BIOLOGIJA

Copyright 2010 cerebro

SADR AJ
1. BIOLOGIJA ZNANOST O IVOTU ........................................................................... 11 1.1. PLAN PISANJA ZNANSTVENOG DJELA IZ BIOLOGIJE.................................... 11 1.2. SA ETAK ................................................................................................................ 11 2. OSOBINE I ORGANIZACIJSKE RAZINE IVIH BI A ............................................... 12 2.1. RASPORED IVIH BI A U 5 CARSTAVA............................................................ 12 2.2. RASPORED IVIH BI A U 3 CARSTVA .............................................................. 12 2.3. ZAJEDNI KE OSOBINE IVIH BI A ................................................................... 12 2.4. SA ETAK ................................................................................................................ 13 3. KAKO SE STANICE ISTRA UJU MIKROSKOPOM ................................................... 14 3.1. IZUM I USAVR AVANJE MIKROSKOPA ............................................................ 14 3.2. GRA A SVJETLOSNOG MIKROSKOPA .............................................................. 14 3.3. SA ETAK ................................................................................................................ 14 4. POSTUPCI ISTRA IVANJA STANICE......................................................................... 16 4.1. SA ETAK ................................................................................................................ 16 5. KEMIJSKA OSNOVA IVOG SVIJETA ....................................................................... 17 5.1. SVOJSTVA VODE ................................................................................................... 17 5.2. SA ETAK ................................................................................................................ 17 5.3. UGLJIKOHIDRATI ................................................................................................. 18 5.4. LIPIDI ...................................................................................................................... 18 5.5. BJELAN EVINE ..................................................................................................... 19 5.6. NUKLEINSKE KISELINE ....................................................................................... 19 5.7. SA ETAK ................................................................................................................ 19 6. PODRIJETLO IVOTA NA ZEMLJI ............................................................................. 20 6.1. KEMIJSKA EVOLUCIJA ........................................................................................ 20 6.2. ABIOTI KA SINTEZA MONOMERA.................................................................... 20 6.3. SINTEZA POLIMERA PRIJE POJAVE IVOTA (ABIOTI KA SINTEZA) .......... 20 6.4. SA ETAK ................................................................................................................ 20 7. OSNOVE MOLEKULARNE BIOLOGIJE ...................................................................... 22 7.1. SA ETAK ................................................................................................................ 22 8. BIOLO KI SUBJEKTI BEZ STANI NE ORGANIZACIJE ........................................... 23 8.1. SA ETAK ................................................................................................................ 23 9. PROKARIOTSKE STANICE USTROJ I RAZMNO AVANJE................................... 24 10. PROKARIOTSKE STANICE GENETIKA, FIZIOLOGIJA, ZNA ENJE .................. 25 10.1. SA ETAK .............................................................................................................. 25 11. EUKARIOTSKA STANICA ......................................................................................... 26 11.1. SA ETAK .............................................................................................................. 27 12. BIOLO KE MEMBRANE (BIOMEMBRANE) ............................................................ 27 12.1. PASIVNI PRIJENOS .............................................................................................. 28 12.2. AKTIVAN PRIJENOS ............................................................................................ 28 12.3. SA ETAK .............................................................................................................. 28 13. ORGANELI I STRUKTURE EUKARIOTSKIH STANICA.......................................... 30 13.1. JEZGRA ................................................................................................................. 30 13.2. ENDOPLAZMATSKA MRE ICA (ER) ................................................................ 30 BIOLOGIJA 2

13.3. GOLGIJEVO TIJELO ............................................................................................. 30 13.4. LIZOSOMI ............................................................................................................. 30 13.5. MITOHONDRIJI .................................................................................................... 31 13.6. SA ETAK .............................................................................................................. 31 14. ORGANELI I STRUKTURE BILJNIH STANICA ........................................................ 32 14.1. KLOROPLASTI ..................................................................................................... 32 14.2. OSTALI TIPOVI PLASTIDA ................................................................................. 32 14.3. VAKUOLA............................................................................................................. 32 14.4. STANI NA STIJENKA ......................................................................................... 32 14.5. SA ETAK .............................................................................................................. 33 15. STANI NI METABOLIZAM IZMJENA TVARI I ENERGIJE ................................. 34 15.1. SA ETAK ............................................................................................................. 34 16. DIOBA STANICE MITOZA ...................................................................................... 35 16.1. MITOZA................................................................................................................. 35 16.2. SA ETAK .............................................................................................................. 36 17. MEJOZA ILI ZORIDBENA DIOBA ............................................................................. 37 17.1. SA ETAK .............................................................................................................. 37 18. RAZVITAK BILJNOG ORGANIZMA ......................................................................... 38 18.1. IVOTNI CIKLUS CVJETA E ............................................................................. 39 18.2. RAZVITAK BILJNOG EMBRIJA ILI KLICE ....................................................... 39 18.3. SA ETAK .............................................................................................................. 40 19. BILJNA TKIVA ............................................................................................................ 40 19.1. TVORNA TKIVA................................................................................................... 41 19.2. TRAJNA TKIVA .................................................................................................... 41 19.3. SA ETAK .............................................................................................................. 42 20. RAZVITAK IVOTINJSKOG ORGANIZMA .............................................................. 42 20.1. OPLODNJA ............................................................................................................ 43 20.2. RAZVOJ JEDINKE ................................................................................................ 43 20.3. SA ETAK .............................................................................................................. 44 21. IVOTINJSKA TKIVA................................................................................................. 44 21.1. POKROVNO (EPITELNO) TKIVO ....................................................................... 45 21.2. VEZIVNO TKIVO.................................................................................................. 45 21.3. MI I NO TKIVO .................................................................................................. 45 21.4. IV ANO TKIVO ................................................................................................. 45 21.5. SA ETAK .............................................................................................................. 46 1. BIOLO KA RAZNOLIKOST ......................................................................................... 47 1.1. SA ETAK ................................................................................................................ 48 2. PREGLED I EVOLUCIJA IVIH ORGANIZAMA ........................................................ 48 2.1. SA ETAK ................................................................................................................ 49 3. VIRUSI ........................................................................................................................... 49 3.1. OSOBINE VIRUSA.................................................................................................. 49 3.2. PODJELA VIRUSA.................................................................................................. 50 3.3. CIJEPLJENJE ILI VAKCINACIJA .......................................................................... 50 3.4. RETROVIRUSI ........................................................................................................ 50 3.5. SA ETAK ................................................................................................................ 50 BIOLOGIJA 3

4. BAKTERIJE .................................................................................................................... 51 4.1. GRA A BAKTERIJE .............................................................................................. 52 4.2. RAZMNO AVANJE................................................................................................ 52 4.3. PREHRANA ............................................................................................................. 52 4.4. SA ETAK ................................................................................................................ 53 5. ZNA AJ BAKTERIJA ZA PRIRODU I OVJEKA ....................................................... 53 5.1. SA ETAK ................................................................................................................ 54 6. CIJANOBAKTERIJE ILI MODROZELENE ALGE ....................................................... 54 6.1. SA ETAK ................................................................................................................ 55 7. ZELENI I SVJETLE I BI A I ...................................................................................... 55 7.1. ZELENI BI A I ...................................................................................................... 55 7.2 SVJETLE I BI A I ................................................................................................. 56 7.3. SA ETAK ................................................................................................................ 56 8. ALGE KREMENJA ICE ................................................................................................ 56 8.1. SA ETAK ................................................................................................................ 57 9. ZELENE ALGE I PARO INE ........................................................................................ 57 9.1. SA ETAK ................................................................................................................ 58 10. SME E ALGE I CRVENE ALGE ................................................................................ 58 10.1. SME E ALGE ....................................................................................................... 58 10.2. CRVENE ALGE ..................................................................................................... 59 10.3. SA ETAK .............................................................................................................. 59 10.4. ZNA AJKE PROTISTA ........................................................................................ 60 11. GLJIVE ......................................................................................................................... 60 11.2 ALGA ICE.............................................................................................................. 61 11.3. SA ETAK .............................................................................................................. 61 12. MJE INARKE .............................................................................................................. 61 12.1. GLJIVICE ............................................................................................................... 61 12.2. MJE INARKE KOJE RAZVIJAJU PLODI TA .................................................... 62 12.3. RAZMNO AVANJE.............................................................................................. 62 12.4. SA ETAK .............................................................................................................. 62 13. STAP ARKE ................................................................................................................ 62 13.1. RAZMNO AVANJE.............................................................................................. 63 13.2. SA ETAK .............................................................................................................. 63 14. GLJIVE U SIMBIOZI ................................................................................................... 63 14.1. SA ETAK .............................................................................................................. 64 15. BILJKE ......................................................................................................................... 64 15.1. KLASIFIKACIJA BILJA ........................................................................................ 65 15.2. RAZVOJ BILJAKA ................................................................................................ 65 15.3. SA ETAK .............................................................................................................. 65 16. BILJNA TKIVA BIOLOGIJA 1 ................................................................................. 65 17. GRA A BILJKE ........................................................................................................... 65 17.1. STABLJIKA ........................................................................................................... 65 17.2. LIST ....................................................................................................................... 66 17.3. KORIJEN................................................................................................................ 66 17.4. SA ETAK .............................................................................................................. 66 18. MAHOVINE ................................................................................................................. 67 BIOLOGIJA 4

18.1. RAZMNO AVANJE.............................................................................................. 67 18.2. NA IN IVOTA MAHOVINA .............................................................................. 68 18.3. SA ETAK .............................................................................................................. 68 19. PAPRATNJA E............................................................................................................ 68 19.1. RAZMNO AVANJE.............................................................................................. 69 19.2. IVOTNI CIKLUS ................................................................................................. 69 19.3. RAZNOLIKOST ..................................................................................................... 69 19.4. SA ETAK .............................................................................................................. 69 20. SJEMENJA E............................................................................................................... 70 20.1. IVOTNI CIKLUS ................................................................................................. 71 20.2. SA ETAK .............................................................................................................. 72 21. GOLOSJEMENJA E .................................................................................................... 72 21.1 IVOTNI CIKLUS .................................................................................................. 72 21.2. SA ETAK .............................................................................................................. 73 22. RAZNOLIKOST GOLOSJEMENJA A........................................................................ 73 22.1. SA ETAK .............................................................................................................. 74 23. KRITOSJEMENJA E ................................................................................................... 74 23.1. CVIJET ................................................................................................................... 74 23.2. OPRA IVANJE ...................................................................................................... 75 23.3. SA ETAK .............................................................................................................. 75 24. IVOTNI CIKLUS KRITOSJEMENJA A ................................................................... 76 24.1. PLOD...................................................................................................................... 77 24.2. NA INI RASPROSTRANJIVANJA PLODOVA ................................................... 77 24.3. SA ETAK .............................................................................................................. 77 25. RAZNOLIKOST KRITOSJEMENJA A....................................................................... 78 25.1. SA ETAK .............................................................................................................. 79 26. VEGETACIJA ZEMLJE................................................................................................ 79 26.1. NAJVA NIJE BILJNE ZAJEDNICE U SREDNJOJ EUROPI ............................... 79 26.2. FLORNA CARSTVA ZEMLJE .............................................................................. 80 26.3. SA ETAK .............................................................................................................. 80 27. BILJNI POKROV HRVATSKE .................................................................................... 81 27.1. SA ETAK .............................................................................................................. 82 1. PRA IVOTINJE (Protozoa) ............................................................................................ 82 1.1. SA ETAK ................................................................................................................ 83 2.SPU VE (Spongia)........................................................................................................... 83 2.1. SA ETAK ................................................................................................................ 83 3. BESKOLUTI AVCI (Ameria) ........................................................................................ 84 3.1. PLO NJACI ............................................................................................................. 84 3.2. SA ETAK ................................................................................................................ 85 3.3. ARNJACI ............................................................................................................... 85 3.4. SA ETAK ................................................................................................................ 85 3.5. OBLENJACI............................................................................................................. 85 3.6. SA ETAK ................................................................................................................ 86 3.7. MEKU CI ................................................................................................................ 86 3.8. SA ETAK ................................................................................................................ 86 BIOLOGIJA 5

4. MNOGOKOLUTI AVCI (Polymeria) ............................................................................ 87 4.1 KOLUTI AVCI ........................................................................................................ 87 4.2. SA ETAK ................................................................................................................ 87 4.3. LANKONO CI ...................................................................................................... 88 4.3.1. KLJE TARI PAUCI ........................................................................................... 88 4.3.2. KRGA I RAKOVI ........................................................................................... 88 4.3.3. UZDU NJACI STONOGE I KUKCI .................................................................. 88 4.4. SA ETAK ................................................................................................................ 89 5. MALOKOLUTI AVCI (Oligomeria).............................................................................. 90 5.1. BODLJIKA I ........................................................................................................... 90 5.2. IROGLAVCI .......................................................................................................... 90 5.3. SA ETAK ................................................................................................................ 90 6. SVITKOVCI (Chordonia) ................................................................................................ 91 6.1. PLA TANJACI I SVITKOVCI ................................................................................ 91 6.2. SA ETAK ................................................................................................................ 91 6.3. KRALJE NJACI ...................................................................................................... 92 6.4. SA ETAK ................................................................................................................ 92 6.4.1. KRU NOUSTE I RIBE ...................................................................................... 92 6.4.2. SA ETAK .......................................................................................................... 93 6.4.3. VODOZEMCI .................................................................................................... 93 6.4.4. SA ETAK .......................................................................................................... 93 6.4.5. GMAZOVI ......................................................................................................... 93 6.4.6. SA ETAK .......................................................................................................... 94 6.4.7. PTICE ................................................................................................................. 94 6.4.8. SA ETAK .......................................................................................................... 94 6.4.9. SISAVCI ............................................................................................................ 95 6.4.10. SA ETAK ........................................................................................................ 95 1. KEMIJSKI SASTAV TIJELA OVJEKA I ODR AVANJE HOMEOSTAZE ............... 97 2. KRVI ............................................................................................................................... 99 2.1. KRVNA PLAZMA ................................................................................................... 99 2.2. ERITROCITI .......................................................................................................... 100 2.3. ANEMIJA ILI SLABOKRVNOST ......................................................................... 100 2.4. LEUKOCITI ........................................................................................................... 100 2.5. TROMBOCITI........................................................................................................ 101 2.6. STVARANJE KRVNIH STANICA (HEMATOPOEZA) ........................................ 101 2.7. KRV KAO LIJEK I BOLESTI KOJE SE PRENOSE KRVLJU .............................. 101 2.8. BOLESTI KOJE SE PRENOSE KRVLJU (AIDS, HEPATITIS) ............................ 102 2.9. LIMFA.................................................................................................................... 102 2.10. KRV ..................................................................................................................... 103 2.11. SA ETAK ............................................................................................................ 103 3. IMUNOLO KI SUSTAV .............................................................................................. 104 3.1. NESPECIFI NA IMUNOST .................................................................................. 104 3.2. SPECIFI NA IMUNOST ....................................................................................... 104 3.2.1. HUMORALNA IMUNOST .............................................................................. 104 3.2.2. CELULARNA IMUNOST ................................................................................ 105 BIOLOGIJA 6

3.3. IMUNIZACIJA I VRSTE IMUNOLO KIH REAKCIJA........................................ 105 3.4. BOLESTI I POREME AJI IMUNOLO KOG SUSTAVA .................................... 105 3.5. SA ETAK .............................................................................................................. 106 4. SRCE I KRVO ILNI SUSTAV..................................................................................... 107 4.1. BOLESTI I POREME AJI SRCA I KRVO ILNOG SUSTAVA........................... 107 4.2. SA ETAK .............................................................................................................. 107 5. DI NI SUSTAV ............................................................................................................ 109 5.1. BOLESTI I POREME AJU DI NOG SUSTAVA ................................................. 110 5.2. SA ETAK .............................................................................................................. 110 6. PROBAVNI SUSTAV ................................................................................................... 111 6.1. JETRA .................................................................................................................... 112 6.2. GU TERA A ........................................................................................................ 113 6.3 BOLESTI................................................................................................................. 113 6.4. HRANA .................................................................................................................. 113 6.5. SA ETAK .............................................................................................................. 115 7. ENERGIJA I REGULACIJA TJELESNE TEMPERATURE ......................................... 116 7.1. KO A ..................................................................................................................... 117 7.2. SA ETAK .............................................................................................................. 118 8. MOKRA NI SUSTAV ................................................................................................. 118 8.1. BOLESTI ................................................................................................................ 119 8.2. SA ETAK .............................................................................................................. 119 9. SUSTAV ORGANA ZA KRETANJE ........................................................................... 119 9.1. BOLESTI ................................................................................................................ 120 9.2. SA ETAK .............................................................................................................. 120 10. SUSTAV LIJEZDA S UNUTARNJIM IZLU IVANJEM ........................................ 121 10.1. HIPOFIZA ............................................................................................................ 122 10.2. BOLESTI .............................................................................................................. 124 10.3. SA ETAK ............................................................................................................ 124 11. SUSTAV SPOLNIH ORGANA ................................................................................... 125 11.1. MU KI SPOLNI SUSTAV ................................................................................... 126 11.2. ENSKI SPOLNI SUSTAV.................................................................................. 126 11.3. OPLODNJA I TRUDNO A ................................................................................. 128 11.4. PLANIRANJE OBITELJI ..................................................................................... 129 11.5. BOLESTI .............................................................................................................. 129 11.6. SA ETAK ............................................................................................................ 129 12. IV ANI SUSTAV..................................................................................................... 130 12.1. ORGANIZACIJA IV ANOG SUSTAVA.......................................................... 132 12.2. ULOGE POJEDINIH DIJELOVA IV ANOG SUSTAVA ................................. 132 12.3. OSJETILA ............................................................................................................ 133 12.3.1. OKO ............................................................................................................... 133 12.3.2. UHO ............................................................................................................... 134 12.3.3 OKUS .............................................................................................................. 134 12.3.4. MIRIS ............................................................................................................. 135 12.4. BOLESTI .............................................................................................................. 135 12.5. SA ETAK ............................................................................................................ 135 13. PROMET VODE U BILJKAMA ................................................................................. 136 BIOLOGIJA 7

13.1. GOSPODARENJE BILJKE VODOM................................................................... 137 13.2. PU I ..................................................................................................................... 137 13.3. SA ETAK ............................................................................................................ 137 14. TEMELJNI METABOLI KI PROCESI U BILJKAMA.............................................. 138 14.1. ANAEROBNO STANI NO DISANJE ................................................................ 138 14.2. AEROBNO STANI NO DISANJE ...................................................................... 139 14.3. AUTOTROFNI ORGANIZMI .............................................................................. 140 14.4. REAKCIJE FOTOSINTEZE ................................................................................. 141 14.5. INTENZITET FOTOSINTEZE I TRANSPORT ASIMILATA ............................. 142 14.6. SA ETAk ............................................................................................................. 143 15. ISHRANA BILJAKA .................................................................................................. 144 15.1. SPECIFI NI OBLICI ISHRANE BILJA .............................................................. 145 15.2. SA ETAK ............................................................................................................ 145 16. RAZVOJNI PROCESI ................................................................................................. 147 16.1. RAST I RAZVITAK BILJNOG ORGANIZMA ................................................... 147 16.2. BILJNI HORMONI .............................................................................................. 148 16.3. DJELOVANJE OKOLI NIH IMBENIKA ......................................................... 148 16.4. SA ETAK ............................................................................................................ 149 17. FIZIOLOGIJA GIBANJA............................................................................................ 150 17.1. SA ETAK ............................................................................................................ 151 1. GENETIKA ................................................................................................................... 153 1.1. MOLEKULARNA OSNOVA NASLJE IVANJA ................................................. 153 1.2. SINTEZA PROTEINA............................................................................................ 154 1.3. REGULACIJA AKTIVNOSTI GENA .................................................................... 154 1.4. ZAKONI NASLJE IVANJA ................................................................................. 154 1.5. SPOLNI KROMOSOMI I SPOLNO NASLJE IVANJE ........................................ 155 1.6. VEZANI GENI ....................................................................................................... 155 1.7. MUTACIJE GENA I KROMOSOMA .................................................................... 155 1.8. GENETIKA OVJEKA.......................................................................................... 156 1.9. TUMOR .................................................................................................................. 156 1.10. KLONIRANJE ...................................................................................................... 156 1.11. GENETI KO IN ENJERSTVO ........................................................................... 157 1.12. CITOPLAZMATSKO NASLJE IVANJE ............................................................ 157 1.13. GENI U POPULACIJI .......................................................................................... 157 1.14. OVJEK I GENETIKA ........................................................................................ 157 2. EVOLUCIJA ................................................................................................................. 158 2.1. NASTANAK SVEMIRA ........................................................................................ 158 2.2. SA ETAK .............................................................................................................. 158 2.3. PROMJENJIVOST IVOG SVIJETA .................................................................... 159 2.4. CHARLES DARWIN I TEORIJA EVOLUCIJE ..................................................... 159 2.5. DOKAZI ZA EVOLUCIJU..................................................................................... 159 2.6. GEOLO KA DOBA I RAZVOJ IVOG SVIJETA ................................................ 159 2.7. SA ETAK .............................................................................................................. 160 2.8. TIPOVI I POGLAVITE SNAGE EVOLUCIJE....................................................... 160 2.9. PODRIJETLO I RAZVOJ OVJEKA .................................................................... 160 BIOLOGIJA 8

3. EKOLOGIJA ................................................................................................................. 161 3.1. EKOLO KI IMBENICI ....................................................................................... 161 3.1.1. ABIOTI KI IMBENICI................................................................................. 161 3.1.2. BIOTI KI IMBENICI ................................................................................... 161 3.2. TEMELJNA SVOJSTVA BIOCENOZA I EKOSUSTAVA ................................... 161 3.2.1. SASTAV, RASPORED I PROMJENE BIOCENOZA I EKOSUSTAVA ......... 162 3.2.2. ODNOSI PREHRANE U BIOCENOZI ............................................................ 162 3.3. ORGANSKA PROIZVODNJA EKOSUSTAVA .................................................... 162 3.4. ONE I ENJE ...................................................................................................... 162 3.5. ZA TITA PRIRODE .............................................................................................. 162

BIOLOGIJA

BIOLOGIJA 1

BIOLOGIJA

10

1. BIOLOGIJA ZNANOST O IVOTU

BIOLOGIJA gr . bios = procesima ivot, logos = govor, rije znanost o ivim bi ima i ivotnim

1.1. PLAN PISANJA ZNANSTVENOG DJELA IZ BIOLOGIJE

NASLOV naslov djela treba biti kratak i jasan. Nakon naslova dolazi ime autora i adresa ustanove u kojoj je rad izra en UVOD autor izla e znanstveni problem, do tada poznate rezultate koji su osnova poduzetnog istra ivanja, polaznu hipotezu i cilj vlastita rada MATERIJAL I METODE autor precizno opisuje materijal i metode rada tako da drugi znanstvenici mogu ponoviti opisane pokuse REZULTATI rezultati pokusa trebaju biti opisani razumljivo i pregledno, a obi no su jo dopunjeni grafi kim prikazima, tablicama i fotografijama. Numeri ki istra eni rezultati redovito se i statisti ki provjeravaju RASPRAVA u tom dijelu rada autor isti e zna enje dobivenih rezultata, uspore uje ih s rezultatima ostalih autora koji istra uju sli ne probleme i razmatra koliko su u skladu s hipotezom ili odstupaju od nje. Na osnovi dobivenih rezultata predla e smjernice budu ih istra ivanja ZAKLJU AK na kraju se kratko i jasno navode zaklju ci doneseni na osnovu provedenog istra ivanja ZAHVALA u kratkom dijelu autor zahvaljuje svima koji su mu pomogli u izvedbi rada ili su nov ano potpomogli istra ivanje POPIS LITERATURE navode se svi spomenuti radovi, abecednim redom autora, ovako: ime autora, naslov rada, naslov znanstvenog lanka, broj volumena, godina izdanja, stranice koje rad obuhva a

1.2. SA ETAK
Biologija je znanost o ivim bi ima i ivotnim pojavama, a zajedno s fizikom, kemijom i geologijom ubraja se u prirodne znanosti Biolo ka otkri a i njihova primjena u medicini, poljodjelstvu, umarstvu, industriji i biotehnologiji utje u na ivote svih ljudi. Svakako je stoga potrebno razumijevanje osnovnih biolo kih na ela Svi znanstvenici, pa tako i biolozi, primjenjuju znanstvene metode rada. Postavljaju pitanja i pretpostavljaju odgovore. Pretpostavke (hipoteze) provjeravaju pokusima i opa anjima u prirodi. Pretpostavke koje su mnogi potvrdili jesu teorije, a vrlo vrste teorije koje se beziznimno potvr uju jesu znanstveni zakoni Rezultate svih istra ivanja znanstvenici objavljuju u znanstvenim asopisima i na znanstvenim skupovima. Svoja iskustva i zamisli izmjenjuju tako er osobnim susretima, kao i ra unalnom mre om i elektroni kom po tom

BIOLOGIJA

11

2. OSOBINE I ORGANIZACIJSKE RAZINE IVIH BI A

Carl Linne 18.st., vedski prirodoslovac dvoimeno nazivlje ili binarna nomenklatura svakoj biljci i ivotinji dao je dva latinska imena prvo ime ozna uje rod i pi e se velikim po etnim slovom, a drugo ozna uje vrstu organizama i pi e se malim po etnim slovom Linne osniva taksonomije (gr . taxis = red, raspored, nomos = zakon) ili sistematike, grane biologije koja se bavi imenovanjem i razvrstavanjem (klasifikacijom) razli itih ivih bi a VRSTA skupina organizama koji imaju mnogo zajedni kih osobina i mogu se me usobno razmno avati i dati plodne potomke Vrste s nekim zajedni kim osobinama zdru ene su u istom rodu, srodni rodovi zdru uju se u porodice, porodice u redove, a redovi u razrede i koljena. Koljena se zdru uju u carstva CARSTVO KOLJENO RAZRED RED PORODICA ROD VRSTA

2.1. RASPORED IVIH BI A U 5 CARSTAVA

PROKARIOTI (MONERA) prokariotski jednostani ni organizmi (bakterije, cijanobakterije) PROTOKTISTI (PROTISTI) eukariotski jednostani ni i vi estani ni organizmi jednostavne gra e (pra ivotinje, alge) GLJIVE heterotrofni organizmi koji apsorbiraju organsku hranu IVOTINJE heterotrofni organizmi koji se hrane drugim ivotinjama BILJKE autotrofni organizmi koji fotosintetiziraju (pretvaraju anorganske molekule u organske pomo u Sun eve energije)

2.2. RASPORED IVIH BI A U 3 CARSTVA

ARCHEA (arhebakterije ili prabakterije) EUBACTERIA (prave bakterije) EUCARYA (carstvo eukariotskih organizama u koje pripadaju gljive, biljke i ivotinje) Sva iva bi a gra ena su od stanica osnovna gra evna i djelatna (funkcionalna) jedinica ivih bi a Stani na teorija sva iva bi a su izgra ena od stanica biolo ki zakon

2.3. ZAJEDNI KE OSOBINE IVIH BI A

ORGANIZIRANOST ure enost i ustroj na svim razinama ivota. Sve strukture i procesi me usobno su povezani i regulirani IZMJENA TVARI ILI METABOLIZAM izmjena tvari i energije s okoli em, sve kemijske reakcije u organizmu koje odr avaju uskla enu strukturu i organizaciju ivota POKRETLJIVOST vlastitim snagama organizam pokre e sebe ili svoje dijelove PODRA LJIVOST organizam prepoznaje svoj okoli i reagira na njega RAZMNO AVANJE organizmi stvaraju potomke sli ne sebi RAZVITAK I RAST slijed promjena koje vode sve ve oj slo enosti organizma NASLJE IVANJE jedinice naslje ivanja su geni dijelovi DNA koji sadr e nasljednu uputu o razvitku, ustroju i funkciji potomaka

BIOLOGIJA

12

EVOLUCIJA ILI RAZVOJ zajedni ka evolucija ujedinjuje sav ivi svijet na Zemlji. Raznolikost vrsta rezultat je stupnjevitih promjena i prirodne selekcije PRILAGODBA specifi ne strukture i pona anje koje omogu uju sigurnije pre ivljavanje u nekom okoli u ATOMI povezuju se u MOLEKULE (MAKROMOLEKULE bjelan evine ili nukleinske kiseline) molekule ivota jednostani ni i vi estani ni organizmi mno tvo stanica koje su povezane prema sli nim ulogama TKIVA tkiva izgra uju ORGANE koji ine ORGANIZAM ivotna cjelina iznad organizma je POPULACIJA skupina organizama ili jedinki neke vrste koje ive na nekom stani tu i me usobno se rasplo uju razli ite populacije koje ive na istom podru ju ine IVOTNE ili BIOLO KE ZAJEDNICE najvi i i najslo eniji stupanj u organizaciji ivog svijeta jest EKOSUSTAV koji ine ivotne zajednice i njihov okoli sva iva bi a i svi ekosustavi ine BIOSFERU Na vi em organizacijskom stupnju pojavljuju se nova svojstva. ivot je osobitost koja proizlazi iz me udjelovanja molekula, a ono je u skladu s fizikalnim i kemijskim zakonitostima. ANORGANSKE TVARI atomi molekule ORGANSKE TVARI makromolekule molekularne nakupine IVI SUSTAV organeli stanice tkiva organi organski sustavi organizam

2.4. SA ETAK
Svako bi e pripada nekoj vrsti i nosi stru no latinsko ime. Vrste sa zajedni kim osobinama zdru ene su u rod, rodovi u porodice, pa redove, razrede, koljena i carstva Ve inom se prihva a razdioba u pet carstava: prokariota (monera), protista (protoktista), biljke, gljive i ivotinje Sva iva bi a izgra ena su od stanice. Stanica je osnovna gra evna i djelatna (funkcionalna) jedinica ivoga bi a ivi svijet istra ujemo u razli itim razinama od molekularne preko stani ne do razine tkiva i organa te cijelog organizma ili populacije, ivotnih zajednica, ekosustava i cijele biosfere iva bi a imaju mnoge zajedni ke osobine, evo najzna ajnijih: organiziranost, izmjena tvari (metabolizam), pokretljivost, podra ljivost, razmno avanje, razvitak i rast, naslje ivanje, evolucija (razvoj) i prilagodba

BIOLOGIJA

13

3. KAKO SE STANICE ISTRA UJU MIKROSKOPOM

Oko mla ih osoba mo e razlu iti sitne strukture ako su udaljene barem 0,08 0,1 mm. ivotinjske stanice velike su u prosjeku 10 20 m, a biljne 80 200 m (0,08 0,2 mm), veli ina bakterijskih stanica iznosi naj e e 1 10 m. M. Schleidenu (1838.) i T. Schwannu (1839.) stani na teorija stanica je osnovna gra evna i djelatna jedinica svakog ivog organizma

3.1. IZUM I USAVR AVANJE MIKROSKOPA

13. stolje e ljudi su znali brusiti le e 16. stolje e nizozemski opti ar Z. Janssen postavio dvije le e na odre enu me usobnu udaljenost i tako dobio znatnije pove anje 17. stolje e A. van Leeuwenhook jedna le a pove anje 300 puta Kepler plan izgradnje slo enog mikroskopa (objektiv i okular) Robert Hooke pluto gra a kao p eline sa e 18. stolje e ni ta zanimljivo 19. stolje e Carl Zeiss nema napretka u izgradnji mikroskopa dok se teorijsko razumijevanje opti kih sustava ne pobolj a Ernst Abbe unaprijedio mikroskop, mo razlu ivanja 0,5 mm 20. stolje e suvremeni mikroskop

3.2. GRA A SVJETLOSNOG MIKROSKOPA

Dva sustava le a objektiv koji daje uve anu i realnu (stvarnu) sliku predmeta i objektiva koji tu sliku jo pove a. Ukupno pove anje jednako je umno ku pove anja objektiva i okulara Mikroskopi imaju stalak koji je na vrstom podno ju. Iznad njega je zrcalo kojim se usmjerava snop svjetlosti. Iznad stoli a je kondenzator (sustav le a koji slu i boljem osvjetljavanju predmeta). Ja ina osvjetljenja uskla uje se pomo u iris-zaslona (nalazi se ispod kondenzatora). U posebnom nosa u (revolveru) pri vr eni su objektivi. to je objektiv ja i njegova je frontalna le a bli e preparatu. Na kraju tubusa nalazi se okular. Veliki vijak slu i za grubo, a mali za fino izo travanje slike. Pove anje je omjer veli ine slike i predmeta, a mo razlu ivanja je sposobnost mikroskopa da dvije bliske to ke prika e razdvojeno. Svjetlosni mikroskop razlu uje pojedinosti u stanici koje su manje od valne duljine vidljive svjetlosti (0,4 0,8 m). Ostalo se istra uje elektronskim mikroskopom (preparat ne smije biti deblji do 100 nm)

3.3. SA ETAK
Po to je u 17. stolje u izumljen mikroskop zapo ela su opa anja i istra ivanja stanica Biolozi M. Schleiden i T. Schwann spoznali su u 19. stolje u da su sva iva bi a gra ena od stanica oni su osniva i stani ne teorije Svjetlosni mikroskop je opti ka sprava iji se opti ki dijelovi sastoje od: objektiva i okulara, zrcala i kondenzatora. Objektiv daje uve anu i realnu sliku predmeta koju okular jo pove ava. Ukupno pove anje mikroskopa jednako je umno ku pove anja okulara i objektiva. Mo razlu ivanja mikroskopa je sposobnost razlu ivanja sitnih pojedinosti. Svjetlosnim mikroskopom ne mo emo razlu iti strukture ije su dimenzije manje od valne duljine svjetlosti, odnosno 0,5 m BIOLOGIJA 14

U elektronskom mikroskopu snop elektrona zamjenjuje svjetlosne zrake, a elektri no i magnetsko polje djeluje poput le a. Zbog velike brzine elektroni imaju kra e valne duljine, pa je mo razlu ivanja bolja

BIOLOGIJA

15

4. POSTUPCI ISTRA IVANJA STANICE

Stani no frakcioniranje rastavljanje stanice na sastavne dijelove postupak izdvajanja pojedinih stani nih organela ili jo manjih dijelova stanice u zasebne homogene frakcije da bi se pobli e upoznala njihov fiziolo ka uloga i biokemijski sastav centrifuga ure aj kojim se organeli razdvajaju na osnovi razlika u brzini njihova talo enja Kultura stanica postupak kojim stanicama mnogostani nog organizma omogu ujemo rast i dijeljenje u odgovaraju oj hranidbenoj podlozi (hranili tu) izvan samog organizma; biljne stanice su totipotentne iz jedne stanice se mo e obnoviti cijela biljka U stani noj biologiji esto se primjenjuju radionuklidi (radioizotopi) izotopi elemenata koji imaju nestabilne jezgre pa se one raspadaju uz pojavu ioniziraju eg zra enja

4.1. SA ETAK
Stani no frakcioniranje je postupak izdvajanja pojedinih stani nih organela ili struktura u iste frakcije radi lak eg istra ivanja njihove zada e i biokemijskog sastava. Stranice se iskidaju, a dobivena ka a sadr i izmije ane stani ne organele. Oni se me usobno razdvajaju centrifugiranjem. Najve i i najte i organeli (stani ne jezgre) istalo e se pri ni em broju okretaja, a sitniji (plastidi, mitohondriji, lizosomi) tek pri ve im brzinama okreta, tj. pri ja im centrifugalnim silama Kultura stanica je postupak kojim stanicama mnogostani nih organizama (biljnih i ivotinjskih) omogu ujemo rast i dijeljenje u odgovaraju oj hranidbenoj podlozi izvan organizma. Postupak omogu uje istra ivanja stanica, a ima primjenu i u poljodjelstvu, biotehnologiji i medicini U stanici se mo e pratiti kretanje molekula i njihove promjene u kemijskim relacijama tako da se molekule obilje e radioaktivnim izotopima, koji emitira radioaktivno zra enje

BIOLOGIJA

16

5. KEMIJSKA OSNOVA IVOG SVIJETA

Kemijski elementi koji izgra uju iva bi a su biogeni elementi. Najzastupljeniji su vodik, ugljik, du ik, kisik. Slijede fosfor, sumpor, kalcij, magnezij, kalij, natrij i eljezo. Najva niji element je ugljik s iznimnim svojstvima ivot je nastao u vodi i ovisi o njoj. Ovisno o vrsti organizma na vodu otpada 65 99 % njegove mase. Ono to ostaje je suha tvar

5.1. SVOJSTVA VODE

Molekule vode i vodikova veza u molekuli vode jezgra kisika ja e privla i elektrone nego jezgra vodika. Zbog ve e gusto e elektrona oko jezgre kisika taj dio molekule vode nabijen je negativno, a na strani vodika pozitivno. Molekula vode ima svojstvo elektri nog dipola. Zbog nejednolike raspodjele naboja molekule se udru uju jer pozitivan kraj jedne molekule privla i negativan kraj druge molekule. Takve slabe veze me u molekulama nazivaju se vodikove veze. Fizi ka svojstva vode vodikove veze uzrokom su kohezijskih sila koje dr e vodu na okupu. Vodikovim vezama voda se lako priljubljuje uz druge tvari adhezija. Adhezija i kohezija zajedno uzrokuju kapilarnost kretanje vode u uskom prostoru suprotno smjeru djelovanja gravitacijske sile. Na granici sa zrakom molekule vode se pravilno orijentiraju pa se ini da je voda prevu ena tankom nevidljivom opnom. To je zato to kohezija ne djeluje jednoliko na molekule vode koje su na povr ini, njih privla e molekule vode koje su ispod njih, dok iznad njih nema drugih molekula koje bi ih privla ile povr inska napetost Zna enje vode u reguliranju topline voda ima visoku specifi nu toplinu (koli ina topline potrebna da masi od 1g povisi temperaturu za 1C) ubla ene su nagle i velike promjene temperature na Zemlji; isparavanje vode kidanje vodikovih veza; pri ni im temperaturama molekule vode se sporije gibaju stoga su vodikove veze izme u molekula stabilnije i pravilnije organizirane. Pri temperaturi vi oj od 4C voda se pona a kao i druge teku ine, grijanjem se iri, a hla enjem sa imlje. Pri ni oj temperaturi voda prelazi u kruto stanje i pri tome se iri (anomalija vode) led pliva na vodi Voda kao otapalo teku ina koja otapa druge molekule pa nastaje otopina bezbojna, bistra teku ina bez okusa i mirisa. Tvari koje privla e vodu su hidrofilne, nepolarne molekule odbijaju vodu (hidrofobne) Disocijacija vode, kiseline i baze molekule vode mogu se raspadati na ione H+ i OH- disocijacija vode. U istoj vodi koncentracije H+ i OH- iona su jednake, iznose za svaki ion 10-7 mola po litri. pH je negativan logaritam koncentracije vodikovih iona, pH = -log H+ mol/L. Otopljene tvari koje povisuju koncentraciju H+ iona su kiseline, a baze je sni avaju. pH krvi je 7,4, u citoplazmi 7, eluci 1,5.

