Αριστοτέλης
384 – 322 π.Χ.

• Οικονομική Αξία - Αξία χρήσης

• Χρηματιστική Αξία - Ανταλλακτική Αξία

Η αδυναμία “συμμετρίας” τελείως διαφορετικών πραγμάτων

 Διάφορες θεωρίες της Αξίας

 Μεσαίωνας, σχολαστικοί και δίκαιη τιμή

 John Locke: ο αστάθμητος χαρακτήρας της αξίας.
Προσφορά και ζήτηση
 Nicolas Barbon: Η θεωρία του υποκειμενικού οφέλους
 James Stuart: Η θεωρία του κόστους παραγωγής
 William Petty: Εργασιακή θεωρία της αξίας

 Πως απαντάει η κάθε θεωρία το παράδοξο του νερού και

των διαμαντιών ?

Οι κλασσικοί Οικονομολόγοι και η Κλασσική

θεωρία της Αξίας

 Adam Smith: 1723 - 1790

 David Ricardo: 1772 - 1823
 Οι 4 βασικές θέσεις της
Κλασσικής Θεωρίας της αξίας

1. Ένα εμπόρευμα αποτελεί αξία χρήσης και

ανταλλακτική αξία. Από οικονομική άποψη
ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανταλλακτική αξία που
είναι ανεξάρτητη από την αξία χρήσης και ενυπάρχει
στα εμπορεύματα

2. Η αξία ενός εμπορεύματος προκύπτει από την

εργασία, και είναι ανάλογη του χρόνου εργασίας που
έχει δαπανηθεί για την παραγωγή του.

Οι 4 βασικές θέσεις της

Κλασσικής Θεωρίας της αξίας

3. Οι σχετικές αξίες, ως σχέση ανταλλαγής μεταξύ των

εμπορευμάτων προκύπτουν από τις (ενδογενείς) αξίες
τους ως ο λόγος (το πηλίκο) των αξιών τους

Παράδειγμα: Ο κάστορας και το ελάφι

1 κάστορας = 5 ελάφια ή
1 ελάφι = 1/5 κάστορα
 Οι 4 βασικές θέσεις της
Κλασσικής Θεωρίας της αξίας

4. Τα εισοδήματα του κατόχου του κεφαλαίου και του

γαιοκτήμονα, προκύπτουν από την αξία του συνόλου
των εμπορευμάτων που παρήγαγαν οι εργάτες.

(Με άλλη διατύπωση: Οι ιδιοκτήτριες τάξεις

ιδιοποιούνται τμήμα της αξίας που παρήγαγε ο
εργάτης)
Προσοχή: για τους κλασσικούς η τιμή ενδέχεται να
διαφέρει από την αξία (φυσική τιμή)

Παραγωγή υφάσματος: 1.000 μέτρα

Εξοπλισμός: 1 αργαλειός 100 ώρες εργασίας

Υλικά: 800 κιλά βαμβάκι 200 ώρες εργασίας
Άμεση εργασία 300 ώρες εργασίας

----------------------
Σύνολο 600 ώρες εργασίας

Συνολική Αξία 1.000 μ. Υφάσματος = 600 ώρες εργασίας

ή 1 μέτρο ύφασμα = 0,6 ώρες = 36 min εργασίας
 Τα προβλήματα της
Κλασσικής Θεωρίας της αξίας

1. Σε «τεχνικό» επίπεδο
2. Σε αντιστοιχία με τον πραγματικό κόσμο
3. Σε ιδεολογικό επίπεδο

Η οριακή θεωρία της αξίας

focus στην ωφέλεια

Carl Menger και Αυστριακή σχολή

•Nicolas Barbon: Η θεωρία του υποκειμενικού οφέλους

•Τι απαντάει στον Ricardo

•Καταργεί τη διάκριση αξίας χρήσης και ανταλλακτικής αξίας.

•Αξία έχει κάτι που α) ικανοποιεί επιθυμίες β) είναι σπάνιο
•Οι αξίες είναι υποκειμενικές οριακές αξίες : Προσδιορίζονται από τη
λιγότερο επείγουσα ανάγκη
•Ανταλάσσουμε κάτι γιατί, για εμάς, έχει μικρότερη αξία από αυτό που
παίρνουμε
•Η εμπορική πράξη δημιουργεί αξία: αυξάνει την «διανεμητική
αποτελεσματικότητα»
•Η «σωστή» τιμή είναι αυτή που διαμορφώνεται στην (τέλεια) αγορά
Adam Smith: 1723 - 1790
 Ο Adam Smith
- Γεννήθηκε το 1723 στη Σκωτία
- Καθηγητής ηθικής φιλοσοφίας στη Γλασκώβη
- Συναντήθηκε με τον Quesnay στη Γαλλία
- Απομονώθηκε στη Σκωτία και έγραψε τον Πλούτο των Εθνών
- Πέθανε το 1790
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΤΟΥ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
- Βασίζεται στο φυσικό δίκαιο
- Η διαφορά Smith - Quesnay
- Η σχέση πολιτικής – οικονομίας
- Ο Homo Economicus και η «αναλλοίωτη – εγωϊστική ανθρώπινη
φύση» .... Που όμως είναι η πηγή του πλούτου
- Μεθοδολογικός ατομικισμός: Η κοινωνία είναι άθροισμα ατόμων
που συνδέονται με ανταλλαγές και ανταγωνισμό
- Η ενότητα της κοινωνίας διασφαλίζεται από τη σύμπτωση των
ατομικών συμφερόντων (Αόρατη χείρα)

Ένα σχόλιο για την «αόρατη χείρα»

Ο αντίλογος στον Λεβιάθαν

Justum pretium VS Ελεύθερος ανταγωνισμός
Η απενοχοποίηση του κέρδους
Η πιο διάσημη ουτοπική αγορά: ο τέλειος ανταγωνισμός
Η κανόνες του παιχνιδιού στην πράξη
 Ο καταμερισμός της εργασίας
• Πηγή του πλούτου είναι η εργασία
• Πως μπορεί να αυξηθεί ?
• Πως μπορεί να αυξηθεί η παραγωγικότητα ?
• Το 1ο παράδειγμα καταμερισμού εργασίας
• Το 2ο παράδειγμα
• Η διαφορά που ο Smith παραβλέπει
• Τεχνικός VS κοινωνικός καταμερισμός
• Κοινή διεύθυνση VS αγορά
• Η συνεργατική εικόνα του τεχνικού καταμερισμού μεταφέρεται (πολύ
αισιόδοξα) στον κοινωνικό.
• Η κοινωνία κατανοείται ως μια μανιφακτούρα (αρμονία συμφερόντων)
• Άρα, οτιδήποτε παράγεται είναι προϊόν συλλογικής εργασίας
• Τι ανταλλάσσουν επι της ουσίας οι παραγωγοί ? (θεωρία της αξίας)
• Είναι η αγορά η μόνη δυνατή συνθήκη του καταμερισμού εργασίας ?

Παραγωγική & μη παραγωγική εργασία

• Κάθε επιχειρηματίας έχει 2 ειδών περιουσιακά στοιχεία

• Το ένα του αποφέρει κέρδη
• Το άλλο το δαπανά για την κατανάλωσή του
• Οι εργαζόμενοι στο 1ο είδος παράγουν υπεραξία  είναι
παραγωγικοί
• Οι εργαζόμενοι στο 2ο είδος δεν παράγουν υπεραξία  δεν
είναι παραγωγικοί.
• Αυτό είναι ένα κοινωνικό κριτήριο.
Παραγωγική & μη παραγωγική εργασία
Ο Smith μπερδεύεται και πάλι όταν εστιάζει στην υλικο-τεχνική πλευρά της
παραγωγικής διαδικασίας
• Οι εργαζόμενοι στο 1ο είδος παράγουν υλικά αντικείμενα που
μεταφέρουν αξία στο μέλλον
• Οι εργαζόμενοι στο 2ο είδος παράγουν υπηρεσίες που εκπνέουν και
δεν μεταφέρουν τίποτε στο μέλλον
• Το παράδειγμα του δάσκαλου / του γιατρού
• Η έννοια της παραγωγικής δραστηριότητας αλλάζει ανά εποχή
• Στον μερκαντιλισμό: έμποροι και ναυτικοί είναι παραγωγικά εργαζόμενοι
γιατί το εμπορικό κέρδος είναι η μοναδική πηγή αξίας
• Οι φυσιοκράτες: παραγωγική είναι μόνο η εργασία της υπαίθρου
• Smith; Παραγωγική είναι η εργασία που υπάγεται στην καπιταλιστική
διαδικασία
• Κάποιοι προσπάθησαν να τον αντικρούσουν λέγοντας ότι η εργασία των
στρατιωτικών και κρατικών υπαλλήλων είναι παραγωγική
Εμπόριο, τράπεζες, ασφάλειες, κερδοσκόποι και μεσάζοντες κάθε
είδους, σύμβουλοι πωλήσεων, τμήματα marketing και διαφημιστικές,
κλπ
Μερικά στοιχεία για τις ΗΠΑ μεταξύ 1948 – 1989
Εργαζόμενοι στο επόριο αυξήθηκαν 128% δηλ από 10,7 σε 24,4
εκατομύρια
Οι εργαζόμενοι σε τράπεζες & ασφάλειες αυξήθηκαν 446%, δηλ από
1, 3 εκ σε 7,1
Οι παραγωγικά εργαζόμενοι αυξήθηκαν 24,5%, δηλ από 33 εκ σε
41,1
Δεν περιλαμβάνονται οι προϊστάμενοι που αν περιληφθούν
ανεβάζουν το ποσό των μισθών για άχρηστη εργασία από 35% το
1964 σε 50% το 2000

2η Κατηγορία
Η εργασία στο πολιτικό και νομικό σύστημα

Δεν περιλαμβάνονται εδώ οι δημόσιοι υπάλληλοι γενικά αλλά

εκείνοι:
•Που στελεχώνουν τον πυρήνα του πολιτικού συστήματος
•Οι δικαστικοί και οι νομικοί
•Η αστυνομία, οι ιδιωτικές εταιρείες security τα συστήματα
ασφαλείας
•Ο στρατός και οι εργαζόμενοι στν πολεμική βιομηχανία
•Οι κληρικοί κλπ
3η Κατηγορία
Η εργασία στο κομμάτι της υπερβάλλουσας
κατανάλωσης
Πως μπορεί να μπει ένα όριο μεταξύ βασικής και υπερβάλλουσας
κατανάλωσης ?
Οι αντιρρήσεις της νεοκλασσικής άποψης: Η αυτονομία του
καταναλωτή
Ο Paul Baran σχετικά με τον «αυτόνομο καταναλωτή»
Ασφυκτική πίεση από τεχνικές πωλήσεων, lifestyle,
παραπλανητική διαφήμιση κλπ
Το πρακτικό επίπεδο: Μελέτες από δεκάδες ινστιτούτα στις ΗΠΑ και
αλλού για τον προσδιορισμό σε έκτακτες καταστάσεις
Η διαφορά προτίμησης / πολυτέλειας

4η Κατηγορία
Άχρηστη εργασία λόγω ζημιογόνας οργάνωσης
της παραγωγής
Αναρχία στην παραγωγή
Παράλογη διαφοροποίηση προϊόντων για λόγους marketing
Ανταλλακτικά σε μονοπωλιακές τιμές
Μικροί κύκλοι ζωής προϊόντων
R&D στην υπηρεσία του κέρδους
Το παράδειγμα της GE
Το παράδειγμα της Du Pont
Τι σημαίνει “overdesign”
Τι μας αποκαλύπτει ο υπερτροφικός τομέας των
υπηρεσιών

Ένα παράδειγμα διεθνούς εμπορίου

Ένα ζευγάρι παπούτσια

-Παράγεται στην Κίνα και εξάγεται με τιμή 10 $
-Πουλιέται στις ΗΠΑ 120 $

-Τα γεγονότα αυτά καταγράφονται στο ΑΕΠ

-Της Κινας: 10 $ ως «βιομηχανία»
-Των ΗΠΑ: 110 $ ως «Υπηρεσίες»

-Αυτά δείχνουν την κυριαρχία της παρασιτικής

εργασίας επάνω στην παραγωγική
 Ακαδημία Πλάτωνος

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

7ος κύκλος

Η Γαλλική επανάσταση

- Η σύνδεση έθνους και επανάστασης στην Ευρώπη

- Λαϊκή χειραφέτηση: «το έθνος πάνω από τον Βασιλιά»
- Το επαναστατικό μοντέλο και η ιδιαιτερότητα της Γ.Ε.
- Όχι απλές συνταγματικές μεταβολές αλλά κοινωνικός
μετασχηματισμός
- Αιτίες κι αφορμές:
- Οικονομκή δυσπραγία
- Η αστική τάξη και οι επιδιώξεις της
- Η σύγκλιση του κοινοβουλίου μετά από 200 χρόνια (3 τάξεις).
 Η Γαλλική επανάσταση
- 5 περίοδοι:
1. Δεξιά: Κλήρος – αριστοκρατία VS αστοί που θέλουν σύνταγμα
2. Δεξιά: αστοί (συνταγματική μοναρχία) VS Γιρονδίνοι (δημοκρατία)
3. Δεξιά: Γιρονδίνοι (δημοκρατία) VS Ιακωβίνοι (άμμεση δημοκρατία)
4. «Τρομοκρατία», λαϊκά δικαστήρια, λαϊκές συνελεύσεις, γενική
στρατολογία, στρατιωτικές επιτυχίες (14 μήνες)
5. Διευθυντήριο: Η δεξιά ανακάμπτει
Τι έδειξε η Γαλική επανάσταση:
Τη δύναμη της αστικής τάξης
Ότι μια άλλη κοινωνία είναι εφικτή
Το αποτέλεσμα των αντιδράσεων της υπόλοιπης ευρώπης

Η Διακήρυξη των δικαιωμάτων του Ανθρώπου

και του Πολίτη (1793)
1. Σκοπός της κοινωνίας είναι η γενική ευημερία. Η κυβέρνηση
υπάρχει μόνο και μόνο για να δίνει στον άνθρωπο την εγγύηση πως
θ' απολαμβάνει τα φυσικά και αναφαίρετα δικαιώματά του.
2. Τα δικαιώματα αυτά είναι η ισότης, η ελευθερία, η ασφάλεια και η
ιδιοκτησία.
3. Όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι, και φυσικά και μπροστά στο νόμο.
4. Ο νόμος είναι η ελεύθερη κι επίσημη εκδήλωση της κοινής
θελήσεως.
5. Η ελευθερία είναι μια δύναμη που ανήκει στον άνθρωπο, και που
του επιτρέπει να ενεργεί χωρίς να βλάπτει τα δικαιώματα του άλλου.
Για πηγή της έχει τη φύση, για κανόνα της τη δικαιοσύνη, και για
προστασία της το νόμο.
6. Όλοι μπορούν να διαθέσουν όπως νομίζουν τη δουλειά τους και τον
καιρό τους, μα ούτε οι ίδιοι μπορούν να πουλήσουν τον εαυτό τους,
ούτε να πουληθούν από άλλους.....
 Jean Jacques Rousseau (1712 – 1778)

Ο JJR και ο Καντ

Είναι ο πρώτος που ραγίζει τη διαφωτιστική αισιοδοξία
Τα δύο μοντέλλα που αντιπαραθέτει στο σύγχρονο κράτος
Η ζωή του: Περιθωριακός στοχαστής, βίωσε μεγάλες
ταλαιπωρίες στη ζωή του και εχθρότητα από τους
ανθρώπους
Αρνητική αποτίμηση του πολιτισμού: Η τεχνολογική εξέλιξη
και η ηθική βελτίωση πιθανώς βαίνουν αντίστροφα
Αλλοτρίωση και αποξένωση του ανθρώπου από τη βαθύτερη
φύση του

Παρένθεση
Από μια συνέντευξη του Καστοριάδη, του ΄80:
 Ο σημερινός δυτικός άνθρωπος – συμπεριλαμβανομένου και του
νεοέλληνα - είναι ένα άτομο κλεισμένο στην ιδιωτική του σφαίρα.
Ενδιαφέρεται μόνο για το βιοτικό του επίπεδο. Προσπαθεί με τα
διάφορα καταναλωτικά «αγαθά» να καλύψει την έλλειψη κάθε
νοήματος αναφορικά με τη ζωή και τη θνητότητά του.
 Χειραγωγείται από δήθεν πολιτικούς, ή είναι τόσο αποκαρδιωμένος
από την πολιτική κατάσταση που απέχει
 Αποχαυνώνεται από τα ΜΜΕ
 Εκείνο που κυρίως καταναλώνουν οι άνθρωποι σήμερα είναι τη-λε-ό-
ρα-ση και μέσα απο την τηλεόραση καταναλώνουν δι αντιπροσώπου τη
φαντασίωση μιάς ζωής που θα ήταν λεφτά, σέξ, εξουσία, και βία
 Πρώτη φορά από όσο ξέρω παρατηρούμε μια κοινωνία χωρίς αξίες,
χωρίς νόρμες, χωρίς κατεύθυνση. Ούτε καν στην καπιταλιστική πρόοδο
δεν πιστεύει πραγματικά πιά κανείς
 Jean Jacques Rousseau (1712 – 1778)
Αλλοτρίωση και αποξένωση του ανθρώπου από τη βαθύτερη
φύση του
Η δημοκρατία της αρχαίας πόλης είναι το αντι-παράδειγμα
στη σύγχρονη κοινωνία.
Μια ισόνομη δημοκρατία όπου η αρετή θεμελιώνεται στο αίσθημα
και την καρδιά, όχι στη διάνοια
Τι είναι η «καρδιά»: μια μορφή συνείδησης ευρύτερη και βαθύτερη
από τη διάνοια. Μας αποκαλύπτει την κοινότητα ανάμεσα σε
όλα τα όντα
Τι είναι η διάνοια: η εργαλειακή ορθολογικότητα VS πραξεακή
ορθολογικότητα
Το δίπολο: διάνοια – λόγος και ο Γερμανικός ιδεαλισμός
Το πολιτικό πρόταγμα: μια πολιτική ρύθμιση σύμφυτη με τον
φυσικό νόμο. Η διαφορά με τον Hobbes

Jean Jacques Rousseau (1712 – 1778)

