Wetenschap

Het hoofd van

Hercules
Bronzen beelden uit de Renaissance (vijftiende en zestiende eeuw) vormen een belangrijke coUectie binnen het Rijksmuseum. Tot voor kort beperlcten kunsthistorici zich bij hun beschouwingen erover tot stijlkenmerken. He de beelden waren gemaakt speelde voor hen nauwelijks een rol, mede omdat er weinig van te zien was. Nieuwe technieken gebaseerd op neutronendoorstraling tonen nu de verborgen binnenkant i n alle details. Zo leer je niet alleen een kunstenaar beter kennen, maar kun je ook een origineel onderscheiden van een kopie. En dat is een miljoenenkwestie. Robert van Langh (44) is geen doorsnee promovendus. H i j is een laatbloeier, vindt hij zelf. Na de mavo ging hij naar de detailhandelsschool i n Breda waarna h i j i n Antwerpen voor goudsmid leerde. Het restauratievak leerde hij aan het Antwerpse Instituut voor Schone Kunsten. Z i j n interesse voor de natuurwetenschappelijke facetten van de kunstvoorwerpen brachten hem naar onderzoeksinstituten in New York en

Neutronenbundels zijn veel geschikter om bronzen beelden door te lichten dan rntgenstralen. Goed nieuws voor onze kunstcollecties? Jos Wassink

Vreemd mannetje
"Aanvankelijk werd het beeldje gezien als een portretje ten voeten uit van Willem van Oranje, en werd het toegeschreven aan de beeldhouwer Hendrick de Keyser. De lopende pose en vreemde houding gaven later aanleiding te denken aan een lopende muzikant (Violone-speler, een soort: voorloper van de gamba en de cello). Het rntgenbeeld liet een vreemd "luikje' in de rug van het beeldje zien, dat niet verklaard kon worden. Dankzij neutronenradiografie en tomografie kon inderdaad worden vastgesteld dat de armen en onderbenen als losse onderdelen bevestigd waren (en niet in n keer waren meegegoten). Dit deed ons vermoeden dat het beeldje oorspronkelijk bedoeld was als beweegbaar mannetje, bijvoorbeeld op een klokkenspel of automaton (speeldoos). Daarmee is ook de lopende houding verklaard. Het 'luikje' was in dat geval de opening waardoor een hevel naar buiten stak waarmee het loopmechaniek in werking kon worden gesteld. Zulke beeldjes werden vooral in Zuid-Duitsland In de zestiende en zeventiende eeuw gemaakt. De conclusie was daarmee het mannetje ooit bedoeld was voor zo'n automaton, maar dat op enig moment is besloten het als stilstaand beeldje te fixeren en het luikje in de rug dicht te zetten. De toeschrijving aan De Keyser verviel daarmee ook en het stuk staat nu te boek als een automatonbeeldje van een lopende edelman, gemaakt in Zuid-Duitsland (Neurenberg of Augsburg), ca. 1580-1600. Het is een mooie casus om te laten zien hoe de samenwerking van kunsthistorici en natuurwetenschappers tot nieuwe inzichten leidt." (Frits Scholten)

Florence. Gestimuleerd door kunsthistoricus en Rijksmuseumconservator prof.dr Frits Scholten begon het hoofd conservering & restavu-atie Van Langh i n 2006 aan zijn promotieonderzoek bij de vakgroep van p r o f dn Joris D i k van de faculteit Werktuigbouwkunde, Maritieme Techniek & Technische Materiaalwetenschappen. Het vertrekpunt voor een onderzoek is voor Van Langh vaak zijn intutie dat er iets niet klopt aan een beeld. Dat gold ook voor het 35 centimeter grote beeld van de Griekse halfgod Hercules dat wordt toegeschreven aan de zestiende-eeuwse beeldhouwer

ook tomografisch: het beeld werd telkens n graad gedraaid en dan volgde een opname. Na drie uur en 180 graden was de 3D dataset compleet. "Wow! moet je Idjken" roept Van Langh als hij op zijn computerscherm door de binnenkant van het beeld navigeert, op weg naar het hoofd van Hercules. Hier blijft niets verborgen. Vreemd is alleszins dat er i n het binnenste van het Herculesbeeld geen ijzeren staketsels te zien zijn, maar wel vulmateriaal in armen en benen. Geen staketsels; dat betekent dat het beeld geen directe gieting is, maar een kopie. de neutronenscanner sturen. Dat zou meer duidelijk kunnen maken over iemands manier van werken en de ontwildselingen daarin. Maar het kan er ook toe leiden dat het beeld aan iemand anders wordt toegeschreven dan alleen op basis van stijlkenmerken is gebeurd. "We moeten anders naar die objecten kijken", vat de promovendus samen. Maar hij weet dat hij daarmee de toorn van de meer behoudende conservators over zich afroept. Robert van Langh: "rechnical Studies of Renaissance Bronzes', promotors: prof.dr. Joris D i k (TU) en prof.dr. Frits Scholten (UvA). Robert van Langh: "Neutronentomografie is een krachtige techniek".

'Neutronen zijn gevoelig voor waterstof houdend mcitericiol zoals Inars en was'
Willem van Tetrode. Het beeld was eerder met rntgenstralen doorgelicht, maar door de dUcte van het materiaal leverde dat te weinig contrast op. Dus ging Hercules naar de Neutra-faciliteit van het Zwitserse Paul Scherrer Instituut. De neutronenbundel komt hier van een spallatie-opstelling: een loden plaat die gebombardeerd wordt door protonen met een energie van 600 MeV. De resulterende neutronenbundel wordt eerst afgeremd en dan naar 'het voorwerp' geleid. Doordat neutronen nauwelijks interactie hebben met het materiaal, is het doordringende vermogen hoger dan van rntgenstralen. Daar komt nog bij dat neutronen wel gevoelig zijn voor waterstofhoudend materiaal zoals hars en was, zodat er ook informatie over zachte materialen te zien is. O m het helemaal mooi te maken, zijn de neutronenopnamen uit Zwitserland En dan is er nog iets raars: de torso van het beeld is hol, terwijl armen en benen nog vulsel bevatten. Alsof iemand het beeld van boven heeft zitten leegkrabben. Maar hoe kan dat bij een gesloten beeld? R n t g e n o p n a m e n hadden al wel barstjes i n het haar laten zien. Betekent dit dat de k r u i n was nagegoten? Inspectie van de neutronenbeelden laat zien dat er een dUdce klont brons achter de neus zit. Van Langh denkt dat de binnenmal daar kapot is gegaan bij het gieten. Hierdoor is materiaal van de binnenmal in de tussenruimte gevallen die de doorstroming van het brons rondom het hoofd heeft geblokkeerd, zodat het beeld er zonder k r u i n uitlcwam. Daarna hebben de makers het hoofd opgevuld (wat i n de neutronenbeelden goed te zien is) en een nieuwe mal gemaakt voor