5.2. SA ETAK
Kemijske elemente koji izgra uju ivi svijet nazivamo biogenim elementima, a me u njima su najobilnije zastupljeni vodik (H), ugljik (C), du ik (N) i kisik (O). Veliki dio mase (65 99%) svakog ivog organizma ini voda. Molekule vode imaju svojstvo elektri nog dipola, me usobno se privla e vodikovim vezama. Te su veze uzrok kohezijskih i adhezijskih sila kao i kapilarnom podizanju vode. Voda je izvrsno otapalo. Tvari koje privla e vodu su hidrofilne, a one koje je odbijaju su hidrofobne. Molekule vode mogu se raspadati na BIOLOGIJA 17

ione H+ i OH-. Otopljene tvari koje povisuju koncentraciju H+ iona su kiseline, a one koje je sni avaju su baze. Svi organski spojevi sadr e ugljik. Molekule koje ne sadr e vi e od tridesetak atoma ugljika i ija je relativna molekularna masa u rasponu od 100 do 100 malene su organske molekule. Male organske molekule otopljene u stani noj teku ini ugra uju se u ve e molekule ili su me uproizvodi kemijskih reakcija. Organske molekule koje izgra uju ivi svijet nazivamo biomolekulama: ugljikohidrati, lipidi, bjelan evine (proteini) i nukleinske kiseline. Makromolekule su polimeri izgra eni od manjih podjedinica ili monomera.

5.3. UGLJIKOHIDRATI
Monosaharidi (jednostavni e eri), oligosaharidi (di-, tri-, tetra-, itd) i polisaharidi (vi estruke e ere). Ugljikohidrati su najzastupljeniji organski spojevi na zemlji MONOSAHARIDI jednostavni e eri tri ugljikova atoma (minimalno), 5 (pentoza) i 6 (heksoza) glukoza je osnovna hranidbena molekula stanice nastaje fotosintezom u zelenoj biljci univerzalno stani no gorivo. Glukoza, fruktoza i galaktora C6 H12 O6 razli ita svojstva proizlaze iz razli itog prostornog rasporeda atoma u molekuli OLIGOSAHARIDI nastaju spajanjem dviju molekula jednostavnog e era glukoza + fruktoza = saharoza saharoza je prijenosni oblik e era u biljkama POLISAHARIDI nastaju povezivanjem mno tva jednostavnih e era. krob slu i kao zaliha hrane u biljaka, celuloza (odje a) ovce i krave probavljaju celulozu, ovjek ne, glikogen pohranjen je u mi i ima i jetri, a slu i kao primarna zaliha energije za neposrednu uporabu, hitin izgra uje tjelesni pokrov kukaca i rakova, nalazi se u stani noj stjenci gljiva

5.4. LIPIDI
Netopljivi su u vodi, imaju dobru topljivost u organskim otapalima. Imaju tri glavne biolo ke uloge: uskladi tenje energije, izgradnja biolo kih membrana, prijenos signala me u stanicama MASTI I ULJA trigliceridi, esteri trovalentnog alkohola glicerola i tri molekule vi ih masnih kiselina. Na jednom kraju imaju kiselinsku skupinu COOH, a na drugom metilnu CH3. U mastima dolaze zasi ene masne kiseline, a u uljima nezasi ene. Masne kiseline su hranidbene molekule. Njihovom razgradnjom osloba a se dva puta vi e korisne energije nego razgradnjom jednake mase glukoze FOSFOLIPIDI gra evne jedinice biomembrana. Vrlo tanke opne koje obavijaju sve stanice. U fosfolipidima su samo dvije molekule masnih kiselina vezane za glicerol, a za tre u OH skupinu glicerola ve e se fosfatna skupina. Jedan kraj je elektri no nabijen pa privla i vodu. Drugi kraj molekule (gdje su masne kiseline) nije nabijen pa odbija vodu. Takve molekule koje su na jednom kraju hidrofilne, a na drugom hidrofobne nazivamo amfipatskim molekulama. STEROIDI kolesterol nalazi se u membranama ivotinjskih stanica, u iv anim tkivima i u krvnoj plazmi. Va an je kao ishodi na molekula u sintezi hormona, signalnih i regulatornih molekula

BIOLOGIJA

18

5.5. BJELAN EVINE

Gra evne jedinice bjelan evina (proteina) su aminokiseline. Sadr e karboksilnu COOH i amino NH3 skupinu. Povezuju se peptidnim vezama koje se uspostavljaju izme u karboksilne i amino skupine. Postoji dvadesetak aminokiselina koje nalazimo u svim organizmima. Neke uloge proteina jesu izgra uju stanice i izvanstani nu tvar, kao enzimi uskla uju i ubrzavaju kemijske reakcije, upravljaju djelovanjem gena, prenose informacije, djeluju poput molekularnih znakova (signala), omogu uju obranu organizma protiv zaraze. Kolagen izgra uje vezivno tkivo i hrskavicu, keratin kosu i nokte, amilaza iz sline razgra uje krob, pepsin u elucu proteine, laktozu iz maj inog mlijeka razgra uje laktaza Enzimi su molekule koje ubrzavaju kemijske reakcije biokatalizator. Tvar na koju enzim djeluje naziva se supstrat aktivno mjesto

5.6. NUKLEINSKE KISELINE

Jedinice naslje a geni. Geni imaju svoju materijalnu osnovu, gra eni su od atoma, a njihovo ustrojstvo je ure eno fizikalnim i kemijskim zakonitostima. Adenozin trifosfat (ATP) sadr i kemijske veze bogate energijom. Kidanjem takvih veza osloba a se energija, a ta slobodna energija pokre e druge kemijske reakcije. DEOKSIRIBONUKLEINSKA KISELINA (DNA) sastoji se od dva duga ka lanca. Svaki lanac sastoji se od mno tva nukleotida, pa se jo zove polinukleotidni lanac. Nukleotid je gra en od e era deoksiriboze, fosfata i du i nih baza. Purinske baze su gra ene od dva prstena, gvanin i adenin, a pirimidinske od jednog, timin i citozin. Dva polinukleotidna lanca su me usobno vezana vodikovim vezama. Adenin s timinom tvori dvije vodikove veze, a gvanin s citozinom tri RIBONUKLEINSKA KISELINA (RNA) jedan lanac, umjesto timina ima uracil. Tri tipa: glasni ka (mRNA), prijenosna (tRNA) i ribosomska (rRNA)

5.7. SA ETAK
etiri osnovne skupine organskih molekula su ugljikohidrati, lipidi, bjelan evine i nukleinske kiseline. Velike organske molekule, polimeri, nastaju povezivanjem manjih podjedinica, monomera Ugljikohidrati su gra eni od ugljika, vodika i kisika (CH2 O), a dijelimo ih na monosaharide, oligosaharide i polisaharide Lipidi su masti, ulja, fosfolipidi i steroidi molekule koje pohranjuju energiju, izgra uju biomembrane i prenose signale me u stanicama. Fosfolipidi se spontano organiziraju u dvosloj, koji ini osnovnu strukturu svih stani nih membrana Bjelan evine su polimeri (makromolekule) izgra eni od aminokiselina. Izgra uju stanice i izvanstani ne tvari, kao enzimi ubrzavaju kemijske reakcije u stanici, upravljaju djelovanjem gena, imaju ulogu molekularnih signala, va ni su u obrani organizma od zaraze Nukleinske kiselina (DNA i RNA) su polimeri izgra eni od nukleotida, koji se sastoji od e era, du i ne baze i fosfata. Du i ne baze su purinske gvanin i adenin, te pirimidinske citozin i timin. U RNA umjesto timina dolazi uracil. DNA je tvar od koje su izgra eni geni, a ribonukleinske kiseline omogu uju da se nasljedna uputa ostvari sintezom proteina Nukleotid koji se sastoji od riboze, adenina i tri fosfata je ATP (adenozintrifosfat) molekula koja pohranjuje i prenosi kemijsku energiju koja pokre e ivotne procese BIOLOGIJA 19

6. PODRIJETLO IVOTA NA ZEMLJI

Charles Darwin (podrijetlo vrsta) je za etnik ideje o evoluciji ivih organizama zaklju io je na osnovi svojih opa anja da su se slo eni organizmi razvili od jednostavnih. Do sada najstariji nalazi ostataka ivota su stromatoliti, stari oko 3,5 milijardi godina, okamenjene cijanobakterije. Ve ina biloga smatra da se ivot na zemlji razvio iz ne ive materije koja se organizirala u molekularne nakupine.

6.1. KEMIJSKA EVOLUCIJA

Mnogi znanstvenici smatraju da su tijekom kemijske evolucije nastali svi preduvjeti za pojavu prvih stanica i za daljnju biolo ku evoluciju. Za kemijsku evoluciju klju ni su sljede i doga aji: y abioti ka (nebioti ka) sinteza malih organskih spojeva monomera, tj. gra evnih blokova za slo enije molekule y povezivanje monomerskih jedinica u polimere poput nukleinskih kiselina i proteina y spajanje abioti ki nastalih molekula u kaplji aste nakupine protobionte y izvor naslje ivanja (geneti ke informacije)

6.2. ABIOTI KA SINTEZA MONOMERA

Aleksandar Oparin pretpostavio je 1938.g. da su prve organske molekule nastale od plinova u primitivnoj Zemljinoj atmosferi. Eksperiment koji je Stanley Miller 1953.g. proveo podr ao je Oparinovu pretpostavku. Smjesu vodene pare, metana, amonijaka i vodika izlo io je elektri nim izbojima i djelovanju UV-zraka. Nakon nekoliko dana otkrio je u svom ure aju male organske molekule, me u kojima je bilo aminokiselina i nukleotida.

6.3. SINTEZA POLIMERA PRIJE POJAVE IVOTA (ABIOTI KA SINTEZA)

Polimeri su lanci koji nastaju povezivanjem sli nih gra enih jedinica monomera. U dana nje vrijeme to se doga a pomo u enzima. Osobine ivoga sustava pojavljuju se kao rezultat me udjelovanja molekula na vi em organizacijskom stupnju ive tvari. Nakupljanjem molekula koje su sintetizirane nastaju mikroskopski mjehuri i protobionti. Za ivot svake stanice klju ne su dvije uloge: jedna je geneti ka koja omogu uje prijenos nasljedne upute na novu generaciju stanica, a druga je metaboli ka i osigurava tvari i energiju za ivot stanice. Neki molekularni biolozi smatraju da je RNA bila prva u procesu nastanka ivota. U prilog njihovoj hipotezi govore nalazi o tome da molekula RNA ima dvojaka svojstva, sadr i geneti ku informaciju, a djeluje kao i enzim. Protiv te hipoteze govori injenica da ta molekula te ko mo e nastati bez specifi nih enzima, tj. proteina i da dana nje molekule RNA nemaju sposobnost samoumno avanja.

6.4. SA ETAK
Ve ina biologa prihva a znanstveno utemeljenu pretpostavku da se ivot razvio na Zemlji iz ne ive tvari koja se postupno organizirala u slo enije strukture s novim svojstvima. Neki smatraju da su odre eni oblici ivota do li na Zemlju iz svemira

BIOLOGIJA

20

Tijekom kemijske evolucije nastali su preduvjeti za pojavu prvih stanica i za daljnju biolo ku evoluciju. Millerov pokus potvr uje pretpostavku o mogu nosti abioti ke sinteze malih organskih molekula u uvjetima koji su vladali na Zemlji prije 3,5 4 milijarde godina Povezivanjem malih molekula nastale su ve e koje su se me usobno spontano povezivale zbog svojih fizikalno-kemijskih svojstava. Tako su nastali mikroskopski mjehuri i ija je unutra njost bila razli ita od okoli a (protobionti) Za pojavu ivota bilo je odlu uju e i to to su neki polimeri imali sposobnost samoumno avanja te su bili prete a nasljedne tvari

BIOLOGIJA

21

7. OSNOVE MOLEKULARNE BIOLOGIJE

Na temelju rezultata pokusa s bakterijom Streptococcus pneumoniae skupina ameri kih znanstvenika koju je predvodio O.T.Avery objavila je 1944.g. otkri e da je DNA molekula naslije a. Nekoliko godina kasnije na injen je pokus s bakterijom Escherichia coli i njezinim virusom, ustanovljeno je da prilikom zara ivanja bakterije virusom u njezinu stanicu ulazi samo virusna DNA, a proteinski omota virusa ostaje na povr ini bakterijske stjenke. Zara ena bakterijska stanica se raspada kako bi se iz njezine unutra njosti oslobodio veliki broj novih virusnih estica. Pokusi s biljnim stanicama dokazali su da su jedino RNA-virusi iznimka njihova nasljedna tvar je molekula RNA. James Watson i Francis Crick replikacija molekule DNA. Molekula DNA replicira se na na in da se lanci razdvoje djelovanjem enzima DNA-polimeraza, nakon ega svaki lanac slu i kao kalup za sintezu novog lanca. Obje novonastale molekule sadr e jedan stari i jedan novi lanac te su geneti ki potpuno identi ne. Sinteza proteina odvija se pod djelovanjem mRNA. Ona je prijepis originalne geneti ke upute pohranjene u DNA koja se nalazi u jezgri. Zato se proces sinteze proteina naziva transkripcija ili prepisivanje. Prepisivanje se vr i djelovanjem enzima RNA-polimeraza. Transkripcija nije precizna kao replikacija, a osim toga molekula RNA se ne popravlja jer je to kratko ivu a molekula. Sinteza proteina se odvija na ribosomima, sitnim tjele cima koja se nalaze slobodna u citoplazmi ili su vezana za membrane endoplazmatskog retikuluma. Promjer ribosoma iznosi 20-30 nm, te se mogu vidjeti isklju ivo elektronskim mikroskopom. Ribosomsko tjele ce izgra eno je od nekoliko molekula rRNA i ve eg broja proteinskih molekula. Kako se ita geneti ka uputa prepisana s molekula DNA na molekulu mRNA. Trebalo je odgonetnuti geneti ki ifru ili kod. Tu uska e tRNA. To je mala molekula ribosomske kiseline koja na jednom kraju mo e vezati sebi specifi nu aminokiselinu dok se na drugom kraju nalazi specifi na trojka nukleotida (antikodon) koja se svojim specifi nim du i nim bazama sparuje s komplementarnom trojkom nukleotida, kodonom na molekuli mRNA. Proces povezivanja aminokiselina u proteine naziva se translacija ili prevo enje.

7.1. SA ETAK
Proteini su va ne gra evne molekule ivih bi a i enzimi koji upravljaju svim ivim procesima. Njihova je funkcija odre ena strukturom (gra om i oblikom) molekule, a nju par odre uje sastav i redoslijed aminokiselina u proteinskoj molekuli. Uputa za sintezu proteina zadana je u molekuli DNA redoslijedom njezinih nukleotida. Replikacijom molekule DNA taj se redoslijed vjerno prenosi na potomstvo. Geneti ka uputa prepisuje se s molekule DNA na glasni ku molekulu RNA te se odatle ita pri sintezi proteina na ribosomu. Uputu o redoslijedu aminokiselina itaju prijenosne molekule RNA koje dopremaju odgovaraju e aminokiseline do ribosoma te ih uklju uju u rastu i proteinski lanac. Specifi na trojka nukleotida odre uje svaku pojedinu aminokiselinu. Genetska ifra (koju poznajemo u cijelosti) univerzalna je za sav ivi svijet.

BIOLOGIJA

22

8. BIOLO KI SUBJEKTI BEZ STANI NE ORGANIZACIJE

Virologija znanost o virusima, lat. virus = otrov, Martinus Beijerinck, ipak otkriva em virusa se smatra Dmitrij Ivanovski. Virusi su submikroskopski stani ni paraziti (elektronski mikroskop). Veli inu virusa mjerimo u nanometrima. Nemaju stani ni ustroj pa se po tome razlikuju od organizama. To su slo ene makromolekule sastavljene od nukleinske kiselina (DNA ili RNA) i proteinskog omota a. Neki virusi imaju i dodatnu vanjsku ovojnicu sastavljenu od proteina, lipida i ugljikohidrata s ije povr ine str e izbojci. Oni su na granici ivog i ne ivog svijeta. Oni su ne iva organska tvar sve dok se ne na u u specifi noj doma inskoj stanici. Ne mogu se uzgajati na umjetnim hranjivim podlogama. Imaju svojstvo kristalizacije. Tek nakon ulaska u specifi nu doma insku stanicu o ituje se jedina osobina ive tvari kojom se odlikuju virusi, a to je razmno avanje. To dovodi do bolesti. Virusi su najvjerojatnije posljedica, a ne ishodi te evolucije. 1892.g. otkriven prvi virus 1898.g. otkriven prvi ivotinjski virus virus slinavke i apa 1902.g. otkriven prvi virus ovjeka virus ute groznice 1911.g. virusi mogu uzrokovati tumore Nobelova nagrada 1915.g. otkriven bakterijski virus 1935.g. TMV dobiven u istom stanju, otkrivena mogu nost njegova kristaliziranja Nobelova nagrada 1937.g. otkriven sastav virusa (TMV) protein i nukleinska kiselina Nobelova nagrada 1939.g. virus (TMV) prvi puta vi en elektronskim mikroskopom Nobelova nagrada 1952.g. DNA je geneti ki materijal bakterijskog virusa i odgovorna je za infektivnost Nobelova nagrada 1956.g. RNA je geneti ki materijal virusa TMV i odgovorna je za infektivnost 1970.g. u nekih RNA-virusa otkriven je enzim koji prepisuje RNA u DNA (u suprotnom smjeru od onog za koji se smatralo da je jedini mogu ) kasnije je dokazano da to nije iznimka, takav se proces odvija i u stanicama mnogih ivih bi a Nobelova nagrada Viroidi molekule ribosomskih kiselina bez proteinskog omota a koje se mogu razmno avati u biljnim stanicama Satelitne RNA gole ribonukleinske kiseline koje uzrokuju bolesti Prioni malene proteinske molekule koje ne sadr e nukleinsku kiselinu

8.1. SA ETAK
Virusi su stani ni paraziti koje opa amo jedino elektronskim mikroskopom. Nemaju stani nu gra u, nego su ustrojeni kao makromolekule sastavljene od nukleinske kiseline (DNA ili RNA) i proteinskog omota a. Nukleinska kiselina nosi geneti ku informaciju za sintezu novih virusnih estica. Slo enije gra eni virusi imaju i vanjsku ovojnicu slo enog kemijskog sastava. Virusi se mogu razmno avati samo u ivoj stanici, u protivnom imaju svojstva ne ive tvari. Zna ajni su kao uzro nici bolesti biljaka, ivotinja i ovjeka te kao modeli za istra ivanje u molekularnoj biologiji. Danas poznajemo i uzro nike bolesti manje od virusa. To su i viroidi, satelitne RNA i prioni.

BIOLOGIJA

23

9. PROKARIOTSKE STANICE USTROJ I RAZMNO AVANJE

Sve stanice dijele se u dva osnovna tipa: prokariotske i eukariotske stanice. Prokariotske stanice (protociti) su mnogo manji i jednostavniji nego eukariotske stanice (eucita). Veli ina im je od 0,2 10 m, nemaju organele. Nemaju oblikovanu stani nu jezgru. Prokarioti su uvijek jednostani ni organizmi te pripadaju carstvu monera. Eukarioti mogu biti jednostani ni ili vi estani ni organizmi, a razvrstava ih se u etiri preostala razreda. Carstvo monera ine bakterije, prokariotski organizmi koji se jako razliku po nekim osnovnim ivotnim osobinama. Stani na membrana je vanjska granica stanice, preko nje se prenosi podra aj i transportiraju tvari. Gra ena je kao dvosloj fosfolipidnih molekula u koji su uklopljene i molekule bjelan evina. Stani nu membranu izvana obavija stani na stjenka. To je vrsta povr inska struktura koja titi stanicu od rasprsnu a u hipotoni nom okoli u. Osnovna gra evna tvar bakterijske stjenke je peptidoglikan ili murein, velika i slo ena molekula koja se sastoji od duga kih polisaharidnih lanaca popre no povezanih, tj. umre enih kratkim peptidnim lancima. Neke bakterije izlu uju oko stani ne stjenke sluzavu tvar e ernog ili bjelan evinastog karaktera tvore i kapsulu ili ahuru. Taj sluzavi omota ima za titnu ulogu. S povr ine nekih bakterija str e nitaste tvorevine: bi evi i pili. Bi evi slu e bakterijama za pokretanje. Pili su kra i i tanji od bi eva, a bakterijama omogu uju prianjanje na stanice doma inskog organizma. Spolni pili omogu uju prihva anje dviju bakterijskih stanica prilikom izmjene geneti kog materijala (konjugacija). Voda ima najve i udio u sastavu citoplazme bakterijske stanice (oko 80%). Citoplazma sadr i bjelan evine (enzime), ugljikohidrate i lipide, mno tvo spojeva male molekularne mase i anorganske ione. Ve e strukture u stanici su DNA i brojni ribosomi i razli ite pri uvne tvari. Geneti ka uputa bakterije sadr ana je u prstenastoj molekuli DNA koja ini Nukleoid strukturu koja ulogom odgovara pravoj jezgri eukariotske stanice. Nukleoid nije obavijen jezgrinom ovojnicom. U citoplazmi se jo ponekad nalaze i plazmidi, prstenaste molekule DNA, ali mnogo manje pa sadr e manje gena. Razmno avaju se dvostrukom diobom, kad se stanica jednostavno podijeli na dva dijela.

BIOLOGIJA

24

10. PROKARIOTSKE STANICE GENETIKA, FIZIOLOGIJA, ZNA ENJE

U bakterija ne postoji spolni oblik razmno avanja. Izmjena gena je mogu a, ali se doga a na vrlo razli ite na ine. KONJUGACIJA proces kad jedna stanica preda drugoj dio svog geneti kog materijala zahvaljuju i genu koji se nalazi u njegovo plazmidu. Konjugacija je naj e e ograni ena na prijenos plazmida TRANSFORMACIJA nakon raspada bakterijske stanice komadi njezine DNA mo e u i iz okoli a u drugu bakterijsku stanicu i ugraditi se u njezin kromosom. TRANSDUKCIJA prijenos bakterijskih gena virusima. Neke se bakterije odlikuju sposobno u stvaranja endospora koje slu e isklju ivo za pre ivljavanje bakterije u nepovoljnim uvjetima. Autotrofne bakterije same sintetiziraju organske spojeve. Energiju za svoje sinteze dobivaju iz dva na ina. Fotoautotrofi koriste svjetlosnu energiju za proces fotosinteze. Fotosintezom nastaje kisik i e er Kemoautotrofi sintetiziraju svoje organske spojeve koriste i se energijom koja se osloba a pri kemijskim reakcijama u kojima kisik reagira s razli itim anorganskim spojevima. Heterotrofne bakterije koriste gotove organske spojeve. Ve ina heterotrofnih bakterija su saprofiti. Oni svojim enzimima razgra uju slo ene organske molekule mrtvih organizama ili njihovih dijelova, a potom sintetiziraju slo ene spojeve. Parazitske bakterije ive na tetu doma ina te uzimaju hranu iz njegovih stanica ili tjelesnih teku ina. Neke bakterije ive u simbiozi pa iz se naziva simbiontima. Aerobnim disanjem (uz utro ak kisika) potpuno se razgra uje molekula glukoze pa se osloba a sva energija pohranjena u njoj. Neke vrste bakterija mogu provoditi procese vrenja ili fermentacije. Istra ivanjem bakterija bavi se bakteriologija koja se esti poistovje uje s mikrobiologijom.

10.1. SA ETAK
Bakterije se odlikuju prokariotskom organizacijom stanica. Prokariotska stanica jednostavnije je gra ena od eukariotske jer nema pravu jezgru ni stani ne organele. Bakterijske stanice imaju stjenku, a neke su jo obavijene i kapsulom te mogu imati nitaste tvorevine, bi eve koji im slu e za pokretanje. Razmno avaju se dvostrukom diobom. Iako u bakterija ne postoji spolni na in razmno avanja, izmjena gena je mogu a na nekoliko na ina. Neke bakterije pre ivljavanju nepovoljne uvjete u obliku endospora. Prehranjuju se na vrlo razli ite na ine pa me u autotrofnim bakterijama razlikujemo fotoautotrofe i kemoautotrofe, a me u heterotrofnim saprofite, parazite i simbionte. Parazitske bakterije uzrokuju bolesti, naj e e zbog izlu ivanja otrovni tvari u doma inski organizam.

BIOLOGIJA

25

11. EUKARIOTSKA STANICA

Eukariotske stanice (euciti) su 10 do 100 i vi e puta ve e nego prokariotske stanice. Imaju pravu jezgru i stani ne organele. Jezgra je obavijena ovojnicom i u njoj se nalazi DNA koja je u jezgri zajedno s proteinima organizirana u kromosome. Cijela unutra njost eukariotske stanice je membranama pregra ena u odjeljke koji imaju specifi nu funkciju i zovemo ih stani ni organeli. Citoplazma ozna ava samo poluteku i sadr aj u koju su uronjeni svi ostali organeli.
ORGANEL ILI STRUKTURA stani na stjenka plazmatska membrana jezgra jezgrica ribosomi endoplazmatski retikulum golgijevo tijelo vakuole i mjehuri i lizosomi mitohondriji kloroplast i ostali plastidi stani ni kostur trepetljike i bi evi centrioli OPIS celulozna vlakna dvosloj fosfolipida, proteini, e er jezgrina ovojnica, kromatin, jezgrice dio jezgre, RNA, protein estica, dvije podjedinice, proteini i RNA membranske vre e i kanali naslage membranskih vre ica membranom ome eno podru je membranski mjehuri i s enzimima vanjska i unutarnja membrana, matriks, DNA, ribosomi vanjska i unutarnja membrana, tilakoidi, DNA, ribosomi, mikroskopske cjev ice i vlakna obavijene plazmatskom membranom mikroskopske cjev ice ine tjele ce poput valjka ULOGA potpora i za tita probirna pregrada, prolaz molekula, komunikacija stanice s okoli em pohranjuje nasljednu tvar, u njoj se prepisuje geneti ka poruka s DNA na RNA oblikovanje ribosoma iz rRNA i proteina sinteza proteina sinteza i modifikacija proteina, transport tvari, sinteza steroida i membranskih dijelova vezanje e era za proteine, pakiranje i raspodjela molekula pohranjivanje molekula, reguliranje pritiska na stani nu stjenku stani na probava stani no disanje fotosinteza, sinteza lipida, boje cvjetova i plodova oblik stanice, pokretanje njezinih dijelova pokretanje stanice ili teku ine izvan stanice organizacija diobenog vretena, bazalna tijela na osnovi trepetljika i bi eva

Glavne razlike biljne i ivotinjske stanice su: Biljna stanica sadr i plastide skupinu organela kojoj pripada i kloroplast organeli u kojima se zbiva fotosinteza i zahvaljuju i kojima su biljke autotrofni organizmi

BIOLOGIJA

26

Biljna stanica ima stani nu stjenku izgra enu od celuloznih vlakana uronjenih u matriks ugljikohidrata i proteina. Stjenka titi stanicu i daje joj vrsto u Samo u biljnim stanicama postoje velike vakuole koje u vr uju stanicu, pohranjuju rezervne, otpadne ili otrovne tvari i omogu uju brz produ ni rast biljke

11.1. SA ETAK
Eukariotske stanice ve e su i slo enije od prokariotskih. Njihova unutra njost je membranama pregra ena u organele. Svaki organel ima odre enu biolo ku zada u. Biljne i ivotinjske stanice imaju mnogo zajedni kog u svojoj organizaciji, ali postoje i razlike me u njima. Klju na razlika je u tome to biljne stanice imaju plastide i stani nu stjenku. Odrasle biljne stanice sadr e velike vakuole, a s njihovim pove anjem stanice mogu brzo pove ati svoj volumen. ini se da je razvojni prijelaz iz prokariotske stanice u eukariotsku bio skokovi i da su prete e eukariotskih stanica, bar neke organele (plastiti, mitohondriji) preuzele kao ve posve izgra ene gotove strukture.

12. BIOLO KE MEMBRANE (BIOMEMBRANE)

BIOLOGIJA

27

Membrane ome uju organele, one ra lanjuju stanicu na prostore koji obavljaju posebne funkcije, preko membrana ide sva izmjena tvari i energije izme u stanice i njezinog okoli a, bez njih se ne bi mogle obavljati mnoge metaboli ke funkcije. One su sjedi te enzima i signalnih molekula, koje omogu uju skladno funkcioniranje stanica u mnogostani nom organizmu. Ona je granica izme u ivog i ne ivog svijeta. Danas je prihva en model teku eg mozaika koji su 1972.g. na osnovi svi do tada poznatih injenica zamislili S.J.Singer i G.L.Nicolson. Prema njihovom modelu membranski lipidi ine dvosloj, a proteini su u njega uronjeni (integrali proteini) ili se nalaze na samom rubu membrane (periferni proteini). Osim lipida i proteina stani na membrana sadr i ugljikohidrate koji su kovalentno vezani za proteine ili lipide i to s vanjske strane membrane. Sve membrane ne sadr e ugljikohidrate. Lipidi su prete no odgovorni za gra u membrane, proteini za njezino djelovanje (funkciju), a ugljikohidrati za ozna avanje i prepoznavanje stanica. Sve biolo ke membrane podudaraju se planom gra e, a razlikuju se, ovisno o funkciji, sastavom bjelan evina, lipida i ugljikohidrata. Stani na membrana neke tvari lako propu ta, neke te e, a neke uop e ne propu ta. Membrana je probirno (selektivno) propusna. Prola enje tvari mo e biti aktivno ili pasivno. Pasivno je kad se doga a samo od sebe, a aktivno kad je potrebno ulo iti energiju.

12.1. PASIVNI PRIJENOS

DIFUZIJA gibanje molekula od mjesta ve e koncentracije na mjesto manje koncentracije sve dok se ne postigne ravnomjerna raspodjela OSMOZA difuzija vode kroz probirno-propusnu membranu, tlak koji pri tome nastaje je osmotski tlak, hipertoni na je otopina ve e koncentracija u odnosu na otopinu manje koncentracije, hipotoni na je otopina manje koncentracije u odnosno na otopinu ve e koncentracije, otopine iste koncentracije su izotoni ne OLAK ANA DIFUZIJA prolazak tvari kroz membranu uz pomo posebnog prenositelja (bjelan evine) probirno-selektivna jer prenositelj propu ta samo odre eni tip molekule

12.2. AKTIVAN PRIJENOS

prijenos koji nije mogu bez rada i energije (ATP) natrij-kalij crpka u stani noj membrani ENDOCITOZA nema prolaska kroz membranu, nego stanica jednostavno obuhvati tvar i unese je u sebe, s energetskog gledi ta to je aktivan prijenos, suprotan je egzocitoza

12.3. SA ETAK
Sve su stanice obavijene plazmatskom ili stani nom membranom, unutra njost eukariotske stanice pro eta je membranama koje obavijaju razli ite organele Membrane su vrlo tanke (oko 8 nm) i nisu vidljive svjetlosnim mikroskopom. Sve biomembrane imaju isti plan gra e, a najbolje ga predo uje model teku eg mozaika. U membrani lipidi ine dvosloj, a proteini su u njega uronjeni ili se nalaze na periferiji. Ugljikohidrati su vezani za lipide ili proteine s vanjske strane plazmatske membrane Prolaz tvari kroz membranu mo e biti pasivan ili aktivan. Pasivan je onaj prijenos koji se zbiva spontano, a aktivan onaj koji nije mogu bez rada za koji je potrebna energija Voda prolazi kroz membranu osmozom, sitne molekule (ugljikov dioksid, kisik i sl.) difundiraju kroz membranu, a neke manje molekule (glukoza, aminokiseline) prolaze

BIOLOGIJA

28

olak anom difuzijom putem prenositelja u membrani. Prijenos iona od mjesta njihove ni e koncentracije prema mjestu vi e koncentracije je aktivan prijenos i za nj je potrebna energija Bitno druga iji na in uno enja tvari u stanicu je endocitoza. Tu nema prolaska kroz membranu, ve se plazmatska membrana uvrne i tako obuhvati sadr aj za uno enje, koji ostaje i u stanici je obavijen membranom

BIOLOGIJA

29

13. ORGANELI I STRUKTURE EUKARIOTSKIH STANICA

Ve ina biologa pod pojmom stani nog organela podrazumijeva dio stanice koji je obavijen jednom ili s dvije membrane (ovojnice) i koji ima posebnu ulogu u stanici. Ribosomi se u pravom smislu ne smatraju organelima jer nisu obavijeni ovojnicom.

13.1. JEZGRA
Relativno ju je lako uo iti, ima najve i promjer (oko 5 m). Obi no su okruglog ili ovalnog oblika, u ivotinjskoj stanici naj e e je u samom sredi tu stanice, a u biljnim zbog vakuola mo e biti potisnuta prema kraju. Eritrociti u sisavaca u zrelom stadiju nemaju jezgru. Stanice bez jezgre ne mogu se dijeliti. U jezgri se nalazi nasljedna uputa. Molekule DNA su zajedno s proteinima u jezgri organizirane u kromosome. Broj kromosoma je stalan i karakteristi an za vrstu. Nakon diobe sa eta struktura kromosoma se razlabavi i oni se pretvore u kromatin duga ke tanke niti koje pojedina no ne mo emo razlu iti mikroskopom. Naziv kromatin nosi jer se kao i kromosom dobro boji karminom i sli nim bojama. U jezgri se naj e e uo avaju dvije jezgrice. Jezgrice su podru ja jezgre u kojima se nalaze geni za sintezu ribosomske RNA. Jezgra je obavijena jezgrinom ovojnicom koja se sastoji od dvije membrane, unutarnje i vanjske. Membrane su me usobno udaljene 20 40 nm, a izme u njih je me umembranski prostor. Jezgrina ovojnica ima brojne otvore ili pore.

13.2. ENDOPLAZMATSKA MRE ICA (ER)

Sustav spljo tenih memebranskih vre ica i kanala koji se pru a kroz citoplazmu. Razlikujemo dva tipa: zrnat (hrapav) i gladak. Povr ina zrnate ER je prekrivena zrncima, odnosno ribosomima estice koje se sastoje od proteina i ribosomske RNA. Imaju va nu ulogu u sintezi proteina. Glatka ER nema ribosoma na povr ini. Enzimi koji su uklopljeni u membrane ER kataliziraju sintezu nekih ugljikohidrata i lipida. Tu se sintetiziraju steroidni hormoni (hormoni nadbubre ne lijezde, spolni hormoni).

13.3. GOLGIJEVO TIJELO

Sastoji se od plosnatih membrana ome enih upljinama ili Golgijevih cisterni. Cisterne su naslagane jedna iznad druge, njihov promjer je oko 1 m, a broj im se obi no kre e od 3 do 8. Na rubovima su pro irenja i od njih se odvajaju Golgijevi mjehuri i. U golgijevom tijelu bjelan evine i lipidi se raspore uju u mjehuri e za izlu ivanje ili u posebne mjehuri e s enzimima lizosome. U biljnim stanicama Golgijevo tijelo sudjeluje u oblikovanju stani ne stijenke tijekom diobenog vretena.

13.4. LIZOSOMI
Neki Golgijevi mjehuri i koji sadr e probavne enzime i omogu uju da se razgrade razne molekule ili mikroorganizmi koji u nj dospiju. U citoplazmi je pH 7, a u probavnom mjehuri u 5. Zahvaljuju i kiseloj sredini enzimi br e djeluju.

BIOLOGIJA

30

13.5. MITOHONDRIJI
Mitohondriji su organeli eukariotskih stanica koje mo emo vidjeti svjetlonim mikroskopom. Obavijeni su ovojnicom koju ine vanjska i unutarnja membrana (vanjska pripada citoplazmi, a unutarnja mitohondriju). Poluteku i sadr aj u unutra njosti je matriks (mati nica). Unutarnja membrana je naborana, a nabori (grebeni ili christae) ulaze duboko u matriks ime se znatno pove ava povr ina membrane. U mati nici se nalazi prstanesta molekula DNA, ribosomi i mnogi enzimi.

13.6. SA ETAK
1. stani ni organeli su dio eukariostake stanice koji ima posebnu zada u, a obavijen je jednom ili s dvije membane (ovojnice). 2. Jezgra je organel u kojem je pohranjena njasljedna tvar stanice. Obavijena je ovojnicom koja ima pore, a asastoji se od dviju membrana: vanjske i unutarnje. U jezgri su molekule DNA zajedno s proteinima organizirane u kromosome. Jasno se uo avaju tijekom diobe stanice, a u stanicama koje se ne dijele poprimaju oblik tankih niti koje ine kromatin. 3. Endoplazmatska mre ica je sustav spljo tenih membranskih vre a i kanala koji se pru aju kroz stanicu, a povezane su s jezgrinom ovojnicom. Razlikujemo zrnatu (hrapavu) (rER) i glatku endoplazmatsku mre icu (sER). Na povr ini zrnate ER nalaze se ribosomi i tu se sintetiziraju proteini. Glatka ER ima ulogu u sintezi hormona i u preradi otrovnih kemijskih spojeva. 4. Golgijevo tijelo sastoji se od plosnatih membranom ome enih upljina (cisterni), od kojih se na rubovima odvajaju membranom ome eni mjehuri i. Proteini koji iz ER dolaze u Golgijevo tijelo tu se ugru uju i kemijski dora uju. 5. Lizosomi su membranski mjehuri i koji se odvajaju od Golgijevog tijela, a sadr e enzime za stani nu probavu. 6. Mitohondriji su vidljivi dvjetlonim mikroskopom kao vrlo sitna tapi asta tjele ca, a elektonskim se uo ava njihova ultrastruktura, na kojoj se razlikuje vanjska i unutarnja memebrana, koje ine ovojnicu. U unutra njojsti je matri nica (matriks) s ribosomia i molekulom DNA; koja je kru na oiout one u prokariotskoj stanici.

BIOLOGIJA

31

14. ORGANELI I STRUKTURE BILJNIH STANICA

Kloroplasti, zajedno s proplastidima, kromoplastima, leukoplastima i etioplastima pripadaju iroj skupini biljnih organela koje nazivamo plastidima.

14.1. KLOROPLASTI
Kloroplasti su zelena okrugla ili ovalna tjele ca promjera 4 8 m. Obavijeni su ovojnicom koja ima dvije membrane: vanjsku koja pripada citoplazmi i unutarnju koja pripada kloroplastu. U kloroplastu je i tre i membranski sustav zvan tilakoidi. Tilakoidne membrane imaju oblik spljo tenih membranskih vre ica. Na nekim mjestima ine naslage grana. Osnovna tvar u kojoj se nalaze tilakoidi naziva se stroma. U stromi se nalaze ribosomi i nekoliko prostenastih molekula DNA koje sadr e gene za sintezu bjelan evina u kloroplastu. U tilakoidnim membranama se doga a pretvorba svjetlosti i CO2 i O2 i e er.   




14.2. OSTALI TIPOVI PLASTIDA

y PROPLASTIDI tijekom razvitka mlade biljke plastiti se ravijaju iz proplastida iskohi ni oblik plastida iz kojeg se mogu razviti svi ostali plastidi. Nalaze se u embrionskim stanicama kao plastidni zameci. Obavijeni su ovojnicom (dvije membrane) LEUKOPLASTI plastidi koji ne sadr e bojila, a dolaze prete ito u spremi nim tkivima, kao to su sjemenke, gomolji i korijen. U njima se e er pretvara u krob i slu i kao zaliha hrane. ETIOPLASTI razvijaju se iz proplastida u biljaka koje rastu u mraku. Sadr e vrlo pravilnu strukturu u kojoj se nalaze molekule iz kojih e se djelovanjem svjetlosti razviti kloroplasti.