Ο προ-κοινωνικός άνθρωπος είναι ελεύθερος
Η ματαιοδοξία και η αλλαζονία είναι κοινωνικά
χαρακτηριστικά
Το «ιστορικό ατύχημα»: Η έλλειψη / η σπάνις, και η
εμφάνιση της ιδιοκτησίας
Ιδιοποίηση VS ιδιοκτησία
Το συμβόλαιο του Hobbes είναι μια κακή κοινωνία
Το συμβόλαιο του Ρουσσώ μέλει να γίνει.
Το μεγάλο πρόβλημα: ο συνδυασμός της ελευθερίας με την
υπακοή στους νόμους της πόλης
Η απάντηση: Η αυτονομία. Υπακούω στους νόμους που ο
ίδιος έχω φτιάξει. Άρα:
Η νομοθετική εξουσία είναι το ίδιο το πολιτικό σώμα
 Jean Jacques Rousseau (1712 – 1778)
Δεν διαχωρίζεται το κράτος από την κοινωνία
Η σχέση μεταξύ των εξουσιών: νομοθετική – εκτελεστική –
δικαστική
Πηγή της εξουσίας: ο λαός ως αδιαίρετο σώμα
Η κοινωνία είναι μια φυσική ένωση που αυξάνει τη δύναμη
όλων των μελών της.
Μπαίνοντας στο κοινωνικό συμβόλαιο παραιτείται κανείς από
όλα τα πρότερα δικαιώματα που είχε, αλλά κερδίζει μια νέα
ελευθερία: την πολιτική ελευθερία
Τι είναι η «γενική βούληση»
Οι σύγχρονες ψυχοθεραπευτικές ομάδες
Η υπόθεση: Υπάρχει ένα κοινό συμφέρον των ανθρώπων
Πως θα γίνει αυτό ? «Κοινωνικό συμβόλαιο» και «Αιμίλιος»
Jean Jacques Rousseau (1712 – 1778)
Δύο φράσεις του JJR:
«είναι αδύνατον να υποδουλώσεις άνθρωπο χωρίς
προηγούμενα να τον βάλεις σε τέτοια θέση που να μην
μπορεί να επιβιώσει χωρίς κάποιον άλλον»
(Η σχέση με την κατάρρευση της οικ αυτοδυναμίας)

Έτσι, συνέλαβαν ένα πανέξυπνο σχέδιο που δεν έχουν

εγκαταλείψει απο τότε, να πείσουν δηλ τους άλλους ότι το
δικό τους καλό, δηλ. των πλουσίων, ήταν το κοινό καλό, και
να μπούν όλοι σε πολιτική κοινωνία που θα προστατεύει την
ιδιοκτησία
(Η σχέση με το κοινωνικό συμβόλαιο του Λοκ)
 Τα κοινωνικά συμβόλαια ως μυθική απαρχή
της κοινωνίας

Τι ξέρουμε για την πραγματική ?

Ποιός ασχολείται με αυτό ?

Κοινωνική ανθρωπολογία
Αρχικά ερευνά την καταγωγή των θεσμών και των κανόνων (του
δικαίου)
Το εθιμικό δίκαιο προηγήθηκε. Τι αντικείμενο έχει ?
Στις αρχαϊκές κοινωνίες η μόνη οργάνωση ήταν οι κανόνες του
ζευγαρώματος  μελετάμε τις μορφές της οικογένειας
Άλλο αντικείμενο της Κ.Α.: θρησκευτικές δοξασίες
Henry Maine (1822 – 1888):
Πατριαρχικές οικογένειες – σταδιακή εξατομίκευση – δικαιώματα, κλπ
Johann Bachofen (1815 – 1887)
Das Mutterrecht (1861): Αρχικά σχέσεις χωρίς περιορισμούς
Άρα, μόνη σίγουρη είναι η μητέρα (μητριαρχία)
Η πορεία προς την μονογαμία είναι μια θρησκευτική εξέλιξη
Το πέρασμα στην πατριαρχία μέσα από τον μύθο (Ορέστης κλπ)
 Κοινωνική ανθρωπολογία

Lewis Morgan (1818 – 1881)

Επαφή με Ιροκέζους
Θα επιβεβαιώσει τη μητριαρχία
Προσπάθεια για μια παγκόσμια θεωρία των συγγενικών σχέσεων

Οι περίοδοι της ανθρώπινης ιστορίας

Τροφοσυλλογή, έναρθρος λόγος, φωτιά,

ακόντιο, τόξο. Πχ Αβορίγινες της
Άγρια Κατάσταση
Αυστραλιας

Γεωργία – κτηνοτροφία. Αρχίζει με την

αγγειοπαστική τελειώνει με τον σίδηρο.
Βάρβαρη κατάσταση Αμερικανική ήπειρος, Έλληνες ομηρικής
περιόδου, Ιταλοί πριν την Ρώμη, Γερμανοί,
Βιγκινκς, κλπ. Αποφασιστικό όπλο το ξίφος

Αλφάβητο
Πολιτισμός
 Η εξέλιξη των σχέσεων των 2 φύλλων

Σχέσεις χωρίς περιορισμούς

Ομαδικοί Γάμοι

Ζευγαρωτοί Γάμοι

Μονογαμία

Σχέσεις χωρίς
περιορισμούς

Άγρια Κατάσταση

Ομαδικοί Γάμοι

Ζευγαρωτοί Γάμοι
Βάρβαρη κατάσταση

Μονογαμία
Πολιτισμός

 Ιδιοκτησία – μονογαμία – πατριαρχία

 Χρονικά περιορισμένη έκδοση των γυναικών πριν τον γάμο
 Σύστημα 2 γενών
Γένος Α Γένος Β

Γάμοι

Σύστημα 4 γενών
Γένος Α Γένος Β
Γάμοι

Παιδιά
Γένος Γ Γένος Δ

Γάμοι
 Για ποιό λόγο υπάρχει το ταμπού της αιμομιξίας ?

 Βιολογική θεωρία
– Αυξημένα προβλήματα υγείας μόλις κατά 1,4%
– Γρήγορα επέρχεται ισορροπία
– Βασιλικές οικογένεις κλπ
 Η θεωρία της εξοικείωσης
– Είναι προφανώς λάθος: δεν θα χρειαζόταν η απαγόρευση
– Παρατηρείται συχνότατα παρά την απαγόρευση
 Η Θεωρία του Freud για την πρωτόγονη ορδή
– Είναι η αντίθετη της προηγούμενης
– Εξωγαμία για λόγους απαλοιφής των συγκρούσεων
 Διάφορες παραλλαγές ως θεωρίες της κοινωνικοποίησης
– Οι συζυγικές σχέσεις ως κοινωνικές ανταλλαγές

Κοινωνική ανθρωπολογία
McLennan (1827 – 1881)
Τοτεμισμός και εξωγαμία: Τι είναι το τοτεμικό ζώο
Robertson Smith (1846 – 1894)
Τι λατρεύεται μέσω του Τοτέμ
Τοτεμισμός και Χριστιανισμός (η «ιερή κοινωνία»)
Edward Tylor (1832 – 1917) Κουάκερος
Τι είναι η ανθρωπολογία ?
The science of culture: Γνώσεις, πεποιθήσεις, τέχνες, ήθη, έθιμα, κλπ
Οι άνθρωποι είναι παντού και πάντα ίδιοι
Είναι άπειρες οι δυνατές μορφές ύπαρξης εντός διαφορετικών
πολιτισμών
J. G. Frazer (1854 – 1941)
Οι «Βικτωριανοί» Ανθρωπολόγοι: Tylor – Frazer
Το εξελικτικό σχήμα: Μαγεία – Θρησκεία - Επιστήμη
 Κοινωνική ανθρωπολογία
Η «Βικτωριανή ανθρωπολογία» είναι σήμερα τελείως
ξεπερασμένη
Αντιμετώπισε τη μαγεία και την θρησκεία ως μορφές γνώσεις

Ποιά είναι η κυρίαρχη άποψη σήμερα:

 Η πλήρης απαξίωση της εξελικτικής αφήγησης
 Απαξίωση της υπόθεσης της μητρογραμμικής καταγωγής
όλων των κοινωνιών (???)
 Κλαν – τοτεμισμός – εξωγαμία πάνε πάντα μαζί.
– Είναι η ελάχιστη κοινωνική διαίρεση
– Είναι ο μόνος κοινωνικός κανόνας
 Η εμφάνιση της ιδιοκτησίας και ο νέος νόμος
 Η ιδιοκτησία των γυναικών εδραιώνει την πατριαρχία
Κοινωνική ανθρωπολογία
Η Γαλλική ανθρωπολογική σχολή
Emil Durkheim (1858 – 1957)
Marcel Mauss (1872 – 1950)
 Εναντίωση στον εξελικτισμό
 Από που πηγάζουν οι κανόνες της σκέψης ?
 Σκέπτομαι = οργανώνω τον κόσμο. Εγκαθιστώ λογικές
τάξεις
 Γενικό – ειδικό. Γένος και είδος
 Οι άνθρωποι σκέφτονται με τρόπο αντίστοιχο με την
κοινωνική τους δομή και οργάνωση.
 Εφαρμογή και σε άλλες κοινωνίες: Ινδιάνους, Κινέζους,
κλπ
 Τα πεδία της επιστήμης
 Κοινωνική ανθρωπολογία

Marcel Mauss (1872 – 1950)

 Η μελέτη για το δώρο
 Το δώρο είναι ένα ολικό κοινωνικό γεγονός.
 Σε τι διαφέρει η μαγεία από τη θρησκεία ?
 Τυπολογικά είναι ολόιδιες
 Η διαφορά είναι ιστορική / πολιτική
 Οι ιερές λέξεις
 Τι είναι τα ιερά αντικείμενα (και τα τοτέμ). Τι είναι γενικώς
τα σύμβολα ?
 «Θρησκεία είναι η λατρεία της κοινωνίας από τον εαυτό της»
 Γιατί χρειάζεται αυτό ?

Ακαδημία Πλάτωνος

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

6ος κύκλος
 Από την προηγούμενη συνάντηση
• Γιατί είναι σημαντικό το ζήτημα της αξίας ?
• Οποιαδήποτε αντίληψη περί κοινωνικής δικαιοσύνης
προϋποθέτει μια «αποτίμηση»
– Διανεμητική δικαιοσύνη
• Εργασιακή θεωρία της αξίας VS οριακή θεωρία της αξίας
• Εργασία VS ωφέλεια (... οριακή δηλ «αντικειμενική»)
• Για την οριακή, (μαρτζιναλιστική), θεωρία, η αξία
συμπίπτει με την τιμή, όπως αυτή σχηματίζεται σε μια
τέλεια ανταγωνιστική αγορά.
• Εργασιακή θεωρία της αξίας:
• Αν αξία παράγει μόνο η εργασία τότε μπαίνει θέμα
εκμετάλλευσης
• (υπεραξία)
Η υπεραξία

• Τι είναι η «υπεραξία»
• Είναι πάντα μια διαφορά
• Προκύπτει από μια άνιση ανταλλαγή
• Ισούται με το κέρδος
 David Ricardo: 1772 - 1823

Το φιλοσοφικό πλαίσιο της εποχής του

Από το φυσικό δίκαιο στον ωφελιμισμό
 Το φυσικό δίκαιο και ο ωφελιμισμός
• Ο Θεός δεν μίλησε με τις γραφές, αλλά με το έργο του: Τη φύση
• Παρατηρώντας τη φύση μπορούμε να καταλάβουμε το σχέδιο του
Θεού, δηλ τη «φυσική τάξη πραγμάτων»
• Πχ
• Οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι και ίσοι (Hobbes, Locke, κλπ)
– (όταν στόχος είναι τα προνόμια των ευγενών)
- Η αποδυνάμωση της αντίληψης μιας «φυσικής τάξης πραγμάτων»
- Λόγω των καταιγιστικών αλλαγών
- Λόγω των διεκδικήσεων της εργατικής τάξης και των ουτοπικών
σοσιαλιστών
- Ο διμέτωπος αγώνας του αστικού «φυσικού δικαίου»
- Η επιστράτευση του ωφελιμισμού

Ο Μπένθαμ (1748 – 1832)

• Μπένθαμ και ωφελιμισμός

• Η βασική ιδέα του ωφελιμισμού
• «H Φύση έχει θέσει τους ανθρώπους υπό την κυριαρχία δύο ισχυρών
αφεντάδων, του πόνου και της ευχαρίστησης. Μόνο από αυτούς
εξαρτάται τι πρέπει να κάνουμε όπως επίσης αυτοί θα καθορίσουν το τι
θα κάνουμε. Από τη μία πλευρά η σταθερά του σωστού και του λάθους,
από την άλλη η αλυσίδα των αιτίων και των αποτελεσμάτων, είναι
δεμένες στο θρόνο τους. Μας ορίζουν σε ό,τι κάνουμε, λέμε,
σκεφτόμαστε…»
• Ο σκοπός και τα μέσα
• Ο ωφελιμισμός ως ηθική, νομική, και πολιτική βάση
του φιλελευθερισμού
 Ο ωφελιμισμός στην ηθική

• Η ηθική λογιστική του Μπένθαμ

1. Η ένταση
2. Η διάρκεια
3. Η βεβαιότητα
4. Τίθεται στο εγγύς ή στο απώτερο μέλλον ?
5. Η γονιμότητα (συνεπάγεται κι άλλες ηδονές ?)
6. Η καθαρότητα (μήπως υπάρχουν αρνητικά
συναισθήματα ?)
7. Επεκτείνεται και σε άλλους ?

Ο ωφελιμισμός στην νομική

• Η έννοια της ποινής στον μεσαίωνα

– Ο εξορκισμός του κακού
– Η «μεταφυσική» του κακού
– Η μη διάκριση σκέψης - πράξης
– Μετάνοια - ομολογία - εξαγνισμός
• Η έννοια της ποινής στον ωφελιμισμό
– Η σχέση κόστους – ωφελείας πρέπει να δρά αποτρεπτικά

• Η σημερινή επιστροφή στις λογικές του μεσαίωνα

– Η τιμωρία όχι της πράξης αλλά της σκέψης (πρόθεσης)
 Ο ωφελιμισμός στην Πολιτική και την
Οικονομία
• Η μεγαλύτερη ωφέλεια για τους περισσότερους
ανθρώπους
• Η πρακτική συνέπεια για την ηθική του κέρδους
• Ακόμη και μια άνιση (άδικη) ανταλλαγή μπορεί να
αυξάνει τη συνολική ωφέλεια

• Τι είναι το «πανοπτικόν»

250 5όροφες «πανοπτικές» οικοδομές σε 12 συγκροτήματα

Στεγάζουν 500.000 εργάτες - κρατούμενους
Ανήκουν σε μετόχους
 Ο ωφελιμισμός στην Πολιτική και την
Οικονομία
• «Η μεγαλύτερη ωφέλεια για τους περισσότερους
ανθρώπους» σκοντάφτει σε ένα πρόβλημα:

• Πως αθροίζω ωφέλειες ?

• Είναι διαπροσωπικά συγκρίσιμες ?

• Κατάσταση Χ : Α = 5, Β = 3, Γ = 5
• Κατάσταση Ψ: Α = 7, Β = 0, Γ = 7

Το πρόβημα της «κοινωνικής ευημερίας»

Αριστοτέλης:
«Είναι αδύνατο να ευτυχήσει ολόκληρη η πόλη αν δεν
ευτυχούν όλα ή τα περισσότερα ή ορισμένα μέρη της»,
(πολιτικά, βιβλίο 2ο, παρ. 5)

Είναι η ευημερία μια αυστηρά προσωπική υπόθεση ?

Τι σημαίνει ευημερούσα κοινωνία ?

 Το πρόβημα της «κοινωνικής ευημερίας»
Μη – οικονομικοί δείκτες ευημερίας που παίρνουν υπόψιν ...

• Το προσδόκιμο της ζωής

• Το μέσο επίπεδο μόρφωσης
• Το βαθμό εγκληματικότητας
• Το ποσοστό των εγκλεισμών
• Το ποσοστό των αυτοκτονιών
• Τις ψυχασθένειες
• Την αισιοδοξία των πολιτών
• Την εμπιστοσύνη
• κλπ....

• Τον ελεύθερο χρόνο των ανθρώπων

• Τις μεταξύ τους σχέσεις

Το πρόβημα της «κοινωνικής ευημερίας»

Ας κάνουμε την παραδοχή ότι η κοινωνία είναι άθροισμα ατόμων

Για να βρώ την κοινωνική ευημερία τι αθροίζω ? Ευημερίες ή εισοδήματα ?