14.3. VAKUOLA
Mjehuri i ome eni membranom. Mogu ispunjavati i do 95 % stani nog volumena. Obavijena je membranom, a njezin glavni sadr aj je vodena otopina razli itih tvari: e era, proteina, iona, bojila i dr. Vakuola daje biljci vrsto u i omogu uje nevjerojatno brzo pove anje stani nog volumena i produ ni rast biljke.

14.4. STANI NA STIJENKA

Stijenka titi stanicu, daje joj oblik i vrsto u te sprije ava nekontrolirano ula enje vode osmozom. To je razlog zbog kojeg se biljna stanica, za razliku od ivotinjske, ne razsprsne u hipotoni noj otopini. U pravilu je stijenka gra ena od celuloznih vlakana uronjenih u matri nicu druga ijih polisaharida i proteina.

BIOLOGIJA

32

14.5. SA ETAK
1. Plastidi su organeli biljnih stanica. Njihov tipi ni predstavnik je kloroplast. Ostali tipovi plastida su proplastidi, kromoplasti, leukoplasti i etioplasti. 2. Kloroplasti se na svjetlosnomikroskopskoj slici opa aju kao zelena okrugla ili ovalna tjele ca, a elektronskim otkrivamo njihovu strukturu. Ovojnicu plastida ine vanja i unutarnja membrana. Tilakoidne mambrane se pru aju kroz stromu kloroplasta. Te membrane sadr e zeleno bojiloklorofil te niz enzima i pomo nih molekula koje omogu uju pretvorbu Sun eve energije u kemijsku energiju pohranjenu u molekulama e era. 3. Proplastidi se nalaze u embrionalnim stanicama (onima koje se dijele i jo nisu preuzele ulogu u nekom biljnom tkivu). Iz proplastida se razvijaju svi ostali tipovi plastida. Kromoplasti su plastiti koji daju boje cvjetovima i plodovima. Leukoplasti su bezbojni plastiti koji pohranjuju rezervne tvari, npr. krob. Etioplasti su tip plastida koji dolazi u stanicama onih dijelova biljke koji su u tami. 4. Vakuola zauzima velik dio volumena razvijene biljne stanice. Sadr i vodenu otopinu razli itih tvari. S pove anjem vakuole pove ava se volumen biljne stanice, a tako er raste i pritisak na stani nu stijenku to biljci daje vrsto u. 5. Osim membrane, biljne stanice imaju i stani nu stijenku. Ona titi stanicu, te joj daje oblik i vrsto u. Glavni sastojak stijenke je polisaharid celuloza.

BIOLOGIJA

33

15. STANI NI METABOLIZAM IZMJENA TVARI I ENERGIJE

Stani ni metabolizam je izmjena tvari i energije. Kemijske reakcije u kojima se energija osloba a energetski su povoljne i mogu biti izvor energije za reakcije kojima je energija potreba, tj. energetski nepovoljne. Energija je pohranjena u ATP (adenozintrifosfatu) koji se sastoji od adenozina (adenina i riboze) i fosfata. FOTOSINTEZA proces kojim zelene biljke i alge proizvode organske molekule iz anorganskih. Energija potje e od Sunca. Pretvorba se doga a u kloroplastima. Tijekom fotosinteze osloba a se kisik i e er. Potpunom oksidacijom e era dobiva se 38 ATP po molekuli glukoze. GLIKOLIZA postupak razlaganja glukoze u dvije manje molekule pirogro ane kiseline. Glikoliza je anaeroban proces jer se zbiva bez prisustva kisika. VRENJE anaeroban put dobivanja energije. Tijekom vrenja razgra uje se kisik, ali proizvodi koji nastaju nisu anorganske nego organske molekule. Glikoliza i vrenje omogu uju stanici da do e do energije i onda kada nema kisika ili ga nema dovoljno. STANI NO DISANJE metaboli ki put tijekom kojeg se molekula hrane (glukoza) oksidira i razla e sve do anorganskih spojeva ugljikovog dioksida i vode,a pri tome se osloba a energija. Aerobnim disanjem pirogro ana kiselina razla e se sve do CO2 i H2 O uz osloba anje 36 molekula ATP-a. Aerobno disanje zbiva se u mitohondrijima, a sastoji se od dva dijela. Prvi dio je (Krebsov ciklus) koji se doga a u matriksu gdje se nastavlja i zavr ava razgradnja glukoze koja je bila zapo ela glikolizom. Nakon toga slijedi lanac reakcija ili di ni lanac u kojem se elektroni prenose s vi e energetske razine na ni u.

15.1. SA ETAK
1. U prirodi se spontano doga aju samo oni procesi tijekom kojih se smanjuje koli ina slobodne ili korisne energije. ivot je rezultat niza me usobno povezanih i uskla enih kemijskih reakcija koje se zbivaju u stanici. Sve te reakcije nazivamo stani nim metabolizmom. 2. Energija koja se osloba a u nekim kemijskim reakcijama pohranjuje se u molekuli adenozin-trifosfata (ATP), a ta zaliha kemijske energije pokre e druge kemijske reakcije i procese o kojima ovisi ivot stanice. 3. Fotosinteza, stani no disanje, glikoliza i vrenje metaboli ki su putovi koji su izvor energije za ivotne procese.

BIOLOGIJA

34

16. DIOBA STANICE MITOZA

ovjek zapo inje svoj ivot kao oplo ena jajna stanica (zigota). Prije stani ne diobe nasljedna se tvar udvostru i, a tijekom diobe se pravilno rasporedi na stanice-k eri tako da obje dobiju sve kromosome koje je sadr avala i stanica-majka. Kromatin i kromosom je prakti ki jedno te isto. Kromosom je tapi asta struktura koja nastaje tijekom stani ne diobe iz kromatina. Ako se stanica je dijeli u jezgri je kromatin, a ako se dijeli zove se kromosom. Broj kromosoma je stana i karakteristi an za svaki vrstu ivih bi a. Kromosomi su prijenosni oblici kromatina. Prije stani ne diobe koli ina DNA (kromosoma) se udvostru i te nastaju dvije kopije. Te molekule izgra uju kromatide kromosoma. Obje kromatide kromosoma nose jednake gene stoga ih nazivamo sestrinskim kromatidama. Nasljedna uputa je zapisana u genima. Kemijska tvar koja izgra uje gene je DNA. Gen je dio molekule DNA koji sadr i uputu za sintezu proteina.

16.1. MITOZA
Mitoza je dioba stani ne jezgre tijekom koje se udvostru ena nasljedna tvar pravilno razdijeli na stanice-k eri. Nakon diobe jezgre slijedi dioba citoplazme, odnosno stanice. 1. PROFAZA kromosomi se pojavljuju kao tanke niti kromatina koje p ostaju sve deblje i kra e. Svaki kromosom se sastoji od dvije sestrinske kromatide. Sa suprotnih polova stanice zrakasto se ire bjelan evinaste niti koje oblikuju diobeno vreteno. One slu e pri vr ivanju i odvajanju sestrinskih kromatida. Tijekom profaze razgra uje se jezgrina ovojnica. 2. METAFAZA kromosomi dose u najve i stupanj sa imanja i sestrinske kromatide (svaka sadr i jednu molekulu DNA) se jasno uo avaju. Na mjestu pri vrsnice ili centromere kromatide su spojene. Kromosomi se nalaze u ekvatorijalnoj ravnini diobenog vretena. 3. ANAFAZA sestrinske kromatide se razdvajaju. Niti diobenog vretena povla e kromatide prema suprotnim polovima diobenog vretena. Kad se razdvoje, svaka kromatida postaje nov samostalni kromosom. 4. TELOFAZA oko svake skupine kromosoma oblikuje se jezgrina ovojnica. Kromosomi se izdu uju i postaju sve tanji te poprimaju oblik kromatina. Jezgrice se ponovno pojavljuju. Mitoza je samo kratak odsje ak u ivotu stanice. Razdoblje izme u dviju jezgrinih dioba jest interfaza. Dijeli se na tri faze: 1. G1 FAZA tijekom koje se u stanici sintetiziraju bjelan evine. Volumen stanice se pove a, ona raste 2. S FAZA tijekom koje se udvostru uje DNA 3. G2 FAZA u kojoj se stanica priprema za diobu.

BIOLOGIJA

35

16.2. SA ETAK
1. Stanica mo e nastati samo diobom iz stanice, a ne sastavljanjem njezinih sastavnih dijelova. Prije diobe nasljedna tvar stanice se udvostru uje. 2. DNA zajedno s bjelan evinama izgra uje kromatin, a tijekom mitoze iz kromatina se oblikuje kromosom. Oni prenose gene na nove nara taje stanica. 3. Mitoza je dioba stani ne jezgre tijekom koje se udvostru ena nasljedna tvar pravilno raspore uje u jezgre stanice-k eri. Mitozu dijelimo na faze: profaza, metafaza, anafaza i telofaza. 4. Izme u dviju uzastopnih mitoza stanice se u interfazi i upravo tada se udvostru uje nasljedna tvar stanice. Stanice koje se vi e uop e ne dijele su u takozvanoj G0 fazi.

BIOLOGIJA

36

17. MEJOZA ILI ZORIDBENA DIOBA

Oplo ena jajna stanica u sebi ujedinjuje dvije kromosomske garniture: o insku i maj insku. Stanica koja ima dvostruku kromosomsku garnituru jesi diploidna (2n). spolne stanice stoga moraju sadr avati haploidnu garnituru kromosoma (n). Do smanjenja (redukcije) broja kromosoma dolazi tijekom mejoze. Mejoza je jo bitna zbog dobivanja novih kombinacija gena. U diploidnoj stanici svaki o inski kromosom ima svoj par, homologni kromosom iz maj inske skupine kromosoma. Homologni kromosomi jednake su veli ine i izgledom, a na njima se nalaze geni koji odre uju iste osobine, no ti geni ne moraju biti identi ni. Varijante istog gena zovemo aleli. U sjemenicima se razvijaju mu ke spolne stanice spermiji, a u jajnicima enske spolne stanice, jajna stanica. Gamete (spolne stanice) su haploidne, a ivotinjski organizam je diploidan. U biljaka postoji izmjena haploidne i diploidne generacije. Zigota i biljka koja se iz nje razvije su diploidna generacija, i naziva se sporofit. U pra niku se mejozom stvaraju mikrospore (peludna zrnca), a u tu ku makrospore. Spore su haploidne i iz njih se mitozom razvija gametofit koji da je gamete. Mejoza se sastoji od dviju uzastopnih dioba: prve i druge mejoti ke diobe. Obje diobe se dijele na 4 faze, pa imamo ukupno 8 faza. U mejozi I. homologni kromosomi se sparuju itavom du inom i nastaju bivalenti. Dok su spareni i blizu jedan drugome, njihove kromatide se na nekim mjestima prekinu. Nakon prekida kromatida jednog homologa prespoji se na kromatidu njegovog para. Tako homolozi me usobno izmijene dijelove svojih kromatida. Taj postupak se naziva crossing-over. Mjesto prekri enja naziva se hijazma. Homolozi se razdvajaju i od svakog homolognog para ostaje samo po jedan kromosom i time se broj kromosoma smanjio na pola u novonastaloj stanici. Druga faza je ista kao mitoza.

17.1. SA ETAK
1. Oplo ena jajna stanica sadr i o insku i maj insku garnituru kromosoma, ona je diploidna. U diploidnoj stanici svaki kromosom ima svoj par koji mu je jednak veli inom i izgledom i koji nosi gene za iste osobine. Takvi parovi se nazivaju homolozima ili homolognim kromosomima. 2. Mejozom nastaju u ivotinja haploidne gamete: spermij i jajna stanica. U biljaka cvjeta a mejozom nastaju haploidne spore (mikrospora i makrospora). Iz njih se razvija haploidan gametofit, u kojem se razvija jajna stanica i spermalne stanice. 3. Gamete i haploidne spore nastaju mejozom. To je dioba u kojoj se broj kromosoma smanjuje na polovicu. U mejozi se sparuju homologni kromosomi i pri tome me usobno izmjenjuju dijelove svojih kromatida, tj. izmjenjuju svoje gene (crossingover). Za razliku od proizvoda mitoze, proizvodi mejoze geneti ki su razli iti. Stapanjem gameta nastaju potomci koji se razlikuju i od roditelja i me usobno.

BIOLOGIJA

37

FAZA

profaza metafaza anafaza telofaza

profaza metafaza anafaza telofaza

DOGA AJ MEJOZA I. udvostru eni kromosomi se sparuju, kromatide homologa izmjenjuju svoje dijelove (crossing-over), kromosomi se skra uju, jezgrina ovojnica razgra uje parovi homolognih kromosoma (bivalent) smje taju se u ekvatorijalnu ravnicu diobenog vretena po jedan kromosom od svakog homolognog para putuje na suprotni pol diobenog vretena (broj kromosoma se reducira) oblikuju se dvije jezgre s polovi nim brojem kromosoma (kromosomi imaju po dvije kromatide) tijekom mejoze I. iz diploidne stanice nastale su dvije geneti ki razli ite haploidne stanice MEJOZA II. kromosomi se skra uju, u svakoj stanici nastaje diobeno vreteno kromosomi (svaki ima dvije kromatide) postavljaju se u sredi nju ravninu diobenog vretena kromatide se razdvajaju i putuju na suprotne polove diobenog vretena kromosomi se razmotavaju i oblikuju jezgrine ovojnice mejozom II. razdvojile su se kromatide u kojima su izmije ani maj ini i o evi dijelovi, nastaju etiri geneti ki razli ite stanice

18. RAZVITAK BILJNOG ORGANIZMA

BIOLOGIJA

38

U ekolo kom sustavu biljke su proizvo a i. ivot biljaka osobit je po izmjeni haploidne i diploidne generacije. Haploidna generacija proizvodi gamete pa ima naziv gametofit. Stapanjem mu ke i enske gamete nastaje zigota. Oba se razvija u sporofit koji je diploidan i mejozom stvara haploidne spore. Spore se razvijaju u generaciju koja proizvodi gamete. Tipi an dvospolan cvijet kritosjemenja a sastoji se od etiriju osnovnih dijelova: 1. Lapova koji su zeleni 2. Latica koje su ivih boja (lapovi i latice zajedno ine ocvje e cvijeta) 3. Pra nika (razvoj mikrospore, peludna zrnca) 4. Tu ka (razvoj megaspore, embrionske vre ice)

18.1. IVOTNI CIKLUS CVJETA E

Haploidna generacija (gametofit) je skrivena u cvijetu, a hranu i energiju prima od bilje, tj. sporofita. Pra nik je mu ki dio cvijeta. U njemu se razvijaju mikrospore. Sastoji se od pra ni ke niti (filamenta) i pra nice (antene). Pra nica ima dvije polutke, od kojih svaka ima dvije peludnice. U peludnicama je mno tvo diploidnih stanica. Iz svake diploidne stanice mejozom nastaje etiri haploidne mikrospore. Iz mikrospora se mitozom razvija mu ki gametofit (haploidna generacija). Nakon prve mitoze nastaju dvije jezgre, tj. stanice: vegetativna i generativna. Tek je tada peludno zrno spremno za opra ivanje. Tu ak je enski dio cvijeta, a sastoji se od plodnice, vrata u nju ke, u plodnicu su sjemeni zameci. U sjemenom zametku je diploidna stanica koja se dijeli mejozom, pa nastaju etiri haploidne stanice. Tri propadaju, a jedna pre ivjela je megaspora, koja se mitozom razvija u enski gametofit (haploidna generacija). Megaspora isprva sadr i jednu haploidnu jezgru, koja prolazi kroz tri mitoze, pa nastaje osam jezgara. Po tri jezgre se na u na suprotnim krajevima stanice, a dvije u sredi tu. Jedna od triju jezgara je jezgra jajne stanice. Dvije sredi nje jezgre spajaju se u diploidnu sekundarnu jezgru. Preostale jezgre ne sudjeluju u oplodnji. Megaspore (embrionalna vre a) sa svojim osam jezgri je enski gametofit. Kad jajna stanica u plodnici tu ka sazrije, otvara se cvjetni pup, a ljepljiva nju ka tu ka spremna je za prihva anje peludnih zrnaca, tj. opra ivanje. Peludno zrnce ima vegetativnu i generativnu stanicu. Vegetativna se razvije u cjevastu peludnu mje inicu koja prodire kroz vrat tu ka u plodnicu. Tijekom klijanja peludnog zrnca generativna stanica se podijeli u dvije spermalne stanice koje se nalaze u peludnoj mje inici. Jedna spermalna stanica oplodi jajnu stanicu pa nastaje diploidna zigota iz koje se razvije klica (embrio). Druga spermalna stanica stopi se s sekundarnom jezgrom megaspore. Pa nastaje triploidna stanica (u svakoj jezgri ujedinjuje kromosome iz triju haploidnih jezgara). Iz te stanice se razvija hranidbeno stani je endosperm.

18.2. RAZVITAK BILJNOG EMBRIJA ILI KLICE

Oplodnja u cvjetnja a poti e etiri istodobna procesa: 1. Razvitak endosperma koji hrani klicu BIOLOGIJA 39

2. Razvitak klice okru ena endospermom zigota se podijeli u dvije stanice. Jedna se razvije u klicu, a druga diobom stvara stani je koje u vr uje klicu i prenosi hranu do nje (suspenzor). 3. Razvitak sjemenke razvijena sjemenka sastoji se od klice, hranidbenog stani ja (endosperma) i sjemene lupine. Zaliha hrane mo e biti krob, e er, aminokiseline, proteini ili ulja. 4. Oblikovanje ploda oko sjemenke iz sjemenog zametka razvija se sjemenka, a plodnice tu ka plod.

18.3. SA ETAK
1. U ivotu biljaka izmjenjuju se haploidna i diploidna generacija. Haploidna generacija proizvodi gamete, pa se zove gametofit. Stapanjem mu ke i enske gamete nastaje diploidna zigota, iz koje se razvija sporofit. On je diploidan, a mejozom proizvodi haploidne spore. 2. Osnovni dijelovi cvijeta su: lapovi, latice, pra nici i tu ak. Pra nik je mu ki dio cvijeta u kojem se razvijaju mikrospore (peludna zrnca). Tu ak je enski dio cvijeta, a u njegovoj plodnici nalaze se sjemeni zametci u kojima se razvija megaspora (embrionska vre a). 3. Iz mikrospora se mitozom razvija mu ki sporofit. Nakon prve mitoze nastaju dvije jezgre, tj. stanice, vegetativna i generativna. Kad peludno zrnce padne na nju ku tu ka razvija se mikrogametofit i to tako to se vegetativna stanica razvija u peludnu mje inicu, a generativna se dijeli u dvije spermalne stanice. 4. Megagametofit se razvija iz megaspore time to se njezina haploidna jezgra podijeli tri puta uzastopce. Tako nastaje osam jezgara, odnosno stanica od kojih je samo jedna jajna. 5. Klica ili embrio nastaje stapanjem jedne od dviju spermalnih stanica s jajnom stanicom. Druga spermalna stanica stapa se sa sekundarnom jezgrom i tako nastaje stani je endosperm.

19. BILJNA TKIVA

Skupina istovrsnih stanica koje u organizmu zajedni ki obavljaju istu ulogu naziva se tkivo ili stani je. Biljni organizam grade dvije skupine tkiva: tvorna tkiva i trajna tkiva. BIOLOGIJA 40

19.1. TVORNA TKIVA

Tvorna tkiva sastoje se od embrionalnih stanica koje imaju sposobnost diobe. Te se stanice odlikuju tankom stjenkom, velikom jezgrom, imaju mnogo citoplazme, a nemaju vakuola. Njihovim diobama nastaju trajne stanice koje se vi e ne dijele. Tvorna tkiva zapo inju djelovati jo u klici gdje uzrokuju rast klicina pupoljka i klicina korijena. S razvitkom biljke i s njezinim rastom dospijevaju na vrh stabljike tvore i vegetacijski vr ak stabljike, odnosno na vrh korijena tvore i vegetacijski vr ak korijena. Vegetacijsku vr kovi slu e rastu stabljike u visinu i korijena u dubinu. Bo na tvorna tkiva koja se razvijaju naknadno omogu uju rast stabljike i korijena u debljinu. Unutar ila nastaje glavno bo no tvorno tkivo, koje se nazivan ilni kambij. Budu i da su na presjeku stabljike ile poredane u krug, njihovi kambiji zajedno tvore kambijski prsten. Diobama stanica u kambijskom prstenu nastaje prema sredi tu stabljike ksilem ili drvo, dio ile koji slu i za provo enje vode s mineralnim tvarima, a diobama prema povr ini stabljike nastaje floem ili liko, dio ile koji slu i za provo enje asimilata. Godovi naizmjence raspore eni svjetliji i tamniji krugovi. Svjetliji dio je proljetni prirast, a tamniji nastaje u jesen.

19.2. TRAJNA TKIVA

Izgra uju ih stanice koje vi e nemaju sposobnost diobe. U trajna tkiva ubrajamo: osnovno tkivo (parenhim), pokrovno (ko no), provodno ( ilno), potporno (mehani ki) i ljezdano tkivo. y OSNOVNO TKIVO izgra eno je od ivih parenhimskih stanica izme u kojih su redovito ve i ili manji me ustani ni prostori (intercelulari). U listovima se nalaze izdu ene parenhimske stanice bogate kloroplastima. Te stanice tvore asimilacijski parenhim, u kojem se odvija fotosinteza. Osnovno tkivo ima i potpornu ulogu te slu i za prozra ivanje (spu vasti parenhim) i spremanje hrane y POKROVNO TKIVO prekriva povr inu svih biljnih organa: stabljike, listova i korijena. titi biljku od gubitka vode, prekomjernog zagrijavanja, niskih temperatura i mehani kih o te enja. Pokrovno tkivo na povr ini mladih listova zove se epiderma, a na povr ini mladog korijena rizoderma. Pokrovno tkivo na povr ini vi egodi nje stabljike i vi egodi njeg korijena zove se kora. Vanjska stjenka epidermskih stanica prekrivena je kutikulom, slojem masne tvari kutina i voskom. Izmjena plinova i izlu ivanje vodene pare odvija se kroz otvore pu i ili stome. To su otvori koji vode do me ustani nog prostora u parenhimu, a smje teni su izme u dviju naro ito gra enih stanica, tzv. zapornica. Zapornice su jedine stanice u epidermi koje sadr e kloroplaste. U sastavu epiderme nalaze se i dlake izdu ene stanice cjevasta oblika. y PROVODNO TKIVO ine biljne ile iji su dijelovi ksilem i floem. Glavni elementi ksilema su traheje i traheide. Traheje su mrtve cijevi nastale otapanjem popre nih stjenki u uzdu nim nizovima stanica. Njihov je protoplast uginuo jer su zdru ene stjenke odrvenjele i zadebljane ugradnjom lignina. Traheide su produ ene stanice koje se svojim u iljenim krajevima utiskuju jedne izme u drugih. I njihova stjenka je odrvenjela pa su i one mrtve stanice koje su poprimile funkciju cijevi. Traheje i traheide provode vodu i mineralne tvari od korijena do svih dijelova biljke. Glavninu floemskog dijela ila ine sitaste cijevi. One su nastale od uzdu nih nizova stanica, ali BIOLOGIJA 41

su za razliku od traheja ive. Asimilati, organske tvari nastale fotosintezom u stanicama listova, kolaju sitastim cijevima do svih dijelova biljke gdje se iskori tavaju kao izvor energije ili se pohranjuju kao spremi ne tvari. POTPORNO TKIVO osigurava vrsto u biljnog tijela, obuhva a dva tipa: kolenhim i sklerenhim. Kolenhim je potporno tkivo izgra eno od ivih stanica ija je celulozna stjenka jako mala, ali nejednoliko zadebljala te mo e obavljati mehani ku funkciju u peteljkama i mladim listovima, dakle u biljnim dijelovima koji jo rastu. Sklerenhim je potporno tkivo izgra eno od mrtvih stanica ije su stjenke zadebljane i odrvenjele. Sklerenhimske stanice jednakih dimenzija u svim smjerovima nazivamo sklereide. Sklerenhimska vlakanca su vrlo produ ene stanice koje nalazimo u sastavu ilnih ovoja. LJEZDANO TKIVO stvaraju i izlu uju sekrete i ekskrete (tvari koje nastaju kao krajnji proizvod mijene tvari, tj. otpadne tvari). Hidatode su lijezde kojima biljka izlu uje vodu u obliku kapljica, i to naj e e kroz tzv. pu i vodenice koje nalazimo na rubu listova. Nektarij su lijezde koje se nalaze u cvjetovima. Izlu uju nektar, sladak sok koji mami kukce, pa imaju va nu ulogu u opra ivanju. Biljni ekskreti su eteri na ulja, smole i kau uk. Eteri na ulja izlu uju ljezdane dlake (ru marin, metvica) i unutra nje uljne lijezde (kora plodova limuna i naran e). Smolne cijevi tzv. smolenice imaju etinja e, npr. bor, smreka i jela. Probavne lijezde izlu uju probavne sokove e enzimima ra razgradnju bjelan evina

19.3. SA ETAK
Biljna tkiva u osnovi dijelimo na tvorna i trajna. Tvorna tkiva sastoje se od embrionskih stanica. Njihovom diobom u vegetacijskom vr ku stabljike i korijena biljka raste u du inu. Diobom stanica kambija biljka raste u debljinu. Trajna tkiva izgra ena su od stanica koje se vi e ne dijele. Prete iti dio biljnog organizma ini osnovno tkivo (parenhim) koje mo e imati razli ite funkcije. Ostala trajna tkiva su pokrovno, provodno, potporno i ljezdano.

20. RAZVITAK IVOTINJSKOG ORGANIZMA

Razvitak spermija naziva se spermatogeneza, a razvitak jajne stanice oogeneza. U ivotinja spermiji nastaju u mu kim spolnim lijezdama, sjemenicima (testisima). BIOLOGIJA 42

U njima su savijene mnoge uplje cjev ice (sjemeni kanali i) u ijoj unutra njosti mejozom nastaju spermiji. Iz diploidnih stanica (spermatocita) na kraju mejoze nastaju po etiri haploidne stanice. One zatim sazrijevaju u spermije. Sadr aj jezgre spermija postaje gust, neaktivan i prikladan za prijenos do jajne stanice. Golgijev aparat spermija proizvodi mjehuri (akrosom) ispunjen enzimima. Spermij ima bi pomo u kojeg se mo e pokretati. Za pokretanje bi a koristi ATP koji nastaje u mitohondrijima u bi u. Jajne stanice razvijaju se u jajnicima (ovarijima). Jajna stanica ome ena je plazmatskom membranom izvan koje se jo nalaze za titni omota i, pa stanica zajedno s omota em ini jaje. Tako nastale oocite zapo inju se dijeliti mejozom, ali se dioba zaustavi u ranim stadijima (mejoza I.). U ene taj zastoj mejoze traje do puberteta. Nakon toga svakog mjeseca sazrijeva po jedna jajna stanica. Za razliku od spermatogeneze, gdje se sva etiri proizvoda mejoze razvijaju u zrele spermije, u oogenezi se razvija samo jedna jajna stanica, a preostale tri polocite propadaju. Jajna stanica prenosi novom organizmu polovicu nasljedne upute, a uz to osigurava: 1. Hranjive tvari za po etni razvoj embrija 2. Upravlja ke molekule koje mogu uklju iti ili isklju iti gene iz njihove djelatnosti 3. Za titne omota e 4. Zapreku prodora ve eg broja spermija u jajnu stanicu

20.1. OPLODNJA
Oplodnja je spajanje kromosoma maj inske i o eve gamete, odnosno spajanje spermija i jajne stanice. Oplodnja mo e biti vanjska i unutarnja. Jajna stanica je nepokretna, pa spermij mora doplivati do nje. Od milijuna ispu tenih spermija samo neki nai u na jajnu stanicu. Spermij koji do e do jajne stanice prodire kroz za titne ovojnice jajne stanice i njezinu membranu. To prodiranje omogu uju enzimi koji se osloba aju iz akrosoma spermija. Po to je u jajnu stanicu u ao prvi spermij, ona primijeni polaritet i onemogu i daljnji ulaz ostalih spermija.

20.2. RAZVOJ JEDINKE

Zigota, oplo ena jajna stanica, dijeli se mitozama. Te brze diobe nazivaju se brazdanje. Iz jedne velike stanice nastaje mno tvo sitnih, koje ine kuglastu nakupinu koja se zove morula. Kada se u nakupini stanice oblikuje upljina nastaje blastula. Tijekom brazdanja zametak ne raste. Preraspodjelom stanica blastule i njihovim uvla enjem u unutra njost, ine nastaje udubina (blastopor) razvija se troslojna gastrula. Oblikovanje tkiva i organa naziva se organogeneza. Gastrula ima tri zametna listi a: ektoderm, mezoderm i endoderm. Iz zametnih listi a razvit e se tkiva i organi novog bi a.

ZAMETNI LISTI ektoderm mezoderm endoderm

ORGAN ODRASLE JEDINKE epiderma (ko a, kosa, lijezde), iv ani sustav i osjetila kostur, mi i i, krvo ilni sustav za izlu ivanje, spolne lijezde, epitel probavnih organa i di nih putova crijeva i epitelni dio unutarnjih organa (jetra, gu tera a, plu a)

BIOLOGIJA

43

20.3. SA ETAK
1. 2. 3. ivotinjski organizam po inje svoj ivot u trenutku oplodnje. Iz jedne jajne stanice, zigote, razvija se slo eno bi e poput ivotinje ili ovjeka. Spolne rasplodne stanice u haploidne jer njihovu nastanku prethodi redukcijska dioba stanica ili mejoza. Proizvodi mejoze geneti ki su razli iti. Spermiji nastaju u mu kim spolnim lijezdama, tj. sjemenicima (testisima), a jajne stanice u jajnicima (ovarijima). Oplodnjom se ujedinjuju jezgre maj inske i o inske gamete i poti e razvitak nove jedinke. Iz zigote, mitotskim diobama nastaje kuglasta nakupina stanica koja nadalje prolazi kroz razvojni stadij blastule i gastrule. Iz zaletnih listi a gastrule (ektoderm, mezoderm, endoderm) razvijaju se tkiva i organi. Tijekom razvitka embrija pojedine stanice postaju me usobno razli ite, one preuzimaju razli ite funkcije. Sli ne stanice tvore tkiva. Starenje i smrt su procesi kojima su podlo ni svi mnogostani ni organizmi.

4.

5.

21. IVOTINJSKA TKIVA

Grana biologije koja se bavi tkivima je histologija, a patologija istra uje promjene na tkivima uzrokovane starenjem i bolestima. U ivotinjama razlikujemo etiri osnovna tipa tkiva: pokrovno (epitelno), vezivno (konektivno), mi i no (muskularno) i iv ano (nervno) tkivo). BIOLOGIJA 44

21.1. POKROVNO (EPITELNO) TKIVO

Pokriva povr inu tijela te ome uje tjelesne upljine. Osnovna osobina je tijesna me usobna povezanost stanica. Epitelne stanice u gornjim di nim putovima imaju vrlo fine trepetljike koje tite plu a od mikroorganizama. Unutra njost crijeva obavija epitel ije stanice imaju vrlo sitna prstolika izbo enja kojima se pove ava povr ine stani ne membrane, a preko nje te stanice apsorbiraju molekule probavljene hrane.

21.2. VEZIVNO TKIVO

Osnovna uloga je povezivanje i podupiranje drugih tkiva. Stanice su razdvojene izvanstani nom tvari koju same izlu uju. Ta tvar mo e biti savitljiva (hrskavica), kruta (kost) ili teku a (krvna plazma, limfa). y RAHLO VEZIVNO TKIVO povezuje epitel s tkivima koja on prekriva. Stanice tog tkiva, fibroblasti, uronjene su u izvanstani nu tvar u kojoj prevladavaju kolagena te elasti na i mre asta vlakna. Kolagen je protein koji se sintetizira u fibroblastima. Masno tkivo je tako er oblik rahlog vezivnog tkiva. Svaka masna stanica sadr i masnu kapljicu koja mo e ispuniti cijelu stanicu. Osim to pohranjuje zalihe mast to tkivo ini toplinsku izolaciju te tako titi unutarnje organe. y VLAKNATO VEZIVNO TKIVO kolagen ini vlakna, povezana u snopove, to daje savitljivost i vrsto u tkiva tetiva (povezuje mi i e i kosti) i ligamenata (povezuje kosti). Hrskavica je vrsto, ali savitljivo vezivno tkivo u kojem su kolagena vlakna uklopljena u osnovnu tvar izgra enu od proteina za koje su vezani e eri. Kosti izgra uju kostur, a gra ene su od vezivnog tkiva ija je izvanstani na tvar mineralizirana. Stanice tog tkiva izlu uju kolagen i kalcijev fosfat, koji se skrutne tvore i hidroksiapatit. Krv je vezivno tkivo ije su stanice u teku oj plazmi, prema tome izvanstani na tvar je teku a.

21.3. MI I NO TKIVO
Stanice mi i nog tkiva su duga ke i mogu se istezati. U tim vlaknima nalaze se brojna mikroskopska vlakna proteinske naravi (miozin i aktin najzna ajniji su proteini u tim stanicama). 1. POPRE NO-PRUGASTI MI I I odgovorni su za voljne pokrete ovjeka. 2. SR ANI MI I izgra uje stezljivu sr anu stjenku. Njegovo stezanje nije pod kontrolom na e volje. 3. GLATKI MI I I nemaju prugastu strukturu,a njihovo stezanje ne mo e se kontrolirati voljom. U sisavaca se nalaze u stjenkama krvnih ila i crijeva te u nekim unutarnjim organima.

21.4. IV ANO TKIVO

iv ano tkivo sadr i iv ane stanice ili neurone, izgra uje mozak i le nu mo dinu te periferne ivce i genitalije. Na iv anoj stanici razlikujemo tri dijela: dendrite (kra a razgranata vlakna koja provode iv ane impulse u stanicu), tijelo stanice (sadr i ve inu citoplazme i stani nu jezgru) i akson (du e iv ano vlakno koje odvodi iv ane impulse). Zada a iv anih stanica je primanje podra aja iz okoli a i provo enje signala do le ne

BIOLOGIJA

45

mo dine. Osim iv anih stanica postoje i glia-stanice koje ne provode signale ve su potpora i za tita iv anim stanicama.

21.5. SA ETAK
1. Stanice sli ne strukture i funkcije zdru ene su me usobno u tkivima. U ivotinjskom organizmu razlikujemo etiri osnovne vrste tkiva: pokrovno, vezivno, mi i no i iv ano. 2. Pokrovno tkivo prekriva tjelesne povr ine i unutarnje upljine. Stanice tog tkiva me usobno su vrsto povezane. Neke epitelne stanice specijalizirane su kao stanice za izlu ivanje ( ljezdane stanice). 3. Osnovna uloga vezivnog tkiva je povezivanje i podupiranje drugih tkiva. Razlikujemo rahlo i vlaknasto (hrskavica, kosti) vezivno tkivo. Kr je vezivno tkivo stanice kojega su uronjene u teku u izvanstani nu tvar. 4. Mi i no tkivo izgra uje stanice koje sadr e snopove proteinskih molekula (aktin, miozin). Razlikujemo tri tipa mi i nih tkiva: popre no-prugasto, glatko i sr ano. 5. iv ano tkivo sastoji se od iv anih stanica (neurona) i glia-stanica. iv ana stanica ima tri dijela: dendrite (dovode impulse u stanicu), tijelo (sadr i ve inu citoplazme), akson (vlakno koje odvodi impulse).

BIOLOGIJA

46

BIOLOGIJA 2

1. BIOLO KA RAZNOLIKOST
Raznolikost se mo e promatrati na razini gena, vrsta i ekosustava. Pod vrstom naj e e podrazumijevamo sli ne i me usobno srodne jedinke s istim brojem kromosoma, koje me usobnim razmno avanjem daju plodne potomke. Postoje ni e sistematske jedinice od vrste, a to su podvrste, varijeteti i forme. Ukoliko je odlike neke vrste stvorio ovjek, BIOLOGIJA 47

odabiru i samo one karakteristike koje njemu pogoduju, takve emo organizme pobli e odrediti slu e i se sljede im sistematskim jedinicama: kultivari, sorte, klonovi i linije.

1.1. SA ETAK
Biolo ka raznolikost je blago Zemlje i valja je uvati, a mo emo je promatrati na razini gena, vrste i ekosustava. Do sada je opisano 1,5 milijun vrsta. Sistematika je biolo ka disciplina koja prou ava raznolikost klasificiraju i ivi svijet po sistematskim jedinicama. Dvoimeno nazivlje je na in imenovanja koje je u 18.st. uveo Carl Linne. Prva rije imenuje rod, a druga opisuje vrstu. Osim internacionalne nomenklature, Linne stvara i sistematiku biljaka koja se kasnije iri na cijeli ivi svijet. Osnovna sistemska jedinica je vrsta, dok su vi e sistemske jedinice rod, porodica, red, razred, carstvo i nadcarstvo.

2. PREGLED I EVOLUCIJA IVIH ORGANIZAMA

ivi svijet dijeli se na dva nadcarstva: prokariote i eukariote. U ta dva nadcarstva nalazi se pet carstava: monera, gljive, protisti, biljke i ivotinje. PROKARIOTI BIOLOGIJA 48

1. Monera:

Arhebakterije Eubakterije Modrozelene alge Pra ivotinje Zeleni i svijetle i bi a i Alge kremenja ice Zelene alge i paro ine Sme e alge Crvene alge Sluznja e Alga ice Mje inarke Stap arke Mahovine Papratnja e Sjemenja e

EUKARIOTI 2. Protisti:

3. Gljive:

4. Biljke:

5.

ivotinje

Vrste nisu stalne i nepromjenjive, one se jedna iz druge razvijaju i mijenjaju. Mehanizmi kojima se to ostvaruje su: 1. Mutacija promjena gena 2. Spolni na in razmno avanja nove kombinacije gena 3. Prirodni odabir izumiranje i razvoj vrsta 4. Izolacija 5. Vrijeme Paleontologija znanost o izumrlim organizmima Endosimbiotska teorija (simbiogeneza) neke aerobne baterije i neke fotosintetske bakterije (cijano-bakterije) su u le u simbiozu s prokariotskom stanicom. Iz njih su se razvile biljne, odnosno ivotinjske stanice.

2.1. SA ETAK
Monere su prokariotski organizmi, dok u eukariote ubrajamo protiste, gljive, biljke i ivotinje. Virusi su estice ive tvari koje nisu organizmi. Vrste nisu stalne i nepromjenjive. Priroda odabire koja e vrsta opstati u okoli u, a koja ne. Linneov sistem je umjetan, a Darwinom prirodan jer ne svrstava bi a samo po obliku, ve i po srodnosti. Paleontologija je znanost o izumrlim ivotinjama.

3. VIRUSI
Virus otrov ivotinjskom podrijetla (Louis Pasteur) cjepivo protiv bjesno e

3.1. OSOBINE VIRUSA

1. Nemaju stani nu gra u ni metabolizam BIOLOGIJA 49

2. 3. 4. 5. 6.

Posjeduju samo jedan tip nukleinske kiseline Ne mogu se uzgajati na umjetnim hranjivim podlogama Obavezni su paraziti, mogu se umno avati samo u ivoj stanici Umno avaju se koriste i stani ni metabolizam domadara U velikom broju virusa nastalih brzim umno avanjem dolazi do ve eg broja mutacija, te nastaju novi podtipovi virusa.

Veli ina virusa iznosi 10 300 nm. Virusna je nukleinska kiselina obavijena za titnom ovojnicom bjelan evinastog sastava kapsidom, koja je gra ena od podjedinica kapsomera. Potpuno izgra ena zarazna virusna estica zove se virion. Elementarne virusne estice u stanici domadara sakupljaju se u ve e tvorbe razli itog oblika, a koje se nazivaju virusne uklopine (virusni kristal). Vidljive su samo elektronskim mikroskopom, a mogu biti smje tene u jezgri ili citoplazmi napadnute stanice.

3.2. PODJELA VIRUSA

1. Bakterijski virusi bakteriofagi gra eni su od jedne nukleinske kiseline koju obavija bjelan evinasta ovojnica. Tijelo faga naj e e ima glavu i rep. 2. Biljni virusi VMD, mozai na bolest duhana 3. Animalni virusi gripa, herpes, dje ja paraliza, bjesno a, upala mo danih ovojnica, AIDS, ebola

3.3. CIJEPLJENJE ILI VAKCINACIJA

Zara ena stanica se bori protiv virusa izlu ivanjem tvari koju nazivamo interferon. Cijepljene se zasniva na uno enju promijenjenog uzro nika bolesti u organizam u malim koli inama ime se poti e tvorba protutijela. Di difterija, Te tetanus, Per hipavac, Polio dje ja paraliza, Mo ospice, Pa zau njaci, Ru rubeola, BCG tuberkuloza, Ana anatoksin, PPD pro i eni proteinski derivat

3.4. RETROVIRUSI
Skupini RNA virusa pripadaju retrovirusi. Njihova se geneti ka uputa nalazi u RNA, a pomo u enzima obratne (reverzne) transkripcije se prevodi u DNA. HIV ljudski virus nedostatka imunosti, uzrokuje AIDS (SIDA) sindrom ste ene imunodeficijencije. Postoje jo i viroide (samo nukleinska kiselina) i prioni (samo bjelan evine).

3.5. SA ETAK
Virologija je znanost koja se bavi prou avanjem virusa. Virusi su zarazne estice gra ene samo od jedne nukleinske kiseline (RNA ili DNA) i bjelan evinastog omota a. Nemaju stani nu gra u pa za svoje umno avanje koriste ivi organizam. Izvan ivog organizma mogu se koncentrirati u kristalnom obliku. Domadari virusa mogu biti bakterije, biljke, ivotinje i ovjek. Viruse koji ive na bakterijama nazivamo bakteriofagi. Posebnu skupinu virusa ine retrovirusi koji imaju sposobnost da svoju molekulu RNA pomo u vlastitog enzima prevedu u DNA. Virusi nukleinskom kiselinom prisiljavaju domadara da ih sintetizira. Najpoznatiji BIOLOGIJA 50

retrovirus je HIV, uzro nik side ili AIDS-a. Postoje jo manje zarazne estice od virusa, a to su viroidi i prioni. Viroidi su gra eni samo od jedne nukleinske kiseline, a prioni samo od bjelan evina.

4. BAKTERIJE
Nadcarstvo: prokarioti (Procaryota), carstvo: monera (Monera) Nemaju jezgrinu ovojnicu ve je geneti ki materijal u neposrednom doticaju s citoplazmom. To su jednostani ni organizmi, jednostavne gra e, male veli ine, brzog rasta i razmno avanja, nalazimo ih u gotovo svakom okoli u, razmno avaju se nespolno (diobom) ili spolno (konjugacijom), nisu ovisne o stani nim dijelovima drugih organizama, mogu se uzgajati na BIOLOGIJA 51

umjetnim hranjivim podlogama. Prosje na du ina bakterijske stanice je 1 m, a promjer 0,5 m. Dijelimo ih na kuglaste (koki), tapi aste (bacili) i spiralne (spirili, vibrionti i spirohete).

4.1. GRA A BAKTERIJE

Geneti ki materijal nukleoid. Ima stani nu stjenku, stani nu membranu, citoplazmu dok se kod nekih bakterija nalazi jo i bi , mezosom, ahura, citoplazmatska zrnca (granule) i izra taji koji slu e za prihva anje za stanice. Na osnovi Gramovog bojenja dijelimo ih na gram-negativne (stjenka sadr i svega 10% peptidoglikana) i gram-pozitivne (80% peptidoglikana). U nepovoljnim uvjetima stvaraju spore.
GRA A polisaharidi peptidoglikan (murein) ULOGA za tita daje stalan oblik bakteriji, na temelju koli ine peptidoglikana razlikujemo gram-pozitivne i gram-negativne bakterije regulira protok tvari u bakterijsku stanicu, sudjeluje u sintezi kapsule enzimski aktivno mjesto pri sintezi stani ne stjenke, sudjeluje u diobi, e e u grampozitivnih bakterija tvari citoplazme slu e bakteriji za biosintezu i kao izvor energije sadr i gensku uputu za diobu bakterije odre uje otpornost bakterije prema antibioticima slu e za sintezu bjelan evina pri uvna tvar koja se nalazi samo u starijih bakterija aktivno pokretanje, izostali su u nepokretnih bakterija Slu e razmno avanju

kapsula ( ahura) stani na stjenka

stani na membrana (plazmalema)

bjelan evine, ugljikohidrati, lipidi

mezosom

uvrnu e stani ne membrane voda, bjelan evine, peptidi, purini, pirimidi, nukleotidi i ugljikohidrati gusto sklup ana molekula DNA kru na molekula DNA RNA i bjelan evine glikogen, lipidi, polifosfati bjelan evina flagelin bjelan evina

citoplazma nukleoid (bakterijski kromosom) plazmid ribosomi 70S citoplazmatska zrnca (granule) bi evi (flagele) izdanci (fimbrije)

4.2. RAZMNO AVANJE

y y Binarna dioba jednostavna dioba, geneti ki jednake Konjugacija spolni na in, izmjena gena

Aerobne bakterije trebaju velike koli ine kisika za svoj opstanak, do energije dolaze aerobnim disanjem. Anaerobne ne mogu ivjeti u prisustvu kisika pa do energije dolaze procesima vrenja. Fakultativno anaerobne mogu ivjeti u uvjetima bez kisika i s kisikom.

4.3. PREHRANA
y Autotrofne iz anorganski spojeva sintetiziraju organske, nisu uzro nici bolesti o Fotosintetske fotosinteza, bakterioklorofil, ne osloba aju kisik 52

BIOLOGIJA

o Kemosintetske oksidacija razli itih anorganskih spojeva (metana, sumporovodika, nitrita) Heterotrofne ovise o organskim tvarima iz okoli a o Saprofitske razgra uju uginule organizme, uzrokuju razli ita vrenja (octeno, masla ko, mlije no-kiselo) o Parazitske ive u biljka,a ivotinjama i ovjeku, izazivaju bolesti

4.4. SA ETAK
Bakterije pripadaju prokariotskom carstvu Monera. Razlikujemo nekoliko osnovnih oblika bakterijskih stanica (kuglaste, tapi aste, spiralne i vibrioni). DNA bakterije je u direktnom kontaktu s citoplazmom. Razmno avaju se binarnom diobom i konjugacijom. U nepovoljnim uvjetima stvaraju spore. Razlikujemo autotrofne (fotosintetske i kemosintetske) i heterotrofne (saprofitske i parazitske) bakterije. ATP dobivaju disanjem i vrenjem.

5. ZNA AJ BAKTERIJA ZA PRIRODU I OVJEKA

Razgra uju uginule organizme, razgra uju organske tvari (mineralizacija) Uzrokuju vrenja: mlije no-kiselo, octeno Uzrokuju bolesti: bedrenica (antraks, crni ir), botulizam, salmonela, tuberkuloza, upala mokra nih putova, kvarenje zubi antibiotici, cijepljenje Mikrobakteriologija grana mikrobiologije koja prou ava bakterije Hranjive podloge mogu biti teku e, poluteku e ili vrste. Sterilizacija je postupak kojim se svi mikroorganizmi u nekom materijalu ubijaju ili iz njega uklanjaju (toplina, filtriranje, zra enje, ultrazvuk) Pasterizacija temperature ni e od 100C (prehrambena industrija)

BIOLOGIJA

53

Antibiogram mikrobiolo ka metoda koja se zasniva na ispitivanju utjecaja niza antibiotika na ispitivanu bakteriju (24h, 37C)

5.1. SA ETAK
Bakterije imaju veliki zna aj u kru enju tvari u prirodi. Razgra uju organske tvari uginulih organizama do anorganskih spojeva koje koriste zelene biljke. Nitrificiraju e bakterije doprinose pove anju koli ine nitrata u tlu, koje onda koriste zelene biljke. Du ikove bakterije oboga uju tlo du ikom, tzv. zelenom gnojidbom. Bakterije uzrokuju razli ita vrenja te se primjenjuju u mlije noj industriji i industriji za proizvodnju octene kiseline. Mnoge su bakterije uzro nici bolesti. Bakterije imaju veliko zna enje u proizvodnji antibiotika. Znanstvena disciplina koja istra uje bakterije, gljivice i druge mikroskopski sitne organizme naziva se mikrobiologija. U svrhu istra ivanja bakterija mo emo ih uzgajati na hranjivim podlogama koje mogu biti teku e, poluteku e ili krute.

6. CIJANOBAKTERIJE ILI MODROZELENE ALGE

Za razliku od bakterija, fotosintezom osloba aju kisik. Nemaju pokretnih oblika stanica. Razmno avaju se nespolno diobom i fragmentacijom niti. Veli ina im je 0,5 60 m, najve i su prokariotski organizmi. Vegetativno tijelo im je gra eno od jedne stanice ili kolonije stanica. Pojedina ne su stanice okrugle ili cilindri ne, rodovi krokokus, nostok, anabena, dok su kolonijalni oblici nitasti, oscilatorija. Imaju vrlo primitivnu organizaciju gra e. Stani na stjenka, membrana, citoplazma, ribosome, pri uvna zrnca i nukleoid. Nemaju plastide, Golgijevo tijelo, endoplazmatski retikulum i oblikovanu jezgru. U nitastih se oblika nalaze specijalizirane stanice heterociste ija je uloga vezanje du ika. Neke modrozelene alge tvore spore akinete. BIOLOGIJA 54

GRA A stani na stjenka kromatoplazma (obojeni periferni dio citoplazme) grani ni sloj izme u kromatoplazme i citoplazme sadr i nukleoid centroplazma ribosomi (bezbojni dio 70S citoplazme) zrnca pri uvnih tvari heterociste murein, pektin, glikoprotein sadr i pigmente u tilakoidima, klorofil a, ksantofil, karotenoid i fikobilin (fikocijan i fikoeritrin) plinske vakuole gra en od dna kao u bakterija RNA i bjelan evine cijanoficejski krob (u cijanoficejskim zrncima), proteini sadr e glikolipide i fikobiline

ULOGA za tita, pektin bubri u sluzavi ili gelasti ovoj fotosinteza prisutne su samo u nekih vrsta, a reguliraju plutanje na odre enom nivou u vodi genetska uputa za diobu genetska uputa za sintezu bjelan evina pri uvna tvar kod nitastih oblika za vezanje du ika

Osim zelenog pigmenta klorofila, mogu sadr avat jo i karotenoide (naran asto-crven), ksantofile ( uti), fikobiline (fikocijan, modar, fikoeritin, crven). Boja steljke ovisi os sastavu i koli ini pigmenta te o valnoj duljini svjetlosti kojoj je alga osvijetljena (kromatska adaptacija). Tijekom fotosinteze nastaje kisik i poseban oblik kroba, tzv. cijanoficejski krob sli an glikogenu. Razmno avaju se nespolno, obi nom diobom i fragmentacijom niti (dijelovima). iroko su rasprostranjene (kozmopoliti). Cvjetanje, stvaranje sedrenih barijera, simbioza, vezanje du ika, simbioza s li ajevima, pioniri vegetacije.

6.1. SA ETAK
Modrozelene alge pripadaju skupini prokariotskih organizama, Monera. Za razliku od bakterija, isklju ivo su fotosintetski organizmi koji osloba aju kisik. Mogu fiksirati du ik. iroko su rasprostranjene. Razmno avaju se nespolno, diobom i fragmentacijom niti. Zajedno s li ajevima nastanjuju gole stijene i oskudna tla te se zato nazivaju pionirima vegetacije.

7. ZELENI I SVJETLE I BI A I
Nadcarstvo: eukarioti (Eucaryota), carstvo: protisti (Protista)

7.1. ZELENI BI A I
Euglena 15 500 m, vretenasti oblik stanice, ivi pojedina no,crvena o na pjega (stigma, fotoreceptivni organ koji sadr i pigmente karotenoide i astaksantin, slu i za primanje svjetlosnih podra aja), kontaktilna vakuola (skuplja vi ak vode), bi evi (pokretanje, dva bi a), mo e se hraniti heterotrofno i autotrofno (klorofil a i b, karotenoide i ksantofile, stvara krob paramilum), razmno avaju se uzdu nom diobom, poznato je oko 900 vrsta

BIOLOGIJA

55

7.2 SVJETLE I BI A I
Sadr e tvar luciferin koja u doticaju sa zrakom svjetluca (bioluminiscencija), stani na stjenka ima dvije brazde, popre nu i uzdu nu. Popre na predstavlja prstenasto udubljenje i dijeli stani nu stjenku na gornju polovinu, epiteku, i donju polovinu hipoteku. Na svakoj brazdi je pod jedan bi . Sadr i klorofil a i c, karotenoide i ksantofile. Produkti fotosinteze su krob i krobu sli ni poliglukani te kapljice ulja. Razmno avaju se vegetativno, diobom, spolni na in poznat u samo nekim rodovima. Bioindikatori su.

7.3. SA ETAK
Zeleni bi a i pripadaju skupini protista. Jednostani ni su organizmi koji se pokre u uz pomo dva bi a. Imaju zelenu boju zbog klorofila koji se nalazi u kloroplastima. Ve inom su autotrofni organizmi koji fotosintezom kao rezervnu tvar stvaraju paramilum, tvar sli nu krobu. U nepovoljnim uvjetima okoli a hrane se heterotrofno. Razmno avaju se uzdu nom diobom. Potje u od prabi a a. Svijetle i bi a i su jednostani ni protisti. Sadr e luciferin koji u doticaju sa zrakom svjetluca, to se naziva bioluminiscencija. Stani na stjenka se sastoji od celuloze, a gra ena je od epiteke i hipoteke. Pokre u se pomo u dva bi a. Fotosintezom proizvode kapljice ulja, krob i poliglukane. Ve ina vrsta ove skupine ivi u more, gdje ine glavninu fitoplanktona.

8. ALGE KREMENJA ICE

Jednostani ni protisti, ive pojedina no ili u kolonijama, stanica im je obavijena lju turicama koje su gra ene od kremena ili silicijeva dioksida (SiO2 ). Penate ive na dnu slatkih voda i mora. Imaju oblik tapi a, la e ili kija a. Centrice se za razliku od Penata ne pokre u aktivno ve lebde u jezerima i morima gdje ine plankton. Kremenja ice se razmno avaju jednostavnom diobom. Javlja se i spolno razmno avanje. Autotrofni su organizmi, klorofil a i c, karotenoide i ksantofile. Produkt fotosinteze je krizolaminarin, polimer glukoze. Sadr e i kapljice ulja. ive u vodama na kopnu, staja icama i teku icama te u moru.

BIOLOGIJA

56

8.1. SA ETAK
Alge kremenja ice pripadaju skupini protista. Njihovo se tijelo sastoji od lju ture u koje je ugra en silicijev dioksid. Razmno avaju se jednostavnom diobom i spolno. ive u slatkim vodama, moru i oceanima. Imaju va nu ulogu pri stvaranju kremene ili dijatomejske zemlje.

9. ZELENE ALGE I PARO INE

ZELENE ALGE Zelena boja klorofil, jednostani ne (pojedina no ili kolonije, naj e e okrugli, neki imaju bi eve) i vi estani ne (mje inast oblik, nerazgranati nitast, razgranati nitast, lisnati). Klorofil a i b, karotenoidi i ksantofili. Fotosintezom se osloba a kisik i krob. RAZMNO AVANJE Nespolno: vegetativno jednostani ni diobom, vi estani ni dijelovima steljke, uz pomo spora nespolne rasplodne stanice BIOLOGIJA 57

Spolno: gamete, izmjena generacije sporofit (2n) i gametofit PREDSTAVNICI 10 000 vrsta, 10-tak redova y Jednostani ni oblici o Ki na alga nema bi eva, razmno avanje diobom o Klamidomonas slatkovodna alga, dva bi a, o na pjega (svjetlost), vakuola, razmno avanje spolno (izogamija, mu ke i enske spolne stanice su vanjskim dijelom jednake i obje su pokretne) i nespolno zoosporama (pokretne spore s bi evima). U povoljnim uvjetima razmno avanje je uvijek nespolno. o Alge krasnice slatkovodne zelene alge, razmno avanje konjugacijom y Kolonijalni oblici o Volvoks oblik kugle 500 60 000 vegetativnih stanica, podjela rada na tjelesne i spolne stanice, razmno avanje nespolno i spolno o Vodena mri ica slatkovodna alga y Vi estani ni oblici o Spirogira stani na stjenka od celuloze i pektina, mekana i sluzava, spiralni oblik kloroplasta, razmno avanje nespolno (diobom i fragmentacijom niti) i spolno (konjugacijom), nema bi eve o Kladofora slatka i slana voda, morske vrste imaju izomorfnu izmjenu generacija (gametofit se vanjskim izgledom ne razlikuje od saprofita) o Kaulerpa vegetativno razmno avanje o Jadranski klobu i za podlogu pri vr en pomo u rizoida o Morska salata pojavljuje se na mjestima gdje je more one i eno, izomorfne izmjena generacija o Paro ine stalke i braki ke vode, jajne stanice su velike i nepokretne (oogonij, enski spolni organ), anteridiji (mu ki spolni organ) razvija spermalne stanice (male, bi evi, brze)

9.1. SA ETAK
Zelene alge sadr e razli ite pigmente: klorofil a i b, te u malim koli inama karotenoide i ksantofile. Razmno avaju se nespolno i spolno, a u nekih predstavnika prisutna je i izmjena generacija. Razlikujemo jednostani ne, vi estani ne i kolonijalne oblike. Zna ajni su proizvo a i kisika i organske tvari.

10. SME E ALGE I CRVENE ALGE

10.1. SME E ALGE
Obitavaju isklju ivo u moru, hladnija, sjeverna mora, ali ima ih i u Jadranu. Steljka je vi estani na, mo e biti razgranata, nerazgranata, vrp asta ili listasta. Razvijeniji oblici imaju dijelove nalik korijenu, stabljici i listovima. Sadr e feoplastide (zlatno-sme e plastide), klorofil a i c, karotenoide, a od ksantofila fukoksantin koji im daje sme u boju. Rezervna tvar je laminarin, kapljice ulja i alkohol. Razmno avaju se nespolno (sporama) i spolno (gametama). Izomorfna i heteromorfna (ima razlike izme u gametofita i sporofita) izmjena generacija. Sadr e velike koli ine vitamina A, B i C hrana i za in. Podrijetlo od prabi a a. BIOLOGIJA 58

y y y y y

Diktiota izomorfna izmjena generacija, rasplodni organi dolaze u nakupinama, oogonija ili anteridija Padina Jadranski bra i endem, konceptakuli (udubljenja u steljci u kojima su smje teni rasplodni organi), prikrivena izomorfna izmjena generacija Vrste roda Cystoseira ive u moru na pjeskovitom tlu i vrstim podlogama, nego su jadranski endemi i bioindikatori Bobi arka

10.2. CRVENE ALGE

Steljka je vi estani na, mo e biti lankovita ili nitasta, unutra nji sloj je gra en od celuloze, a vanjski od pektina koji je obi no sluzav. Crveni pigment fikoeritrina (nalazi se u plastidima koji se nazivaju rodoplasti). Karoteni, ksantofili, klorofil a (i u nekih vrsta i d i modri fikocijan), produkt fotosinteze je floridejski krob. Razmno avanje je nespolno i spolno. U davnoj pro losti su tvorile naslage stijena koje danas nazivamo litotamnijski vapnenac ili litavac.

10.3. SA ETAK
Crvene alge ve inom ive u moru i to e e u toplim morima i na ve im dubinama. Njihova boja potje e od pigmenta fikoeritrina. Fotosintezom stvaraju floridejski krob koji se upotrebljava kao tirka. Mogu se razmno avati nespolno i spolno. Sme e alge ive samo u moru i to prete ito u hladnijim morima. Sadr e velike koli ine fukoksantina koji im daje sme u boju. Fotosintezom proizvode laminarin, kapljice ulja i alkohol. Sme e i crvene alge razmno avaju se spolno i nespolno. Crvene nemaju bi eve ni u jednom razdoblju ivota te se smatra da su srodne modrozelenim algama. Sme e imaju bi eve te se smatra da potje u od prabi a a.

ODJELJAK

FOTOSINTETS KI PIGMENTI klorofil a i b, karotenoidi i ksantofili klorofil a i c, karotenoidi i ksantofili

REZERVE HRANE U STANICI paramilum, ugljikohidrat sli an krobu krob i krobu sli ni poliglukani, kapljice ulja

KOMPONENTE STANI NE STJENKE nemaju stani nu stjenku nego tijelo obavija pelikula

STANI TE ve ino u slatkoj vodi, a neki u morskoj u planktonu mora i slatkih voda

EUGLENOPHYTA zeleni bi a i

PYRRHOPHYTA svijetle i bi a i

celuloza

BIOLOGIJA

59

BACILLARIOPHYTA alge kremenja ice, Diatomeae CHLOROPJYTA zelene alge PHAEOPHYTA sme e alge

klorofil a i c, karotenoidi, uglavnom fukoksantin klorofil a i b, karotenoidi i ksantofili klorofil a i b, karotenoidi i obilje fukoksantina fikoeritrin, karoteni, ksantofili, klorofil a, u nekih i klorofil d i fikocijan

krizolaminarin kremen ili silicijev polimer glukoze dioksid SiO2 i kapljice ulja krob laminarin, kapljice ulja i alkohol celuloza, pektin celulozna stani na stjenka koju esto obla e sluz od alginske kiseline

u slatkim vodama i moru u slatkim vodama i moru u moru

RHODOPHYTA . crvene alge

floridejski krob

celuloza i pektin

ve inom u moru, a postoje i slatkovodne vrste

10.4. ZNA AJKE PROTISTA

y y y y y y y y y Primarno ive u vodi ili vla noj okolini Ve inom su aerobni i koriste mitohondrije za stani no disanje Mogu biti fotoautotrofi, heterotrofi ili izmjenjivati autotrofnu i heterotrofnu prehranu Postoje velike razlike u na inu razmno avanja, obliku tijela i na inu ivota Razlikuju se po veli ini Neki ive u zadrugama, ali nikad ne izgra uju tkiva Ve ina protista je pokretna, imaju bi bar u jednom dijelu svog ivota Bi evi prokariota i eukariota nemaju isto podrijetlo Iako alge imaju klorofil a, uvelike se razlikuju po svojim pomo nim pigmentima (karoteni, ksantofili, fikobilini) koji hvataju valne duljine svjetlosti na koje klorofil a nije osjetljiv U nepovoljnim uvjetima stvaraju spore

11. GLJIVE
Carstvo: gljive (Mycota) Stanice gljiva su duge niti, hife sve hife ine micelij. Plodi te je dio u kojem se nalaze sporangiji sa sporama. Gljive su heterotrofni organizmi i to saprofiti (hrane se organskom hranom koju proizvode drugi organizmi) i paraziti ( ive kao nametnici na biljkama, ivotinjama i ovjeku). Cikli ka izmjena generacija. Spolna generacija je gametofit (vi estani na jedinka s haploidnim stanicama), a nespolna je sporofit (vi estani na jedinka s diploidnim brojem stanica). Dijele se na alga ice, mje inarke i stap arke. Nakon ki e, na li u uta ljigava sluz ili naran asto-crvene kuglice. Tijelo se naziva plazmodij

BIOLOGIJA

60

11.2 ALGA ICE

Tijelo je micelij sastavljen od mno tva hifa koje su ispunjene jezgrama izme u kojih nema popre nih stjenki. Peronospora vinove loze nametnik koji u tkivu listova i plodova vinove loze razvija kratke nastavke, haustorije kojima ulaze u ive stanice Siva plijesan voli topla i vla na stani ta, stari kruh (siva pau ina s crnim pojasom)

11.3. SA ETAK
Gljive ne sadr e klorofil pa ne mogu same sebi proizvoditi hranu, one su heterotrofni organizmi i ive kao saprofiti ili paraziti. Vegetativno tijelo gljiva je micelij, a ine ga niti koje se nazivaju hife. Sluznja e su protisti iz kojih su se razvili gljive. Gljive dijelimo na alga ice, mje inarke i stap arke. Tijelo sluznja a naziva se plazmodij. Iz njega se razvija plodi te, sporangij pun spora. Ukoliko spora padne na vla no tlo, kroz nekoliko razvojnih oblika i dioba sposobna je ponovno postati novi plazmodij. Peronospora i siva plijesan poznate su alga ice iji je micelij gra en od hifa, izme u kojih nema pregrada, pa hife sadr e mnogo jezgara.

12. MJE INARKE

Brojna skupina gljiva, spore razvijaju u mje inici ili askusu (naj e e 8 spora). Spore u askusu nazivamo askosporama. Postoje i mje inarke koje se razmno avaju pupanjem ili one koje stvaraju druge tipove spora, poput konidija ili zra ne spore. Dijelimo ih na gljivice (manje) i mje inarke koje razvijaju plodi ta (ve e organizme).

12.1. GLJIVICE
Kva eve gljivice jednostani ne mje inarke, razmno avaju se nespolno, pupanjem (mo e i spolno askosporama). Pekarski i vinski kvasac. Kvasci su bogati vitaminima i to posebice iz skupine B. Zelena plijesan mo e se razmno avati s dvije spore. Askospore nastaju unutar mje inice askusa, a konidije pregra ivanjem vr nih dijelova hifa.

BIOLOGIJA

61

Ra ova gljivica parazitira u plodnici trava, pa se u klasu na tom mjestu ne razvija p eno, ve tamni ro i . U ro i u se nalazi otrovni alkaloid ergotin.

12.2. MJE INARKE KOJE RAZVIJAJU PLODI TA

Micelij ima brojne hife hitinskih stjenki. Hife su redovito vi estani ne jer su pregra ene popre nim stjenkama. Micelij razvija plodi ta koja mogu biti pod zemljom kao u tartufa ili iznad zemlje kao u naran aste zdjeli arke. Dio plodi ta u kojem se nalazi sporangij sa sporama naziva s himenij.

12.3. RAZMNO AVANJE

U askusu ili mje inici razvijaju se askospore. Askus je sporangij u kojem spore nastaju mejozom. Spore su razli itog spola, fiziolo ki su razli ite i ozna avaju se sa + i jer se me u njima vanjske razlike ne uo avaju. Plodi te se mo e oblikovati jedino u slu aju kad su se negdje pod zemljom susreli miceliji dvaju spora suprotnog predznaka. Micelij koji kliju iz spora predstavljaju gametofit. Njihovim udru ivanjem izgra uje se plodi te. U donjem dijelu plodi ta dolazi do stvaranja spolnih organa (gametogenija) koji se me usobno spoje. Spajanje cijelih spolnih organa naziva se gametangiogamija. Pritom mu ki spolni organ preto i svoje spolne jezgre u enski spolni organ iz kojeg kliju hife. Time nastaje dikariontski, dvojezgreni stadij saprofit koji je gra en od askogene hife s po dvije jezgre. U podru ju himenija dolazi do stvaranja mje inice (askusa). U mje inici dolazi do stapanja jezgara (kariogamija) i uz redukcijsku diobu u njoj nastaju haploidne spore. Njihovim rasipanjem ponovno zapo inje stvaranje nove generacije gametofita.

12.4. SA ETAK
Mje inarke imaju pregra ene hife i u svakoj je pregradi jedna jezgra. Micelij s jednom jezgrom predstavlja gametofit iz kojeg se razvija dvojezgreni sporofit. Sporofit razvija mje inice, sporangije. Spolno razmno avanje kod mje inarki odvija se gametangiogamijom. Naj e e nespolni na in razmno avanja je pupanje. Poznate gljivi kao kvasi, kistac i ra ova gljivica su mje inarke. Kvasci se hrane e erom i kao produkt nastaje CO2 i etanol. Kistac je zelena plijesan iz koje se kemijskom obradom mo e izolirati antibiotik penicilin. Ro i ra ove gljivice sadr i ergotin. Neke mje inarke razvijaju plodi ta (tartufi, smr ak).

13. STAP ARKE

Micelij je gra en od vi estani nih hifa, poput onih u mje inarki. Micelij na povr ini zemlje razvija plodi te na kojem uglavnom razlikujemo stru ak klobuk. Plodi te je dio gljive koji slu i ra reprodukciju. U ve ini mladih gljiva plodi ta su obavijena ovojem, velumom. Glavna odlika stap arki je da im se etiri spore razvijaju u stapki. Stapka ili bazidija je sporangij stap arki. Spore na bazidiji nazivaju se bazidiospore. One nisu zatvorene u mje inice, ve vire prema van iz bazidije. Himenij je dio plodi ta u kojem su smje tene bazidije. One gljive kod kojih se jasno razaznaje klobuk i stru ak nazivamo klobu arke. Neke klobu arke imaju himenij poput listi a, rupi ast ili je ast. Ako je plodi te zatvoreno i izvana obavijeno korastom opnom onda takve gljive nazivamo trbu arama. Neke stap arke nemaju stru ak, ve jer njihovo plodi te od samo pola klobuka s jedne strane priraslo uz debelo drve e. Njih nazivamo gube. Zadnje su capice koje imaju razgranato plodi te. Mnoge vrste gljiva su BIOLOGIJA 62

otrovne (zelena pupavka, gljiva ludara, muhara). Najotrovnija je zelena pupavka. Bukova e i pe urke ( ampinjoni) su jestive. Neke stap arke parazitiraju na razli itim organima biljaka (hr e p enica, snijeti kukuruz, p enica, zob, je am ili ra ).

13.1. RAZMNO AVANJE

Spore se dijele na enske (+) i mu ke (-). Padne li na plodno tlo razvit e se vi estani ni micelij, gametofit, ije stanice imaju jednu jezgru. Primari micelij je dakle mu ki ili enski. Kad se susretnu miceliji razli itih spolova, do i e do somatogamije i do stvaranja plodi ta. Somatogamija je takav na in spolnog razmno avanja gdje tjelesna stanica preuzima ulogu spolne. Plodi te nastaje iz sekundarnog micelija ije hife imaju u stanici dvije jezgre (+ i -). U podru ju himenija u stapci (bazidij) dvije se jezgre najprije fuzioniraju u zigotu, a zatim kroz dvije mejoti ke diobe iz zigote nastaju posebno etiri bazidiospore (dvije + i dvije -). Dozrele spore raznose se, a neke od njih daju nove potomke.

13.2. SA ETAK
Stap arke imaju pregra ene hife. Micelij s jednom jezgrom predstavljaju gametofit iz kojeg se razvija dvojezgreni sporofit. Sporofit razvija stapke. Spolno razmno avanje kod stap arki odvija se somatogamijom. Stap arke mo emo dijeliti na otrovne i jestive, a prema izgledu plodi ta na klobu arke, trbu are, gube i capice. Posebna su skupina snijeti i hr e koje za razliku od saprofitskih stap arki parazitiraju na odre enom domadaru.

14. GLJIVE U SIMBIOZI

Simbioza je usko povezan zajedni ki ivot dvaju razli itih organizama u kojem oba imaju od toga neku korist. Li aj je simbioza gljive i alge. Gornja kora je puna gusto nabijenih hifa s debelim stjenkama. Srednji asimilacijski sloj je pun algi i tankostjenih hifa. Sr je sloj li aja kojeg tvore rahlo raspore ene hife gljiva. Donja kora mo e, ali ne mora postojati, sli ne je gra e kao i gornja, iz nje izlaze rizoidi, nitaste izrasline kojima se li aj pri vr uje za podlogu kako bi upio vodu i minerale. Li ajevi ne uspijevaju ivjeti ondje gdje je zrak one i en. Razmno avaju se jednako kao gljive mje inarke. Razmno avaju se i vegetativno (nespolno). Tome slu e soredije tjele ca koja ine skupina algi obavijenih hifama gljiva. MIKORIZA simbioza gljiva i biljaka

BIOLOGIJA

63

14.1. SA ETAK
Simbioza mje inaki i algi naziva je li aj. Alga opskrbljuje gljivu ugljikohidratima, a gljiva alge mineralima i vodom. Li aj se uglavnom razmno ava vegetativnim putem, pomo u soredija. Mikoriza je simbioza gljive i biljaka, u kojoj biljke dobivaju vodu, a gljive ugljikohidrate.

15. BILJKE
Carstvo: biljke (Plantae) Vi estani ni autotrofni eukarioti, imaju u stani noj stjenci celulozu, sadr e i kloroplast a kao glavni fotosintetski pigment. Imaju tanki vo tani sloj da sprije i gubitak vode. Pravilna izmjena generacija. Spolna generacija je gametofit vi estani na jedinka ije stanice sadr e polovi an broj kromosoma. Nespolna generacija je sporofit vi estani na jedinka ije stanice sadr e diploidan broj kromosoma. Gametofit proizvodi haploidne gamete ijim spajanjem nastaje zigota koja se razvija u diploidni sporofit. Mejoti kim diobama u sporofitu nastaju haploidne spore. Iz spora mitoti ki raste haploidni gametofit. Jednostavnije bilje imaju ja e razvijen gametofit od sporofita. Gotovo sve bilje koje danas vidimo oko sebe su sporofiti. Gametofit je bio reduciran jer je s obzirom na oplodnju bio neusporedivo ja e vezan za prisustvo vode. Saprofit se par evolucijom jako razvio. BIOLOGIJA 64

15.1. KLASIFIKACIJA BILJA

y y Nevaskularne biljke nemaju pravo provodno tkivo i vegetativne organe o Mahovine Vaskularne biljke imaju pravo provodno tkivo i vegetativne organe o Papratnja e o Sjemenja e  Lepezasto, odnosno igli asto listaste golosjemenja e  Perasto listaste golosjemenja e  Kritosjemenja e

15.2. RAZVOJ BILJAKA

Prva prilagodba na kopneni okoli je za tita gameta i embrija unutar samog gametofita. To su svojstvo prve ostvarile mahovine. Druga prilagodba je razvitak provodnog tkiva, koje su ostvarile papratnja e Tre a prilagodba je nastanak sjemenke. Ona je osigurala biljkama brzo naseljavanje Zemlje dobro uvaju i biljni embrio. Prvu sjemenku razvile su golosjemenja e. etvrta prilagodna je razvitak kritosjemenja a, odnosno onih biljaka koje mogu stvoriti cvijet i plod. Kod kritosjemenja a je sjemeni zametak skriven.

15.3. SA ETAK
Biljke vode podrijetlo od nekih zelenih algi koje su ivjele prije vi e od 400 milijuna godina. Sve biljke ive na kopnu, a one koje nalazimo u vodi naknadno su pre le na takav na in ivota. Nazo nost biljaka na kopnu osobito je zna ajna jer omogu uje opstanak ivotinja i ovjeka. Izmjena generacije gametofita i sporofita karakteristi na je za bilje. Evolucija stabla ica odvijala se ja im razvojem sporofita. Raznoliko biljno carstvo dijelimo na mahovine, papratnja e i sjemenja e.

16. BILJNA TKIVA BIOLOGIJA 1 17. GRA A BILJKE

Tijelo biljke dijelimo na izdanak (nadzemni dio) i korijen (podzemni dio). Izdanak je sastavljen od listova, stabljike, vegetacijskih vr kova i pazu nih pupova. Korijen raste u zemlju i na njemu razlikujemo glavni korijen i bo no korijenje, kao i korijenove dla ice i korijenova kapa.

17.1. STABLJIKA
Nadzemni dio biljke, nosi ostale dijelove. Razvija se iz vegetacijskog vr ka. Sadr i brojne ile pomo u kojih provodi asimilate, vodu i mineralne tvari. Na vrhu glavne stabljike je tjemeni pup, a u njemu vegetacijski vr ak koji slu i rastu stabljike u vis. Zeljaste biljke su one koje u svojoj gra i nemaju mnogo potpornog tkiva, pa ne mogu dose i zna ajniju visinu. Uglavnom ive jednu ili dvije godine. Jednogodi nje (kukuruz, p enica), BIOLOGIJA 65

dvogodi nje (kupus, mrkva, luk, per in, celer, prve godine skupljaju hranu u korijenu ili lukovici, a druge procvjetaju), vi egodi nje (krumpir, luk). Drvenaste stabljike su stabla, grmovi i polugrmovi. Stabla (hrast, bukva, grab, brijest), grmovi (glog, lijeska, ru a), polugrmovi (kadulja, maj ina du ica). PREOBRAZBE STABLJIKE podzemne stabljike (krumpir, e njak, perunika), trn (ru a, glog), vitica (vinova loza) Nespolno razmno avanje stabljikom odvija se reznicama (dijelovi stabljike), provaljenicama (grane mati ne biljke koje prilije u uz tlo) i vrije ima (nitasti nastavci stabljike koji se pru aju po zemlji).

17.2. LIST
Glavni fotosintetski organ, dijeli se na tri dijela: plojku (najva niji dio lista, njome list fotosintetizira i transpirira), peteljku i osnovu lista. Dvije skupine listova: jednostavni i sastavljeni. Prvi listovi su se zametnuli jo u sjemenci, a nazivamo ih supke ili kotiledoni. Lisna plojka ima svoj ilni sistem ili nervaturu (mre asta, prugasta, paralelna ili viti asta nervatura). PREOBRAZBE LISTOVA trnovi (kaktus), vitice (gra ak), lapovi i latice, hvataljke (biljke meso derke). Razmno avanje listovima nije esta pojava.

17.3. KORIJEN
U vr uje biljku u zemlju, upija vodu i minerale te skladi ti rezervnu hranu, razvija se iz klicinog korijena prilikom klijanja sjemenke. Rast omogu ava vr no tvorno tkivo. Provodni elementi (floemi i ksilemi) se izmjenjuju, a raspore eni su zrakasto. Biljke mogu razviti pravi korijen ili upavi korijen. Ima biljaka koje nemaju korijen. PREOBRAZBE KORIJENA per in, mrkva ili celer (sadr i mnogo osnovnog tkiva u kojemu su pohranjene pri uvne tvari, repast ili vretenast korijen), ciklame, zlatice (zadebljalo bo no korijenje, korijenski gomolji), br ljan (zra no ili adventivno korijenje)

17.4. SA ETAK
Osnovni su dijelovi biljke izdanak sa stabljikom i listovima te korijen. Stabljika je os izdanka koja brojnim ilama provodi vodu i mineralne tvari te asimilate. Ona se razvija iz vegetacijskom vr ka. Mjesto na stabljici na kojem izbijaju listovi naziva se nodij. Na pazu cu lista nalazi se pup iz kojeg se mo e razviti nova grana. Takav se pup naziva aksilarni pup. Drvenaste stabljike mogu biti polugrmovi, grmovi i stabla na kojima razlikujemo deblo i kro nju. Vegetativno razmno avanje stabljikom vr i se pomo u reznica, povaljenica, vrije a i podzemnih stabljika. List je fotosintetski organ. S obzirom na vrstu biljke raznih je oblika i rasporeda ila. Na listu razlikujemo plojku, peteljku i osnovu lista. Korijen, stabljika i list mogu se preobraziti u organe kao to su trn, vitica, gomolj, lukovica. Glavna je uloga korijena da dr i biljku u zemlju, upija vodu i mineralne tvari, te skladi ti rezerve hrane. Korijen je pravi ako na njemu dobro lu imo glavni korijen i bo no korijenje, a ako ne onda je to upavi korijen.