- Η μια λογική λέει ότι αθροίζω ευημερίες
- Η άλλη λέει ότι η ευημερία δεν είναι διαπροσωπικά συγκρίσιμη, και
ταυτίζει την κοινωνική ευημερία με τον συνολικό πλούτο της κοινωνίας,
άσχετα με το ποιός τον κατέχει.
Άρα, η ευημερία εξαρτάται από την οικονομική αποτελεσματικότητα

5 500 200 200

 Οι δύο προσεγγίσεις της «κοινωνικής ευημερίας»

Πρώιμη Νεοκλασσική
(Edgeworth, Marshall, Pigou, κλπ)

•Η Ωφέλεια είναι μετρήσιμη

•Ισχύει ο νόμος της «φθίνουσας οριακής χρησιμότητας» στα εισοδήματα
•Η ωφέλεια είναι διαπροσωπικά συγκρίσιμη
•Οδηγεί σε εξισωτικές κατανομές

Ύστερη Νεοκλασσική
(Pareto, Hicks, Kaldor, κλπ)

•Κυριαρχεί η έννοια της «αποτελεσματικότητας»

•Pareto efficiency – Kaldor – Hicks compensation tests

•Διανεμητική αποτελεσματικότητα: Οι πόροι κατανέμονται σε αυτούς που

έχουν να κερδήσουν περισσότερα απο αυτούς
•Παραγωγική Αποτελεσματικότητα: καμιά ανακατανομή πόρων δεν θα
μπορούσε να αυξήσει το προϊόν
•Ανταλλακτική Αποτελεσματικότητα: καμιά περαιτέρω ανταλλαγή δεν θα
μπορούσε να βελτιώσει την ευημερία του καταναλωτή

Η εμφάνιση του φιλελευθερισμού

• Ιστορικά ο φιλελευθερισμός εμφανίστηκε τον 17ο αιώνα ως
αντίδραση στις θρησκευρικές διαμάχες: Ελευθερία της συνείδησης
• Αργότερα στράφηκε εναντίον της φεουδαρχίας και της απολυταρχίας
• Το κρίσιμο σημείο στον κλασσικό φιλελευθερισμό είναι ότι στα
«φυσικά δικαιώματα» περιλαμβάνεται το ΙΕΡΟ δικαίωμα της
ιδιοκτησίας
• Σταδιακά όλα τα άλλα δικαιώματα υποχωρούν μπροστά σε αυτό
• Η οικονομία μπαίνει στο επίκεντρο: Αυτή θα εξασφαλίσει την
ευημερία και την πρόοδο.
• Επιβάλλεται μια εκλογίκευση των πάντων μέσω της χρησιμότητάς
τους (ωφελιμισμός)
• Αυτόματοι μηχανισμοί (πχ lessez faire) αντικαθιστούν τις πολιτικές
αποφάσεις
• Το βάρος αυτού του ιδεολογικού πολέμου το αναλαμβάνουν τα
νεοκλασσικά οικονομικά
 Η ουσία του φιλελευθερισμού
• Έμφαση στην ατομική ελευθερία (Όχι στην κοινωνική)
– Ατομικά δικαιώματα που διασφαλίζουν απέναντι
• Στην αυθαιρεσία των ευγενών
• Στη δύναμη του κράτους / του μονάρχη
• Στην πλειοψηφία
– Η ισότητα περνάει σε 2η μοίρα κι εκφυλίζεται ως τυπική ισότητα
απέναντι στον νόμο. Τελικά θεωρείται εχθρός της ελευθερίας
• Επί της ουσίας και στην πιο μαχητική φιλελεύθερη εκδοχή,
θεμελιώνεται το δικαίωμα να είναι κανείς πλούσιος
• Μια παρατήρηση στο ιδεολογικό επίπεδο:
• Η «απολιτικοποίηση» των πιο σημαντικών ζητημάτων
– Η παρουσίαση ως προβλημάτων «ορθολογισμού», φυσικής,
βιολογίας, ή ηθικής

Φιλελευθερισμός και νεοφιλελευθερισμός

• Ο πολιτικός φιλελευθερισμός είναι ακατανόητος χωρίς τον
οικονομικό φιλελευθερισμό που αργότερα γίνεται αυτό που
λέμε νεο-φιλελευθερισμός
• Κλασικός οικονομικός φιλελευθερισμός:
– Άρση των αποκλεισμών και περιορισμών στην οικονομική
δραστηριότητα (η ελευθερία από ωφελιμιστική σκοπιά)
• Νεοφιλελευθερισμός
– Ελεύθερες αγορές (χωρίς κοινωνικό έλεγχο)
• Στις αγορές περιλαμβάνονται και τα «τεχνητά» εμπορεύματα
– Ελάχιστοι φόροι – ελάχιστες κοινωνικές παροχές
– Ελεύθερες ΑΤΟΜΙΚΕΣ συμβάσεις – όχι συλλογικές
διαπραγματεύσεις, όχι συντεχνίες, κλπ
– «Ελάχιστο κράτος»
• Τι σημαίνει «ελάχιστο κράτος»
• Κατάργηση του αναδιανεμητικού ρόλου του κράτους (δημόσιες
παροχές)
• Ιδιωτικοποίηση της δημόσιας περιουσίας
• Αναβάθμιση του κατασταλτικού ρόλου του κράτους για διασφάλιση
των συμφερόντων μιας ελάχιστης, αριθμητικά, ελίτ

Η ελευθερία και η ισότητα ως παράμετροι της

κοινωνικής δικαιοσύνης

Ποιά η σχέση μεταξύ τους ?

 Τι είναι ελευθερία ?

“…πρόκειται για μια από τις μισητές εκείνες λέξεις που

έχουν μεγαλύτερη αξία από ότι νόημα. Που
απαγγέλλουν περισσότερο από όσο μιλάνε (...) που
έχουν ασκήσει όλα τα επαγγέλματα...”

Πωλ Βαλερύ

Τι είναι ελευθερία ?
• Ελευθερία της βούλησης VS ντετερμινισμός (Φιλοσοφική)
• Να κάνω ό,τι θέλω (η πολιτική και η ψυχολογική πλευρά)
• Να υπάρχω για τον εαυτό μου (ατομικιστική προσέγγιση)
• Να μην με εμποδίζουν οι άλλοι να κάνω ό,τι αλλιώς θα έκανα
• Η ύπαρξη δικαιωμάτων
• Η δυνατότητα επιλογής
• Το να καθορίζομαι από εσωτερικούς και όχι από εξωτερικούς
παράγοντες
• Η αυτονομία (ατομική και συλλογική στη σύνθεσή τους)
• Η άρση της διάκρισης άρχοντας – αρχόμενος
• Ο έλεγχος των συνθηκών της ζωής του καθενός (υλική διασφάλιση)
• Η ελευθερία ως επίγνωση της αναγκαιότητας
• Η ελευθερία ως άρνηση της αναγκαιότητας
• .... Η φιλελεύθερη αρχή VS αρχή της δημοκρατίας
 Η ελευθερία και οι αναρχικές τάσεις
• Η ατομικιστική / περσοναλιστική ατομική αυτονομία (-)
• Κολεκτιβιστική / κοινοτιστική κοινωνική ελευθερία (+)
• Υπάρχει σχέση μεταξύ τους ? Σχέσεις με άλλες προσεγγίσεις
• Οι θεωρητικοί
• Οι σχέσεις με τα κινήματα του ΄30
• Η στροφή του ΄90 ο “lifestyle” αναρχισμός
• Ατομική αυτονομία VS ελευθερία (Liberty VS Freedom)
• Η σύνεση, η ευφυία, ο λόγος, η φροντίδα το ενδιαφέρον, η
συμπόνια, κλπ αναπτύσσονται εντός μιας κοινωνίας και μόνο
• Η αδυναμία ακόμη και ενοιοποίησης της «αυτονομίας» ή της
«ελευθερίας» εκτός της κοινωνίας
• Η προέλευση των επιθυμιών
• Ατομικά, «φυσικά» δικαιώματα VS πλειοψηφία
• Το αίτημα της κοινωνικής αλλαγής / η στράτευση στον σκοπό αυτό

Το ζήτημα της ισότητας

Η φιλελεύθερη προσέγγιση της ισότητας

 Γενικά: για ποιά ισότητα μιλάμε ?

• Νομική ισότητα
• Φυλετική ισότητα
• Πολιτική ισότητα
• Ισότητα των 2 φύλων
• Ηθική Ισότητα
• Ισότητα ευκαιριών (όχι οικονομική ισότητα)
• Ισότητα ευημερίας
• Κλπ ........
• Ισότητα μεταξύ ποιών ?
• Ενάντια στην ισότητα

Γιατί όχι στην οικονομική ισότητα

• Οι ακόλουθοι λόγοι συνηγορούν υπέρ της οικονομικής

ανισότητας
– Διαφορετικές ανάγκες (π.χ. αναπηρίες)
– Ήδη υπάρχουσες διεκδικήσεις (π.χ. ιδιωτική ιδιοκτησία)
– Διαφορές σε ειδικές υπηρεσίες (π.χ. αξία, προσπάθεια, θυσίες)
– Αποτελεσματικότητα
2010: Στις ΗΠΑ: το πλουσιώτερο 1% του πληθυσμού έχει το 40% του πλούτου
Το φτωχότερο 80% του πληθυσμού έχει το 16% του πλούτου

Η κατάσταση είναι παρόμοια στην Ελλάδα, την Πορτογαλλία, κλπ

 Η «σοσιαλιστική» προσέγγιση της ισότητας

• Οικονομική ισότητα
• Ισότητα δύναμης

• Η ισότητα της δύναμης. Η δύναμη να νομοθετείς

• Τί είναι ελευθερία ? Η δύναμη να νομοθετείς

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

7ος κύκλος
 Κοινωνική ανθρωπολογία
Max Weber (1864 – 1920)
 Μελετάει την ιστορία των κοινωνικών και οικονομικών
μορφωμάτων
 Η μέθοδός του
 Η προτεραιότητα του πολιτικού έναντι του οικονομικού
 Πως μελετάται η κοινωνία. Τι την συνοψίζει ?
 Η ενασχόληση με την θρησκεία
 Η σχέση προτεσταντισμού και καπιταλισμού
 Ο εξορθολογισμός της θρησκευτική συμπεριφοράς
– Ελαχιστοποίηση της τελετουργίας και της ένδοξης δαπάνης
– Ατομική πίστη και σχέση με τον Θεό
 Ο λόγιος χαρακτήρας του Καλβινισμού και η τυπογραφία
– Εγκόσμιος ασκητισμός. Η ιεροποίηση του επαγγέλματος (Beruf)

Η ελευθερία και η ισότητα ως παράμετροι της

κοινωνικής δικαιοσύνης

Ποιά η σχέση μεταξύ τους ?

 Τι είναι ελευθερία ?
 Ελευθερία της βούλησης VS ντετερμινισμός (Φιλοσοφική)
 Να κάνω ό,τι θέλω (η πολιτική και η ψυχολογική πλευρά)
 Να υπάρχω για τον εαυτό μου (ατομικιστική προσέγγιση)
 Να μην με εμποδίζουν οι άλλοι να κάνω ό,τι αλλιώς θα έκανα
 Η ύπαρξη δικαιωμάτων
 Η δυνατότητα επιλογής
 Το να καθορίζομαι από εσωτερικούς και όχι από εξωτερικούς
παράγοντες
 Η άρση της διάκρισης άρχοντας – αρχόμενος
 Ο έλεγχος των συνθηκών της ζωής του καθενός (υλική διασφάλιση)
 Η ελευθερία ως επίγνωση της αναγκαιότητας
 Η ελευθερία ως άρνηση της αναγκαιότητας
 Η αυτονομία (ατομική και συλλογική στη σύνθεσή τους)
 .... Η φιλελεύθερη αρχή VS αρχή της δημοκρατίας

 Ένας τρόπος για να προσανατολιστούμε σχετικά με την

ελευθερία
– Πέρα από τις φιλοσοφικές διαστάσεις (ντετερμινισμός κλπ)
– Τις ψυχολογικές, κλπ
 Υπάρχουν οι κοινωνικές – πολιτικές
 Πρέπει να κατανοήσουμε την ελευθερία μέσα στην
κοινωνία
 Μια εξω-κοινωνική ελευθερία είναι για τα θηρία
 Η πολιτική φόρτιση του ζητήματος της ελευθερίας
 Εξετάζεται πάντα σε σχέση με την ισότητα (Κοιν.
Δικαιοσύνη)
– Ατομικιστική ελευθερία (Liberty)
– Κοινωνική ελευθερία (Freedom)
 Πως γινόταν αντιληπτή η έννοια της ελευθερίας διαχρονικά

 Η ελευθερία των αρχαίων

– Κοινωνικό – πολιτειακό – Πολιτικό επίπεδο
 Η «εσωτερική» ελευθερία των Στωϊκών
 Οι «ελευθερίες» του Μεσαίωνα
– Η απελευθέρωση των χωρικών
– Η ελευθερία των Πόλεων
 Τα «ελεύθερα» εθνικά κράτη
 Η μεγάλη αλλαγή του 17ου αιώνα
– Ελευθερία σκέψης και συνείδησης
– Οικονομική ελευθερία
– Ταυτόχρονα ο «μεγάλος εγκλεισμός»
– Αστικά κοινοβούλια

Πως γινόταν αντιληπτή η έννοια της ελευθερίας διαχρονικά

 18ος αιώνας και η ελευθερία του ατόμου

 Γαλλική επανάσταση και διακύρηξη των δικαιωμάτων
του ανθρώπου
 Ο φιλελευθερισμός ως
– Πολιτική θεωρία: οι 3 εξουσίες
– Οικονομικό δόγμα: laissez faire, laissez passer
– Φιλοσοφική θεωρία: ελευθερία σκέψης - συνείδησης
 Η πολυσημία του φιλελευθερισμού
 Οι επαναστάσεις του 1848 και η καθολική ψηφοφορία
  Ατομικιστική ελευθερία: (Φιλελευθερισμός)
– Ασύμβατη με την ισότητα
 (συμβατή με την «τυπική ισότητα»)
– Ποιός περιστέλλει την ελευθερία ?
 Α) Προφανώς η αυθαίρετη εξουσία (Τυρανία) – όμως δεν είναι
εδω το βάρος
 Β) Η θέληση της πλειοψηφίας. Ζητάει προστασία από «φυσικά
δικαιώματα» που είναι υπεράνω της θέλησης της κοινωνίας
 Εμφανίζεται ως εναντίωση στο «Κράτος» αλλά επι της ουσίας
θεωρεί ότι ο περιορισμός της ελευθερίας προέρχεται από την
πλειοψηφία / από συλλογικές δράσεις, οργανώσεις, κλπ
 Ελευθερία είναι η δυνατότητα υπεροχής απέναντι στους άλλους
 Επί της ουσίας: Η ελευθερία να γίνω πλούσιος
 Άρα... Ελευθερία είναι η απουσία «περιορισμών» = Αρνητική
ελευθερία (Liberty)
 Σε κάθε περίπτωση αφήνει εκτός του πεδίου της ελευθερίας το
ζήτημα της πολιτικής θέσμισης

Κοινωνική ελευθερία:
– Ατομική και συλλογική αυτονομία
– Συμμετέχω ισότιμα στη διαμόρφωση των νόμων
– Είναι συμβατή με την ισότητα
– Ελευθερία = ισότητα = η (ίση) δύναμη να νομοθετείς
 Η έμφαση δίνεται στο ζήτημα της πολιτικής θέσμισης
 Είμαι ελεύθερος μόνο αν /επειδή υπακούω στους νόμους
που εγώ έφτιαξα.
 Περιλαμβάνει ελευθερία της Πόλης και την ελευθερία εντός
της Πόλης
 Ακαδημία Πλάτωνος

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

6ος κύκλος

Το μεριστό και το μεθεκτικό στον Αριστοτέλη

• Τι είναι «μεριστό»
• Τι είναι «μεθεκτικό»
• Πρώτα χαράσεται το σύνορο ανάμεσα στο μεριστό και το
μεθεκτικό
• Κατόπιν μερίζεται το μεριστό
• Το παράδειγμα του Μαρξ
• Με ποιόν τρόπο χαράσεται το σύνορο ?
• Δεν είναι δεδομένο ούτε λογικά, ούτε φυσικά 
• Παραπέμπεται στη θέσμιση της πόλης (την πολιτική)
 Μια φράση του Καστοριάδη

• « Και στον Πλάτωνα και στον Αριστοτέλη και σε κάθε

κοινωνία, αυτός ο αρχικός καταμερισμός (μεριστού /
μεθετικού) είναι θέμα ατελεύτητων συζητήσεων.
• Αν δεν μπορούμε να συζητήσουμε το θέμα του αρχικού
καταμερισμού μεταξύ μεριστού / μεθεκτικού τότε είναι σαν να
λέμε ότι δεν υπάρχει ζήτημα πολιτικής, υπάρχει μόνο γεγονός
βίας και βία γεγονότος»

Η εμφάνιση του φιλελευθερισμού

• Ο φιλελευθερισμός εμφανίστηκε τον 17ο αιώνα ως αντίδραση
στις θρησκευρικές διαμάχες: Ελευθερία της συνείδησης
• Αργότερα στράφηκε εναντίον της φεουδαρχίας και της
απολυταρχίας
• Το κρίσιμο σημείο στον κλασσικό φιλελευθερισμό είναι ότι
στα «φυσικά δικαιώματα» περιλαμβάνεται το ΙΕΡΟ δικαίωμα
της ιδιοκτησίας
• Σταδιακά όλα τα άλλα δικαιώματα υποχωρούν μπροστά σε
αυτό
• Πως ο φιλελευθερισμός «τακτοποιεί» την διάκριση μεταξύ
μεριστού / μεθεκτικού σχετικά με την ιδιοκτησία
• Δεν προσφεύγει στην πολιτική αλλά σε «ιερά» φυσικά
δικαιώματα (Λοκ)
 Η εμφάνιση του φιλελευθερισμού

• Η οικονομία μπαίνει στο επίκεντρο: Αυτή θα εξασφαλίσει

την ευημερία και την πρόοδο.
• Επιβάλλεται μια εκλογίκευση των πάντων μέσω της
χρησιμότητάς τους (ωφελιμισμός)
• Αυτόματοι μηχανισμοί (πχ lessez faire) αντικαθιστούν τις
πολιτικές αποφάσεις

Η ουσία του φιλελευθερισμού

• Έμφαση στην ατομική ελευθερία (Όχι στην κοινωνική)
• Η πολιτική σκέψη στην αρχαιότητα και την νεωτερικότητα
• Έμφαση στα δικαιώματα. Γιατί ?
– Ατομικά δικαιώματα που διασφαλίζουν απέναντι
• Στην αυθαιρεσία των ευγενών
• Στη δύναμη του κράτους / του μονάρχη
• Στην πλειοψηφία
Η ισότητα περνάει σε 2η μοίρα κι εκφυλίζεται ως τυπική ισότητα
απέναντι στον νόμο. Τελικά θεωρείται εχθρός της ελευθερίας
• Επί της ουσίας και στην πιο μαχητική φιλελεύθερη εκδοχή,
θεμελιώνεται το δικαίωμα να είναι κανείς πλούσιος
• Μια παρατήρηση στο ιδεολογικό επίπεδο:
• Η «απολιτικοποίηση» των πιο σημαντικών ζητημάτων
Φιλελευθερισμός και νεοφιλελευθερισμός
• Ο πολιτικός φιλελευθερισμός είναι ακατανόητος χωρίς τον
οικονομικό φιλελευθερισμό που αργότερα γίνεται αυτό που
λέμε νεο-φιλελευθερισμός
• Κλασικός οικονομικός φιλελευθερισμός:
– Άρση των αποκλεισμών και περιορισμών στην οικονομική
δραστηριότητα (η ελευθερία από ωφελιμιστική σκοπιά)
• Νεοφιλελευθερισμός
– Ελεύθερες αγορές (χωρίς κοινωνικό έλεγχο)
• Στις αγορές περιλαμβάνονται και τα «τεχνητά» εμπορεύματα
– Ελάχιστοι φόροι – ελάχιστες κοινωνικές παροχές
– Ελεύθερες ΑΤΟΜΙΚΕΣ συμβάσεις – όχι συλλογικές
διαπραγματεύσεις, όχι συντεχνίες, «καρτέλ» κλπ
– «Ελάχιστο κράτος»