BIOLOGIJA

66

18. MAHOVINE
Stanovnici kopna. Ne razvijaju pravi korijen, stabljiku ni listove. Tijelo se sastoji od stabalca, listi a i rizoida (nitaste izrasline koje pri vr uju mahovinu i imaju ulogu korijena). Nemaju prave provodne ile, nevaskularne su biljke, vodu upijaju itavom povr inom, ovisne su o vodi.

18.1. RAZMNO AVANJE

Kod mahovina je izra ena izmjena generacija saprofita i gametofita. Jednostani na haploidna spora klija u malu prokli nicu (protonemu). Iz nje se razvija stabalce s listi ima gametofit. Na vrhu stabalca su rasplodni organi. Ve ina mahovina je odvojena spola. Mu ki gametofit na vrhu ima anteridij (spermatozoidi). enski na vrhu ima arhegonij (mitozom nastaje jajna BIOLOGIJA 67

stanica). Za oplodnji je potrebna kap vode ili rosa kako bi spermatozoidi (svaki ima po dva bi a) doplivali do arhegonija i oplodili jajnu stanicu. Iz oplo ene jajne stanice razvija se sporofit. Sporofit se naziva sporogon, a ima izra en dr ak i tobolac. U tobolcu se mejozom stvaraju haploidne spore, koje su vrlo lagane pa kad tobolac izbaci svoj poklopac vjetar ih raznosi.

18.2. NA IN IVOTA MAHOVINA

U hrvatskoj su este mahovine vlasak, zden ara, mah tesetar. Sedrene barijere

18.3. SA ETAK
Mahovine u busenovima uglavnom ive na kopnu ili su naknadno pre le na ivot u slatkoj vodi. Mahovine su nevaskularne biljke jer nemaju razvijen provodni sustav. Kod njih je izra ena pravilna izmjena generacija. Tijelo mahovine je gametofit, na kojem razlikujemo rizoide, stabalce i listi e. Na vrhu stabalca smje teni su anteridij ili arhegonij. Oplodnjom u kapi vode nastaje oplo eno jaje iz kojeg klije sporofit (sporogon). Iz tobolca sporogona vjetrom se raspr uju spore. Njihovim klijanjem razvija se protonema. Poznate mahovine u Hrvatskoj su vlasak, zden ara, mah tresetar te sedrotvorci.

19. PAPRATNJA E
Prve biljke s provodnim ilama koje su se pojavile na Zemlji. Tijelo papratnja e ine korijen, stabljika i listovi. Prapaprati nemaju prave listove, a u crvoto ina i preslica su malih dimenzija pa su nazvani mikrofili. Samo skupina pravih paprati ima megafile, prave listove s razvijenim ilnim sustavom. Mladi listovi su smotani, a na donjoj strani nose sporangije. Provodne ile papratnja a izgra ene su iz odrvenjelih traheida (vrlo rijetko traheja) i produ enih sitastih cijevi. Tijelo je prekriveno kutikulom. Epiderma im je isprekidana pu ima koje omogu uju izmjenu plinova. Ovisne su o vodi u vrijeme razmno avanja. Slaba to ka paprati nije sporofit, nego gametofit (protalij) bez pravog korijena i provodnog tkiva, te pokretni spermatozoidi koji za kretanje trebaju vodu da bi obavili oplodnju.

BIOLOGIJA

68

19.1. RAZMNO AVANJE

Nespolno sporama, i spolno oogamijom. Imaju heteromorfnu izmjenu generacija. Spore se stvaraju u sporangijima, a gamete u gametangijima (arhegonij i anterifij). Kod svih je papratnja a dugotrajan sporofit postao dominantan. Mnoge papratnja e stvaraju jednake spore pa ka emo da su izosporne vrste. Neke stvaraju dva tipa spora: velike (megaspore) i male (mikrospore) heterosporne papratnja e. Iz makrospora se razvijaju enski, a mikrospora mu ki gametofiti. Gametofit ili protalij eto kratko ivi, ima krpast oblik, zelene je boje, obavlja fotosintezu te je puno samostalniji. Na gametofitu se razvijaju gametangiji: arhegonij ( enske spolne stanice) i anteridij (mu ke spolne stanice).

19.2. IVOTNI CIKLUS

Mejoti kom diobom u sporangiju nastaju haploidne spore. Kad sazru, sporangij popuca i spore se rasipaju. Ako spora padne na pogodno tlo, razvija se u gametofit (protalij) koji obavlja fotosintezu. Na protaliju se razvijaju enski (arhegonij) i mu ki (anteridij) spolni organi. Spermatozoid pomo u bi eva pliva kroz vodu od anteridija do jajne stanice u arhegoniju te je oplodi. Oplo ena se stanica razvije u sporofit i mlada biljka raste iz arhegonija na ra un gametofita. Okrugle tvorevine na donjoj stranici fertilnih (plodnih) listova (sporofita) nazivamo sorusi. Svaki je sorus nakupina sporangija. Sporangiji stvaraju spore iz kojih se razvijaju gametofiti.

19.3. RAZNOLIKOST
y y y y PRAPAPRATI dva roda, nemaju prave listove ni pravi korijen, stabljike bez provodnog tkiva CRVOTO INE od njih potje e veliki dio svjetskih rezervi fosilnog ugljena PRESLICE PRAVE PAPRATI

19.4. SA ETAK
Papratnja e su prve biljke stabla ice ije je tijelo ra lanjeno na korijen, stabljiku i listove. U ivotnom ciklusu prolaze haploidnu (gametofit) i diploidnu (sporofit) fazu s heteromorfnom izmjenom generacija. U razdoblju karbona papratnja e su imale veliku ulogu u vegetaciji Zemlje, dok su danas uglavnom malene biljke bez ve eg zanimanja. Saprofit papratnja a je dominantna generacija, a gametofit ili protalij rijetko prelaze veli inu od 1 cm. Ve inom su izosporne, ali postoje i heterosporne vrste. Danas su ivu e etiri skupine: prapaprati, crvoto ine, preslice i prave paprati. Preci dana njih vaskularnih biljaka bile su zelene alge. Prva kopnena biljka bila je Rhynia iz skupine psilopsida. ivjela je u siluru i devonu. Imala je golu stabljiku, jednostavnu provodnu ilu, pu i, rizoide, a na vrhovima dihotomskih organa sporangije. U devonu i karbonu biljke su evoluirale u vi e pravaca, prema preslicama, crvoto inama i papratima. Tada nastaju velike ume od kojih potje u naslage ugljena.

BIOLOGIJA

69

20. SJEMENJA E
Razvile su se od prapaprati za vrijeme karbona, a dominiraju tijekom perme. Megaspore ne ispadaju iz sporangija nego se unutar njega razvijaju u enski gametofit sjemeni zametak sjemenka. Dijeli ih na golosjemenja e i kritosjemenja e. Golosjemenja e su uvijek opskrbljene sekundarnim rastom, imaju sjemene zametke smje tene izravno na povr ini sporofita ili analognih struktura. Kritosjemenja e imaju sjemene zametke zatvorene u plodnici tu ka i posjeduju cvijet. Sjemenja a ima 235 000 vrsta (golosjemenja a oko 800, ostatak kritosjemenja e).
GOLOSJEMENJA E drvo ili grm samo traheide sporofit KRITOSJEMENJA E drvo, grm ili zeljasta traheje i traheide sporofit

Stabljika Drvo Dominantna generacija

BIOLOGIJA

70

Sporangiji Peludno zrnce Anteridiji Mikrosporofili Spermalne stanice Megaspora Megagametofit ( enski gametofit) Arhegonij Sjemeni zameci Opra ivanje Sjemenka Zametak Rezervne tvari Supke

u e eru od etiri stanice odsutni preobra eni u ljuske dvije nepokretne, pre ivljava samo ona koja oplodi jajnu stanicu, a druga ugiba nalazi se u megasporangiju od oko 500 stanica prisutni, osim u kositrenica na povr ini sporofita vjetrom slobodna na povr ini sporofita ili analognih struktura razvija se unutar megagametofita potje u od haploidnog megagametofita dvije ili vi e

u cvijetu od tri stanice odsutni preobra eni u pra nike dvije nepokretne, jedna oplodi jajnu stanicu, a druga se ujedinjuje sa sredi njom jezgrom nalazi se u megasporangiju od 7 do 8 jezgara (embrionska vre a) odsutni unutar tu ka uglavnom ivotinjama, u nekih skupina vjetrom ili vodom zatvorena u plodu, koji je nastao transformacijom plodnice (neki put i dijelova cvijeta) razvija se unutar megagametofita potje u od triploidnog endosperma jedna ili dvije

20.1. IVOTNI CIKLUS

Izmjenjuju se haploidni gametofit i diploidni sporofit. Biljka sjemenja a koja raste u prirodi predstavlja diploidni sporofit koji je ra lanjen na korijen, stabljiku i listove, sporofit u svojim sporangijima (mikrosporangiji i megasporangiji) proizvodi dvije vrste spora. Mikrosporangiji se nalaze u mu kim e erima (peludni e eri) golosjemenja a ili u cvijetu kritosjemenja a (pra nici andrecej). U njima nastaju mejoti kom diobom haploidne mikrospore (peludna ili polenova zrnca). Iz mikrospora se razvija jako reducirani mikrogametofit ili mu ki gametofit. Uvijek je bez anteridija (mu ki spolni organ), sastavljen od etiri stanice u golosjemenja a ili od tri stanice u kritosjemenja a. Mu ki gametofi stvara mu ke spolne stanice bez bi eva. Megasporangiji (sjemeni zameci) golosjemenja a su slobodni i nalaze se na plodnim listovima (megasporofilima) enskih e era. Kor kritosjemenja a se megasporangiji (sjemeni zameci) nalaze zatvoreni u plodnici tu ka (megasporofil). U megasporangiju mejoti kom diobom nastaju haploidne megaspore. Iz megaspore se razvija vrlo reducirani enski gametofit ili megagametofit. Megagametofit golosjemenja a ini 500 stanica, oblikuje arhegonij, a u kritosjemenja a je izgra en od sedam stanica te ne formira arhegonije ( enske spolne organe). Uloga je megagametofita stvaranje enske spolne stanice jajne stanice. Nakon oplodnje, ovoji oplo enog sjemenog zametka se mijenjaju, postaju vrsti i nepropusni za vodu, daju i osnovu novoj strukturi, sjemenki. Sjemenku ine slojevi ovojnice oko rezervnog tkiva u kojem se nalazi embrij mladi sporofit. Za razmno avanje sjemenja a bitna su BIOLOGIJA 71

1. Proizvodnja peludnih zrnaca otpornih na su u, omogu ava prijenos mu kog gametofita do sjemenog zametka 2. Prisutnost spermalnih stanica bez bi eva 3. Stvarane sjemenke koja omogu ava za titu klici, mladom sporofitu, dok uvjeti okoli a ne postanu prikladni za njegov razvitak Sjemenja e ne trebaju vodu za oplodnju. Sjemenka je djelotvoran rasprostranjenosti u vremenu i prostoru. Uloge sjemenke su: 1. irenje vrsta na naj iri mogu i prostor 2. Za tita i uvanje ivota embrija u nepovoljnim uvjetima okoli a 3. Posjedovanje rezerve hranjivih stvari za rast i razvoj novog sporofita mehanizam

20.2. SA ETAK
Sjemenja e su sve biljke koje stvaraju sjemenke. Podijeljene su u dvije velike skupine: golosjemenja e i kritosjemenja e. Kod golosjemenja a je sjemeni zametak slobodan na povr ini sporofita, a kod kritosjemenja a je zatvoren u plodnici tu ka. U drvu golosjemenja a nalaze se traheide, a kod kritosjemenja a traheje i traheide. Golosjemenja e se opra uju isklju ivo vjetrom, a kritosjemenja e uglavnom ivotinjama, ali u vjetrom. U sjemenja a dominira diploidni sporofit nad haploidnim gametofitom. Neke karbonske papratnja e stvaraju strukturu sli nu sjemenki. Prave su se sjemenja e pojavile u permu i trijasu prije oko 245 milijuna godina. Prvo se razvijaju golosjemenja e, a u razdoblju krede prije 145 milijuna godina javljaju se cvjetnja e.

21. GOLOSJEMENJA E
Imaju gole i slobodne sjemene zametke. U etinja a ih nose posebni listovi u obliku debljih ljuski, skupljenih op enito u enske e ere. Sjemenka koja se razvije iz sjemenog zametka u ve ine golosjemenja a tako er je gola. To su drvenaste biljke, drve a ili grmovi, ije drvo sadr i samo traheide, osim u kositrenica koje imaju i traheje. Razmno avaju se stvaraju i mikro i mega spore iz kojih se razvija mikrogametofiti (peludna zrnca) i megagametofit. Megasporangij s enskim gametofitom i ovojnicom ini sjemeni zametak.

21.1 IVOTNI CIKLUS

Stablo (sporofit) bora nosi dvije vrste e era. Peludni e eri, odnosno mu ki e eri dugi su 1-2 cm, a zreli su uto-sme e boje. Razvijaju se u prolje e na vrhovima donjih mikrosporofila koji nose po dva mikrosporangija. Iz stanica mikrosporangija mejoti kom diobom nastaju brojne haploidne mikrospore. One se razvijaju u peludna zrnca (nezreli mu ki gametofiti). U ovom je stadiju svako peludno zrnce nezrelo, sastavljeno od etiri stanice: dvije protalijske, jedne generativne i jedne vegetativne). U prolje e mu ki e eri osloba aju tisu e zrnaca u obliku utog praha. Svako peludno zrnce opskrbljeno je krilcima pomo u kojih je vjetar nosi do enskih e era (opra ivanje). enski e eri, e eri sjemenih zametaka, zna ajno su ve i od mu kih, nose ih gornje grane, zelene su boje, a razvijaju se u prolje e. Sastavljeni su iz spiralno polo enih sjemenih ljuski (modificirani listovi). Svaka nosi dva megasporangija, u kojima je po jedna mati na stanica megaspore. Megasporangij je okru en za titnim ovojem BIOLOGIJA 72

(integument) s otvorom mikropilom. Sve zajedno ini sjemeni zametak od diploidnog tkiva. Nakon opra ivanja peludno zrnce stvara peludnu mje inicu koja ulazi u sjemeni zametak. Od opra ivanja do oplodnje pro e vi e od godinu dana. Tijekom te godine mati na se stanica megaspore mejoti ki dijeli te nastaju etiri haploidne stanice, od kojih samo jedna pre ivi. To je megaspora. Ona raste, uzastopno se dijeli i izgradi enski gametofit (gametofit se razvija u spori) s 2-3 arhegonija, svaki s jajnom stanicom. Tek kada pro e vi e od godinu dana od opra ivanja generativna stanica peludnog zrnca se mitoti ki dijeli. Nastaje jedna sterilna stanica i jedna spermatogena stanica. Ona se podjeli stvaraju i dvije nepokretne spermalne stanice. Jedna spermalna stanica oplodi jajnu stanicu u arhegoniju. Sve se jajne stanice u sjemenom zametku oplode, ali se obi no samo jedna zigota razvije u zametak embrij. Zreli je embrij (klica) gra en iz klicina pupoljka, klicina korijenka i razli itog broja (obi no 8) supki. Sjemeni zametak se razvija u sjemenku bora s klicom obavijenom hranjivim, haploidnim stani jem i drvenastom sjemenom lupinom. Zrioba sjemenke traje godinu dana, a za to vrijeme se enski e er pove a i odrveni. Zatim se njegove ljuske otvaraju, osloba aju sjemenke s krilcima koje daleko raznosi vjetar.

21.2. SA ETAK
Golosjemenja e karakteriziraju goli sjemeni zameci na sjemenim ljuskama, skupljeni u enskim e erima etinja a. Sjemenke su u zrelim golosjemenja a gole, oprkriljene, a nalaze se u zrelim e erima. U sjemenki se nalazi klica (zametak) nove biljke, obavijen hranjivim stani jem, a izvana je za ti en vrstom sjemenom lupinom. Golosjemenja e u ciklusu razmno avanja prolaze diploidnu fazu (2n), sporofit (drvo koje vidimo) i vrlo reduciranu haploidnu fazu (n), a to je mu ki gametofit u peludnom zrncu bez anteridija i enski gametofit u sjemenom zametku s dva do tri arhegonija.

22. RAZNOLIKOST GOLOSJEMENJA A

Dijelimo ih u dvije skupine biljaka: y LEPEZASTO, ODNOSNO IGLI ASTO LISTASTE GOLOSJEMENJA A o Razred: ETINJA E (PINATAE) najbrojnija skupina, iglasto ili ljuskavo li e, jednodomne biljke, mu ke spolne stanice bez bi eva  PORODICA BOROVI igli asto li e, zimzeleno Jela, obi na smreka, omorika, ari , umski bor, alepski bor, crni bor, pinija  PORODICA EMPRESA stabla i grmovi s ljuskama ili igli astim listovima, sjemenke su bez klica empres, obi na borovica  PORODICA TISA drve e i grmovi s nje nim li em obi na tisa o Razred: Ginka  PORODICA GINKA ginko, dvodomno drvo s jako razgranjenim stablom, jako otporan na zaga enje atmosfere, raste u Kini i Japanu y PERASTO LISTASTE GOLOSJEMENJA E o Razred: KOSITRENICE imaju traheje u drvu, neke opra uju kukci  PORODICA KOSITRENICE krta kositrenica o Razred: Cikasi stabljika nalik palmi, pojavile su se u permu, dvodomne biljke  PORODICA CIKAS cikas

BIOLOGIJA

73

22.1. SA ETAK
Skupina golosjemenja a obuhva a oko 800 vrsta, a podijeljena je na dva pododjela: lepezasto, odnosno igli asto listaste golosjemenja e i perasto listaste golosjemenja e. Najpoznatiji i najbrojniji vrstama je razred etinja a s oko 550 vrsta. U ovu skupinu ubrajamo emprese, borove i tise. etinja e su neobi no va ne jer ine najve e crnogori ne ume na Zemlji. U vegetaciji Hrvatske va no mjesto ima porodica borova. Najva niji predstavnici ove porodice su jela, smreka, ari , umski bor, alepski bor i crni bor.

23. KRITOSJEMENJA E
Najbrojnija skupina biljaka, sve posjeduju cvijet, tijelo se dijeli na korijen, stabljiku i listove Evolucijski uspjeh ovih biljaka omogu ili su: y Razvoj cvijeta, koji za ti uje sjemeni zametak u plodnici i olak ava opra ivanje putem kukaca. Plodnica nakon oplodnje izgradi usplo e ploda koje okru uje i titi sjemenke y Velika redukcija enskog gametofita (od samo 7 stanica) y Sinteza novih kemijskih spojeva koji omogu uju privla enje ivotinja opra iva a i raznosa a sjemenki y Razvoj traheja, koje omogu uju vrlo brz transport vode u odnosu na traheide i sitastih cijevi koje olak avaju transport organskih tvari y Mogu nost gubljenja li a pre ivljavanje na stres okoli a, podnose uvjete koje golosjemenja e ne mogu y Prijelaz iz drvenaste u zeljastu stabljiku

23.1. CVIJET
Ogranak ograni enog rasta koji nosi listove razli ite preobra ene u svrhu razmno avanjacvijet se sastoji od ocvije a ( a ka i vjen i neke kritosjemenja e (sve jednosupnice i najprimitivnije dvosupnice) imaju ocvje e koje nije razlu eno u a ku i vjen i , ve je

BIOLOGIJA

74

homogeno i naziva se perigon), a ka (vanjski dio ocvije a, sastavljena od sterilnih listova lapovi za tita), vjen i (unutra nji dio ocvije a latice opra ivanje). Iznad vjen i a nalaze se pra nici mikrosporofili kritosjemenja a mu ki spolni dijelovi cvijeta. Svaki pra nik ini jedna pra ni ka nit koja na vrhu nosi jednu pra nicu, obi no ute boje. Pra nica je podijeljena u dvije polupra nice, od kojih svaka sadr i dva mikrosporangija (peludnice) u kojima nastaju brojna peludna zrnca. Tu ak je enski dio cvijeta, nalazi se iznad pra nika. Mo e biti gra en od jednog ili vi e plodnih listova (megasporofila). Oni su srasli i zatvaraju sjemeni zametak. Ima dugi vrat, plodnicu i nju ku. Plodnica sadr i jedan ili vi e sjemenih zametaka od kojih se nakon oplodnje razvijaju sjemenke. Cvijet koji ima i pra nike i tu ak je dvospolan, ina e je jednospolan. Ako su oba tipa cvijeta na isto stabljici onda je to jednodomna biljka, a ako su odvojeni onda je dvodomna.

23.2. OPRA IVANJE

1. Samoopra ivanje manji broj kritosjemenja a 2. Opra ivanje ivotinjama lijezde nektariji nektar prilago en samo odre enoj ivotinji a. Opra ivanje kukcima glavni opra iva i mirisi, boje b. Opra ivanje pticama kolibri i 3. Opra ivanje vjetrom 4. Opra ivanje vodom

23.3. SA ETAK
Kritosjemenja e su biljke najbolje prilago ene kopnenom ivotu, zato si u najbrojnije. Posjeduju cvijet, a sjemeni zameci su zatvoreni u plodnici tu ka. Nakon oplodnje stvaraju plod. Cvijet je ogranak ograni enog rasta koji nosi razli ito preobra ene listove u svrhu razmno avanja. Cvijet je gra en iz a ke (lapovi), vjen i a (latice), plodnih listova (tu ak) i pra nika. Pra nici su mu ki spolni dijelovi cvijeta, a tu ak enski. U plodnici se tu ka nalaze sjemeni zameci. Razvoj traheja i sitastih cijevi omogu ava brz transport tvari kroz biljku. Opra ivanje je prijenos peludnih zrnaca s pra nika na nju ku tu ka biljke iste vrste, ali razli itih jedinki (unakrsno opra ivanje). Opra ivanje se obavlja na razne na ine: samoopra ivanje, ivotinjama (najvi e kukcima), pticama, vjetrom i vodom.

BIOLOGIJA

75

24. IVOTNI CIKLUS KRITOSJEMENJA A

Cvijet kritosjemenja a mo e biti sitan ili jako uo ljiv, samostalan ili u cvatu, a u svojoj unutra njosti oblikuje dijelove kojima se biljke razmno avaju. Pra nici su mu ki spolni dijelovi cvijeta. U sporangijima pra nika nalaze se diploidne stanice (2n, mati ne stanice mikrospore). One se dijele mejozom pa nastaju haploidne mikrospore. Svaka mikrospora izgradi mikrogametofit ili peludno zrnce, sastavljeno od tri stanice: jedne vegetativne (stanice peludne mje inice) i dvije spermalne stanice bez bi eva. Nikad se ne stvaraju anteridiji. Plodnica tu ka sadr i sjemene zametke u ijoj se unutra njosti nalazi jedna diploidna stanica (2n, mati na stanica megaspore) koja se mejoti kom diobom dijeli. Tako nastaju etiri haploidne megaspore, od kojih tri degeneriraju, a samo jedna ostaje na ivotu. Ona se mitoti kom diobom dijeli i daje osam jezgara i to: dvije se jezgre pomi u prema sredini sjemenog zametka. Stapaju se i okru uju membranom pa nastaje jedna diploidna stanica tzv. sredi nja stanica; tri jezgre kre u u podru je nasuprot mikropili, svaka se od njih okru i stani nom stjenkom, te postaju stanice; ostale tri koje se smjeste blizu mikropile okru e se svaka svojom membranom, pa nastaju tri stranice. Najve a stanica smje tena izme u njih je jajna stanica. Ova struktura od sedam stanica naziva se embrijska vre a, a odgovora enskom gametofitu ili megagametofitu koji nikad ne oblikuje arhegonije. Opra ivanjem peludno zrnce dolazi na nju ku tu ka iste vrste. Ovdje peludno zrnce raste stvaraju i peludnu mje inicu koja prolazi kroz vrat tu ka, ulazi u plodnicu i omogu uje spermalnim stanicama pribli avanje embrijskoj vre i. Jezgra jedne spermalne stanice oplodni jajnu stanicu pa nastaje zigota, od koje se dalje razvija embrij (klica). Jezgra druge spermalne stanice stapa se sa sredi njom BIOLOGIJA 76

stanicom stvaraju i triploidnu stanicu, od koje se razvija endosperm. To je tkivo koje slu i za ishranu embrija prilikom klijanja sjemenke. Ova dvostruka oplodnja je karakteristi na za kritosjemenja e. Klica s endospermom je obavijena tkivom sjemenog zametka koje o vrsne i promijeni se ine i sjemenu lupinu. Plodnica se preoblikuje u usplo e. Biljka zavr ava ciklus razmno avanja ako je sjemenka prenesena bilo u plodu ili je samostalno uspjela prona i prikladno mjesto na kojem se u njoj budi klica iz stanja sna i razvija u mladu biljku.

24.1. PLOD
Nakon oplodnje istodobno se preoblikuju sjemeni zameci u sjemenke, a plodnica i svijet ili cvat u plod. Oblik, boja i veli ina sjemenki su razli iti. U kritosjemenja a je smje tena u plodu. Plod je uglavnom preobra ena plodnica u kojoj su smje teni sjemeni zameci, sekundarno preobra eni u sjemenke. U irem smislu plod je skup cvjetnih dijelova i susjednih organa koji preostaju nakon oplodnje te nose u sebi sjemenke. U plodu koji se razvije iz plodnice nakon oplodnje opa aju se idu i izvana prema unutra tri sloja: vanjski ko asti, srednji mesnati i unutarnji. Podjela plodova prema postanku: y Pravi nastaju samo iz plodnice y Skupni nastaju iz svatova y Nepravi nastaju iz plodnice i sporednih dijelova cvijeta

24.2. NA INI RASPROSTRANJIVANJA PLODOVA

y y y y y Pomo u vjetra (anemohorija) najve i broj plodova i sjemenki krilca ili dla ice koje olak avaju prijenos Pomo u vode (hidrohorija) plodovi vodenog bilja ivotinjama (zoohorija) kukci Djelovanjem ovjeka (antropogorija) Samostalno, autonomno (autohorija) gra ak, mahuna, trcalica

24.3. SA ETAK
U peludnicama pra nika iz diploidnih stanica mejoti kom diobom nastaju haploidne stanice, mikrospore. Mikrospora se razvija u mikrogametofit peludno zrnce. U plodnici se tu ka nalaze sjemeni zameci. Iz diploidnih stanica sjemenog zametka mejoti kom diobom nastaju etiri haploidne megaspore. Tri propadaju, a iz preostale nastaje osam jezgara koje oblikuju embrijsku vre u megagametofit sa sedam stanica, od kojim je samo jedna jajna stranica. Oplodnja je u kritosjemenja a dvostruka. Jedna spermalna stanica oplodi jajnu stanicu te nastaje zigota, a druga sredi nju stanicu daju i triploidnu stanicu. Iz oplo ene jajne stanice razvija se embrij klica mlade biljke, a iz triploidne stanice endosperm. Plod je preobra ena plodnica u kojoj su sjemeni zameci sekundarno preobra eni u sjemenke. Osim plodnice, plodove mogu izgraditi i drugi dijelovi cvijeta. Plodovi se dijele prema postanku na prave, skupne ili neprave.

BIOLOGIJA

77

25. RAZNOLIKOST KRITOSJEMENJA A

Dvije skupine (razreda): y DVOSUPNICE najbrojnija skupina kritosjemenja a 170 000 vrsta dvije supke (kotiledona) u sjemenki, cvjetovi su petodijelni ili etverodijelni (jako rijetko) nervatura lista (raspored ila) je mre ast korijen koji ostaje cijelog ivota se naziva glavni korijen o PORODICE: abnjaci, bukve, krsta ice, ru e, glavo ike, lepinja e y JEDNOSUPNICE 65 000 vrsta tulipani, narcisi, orhideje zeljaste bilje, jedna supka o PORODICE ljiljani, orhideje, trave
DVOSUPNICE 170 000 2 4 5 ili njihov umno ak mre asta slu ajan glavni korijen slu ajno raspore ene, otvorene (posjeduju kambij) drvenasta ili zeljasta JEDNOSUPNICE 65 000 1 3 ili njihov umno ak usporedna (paralelna) paralelan adventivni korijen, upav razbacane, zatvorene (bez kambija) zeljasta, drvenasta (la no stablo)

Broj poznatih vrsta Broj supki Broj cvjetnih dijelova (lapovi, latice, ) Nervatura lista Raspored pu i Oblik korijena Provodne ile u stablu Stabljika

BIOLOGIJA

78

25.1. SA ETAK
Kritosjemenja e su podijeljene na dva razreda: dvosupnice i jednosupnice. Osnovna oznaka za razlikovanje svih biljaka su jedna ili dvije supke na klici. Dvosupnice su najbrojnija skupina kritosjemenja a, a broji oko 170 000 vrsta. Poznate porodice dvosupnica su abnjaci, bukve, krsta ice, ru em glavo ike i lepirnja e. Jednosupnice su daleko manja skupina (65 000 vrsta) i prete ito su zeljaste biljke. Poznate porodice su ljiljani, ka uni (orhideje) i trave.

26. VEGETACIJA ZEMLJE

Podru je rasprostranjenosti areal Flora je zbroj svih biljnih vrsta nekog podru ja Stani te u geobotanici ozna ava sve vanjske imbenike (abioti ki i bioti ki) koji djeluju na neku biljku, a nalazi te je naziv mjesta (lokaliteta) gdje biljka raste. Neki od najva nijih abioti kih imbenika su svjetlo, temperatura, voda, provodljivost tla, koli ina CO2 i O2, hranjive tvari u tlu, fizikalna svojstva tla, mehani ki imbenici. Biolo ki imbenici su sudjelovanje ivotinja pri opra ivanju i rasprostranjivanju sjemenki i plodova, ishrana biljojeda, djelovanje biljnih i ivotinjskih teto ina, simbioze (mikoriza), me usobno djelovanje biljaka i djelovanje ovjeka na biljke. Vegetaciju ine sve biljne zajednice koje pokrivaju neko podru je. Endemi su biljke koje nalazimo samo na nekom manjem prirodno ograni enom podru ju. Zatvoreni i razbacani areali.

26.1. NAJVA NIJE BILJNE ZAJEDNICE U SREDNJOJ EUROPI

y iste bukove ume kao i mije ane ume bukve s jasenom, brdskim javorom i lipom srednje visoka brda zapadnog dijela, ni i polo aji svih srednje visokih planina i vapnena kih Alpa Mije ane ume hrasta i graba ni a podru ja na boljim tlima, doline blizu vode Mije ane ume hrasta medunca tople i suhe brdske padine Hrastove ume s mnogo breze i vrijeska najsiroma nija kisela tla Crnogori ne ume ume bora siroma na, suha, pje ana tla u nizinama i brdskom podru ju 79

y y y y

BIOLOGIJA

y y y

Smreka nizine, sjeveroisto na Europa Jela gorske ume Pojasom grmlja klekovine ili zelene johe zavr ava uma u sredi njim Alpama

y y y y y y

BRE ULJKASTI POJAS vegetacija nastala djelovanjem ovjeka 500 800 m hrastove ume, borove ume, pitomi kesten DONJI POJAS GORSKE UME ume bukve i bukve s jelom, smrekom, 800 1200 m GORNJI POJAS GORSKE UME ume smreke, livade i pa njaci 1600 2000 m POJAS KLEKOVINE planinski bor i zelena joha unutar ovog pojasa prolazi gornja granica drve a PLANINSKI POJAS patuljasti grmovi i travnate vri tine 2450 3260 m SNJE NI POJAS mahovine i li ajevi malo cvjetnja a

26.2. FLORNA CARSTVA ZEMLJE

y HOLARKTI KO FLORNO CARSTVO najve e od svih sjeverni umjereni i hladni pojas od sjevera prema jugu: tudre, eurosibirsko umsko podru je, sredozemno florno podru je, pontsko-centralnoazijsko podru je, sjevernoafri koindijsko pustinjsko podru je PALEOTROPSKO FLORNO CARSTVO tropska podru ja Starog svijeta NEOTROPSKO FLORNO CARSTVO trope Novog svijeta tropske ki ne ume, monsunske ume, su ne ume, tropski travnjaci AUSTRALSKO FLORNO CARSTVO zimzelene ume i ikara savana, stepa, pustinja, suptropske i tropske ki ne ume KAPLANDSKO FLORNO CARSTVO najmanje zimzelene ikare i vri tine, gotovo bez stabala ANTARKTI KO FLORNO CARSTVO vla ne planinske ume najju niji dio Ju ne Amerike

y y y y y

Skupine ekosustava nastale u prili no ujedna enim klimatskim podru jima na kopnu ine biome od sjevera prema jugu: tundre, tajge, listopadne ume umjerenih podru ja, u unutra njosti kontinentalne stepe, polupustinje i pustinje, u tropima tropske vla ne ume

26.3. SA ETAK
Geobotanika, ili biljna geografija prou ava rasprostranjenost biljaka na Zemlji. Podru je rasprostranjenosti neke vrste, roda, porodice naziva se areal. Flora je zbor svih biljnih vrsta nekog podru ja. Vegetacija predstavlja sve biljne zajednice koje pokrivaju neko podru je. Na Zemlji imamo est flornih carstava: holarkti ko (najve e), paleo-tropsko, neotropsko, australsko, kaplandsko i antarkti ko. Biom ini skupinu ekosustava s prili no ujedna enim klimatskim podru jima, a to su: tundre, tajge, listopadne ume umjerenih podru ja, stepe, pustinje i tropske vla ne ume. BIOLOGIJA 80

27. BILJNI POKROV HRVATSKE

Nalazi se na dodiru dviju velikih biljno-geografskih regija: holorkti kog flornog carstva i eurosibirsko-sjevernoameri kog. Sredozemna regija obuhva a primorska podru ja, a eurosibirsko-sjevernoameri ka ostala kopnena nizinska i gorska podru ja Hrvatske. Va niji florni elementi s pripadnim biljkama: 1. Mediteranski ili sredozemni florni elementi hrast crnika ili esvina, divlja maslina, obi na planika, divlja smokva, mirta, brnistra, bijeli bu in, 2. Submediteranski ili polusredozemni (ju noeuropski) florni elementi hrast medunac, maklen, koprivi , bijeli grab, 3. Pontski florni element stepska perunika, proljetni gorocvijet, sibirski zvon i , 4. Srednjoeuropski florni element obi ni grab, bukva, hrast kitnjak, gorski javor, velelisna lipa, 5. Borealni (sjeverni) florni element umska crvoto ina, obi na smreka, 6. Arkto-alpski florni element bor krivulj 7. Kozmopolitske biljke trska, obi na vodena le a, 8. Biljke prido lice ili adventivne ra , je am, p enica, divlji mak, kukolj, kukuruz, duhan, bagrem, agave, Hrvatska ima 8 nacionalnih parkova (Brijuni, Risnjak, Plitvi ka jezera, Sjeverni Velebit, Kornati, Paklenica, Krka i Mljet) i deset parkova prirode (Kopa ki rit, Lonjsko polje, Medvednica, Velebit, uvala Tela ica na Dugom otoku, Biokovo, umberak, Samoborsko gorje, Papuk, U ka i Vransko jezero). Strogi prirodni rezervati su Bijele i Samarske stijene na Velikoj Kapeli i Ro anski i Hajdu ki kukovi na Velebitu. Postoji 12 botani kih rezervata.

BIOLOGIJA

81

27.1. SA ETAK
Hrvatska se nalazi na granici dviju regija holarti kog flornog carstva, sredozemne (mediteranske) i eurosibirske-sjevernoameri ke. Na povr ini Hrvatske od ukupno 54 000 km2 rasprostranjeno je oko 4 000 biljnih vrsta. Najva niji florni elementi Hrvatske su mediteranski ili sredozemni, pontski, submediteranski, borealni, arkto-alpski i biljke prido lice. Ilirskobalkanske i ilirsko-jadranske endemi ne biljke, te hrvatski endemi daju biljno-geografsku posebnost Hrvatskoj. Hrvatski endemi su velebitska degenija, velebitska pjeskarica, prozorski zvon i , biokovsko zvonce, suli asta ze ina, dalmatinski crni bor, dubrova ka ze ina, hrvatska perunika i dr. Hrvatska pripada prirodnom umskom podru ju (36,5% ukupne povr ine su pod umom). U Hrvatskoj ima osam nacionalnih parkova i deset parkova prirode.

1. PRA IVOTINJE (Protozoa)

Anton van Leeuwenhoek sitni organizmi u kapljici vode papu ica 35 000 vrsta pra ivotinja, mikroskopskih veli ina, jedna stanica, trebaju dosta vlage, dijelimo ih na trepetljika e (papu ica, trepetljike), bi a e (euglena, bi evi), sluzavci (la ne no ice pseudopodiji promjena oblika), truskovci (plazmodija malarije, uzro nik bolesti spavanja nametnici). Pokrov tijela je lipoproteinska stani na membrana koja amebi omogu uje promjenu oblika tijela. Ostali imaju vi eslojnu opnu koja im daje stalan oblik (pelikula) papu ica. Pokrov tijela ne predstavlja prepreku za difuziju. Izmjena plinova je kroz membranu difuzijom. U slu aju nedostatka kisika spore pre ivljavaju nepovoljne uvjete. Za izbacivanje vi ka vode imaju stezljivi mjehuri (kontraktilna vakuola), papu ica ima dvije. Hrane se fagocitozom (pro diranjem). Ameba hranu mo e uzimati cijelom povr inom tijela. Papu ica ima stani na usta (citostom) stani no drijelo (citofarinks) hranidbeni mjehuri . Razmno avaju se dvojnom (binarnom) diobom. Ameba se dijeli mnogostrukom (multipnom) diobom nastaje vi e jedinki. Spolno je rijetko. Trepetljika i dvije jezgre (mikronukleus i makronukleus). Konjugacija (papu ica). Trepetljika i su najbrojnija vrsta, ive u morima, vodana na kopnu, bo atim vodama, 15% je nametnika, omogu uju razgradnju celuloze ( ive u simbiozi s ivotinjama) papu ica Bi a i uglavnom sadr e klorofil fotosinteza, euglena autotrof i heterotrof, ve ina su paraziti bolest spavanja (tripanosomijaza, ce-ce muha), trihomonijaza (infekcija spolnih organa) Sluzavci ive u barama i jezercima, mulju ameba, krednjaci (stvaraju vapnene lju ture) ive na dnu mora u pijesku ili mulju ili planktonski Truskovci nametnici piroplazmoza pasa (krpelj), malarija

BIOLOGIJA

82

1.1. SA ETAK
Pra ivotinje su najvjerojatnije najstarija skupina ivotinjskog svijeta na Zemlji. Mikroskopski su organizmi ije tijelo ini samo jedna stanica. ive u kopnenim vodama, u tlu ili kao paraziti i nametnici. Pokretne vrste se pokre i bi evima, trepetljikama ili la nim no icama. Naj e e se razmno avaju nespolno dvojnom diobom. Dijele se na korjenono ce (sluzavce), trepetljika e, bi a e i truskovce. Danas najra irenija bolest izazvana pra ivotinjama je malarija.