Σύγχρονες προσλήψεις της ελευθερίας

• Αρνητική – Θετική ελευθερία

• Αρνητική: εστιάζει στην καταπίεση του ατόμου από τους
άλλους
• Θετική: εστιάζει στην αυτο-νομία ατομική και συλλογική
• Παράδειγμα αρνητικής ελευθερίας:
– Nozick – Hayek: άνθρωποι – ιδιοκτήτες «εμπορευμάτων»
έρχονται σε ελεύθερες συναλλαγές.
– Ποιός περιορίζει την ελευθερία ?
– Η κρατική παρέμβαση / η «ρύθμιση» / ο κοινωνικός έλεγχος
• Παράδειγμα θετικής ελευθερίας:
– Ρουσσώ, Μαρξ.
 Η ελευθερία στον Μαρξ
Η φράση «ελευθερία είναι η επίγνωση της αναγκαιότητας»
Ο Μαρξ και η διαφορά Επικούρειας και Δημοκρίτειας
φιλοσοφίας
Η ελευθερία ως άρνηση της αναγκαιότητας (Aufhebung)
Ποιός «αρνείται» και πως ?
Η ανθρώπινη πράξη είναι η άρνηση της αναγκαιότητας
Η πράξη ως δραστηριότητα που ενέχει τους ίδιους τους σκοπούς
της
Αριστοτέλης: «πράττειν» VS «τεχνικό ποιείν»
Το «πράτειν» είναι ενσυνείδητος αυτοκαθορισμός
Πολιτικά και φιλοσοφικά συνδέεται με την αυτοδιαχείριση
Με βάση αυτή τη θεμελιακή δυνατότητα μετράται η απόσταση
από τις ιστορικές μορφές εργασίας. (Δηλ η «αλλοτρίωση»).
Η ελευθερία και οι αναρχικές τάσεις
• Η ατομικιστική / περσοναλιστική ατομική αυτονομία (-)
• Κολεκτιβιστική / κοινοτιστική κοινωνική ελευθερία (+)
• Υπάρχει σχέση μεταξύ τους ? Σχέσεις με άλλες προσεγγίσεις
• Οι θεωρητικοί
• Οι σχέσεις με τα κινήματα του ΄30
• Η στροφή του ΄90 ο “lifestyle” αναρχισμός
• Ατομική αυτονομία VS ελευθερία (Liberty VS Freedom)
• Άτομο και κοινωνία:
• Η ανθρώπινη ύπαρξη και η σύνεση, η ευφυία, ο λόγος, η φροντίδα
το ενδιαφέρον, η συμπόνια, κλπ
• Η αδυναμία ακόμη και ενοιοποίησης της «αυτονομίας» ή της
«ελευθερίας»
• Η προέλευση των επιθυμιών
• Το αίτημα της κοινωνικής αλλαγής / η στράτευση στον σκοπό αυτό
 Πως συνεχίζουμε...

• Δυο λόγια για τις κρίσεις και τις συνέπειές τους

Ο Καπιταλισμός η ιστορία και οι κρίσεις του

• Εμπορικός καπιταλισμός (16ος – 18ος αιώνας)

• Βιομηχανικός καπιταλισμός (18ος – 20ος )
• Χρηματοπιστωτικός καπιταλισμός (από το ΄70 και μετά)
 Δυό λόγια για τις κρίσεις:

Υπήρχαν πάντα οικονομικές κρίσεις ?

Εξωτερικές VS εσωτερικές αιτίες
Έλλειψη πόρων VS κάμψη της παραγωγής με αυθονία
πόρων
Ποιός έχει μια θεωρία για τις κρίσεις ?
2009: Η Βασίλισσα της Αγγλίας και οι οικονομολόγοι
Που μεταφέρει τη συζήτηση η σχολή του Σικάγο ?
Διάγραμμα οικονομικής διακύμανσης
 Οι μορφές που παίρνει ο πλούτος

• ... Και τα εξωτικά είδη ιδιοκτησίας

Τα πνευματικά δικαιώματα
• Το πρόβλημα με το κριτήριο της σπανιότητας
• Πατέντες – copyright – trade mark
• Πατέντες: Βιοτεχνολογίας – Φαρμάκων – Λογισμικού
– Περίπτωση 1) «Δημιούργησα» ένα νέο είδος
– Περίπτωση 2) Πατεντάρισα απλώς μια χρήση.
«Όταν εντοπίζονται γονίδια με δυνητική εμπορική αξία
κατοχυρώνονται με πατέντες και γίνονται, υπό την οπτική του νόμου,
εφευρέσεις» (Rifkin, 2001),
Το παράδειγμα του βολφραμίου (1928)
«Ιδιωτικές εταιρείες μπήκαν σε μια κούρσα πατενταρίσματος των
γονιδίων. Η εταιρεία HGS έχει κατοχυρώσει 7.500 τέτοιες πατέντες, η
Celera 6.500 και η Γαλλική Genset 36.000». (Stiglitz, 2007)
• Ιδιωτικά VS συλλογικά πνευματικά δικαιώματα (τα ¾ των φαρμάκων
και η GATT)
 Τα πνευματικά δικαιώματα
• Η βιοτεχνολογία στη Γεωργία
• Case Study: Ινδία 2002: Η Monsanto και το ΒΤ
– Η νέα ποικιλία χρειαζόταν περισσότερα ποτίσματα
– Έπρεπε να αγοράζονται κάθε χρόνο νέοι σπόροι
– Εξάντλησε το έδαφος και χρειαζόταν 5-6 λιπάνσεις το χρόνο αντί για 1-2 πρίν.
– Τo νέο κόστος της παραγωγής:
• Σπόροι: 40% της παραγωγής,
• Λιπάσματα: 20% της παραγωγής
• Παρασιτοκτόνα: 10% της παραγωγής..
• 100 VS (200 – 140) = 60

• Τα πνευματικά δικαιώματα ως εκσυγχρονισμός της αποικιοκρατίας - ο ρόλος του

WTO
• ACT S510 (ΗΠΑ 2009), Χάριν της «ασφάλειας των τροφίμων» απαγορεύεται η
οικιακή καλλιέργεια, ανταλλαγή, και εμπορεία τροφίμων.
 Τίτλοι μελλοντικής παραγωγής

• Περιγραφή διαδικασίας
• Το 4% των συναλλαγών καταλήγει σε πραγματικούς αποδέκτες, το
96% είναι κερδοσκοπικές συναλλαγές.
• Μέσα στη διετία 2006 – 2008
– Η τιμή του ρυζιού αυξήθηκε 217 %,
– του σιταριού 136%,
– του καλαμποκιού 125%, κλπ.
• Το 2008 η Ινδία πέτυχε παραγωγή – ρεκόρ 227 εκ. Τόννων
δημητριακών. Ταυτόχρονα το ποσοστό του υποσιτισμού αυξήθηκε
ειδικότερα μεταξύ των αγροτών.
• 1997: Τα επισιτιστικά προγράμματα της Ινδικής κυβέρνησης και ο
WTO

• Φυσικό δίκαιο ? Ηθική ? Κοινωνική σύμβαση ? Ανάπτυξη ?

Ακαδημία Πλάτωνος

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

6ος κύκλος
 Προτειόμενη βιβλιογραφία
• - Polanyi, K. (2001). Ο μεγάλος μετασχηματισμός. Αθήνα:
Νησίδες.
• - Rubin, I.I. (1993). Ιστορία οικονομικών θεωριών: Κριτική
Α.Ε.
• - Vazioulin, B. A. (2004). Η λογική της Ιστορίας. Αθήνα:
Ελληνικά Γράμματα
• - Φωτόπουλος, Τ. (1999). Περιεκτική Δημοκρατία. Αθήνα:
Καστανιώτης
• - Engels, F. (1884 / 1997). Η καταγωγή της οικογένειας, της
ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους. Αθήνα: Σύγχρονη
Εποχή
• - Marcuse, Η. (1955 / 1981). Έρως και Πολιτισμός. Αθήνα:
Κάλβος
St. Croix: ο ταξικός αγώνας της
αρχαιότητας στο ιδεολογικό επίπεδο
• Γνωστές είναι οι απόψεις των κυρίαρχων τάξεων
• Μικρό θεωρητικό ενδιαφέρον – μεγάλη
αποτελεσματικότητα: Η απειλή βίας:
• 1 κύριος – 400 δούλοι: Ρώμη, Βυζάντιο ... Ισραήλ, κλπ
• Σπάρτακος και Στράβων
• Η σημασία της οικογένειας (πχ Αμερικανικός Νότος)
• Μια συνεκτική αντίληψη ενός αρμονικού κόσμου
• (Μεσαίωνας), φιλάνθρωποι άρχοντες – φιλάρχοντες υπήκοοι,
κλπ
• Οι φτωχοί δεν είναι κατάλληλοι για να κυβερνήσουν
• κυβερνούν οι βέλτιστοι (όσοι έχουν περιουσία, εκπαιδεύονται
στη διακυβέρνηση και δεν δουλεύουν). Η εργασία εξασθενίζει
τον νου. Οι ευγενείς γυμνάζονται – οι φτωχοί δουλεύουν
Ο ταξικός αγώνας στο ιδεολογικό επίπεδο
Η Αριστοκρατική «γεωμετρική πρόοδος» του Αρχύτα
Η εκλεπτισμένη μορφή του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη
Η «φυσική δουλεία»
Κανείς ελεύθερος άνθρωπος δεν είναι «πραγματικά» δούλος
Άρα, η πραγματικότητα είναι από μόνη της ηθικό κριτήριο
Η εφαρμογή σε λαούς
Κικέρων: Εβραίοι, Σύριοι - Σήμερα: ο Δυτικός ιμπεριαλισμός
1550, o Κάρολος ο Ε’ και η σύνοδος στο Valladolid
Ωφελιμισμός: Όλοι ωφελούμαστε από την επικρατούσα
τάξη πραγμάτων
Ελευθερία επιλογής – Ισότης ευκαιριών
Δεν υπάρχουν εναλλακτικές – το τέλος της ιστορίας
St. Croix: ο ταξικός αγώνας στο ιδεολογικό
επίπεδο
Τι σημαίνει «Ηγεμονία»: Οι κυριαρχούμενοι είναι φορείς
της ίδιας ιδεολογίας των κυρίαρχων
(«Διαφώτηση» από Εκκλησία, Πανεπιστήμια, ΜΜΕ)
 Το ζήτημα της Ιδιοκτησίας

Εισαγωγικά
• Γιατί να ασχοληθούμε με την ιδιοκτησία σήμερα
• Ένας διαχρονικός λόγος:
• Γιατί χωρίζει τους ανθρώπους σε φτωχούς και πλούσιους
• Γιατί η μεγάλη ιδιοκτησία καταργεί τη μικρή
• Γιατί η ιδιοκτησία σε
• - μέσα παραγωγής , κρίσιμους πόρους, εγκαταστάσεις, -
κλπ
• ....ρυθμίζει την ιδιοκτησία των μέσων διαβίωσης
• Η ιδιοκτησία σχετίζεται μια διευθέτηση μεριστού –
μεθεκτικού που είναι αποφασιστική και για την αρχική,
αλλά κυρίως για την εξέλιξη της κατανομής του πλούτου
σε κάθε κοινωνία
 Ιδιοκτησία
Κάθε σημαντικός φιλόσοφος που καταπιάστηκε με κοινωνικά
ζητήματα ασχολήθηκε με το ζήτημα της ιδιοκτησίας
Η στάση μας απέναντι στην ιδιοκτησία, σε τελική ανάλυση, καθορίζει
σε τι κόσμο θέλουμε να ζήσουμε
Κάθε επανάσταση στην ιστορία σχετίζεται με την ιδιοκτησία
- Οι ανεπιτυχείς επαναστάσεις των δούλων και των δουλοπάροικων
αγροτών
- Οι αστικές επαναστάσεις
- Η σοσιαλιστική επανάσταση του 1917
Ακόμη και οι εθνικές επαναστάσεις έχουν πάντα μια σημαντική
«ιδιοκτησιακή» διάσταση:
Πχ το 1821, το λεγόμενο «αγροτικό ζήτημα» που δίχασε ήδη από την 1η
εθνοσυνέλευση

Περί της αδυναμίας να ορίσουμε την

ιδιοκτησία

«Φιλόσοφοι, θεολόγοι και πολιτικοί έχουν καταπιαστεί με

την έννοια της ιδιοκτησίας από αμνημονεύτων χρόνων
χωρίς να έχουν καταλήξει σε μια ικανοποιητική εξήγηση για
το τι ακριβώς είναι»
(Jeremy Rifkin, 2001)
 Μερικά ερωτήματα

• Είναι η ιδιοκτησία φυσική ή κοινωνική σχέση ?

• Είναι δικαίωμα ή προνόμιο ?
– Η ιδιοκτησία ως δικαίωμα και το δικαίωμα ως ιδιοκτησία
– Η ιδιοκτησία ως δέσμη δικαιωμάτων (χρήση, αποκλεισμός,
μεταβίβαση, εσόδων)
• Μια σημαντική διάκριση:
– Κατοχή και κυριότητα (Νομή)

Φιλοσοφικές απόψεις και θεωρίες περί της

ιδιοκτησίας

• Πλάτων
• Αριστοτέλης
• Η Φυσική Θεωρία της Ιδιοκτησίας
• Χόμπς
• Λοκ
• Χιουμ
• Ρουσώ / Καντ
• Προυντόν
• Ένγκελς
• Νόζικ
 Φιλοσοφικές απόψεις και θεωρίες περί της
ιδιοκτησίας

• Πλάτων
– Η σχέση ιδιοκτησίας και αρετής
– Η ιδιοκτησία είναι ένα ζήτημα δικαιοσύνης
– Η οργανική θεωρία της κοινωνίας και η αντίθετή της
– Σύμφυση ή διαχωρισμός πολιτικής και οικονομικής δύναμης
– Το αποφασιστικό κριτήριο: Η ενότητα της κοινωνίας. Σύνδεση
με την ευημερία
– Ισότητα: σύνδεση με τη δικαιοσύνη
– Ο Πλάτων των «Νόμων»
• Διάκριση ακίνητης – κινητής περιουσίας

Φιλοσοφικές απόψεις και θεωρίες περί της

ιδιοκτησίας

• Αριστοτέλης
– Το προβάδισμα δίνεται όχι στο κοινωνικό σύστημα, αλλά
στην ατομική αρετή, τον αλτρουισμό, τη φιλία, κλπ
• Το επιχείρημα της τραγωδίας των κοινών
• Η ιδιοκτησία προάγει την αρετή
– (χωρίς προϋποθέσεις ????)
• Το μέγεθος της περιουσίας: Μεσότης.
 Η Φυσική θεωρία της ιδιοκτησίας
• Hugo Grotius
• Η μετατόπιση του ερωτήματος μετά τον Χριστιανισμό
• Το φυσικό δίκαιο
– Το κριτήριο της εξαντλησιμότητας
– Το κριτήριο της προστατεψιμότητας
– Η αντίληψη της γης ως κληροδότημα προς όλους
• Η ηθική της φυσικής θεωρίας: Η ιδιοκτησία για χρήση –
όχι για εκμετάλλευση.
• Πως αποκτάται ένα ιδιοκτησιακό δικαίωμα ?
– Με κατάληψη (πρωταρχική ή όχι)
– Με πόλεμο
– Με χρησικτησία ή έθιμο
• Ο Ισλαμικός κόσμος

Φιλοσοφικές απόψεις και θεωρίες περί της

ιδιοκτησίας

• Πλάτων
• Αριστοτέλης
• Η Φυσική Θεωρία της Ιδιοκτησίας
• Χόμπς (17ος αιώνας)
• Λοκ
• Χιουμ (18ος αιώνας)
• Ρουσσώ / Καντ
• Προυντόν (19ος αιώνας)
• Ένγκελς
• Νόζικ (20ος αιώνας)
 Τα επιχειρήματα εναντίον της ιδιοκτησίας

• Ανισότητα
• Εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο
• Κατακερματισμός της κοινωνίας από τα αντικρουόμενα
συμφέροντα φτωχών - πλουσίων

Τα επιχειρήματα υπέρ της ιδιοκτησίας

1. Επιταγή του φυσικού δικαίου

2. Προάγει την αρετή και την ελευθερία των ατόμων
3. Ανταμοίβει τους φιλόπονους και τους ικανούς
4. Αποτρέπει την «τραγωδία των κοινών»
5. Συμβαδίζει με την οικονομική ανάπτυξη – όλοι κερδίζουν
6. Είναι μια σύμβαση χάριν της κοινωνικής ειρήνης
 Η ανεξέλεγκτη εξάπλωση της ιδιοκτησίας στις
μέρες μας

• Νερό
• Γη - Φύση
• Πνευματικά δικαιώματα (Τεχνολογικές πατέντες, σπόροι,
ζωντανοί οργανισμοί, DNA, κλπ)
• Τίτλοι μελλοντικής παραγωγής
• Ηλεκτρομαγνητικό φάσμα

Φυσικό δίκαιο ? Ηθική ? Κοινωνική σύμβαση ? Ανάπτυξη ?

Η περίπτωση του νερού

• Βολιβία 1985: Η «νέα οικονομική πολιτική»

• 1999: ιδιωτικοποίηση του νερού σε περιοχή 1 εκ. κατοίκων
– Κεντρικό δίκτυο και αποκεντρωμένη διαχείριση
– Τα πηγάδια, οι γεωτρήσεις το νερό της βροχής
– Aguas del Tunari – Bechtel Corporation
– Η δολλαριοποίηση των λογ/μών (εγγύηση κερδοφορίας)
– Η νέα αντίληψη για το πόσιμο νερό
• Το Παγκόσμιο Κοινωνικό Φόρουμ στο Πόρτο Αλλέγκρε
(2001)
• Πέραν του 3ου Κόσμου
– Η περίπτωση της Γιούτα στις ΗΠΑ
• Φυσικό δίκαιο ? Ηθική ? Κοινωνική σύμβαση ? Ανάπτυξη ?
 Η περίπτωση της Γης (Land Grabbing)

• Μαδαγασκάρη 2008: 3,2 εκατ. εκτάρια γής ή το ½ της

καλλιεργήσιμης γής της χώρας - στη Daewoo Logistics
• Το είδος του πληθυσμού που κατοικούσε εκεί
• Σουδάν, Κένυα, Νιγηρία, Τανζανία, Μαλάουι, Αιθιοπία, Κονγκό,
Ζάμπια, Ουγκάντα, Μαδαγασκάρη, Ζιμπάμπουε, Μάλι, Σιέρα
Λεόνε, Γκάνα, κλπ - 125 εκατομύρια εκτάρια γής ελέγχονται
σήμερα από δυτικές εταιρείες.
• Από που προέρχονται τα χρήματα ?
• Η «ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΗ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗ»
• Φυσικό δίκαιο ? Ηθική ? Κοινωνική σύμβαση ? Ανάπτυξη ?

Τα πνευματικά δικαιώματα
• Το πρόβλημα με το κριτήριο της σπανιότητας
• Πατέντες – copyright – trade mark
• Πατέντες: Βιοτεχνολογίας – Φαρμάκων – Λογισμικού
– Περίπτωση 1) «Δημιούργησα» ένα νέο είδος
– Περίπτωση 2) Πατεντάρισα απλώς μια χρήση.
«Όταν εντοπίζονται γονίδια με δυνητική εμπορική αξία
κατοχυρώνονται με πατέντες και γίνονται, υπό την οπτική του νόμου,
εφευρέσεις» (Rifkin, 2001),
Το παράδειγμα του βολφραμίου (1928)
«Ιδιωτικές εταιρείες μπήκαν σε μια κούρσα πατενταρίσματος των
γονιδίων. Η εταιρεία HGS έχει κατοχυρώσει 7.500 τέτοιες πατέντες, η
Celera 6.500 και η Γαλλική Genset 36.000». (Stiglitz, 2007)
• Ιδιωτικά VS συλλογικά πνευματικά δικαιώματα (τα ¾ των φαρμάκων
και η GATT)
 Τα πνευματικά δικαιώματα
• Η βιοτεχνολογία στη Γεωργία
• Case Study: Ινδία 2002: Η Monsanto και το ΒΤ
– Η νέα ποικιλία χρειαζόταν περισσότερα ποτίσματα
– Έπρεπε να αγοράζονται κάθε χρόνο νέοι σπόροι
– Εξάντλησε το έδαφος και χρειαζόταν 5-6 λιπάνσεις το χρόνο αντί για 1-2 πρίν.
– Τo νέο κόστος της παραγωγής:
• Σπόροι: 40% της παραγωγής,
• Λιπάσματα: 20%
• Παρασιτοκτόνα: 10% της παραγωγής..
• 100 VS (200 – 140) = 60

• Τα πνευματικά δικαιώματα ως εκσυγχρονισμός της αποικιοκρατίας - ο ρόλος του

WTO
• ACT S510 (ΗΠΑ 2009), Χάριν της «ασφάλειας των τροφίμων» απαγορεύεται η
οικιακή καλλιέργεια, ανταλλαγή, και εμπορεία τροφίμων.
 Τίτλοι μελλοντικής παραγωγής

• Περιγραφή διαδικασίας
• Το 4% των συναλλαγών καταλήγει σε πραγματικούς αποδέκτες, το
96% είναι κερδοσκοπικές συναλλαγές.
• Μέσα στη διετία 2006 – 2008
– Η τιμή του ρυζιού αυξήθηκε 217 %,
– του σιταριού 136%,
– του καλαμποκιού 125%, κλπ.
• Το 2008 η Ινδία πέτυχε παραγωγή – ρεκόρ 227 εκ. Τόννων
δημητριακών. Ταυτόχρονα το ποσοστό του υποσιτισμού αυξήθηκε
ειδικότερα μεταξύ των αγροτών.
• 1997: Τα επισιτιστικά προγράμματα της Ινδικής κυβέρνησης και ο
WTO

• Φυσικό δίκαιο ? Ηθική ? Κοινωνική σύμβαση ? Ανάπτυξη ?

Η αλυσίδα της παραγωγής

Δουλοκρατία Φεουδαρχία Καπιταλισμός

Μέσον
Υποκείμενο της Αντικείμενο της
Παραγωγής
Παραγωγής Παραγωγής
(Εργαλεία – μηχανές
(άνθρωπος) (Φύση – Γη – Π.Υ.)
εργοστάσιο)

ΠΡΟΪΟΝ
 Η αλυσίδα της παραγωγής
βοηθητικά κυκλώματα

Χρήμα, πληροφορίες, επικοινωνίες, μεταφορές, κλπ

Μέσον
Υποκείμενο της Αντικείμενο της
Παραγωγής
Παραγωγής Παραγωγής
(Εργαλεία – μηχανές
(άνθρωπος) (Φύση – Γη – Π.Υ.)
εργοστάσιο)

Γνώσεις Εμπορία
ΠΡΟΪΟΝ

Περί κρίσεων
 Ο Καπιταλισμός η ιστορία και οι κρίσεις του

• Εμπορικός καπιταλισμός (16ος – 18ος αιώνας)

• Βιομηχανικός καπιταλισμός (18ος – 20ος )
• Χρηματοπιστωτικός καπιταλισμός (από το ΄70 και μετά)

• Κριτήρια περιοδολόγησης:
• Ποιά είναι η κύρια μορφή του κεφαλαίου ?
• Σε ποιόν τομέα πραγματοποιούνται τα μεγάλα κέρδη ?
• Ποιός τομέας οδηγεί την οικονομία ?

Χρηματοπιστωτικός Καπιταλισμός
• Το ζήτημα του «κέρδους»: τα υπέρ και τα κατά
• Πως ο χρηματοπιστωτικός τομέας οδηγεί την οικονομία ?
• Σε ένα παγκοσμιοποιημένο ΧΠ σύστημα, τα κεφάλαια κινούνται και
χρηματοδοτούν την «προτιμότερη» δραστηριότητα.
• Παράδειγμα:
• Μια φυτεία, που όμως κινδυνεύει από ξηρασία
• Ένα πλοίο, που όμως κινδυνεύει από θαλασσοταραχή
• Μια αγορά εμπορευμάτων από μια περιοχή με πολιτική αστάθεια
• Κλπ....
• Το επιτόκιο δανεισμού ρυθμίζει και ομογενοποιεί πολύ
διαφορετικούς παράγοντες και κινδύνους
• Σε αυτό αντικατοτοπτρίζονται οι κίνδυνοι, οι δυσκολίες, ή τα
προτερήματα μιας επιχείρησης ή ενός κλάδου
• Όσο η προστασία των εθνικών / τοπικών οικονομιών πέφτει, ο
ανταγωνισμός γίνεται παγκόσμιος και δια-κλαδικός
 Δυό λόγια για τις κρίσεις:

Υπήρχαν πάντα οικονομικές κρίσεις ?

Εξωτερικές VS εσωτερικές αιτίες
Έλλειψη πόρων VS κάμψη της παραγωγής με αυθονία
πόρων
Ποιός έχει μια θεωρία για τις κρίσεις ?
2009: Η Βασίλισσα της Αγγλίας και οι οικονομολόγοι
Που μεταφέρει τη συζήτηση η σχολή του Σικάγο ?
Διάγραμμα οικονομικής διακύμανσης

Δυό λόγια για τις κρίσεις

Που διοχετεύεται η παραγωγή που δεν μπορούν να

αγοράσουν οι εργαζόμενοι ?
Η πολυτελής κατανάλωση
Η επέκταση στον χώρο
Προϋπόθεση για να υπάρχει ο Καπιταλισμός, είναι η
ύπαρξη ενός μη-καπιταλιστικού οικονομικού χώρου

«Σαν τα παράσιτα, τα οποία μπορούν να επιβιώσουν μόνον εφόσον ο

οργανισμός επί του οποίου παρασιτούν, (ο ξενιστής), παραμένει ζωντανός
και παρέχει διατροφή, ο καπιταλισμός αναπαράγεται μέσω της κατάκτησης
και της χώνευσης των προκαπιταλιστικών οικονομιών.
Aλλά η ζωτικότητα του ξενιστή τείνει να εξαντληθεί και να καταστραφεί
στην πορεία, και αυτό είναι πρόβλημα, γιατί ο καπιταλισμός δεν μπορεί να
αναπαράγει τις συνθήκες της δικής του ζωής.
Αυτή ήταν 100 χρόνια πριν η άποψη της Ρόζας Λούξεμπουργκ.

Δυό λόγια για τις κρίσεις

• Επέκταση στο χρόνο
– Η 1η μορφή
– Η 2η μορφή
• Πως βγαίνουμε από τις κρίσεις ?
• Η ίδια η κρίση .... είναι λύση.
• Η πιο ριζική λύση για έξοδο από την κρίση είναι η
καταστροφή (πραγματική, ή λογιστική)
• Παρένθεση: Τι είναι το Ιωβηλαίο

• Γιατί σήμερα δυσκολευόμαστε να βρούμε μια λύση ?

• Η πιστωτική μορφή του χρήματος
• Η απλή απεικόνιση: Το ενεργητικό και το παθητικό μιας
τράπεζας
 Πως βγαίνουμε από τις κρίσεις ?
• Γιατί «κάθε κρίση θα τελειώσει» ?
• Ισχύει αυτό για την Ελλάδα ?
 Η Παγκόσμια Κρίση του 2008 (David Harvey)
Η μορφή της σημερινής Κρίσης προδιαγράφηκε από τον τρόπο που βγήκαμε από τις
προηγούμενες
• 1960: Ισχυρή ζήτηση – αλλά και υψηλοί μισθοί. Εθνικά μονοπώλια
• 1970: σταματάει η κερδοφορία του κεφαλαίου. Διέξοδος:
– Μπλοκάρισμα μισθών (2009 = 1978) και αυτοματοποίηση της παραγωγής
– Πολυεθνικές εταιρείες / Offshore, / διεθνής αγορά εργασίας /ελεύθερη κίνηση
κεφαλαίων (= απορύθμιση) 
• 1980: Μείωση της ζήτησης. Διέξοδος
– Καταναλωτικός δανεισμός  Προσωρινές και μόνιμες φούσκες (Χρηματιστήρια –
Ακίνητα) Επέκταση στο Χρόνο
– Ταυτόχρονα: Τσάκισμα συνδικάτων - Αποκρατικοποιήσεις (επέκταση στο Εσωτερικό)
• 1990: Ένταση της παγκοσμιοποίησης (κατάρρευση ανατολικού Μπλόκ) / Ασία
– Επέκταση στο χώρο
• 2000: Χρηματοπιστωτική Κρίση
– Οι φούσκες μεταφέρθηκαν στις Τράπεζες. Διέξοδος: Αγορά Χρέους από το δημόσιο
– Το πρόβλημα μεταφέρθηκε στα Δημόσια ελλείμματα
• Υπάρχουν 2 πιθανές διέξοδοι
– Λιτότητα  Το πρόβλημα μεταφέρεται στη Ζήτηση
– Κούρεμα δανείων και καταθέσεων . Δηλ Λογιστική καταστροφή μεγάλης κλίμακας

Ισοζύγιο πληρωμών

100

200

900

100
 Ισοζύγιο πληρωμών

Ποσοστώσεις
εισαγωγών
Δασμοί
Υποτίμηση του
νομίσματος

Ισοζύγιο πληρωμών

500

100

200

900

100
Balance of current Account of Greece 2005 - 2009
Source: Bank of Greece

Year Amounts in Mio EUR

2005 -14.348
2006 -23.759
2007 -32.602
2008 -34.798
2009 -26.631
Ave. -26.428

Διεθνές εμπόριο

• Οι ΗΠΑ, το ΔΝΤ και η Παγκόσμια τράπεζα

μεταπολεμικά
 Ακαδημία Πλάτωνος

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

6ος κύκλος

Thomas Malthus: 1766 - 1834

 Η Θεωρία του πληθυσμού

- Από τον Townsend στον Κοντορσέ, από αυτόν στον Μάλθους

και από αυτόν στον Δαρβίνο
- 1) Ο πληθυσμός περιορίζεται αναγκαστικά από τα μέσα
διαβίωσης
- 2) Ο πληθυσμός αυξάνεται σταθερά εκεί όπου αυξάνονται τα
μέσα διαβίωσης, εκτός αν εμποδίζεται από ισχυρούς ελέγχους
- 3) οι έλεγχοι αυτοί που θα ρύθμιζαν τον πληθυσμό αναλύονται σε
ηθικούς περιορισμούς, αθλιότητα και ανηθικότητα
Ο πληθυσμός σε 200 χρόνια θα αυξηθεί 256 φορές (διπλασιάζεται
κάθε 25 χρόνια), ενώ τα μέσα διαβίωσης μόνο 9 φορές.

Η Θεωρία του πληθυσμού

Πρακτικά συμπεράσματα:
• Οι φτωχοί δεν έχουν λόγο να παραπονιούνται,η φτώχεια τους οφείλεται
στο ότι πολλαπλασιάστηκαν υπερβολικά γρήγορα
• Οι φόροι υπέρ των φτωχών να καταργηθούν γιατί τους ενθαρρύνουν να
πολλαπλασιάζονται
• Οι υψηλές τιμές των σιτηρών σημαίνουν απλώς ότι ο πληθυσμός
ξεπέρασε τα όρια της φύσης
• Το 1870 αναβίωσε ως νεομαλθουσιανισμός και πρότεινε τεχνητή
μείωση των γεννήσεων
• Το 1880 μια μείωση των τιμών και πληθυσμού στην Ευρώπη λόγω
αστικοποίησης έφεραν την παρακμή του
Η θεωρία αυτή είχε τεράστια δημοτικότητα – δυσανάλογη με τη θεωρητική
της αξία (έχει ακόμη ως προβληματισμός περί ... «υπερπληθυσμού»)
Δικαιολογεί τη φτώχεια ως «φυσική» και άσχετη με τα συστήματα
διακυβέρνησης
 Γενικά για τον 19ο αιώνα
- Πότε αρχίζει η νεωτερικότητα
- Καρτέσιος
- Γαλλική επανάσταση
- Γενίκευση της βιομηχανικής επανάστασης & Ρομαντισμός
• Τι έχει προηγηθεί
• Η συνθήκη της Βεστφαλίας (1648). Οριοθείται η φυσιογνωμία
του έθνους – κράτους (εθνική κυριαρχία, ανεξιθρησκεία, αρχή
της μη επέμβασης, διεθνές δίκαιο, κλπ)
• Οι αστικές επαναστάσεις: Αγγλική (1688), Αμερικανική (1776),
Γαλλική (1789) και το αστικό κράτος
• Ενοποιημένο θεσμικό πλαίσιο, νομικό σύστημα, ενιαία
οικονομία, μονοπώλιο της βίας
• Η Γ.Ε. και η σταδιακή κεντροποίηση της εξουσίας μέχρι τη
συνταγματική δικτατορία. (Ο συνασπισμός εναντίον της)
• Οι εξεγέρσεις του 1848: η 1η εμφάνιση του βιομηχανικού
προλεταριάτου
 Γενικά για τον 19ο αιώνα

• Η δικτατορία του Λουδοβίκου Βοναπάρτη: 18η Μπρυμαίρ έως

το 1871
• 1871: Γαλλοπρωσικός πόλεμος και η Παρισινή Κομμούνα
• Η Γερμανία και η ραγδαία εκβιομηχάνιση των Γιούνκερς
• 1860: Η ενοποίηση της Ιταλίας
• Αποικιοκρατία: Η Γαλλία σε Ιδοκίνα και Αφρική, Το Βέλγιο
στο Κογκό, η Γερμανία σε Ναμίμπια και Ταγκανίκα, η Ιταλία
στη Λιβύη και την Ερυθραία, η Αγγλία όλα τα υπόλοιπα ...
• Επαναστάσεις κατά της αποικιοκρατίας στη Λατινική Αμερική
• Σταδιακή κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας
• 1845: Τέλος της δουλείας

Γενικά για τον 19ο αιώνα

• Ο τομέας των ιδεών
• Το τέλος της φιλοσοφίας του Χέγγελ και του οντολογικού
πρωτείου του Λόγου
• Ο Ρομαντισμός και οι 3 μεταθέσεις προτεραιότητας
• Από τον Λόγο στο συναίσθημα και τη φαντασία
• Από την κοινωνία στην κοινότητα
• Οι δύο κατευθύνσεις: Η επιστροφή στις φεουδαρχικές αξίες
και η υπέρβασή τους
• Από τη μορφή στη δύναμη
• Οι νεαροί Χεγγελιανοί:
• Φόϋερμπαχ, Κίρκεγκωρ, Στίρνερ, Μαρξ, Ένγκελς, Μπακούνιν,
κλπ
• Οι δύο γραμμές απόδρασης από την Χέγγελ:
• Η ατομικότητα έναντι του γενικού
• Η σωματικότητα έναντι του ιδεατού
 Μαρξ (1818 – 1883)
• Ο Μαρξισμός θα είναι πάντα επίκαιρος εφόσον υπάρχει καπιταλισμός
- Σχετικά με τον Καπιταλισμό
- Παράγει τεράστιο όγκο αγαθών
- Έχει σαν αποτέλεσμα την πιο ακραία ανισότητα της ιστορίας
- Όταν το χρήμα γεννάει χρήμα η συσσώρευση είναι εκθετική
- Έχει επιστημονικοποιήσει και ιδεολογικοποιήσει την
εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο (πχ κοιν. δαρβινισμός)
- Έχει σαν αποτέλεσμα τεράστια ανεργία – μια ανεργία πέρα από
εκείνη της εποχής του Μαρξ: οι άνθρωποι περισσεύουν
- Όσοι δουλεύουν έχουν ελάχιστο έλεγχο στις συνθήκες της
εργασίας τους
- Καθόλου έλεγχο στη διάθεση του οικονομκού πλεονάσματος
- Στην ώριμη φάση του έχει ανάγκη τεράστια ποσά αστυνόμευσης
και καταστολής. Πολιτικός ολοκληρωτισμός
- Το μοντέλο είναι η Κίνα: Οι μεταλλάξεις του καπιταλισμού

Μαρξ (1818 – 1883)

• Ο Μαρξισμός θα είναι πάντα επίκαιρος εφόσον υπάρχει
καπιταλισμός
- Ο Μαρξισμός δίνει ένα όραμα για το μέλλον:
- Κομμουνισμός: Κοινωνία συνεταιρισμένων παραγωγών
- υπέρβαση της ανταγωνστικής φάσης της ανθρωπότητας,
τέλος της εκμετάλλευσης, αταξική κοινωνία, η εργασία
γίνεται δημιουργία, οριστικός μαρασμός της μορφής
«κράτος», κλπ
- Ιστορικός υλισμός
- Ως ερμηνευτικό εργαλείο: Οικονομικοί παράγοντες
επηρεάζουν όλες τις άλλες πτυχές της κοινωνικής ζωής
- Ως τελεολογία
- Η αδιάσπαστη ενότητα θεωρίας και πράξης
- Ο προφήτης και ο μελλοντολόγος
- Διαλεκτικός υλισμός
 Οι σχέσεις παραγωγής
(2 αλληλεπιδράσεις)

• Άνθρωπος – φύση (τεχνική σχέση)

• Άνθρωπος – Άνθρωπος (κοινωνική σχέση)

Οικονομικό υπόβαθρο
 Υπόβαθρο και εποικοδόμημα

Ιδεολογικό εποικοδόμημα
(Θρησκεία – παραδόσεις – θεσμοί
Θεωρίες, κλπ)

Πολιτικό εποικοδόμημα
(Πολιτικό σύστημα, νομικό σύστημα)

Οικονομικό Υπόβαθρο
(σχέσεις παραγωγής)

Μαρξ (1818 – 1883)

Η ανθρώπινη ιστορία μέσα από το δίπολο δύναμης - μορφής

Οι ιδεολογικές μορφές: Θεός – κράτος – εμπόρευμα
Το εμπόρευμα ως συμπύκνωση αξίας
Η εργασία
... κλπ
 Η επόμενη μέρα
Υπάρχει εναλλακτική ?