2.SPU VE (Spongia)
5 000 vrsta, osim malog broja koji ivi u rijekama i jezerima, sve su morske ivotinje. Tijelo je nesimetri ni labirint kanali a i upljina. Povr inu spu ve obla u plo aste pokrovne stanice koje ine vanjski sloj tijela ektoderm, dok unutarnji endoderm ine bi aste stanica uzrokuju strujanje vode prehrana difuzija. S obzirom na sastav kostura dijele se na kremenoro nja e, kremenja e i vapnenja e. Kostur kremenoro nja a je relativno malen gra en od elasti nih niti bjelan evina spongin. Kosturi kremenja a i vapnenja a su tvrdi izgra eni od sitnih kamenih ili vapnenih iglica. Spu ve su ve inom dvospolci (hermafroditi) neke su razdvojena spola. Razmno avanje spolno (spermij i jaje) i nespolno pupanjem kolonije. U Jadranu je esta obi na spu va, promjenjiva sumpora a, spirastrela, aksinela, kamoto na spu va, ljubi asta spu va i morska naran a. Iako su vi estani ni organizmi, organizacijski su jednostani ni. Velika sposobnost regeneracije.

2.1. SA ETAK
Spu ve su vodeni organizmi, ve ina vrsta ivi u moru u zadrugama, sjedila kim na inom ivota pri vr ene za morsko dno. Hrane se sitnim esticama i organizmima koje filtriraju pomo u sloja bi astih stanica koje obavijaju unutarstani nu probavu i opskrbljuju druge slojeve tijela hranjivim tvarima. Nemaju di ni, optjecajni, iv ani, ni sustav za izlu ivanje. Potporu tijela daje kostur, ve inom su dvospolci, mogu se razmno avati spolno i nespolno pupanjem.

BIOLOGIJA

83

3. BESKOLUTI AVCI (Ameria)

Ameria gr . ne dio, ne cjelina nekoluti avo tijelo, bilateralno simetri ne ivotinje. Dijele se u etiri skupine: pljo njaci, arnjaci, oblenjaci i meku ci.

3.1. PLO NJACI

Plosnate ivotinje, nemaju vanjski ni unutarnji kostur, dvospolci (hermafroditi), dijele se na one koje ive slobodno u vodi (virnjaci) i nametnike (metilji i trakavice). Virnjaci naj e e ive slobodno u moru i slatkim vodama, du ine 0,5 1,5 cm, plosnato tijelo pokriveno je trepetljikavom epidermom, na prednjem dijelu se nalaze osjetila (jednostavne o i), tijelo im ispunjava parenhim (rijetko vezivno tkivo). Neprohodno probavilo, hrane se malim beskralje njacima, hranu razgra uju izvanstani nom i unutarstani nom probavom, disanje difuzija cijela povr ina tijela, izlu ivanje protonefridije razgranati sustav cjev ica s vr nim stanicama u kojima se nalaze trepetljike. Imaju vrp asti iv ani sustav (gangliji nakupina iv anih stanica). Dvospolci su, razmno avanje spolno i nespolno (popre nom diobom), velika mo regeneracije. Najpoznatiji virnjaci su puzavice. Metilji ive kao vanjski ili unutarnji nametnici. Tijelo im pokriva debela bjelan evinasta kutikula, dvije prianjaljke usna i trbu na, neprohodno probavilo, izvanstani na probava paraziti, anaerobni organizmi, protonefridije, skupina ganglija, osjetilni organi vrlo reducirani, razmno avanje kao i u virnjaka, najpoznatiji metilji su ov ji (veliki) i mali metlji. Razvoj u jetrene kanale izlu uju jaja ca izmetom izlaze van dospijevaju u vodu razvija se trepetljikava li inka me udomadara (pu mali barnjak) u roku 24h li inke s repi em idu do trave ciste (za ahure se) ulaze hranom i crijevo i ispo etka bolest metiljavost

BIOLOGIJA

84

Trakavice imaju potpuno reducirano probavilo, najpoznatije su gove a, svinjska, riblja i pse a (ehinokok). Razlikujemo glavu, vrat i lanke. Prehrana difuzija, paraziti, anaerobni organizmi, protonefridije, dvospolci.

3.2. SA ETAK
Plo njaci su beskoluti avci, bilateralno simetri ni, a tijelo im je le no-trbu no spljo teno. ive u moru i vodama na kopnu (virnjaci), a neki su unutra nji nametnici ovjeka i ivotinja (metilji i trakavice). Tjelesna upljina im je ispunjena osnovnim tkivom (parenhimom) u kojem se nalaze unutarnji organi. Tijelo virnjaka prekriva trepetljikava epiderma, a metilja i trakavica bjelan evinasta kutikula. iv ani sustav je u obliku vrpci. Nemaju di ni ni optjecajni sustav. Za izlu ivanje imaju protonefridije, dvospolci su i proizvode velik broj jaja, ima oko 18 500 vrsta.

3.3. ARNJACI
Imaju arnice (knide) omamljivanje i hvatanje plijena, tijelo im je zrakasto ili radijalno simetri no, 11 000 vrsta, dijele se na koralje, re njake i obrubnjake. Koralji su sjedila ke ivotinje, u Jadranu crvena moruzgva, sme a vlasulja, crveni koralj Re njaci morski arnjaci, zvonolik oblik, pokreni su, uhati klobuk i morska mjese ina meduza Obrubnjaci neke imaju cjevasto tijelo pri vr eno za podlogu (hidra), a druge par zvonoliko i slobodno plivaju (portugalski ratnik). arnjaci se pojavljuju kao polipi i meduze (gra a tijela). Imaju usta, lovke i probavnu (gastrovaskularnu) upljinu. Tijelo je gra eno od tri sloja: vanjskog (ektoderma, epiderma, jednostavan, 5 vrsta stanica: epidermalno-mi i ne stanice izgra uju epiderm, arne stanice, osjetilne stanice, iv ane stanice, intersticijske stanice mogu nastati sve ostale stanice), unutra njeg (endoderma, gastroderma jednostavan, pet vrsta stanica: gastrodermalnomi i ne, enzimatsko- ljezdane i probavne, osjetilne i iv ane) i me usloja (mezoderma, mezogleja). Hrane se planktonom ili manjim ribama i koljkama, lovke, probavna upljina. Disanje difuzija. Mre ast iv ani sustav. Razmno avaju se nespolno (pupanjem), spolno, izmjenom spolne i nespolne generacije (metageneza).

3.4. SA ETAK
arnjacima pripadaju ivotinje koje uglavnom ive u moru, a rje e u slatkoj vodi. U biosferi danas ivi oko 11 000 razli itih vrsta. Sistematski se dijele na koralje, re njake i obrubnjake. U prirodi se pojavljuju u dva strukturno-morfolo ka oblika: kao polipi i meduze. Imaju usta, lovke i probavnu upljinu. Tijelo im je gra eno od tri sloja: epiderm, mezoderm i gastroderm. Ovi su slojevi izgra eni od vi e oblika stanica, najkarakteristi nije su arne stanice. Ve inom su meso deri. Mre ast iv ani sustav. Ve inom su razdvojena spola, razmno avanu se spolno, nespolno (pupanjem) i izmjenom spolne i nespolne generacije (metageneza).

3.5. OBLENJACI
Bilateralno simetri no tijelo, nekoluti ava obla oblika, 12 90 000 vrsta. Najpoznatiji su oblici (gliste). Tijelo prekriveno bjelan evinastom kutikulom izlu uje ju epiderm mi i i, epiderma i kutikula grade ko no-mi i ni sloj. Tjelesna upljina pseudocel hidroskelet potpora. Prohodno probavilo (crijevni otvor enke, ne isnica mu jaci). Izvanstani na BIOLOGIJA 85

probava. Disanje difuzija, izlu ivanje dvije bo ne cijevi, velika masa iv anih stanica na prednjem dijelu tijela, razdvojena spola (spolni dimorfizam, mu jaci i enke se razlikuju), mu jaci imaju na kraju tijeka kopulatorne etine (lepezaste naslage) parenje, enke jajnici, jajovod, plodnica, spolno otvor; mu jaci neparni spolni organi cjevasti sjemenik, sjemenovod, sjemeno spremi te, ne isnica. Nametni ki oblici su dje ja glista, bijela glista, zavojita trihinela.

3.6. SA ETAK
Oblenjaci su ivotinje nekoluti ava, oblo izdu ena tijela. Najbrojnija skupina beskoluti avaca, raznolike gra e tijela i na ina ivota. Tijelo im pokriva ko no-mi i ni sloj sastavljen od kutikule, epiderme i mi i a. Probavilo je prohodno, usta i crijevni otvor, izvanstani na probava. Mnogi obli i su endoparaziti u ovjeka, pa enke stvaraju mnogo jaja. Razdvojena su spola, unutra nja oplodnja. Najpoznatiji nametnici u na im krajevima su dje ja glista, bijela glista i zavojita trihinela.

3.7. MEKU CI
120 000 vrsta, sedam razreda, mekano, nekoluti avo, bilateralno simetri no ili nesimetri no tijelo (pu evi), tijelo obavijeno pla tem vanjska lju tura za tita; jednodijelna (pu evi) ili dvodijelna ( koljke), glava (osim u koljka a), imaju stopalo pokretanje kod glavono aca krakovi i lijevak, razvijen iv ani sustav, parni iv ani gangliji, o i, ticala, ravnote ni organi, njuh, prohodno probavilo, po inje ustima, svi imaju trenicu (radulu, osim koljka a) hrapava hitinska membrana koja prekriva jezik usitnjavanje hrane, peraste krge (ktenidije), pu evi plu a dio pla ta pro aran spletom krvnih ila, srce (klijetka i dvije pretklijetke), otvoreni krvotok ( upljine), izlu ivanje metanefridiji, razdvojena spola (pu evi su dvospolci), razmno avaju se jajima, oplodnja unutarnja ili vanjska li inka koja slobodno pliva. Pu evi sluz neparan broj organa, dijele se na prednjo kr njake (more puzlatka, priljepak, ogrc, kvrgavi volak, bodljikavi volak, veliki ba va ), stra njo kr njake (morski zekan) i plu njake (pu vinogradnjak, prugasti ivi njak, umski prpolj, pu gola , mali barnjak) koljka i kamenice, dagnje, prstaci, periske, jakovljeve kapice Glavono ci deseterokra njaci i osmokra njaci sipa, lignja, indijska la ica Za ti ene vrste su plemenita periska, prstac, tritonov rog, pu ba va i prugasta mitra.

3.8. SA ETAK
Meku ci imaju mekano, nekoluti avo, bilateralno simetri no tijelo obavijeno pla tem. Dijelimo ih na pu eve, koljka e i glavono ce. Pla t u ve ini slu ajeva izlu uje vapnenu jednodijelnu (pu evi), dvodijelnu ( koljka i) ili reduciranu lju turu (glavono ci). Mi i no stopalo je razli ite gra e i slu i za pokretanje. Di u plu ima (kopneni) i perastim krgama (vodeni). Otvoreni optjecajni sustav. Za izlu ivanje imaju metanefridije, iv evlje je ganglijskog tipa. Ve inom su razdvojena spola, ali znatan dio su dvospolci). Bogati su bjelan evinama i vitaminima, pa se koriste za prehranu.

BIOLOGIJA

86

4. MNOGOKOLUTI AVCI (Polymeria)

Najbrojnija skupina beskralje njaka, 950 000 vrsta, sedam koljena, najzna ajniji su koluti avci i lankono ci. Bilateralno simetri no tijelo podijeljeno na koluti e, sekundarna tjelesna upljina (celom, coelom)

4.1 KOLUTI AVCI

15 000 vrsta, tri skupine: mnogo etina i, malo etina i i pijavice, tijelo je mekana, gola i sluzava ko a, jednoslojni epiderm, ljezdane stanice, pokretanje prstenasti i uzdu ni mi i i. Prohodno probavilo, izvanstani na probava. Vodeni di u krgama, kopneni ko om. Srce se sastoji od dvije ile (le na i trbu na) povezane prstenastim ilama zatvoreni optjecajni sustav hemoglobin. Par metanefridija na svakom koluti i, ljestvi av iv ani sustav. Razdvojena spola jaje li ina trohofora Mnogo etina i morski crv (palolo), crveni mnogo etina Malo etina i gujavica prozra ivanje tla dvospolac Pijavice prijanjaljka lije ni ka pijavica i riblja pijavica

4.2. SA ETAK
Tijelo koluti avaca je bilateralno simetri no, gra eno od velikog broja koluti a. Tijelo je prekriveno mekanom, sluzavom golom ko om. Ispod ko e nalaze se prstenasti i uzdu ni mi i i ijim se valovitim stezanjem ivotinja pokre e. Imaju sekundarnu tjelesnu upljinu (celom) u kojoj su smje teni organi. Prohodno probavilo, izvanstani na probava. Vodeni di u krgama, kopneni preko ko e. Zatvoreni optjecajni sustav provodi krv u kojoj se nalazi hemoglobin. Ljestvi av iv ani sustav, na svakom koluti u je jedan par metanefridija. Morski BIOLOGIJA 87

koluti avci su razdvojena spola, a slatkovodni i kopneni su dvospolci. Prema tjelesnoj gra i dijele se na malo etina e, mnogo etina e i pijavice.

4.3. LANKONO CI
Najbrojnija i najrasprostranjenija skupina beskralje njaka, dijele se na: klje tare (pauci, grinje, tipavci i krpelji), rakove, stonoge i kukce. Vanjski kostur hitinski, koluti i spojeni u dvije ili tri funkcionalne cjeline (pau njaci prednji i stra nji dio, rakovi glavopr njak i zadak, kukci glava, prsa i zadak). Vodeni lankono ci di u krgama, kopneni uzdu nicama (trahejama). Otvoreni optjecajni sustav, ljestvi av iv ani sustav mozak, legu jaja. Pauci malminjat (crna udovica), pauci vu jaci pletu mre u (0,0004mm) tipavci ( korpioni) karpatski tipavac, njema ki tipavac La ipauci obi ni la ipauk Grinje ovje jih svrabac, obi ni krpelj (prenositelj virusne upale mo danih ovojnica virusni meningoencefalitis)

4.3.1. KLJE TARI PAUCI

Pau njaci najbrojniji, 36 000 pau njaka, dijele se na: tipavci ( korpioni), pauci, grinje i la ipauci. Nemaju ticala, na prednjem dijelu imaju klije ta (helicere). etiri para lankovitih nogu, na stra njem dijelu tijela su bradavice predljivih lijezda. Grabe ljivci su, prohodno probavilo. Lepezaste i cjevaste uzdu nice, otvoren optjecajni sustav srce, teku ina hemolimfa, izlu ivanje Malpigijeve cjev ice, ljestvi av iv ani sustav, mozak podijeljen na dva dijela. Razdvojena su spola oplo ena jaja ca ena zaprede pau inom u zapredak ili kokon.

4.3.2. KRGA I RAKOVI

Glavopr njak i zadak, dva para ticala, sastavljeno oko, pet pari nogu za hodanje (prvi par klije ta), bilateralno simetri no tijelo hitinski oklop od kalcijevog karbonata, krge (di ni pigment hemocijanin), otvoreni optjecajni sustav, prohodno probavilo (probavna lijezda), izlu ivanje pomo u para cjevastih organa ticalne (antenalne) lijezde, sastavljeno oko, ticala s osjetilnim dla icama, osjetilo za ravnote u, ljestvi av iv ani sustav, razdvojena spola Rak samac, pla tane moruzgve, babura, rak kosmej, hlap, jastog, rije ni rak (za ti ena vrsta)

4.3.3. UZDU NJACI STONOGE I KUKCI

Di u pomo u uzdu nica (traheja), tri funkcionalne cjeline: glava, prsa i zadak. Dijele se u dvije skupine: stonoge i kukce. Stonoge ive na kopnu, na koluti ima imaju jedan ili dva para nogu. Najpoznatije su obi na stonoga i striga. Na zemlji ivi oko 800 000 vrsta kukaca. Imaju krila za lako svladavanje prostora u tra enju hrane, a i poma u u bijegu, imaju razmjerno malo tijelo (malo hrane, lak e se sakriju), pokrovni sustav (hitinski oklop sprje ava gubitak vode), prilagodba usnih organa (usni organi za grizenje hru t, bodenje komarci, lizanje p ele i sisanje leptir), preobrazba BIOLOGIJA 88

nogu za hodanje leptir, tr anje tr ci, skakanje skakavci, kopanje rovci, plivanje i veslanje vodeni kornja i i vodene stjenice, sabiranje p ele, noge grabilice bogomoljka, razvijena osjetila za opip, sluh, miris, okus i vid, velika plodnost, bojom i oblikom tijela prilago eni okolini. Imaju est nogu (hexapoda), na drugom i tre em prsnom koluti u imaju po jedan par krila za letenje. Mi i i su podijeljeni na mi i e trupa i nogu, di u na niz sitnih otvora sa svake strane (odu ci ili stigme), imaju razvijen uzdu ni ki sustav, imaju slabije razvijen optjecajni sustav jedna ila na le noj strani. Probavilo se sastoji od prednjeg, srednjeg i stra njeg prohodno, Malpigijeve cjev ice, slo eno oko (velik broj sitnih oka ca), ljestvi av iv ani sustav, razdvojena spola preobrazba (metamorfoza), potpuna (leptir, muha, buha, p ela) i nepotpuna (skakavac, ohar, u ) preobrazba. Beskrilci nemaju krila ( e era i i skokuni), krilci imaju jedan ili dva para krila. 1. Krila i s nepotpunom preobrazbom vodencvjetovi, vretenca (vilinski konjic), ravnokrilci (zeleni konjic, a ke), grizliokrila i (u i, termiti, tekuti), ril ari (stjenice, biljna i titasta u , cvr ak) 2. Krila i s potpunom preobrazbom mre okrilci (mravlji lav i obi ni u enjkar), leptir (bijelci, no na pau eta, gubari, sovice, plavci, ri e, prelci, lastin repci, ljiljci), dvokrilci (muhe, komarci, obadi, komari, trkovi), buhe (obi na buha, pasja buha, ma ja buha), kornja i (jelenci, hru tevi, zlatne mare), opnokrilci (ose, p ele, mravi, bumbari) 3. Zdru eni kukci termiti, mravi (plodna enka matica, radnici i vojnici), medne p ele (matica, trutovi, radilice)

4.4. SA ETAK
lankono ci su najbrojnija i najrasprostranjenija skupina beskralje njaka. U lankono ce ubrajamo klje tare, rakove, stonoge i kukce. Koluti i su srasli u funkcionalne cjeline, kao to su glava, prsa i zadak. Kre u se uz pomo lankovitih nogu. Na povr ini tijela imaju vrstu hitinsku kutikulu (egzoskelet), koja mo e biti poja ana kalcijevim karbonatom (rakovi). Probavilo je prohodno. Vodeni lankono ci di u krgama (rakovi), a kopneni uzdu nicama (kukci i klje tari). iv ani sustav je ljestvi av. Za izlu ivanje im slu e Malpigijeve cjev ice. Razdvojena su spola. Legu jaja iz kojih izlaze mladi. Klje tari su lankono ci koji na prednjem dijelu tijela imaju iza usta klije ta koja slu e za hvatanje plijena. Najve i broj klje tara pripada pau njacima. Me u njima razlikujemo tipavce ( korpione), pauke, grinje i la ipauke. Pau njaci su najstarije kopnene ivotinje koje udi u atmosferski zrak. Rakovi su prije svega morske ivotinje. Pokre u se s pet pari nogu za hodanje, od kojih je prvi par preobra en u klije ta. Dijele se na ni e i vi e rakove, mnoge vrste rakove korite za hranu (jastog, hlap, kamp). Uzdu njaci su mnogokoluti avci prilago eni ivotnim uvjetima na kopnu. Od ostalih lankono aca razlikuju se po tome to imaju uzdu nice pomo u kojih di u. U njih ubrajamo stonoge i kukce. Stonoge imaju koluti avo tijelo, a na svakom koluti u nalaze se jedan ili dva para lankovitih nogu. Kok kukaca koluti i oblikuju glavu, prsa i zadak. Na glavi su sastavljene o i i usni organi za grizenje, lizanje, sisanje i bodenje. Na prsima imaju tri para lankovitih novu, a ve ina ima i dva para krila. Di u uzdu nicama. Razmno avaju se jajima. Razvoj do odraslog kukca te e potpunom (ve ina kukaca) ili nepotpunom preobrazbom. Kukci se temeljem gra e krila, usnih organa i oblika preobrazbe dijele na beskrilce i krila e. Zdru eni kukci su mravi, termiti, ose i p ele. BIOLOGIJA 89

5. MALOKOLUTI AVCI (Oligomeria)

Morske ivotinje, dijele se na bodljika e i iroglavce.

5.1. BODLJIKA I
Je inci, zvjezda e, trpovi, zmija e i stap ati. Kostur bodlje pokretanje i za tita (nemaju svi), vodo ilni (ambulakralni) sustav za kretanje, prionjive no ice, peterozrakasta simetrija tijela, prohodno probavilo, osjetilne stanice po cijeloj ko i, razdvojena spola li inka pluteus. U Jadranu ive crni je inac, naran asta kri alina, crvena zvjezda a, kvrgava zvjezda a, brisinga, obi ni trp, plosnati trp.

5.2. IROGLAVCI
Obi ni iroglavac, razdvojena spola, tijelo se dijeli na tri dijela: glavica, ogrlica s ustima i trup. Potporni tapi , iv ana vrpca.

5.3. SA ETAK
U bodljika e se ubrajaju je inci, zvjezda e, zmija e i trpovi. Sve ive na morskom dnu i slabo su pokretni. Pokre u se bodljama, krakovima ili stezanjem mi i ne stjenke tijela. Za kretanje im slu i i vodo ilni sustav. vrsto u tijela daje manje ili vi e cjelovit vapneni kostur smje ten ispod ko e. Oplodnja je vanjska. Imaju veliku sposobnost regeneracije. iroglavci ive na morskom dnu. Unutra nji potporanj tijela, kr no drijelo i le no smje tena iv ana vrpca ini ih beskralje njacima koji su najsrodniji dana njim svitkovcima.

BIOLOGIJA

90

6. SVITKOVCI (Chordonia)
Svi svitkovci imaju sljede e zajedni ke osobine: y Unutra nji potporanj tijela svitak (ili kralje nica) y kr ne pukotine (kod kralje njaka ih zamjenjuju plu a ili krge) y Glavna iv ana vrpca na le noj strani tijela (kralje njaci imaju le nu mo dinu) Broje 47 000 vrsta, a dijele se u tri skupine: pla tenjaci (mje i nice, repnjaci, dvootvorke), svitloglavce (koplja e) i kralje njake (kru nouste, ribe, vodozemci, gmazovi, ptice i sisavci). Ako neke osobine nisu prisutne u odrasle jedinke, one su bile prisutne u embrionalnom razvoju.

6.1. PLA TANJACI I SVITKOVCI

PLA TENJACI 2000 vrsta, najbrojniju skupinu ine mje i nice, sluzava povr ina, pla t ini tvar tunicin (sli an biljnoj celulozi), ive pri vr eni na morskom dnu, samostalno ili u zadrugama. Prohodno probavilo, zatvoreni optjecajni sustav. Dvospolci su. SVITKOGLAVCI skupina koplja a, stanovnici pje anog dna u plitkom obalnom pojasu, osjetilne stanice na svjetlost, u Jadranu ivi za iljena koplja a,

6.2. SA ETAK
U svitkovce se ubrajaju pla tenjaci, svitkoglavci i kralje njaci. Imaju unutarnji potporanj tijela svitak, le nu iv anu vrpcu iznad svitka i kr ne pukotine na prednjem dijelu probavila. One obavljaju funkciju disanja. Kod kralje njaka je svitak preobra en u kralje nicu, a di ni organi, krge i plu a, tako er nastaju od prednjeg dijela probavila. Kralje njaci su najbrojnija skupna svitkovaca.

BIOLOGIJA

91

6.3. KRALJE NJACI

Prvi su se pojavili u paleozoiku, glavna su im obilje ja razvoj kralje nice koja titi le nu mo dinu, razvoj lubanje koja titi mozak i razvoj kr nog kostura ija je prvobitna uloga podupiranje krga. Danas ih je poznato 40 000 vrsta, a dijele se u est skupina: kru nouste, ribe, vodozemce, gmazove, ptice i sisavce. Ko a kralje njaka je vi eslojna. U gornjem sloju ko e, pousmini, oro njavanjem nastaju pokrovne ljuske i plo e gmazova, perje ptica, dlaka sisavaca i dr. Oro avanje se odvija ulaganjem bjelan evine koja se zove keratin u ko ne tvorevine. Tamni ko ni pigment melanin upija ultraljubi asto zra enje, smanjuju i njegovo prodiranje dublje u tijelo. Usmina sadr i zavr etke ivaca i osjetilna tjele ca za toplinu, hladno u, dodir i bol. Unutarnji kostur je gra en od kralje nice, lubanje, rebara, kosti ople ja i kukovlja. Vanjski kostur ine za titne vrste tvorevine na povr ini tijela (ljuske, kopita, rogovi). Mi i no tkivo se dijeli na popre noprugasto (omogu uje kretanje), glatko i sr ano. Probavilo usna upljina (gornja i donja eljust, ptice kljun, zubi), drijelo, jednjak, eludac, tanko i debelo crijevo ne isnica Di ni sustav se sastoji od krga (kru nouste, ribe i li inke vodozemaca) i plu a (odrasli vodozemci, gmazovi, ptice i sisavci). Ko a je va ni di ni organ vodozemaca. Krvo ilni sustav je zatvoren. Ribe i li inke vodozemaca imaju vensko srce. Limfni sustav je otvoren. Organizmi s promjenjivom tjelesnom temperaturom (poikilotermni) su vodozemci i gmazovi, a organizmi s stalnom tjelesnom temperaturom (homeotermni) su ptice i sisavci. Organi za izlu ivanje su parni bubrezi. Oplodnja je vanjska (kru nouste, ribe, i ve ina vodozemaca) i unutarnja (gmazovi, ptice i sisavci). Ve ina sisavaca ra a ive mlade. iv ani sustav se sastoji od mozga i le ne mo dine. Osjetila: oko, uho (vanjsko, srednje i unutarnje), nos. Endokrine lijezde hormoni hipofiza (upravlja radom svih drugih endokrinih lijezda), titnja a, nadbubre na lijezda, spolne lijezde.

6.4. SA ETAK
U kralje njake se ubrajaju kru nouste, ribe, vodozemci, gmazovi, ptice i sisavci. Svi kralje njaci imaju kostur ija je osnova kralje nica. Na prednjem dijelu kralje nice nalazi se lubanja koja titi mozak. Kralje njaci di u krgama ili plu ima, a vodozemci i ko om. Ptice i sisavci su jedini organizmi sa stalnom tjelesnom temperaturom. Kod vodenih kralje njaka oplodnja je uglavnom vanjska i razvoj mladih se odvija izvan tijela majke. Kod kopnenih kralje njaka oplodnja je unutra nja. Gmazovi i ptice nesu jaja, a kod ve ine sisavaca zameta se razvija u tijelu majke. 6.4.1. KRU NOUSTE I RIBE KRU NOUSTE organizmi sli ni ribama, najjednostavniji ustroj tijela me u kralje njacima, ve ina su nametnici, nemaju parne peraje, nego samo repnu, hrskavi an kostur, svitak ostaje cijelog ivota, di u krgama, vensko srce (jedna klijetka i jedna pretklijetka), razdvojena spola. RIBE ni i kralje njaci. Pokrov ine ljuske (zubaste plakoidne ljuske ra e, ganoidne ljuske ke iga, ko tane ili elasmoidne ljuske mogu biti okrugle cikloidne karas, ili e ljaste BIOLOGIJA 92

ktenoidne tuka). Imaju glatke i popre noprugaste mi i e koluti avog rasporeda. Mozak se dijeli na prednji, srednji i stra nji, me umozak i primozak. Od osjetila se isti e vid, organ za snala enje u vodi, sluh. Probavilo standardno. Pliva i mjehur se nalazi izme u kralje nice i crijeva slu i za odr avanje ravnote e i polo aja ribe u vodi. Di u krgama, imaju vensko srce, par bubrega, razdvojena su spola, razmno avaju se jajima, vanjska oplodnja. 6.4.2. SA ETAK Ribe su kralje njaci koji uvijek ili gotovo uvijek di u krgama. Ve ina riba ima vretenast oblik tijela to im omogu uje hidrodinami nost. Imaju peraje i ljuske. U primitivnih riba kostur je hrskavi an, a u naprednijih ko tan. Savijanje tijela omogu uju im koluti avi mi i i. Strujanje vode osje aju bo nom prugom. Sve ribe imaju vensko srce. Pliva i mjehur ne nalazimo u hrskavi nja a, ve samo u zrakoperki i nosnoprolaznica. Neke ribe, kao dvodihalica, mogu disati pliva im mjehurom. U pona anju riba kao posebnost mo emo izdvojiti selidbu tijekom razmno avanja. U evolucijskom smislu va na je riba resoperka latimerija, koja ima neka obilje ja vodozemaca. Danas je poznato 20 000 vrsta riba, to ih ini najbrojnijim kralje njacima. Hrskavi nja e, zrakoperke i nosnoprolaznice tri su glavne skupine riba. 6.4.3. VODOZEMCI Tijelo im je prekriveno tankom, mekanom i u pravilu golom ko om koja sadr i brojne lijezde ije su slu i od ivotne va nosti. U vodozemaca nema pijenja vode, ve vodu upijaju itavom povr inom tijela. Kostur je u najve em dijelu ko tan, sa samo djelomi no hrskavi an, osnovu kostura ini kralje nica na koju se ve u kosti lubanje i kosti udova. Rebra su ili slabo razvijena ili ih nema. Mi i ni sustav je dobro razvijen i smatramo ga naprednijim budu i da nema koluti avu gra u. Posebno razvijen prednji mozak, pripada mu najve i dio ukupne mase mozga. Osjetila se nalaze po itavom tijelu. Osjetila za okus su u usnoj upljini. Velike o i migavica, razvijeno uho. Plijen izravno gutaju, mogu izbaciti jezik, imaju jetru, li inka je biljo der, a odrasli su meso deri. U razdoblju li inke svi di u krgama, poslije plu ima, kao i preko ko e. Srce se sastoji od dvije pretklijetke i jedne klijetke djelomi no mije anje krvi. Izlu ivanje se obavlja pomo u parnog organa prabubrega. Oplodnja je vanjska li inka punoglavac. Dijelimo ih u tri skupine: bezno ci (indijski rija ), repa i (da devnjaci, vodenjaci, ovje ja ribica endem) i bezrepci (velika i mala zelena aba, gatalinka). 6.4.4. SA ETAK Vodozemci su prvi kralje njaci koji su se prilagodili kopnenom na inu ivota. Sa uvali su mnoga svojstva svojih predaka. U li ina kom razdoblju pokazuju veliku sli nost ribama. Tijelo im je prekriveno vi eslojnom i sluzavom ko om. Srce se sastoji od dvije pretklijetke i jedne klijetke. Prelaskom na kopneni na in ivota do lo je do usavr avanja osjetila. Probavni sustav sli an je drugim kralje njacima. Vodozemci uvijek ive na vla nim mjestima ili u blizini vode. Razvili su se najvjerojatnije od praresoperki. Dijele se u tri glavne skupine: bezno ci, bezrepci i repa i, a danas je poznato oko 2 500 vrsta. 6.4.5. GMAZOVI Dijele se na kornja e, krokodile, ljuska e (zmije i gu tere) i premosnike (tuatare). Tijelo gmazova ini glava, vrat, trup i rep, te dva para nogu. Kornja a ima oklop, zmije i beznogi gu teri nemaju nogu. Evolucijski su prvi pravi kopneni kralje njaci. Najva nije prilagodbe su BIOLOGIJA 93

pokrov tijela koji titi od isu ivanja, odvijanje oplodnje i razvoj zametka neovisno o vodi i u potpunosti plu no disanje. Ko a je suha, bez sluznih lijezda, ne mo e obavljati funkciju disanja ro nate ljuske. Oplodnja je unutarnja, sjemenici i jajnici su parni vodenjak i alantois (za titne ovojnice u jajetu). Srce je gra eno od dvije pretklijetke i jedne klijetke djelomi no mije anje krvi nemaju stalnu tjelesnu temperaturu (temperaturu upijaju iz okoli a). Zimsko mirovanje (< 4C) i ljetno (> 40C). Spori metabolizam, trebaju malo hrane, zubi su jednaki, slu e za pridr avanje, a ne vakanje hrane, zmije plijen gutaju. O i tite gornji i donji pokretni o ni kapak. Posebnost gu tera je tjemeno oko (tjemeni organ). Osjetilo sluha zapo inje bubnji em. Jezik je osjetilo okusa, opipa i njuha. Zmije jami arke imaju osjetilni organ za toplinu. KORNJA E barska kornja a, obi na an ara, morske kornja e KROKODILI pravi krokodili, aligatori, kajmani i gavijale ZMIJE zmijski svlak, poskok, ri ovka i planinska ri ovka GU TERI kameleoni, macakline, agame, iguane i gu terice zidna gu terica, ivorodna gu terica, livadna gu terica, zelemba na mnogim jadranskim otocima ive endemi ne gu terice PREMOSNICI (TUATARE) pilasti premoskin 6.4.6. SA ETAK Gmazovi su prvi pravi kopneni kralje njaci, odnosno u potpunosti su prilago eni ivotu na kopnu. Neovisni su o vodi pa mogu ivjeti i u su nim stani jima. Suha ko a gmazova pokrivena je ro natim tvorevinama i dobro ih titi od isu ivanja. U potpuno plu no di u. Razvitak zametka se odvija unutar jajeta potpuno neovisno o vodi. Imaju promjenjivu temperaturu tijela. Dana nji gmazovi se dijele u etiri skupine: kornja e, krokodile, ljuska e i premosnike. 6.4.7. PTICE Krila letenje sna ni prsni mi i i. Tanka, nje na i suha ko a prekrivena perjem. Od lijezda imaju samo lojnu trti nu lijezdu. Razlikujemo etiri tipa perja: paperje, pokrivna, repna i krilna perja. Kostur ine lubanja, kralje nica, rebra, prsna kost i kosti udova. Pneumati ne kosti za letenje ( uplje, ispunjene zrakom). Veliki mozak. Najrazvijenije osjetilo vida, pa sluha, miris, okus i dodir slabije. Di ni sustav ine plu a i zra ne vre ice. Srce se sastoji od dvije klijetke i dvije pretklijetke nema mije anja krvi stalna tjelesna temperatura. Izlu ivanje pomo u pravih bubrega (meranefrosi). Razdvojena spola, u enki redukcija desnog jajnika i jajovoda. Nesu jaja. 6.4.8. SA ETAK Danas poznajemo vi e od 9 600 vrsta ptica rasprostranjenih na razli itim stani tima od ekvatora do polova. U na oj zemlji zabilje eno je 371 vrsta ptice, od kojih su 226 gnjezdarice. Tijelo im je prekriveno perjem, to je jedno od najzna ajnijih obilje ja ovog razreda kralje njaka. Homeotermne su ivotinje, omogu avanje stalne tjelesne temperature omogu io je brz metabolizam. Samo u ptica nalazimo zra ne vre ice kao dio di nog sustava koje su se razvile iz du nica. Vilice bez zuba razvile su se u lagani vrsti kljun koji slu i pri ishrani, ali i u drugim slu ajevima primjerice kod gradnje gnijezda ili ure ivanja perja. Dana nje ptice potje u od praptica koje su tijekom evolucije razvije od mezozojskom gmazova srodnih dinosaurima. BIOLOGIJA 94

6.4.9. SISAVCI Osnovno obilje je je dlaka koja prekriva povr inu tijela i prehrana mladun adi mlijekom. Na tijelu se raspoznaju glava, vrat, trup i rep, te dva para uboda za pokretanje. Jedini sisavci koji su aktivni leta i su i mi i. Za ve inu sisavaca je karakteristi no da kote ive mlade. Dlaka je proizvod koji nastaje oro njavanjem kao i pand e, rogovi, kopita, papci ili nokti. Dlaka zadr ava zrak koji je dobar izolator pa sprje ava gubitak topline. Svi sisavci hrane mlade mlijekom. Mlijeko stvaraju mlije ne lijezde sakupljene u nakupine sise. Jajnici, sjemenici, jajovodi i sjemenovodi su parni organi. Oplodnja jajne stanice se doga a u jajovodu posteljica (placenta) placentarni (imaju posteljicu) i aplacentarni (nemaju). Zubalo ima va nu ulogu, zubi se dijele na sjekuti e (odgrizanje), o njake (komadanje), pretkutnjake i kutnjake (mljevenje hrane). Cijeli je vidljivi dio zuba prekriven caklinom najtvr im gra evnim materijalom u tijelu. Izlu ivanje se vr i pomo u parnih bubrega, mokra ovoda, mokra nog mjehura i mokra nice. Di ni sustav ine nosna upljina, drijelo, grkljan, du nik, su nice i plu a. Krvo ilni sustav se sastoji od srca i krvnih ila, nema mije anja krvi, stalna tjelesna temperatura. Neke ivotinje spavaju zimski san (hibernacija). Vid je slabije razvijen nego u ptica, imaju razli ito razvijen sluh. Imaju jako razvijen mozak. 6.4.10. SA ETAK Sisavci se od svih drugih ivotinja razlikuju po tome to i m je tijelo prekriveno dlakom, a mladun ad hrane mlijekom. Ra aju ive mlade, koji se razvijaju u tijelu majke i preko posteljice dobivaju potrebne tvari za razvitak. Stalnu tjelesnu temperaturu sisavaca osigurava intenzivan metabolizam i dobri mehanizmi o uvanja topline. Homeotermnost i sposobnost prilago avanja razli itim uvjetima ivota uzrok su dana nje rasprostranjenosti sisavaca u vrlo razli itim stani tima i svim klimatskim podru jima svijeta.

BIOLOGIJA

95

BIOLOGIJA 3

BIOLOGIJA

96

1. KEMIJSKI SASTAV TIJELA OVJEKA I ODR AVANJE HOMEOSTAZE

Sve elemente koji izgra uju ive organizme nazivamo biogenim elementima. Najzastupljenije elemente nazivamo makroelementima, elemente koji dolaze u manjim koli inama mikroelemente, a one u iznimno malim koli inama ultramikroelemente. etiri najzastupljenija elementa u na em tijelu su kisik, ugljik, vodik i du ik.
KEMIJSKI ELEMENTI vodik kisik ugljik du ik fosfor kalcij jod natrij eljezo kalij GDJE SE NALAZI I KOJA JE NJEGOVA ULOGA u sastavu vode i svih organskih spojeva u sastavu vode i svih organskih spojeva u sastavu svih organskih spojeva u sastavu aminokiselina koje grade sve bjelan evine, u sastavu nukleinskih kiselina u sastavu nukleinskih kiselina i molekula atp-a, u fosfolipidima koji izgra uju sve biolo ke membrane, u strukturi kostiju u zubi, va an je u mehanizmu mi i nih kontrakcija u strukturi kostiju i zubi, va an je za mi i ne kontrakcije, u prijenosu iv anih impulsa, u mehanizmu zgru avanja krvi dio je strukture hormona titnja e koji utje u na metabolizam i ima ulogu u rastu i u procesu razvoja iv anog sustava va an je u regulaciji krvnog tlaka i osmotskog tlaka ostalih tjelesnih teku ina, i u mehanizmu provo enja iv anih impulsa, radu srca i mehanizmu mi i nih kontrakcija u sastavu je hemoglobina u eritrocitima i nekoliko enzima koji su va ni u regulaciji metaboli kih reakcija va an je za odr avanje membranskog potencijala stanica u mirovanju

Udio pojedinih tvari u sastavu ljudskog tijela: voda (60 65 %), bjelan evine (15 %), masti (15 %), minerali (5 %), ugljikohidrati (1,5 %), vitamini (0,5 %).

BIOLOGIJA

97

Najzastupljeniji spoj u na em organizmu je voda anorganski spoj 60% ljudskog tijela. Ona je otapalo, prenosi tvari, slu i kao medij u kojemu se zbiva niz biokemijskih reakcija, titi unutarnje organe od ozljeda, sudjeluje u regulaciji tjelesne temperature, va na je za odr avanje osmotske ravnote e u organizmu. ovjek u prosjeku dnevno izlu uje oko 2,5 litara vode, te istu koli inu mora i nadoknaditi (disanjem 400 mL, znojenjem 450 mL, stolicom 150 mL, mokra om 1500 mL; hranom 600 mL, pi em 1500 mL, metaboli kom vodom 400 mL).

POSTOTAK IZGUBLJENE VODE IZ ORGANIZMA oko 3 % oko 5 % oko 10 % oko 20 %

POSLJEDICE GUBITKA VODE NA ORGANIZAM smanjeno stvaranje sline i mokra e ubrzan rad srca, poja ani puls i povi enje temperature poja ana smetenost prestanak ivotnih funkcija

Ravnote no stanje uvjeta u unutarnjem okoli u nazivamo homeostaza (temperatura 36,5C, pH krvi 7,35 7,45, frekvencija sr anog rada 60 80 otkucaja u minuti). Osnovni mehanizmi za odr avanje homeostaze u organizmu je mehanizam negativne povratne sprege. Teku ina u ljudskom organizmu dijeli se na stani nu (intracelularnu, 28 litara, pH 7, kalijevi, magnezijevi i fosfatni ioni, ve a koli ina bjelan evina) i izvanstani nu (ekstracelularnu, 14 litara, pH 7,4, nema bjelan evina, natrijevi, kloridni i hidrogenkarbonatni ioni). Izvanstrani na se dijeli na me ustani ne teku ine i krvnu plazmu. Fiziolo ka otopina je izotoni na s na im teku inama ako je 0,9-postotna otopina natrijeva klorida ili 5-postotna otopina glukoze. TIJELO OVJEKA y Ko a vanjski pokrov i za tita tijela y Probavni sustav razgradnja i apsorpcija hranjivih tvari y Kardiovaskularni sustav prijenos hranjivih tvari i ostalih tvari do svih stanica u tijelu y Mokra ni sustav regulacija volumena i sastava krvi i ostalih tjelesnih teku ina y Spolni sustav proizvodnja spolnih stanica i razmno avanje y Limfati ki i imunolo ki sustav obrana tijela, apsorpcija i transport masti te drena a tkivnih teku ina y Endokrini sustav izlu uje hormone koji kemijski reguliraju rad svih tkiva y Di ni sustav izmjena plinova izme u otopine i krvi y iv ani sustav regulira sve aktivnosti tijela, odgovoran je za u enje, pam enje, emocije y Kosti unutarnji potporanj, kretanje i proizvodnja krvnih stanica BIOLOGIJA 98

2. KRVI
Krv je gusta, viskozna, crvena teku ina koja te e krvo ilnim sustavom i prosje no je u organizmu odrasle osobe ima oko 5 litara. Slu i kao prijenosno sredstvo plinova (CO2 i O2) izme u plu a i svih tkiva u tijelu te djeluje i u regulaciji tjelesne temperatura, a ima i va nu ulogu u obrani tijela. Sastoji se od krvne plazme i krvnih tjele aca. Oko 60 % volumena krvi ini krvna plazma, dok su 40 % krvi krvna tjele ca. Krvna tjele ca dijelimo na crvene krvne stanice (eritrocite), bijele krvne stanice (leukocite) i krvne plo ice (trombocite). Centrifugiranjem ili spontanim talo enjem iz krvi izdvajaju se krvna tjele ca od plazme. Brzina talo enja ili sedimentacije krvnih tjele aca jedan je od va nih parametara koji se odre uju kod krvnih pretraga.

2.1. KRVNA PLAZMA

Bistra u kasta izvanstani na teku ina. 90% plazme ini voda u kojoj se nalaze razli ite stvari. Stalni sastojci krvne plazme su specifi ne krvne bjelan evine od kojih naj e e albumini, globulini i fibrinogen. Te bjelan evine imaju niz fiziolo ki va nih uloga. Albumini sudjeluju u odr avanju osmotskog tlaka krvne plazme, djeluju kao puferi, tj. odr avaju stalnu pH vrijednost krvi, prenose niz tvari (anorganske i organske). Gama-globulini imaju obrambenu ulogu pa se nazivaju imunoglobulini, dok fibrinogen sudjeluje u zgru avanju krvi. Ako iz krvne plazme izdvojimo bjelan evinu fibrinogen, nastaje krvni serum.
KRVNA PLAZMA voda (oko 90 %) bjelan evine krvne plazme (oko 8 %) albumini globulini (imunoglobulini) fibrinogen soli (manje od 1 % plazme) plinovi (O2 i CO2) hranjive tvari (masno e, glukoza, ULOGA ini volumen krvi, va na je za prijenos molekula odr avaju osmotski tlak i pH krvi puferi, transport hormona, osmotski tlak obrana organizma sudjeluje u zgru avanju krvi osmotski tlak i pH, sudjeluju u metaboli kim reakcijama za stani no disanje i kao produkt stani nog disanja hrana za stanice

BIOLOGIJA

99

aminokiseline) urea ostalo (hormoni, vitamini, ) tetni produkt stani nog metabolizma sudjeluju u metaboli kim reakcijama

2.2. ERITROCITI
Najbrojnije krvne stanice su eritrociti ili crvene krvne stanice. Bikonkavnog su oblika koje u zrelom stanju ne sadr avaju jezgru. Njihov ivotni vijek je oko 120 dana. Osnovna im je uloga prijenos kisika iz plu a prema svim stanicama i ugljikovog (IV) dioksida iz tkiva u plu a. Za prijenos plinova va na je bjelan evina hemoglobin koja se nalazi u eritrocitima. Hemoglobin se naziva i krvnim pigmentom, daje crvenu boju eritrocitima i krvi. Molekula hemoglobina sastoji se od etiri podjedinice, a svaka je gra ena od bjelan evine globina i hema. Molekula hema u sredi tu sadr ava eljezo na koje se ve e kisik. Tako jedna molekula hemoglobina mo e prenijeti etiri molekule kisika. Hemoglobin na koji je vezan kisik naziva se oksiheoglobin. Ugljikov (IV) dioksid se pak prenosi vezan u globinski dio molekule hemoglobina koji se tada naziva karbaminohemoglobin. Krv puna kisika je jarko crvena, dok krv bez kisika je tamnocrvena.
KRVNA TJELE CA eritrociti: 5,2*1012 u litri mu karaca ili 4,7*1012 u litri ena leukociti: 7*109 u litri krvi (62 % neutrofilnih, 2,3 % eozinofilnih, 0,4 % bazofilnih, 5,3 % monocita i 30 % limfocita) trombociti: 300*109 u krvi zgru avanje krvi obrana organizma ULOGA transport O2 i pomo u transportu CO2

2.3. ANEMIJA ILI SLABOKRVNOST

Obilje ava je niska razina hemoglobina u krvi. Simptomi su umor, pospanost, bezvoljnost, gubitak daha pa ak i nesvjestica. Jedan od uzroka anemije mo e biti i ve i gubitak krvi. Razlozi za anemiju mogu biti i nasljedni. Naj e e se pojavljuje zbog nedostatka eljeza, ali mo e nastati i kao posljedica nedostatka folne kiseline ili vitamina B12.

2.4. LEUKOCITI
Sudjeluju u obrani organizma i dio su imunolo kog sustava. razlikujemo ih prema gra i jezgre i zrncima u citoplazmi te prema njihovoj ulozi u imunolo kom sustavu. Dio leukocita ima nepravilnu jezgru pa ih nazivamo polimorfonuklearni, a zbog zrnatog izgleda citoplazme nazivamo ih jo i granulocitima. Ovisno o vrsti zrnaca u njihovoj citoplazmi razlikujemo neutrofilne, eozinofilne i bazofilne polimorfonuklearne granulocite. Postoje dvije vrste mononuklearnih leukocita: monociti koji su najve i te limfociti koji su manji, ali brojniji. Limfocite jo dijelimo na limfocite B i limfocite T. BIOLOGIJA 100

2.5. TROMBOCITI
Nisu stanice, nastaju raspadanjem velikih stanica, tzv. megakariocita. Sudjeluju u zgru avanju krvi (koagulacija). Uz trombocite sudjeluje jo i plazmatska bjelan evina fibrinogen. U procesu zgru avanja iz njega nastaje fibrin koji zajedno s trombocitima stvara ugru ak. Hemofilija je nemogu nost zgru avanja krvi od koje isklju ivo boluju mu karci. Bolest je nasljedna i prenose je ene na svoje sinove. Suprotan poreme aj je pretjerano zgru avanje krvi pri kojem dolazi do stvaranja ugru aka (tromba) unutar sustava krvnih ila.

2.6. STVARANJE KRVNIH STANICA (HEMATOPOEZA)

Krvotvorni ili hematopoetski organi su ko tana mo dina, prsna lijezda (timus), slezena i limfni vorovi, a prije ro enja jetra i umanj ana vre a. Najva niji krvotvorni organ je ko tana mo dina jer se u njoj nalaze osnovne mati ne stanice koje sazrijevaju i umno avaju se i u ostalim krvotvornim organima. Krvotvorna ko tana mo dina u djece se nalazi gotovo u svim kostima. Starenje se broj kostiju s krvotvornom mo dinom smanjuje, tu sposobnost najdulje zadr e plosnate kosti. To su prsna kost, rebra, lopatica, kosti zdjelice i kralje ci. Timus ili prsna lijezda je va an krvotvorni organ u kojem sazrijevaju limfociti koje zbog toga jo nazivamo limfociti T. Timus se nalazi u prsnoj upljini iznad du nika i srca, a ispod prsne kosti. Aktivan je prije ro enja djeteta pa sve do puberteta. Slezena se nalazi ispod dijafragme s lijeve strane u trbu noj upljini (abdomenu). Osim to sudjeluje u stvaranju krvnih stanica ona je i skladi te krvi i krvnih stanica. U njoj su pohranjene ve e koli ine eritrocita i leukocita. Jedna od uloga slezene je i pro i avanje krvi. Zbog gusto spletenih tankih kapilara u slezeni se naj e e raspadaju ostarjeli eritrociti koji su izgubili elasti nost. eljezo iz hemoglobina raspadnutih eritrocita najve im se dijelom reciklira i vra a u ko tanu mo dinu za sintezu novih eritrocita, a vi ak eljeza pohranjuje se u jetri. Globinski dio hemoglobina pretvara se u bilirubin. Izlu uje se iz organizma putem u i u probavilo, a dijelom preko bubrega. Taj zelenkasto uti pigment daje utu boju mokra i i sme u boju stolici. Veliko pove anje broja nenormalnih leukocita u cirkuliraju oj krvi nazivamo leukemijom. Te stanice nisu funkcionalne i ne mogu normalno obavljati svoju ulogu u obrani organizma. Leukemije mogu biti akutne ili kroni ne i mogu se razlikovati s obzirom na to koje mati ne stanice zahva aju. Limfni vorovi su nakupine limfnog tkiva. Razmje teni su po cijelom tijelu, a posebno na mjestima potencijalnih ulaska mikroorganizama (u plu ima, crijevima, ispod ko e). DKS (diferencijalna krvna slika) pokazuje to an broj leukocita u krvi.

2.7. KRV KAO LIJEK I BOLESTI KOJE SE PRENOSE KRVLJU

Transfuzijske reakcije aglutinacija (sljepljivanje eritrocita i stvaranje ugru aka koji mogu za epiti krvne ile) i hemoliza (raspadanje eritrocita). Transfuzijske reakcije doga aju se zbog BIOLOGIJA 101

razli itih bjelan evina na membranama eritrocita s protutijelima u plazmi. Bjelan evina na membranama eritrocita su antigeni, a nazivaju se i aglutinogeni jer uzrokuju aglutinaciju. AB0 sustav obuhva a dvije vrste aglutinogena na membranama eritrocita: aglutinogen A i aglutinogen B. oni ogra uju etiri krvne grupe: A, B, AB i 0. Eritrociti krvne grupe A sadr avaju aglutinogen A, krvne grupe B aglutinogen B, krvne grupe AB sadr e oba aglutinogena, a krvne grupe 0 niti jedna. U krvnoj plazmi se nalaze protutijela ili aglutinini. Oni su odgovorni za prepoznavanje aglutinogena i reakciju aglutinacije nesrodnih eritrocita. U plazmi osobe krvne grupe A postoje anti B aglutinini, u osoba krvne grupe B anti A aglutinini, u osoba krvne grupe 0 prisutne su obje vrste protutijela, a u plazmi krvne grupe AB ih nema. Krvna grupa 0 naziva se univerzalni davatelj jer na membranama eritrocita nema niti jednu vrstu aglutinogena. Osim AB0 sustava, netko mo e biti Rh-pozitivan ako posjeduje antigen za izazivanje transfuzijske reakcije, ili Rh-negativan ako ga ne posjeduje. Osnovna razlika izme u AB0 i Rh sustava je da kod sustava AB0 u krvnoj plazmi postoje gotova protutijela, a kod Rh sustava ta protutijela e se stvoriti samo ako do e do dodira razli itih Rh faktora. Hemoliti ka bolest novoro en adi (fetalna eritroblastija) je bolest djeteta neposredno nakon ro enja. Dolazi do aglutinacije i hemolize eritrocita, to dovodi do pove ane koncentracije hemoglobina, a zatim bilirubina u krvi. Pove ana koli ina bilirubina uzrokuje utilo ko e, a zbog raspadanja eritrocita dolazi do anemije. Jetra i slezena nadomje taju uni tene eritrocite i u krv otpu taju nezrele eritrocite, tzv. eritroblaste koji sadr avaju jezgru pa se bolest naziva eritroblastija. Pojavljuje se u djece koja su od oca naslijedila antigen Rh, a ija je majka Rhnegativna. Kako je dijete antigen Rh naslijedilo od oca, organizam majke mo e stvoriti aglutinine anti-Rh. Oni prelaze kroz posteljicu u tijelo djeteta i dovode do pojave bolesti. Kod prvoro enaca su ti problemi slabo izra eni, ali sljede e trudno e su opasne pa majka mora primiti terapiju nakon poro aja.

2.8. BOLESTI KOJE SE PRENOSE KRVLJU (AIDS, HEPATITIS)

Hepatitis se esto poistovje uje s uticom. No utica je posljedica pove anja koncentracije bilirubina u krvi,a uzroci tog poreme aja mogu biti vrlo razli iti. Razlikujemo uticu koja je posljedica o te enja ili bolesti jetre. Jedna od tih bolesti je hepatitis. Hepatitis je virusna upala jetre koja dovodi do o te enja ili uni tenja njezinih stanica. Mo e biti kratkotrajna (akutni) ili dugotrajna (kroni ni). Hepatitis A, prije nazivan zarazni hepatitis, je uvijek akutni i nikad ne postaje kroni ni. Virus se izlu uje stolicom i prenosi one i enom hranom i vodom. Virus hepatitis B, prije nazivan serumski hepatitis, nalazi se u spermi, krvi i slini. Obi no se prenosi transfuzijom krvi, zara enim iglama i spolnim kontaktima. Virus hepatitis C tako er se mo e prenijeti transfuzijom krvi, zara enim iglama ili spolnim putem.

2.9. LIMFA
Dio teku ine koja izlazi iz krvnih kapilara u tkiva i ne vra a se izravno u krvotok, ve prelazi u limfne ile. Limfni sustav zaseban je sustav limfnih vorova kroz koji protje e teku ina koju nazivamo limfa. Po sastavu je sli na me ustani noj teku ini. Va na uloga limfnog sustava je da iz tkivnih prostora zajedno sa me ustani nom teku inom odstranjuje bjelan evine i velike estice koje ne mogu izravno u i u kapilare. Na taj na in limfni sustav regulira koncentraciju bjelan evina u me ustani nim prostorima te volumen i tlak BIOLOGIJA 102

me ustani ne teku ine. Pri poreme ajima limfne cirkulacije dolazi do prekomjernog nakupljanja teku ine u tkivima. Takve otekline nazivamo edemi.

2.10. KRV
Naj e a krvna grupa na svijetu je 0 i ima je oko 46 % svjetske populacije. Nezreli eritrociti nazivaju se eritroblasti i za razliku od zrelih eritrocita, sadr avaju jezgru. Takvi eritrociti imaju manju sposobnost prijenosa kisika. U krvi zdravih osoba ne bi se trebali nalaziti nezreli eritrociti. Srpasta anemija nasljedna je bolest pri kojoj eritrociti sadr avaju abnormalni hemoglobin i imaju srpasti izgled te smanjenu sposobnost prijenosa kisika. Zbog manje koli ine kisika u krvi osobe sa srpastom anemijom ne mo e se razmno avati parazit plazmodij koji uzrokuje malariju. Zbog toga se srpasta anemija pojavljuje kao endemi na bolest populacija koje ive u podru jima s malarijom, npr. u nekim podru jima Afrike, Bliskog istoka i Indije. U krvi fetusa prije ro enja prevladava tzv. fetalni hemoglobin koji za razliku od hemoglobina odraslim mo e vezati kisik i pri ni im parcijalnim tlakovima. Di ni pigment nije specifi an samo za ivotinjsko carstvo. Tako i porodica biljaka mahunarki u koje pripada i djetelina sadr ava pigment sli an hemoglobinu. Naziva se leghemoglobin i nalazi se u kvr icama na korijenu gdje opskrbljuje kisikom aerobne nitrificiraju e bakterije koje ive u simbiozi s mahunarkama. Ko tana mo dina najva niji je hematopoetski organ na koji tetno mogu djelovati neki lijekovi ili prevelike doze zra enja. Kod nekih bolesti kao to je leukemija jedna od mogu nosti lije enja je i presa ivanje ko tane sr i.

2.11. SA ETAK
Uloge krvi prijenos (plinova, hranjivih tvari, tetnih tvari, hormona, vitamina), regulacija tjelesne temperature, obrana organizma Sastav krvi sedimentacija, krvna plazma (izvanstani na teku ina); albumini, globulini, fibrinogen, krvna tjele ca (eritrociti prijenos kisika (hemoglobin), leukociti obrana organizma (neutrofilni, bazofilni, eozinofilni, monociti, limfociti), trombociti zgru avanje krvi) Proizvodnja krvnih stanica (hematopoeza) krvotvorna ko tana mo dina, slezena, limfni vorovi, timus Krvne grupe aglutinini i aglutinogeni, AB0 sustav (A, B, AB, 0), Rh sustav (Rh+, Rh-) Transfuzija transfuzijska reakcija (aglutinacija i hemoliza), hemoliti ka bolesti novoro en adi, poreme aji (anemija, hemofilija), bolesti koje se prenose krvlju (AIDS, hepatitis) Limfa kontrola koli ine me ustani ne teku ine i bjelan evina u njoj, transport masti, ulijeva se u krvo ilni sustav

BIOLOGIJA

103

3. IMUNOLO KI SUSTAV
Brani organizam od tetnih tvari (antigena). Nije lokaliziran, ve ga ine organi, tkiva i stanice koje se nalaze na razli itim mjestima. Razlikujemo sredi nje i periferne organe imunolo kog sustava. uloga sredi njih organa je proizvodnja i raseljavanje stanica va nih za obranu tijela (svih vrsta leukocita) te razvoj i kasnije odr avanje imunolo kog sustava. tu ulogu obavljaju timus i ko tana mo dina. Periferni organi su slezena, limfni vorovi, limfati ko tkivo uz probavni, di ni i mokra no-spolni sustav. Svaka tvar koja mo e pokrenuti imunolo ku reakciju naziva se antigen ili imunogen. Naj e e je antigen bjelan evina, lipoprotein, glikoprotein, oligopeptid i polisaharid. Imunolo ka reakcija sastoji se od tri faze: prepoznavanje, sredi nja (reagiranje) i izvr na (uni tenje antigena). Po etak svake imunolo ke reakcije je upala ine ju niz promjena koje se doga aju kada se tkivo iz bilo kojeg razloga o teti. Prepoznavanje se naj e e doga a u limfoidnim organima. Va nu ulogu u obrani od antigena imaju antitijela ili protutijela (imunoglobulini). Imunost definiramo kao priro enu (nespecifi nu) ili ste enu fiziolo ku sposobnost organizma da se brani od tetnog djelovanja brojnih vanjskih imbenika. Priro enu imunost imamo od ro enja. Ste ena imunost se razvija tijekom ivota u dodiru s odre enim antigenom i usmjerena je ba protiv antigena koji ju je izazvao. Specifi nu imunost dijelimo na humoralnu ili serumsku i celularnu ili stani nu.

3.1. NESPECIFI NA IMUNOST

ine ju nespecifi na protutijela, tj. bjelan evine koje dobivamo od majke tijekom razvoja, kroz posteljicu i sisanjem maj ina mlijeka (kolostruma). Stanice koje su va ne za nespecifi nu imunost su fagociti. Njihova je uloga da fagocitiraju sve strane stvari i ostatke raspadnutih stanica na koje nai u i razgra uju ih svojim enzimima. Za fagocitozu su najva niji neutrofili i tkivni makrofagi. Neutrofili mogu djelovati i u cirkuliraju oj krvi, a posebno su va ni u obrani protiv bakterijskih infekcija. Tkivni makrofagi nastaju od monocita koji prelaze u tkivne prostore.

3.2. SPECIFI NA IMUNOST

Specifi na imunost se stje e tijekom ivota. Va nu ulogu imaju limfociti pa ih zovemo stanicama nositeljima specifi ne imunosti. Limfociti B su odgovorni za humoralnu ili serumsku, a limfociti T za stani nu ili celularnu. 3.2.1. HUMORALNA IMUNOST Nakon dodira s antigenom limfociti B sazrijevaju u plazma-stanice. One sintetiziraju i izlu uju specifi na protutijela, bjelan evine imunoglobuline. Imunoglobulini djeluju specifi no stvaraju i sklopove s antigenima. Razlikujemo pet razreda imunoglobulina: IgA, IgD, IgE, IgG i IgM. Svi imunoglobulini su gra eni od etiri lanca bjelan evina me usobno povezanih disulfidnim lancem. Dva lanca imaju manju molekularnu masu, a dva ve u. Svako BIOLOGIJA 104

protutijelo sastoji se od konstantnog i varijabilnog dijela. Varijabilni dio specifi an je za odre eni antigen. Pri stvaranju kompleksa antigen-protutijelo sudjeluju slabe molekulske sile (van der Waalsove sile, vodikove sile). Zbog toga je vezanje antigena na protutijelo reverzibilno. 3.2.2. CELULARNA IMUNOST Limfociti T na povr ini imaju receptore za antigen i njima se ve u na povr ine antigena. Nakon susreta s antigenom limfociti T postaju aktivni. Razlikujemo nekoliko vrsta stanica. Citotoksi ni limfociti T izravno napadaju stanice s odre enim antigenom i izlu uju u njih toksine koji ih ubijaju. Pomo ni ki limfociti T lu e razli ite tvari (limfokine) koje poja avaju djelovanje ostalih dijelova imunolo kog sustava, npr. limfocita B. stvaraju i memorijske limfocite T. Najva nije razdoblje za razvoj stani ne imunosti je kratko vrijeme prije i nekoliko mjeseci nakon ro enja kada u timusu intenzivno sazrijevaju tisu e razli itih vrsta limfocita T.

3.3. IMUNIZACIJA I VRSTE IMUNOLO KIH REAKCIJA

Postoje primarne i sekundarne imunolo ke reakcije koje se razlikuju brzinom reakcije. Kada je organizam prvi put u dodiru s nekim antigenom govorimo o primarnoj imunolo koj reakciji, a kada je u dodiru s poznatim antigenom govorimo o sekundarnoj reakciji. Ovisno o snazi prve imunizacije, stanice s memorijom pamte susret s antigenom, a plazma-stanice nastavljaju sintezu protutijela jo neko vrijeme. Razlikujemo aktivno i pasivno ste enu imunost. Aktivno ste enu imunost organizam sam stvara nakon dodira s odre enim antigenom. Mo e biti ste ena prirodno ili umjetnim putem. Prirodno je stje emo kad prebolimo neku bolest. Umjetno je stje emo cijepljenjem. To mogu biti mrtvi ili ivi, ali oslabljeni uzro nici bolesti. Va no je da su zadr ali antigena svojstva i da mogu izazvati imunolo ku reakciju, ali ne i bolest. Pasivna imunost je postupak u kojem organizam ne stvara protutijela sam ve ih dobije gotova (preko posteljice majke, serumi). Epidemiologija prou ava zakonitost irenja zaraza i zaraznih bolesti, prou ava faktore koji dovode do pojave neke bolesti i metode kojima se to mo e sprije iti. Ovisno o tome koliko ljudi, na kojem prostoru i vremenu obolijeva od neke bolesti, razlikujemo epidemije, endemije i pandemije. Epidemije su bolesti kod kojih u kratkom vremenu na nekom prostoru oboli velik broj ljudi. Pandemija je bolest kod kojih bolest zahva a jako velik broj ljudi na podru ju cijele dr ave, kontinenta ili svijeta. Endemije su bolesti u kojima od neke bolesti obolijeva odre en broj ljudi tijekom duljeg razdoblja na nekom prostoru. Uvjeti koji su potrebni za irenje zarazne bolesti ine epidemiolo ki ili Vogralikov lanac. Epidemiolo ki lanac ine izvor zaraze, putovi prijenosa uzro nika bolesti, mjesta ulaska u organizam, prijemljivost doma ina i dovoljan broj uzro nika i njihova sposobnost da izazovu bolest.

3.4. BOLESTI I POREME AJI IMUNOLO KOG SUSTAVA

Kod bolesti imunodeficijencije smanjena je aktivnost i sposobnost imunolo kog sustava. zbog toga se organizam nije sposoban obraniti od razli itih antigena pa obolijeva od niza bolesti. Najpoznatija takva bolesti je AIDS (SIDA) koju uzrokuje HIV. On uni tava limfocite T i na BIOLOGIJA 105

taj na in smanjuje djelotvornost imunolo kog sustava. ako imunolo ki sustav reagira prema vlastitim zdravim stanicama govorimo o autoimunim bolestima. Imunolo ki sustav mo e reagirati i preburno ili nepotrebno. Tako mo e reagirati i na tvari koje ina e nisu tetna za organizam. Tada govorimo o imunolo koj preosjetljivosti (alergiji). Za vrijeme alergijske reakcije posredni ke stanice imunolo kog sustava lu e velike koli ine histamina koji djeluje kao vazodilatator, tj. iri krvne ile, sni ava tlak i pove ava propusnost kapilara pa velika koli ina teku ina odlazi u tkiva i nastaju edemi. Kod te ih oblik alergijskih reakcija pojavljuje se alergijska astma. Najte i oblik alergijske reakcije je anafilakti ki ok. Suprotno djelovanje od histamina imaju adrenalin i kalcij jer djeluju vazokonstrikcijski. Prije transplantacije se radi tipizacija tkiva.

3.5. SA ETAK
Organi imunolo kog sustava ko tana mo dina, timus, slezena, limfni vorovi, limfati ka tkiva i stanice Antigen, protutijelo, imunolo ka reakcija prepoznavanje, reagiranje, uni tenje Vrste imunosti nespecifi na (fagociti, neutrofili, granulociti, monociti, nespecifi na protutijela, pH eludca i ko e), specifi na (stani na limfociti T, citotoksi ne stanice; serumska limfociti B, plazma stanice, specifi na protutijela) Imunizacija pasivna (gotova protutijela) i aktivna (imunolo ki sustav sam stvara protutijela) Tumorske stanice, promijenjeni antigeni, transplantacija, transplantacijska reakcija Alergije histamin (vazodilatator), antihistaminici, koprivnja a, astma, kihanje, mrcanje, anafilakti ki ok AIDS bolest imunodeficijencije, prijenos krvlju, HIV napada limfocite T

BIOLOGIJA

106

4. SRCE I KRVO ILNI SUSTAV

Kardiovaskularni sustav arterije (odvode krv iz srca), vene (dovode krv u srce) i kapilare. Srce je mi i ni organ te ak oko 220 300 g. Nalazi se u sredi njem dijelu prsnog ko a, izme u plu nih krila. Srce izgra uje specifi na vrsta mi i nog tkiva, tzv. sr ano mi i no tkivo (miokard). Oko srca se nalazi ovojnica, osr je ili perikard. Srce je podijeljeno na lijevu i desnu polovicu pretklijetke (atrija) i klijetke (ventrikula). Krv kroz srce prolazi samo u jednom smjeru sr ani zalisci (valvule). Desna klijetka i pretklijetka trolisni zalistak, lijeva pretklijetka i klijetka dvolisno (mitralni) zalistak. Zalisci se nalaze i na izlazima iz klijetki u arterije, a zovu se polumjese asti (semilunarni). Krvotok ovjeka dijeli se na mali (plu ni) i veliki (tjelesni). Mali krvotok desna klijetka plu na arterija plu a plu ne vene (3 5) lijeva pretklijetka. Veliki krvotok lijeva klijetka aorta stanice vene (gornja i donja uplja vena) desna pretklijetka. Krvotok koji srce opskrbljuje kisikom naziva se koronarni krvotok (dvije koronarne arterije koje se odvajaju izravno iz aorte). Na rad srca utje e vegetativni iv ani sustav nije pod utjecajem na e volje radi u ciklusima relaksacija (dijastola) i kontrakcija (sistola). 70 puta u minuti po 70 mL. Dva sredi ta automacije srca: primarno je u desnoj pretklijetki sinus-arijski vor i u njemu nastaju iv ani impulsi; atrio-ventrikularni vor. Stjenke arterija su deblje i elasti ne puls (bilo) krvni tlak (pritisak krvi na stjenke arterije) gornji (sistoli ki; kontrakcija klijetki) i donji (dijastoli ki, relaksacija klijetki) 16/10,7 kPa ili 120/80 mm Hg. Vene imaju tanke stjenke, rastezljive su, venski zalisci sprje avanje povratka krvi u suprotnom smjeru.

4.1. BOLESTI I POREME AJI SRCA I KRVO ILNOG SUSTAVA

Ateroskleroza ovapnjenje krvnih ila dolazi do smanjenja njihova promjera zbog stvaranja naslaga na unutarnjoj stjenci. Kolesterol Aneurizma pro irenje stjenke arterije. Naj e e nastaje kao posljedica ateroskleroze, a mo e biti i priro ena sr ani udar (infarkt miokarda) by-pass Sni en arterijski krvni tlak (hipotenzija) i povi en krvni tlak (hipertenzija)

4.2. SA ETAK
Gra a srca dvije pretklijetke i dvije klijetke obavijeno osr jem sr ani zalisci izme u pretklijetki i klijetki te na ulazu u arterije sprje avaju povratak krvi Krvne ile arterije (odvode krv iz srca, na njima osje amo puls ili bilo), vene (dovode krv u srce) i kapilare (dovode krv do svih stanica, izmjena plinova i tvari) Krvotok mali (plu ni, va an za izmjenu plinova u plu ima, izvodi krv iz desne klijetke plu nim arterijama u plu a nakon ega se krv oboga ena kisikom vra a u srce plu nim venama u lijevu pretklijetku), veliki (odvodi krvi iz srca, lijeve klijetke, do svih organa u tijelu i ponovno vra a natrag u srca, desna pretklijetka), koronarni krvotok (opskrbljuje srce svim potrebnim tvarima) BIOLOGIJA 107

Rad srca pod kontrolom autonomnog ili vegetativnog iv anog sustava koji brzinu rada srca prilago ava potrebama organizma, sredi ta automacije srca su SA i AV vor, uskla uju kontrakciju klijetki i pretklijetki Bolesti ateroskleroza, aneurizma, povi ena koncentracija kolesterola, infarkt srca, mo dani udar, bolesti kardiovaskularnog sustava naj e i su uzrok smrtnosti Krvni tlak sistoli ki, dijastoli ki, dva osnovna poreme aja krvnog tlaka: hipertenzija i hipotenzija

BIOLOGIJA

108

5. DI NI SUSTAV
Plu no disanje plu na ventilacija (strujanje zraka do plu nih alveola i obratno) stani no disanje gornji (nos, drijelo, grkljan) i donji (du nik, du nice, dva plu na krila s poplu nicom) di ni putovi Zrak prolazi kroz nos sluznica vla i zrak, zagrijava i pro i uje, stanice za miris drijelo grkljan (glasnice) du nik (trahea) trepetljike koje izbacuju vi ak sluzi ili pra ine i mikroorganizme prema van dvije du nice (traheide ili bronhe) bronhiole plu ni mjehuri i (alveole) Glavni organ di nog sustava u kojem se doga a izmjena plinova su plu a gra eni su od plu nih mjehuri a (alveola) dva plu na kriva: lijevo na dva, desno na tri re nja obavijena su tankom ovojnicom (poplu nica, plu na pleura) unutarnja strana je isto obavijena ovojnicom (poribricom) izme u poplu nice i porebrice je tanak sloj viskozne teku ine koji omogu uje da ovojnice lako me usobno klize, ali i da budu maksimalno slijepljene, to ima va nu ulogu pri disanju. U drijelu postoji poklopac, epiglotis, koji u trenutku kada gutamo zalogaj zatvori ulaz u grkljan. Zbog toga ne mo emo istodobno disati i gutati. Plu no tkivo je spu vaste i elasti ne gra e i ne sadr ava mi i no tkivo. U pokretima disanja sudjeluju mi i i prsnog ko a i dijafragma (o it) mi i na opna koja odjeljuje prsni ko od trbu ne upljine Udisan (inspiracija) je ulazak zraka u plu a ste u se mi i i (kontrahiraju). irenjem prsnog ko a pove ava se njegov volumen i tlak zraka u alveolama pada, tj. u plu ima nastaje negativan tlak i zrak ulazi u plu a. Izdisaj (ekspiracija) je pasivni proces izlaska zraka iz plu a dolazi do opu tanja prsnih me urebrenih mi i a i o ita, smanji se volumen prsnog ko a i tako se istisne zrak iz plu a. Disanje nije pod kontrolom na e volje u prosjeku udahnemo 12 puta u minuti. Osnovno sredi te za kontrolu disanja nalazi se u produ enoj mo dini. Kada je pH vrijednost krvi manja od 7,30 govori o acidozi, kad je ve a od 7,45 govorimo o alkalozi. Koncentracija kisika u krvi utje e na disanje kemoreceptori za kisik luk aorte i obje karotidne (vratne) arterije Volumen izdahnutog i udahnutog zraka mo emo mjeriti spirometrom. Respiracijski volumen je volumen zraka koji se udahne i izdahne pri normalnom disanju. Iznosi oko 500 mL u odraslih mu karaca. Rezidualni volumen je volumen u plu ima nakon maksimalnog izdaha i iznosi 1 200 mL. Virtualni kapacitet plu a je volumen zraka koji mo emo izdahnuti nakon maksimalnog udaha, u prosjeku 4 600 mL. Ukupni plu ni kapacitet je zbroj virtualnog kapaciteta i rezidualnog volumena i iznosi u prosjeku 5 800 mL. Minutni volumen je volumen zraka koju osoba udahne u jednoj minuti 500mL * 12 udisanja/min = 6 000 ml/min (6 litara). U plu ima se izme u alveola i kapilara obavlja izmjena plinova difuzija. Gotovo sav kisik se prenosi eritrocitima vezan za eljezo u molekuli hemoglobina. Ugljikov (IV) oksid se prenosi na tri na ina: 7 % otopljen u krvnoj plazmi, 23 % vezan za globinski dio molekule hemoglobina (karbaminohemoglobin), 70 % u obliku hidrogenkarbonatnih iona (HCO3- u krvnoj plazmi). BIOLOGIJA 109

5.1. BOLESTI I POREME AJU DI NOG SUSTAVA

Obi na prehlada bla a virusna bolest koja zahva a sluznicu nosa i grla uzro nik virus, a ne vlaga ili hladno a Gripa (influencija) je virusna bolest visoka temperatura, bolovi u mi i ima i zglobovima, iscrpljenost, ka alj, glavobolja, grlobolja i mrcanje. Pneumonija (upala plu a) je infekcija plu a koja uzrokuje nakupljanje teku ine u alveolama to ote ana disanje uzro nici bakterije, mikroplazme i virusi Tuberkuloza (TBC) (su ica) jedna je od naj e ih zaraznih bolesti na svijetu uzro nik je tapi asta bakterija Mycobacterium tuberculosis. Akutni bronhitis naj e e nastaje kao sekundarna infekcija koja se pro iri na bronhe antibiotici Kroni ni bronhitis nije prouzro en infekcijom, ve stalnom iritacijom di nih putova pu a i Emfizem je bolest kod koje dolazi do o te enja alveolnih pregrada i smanjenja povr ine plu a na kojoj se izmjenjuju plinovi pu a i Rak plu a najte a bolest di nog sustava 87% svih oboljelih su pu a i

5.2. SA ETAK
Di ni sustav plu no i stani no disanje Gra a di nog sustava nos, drijelo, grkljan, du nik, du nice, plu na krila, poplu nica i porebrica, alveole Mehanika disanja izdah (opu tanje me urebrenih mi i a i dijafragme, smanjenje volumena prsnog ko a, istiskivanje zraka iz plu a), udah (stezanje me urebrenih mi i a i dijafragme, irenje prsnog ko a, poplu nica povla i plu a, stvara se razlika u tlaku i zrak ulazi u plu a) Regulacija disanja produljena mo dina, utjecaj kemoreceptora osjetljivih na CO2 (va no za odr avanje pH vrijednosti) i kemoreceptora osjetljivih na koli inu O2 Bolesti prehlada, gripa, upala plu a, TBC, bronhitis, emfizem, rak plu a, bolesti pu a a kroni ni bronhitis, emfizem, rak grla i rak plu a

BIOLOGIJA

110

6. PROBAVNI SUSTAV
Probavni sustav sastoji se od usta, drijela, jednjaka, eludca, tankog i debelog crijeva i analnog otvora. Probavnom kanalu priklju ene su i lijezde slinovnice, jetra i gu tera a. Usta po etak probavnog sustava zubi (grizenje i vakanje hrane) jezik (oblikovanje zalogaja i mije anje hrane sa slinom, okusni pupoljci) tri para lijezda slinovnica: podjezi ne, podvili ne i podu ne enzim ptijalin (amilaza) razgradnja kroba do maltoze. Zub se sastoji od krune, vrata i korijena, cakline, dentina, cementa i pulpe kutnjaci, pretkutnjaci, o njaci i sjekuti i. eludac oblik slova J ulazni dio, tijelo i izlazni dio prstenasti mi i i na ulazu i izlazu (sfinkteri) pohrana hrane, mije anje sa elu anim sokovima, razgradnja bjelan evina. elu ani sok voda, sluz, sol, enzimi i klorovodi na kiselina (HCl) pH vrijednost elu anog soka je jako niska (1 3,5) enzim pepsinogen razgradnja bjelan evina Tanko crijevo najdu i je dio na eg probavnog sustava 6 m, 250 m2, resice, apsorpcija hranjivih tvari, tri dijela: po etni dio (duodenum, dvanaesnik), sredi nji dio (jejunum) i zavr ni dio (ileum). Sadr aj eludca (himus) ulazi u tanko crijevo i dalje ga potiskuju peristalti ki valovi. Dvanaesnik intenzivna razgradnja hranjivih tvari niz enzima, sredi nji dio i zavr ni apsorpcija hranjivih tvari u krvotok Dvije vrste kretanja crijeva peristalti ke kretnje (potiskuju crijevni sadr aj prema anusu brzinom podobnom za probavu i apsorpciju hrane) u kretanje mi i a Debelo crijevo 1,5 m, ve eg promjera od tankog reapsorpcija vode i elektrolita iz lumena crijeva u krvotok te oblikovanje i pohrana izmeta (fecesa) slijepo crijevo (cekum) s crvuljkom (apendix), kolon (colon) koji se dijeli na ulazni, popre ni i silazni dio i na kraju zavr no crijevo (rectum) koji zavr ava analnim otvorom (anus). U debelom crijevu ivi niz bakterija Escherichia coli razgradnja 1 % celuloze, sintetiziranje vitamina, npr. K i B12, osloba anje plinova.