Εναλλακτικά συστήματα οικονομικής και πολιτικής

διαχείρισης

Συμμετοχική οικονομία – συμμετοχική

δημοκρατία και πληροφοριακά συστήματα

«Η σημερινή δημοκρατία έχει συλληφθεί με τέτοιο τρόπο που

η συμμετοχή των πολιτών να είναι όντως αδύνατη»

Κορνήλιος Καστοριάδης, Ακυβέρνητη κοινωνία

 Γιατί συμμετοχική οικονομία και δημοκρατία

• Τι φιλοδοξεί να αντιμετωπίσει:
– Τα προβλήματα του καπιταλισμού
– Την απουσία συμμετοχής και συναπόφασης στις χώρες του
λεγόμενου «υπαρκτού σοσιαλισμού»
• Η ισότητα – δημοκρατία - ελευθερία
• Η Ιστορία
– Ο Μάρεϊ Μπούκτσιν και οι «ουτοπικοί σοσαλιστές»
– Προσπάθειες άμεσης δημοκρατίας: Παρισινά συμβούλια,
Ισπανικός εμφύλιος, Ελβετικά Καντόνια, διάφορες κοινότητες
• Η Αθηναϊκή δημοκρατία
– Ο μύθος της αυθόρμητης και φυσικής «ελεύθερης αγοράς»

Γιατί συμμετοχική οικονομία και δημοκρατία

• Πρόκειται για ουτοπία ?

– “Η ουτοπία αναφέρεται πια όχι στο απίθανο να συμβεί, αλλά μάλλον σε αυτό που
το εμποδίζει να συμβεί η εξουσία των υφιστάμενων κοινωνιών…”
Herbert Marcuse
• Οι «τεχνικές δυσκολίες» της μεγάλης κλίμακας
 Κάποιες βασικές παράμετροι ενός Οικονομικού
συστήματος
• Ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, σημαντικών εγκαταστάσεων και
πόρων
– Ατομική / εταιρική
– Κρατική
– Συλλογική
• Μηχανισμός αποφάσεων
– Οικονομία της αγοράς
– Κεντρικός οικονομικός προγραμματισμός
– Αποκεντρωμένος προγραμματισμός
• Τρόπος συναλλαγών
– Με χρήμα
– Με κουπόνια / δελτία αγαθών ονομαστικά - ή μη
– Με λογιστικές / εργασιακές μονάδες μεταβιβάσιμες - ή μη
• ........

Οι βασικές παράμετροι ενός συστήματος

Ιδιοκτησία μέσων Ατομική / εταιρική Κρατική Συλλογική

παραγωγής
Μηχανισμός Ελεύθερη αγορά Κεντρικός Αποκεντρωμένος
προγραμματισμός προγραμματισμός
αποφάσεων
Τρόπος συναλλαγών Χρήμα Κουπόνια / δελτίσ «εργασιακές μονάδες» μη
αγαθών μεταβιβάσιμες

Τιμές Ελεύθερες / οριζόμενες Εργασιακές αξίες Κεντρικά οριζόμενες

από την αγορά (αποκείονται
εισοδήματα από
ενοίκια, τόκους, κλπ)

Χώρος εργασίας Καταμερισμός, Balanced job complexes Αυτοδιαχείριση (π.χ.

εξειδίκευση, ιεραρχία, (rotation) Εκλεγόμενοι managers)
μισθωτή εργασία
Γενικό Παραγωγή Παραγωγή αξιών
ανταλλακτικών αξιών σε χρήσης
χαρακτηριστικό ανταγωνιστικό
περιβάλλον
 Καπιταλισμός

Ιδιοκτησία μέσων Ατομική / εταιρική Κρατική Συλλογική

παραγωγής
Μηχανισμός Ελεύθερη αγορά Κεντρικός Αποκεντρωμένος
προγραμματισμός προγραμματισμός
αποφάσεων
Τρόπος συναλλαγών Χρήμα Κουπόνια / δελτίσ «εργασιακές μονάδες» μη
αγαθών μεταβιβάσιμες

Τιμές Ελεύθερες / οριζόμενες Εργασιακές αξίες

από την αγορά (αποκλείονται
εισοδήματα από
ενοίκια, τόκους, κλπ)

Χώρος εργασίας Καταμερισμός, Balanced job complexes Αυτοδιαχείριση (π.χ.

εξειδίκευση, ιεραρχία, (rotation) Εκλεγόμενοι managers)
μισθωτή εργασία
Γενικό Παραγωγή Παραγωγή αξιών
ανταλλακτικών αξιών σε χρήσης
χαρακτηριστικό ανταγωνιστικό
περιβάλλον

Καπιταλισμός με «σοσιαλδημοκρατικό»
χαρακτήρα
Ιδιοκτησία μέσων Ατομική / εταιρική Κρατική Συλλογική
παραγωγής
Μηχανισμός Ελεύθερη αγορά Κεντρικός Αποκεντρωμένος
προγραμματισμός προγραμματισμός
αποφάσεων
Τρόπος συναλλαγών Χρήμα Κουπόνια / δελτίσ «εργασιακές μονάδες» μη
αγαθών μεταβιβάσιμες

Τιμές Ελεύθερες / οριζόμενες Εργασιακές αξίες

από την αγορά (αποκλείονται
εισοδήματα από
ενοίκια, τόκους, κλπ)

Χώρος εργασίας Καταμερισμός, Balanced job complexes Αυτοδιαχείριση (π.χ.

εξειδίκευση, ιεραρχία, (rotation) Εκλεγόμενοι managers)
μισθωτή εργασία
Γενικό Παραγωγή Παραγωγή αξιών
ανταλλακτικών αξιών σε χρήσης
χαρακτηριστικό ανταγωνιστικό
περιβάλλον
Ειδικά Ανακατανομή πλούτου Δημοκρατικά
φορολογία, κοινωνικό δικαιώματα, συναίνεση,
χαρακτηριστικά κράτος κλπ
 Καπιταλισμός με νεοφιλελεύθερο χαρακτήρα

Ιδιοκτησία μέσων Ατομική / εταιρική Κρατική Συλλογική

παραγωγής
Μηχανισμός Ελεύθερη αγορά Κεντρικός Αποκεντρωμένος
προγραμματισμός προγραμματισμός
αποφάσεων
Τρόπος συναλλαγών Χρήμα Κουπόνια / δελτίσ «εργασιακές μονάδες» μη
αγαθών μεταβιβάσιμες

Τιμές Ελεύθερες / οριζόμενες Εργασιακές αξίες

από την αγορά (αποκλείονται
εισοδήματα από
ενοίκια, τόκους, κλπ)

Χώρος εργασίας Καταμερισμός, Balanced job complexes Αυτοδιαχείριση (π.χ.

εξειδίκευση, ιεραρχία, (rotation) Εκλεγόμενοι managers)
μισθωτή εργασία
Γενικό Παραγωγή Παραγωγή αξιών
ανταλλακτικών αξιών σε χρήσης
χαρακτηριστικό ανταγωνιστικό
περιβάλλον
Ειδικά Ελαχιστοποίηση Ιδιωτικοποίηση Περιστολή δημοκρατικών
κοινωνικών παροχών δημόσιων αγαθών δικαιωμάτων, καταστολή
χαρακτηριστικά

Οι Μαρξ και Έγγελς

... ποτέ δεν μπήκαν σε λεπτομέρειες σχετικά με το σύστημα που

διαδεχθεί τον καπιταλισμό: Ήταν υπέρ μιας κατάστασης όπου θα
υπήρχε
α) κοινή ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής
β) αυτοδιαχείριση των εργαζομένων μέσα στις επιχειρήσεις
γ) παραγωγή αξιών χρήσης για την κάλυψη των αναγκών της
κοινωνίας και όχι παραγωγή ανταλλακτικών αξιών με σκοπό το
κέρδος.

Όλα αυτά αφήνουν ανοιχτό ένα τεράστιο πεδίο όπου πολλές

διαφορετικές υλοποιήσεις είναι δυνατές
 ΕΣΣΔ

Ιδιοκτησία μέσων Ατομική / εταιρική Κρατική Συλλογική

παραγωγής
Μηχανισμός Ελεύθερη αγορά Κεντρικός Αποκεντρωμένος
προγραμματισμός προγραμματισμός
αποφάσεων
Τρόπος συναλλαγών Χρήμα Κουπόνια / δελτίσ «εργασιακές μονάδες» μη
αγαθών μεταβιβάσιμες

Τιμές Ελεύθερες / οριζόμενες Κεντρικά Καθορισμένες

από την αγορά

Χώρος εργασίας Καταμερισμός, Balanced job complexes Αυτοδιαχείριση (π.χ.

εξειδίκευση, ιεραρχία, (rotation) Εκλεγόμενοι managers)
μισθωτή εργασία
Γενικό Παραγωγή Παραγωγή αξιών
ανταλλακτικών αξιών σε χρήσης
χαρακτηριστικό ανταγωνιστικό
περιβάλλον

Μορφές του «Σοσιαλισμού της αγοράς»

Ιδιοκτησία μέσων Ατομική / εταιρική Κρατική Συλλογική
παραγωγής
Μηχανισμός Ελεύθερη αγορά Κεντρικός Αποκεντρωμένος
προγραμματισμός προγραμματισμός
αποφάσεων
Τρόπος συναλλαγών Χρήμα Κουπόνια / δελτία «εργασιακές μονάδες» μη
αγαθών μεταβιβάσιμες

Τιμές Ελεύθερες / οριζόμενες Κεντρικά Καθορισμένες

από την αγορά

Χώρος εργασίας Καταμερισμός, Balanced job complexes Αυτοδιαχείριση (π.χ.

εξειδίκευση, ιεραρχία, (rotation) Εκλεγόμενοι managers),
μισθωτή εργασία αμοιβή από τα κέρδη
Γενικό Παραγωγή Παραγωγή αξιών
ανταλλακτικών αξιών σε χρήσης
χαρακτηριστικό ανταγωνιστικό
περιβάλλον
 Μορφές του «Σοσιαλισμού της αγοράς»
Ιδιοκτησία μέσων Ατομική / εταιρική Κρατική Συλλογική
παραγωγής
Μηχανισμός Ελεύθερη αγορά Κεντρικός Αποκεντρωμένος
προγραμματισμός προγραμματισμός
αποφάσεων
Τρόπος συναλλαγών Χρήμα Κουπόνια / δελτία «εργασιακές μονάδες» μη
αγαθών μεταβιβάσιμες

Τιμές Ελεύθερες / οριζόμενες Κεντρικά Καθορισμένες

από την αγορά

Χώρος εργασίας Καταμερισμός, Balanced job complexes Αυτοδιαχείριση (π.χ.

εξειδίκευση, ιεραρχία, (rotation) Εκλεγόμενοι managers),
μισθωτή εργασία αμοιβή από τα κέρδη
Γενικό Παραγωγή Παραγωγή αξιών
ανταλλακτικών αξιών σε χρήσης
χαρακτηριστικό ανταγωνιστικό
περιβάλλον
Ειδικά Διαβούλευση μεταξύ
συμβουλίων εργαζομένων –
χαρακτηριστικά καταναλωτών - τοπικής
κοινωνίας σχετικά με την
παραγωγή

Δημοκρατία της Αγοράς (market socialism,

David Schweickert)
Ιδιοκτησία μέσων Ατομική / εταιρική Κρατική Συλλογική
παραγωγής
Μηχανισμός Ελεύθερη αγορά Κεντρικός Αποκεντρωμένος
προγραμματισμός προγραμματισμός
αποφάσεων
Τρόπος συναλλαγών Χρήμα Κουπόνια / δελτία «εργασιακές μονάδες» μη
αγαθών μεταβιβάσιμες

Τιμές Ελεύθερες / οριζόμενες Κεντρικά Καθορισμένες

από την αγορά

Χώρος εργασίας Καταμερισμός, Balanced job complexes Αυτοδιαχείριση (π.χ.

εξειδίκευση, ιεραρχία, (rotation) Εκλεγόμενοι managers),
μισθωτή εργασία αμοιβή από τα κέρδη
Γενικό Παραγωγή Παραγωγή αξιών
ανταλλακτικών αξιών σε χρήσης
χαρακτηριστικό ανταγωνιστικό
περιβάλλον
 Δημοκρατία της Αγοράς (market socialism,
David Schweickert)
Ιδιοκτησία μέσων Ατομική / εταιρική Κρατική Συλλογική
παραγωγής
Μηχανισμός Ελεύθερη αγορά Κεντρικός Αποκεντρωμένος
προγραμματισμός προγραμματισμός
αποφάσεων
Τρόπος συναλλαγών Χρήμα Κουπόνια / δελτία «εργασιακές μονάδες» μη
αγαθών μεταβιβάσιμες

Τιμές Ελεύθερες / οριζόμενες Κεντρικά Καθορισμένες

από την αγορά

Χώρος εργασίας Καταμερισμός, Balanced job complexes Αυτοδιαχείριση (π.χ.

εξειδίκευση, ιεραρχία, (rotation) Εκλεγόμενοι managers),
μισθωτή εργασία αμοιβή από τα κέρδη
Γενικό Παραγωγή Παραγωγή αξιών
ανταλλακτικών αξιών σε χρήσης
χαρακτηριστικό ανταγωνιστικό
περιβάλλον
Ειδικά Κρατικά κεφάλαια, μια Αναδιανομή κεφαλαίων Προστατευτισμός που θα
μοναδική Δημόσια για νέες επενδύσεις εμποδίσει τα ελλείμματα
χαρακτηριστικά Τράπεζα. Φορολογία κάποιων χωρών και τα
κεφαλαίου επιχειρήσεων πλεονάσματα άλλων στο
Διεθνές εμπόριο

«Αναρχικές» προτάσεις

Ιδιοκτησία μέσων Ατομική Κρατική Συλλογική

παραγωγής
Μηχανισμός Ελεύθερη αγορά Κεντρικός Αποκεντρωμένος
προγραμματισμός προγραμματισμός
αποφάσεων
Τρόπος συναλλαγών Χρήμα Κουπόνια / δελτία «εργασιακές μονάδες» μη
αγαθών μεταβιβάσιμες

Τιμές Ελεύθερες / οριζόμενες Εργασιακές αξίες

από την αγορά

Χώρος εργασίας Καταμερισμός, Balanced job complexes Αυτοδιαχείριση

εξειδίκευση, ιεραρχία, (rotation)
μισθωτή εργασία
Γενικό Παραγωγή Παραγωγή αξιών
ανταλλακτικών αξιών σε χρήσης
χαρακτηριστικό ανταγωνιστικό
περιβάλλον
 «Αναρχικές» προτάσεις

Ιδιοκτησία μέσων Ατομική Κρατική Συλλογική

παραγωγής
Μηχανισμός Ελεύθερη αγορά Κεντρικός Αποκεντρωμένος
προγραμματισμός προγραμματισμός
αποφάσεων
Τρόπος συναλλαγών Χρήμα Κουπόνια / δελτία «εργασιακές μονάδες» μη
αγαθών μεταβιβάσιμες

Τιμές Ελεύθερες / οριζόμενες Εργασιακές αξίες

από την αγορά

Χώρος εργασίας Καταμερισμός, Balanced job complexes Αυτοδιαχείριση

εξειδίκευση, ιεραρχία, (rotation)
μισθωτή εργασία
Γενικό Παραγωγή Παραγωγή αξιών
ανταλλακτικών αξιών σε χρήσης
χαρακτηριστικό ανταγωνιστικό
περιβάλλον
Ειδικά Απουσία παρασιτικών Κανείς δεν ζει από την Κατάργηση πνευματικών
εισοδημάτων από τόκους, εργασία άλλων. (Κανείς δικαιωμάτων, πατεντών, κλπ.
χαρακτηριστικά ενοίκια, κέρδη δεν εξαιρείται από την Αδυναμία ύπαρξης μονοπωλίων
εργασία)

Συμμετοχικά οικονομικά μοντέλα

Ιδιοκτησία μέσων Ατομική Κρατική Συλλογική

παραγωγής
Μηχανισμός Ελεύθερη αγορά Κεντρικός Αποκεντρωμένος
προγραμματισμός προγραμματισμός
αποφάσεων
Τρόπος συναλλαγών Χρήμα Κουπόνια / δελτία «εργασιακές μονάδες» μη
αγαθών μεταβιβάσιμες

Τιμές Ελεύθερες / οριζόμενες Οριζόμενες

από την αγορά

Χώρος εργασίας Καταμερισμός, Balanced job complexes Αυτοδιαχείριση

εξειδίκευση, ιεραρχία, (rotation)
μισθωτή εργασία
Γενικό Παραγωγή Παραγωγή αξιών
ανταλλακτικών αξιών σε χρήσης
χαρακτηριστικό ανταγωνιστικό
περιβάλλον
 Συμμετοχικά οικονομικά μοντέλα

Ιδιοκτησία μέσων Ατομική Κρατική Συλλογική

παραγωγής
Μηχανισμός Ελεύθερη αγορά Κεντρικός Αποκεντρωμένος
προγραμματισμός προγραμματισμός
αποφάσεων
Τρόπος συναλλαγών Χρήμα Κουπόνια / δελτία «εργασιακές μονάδες» μη
αγαθών μεταβιβάσιμες

Τιμές Ελεύθερες / οριζόμενες Οριζόμενες

από την αγορά

Χώρος εργασίας Καταμερισμός, Balanced job complexes Αυτοδιαχείριση

εξειδίκευση, ιεραρχία, (rotation)
μισθωτή εργασία
Γενικό Παραγωγή Παραγωγή αξιών
ανταλλακτικών αξιών σε χρήσης
χαρακτηριστικό ανταγωνιστικό
περιβάλλον
Ειδικά Συνδυασμός με ένα
συμμετοχικό πολιτικό
χαρακτηριστικά μοντέλο

Συμμετοχική οικονομία
• Αποκεντρωμένα αλλά συγχρονισμένα πλάνα για διάφορα
αγαθά που
– άλλα θα παράγονται τοπικά,
– άλλα περιφερειακά
– άλλα σε εθνική ή υπερεθνική κλίμακα

• ...Άρα προκύπτει το πρόβλημα του σχεδιασμού /

προγραμματισμού
 Περί της «αδυναμίας του προγραμματισμού»
(Calculation problem)

• Η συζήτηση ξεκινάει ήδη από τη 10ετία του ΄20

– Ένα σύστημα με τιμές χρήμα και αγορές δουλεύει «από μόνο
του».
– Ένα σύστημα σχεδιασμού χρειάζεται «σχεδιαστές» και τη
συμμετοχή όλων

• Η πληροφορική βάζει νέα δεδομένα στη συζήτηση

Parecon: Michael Albert – Robin Hahnel

(Είναι μια ενδεικτική πρόταση από τις πολλές που υπάρχουν. Παρατίθεται ως υπόθεση
εργασίας για να δούμε αν μπορεί να υποστηριχθεί από την πληροφορική)

• Αρχή της «οικονομικής ελευθερίας» VS αρχή της

«αυτοδιαχείρισης»
– Η αρχή της απόφασης
• Αξίες: ισότητα, αλληλεγγύη, αυτοδιαχείριση και
αποτελεσματικότητα, νοούμενη ως αποφυγή της σπατάλης
σημαντικών πόρων.
• Εργατικά και καταναλωτικά συμβούλια (συνεταιρισμοί)
• Balanced Job Complexes
• Αμοιβές ανάλογες της θυσίας, της προσπάθειας αλλά και
των αναγκών – κανείς δεν εξαιρείται από την εργασία
• Συμμετοχικός σχεδιασμός
 Parecon: Michael Albert – Robin Hahnel
• Το ζήτημα του σχεδιασμού:
– Υπηρεσίες οικονομικού προγραμματισμού
• Input; Τεχνικά Δεδομένα: διαθέσιμα αποθέματα, πρώτες ύλες,
τεχνολογία, μηχανικός εξοπλισμός, υποδομές, εργατικό δυναμικό.,
κλπ
• Input: Κοινωνικά δεδομένα: ανάγκες και προτάσεις συμβουλίων
καταναλωτών και εργαζομένων
• Output: Υπολογίζουν: Εναλλακτικές παραγωγικές προτάσεις,
ενδεικτικές τιμές, κάνουν προβλέψεις σε κάθε φάση του σχεδιασμού.
• Output: Παρακολουθούν την παραγωγή, τα αποθέματα, τη διάθεση
• Δεν παίρνουν αποφάσεις – θα μπορούσαν να αντικατασταθούν από
υπολογιστές με ελάχιστη ανθρώπινη εμπλοκή.
• Διασφαλίζουν τη μέγιστη δυνατή διαφάνεια
• Τα μακροπρόθεσμα πλάνα μπαίνουν σε δημόσια διαβούλευση

Parecon: Michael Albert – Robin Hahnel

• Το ζήτημα του χρήματος
– Αντικαθίσταται από μια ηλεκτρονική κάρτα.
– Μονάδες μπαίνουν με τον μισθό, και διαγράφονται με τις αγορές.
– Αποκλείονται οι μεταβιβάσεις έτσι αποκλείονται οι κλοπές, οι
μίζες, η παρασιτική διαβίωση, κλπ
– Είναι αδύνατη η συσσώρευση χρήματος και ο πλουτισμός
• Το ζήτημα του διεθνούς εμπορίου με «μη συμμετοχικές»
οικονομίες (π.χ. Καπιταλιστικές)
– Δεν αποκλείεται η ύπαρξη συναλλάγματος για διεθνείς
συναλλαγές μόνο
 Τα σύγχρονα πληροφοριακά συστήματα

Μπορούν να αποτυπώσουν περίπλοκες οργανωτικές δομές

(ανθρώπινες κοινότητες, παραγωγικές μονάδες, αποθηκευτικούς
χώρους, κλπ) με ιεραρχικές ή παράλληλες σχέσεις

Τι είναι ένα ERP

Η παραγωγική μονάδα
Προμηθευτικές Καταναλωτές
μονάδες
 Τι είναι ένα σύστημα HR

Προσωπικά

Business Intelligence
Θέσεις και

Παροχή Γνώσεων
στοιχεία των
Εργασίες
υπαλλήλων
Απαιτούμενες
Αποδοχές και
&Ικανότητες
διαθέσιμες
Παροχές
ικανότητες

Εκπαιδεύσεις
Προσλήψεις
& εξέλιξη

Self-Service Foundation

Human Training Advanced Self-Service

Resources Admini- Benefits Human Resources
stration

Παρατηρήσεις
• Το ζήτημα του χρήματος σε επίπεδο πληροφοριακών
εφαρμογών καλύπτεται σε μεγάλο βαθμό από τις
διαθέσιμες εφαρμογές των πιστωτικών καρτών
• Τα υπάρχοντα πληροφοριακά συστήματα μπορούν να
κάνουν πολύ περισσότερα πράγματα από όσα θα
χρειζόμαστε σε ένα συμμετοχικό οικονομικό σύστημα,
αλλά θα χρειαστεί ενδεχόμενα αναπτυχθεί νέα
λειτουργικότητα σε κάποια άλλα σημεία
 Parpolity: Stephen R. Shalom
• Τι είναι: ο πολιτικός πόλος του ζεύγους συμμετοχική
οικονομία – συμμετοχική δημοκρατία
• Τι δεν είναι: μια «δημοψηφιστική» άμμεση δημοκρατία.
Αυτό δεν είναι επιθυμητό διότι ....
• Βασική αρχή: ο καθένας έχει επιρροή σε πράγματα που τον
αφορούν
• Αξίες:
– Αυτοδιαχείριση
– Ελευθερία
– Δικαιοσύνη
– Αλληλεγγύη
– Ανοχή

Parpolity: Stephen R. Shalom

• Η συμμετοχή είναι πρόσωπο με πρόσωπο
• Λειτουργία με τοπικά συμβούλια 25 – 50 ατόμων
• Για τις αποφάσεις γίνεται διαβούλευση και αν χρειαστεί
ψηφοφορία.
• Κάθε συμβούλιο νομοθετεί σχετικά με οποιοδήποτε θέμα
δεν αφορά άλλους.
• Αν το θέμα αφορά άλλους παραπέμπεται σε ένα ανώτερο
συμβούλιο εκπροσώπων
– Κάθε εκπρόσωπος μεταφέρει τη γνώμη του συμβουλίου του, αλλά
διαβουλεύεται και συνδιαμορφώνει την απόφαση του ανώτερου
συμβουλίου.
– Υπάρχει υποχρεωτικό rotation των εκπροσώπων οι οποίοι είναι
επίσης άμεσα ανακλητοί
 Parpolity: Stephen R. Shalom

• Κανένα ανώτερο συμβούλιο δεν παρακάμπτει αποφάσεις

κατώτερου
• Μόνο δικαστήρια (41 κληρωτά μέλη) προσβάλλουν
αποφάσεις ως αντίθετες με τα «ανθρώπινα δικαιώματα»,
και αποφασίζουν για το επίπεδο αρμοδιότητας ενός θέματος

Parpolity: Stephen R. Shalom

• Nested councils 5 επίπεδα καλύπτουν 312 εκατ
– (σχεδιάγραμμα)

• Τα κατώτερα συμβούλια μπορούν με δημοψήφισμα να

προσβάλλουν αποφάσεις ανωτέρων συμβουλίων
 Parpolity: Stephen R. Shalom

• Δίπολα που θέλουν εξισορρόπιση

– Τυρρανία πλειοψηφίας – ομηρεία μειοψηφίας
– Δημοκρατικότητα – χρόνος απόφασης κι εκτέλεσης
– ...

Γενικά ζητήματα
• Σημαντική η δυνατότητα υποστήριξης από την
πληροφορική πολλών διαφορετικών συστημάτων πολιτικής
και οικονομικής οργάνωσης
• Δεν είναι στόχος να φτάσουμε σε ΜΙΑ κοινά αποδεκτή
διευθέτηση
• Στόχος είναι να αποδεχτούμε και να υποστηρίξουμε την
πολλαπλότητα
Περιεχόμενο και ενδεικτική βιβλιογραφία για την αντίστοιχη
ενότητα του τμήματος «Φιλοσοφία για πτυχιούχους» στο
πλαίσιο του προγράμματος διά βίου μάθησης «Ακαδημία
Πλάτωνος» του Παν/μίου Αθημών

Τα κατ’ εξοχήν φιλοσοφικά

ερωτήματα
• Τί το όν; (οντολογία ή μεταφυσική)
θεωρητική φιλοσ.
• Τί μπορώ να γνωρίζω (γνωσιολογία)

• Πώς πρέπει να πράττω; (ηθική ή πρακτική φιλοσοφία)

Οντολογία
• Οντολογία ή μεταφυσική καλείται η επιστήμη του
όντος ως όντος. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, είναι η
«επιστήμη των πρώτων αρχών και αιτίων».
• Η οντολογία ερωτά περί του όντος εν γένει (η
αποκλειστική μελέτη κάποιου είδους όντος είναι
αντικείμενο των καθ’ έκαστον επιστημών).
• Η οντολογία θέτει το ερώτημα περί της «ουσίας» των
όντων, τι είναι αυτό που κάνει τα όντα να είναι και να
είναι όπως είναι.
• Τα θεμελιώδη αντικείμενα της οντολογίας είναι εν τέλει
ο Θεός, η ψυχή και ο κόσμος εν συνόλω (σύμπαν)

Γνωσιολογία
• Η γνωσιολογία ερωτά περί της δυνατότητας της
γνώσης. Πώς γνωρίζουμε τα όντα; Ποιες είναι οι
γνωστικές δυνάμεις, και πώς μπορούμε να είμαστε
βέβαιοι ότι γνωρίζουμε την αλήθεια;
• Η φιλοσοφική έρευνα περί γνώσης διαφέρει της
ψυχολογικής θεώρησής της κατά το ότι δεν είναι
εμπειρική έρευνα, αλλά αναζητά διά του Λόγου και
μόνο τα θεμέλια της γνώσης εν γένει.
• Η απάντηση των οντολογικών ερωτημάτων συνάπτεται
με αυτή των γνωσιολογικών. Η απάντηση που δίνουμε
στο ερώτηνα «τί το ον;» εξαρτάται από την απάντηση
που δίνουμε στο ερώτημα «πώς γιγνώσκεται το ον;»
Ηθική
• Η ηθική ή πρακτική φιλοσοφία ερωτά περί του ορθώς
πράττειν και περί του ορθού βίου, ακόμα, τί είναι αρετή,
τί είναι ευδαιμονία, πώς βιοτέον; κ.τ.τ.
• Η τοποθέτηση ενός φιλοσόφου σε σχέση με αυτά τα
ερωτήματα εξαρτάται από τις απαντήσεις που δίνει σε
οντολογικά και γνωσιολογικά ερώτήματα.
• Κλάδος της πρακτικής φιλοσοφίας είναι η «πολιτική
φιλοσοφία», η οποία ερωτά περί της ορθής
διακυβέρνησης και οργάνωσης της πολιτείας.

Φιλοσοφία της φύσης

• Η φιλοσοφία της φύσης αποτελεί κλάδο της
οντολογίας και, τουλάχιστον στην κλασική της μορφή,
θέτει το ερώτημα περί της «ουσίας» της φύσης και των
φυσικών όντων.
• Το ότι η φύση αποτελεί ένα αντικείμενο της οντολογίας
σημαίνει ότι ερευνώνται και άλλα είδη όντων εκτός των
φυσικών (π.χ. νόες, τα νοητά)
• Στη φύση έχουμε πρόσβαση κατ’ αρχάς διά των
αισθήσεων, η φύση είναι αισθητό ον. Η ουσία της όμως
γνωρίζεται διά του νου.
Φυσικο-φιλοσοφικά ερωτήματα
• Υπάρχουν φιλοσοφικά ερωτήματα που αφορούν την
ουσία της φύσης. Διατυπώθηκαν ήδη στην αρχαιότητα
και μελετώνται σε όλη την ιστορία της φιλοσοφίας
• Τέτοια ερωτήματα είναι: τί είναι χώρος και χρόνος; Τι
είναι ύλη; Τί είναι κίνηση; Γιατί τα φυσικά όντα
δημιουργούνται και φθείρονται; Τί είναι τα έμβια όντα;
• Νεώτερα ερωτήματα προκύπτουν από τις εξελίξεις στις
επιστήμες, π.χ. η δημιουργία του σύμπαντος, το νόημα
των στοιχειωδών σωματιδίων κ.τ.τ. Επίσης ερωτήματα
απορρέοντα από οικολογικούς προβληματισμούς, που
αφορούν την σχέση ανθρώπου-φύσης.

Φιλοσοφία φύσης και επιστήμες

• Σε τι διαφέρει ο τρόπος μελέτης της φύσης των ειδικών
επιστημών από αυτόν της φιλοσοφίας, και τί είναι αυτό
που δικαιολογεί την φυσικο-φιλοσοφική μελέτη της
φύσης;
• Στην εποχή μας κυριαρχεί η εντύπωση ότι γνώση περί
της φύσης μάς παρέχουν αποκλειστικά οι φυσικές
επιστήμες, οι περισσότεροι δε άνθρωποι ούτε καν
υποψιάζονται ότι υπάρχει φυσική φιλοσοφία, και δεν
μπορούν να υποθέσουν το αντικείμενό της. Η επιτυχία
των ειδικών επιστημών στους τεχνικούς τομείς
ερμηνεύεται αυτόματα ως αληθής γνώση περί της
φύσης.
Τί είναι οι ειδικές επιστήμες;
• Επιβάλλεται, πρώτον, να διασαφήσουμε τον τρόπο με
τον οποίο οι ειδικές επιστήμες γνωρίζουν την φύση,
ώστε να μπορέσουμε κατ’ αντιδιαστολή να
κατανοήσουμε την φιλοσοφική προσέγγιση στην φύση.
• Οι ψυχολογικές και κοινωνικές επιστήμες δεν μελετούν
την φύση, και δεν θα μας απασχολήσουν.
• Βασικά χαρακτηριστικά των ειδικών επιστημών της
φύσης: α) είναι ειδικές, έχουν ορισμένο αντικείμενο β)
είναι εμπειρικές, βασίζονται στην εμπειρική μέθοδο γ)
είναι μαθηματικοποιημένες, δηλαδή μετρούν και
υπολογίζουν ιδιότητες των αντικειμένων που μελετούν.

Ειδικό αντικείμενο
• Κάθε ειδική εμπειρική επιστήμη έχει ειδικό αντικείμενο
μελέτης, είτε πιο συγκεκριμένο είτε πιο αφηρημένο.
• Η Φυσική μελετά την ύλη και την κίνησή της, η Χημεία
τα χημικά στοιχεία και τις χημικές ενώσεις, η βιολογία
τα έμβια όντα.
• Οι γνώσεις που προκύπτουν απ’ αυτήν την μελέτη δεν
αφορούν άλλα πεδία παρά μόνο το πεδίο μελέτης της
εκάστοτε επιστήμης. Αντιθέτως, οι προτάσεις της
φυσικής φιλοσοφίας οφείλουν να ισχύουν ανεξάρτητα
από το υπό εξέταση αντικείμενο.
Εμπειρική μέθοδος
• Οι ειδικές επιστήμες χρησιμοποιούν την «εμπειρική
μέθοδο», δηλαδή, την παρατήρηση, το πείραμα και την
διατύπωση θεωριών, γενικών προτάσεων που ισχύουν
για το εκάστοτε υπό εξέταση αντικείμενο.
• Οι γενικές προτάσεις που διατυπώνονται ονομάζονται
«επιστημονικοί νόμοι». Αυτοί συνιστούν μεν γενικεύσεις
των εμπειρικών παρατηρήσεων, αλλά, όπως θα δούμε
αργότερα, δεν εγγυώνται καθολικότητα και
αναγκαιότητα στην γνώση. (βλ. πρόβλημα της
επαγωγής)

Μαθηματικοποίηση
• Οι νόμοι, οι γενικές προτάσεις των ειδικών φυσικών
επιστημών, εκφράζουν μαθηματικές σχέσεις (συναρτήσεις)
μεγεθών, τα οποία είναι κρίσιμα για την παραγωγή του
εκάστοτε υπό εξέταση φαινομένου.
• Οι επιστήμες είναι μαθηματικοποιημένες στο βαθμό που
εξετάζουν «φαινόμενα». Επί παραδείγματι, το φαινόμενο
«ελεύθερη πτώση» επιδέχεται παρατήρηση και πείραμα υπό
την έννοια ότι τα κρίσιμα μεγέθη του, δηλαδή, η διανυθείσα
απόσταση και ο παρελθών χρόνος, μπορούν να μετρηθούν.
Τα δε αποτέλεσματα των μετρήσεων μπορούν να υπαχθούν
υπό μια μαθηματική συνάρτηση. Τούτη εκφράζει τον νόμο
της ελεύθερης πτώσης ως επιτάχυνση.
Τεχνικές εφαρμογές
• Η μαθηματικοποίηση είναι ο όρος υπό τον οποίο
καθίστανται δυνατές οι τεχνικές εφαρμογές των
διατυπωθέντων φυσικών νόμων.
• Τεχνική εφαρμογή σημαίνει εν τέλει την αναπαραγωγή
του φυσικού φαινομένου κατά την βούληση του
ανθρώπου και υπό τους όρους που εξυπηρετούν κάποιο
σκοπό του.
• Το φαινόμενο αναπαράγεται, επειδή αναπαράγεται η
σχέση των μεγεθών υπό την οποία αυτό καθίσταται
δυνατό.

Γνωσιακοί περιορισμοί των

φυσικών επιστημών
• Από την προηγηθείσα αναφορά στα στοιχεία της
επιστημονικής μεθόδου προκύπτει άμεσα ότι οι
επιστήμες δεν αναζητούν την «ουσία των φυσικών
όντων», άρα δεν θέτουν το ερώτημα περί της αληθείας.
Αυτό είναι κατ’ εξοχήν φιλοσοφικό ερώτημα.
• Οι επιστήμες διαλαμβάνονται των φυσικών
φαινομένων, δηλαδή εν τέλει περιγράφουν τις φυσικές
διαδικασίες και μεταβολές. Ασχολούνται με την
διατύπωση των νόμων της κίνησης των αντικειμένων
τους (εξ αυτού απορρέει η δυνατότητα τεχνικής
εφαρμογής)
Το πρόβλημα της επαγωγής
• Επί τη βάσει της αναφερθείσας εμπειρικής μεθόδου, η
οποία είναι ουσιαστικά επαγωγική, διατυπώνονται μεν
φυσικοί νόμοι, δηλαδή γενικές προτάσεις που
αποτελούν συναρτήσεις των κρίσιμων μεγεθών ενός
φυσικού φαινομένου, αλλά η μέθοδος αυτή δεν μπορεί
να καταδείξει καθολικότητα και αναγκαιότητα στους
διατυπωθέντες φυσικούς νόμους, δεν εξηγεί δηλαδή
γιατί το φυσικό φαινόμενο λαμβάνει χώρα.
• Εισάγονται έτσι ad hoc δυνάμεις ως αιτίες των
φαινομένων, οι δε δυνάμεις δεν υπόκεινται στην
παρατήρηση, και η μέθοδος αυτοαναιρείται.

Τα φυσικά αίτια
• Οι ειδικές επιστήμες περιγράφουν τα φυσικά
φαινόμενα, δηλαδή την κίνηση και την μεταβολή των
φυσικών αντικειμένων που μελετούν, αλλά δεν μπορούν
να δείξουν την αιτία της κίνησης και της μεταβολής μέσω
της εμπειρικής μεθόδου.
• Η αναζήτηση των φυσικών αιτίων αποτελεί έτσι το
ερώτημα διά του οποίου αγόμεθα στην φιλοσοφική
διερεύνηση της φύσης, η οποία αναζητά να θέσει την
ουσία των φυσικών όντων ως αιτία της κίνησης και
μεταβολής τους.
Πρωταρχές της φυσικής
φιλοσοφίας
 Κλασική φιλοσοφία της φύσεως: Προσωκρατικοί -
Πλάτων- Αριστοτέλης
 Η φιλοσοφία αρχίζει ως φιλοσοφία της φύσης. Οι
προσωκρατικοί λεγόμενοι φιλόσοφοι αναζητούν την
αρχή των όντων σε υλικές αρχές, στα στοιχεία: αήρ, γη,
ύδωρ και πυρ. Αργότερα οι αρχές γίνονται πιο
αφηρημένες, όπως με τον Αναξίμανδρο, ο οποίος
εισάγει τον νου ως αιτία της διακοσμήσεως της φύσης.
Οι δε Πυθαγόρειοι βλέπουν τον αριθμό ως αρχή των
όντων και της συναρμογής του σύμπαντος.

Πλάτων «Τίμαιος»
 Ο Σωκράτης εισάγει στο κέντρο της φιλοσοφίας τον άνθρωπο και
ανακαλύπτει τις καθολικές έννοιες. Ο μαθητής του, Πλάτων,
θέτει ως αρχή των όντων τις ιδέες, τις νοητές και καθολικές
μορφές και εκλαμβάνει τον αισθητό κόσμο ως μη αληθινό. Το
αληθές είναι οι ιδέες, και αυτές υπάρχουν αντικειμενικά σε έναν
υπερουράνιο τόπο. Η κεκαθαρμένη ψυχή μπορεί μετά τον θάνατο
να επιστρέψει, απηλλαγμένη από το σώμα, σε αυτόν τον τόπο και
να ιδεί εκ νέου τις ιδέες, τις ουσίες των αισθητών όντων. Κατά την
ενθαδική παραμονή του ο άνθρωπος μπορεί να ανακαλύψει τις
ιδέεες μέσω τη φιλοσοφίας, η δε γνώση είναι ακριβώς ανάμνηση
εκείνων των ιδεών. Στο έργο του «Τίμαιος» ο Πλάτων επιχειρεί να
εξηγήσει την κατασκευή του κόσμου μέσω της αποτύπωσης των
ιδεών στην "χώρα", τον χώρο, διά της οποίας προκύπτουν τα
αισθητά όντα. Ως βασικά σώματα θεωρεί ο φιλόσοφος τα
περίφημα "πλατωνικά στερεά", εκ των οποίων συγκροτούνται τα
άλλα στοιχεία.
Αριστοτέλης «Φυσικά»
 Η φυσική φιλοσοφία του Αριστοτέλη αποτελεί το αιώνιο πρότυπο αυτού
του κλάδου. Ο Σταγειρίτης φιλόσοφος είναι αυτός που έθεσε τα φυσικο-
φιλοσοφικά προβλήματα με συστηματικό τρόπο, και το έργο του έκτοτε
αποτελεί την αφετηρία κάθε ενασχόλησης με τη φύση από φιλοσοφική
άποψη. Η φυσική του φιλοσοφία συνδέεται στενά με την λεγόμενη
"πρώτη φιλοσοφία", τα Μετά τα Φυσικά του. Στόχος του Αριστοτέλη
είναι να εξηγήσει τις πρώτες αιτίες και αρχές των φυσικών φαινομένων,
δηλαδή της κίνησης και της μεταβολής. Μεγάλοι σταθμοί σε αυτή του
την προσπάθεια είναι η θεωρία του για τα τέσσερα φυσικά αίτια (μορφή,
ύλη, ποιητικό και τελικό αίτιο) για τα είδη της μεταβολής (κατά τόπον,
κατά ποσόν, κατά ποιόν και κατά την ουσία, δηλαδή γένεση και φθορά).
Η κίνηση και η μεταβολή αποδεικνύνοται ως μετάβαση εξ εναντίου εις
ενάντιον επί τη βάσει του ζεύγους εννοιών "δυνάμει ον - ενεργεία ον".
Παραιτέρω, ο φιλόσοφος θεματοποιεί το πρόβλήμα του χώρου και του
χρόνου, ως τόπου και αριθμού της κινήσεως αντιστοίχως. Το
αριστοτελικό σύμπαν είναι σφαιρικό και αιώνιο και δέχεται την κίνηση
από το "πρώτο κινούν ακίνητο«, από τον Θεό.

Αναγέννηση των επιστημών:

Βάκων
 Στον Μεσαίωνα, τόσο τον δυτικό όσο και τον βυζαντινό,
οι επιστήμες δεν αναπτύσσονται πλέον. Τα «Φυσικά»
του Αριστοτέλη τυγχάνουν πάντως συχνού σχολιασμού
αλλά και κριτικής. Με την αναγέννηση των
ανθρωπιστικών σπουδών, αναγεννάται και το
ενδιαφέρον για τις επιστήμες της φύσης. Πολλοί
συνεισέφεραν ήδη από την εποχή της σχολαστικής
φιλοσοφίας στην αναγέννηση του ενδιαφέροντος για
την σπουδή της φύσης. Εν τέλει, στο έργο του
Φραγκίσκου Βάκωνος, «Novum Organon»,
διατυπώνεται με συστηματικό τρόπο η νέα αντίληψη
σχετικά με την καλλιέργεια των φυσικών επιστημών, οι
οποίες πλέον καλούνται να μην στηρίζονται στον
συλλογισμό, αλλά στην παρατήρηση και το πείραμα.
Αναγέννηση των επιστημών:
Γαλιλαίος
 Η αναφερθείσα αντίληψη είχε ήδη εφαρμοσθεί στη φυσική
επιστήμη, όπως φαίνεται στο έργο του Γαλιλαίου, ο οποίος
χρησιμοποιεί τον πειραματισμό και την παρατήρηση
(πειράματα με κεκλιμμένα επίπεδα, τηλεσκόπιο), όπως
επίσης και στο έργο του Κέπλερ, ο οποίος ανακαλύπτει τη
σωστή μορφή των τροχιών των πλανητών (ελλείψεις) μετά
από πολυετείς παρατηρήσεις. Η πειραματική μέθοδος
συνοδεύεται όμως από την μαθηματική περιγραφή των
φυσικών φαινομένων ως φυσικών νόμων. Ο νόμος λαμβάνει
τη μορφή συνάρτησης των για το εκάστοτε φαινόμενο
κρίσιμων μεγεθών -όπως φαίνεται ακόμα και στην απλή
περίπτωση του απλού νόμου της πτώσης του Γαλιλαίου-, και
αυτή παραμένει η σημασία του νόμου μέχρι σήμερα.

Αναγέννηση των επιστημών:

Νεύτων
 Ο Νεύτων αξιοποιεί όλη την προηγούμενη ανάπτυξη,
ώστε να διατυπώσει μια γενική θεωρία της Μηχανικής
και της Βαρύτητας. Πρόκειται για ένα οργανωμένο
σύστημα φυσικής επιστήμης, πρότυπο για ό,τι
ακολούθησε. Ωστόσο, η θεωρία του Νεύτωνα εγείρει
πολλά φιλοσοφικά ερωτήματα, κυρίως σε σχέση με την
φύση των όντων περί των οποίων καταγίνεται η
επιστήμη του. Στη θεωρία του Νεύτωνα ο χώρος και ο
χρόνος παρουσιάζονται ως απόλυτες οντότητες, η δε
βαρύτητα ως μια μυστηριώδης δύναμη που δρα εξ
αποστάσεως. Οι φιλόσοφοι της εποχής άσκησαν, ως εκ
τούτου, δριμεία κριτική στην νευτώνεια Φυσική.
Νεώτερη φιλοσοφία της φύσης:
Καρτέσιος
 Τα φιλοσοφικά προβλήματα που ήγειρε η νευτώνεια
επιστήμη αποτέλεσαν αφορμή για γόνιμο
προβληματισμό. Πιο πριν όμως, ο Καρτέσιος είχε ήδη
ανοίξει το δρόμο για την ανάπτυξη της νεώτερης
φιλοσοφίας μέσω της δυϊστικής απόψεως του για τα
όντα ως διακρινόμενα σε εκτατά και νοούντα.
Λαμβάνοντας την εκτατότητα ως βασικό στοιχείο της
αισθητής και φυσικής πραγματικότητας, ο Καρτέσιος
οδηγήθηκε στην ανάπτυξη της αναλυτικής γεωμετρίας,
η οποία αποτελεί το βασικό εργαλείο της ορθής
απεικόνισης φυσικών διαδικασιών εντός ενός
συστήματος αναφοράς

Νεώτερη φιλοσοφία της φύσης:

Λάιμπνιτς
 Ο Λάιμπνιτς άσκησε κριτική στην αντίληψη του Νεύτωνα
περί απόλυτου χώρου επιδιώκοντας να καταδείξει τον
σχετικό χαρακτήρα των χωρικών σχέσεων των αντικειμένων.
Επιπλέον, παραλλήλως με τον Νεύτωνα, ανακάλυψε τον
απειροστικό λογισμό, ο οποίος μαζί με την αναλυτική
γεωμετρία του Καρτέσιου αποτελεί το δεύτερο σημαντικό
εργαλείο για την ορθή μαθηματική απεικόνιση φυσικών
διαδικασιών εντός ενός συστήματος αναφοράς. Ο
απειροστικός λογισμός, εκτός των άλλων, επιτρέπει την
περιγραφή φυσικών διαδικασιών υπό την έννοια της
συνεχούς αλλαγής μεγεθών με τη παρέλευση του χρόνου,
ένα σημαντικό ζητούμενο, αφού π.χ. κατά την πτώση ενός
αντικειμένου ερωτάται πώς μπορεί να υπολογισθεί η
στιγμιαία ταχύτητά του σε κάποια χρονική στιγμή
Νεώτερη φιλοσοφία της φύσης:
Χέγκελ
 Στην φιλοσοφία του γερμανικού ιδεαλισμού, τέλος, η
φυσική φιλοσοφία, λαμβάνοντας υπ' όψιν τις νεώτερες
γνώσεις των επιστημών, φθάνει εκ νέου σε μία συστηματική
διατύπωση, ανάλογη με εκείνη του Αριστοτέλη. Την
αναγέννηση αυτή επιχείρησε πρώτος ο Σέλλινγκ και την
ολοκλήρωσε ο Χέγκελ στο δεύτερο μέρος του συστήματος
του, το οποίο εκτίθεται στο έργο του «Εγκυκλοπαίδεια των
Φιλοσοφικών Επιστημών». Σε αυτό ο φιλόσοφς αναπτύσσει
επί τη βάσει της διαλεκτικής του μεθόδου τις βασικές
κατηγορίες της φύσης, διαιρώντας την φύση σε τρία πεδία:
στην φύση ως ύλη και κίνηση εν γένει, στην φύση ως
συγκεκριμένες υλικές πραγματικότητες, όπως είναι τα
στοιχεία της χημείας, και στην φύση ως οργανική και έμβια
πραγματικότητα. Πρόκειται για διάρθρωση που στηρίζεται
βεβαίως στα αριστοτελικά δεδομένα.

Σύγχρονη επιστήμη - φιλοσοφικές

συνέπειες
 Όπως στη φιλοσοφία εν γένει, έτσι και στη φιλοσοφία
της φύσης, ειδικότερα, η εγελιανή φιλοσοφία
αποτέλεσε ένα όριο πέρα από το οποίο τα ενδιαφέροντα
της φιλοσοφίας αποκτούν άλλο χρωματισμό και
στρέφονται σε άλλα πεδία. Η φιλοσοφία της φύσης ως
τέτοια υποχωρεί και αντικαθίσταται από τη θεωρία της
επιστήμης (η οποία αφού διέγραψε ένα κύκλο περίπου
επί έναν και μισό αιώνα, σήμερα καλλιεργείται μεν,
αλλά ο σχετικός ενθουσιασμός έχει υποχωρήσει).
Σύγχρονη επιστήμη: σχετικότητα -
φιλοσοφικές συνέπειες
 Σημαντικότατες εξελίξεις υπήρξαν εντωματεξύ στο
πεδίο της εμπειρικής επιστήμης. Επικεντρωνόμαστε
στην θεωρία της σχετικότητας και στην κβαντική
θεωρία, αλλά και στα φιλοσοφικά ζητήματα που αυτές
οι δύο θεωρίες ανακινούν. Η σχετικότητα ενοποιεί
αρχικά χώρο και χρόνο κατά την περιγραφή των
φυσικών φαινομένων και αργότερα τον χωρόχρονο με
την ύλη. Η δεύτερη αυτή ενοποίηση αποτέλεσε μάλιστα
μια νέα θεωρία βαρύτητας, την γενική θεωρία της
σχετικότητας.

Σύγχρονη επιστήμη: κβαντική

φυσική - φιλοσοφικές συνέπειες
 Η κβαντική θεωρία αποτελεί την Μηχανική των
στοιχειωδών σωματιδίων. Πρόκειται για μια "ατομική"
θεωρία με πολλές ιδιαιτερότητες (π.χ. κβάντωση
ενέργειας) και ακόμα περισσότερες παραδοξότητες
(π.χ. , δυϊκός χαρακτήρας σωματιδίων-κυμάτων,
κβαντική διαπλοκή κ.τ.τ), η οποία έχει υποκινήσει
έντονο φιλοσοφικό ενδιαφέρον, χωρίς όμως να
επιτευχθεί κάποια συστηματική ερμηνεία της.
Σύγχρονη επιστήμη: κοσμολογία -
φιλοσοφικές συνέπειες
 Ο συνδυασμός της θεωρίας της σχετικότητας και της
κβαντικής θεωρίας απέδωσε την σύγχρονη επιστήμη
της κοσμολογίας, μια θεωρία για τη γένεση και τη
δημιουργία του σύμπαντος, της οποίας η κυρίαρχη
σήμερα εκδοχή είναι η λεγόμενη Μεγάλη Έκρηξη.
 Όλες αυτές οι εξελίξεις αναζωογόνησαν το ενδιαφέρον
για τις βασικές έννοιες της φυσικής επιστήμης, όπως
είναι ο χώρος, ο χρόνος, ηκίνηση, η ύλη κ.λπ. και δίνουν
ωθήσεις για την εκ νέου ανάπτυξη της φιλοσοφία της
φύσης.

Οικολογικός προβληματισμός
 Ταυτόχρονα και επί τη βάσει της ανάπτυξης της
τεχνικής και των δυνατοτήτων της, οι οποίες έφθασαν
να θέσουν σε κίνδυνο την ισορροπία του φυσικού
περιβάλλοντος, αναπτύχθηκε ο οικολογικός
προβληματισμός και το ερώτημα για τη θέση του
ανθρώπου στο φυσικό σύμπαν.