BIOLOGIJA

111

DIO PROBAVNOG SUSTAVA usta lijezde slinovnice drijelo jednjak eludac

ULOGA usitnjavanje hrane i formiranje zalogaja lu enje sline i enzima amilaze za razgradnju ugljikohidrata gutanje prijenos zalogaja lu enje inaktivnog pepsinogena, aktiviranje pepsinogena u pepsin koji pospje uje razgradnju bjelan evina, lu enje elu ane kiseline za aktiviranje enzima i za titu od mikroorganizama, lu enje za titne sluzi razgradnja i dogradnja mnogih biomolekula, skladi tenje eljeza i vitamina, razgradnja starih krvnih stanica, razgradnja toksina (npr. alkohol), stvaranje elu anih soli koje pohranjuje u u nom mjehuru i izlu uje u dvanaesnik za raspr ivanje masti regulacija koncentracije glukoze u krvi, lu enje sokova u dvanaesnik, hidrogenkarbonatni ioni za neutralizaciju himusa u dvanaesniku, enzimi tripsin, kimotripsin, karboksipolipeptilaza, pankreasna amilaza, lipaza, nukleaza potpuna razgradnja hranjivih tvari, sluz za za titu crijeva, sokovi gu tera e i jetre ulijevaju se u dvanaesnik (enzimi, ioni, i ne soli), apsorpcija hranjivih tvari (monosaharida, aminokiselina, glicerola, vi ih masnih kiselina) reapsorpcija vode, iona i vitamina, razgradnja oko 1 % celuloze uz pomo bakterija, sinteza vitamina k i b12 sadr ava limfati ko tkivo formiranje feces regulira pra njenje crijeva, sfinkter

jetra

gu tera a

tanko crijevo

debelo crijevo crvuljak zadnje crijevo analni otvor

6.1. JETRA
Najve y y y y i vitalni organ u trbu noj upljini biogena tvornica Sintetizira kolesterol, u , krvne bjelan evine (albumin i fibrinogen) Obavlja detoksikaciju otrovnih tvari dospjelih u organizam na bilo koji na in Pohranjuje minerale ( eljezo) i vitamine A, D i B12 Va na je u metabolizmu ugljikohidrata, masti i bjelan evina (pretvara monosaharide iz probavnog sustava u glukozu, pohranjuje vi ak glukoze u obliku glikogena, deaminira aminokiseline i stvara ureu, obavlja doradu i izmjenu novosintetiziranih bjelan evina, obavlja pregradnju masti, pretvara ugljikohidrate i bjelan evine i masti y Ima iznimnu mo regeneracije

Stvara u ija je uloga raspr ivanje masti u sitne kapljice koje enzim lipaza mo e razgraditi na glicerol i vi e masne kiseline dnevno stvara oko pola litre u i Jetra ima dvostruku apsorpciju krvi. Jetrena arterija dovodi u jetru krv zasi enu kisikom koji je potreban za funkcioniranje jetrenih stanica. S druge strane, postoji tzv. portalni krvotok u kojem jetrena vena (vena porte) dovodi u jetru krv iz probavnog sustava. ona sadr ava tvari koje su se u probavnom sustavu apsorbirale u krvi. Tako jetra mo e neutralizirati tetne tvari prije nego krvotokom stignu u ostale organe. Sva krv koja je pristigla u jetru nakon prolaska kroz nju ulijeva se u donju uplju venu. BIOLOGIJA 112

6.2. GU TERA A
Sokovi gu tera e sadr avaju veliku koli inu razli itih probavnih enzima (tripsin, kimotripsin, pankreasna amilaza, lipaza, kolesterol-esteraza i dr.) i ulijevaju se u dvanaesnik. Zbog toga je gu tera a egzokrina lijezda. Sadr ava i oto i e endokrinog tkiva pa je i endokrina lijezda. U krvotok izlu uje dva hormona, inzulin i glukagon. Oto i e endokrinog tkiva nazivamo Langerhansovim oto i ima. Oni se sastoje od beta-stanica, koje lu e inzulin i alfa-stanica koje lu e glukagon u krv. Normalna koncentracija glukoze u krvi (GUK) iznosi 4,5 5,5 mmol/L. povi ena razina se zove hiperglikemija, a sni ena hipoglikemija.

6.3 BOLESTI
e erna bolest metaboli ki poreme aj koje je posljedica premale koli ine ili potpunog nedostatka hormona gu tera e, inzulina ili smanjene osjetljivosti receptora za inzulin na ciljnim stanicama hiperglikemija. e erna bolesti tipa I ovisna je o inzulinu, nasljedna bolest, posljedica prestanka rada endokrinih stanica gu tera e koje stvaraju inzulin e erna bolest tipa II neovisna o inzulinu, naj e e nastaje u odrasloj dobi zbog smanjene osjetljivosti ciljnih stanica na inzulin Karijes erozija zuba do koje dolazi nakon o te enja zubne cakline bakterija Streptococcus mutans Gastritis upala elu ane sluznice elu ani ir (ulkus) Ciroza jetre posljedica pretjeranog konzumiranja alkoholnih pi a Proljev (dijareja) posljedica prebrzog gibanja sadr aja crijeva kroz debelo crijevo Zatvor (opstipacija) suprotno proljevu Chronova bolest upalna bolest, nepoznati uzrok, kroni na Rad debelog crijeva simptomi proljev, zatvor i krv u stolici
VRSTA HRANE mlije ni proizvodi kruh i itarice HRANA KOJA IZAZIVA TVRDU STOLICU mlijeko, jogurt bez vo a, sirevi, sladoled, kravlji sir kruh i pecivo od bijelog bra na, slani krekeri, prera ene itarice, pala inke, keksi, pereci, bijela ri a, tjestenina iscije eni vo ni sok, pire od jabuka, oguljeni krumpir bilo koje meso, ribe i iznutrice ni jedna sve osim onih sa itaricama ili vo em sve krem juhe, uju ci bez povr a, graha ili le e HRANA KOJA IZAZIVA MEKU STOLICU jogurt sa itaricama ili vo em kruh i drugi proizvodi od neprera enih itarica (cjelovito bra no) povr e (osim oguljenog krumpira), orasi, su eni grah, gra ak, sjemenke, le e, kikiriki sve svi na injeni od lomljenih itarica, sjemenki ili vo a juhe s povr em, grahom ili le om

vo e i povr e meso masno e kola i i slastice juhe

6.4. HRANA
Hrana je izvor tvari i energije. Mora: y Imati odre enu energetsku vrijednost BIOLOGIJA 113

y y

Sadr avati sve sastojke koji su potrebni za izgradnju i obnovu stanica organizma Sadr avati tvari koje su va ne za rad stanica i obranu organizma od bolesti

Bazalni metabolizam (BM) energija za odr avanje osnovnih ivotnih procesa Radni metabolizam (RM) koli ina energije koja je potrebna za sve aktivnosti organizma osim za odr avanje osnovnih ivotnih funkcija
ESENCIJALNE AMINOKISELINE arginin (esencijalan za djecu) fenilalanin histidin (esencijalan za djecu) izoleucin leucin lizin metionin treonin triptofan valin NEESENCIJALNE AMINOKISELINE glutaminska kiselina alanin aspargin cistein cistin glicin hidroksiprolin prolin serin tirozin

Obrok odrasle osobe 50% ugljikohidrata, 30 % bjelan evina, 15 % masno a Vitamini esencijalni sastojci hrane prisutni u malim koli inama manjak vitamina (hipovitaminoza) i vi ak (hipervitaminoza). Vitamine dijelimo u dvije skupine ovisno u njihovoj topljivosti u vodi: topljivi vitamini (C, B, kompleksi i H (biotin)) i netopljivi vitamini (A, D, E, K topljivi u mastima)

VITAMIN A retinol

ULOGA va an za vid

HIPOVITAMINOZA UZROKUJE no na ili koko ja sljepo a

IZVOR mlijeko i proizvodi od mlijeka, jetra, jaja, riblje

BIOLOGIJA

114

ulje, povr e bogato karotenima kao mrkva B1 tiamin B2 riboflavin B3 niacin B5 pantotenska kiselina B6 piridoksin B9 folna kiselina B12 cianokobalamin C (askorbinska kiselina) antioksidans, va an je za sluznicu i ko u te za apsorpciju eljeza va an za metabolizam kalcija i fosfora, za kosti, mi i nu aktivnost te nu an za vrijeme rasta antioksidans, va an za stani ne membrane i spolne hormone va ni za iv ane stanice, hemoglobin, sudjeluje u metabolizmu ugljikohidrata, masti i bjelan evina, va ni za rast stanice beriberi, poreme aj funkcije iv anih stanica dermatitis pelagra umor, slabost, drhtanje ruku i nogu nadra aj iv anih stanica, o te enje sluznice, slabokrvnost slabokrvnost, problemi sa probavom slabokrvnost kvasac, gra ak itarice, jetra, jaja, jogurt jetra, riba, meso, soja, krumpir ve ina namirnica, posebno jetra i mahunarke ve ina namirnica jetra, riba, povr e jetra, riba, meso

skorbut

svje e povr e i vo e

D (kalciferol)

rahitis

jetra, morski plodovi, meso, mlijeko, jaja, proizvodi ga ko a pod utjecajem sunca (uv zraka)

E (tokoferol)

sterilnost

jaja, ulja sjemenki, mahunarke, su eno vo e

Bulimija poreme aj prehrane pri kojem se izmjenjuju razdoblja pretjeranog konzumiranja hrane s razdobljima namjernog povra anja hrane, uzimanja laksativa, tableta za mr avljenje ili lijekova za smanjenje teku ine u tijelu (diuretika) Anoreksija je poreme aj uzimanja hrane u kojem osoba razli itim metodama, kao to su neuzimanje i izbjegavanje hrane, povra anje, kori tenje laksativa, diuretika i prekomjernom tjelovje bom, izgladnjuje vlastiti organizam

6.5. SA ETAK
Hrana nemaju energetsku vrijednost (voda, vitamini, minerali), imaju energetsku vrijednost (ugljikohidrati, masti, bjelan evine) Gra a probavnog sustava usta, lijezde slinovnice, drijelo, jednjak, eludac, tanko, crijevo, gu tera a, jetra, debelo crijevo, analni otvor Probava hrane amilaza (u slini u ustima, razgradnja kroba), pepsin (u eludcu, razgradnja bjelan evina), enzimi gu tera e (u dvanaesniku), u ne soli (u dvanaesniku, raspr uju masti) lijezde probavnog sustava jetra (stvara u ne soli za raspr ivanje masti u dvanaesniku), lijezde slinovnice, gu tera a: egzokrina (sokovi koji se izlijevaju u dvanaesnik sadr avaju BIOLOGIJA 115

enzime za razgradnju masti, bjelan evina, ugljikohidrata te hirogenkarbonatne ione za neutralizaciju kiselosti himusa) i endokrina (hormoni inzulin i glukagon, regulacija glukoze u krvi) Zubi mlije ni (20), trajni (32): umnjaci, kutnjaci, pretkutnjaci, o njaci, sjekuti i; gra a zuba: kruna, vrat, korijen; caklina, dentin, cement, pulpa Bolesti probavnog sustava: karijes, gastritis, ir, ciroza jetre, proljev, zatvor, rak debelog crijeva Prehrana pravilna prehrana, indeks tjelesne mase, hipovitaminoza, poreme aji prehrane: anoreksija i bulimija, hrana i energija, bazalni i radni metabolizam

7. ENERGIJA I REGULACIJA TJELESNE TEMPERATURE

Glukoza osnovni izvor energije u svim stanicama Glikoliza prva skupina metaboli kih reakcija u koju ulazi glukoza zbiva se u citoplazmi stanice najstariji metaboli ki proces, jednako se doga a u ivotinja, biljkama i bakterija nema kisika anaeroban proces dvije molekule pirogro ane kiseline (piruvata) oslobodi se energija dovoljna za sintezu dviju molekula ATP-a. Glikolizom u citoplazmi nastaje oko 5 % energije vezane za ATP, dok e se 95 % dobiti u reakcijama koje se zbivaju u mitohondrijima BIOLOGIJA 116

Vrenje anaeroban proces nakon glikolize pirogro ana kiselina ostaje u citoplazmi i ulazi u reakciju mlije no-kiselog vrenja kojim nastaje mlije na kiselina Mitohondriji krebsov i calvinov ciklus Krebsov ciklus ciklus limunske kiseline zbiva se u matriksu mitohondrija kru ni proces u kojem acetilkoenzim A oksidira do ugljikovog (IV) oksida i vodika. Pritom se oslobodi energija da sintezu jo dviju molekula ATP-a. oslobo eni vodikovi ioni ve u se za specifi ne prenositelje. Specifi ni prenositelji vodikove ione prenose u tre i, najproduktivniji, proces stani nog disanja, a to je di ni lanac. Oksidativna fosforilacija (di ni lanac) zbiva se na unutarnjoj membrani mitohondrija. Za njegov tijek va ni su citokromi koji slu e kao prenositelji elektrona, a nalaze se na unutarnjoj membrani mitohondrija. Dolazi do oksidacije prenositelja vodika pri emu se osloba aju elektroni i vodik. U tom procesu izravno sudjeluje i kisik. Osloba a se energija dostatna za sintezu jo 36 molekula ATP-a. Kao nusproizvod iz kisika i vodika nastaje i manja koli ina vode, koju nazivamo metaboli kom voda. Aminokiseline prije uklju ivanja u navedene metaboli ke reakcije moraju pro i proces deaminacije. Deaminacijom se iz njih odvaja aminoskupina i nastaje amonijak. To je iznimno otrovan plin pa se u reakciji s ugljikovim (IV) oksidom (oslobo enim iz Krebsovog ciklusa) pretvara u manje toksi nu ureu (karbamid ili mokra evinu). Ako je izlu ivanje poreme eno, nakupljanje uree u krvi izaziva samootrovanje koje zovemo uremija. Hipertermija tjelesna temperatura ve a od 41C po inje ireverzibilna denaturacija bjelan evina Hipotermija tjelesna temperatura manje od 36C Sredi te za regulaciju tjelesne temperature se nalazi u dijelu mozga koji se zove hipotalamus. Temperatura tijela pada ubrzavanje metaboli kih reakcija, su enje krvnih ila (vazokonstrikcija), smanjenje brzine protoka krvi kroz ko u, smanjeno znojenje, pove ana mi i na aktivnost, drhtanje (nesvjesno pove anje napetosti skeletnih mi i a) Temperatura tijela raste usporavanje metaboli kih reakcija, irenje krvnih ila (vazodilatacija), pove anje protoka krvi kroz ko u, poja ano znojenje, smanjenje mi i ne aktivnosti

7.1. KO A
Najve i organ ljudskog tijela, u izravnom dodiru s vanjskim okru enjem, debljina 0,5 2 mm, povr ina 1,5 2 m2, masa oko 4 kg Na povr ini ko e je epiderma (pousmina), ispod nje je usmina (derma). Odvojene su bazalnom membranom. Ispod epiderme i derme nalazi se jo potko ni sloj masnih stanica. Epiderma je tanji povr inski sloj, neprestano se tro i i ima sposobnost regeneracije. Sastoji se od pet slojeva: bazalni, suprabazalni, zup asti, zrnati i ro nati sloj. Derma je deblji, unutarnji sloj ko e, va ni sastojci su bjelan evine kolagen i elastin. Kolagen daje vrsto u, a elastin elasti nost ko i. U dermi se nalaze krvne kapilare, osjetna tjele ca, lijezde znojnice i lojnice, korijen dlake i snopovi glatkih mi i a.

BIOLOGIJA

117

Uloge ko e su raznolike: za titna uloga, titi od vanjskih utjecaja, gubitka vode, mehani kih djelovanja, prodora mikroorganizama, Sun eva zra enja. Sudjeluje u regulaciji tjelesne temperature, sintetizira vitamin D, slu i kao skladi te za spremanje masti. Osjetilni je organ jer se u njoj nalaze osjetna tjele ca za dodir, toplinu, hladno u i bol. lijezde lojnice smje tene su uz dlaku u ije izvodne kanali e izlu uju loj (holokrino izlu ivanje) na povr inu ko e, loj titi ko u od pucanja i isu ivanja lijezde znojnice lu e znoj regulacija tjelesne temperature znoj je po sastavu sli an mokra i i sadr i gotovo 99 % vode Uz stanice bazalnog sloja nalaze se i stanice melanociti, koje sadr avaju pigment melanin. Melanin je va an je pru a ko i za titu od tetnog ultraljubi astog zra enja Sunca.

7.2. SA ETAK
Metabolizam pretvorba tvari i energije nastajanja ATP-a glukoza glikoliza pirogro ana kiselina: s O2 (stani no disanje u mitohondriju (Krebsov ciklus, di ni lanac) bez O2 (mlije no-kiselo vrenje u citoplazmi) Gra a: epiderma: 5 slojeva stanica, mrtvi sloj ko e, regeneracija; derma: ivi sloj ko e, krvne kapilare, ivci, osjetilna tjele ca, lijezde lojnice i znojnice, korijen dlake; sloj masnih stanica: skladi tenje masno a, izolacija Melanocit pigment melanin za tita od UV zra enja rak ko e (melanom) Uloga ko e: za tita od vanjskih utjecaja, mikroorganizama, gubitka vode, UV zra enja i mehani kih ozljeda, regulacija tjelesne temperature, sinteza vitamina D, skladi te masti, osjetilni organi (dodir, tlak, bol, hladno a i toplina) Termoregulacija hipotermija, hipertermija, mehanizam regulacija, centar u hipotalamusu

8. MOKRA NI SUSTAV
Mokra ni sustav ovjeka smje ten je u trbu noj upljini, iza potrbu nice. Gra en je od dva bubrega, dva mokra ovoda (uretera), mokra nog mjehura i mokra ne cijevi (uretra). Bubrezi slu e za sakupljanje mokra e i prosje no mo e primiti oko 0,5 litara teku ine. Bubrezi imaju nekoliko va nih uloga: y Izlu ivanje ili ekskrecija tvari koje nastaju kao kona ni proizvod metabolizma (urea, kreatin) y Nadzor nad koncentracijom ve ine tvari u tjelesnim teku inama i osmoregulacija; time bubrezi utje u na volumen izvanstani ne vari i na krvni tlak BIOLOGIJA 118

Regulacija acidobazi ne ravnote e Lu enje enzima renina koju sudjeluje u regulaciji krvnog tlaka i hormona eritropoetina koji poti e proizvodnju eritrocita Osnovna gra evna i funkcionalna jedinica bubrega je nefron. U oba bubrega ovjek ima oko dva milijuna nefrona iako mu je za normalan ivot dovoljan milijun. Svaki nefron se sastoji od Bowmanove ahure, silaznog (proksimalnog) kanali a, Henleove petlje i uzlaznog (distalnog) kanali a. U Bowmanovu ahuru ulazi arteriola koja u njemu stvara klupko krvnih kapilara, tzv. glomerul. Filtracijom krvi tu nastaje primarni filtrat. On sadr ava krvnu plazmu bez stanica i krvnih bjelan evina. U svim nefronima bubrega dnevno nastaje oko 180 litara primarnog filtrata dok se na kraju iz organizma u prosjeku izlu i oko litra i pol mokra e dnevno. T zna i da se vi e od 99 % primarnog filtrata reapsorbira natrag u krv. Iz primarnog filtrata reapsorbiraju se sve korisne tvari, a tetne se izlu uju mokra om. Ona se skuplja u sabirnu cijev i dalje mokra nim sustavom izlu uje iz organizma. Reapsorpciju reguliraju sva hormona: aldosteron i antidiuretski hormon (ADH). Aldosteron je hormon koji lu i kora nadbubre ne lijezde, a utje e na reapsorpciju iona kalija i natrija u kanali ima nefrona. Antidiuretski hormon (ADH) poti e reapsorpciju vode iz bubre nih kanali a u krv, lu i ga stra nji re anj hipofize (neurohipofiza) y y

8.1. BOLESTI
Upala mokra nog mjehura infekcija bakterijama Escherichia coli Bubre ni kamenci Uremija (pove ana nakupina ureje u krvi smrt) hemodijaliza ili transplantacija bubrega

8.2. SA ETAK
Gra a: bubrezi, mokra ovod, mokra ni mjehur, mokra na cijev Uloge: izlu ivanje krajnjih proizvoda metabolizma, osmoregulacija, odr avanje acido-bazne ravnote e, lu enje renina i eritropoetina, va na uloga u odr avanju homeostaze Nefron: gra evna i funkcionalna jedinica bubrega, glomerul, Bowmanova ahura, silazni i uzlazni kanali , Henleova petlja, filtracija, reapsorpcija, sekrecija, hormoni aldosteron (kora nadbubre ne lijezde, regulira koncentraciju iona), ADH (neurohipofiza, regulira volumen vode) Poreme aji i bolesti upala mokra nog mjehura, bubre ni kamenci, zatajenje bubrega, uremija, lije enje: hemodijaliza, transplantacija bubrega

9. SUSTAV ORGANA ZA KRETANJE

Sustav organa za kretanje naziva se mi i no-ko tani ili lokomotorni sustav: kostur i popre noprugasti mi i i Kostur je unutarnji potporanj - u njemu se pohranjuju velike koli ine minerala sastoji se od kostiju, hrskavice i ligamenata. Kosti su najtvr i dio kostura i gra ene su od ko tanog tkiva. Hrskavica je mek i i elasti niji dio od hrskavi nog tkiva, a ligamenti su najmek i i najelasti niji dio koji povezuje kosti u zglobovima ili mi i e s kostima. Na kosturu ovjeka razlikujemo kosti glave (kosti lica i lubanje), trupa (kralje nica, rebra, prsna kost i kosti zdjelice) i udova (kosti ruku i nogu). Prema obliku kosti mogu biti cjevaste ili duge (bedrena BIOLOGIJA 119

kost), plosnate ili iroke (kosti zdjelice) i kratke ili kubi ne (kosti prstiju). Kosti su gra ene od ivih stanica i u njima se cijelog ivota zbivaju vrlo intenzivni procesi. U ko tanom tkivu razlikujemo vi e vrsta stanica. Osteokleasti su ko tane stanice koje razgra uju kost, a osteoblasti stanice koje stvaraju novu kost. Kost je s vanjske strane obavijena pokosnicom ispod koje se nalazi kompaktno ko tano tkivo. U njemu su stanice poredane gusto u obliku koncentri nih krugova (lamela) oko tzv. Haversonovih kanali a kroz koje prolaze krvne ile. Ispod tog sloja nalazi se spu vasto ko tano tkivo u kojem su lamele poredane u svim smjerovima. U sredi tu kosti nalazi se ko tana mo dina. U nekim kostima postoji crvena ko tana mo dina koja sudjeluje u proizvodnji krvnih stanica, npr. bedrena kost, rebra i kralje ci. Kosti mogu biti povezane zglobovima (pokretni spojevi) ili avovima (nepokretni spojevi). U zglobu va nu ulogu imaju i hrskavi no tkivo i ligamenti. Hrskavi no tkivo se sastoji od stanica hondroblasta koji ga izgra uje i hondroklasta koji ga razgra uju. Mi i no tkivo gra eno je od mi i nih stanica koje imaju sposobnost kontrakcije. Osnovna obilje ja mi i nog tkiva su podra ljivost, provodljivost, kontraktilnost, elasti nost i mehani ki rad. Prema gra i i funkciji, razlikujemo tri vrste mi i nog tkiva: glatko (nije pod utjecajem na e volje autonomni iv ani sustav stjenke organa), sr ano (nije pod na om kontrolom srce) i popre noprugasto (skeletni mi i i pod na om voljom). Ljudsko tijelo se sastoji od oko 640 razli itih mi i a koji ine oko 40% tjelesne mase, a svaki mi i je sastavljen od oko 400 000 mi i nih fibrila. Mi i i se sastoje od mi i nih vlakana, a svako mi i no vlakno sadr ava od nekoliko stotina do nekoliko tisu a snopova manjih vlakana ili miofibrila. Oni imaju svije vrste specifi nih nitastih bjelan evina: aktin i miozin. Svaki miofibril ima oko 1500 debljih niti miozina i dvostruko vi e tanjih niti aktina. Funkcionalni dio miofibrile nazivamo sarkomera i prote e se od jedne do druge Z membrane. Aktinske i miozinske niti raspore ene su unutar sarkomere u naizmjeni nim redovima. Miofibrile su u mi i nom vlaknu okru ene stani nom teku inom koji nazivamo sarkoplazma. U njoj se nalazi velika koli ina iona, bjelan evina te velik broj mitohondrija. Mjesto gdje zavr eci ivaca dolaze do mi i a nazivaju se neuromuskularna ili mi i no- iv ana veza (tzv. motorna plo a). Va nu ulogu u prijenosu podra aja preko motorne plo e s pomo u neurotransmitera acetilkolina imaju ioni kalcija. Oni su va ni i u irenju akcijskog potencijala unutar miofibrila.

9.1. BOLESTI
Osteoporoza je bolest pri kojoj dolazi do gubitka ko tane mase. Rahitis je bolest kostiju koja naj e e nastaje zbog nedostatka vitamina D, jednog od najva nijih imbenika u odr avanju koncentracije kalcija u krvnoj plazmi. Izvor vitamina D su jaja, povr e i mlijeko. Prijelomi kostiju (otvoreni i zatvoreni), uganu e (istezanje ligamenta), i a enje (iskakanje kostiju iz zglobne a ice), atrofija (smanjenje mi i a i propadanje mi i nog tkiva), distrofija (nasljedna bolest pri kojoj dolazi do o te enja i slabljenja skeletnih mi i a).

9.2. SA ETAK
Hrskavica mek i dio kostura, sadr ava stanice hondroblaste i hondroklaste, razlikujemo hrskavice u zglobovima i samostalne hrskavice, kostur djeteta uglavnom je hrskavi an, za oko tavanje hrskavice va ni su ioni kalcija, vitamin D i parathormon Struktura kostiju: stanice osteoblasti stalno izgra uju ko tano tkivo, stanice osteoklasti razgra uju ko tano tkivo, gusto a ko tanog tkiva mijenja se s godinama, a posebno ovisi o BIOLOGIJA 120

optere enju kostiju, pokosnica obavija kosti, kosti sadr avaju kompaktno i spu vasto ko tano tkivo Gra a kostura: kosti, hrskavice, ligamenti Rad mi i a: kontrakcija mi i a posljedica je uklizavanja aktina i miozina, pri tome va nu ulogu imaju ioni kalcija, koli ina mitohondrija u mi i ima izravno je vezana za kondiciju, tj. koli inu energije koja je na raspolaganju mi i ima, kontrakcije mi i a kontrolira iv ani sustav preko motornih neurona koji se povezuju s mi i ima preko motorne plo e (neuromuskolatorna veza), u prijenosu impulsa preko sinapsi sudjeluju neutrotransmitori, a va nu ulogu u prijenosu podra aja po mi i nom vlaknu imaju ioni kalcija Mi i i glatki, popre noprugasti, sr ani, podra ljivost, pokretljivost, kontraktilnost i mogu nost mehani kog rada Gra a: mi i na vlakna gra ena su od miofibrila, sarkomera je osnovna jedinica unutar miofibrile, aktin i miozin su bjelan evine koje grade mi i Sastav kostiju: oko 30 % organske tvari (bjelan evina osein koja daje elasti nost) i oko 70 % anorganske tvari (najvi e kalcija koji daje vrsto u) Kosti: kosti glave, trupa i udova, cjevaste, plosnate i kratke, spajaju se u zglobovima ili avovima

10. SUSTAV LIJEZDA S UNUTARNJIM IZLU IVANJEM

Endokrinologija je grana medicine koja se bavi funkcioniranjem i poreme ajima endokrinog sustava. za uskla ivanje organskih sustava u funkcionalnu cjelinu zadu ena su dva sustava: i ani i endokrini. Osnovna djelovanja endokrinog sustava su hormoni. To su kemijski spojevi koje stvaraju i izravno u krvotok lu e endokrine lijezde. Za razliku od endokrinih lijezdi, postoje i egzokrine lijezde koje svoje proizvode ne lu e u krv, nego u probavni sustav ili na povr inu ko e. U endokrine lijezde ubrajamo hipofizu, titastu lijezdu ( titnja u), do titne lijezde, nadbubre ne lijezde, gu tera u i spolne lijezde (sjemenici i

BIOLOGIJA

121

jajnici). Sa stra nje strane mozga nalazi se mala lijezda poznata pod imenom epifiza ija uloga nije jo utvr ena. Smatra se da je odgovorna za ciklus spavanja. Hormoni prema sastavu mogu biti ili bjelan evine ili steroidi. Krvlju dolaze do svih stanica tijela, a djeluju samo na one stanice koje imaju receptore za njih. Da bi se hormon vezao za stanicu ona mora imati specifi no vezno mjesto, tzv. receptor koji mo e biti mehani ki, u citoplazmi ili u jezgri. Djelovanje endokrinog i iv anog sustava povezano je preko hipotalamusa. On je dio sredi njeg iv anog sustava koji prima informacije iz tijela i iz vanjske okoline i va an je za djelovanje autonomnog iv anog sustava. regulira rad srca, tjelesnu temperaturu, e , glad, spavanje, utje e na rad hipofize. Hipofiza je smje tena tik uz hipotalamus, a povezuje ih zajedni ki niz krvnih ila. Osnovni mehanizam koji utje e na rad endokrinih lijezda je mehanizam negativne povratne sprege.

10.1. HIPOFIZA
Sredi nja lijezda endokrinog sustava, dijelimo je na prednji re anj (adenohipofiza) i stra nji re anj (neurohipofiza), izme u njih je poveznica koju katkad zovemo srednji re anj. Najve i broj hormona izlu uje prednji re anj. To su stimulacijski ili tropni hormoni. Pomo u njih hipofiza upravlja radom spolnih lijezda, kore nadbubre nih lijezda, titnja e i mlije nih lijezda. Hormoni koji utje u na rad spolnih lijezda su gonadotropni hormoni. Na koru nadbubre ne lijezde utje u adenokortikotropni hormoni (ACTH), na titnja u tireotropni hormon (TSH), a na mlije ne lijezde prolaktin. Adenohipofiza izlu uje i hormon rasta (somatotropni ili STH). Sredi nji re anj izlu uje hormon koji stimulira stanice melanocite (MSH) i utje e na raspodjelu ko nog pigmenta melanina. Stra nji re anj izravno je povezan s hipotalamusom. Hormoni koji se osloba aju iz tog re nja su nastali u hipotalamusu. To su oksitocin i antidiuretski hormon (ADH).

ENDOKRINA LIJEZDA stra nji re anj hipofize (skladi te hormona hipotalamusa) prednji re anj

HORMONI antidiuretski hormon (ADH)

CILJANE STANICE bubrezi maternica, mlije ne lijezde sve stanice tijela

ULOGA HORMONA stimulira reapsorpciju vode stimulira kontrakcije pri poro aju i izlu ivanje mlijeka stimulira diobu stanica i rast

oksitocin

hormon rasta (somatotropni,

BIOLOGIJA

122

hipofize

STH) tireotropni (tireostimuliraju i, TSH) adenokortikotropni hormon (ACTH) u ena: folikostimulacijski gonadotropni hormoni FSH i luteinizacijski LH u mu karaca: folikostimuliraju i FSH i hormon za stimulaciju intersticijskih stanica Prolaktin mlije ne lijezde stanice ko e sva tkiva kosti, bubrezi, krv, probavilo kosti, bubrezi, krv, probavilo sva tkiva bubrezi spolni hormoni, ko a, mi i i sr ani i ostali mi i i jetra, mi i i, masne stanice spolni organi, ko a, mi i i spolni organi, ko a, mi i i brojna tkiva produkcija mlijeka raspodjela regulira metabolizam i utje e na rast i razvoj regulacija koncentracije iona kalcija (Ca2+) regulira promet kalcija i fosfora rast koncentracije glukoze stimulira reapsorpciju iona natrija i izlu ivanje iona kalija stimuliraju razvoj primarnih i sekundarnih spolnih obilje ja pove ava koncentraciju glukoze u krvi sni ava koncentraciju glukoze u krvi podi e razinu glukoze u krvi razgradnjom glikogena ili jetrenog e era stimuliraju spermatogenezu, razvoj primarnih i sekundarnih spolnih obilje ja stimuliraju oogenezu, razvoj primarnih i sekundarnih spolnih obilje ja uklju en u regulaciju bioritma, mogu e da utje e na sazrijevanje i spolne organe sjemenici stimuliraju sazrijevanje spermija i lu enje mu kih spolnih hormona titnja a kora nadbubre nih lijezda jajnici stimulira endokrinu aktivnost titnja e stimulira endokrinu aktivnost kore nadbubre nih lijezda stimuliraju sazrijevanje jajne stanice i lu enje enskih spolnih hormona

srednji re anj

melanocitstimulacijski hormon (MSH) tiroksin i rijodtironin

titnja a tireokalcitonin do titne lijezde parathormon kortizol kora nadbubre nih lijezda aldosteron androgeni hormoni

sr nadbubre nih lijezda inzulin gu tera a glukagon androgeni hormoni (npr. testosteron) estrogeni i progesteron malatonin adrenalin hormon stresa

sjemenici (testisi) jajnici (ovariji) epifiza

TITNJA A smje tena uz du nik, neposredno ispod grkljana, radom te lijezde upravlja hipofiza lu enjem tireotropnog hormona, titnja a je gra ena od mno tva folikula (mjehuri a) i lu i tri va na hormona: hormon trijodtironin (T3) i tiroksin (T4) utje u na intenzitet BIOLOGIJA 123

metabolizma u tijelu. Tireokalcitonin regulira koncentraciju kalcijevih iona u krvi. Sa sintezu hormona titnja e potreban je jod DO TITNE LIJEZDE etiri izlu uju parathormon utje e na promet kalcija i fosfata u organizmu regulira apsorpciju kalcija iz probavnog sustava, reapsorpciju fosfata u bubre nim kanali ima i mobilizaciju kalcija i fosfata iz kostiju NADBUBRE NE LIJEZDE parne smje tene uz bubreg adrenalin. Kora nadbubre ne lijezde je pod kontrolom adenohipofize, a izlu uje: aldosteron (mineralokortikoid koji odr ava stalnu koncentraciju natrija i kalija u tjelesnim teku inama), kortizol (glukokortikoidni hormon, poja ano se izlu uje u stresnim situacijama, ubrzava metabolizam, poti e stvaranje glukoze i razgradnju bjelan evina), androgeni hormoni (mu ki spolni hormoni), sr nadbubre ne lijezde lu i adrenalin stresne situacije, ubrzan rad srca, porast krvnog tlaka, irenje di nih putova. GU TERA A ili pankreas ima dvostruku ulogu egzokrina i endokrina lijezda. Za endokrinu ulogu su odgovorne stanice Langerhansovih oto i a beta-stanice koje lu e inzulin (ubrzava prijenos glukoze olak anom difuzijom), i alfa-stanice koje lu e glukagon (razgradnja jetrenog e era glikogena u glukozu) SPOLNE LIJEZDE sjemenici (testisi) spermatogeneza i lu enje testosterona; jajnici (ovariji) oogeneza i lu enje estrogena i progesterona

10.2. BOLESTI
Pri poreme aju rada neurohipofize, posebice pri izlu ivanju antidiuretskog hormona (ADH) dolazi do poreme aja regulacije koli ine vode u tijelu. Poreme aj rasta gigantizam ili patuljasti rast Hipertireoza pove anje titnja e pove ani bazalni metabolizam, pove ana razdra ljivost, poja ano znojenje, povi enje tjelesne temperature, gubitak tjelesne mase Hipotireoza smanjeno lu enje hormona titnja e usporavanje tjelesne i mentalne funkcije gu avost Hiperparatireoza poreme aj u radu do titnih lijezda pove ana koncentracija parathormona pove ava koncentraciju kalcija i smanjuje koncentraciju fosfata u krvi krhke kosti i lomljive Hipoparatireoza manjak parathormona manje kalcija i vi e fosfata gr evi u mi i ima

10.3. SA ETAK
Endokrine lijezde izravno u krvotok izlu uju hormone, hipotalamus, dio mozga povezuje iv ani i endokrini sustav, i t preko glavne lijezde hipofize, izlu ivanje hormona regulirano je mehanizmom povratne sprege Hipofiza adenohipofiza izlu uje stimulacijski ili tropni hormon, srednje re anj izlu uje melanocit stimulacijski hormon (MSH), a neurohipofiza izlu uje oksitocin ili antidiuretski hormon (ADH) titnja a izlu uje hormone koji djeluju na metabolizam (trijodtironin, tiroksin, Tireokalcitonin) Do titne lijezde lu e parathormon koji regulira koncentraciju kalcija i fosfata Nadbubre ne lijezde kora aldosteron, kortizol i androgene hormone; sr adrenalin Gu tera a endokrina lijezda izlu uje inzulin i glukagon pomo u kojih odr ava stalnu koncentraciju glukoze u krvi, egzokrina lijezda BIOLOGIJA 124

Spolne lijezde stvaraju spolne stanice, jajnici izlu uju enske spolne hormone (estrogen i progesteron), sjemenici mu ke (testosteron) Poreme aji previ e ili premalo hormona patuljasti rast (nanizam), divovski rast (gigantizam), e erna bolest, hipertireoza, hipotireoza, gu avost, hiperparatireoidizam, hipoparatireoidizam

11. SUSTAV SPOLNIH ORGANA

Pubertet je razdoblje spolnog sazrijevanja ovjeka, a po inje lu enjem neurohormona hipotalamusa koji poti u adenohipofizu na lu enje gonadotropnih hormona (GTH). Proces spolnog sazrijevanja po inje u prosjeku izme u 10. i 13. godine, a zavr ava izme u 16. i 18. godine. Pod utjecajem spolnih hormona razvijaju se primarna i sekundarna spolna obilje ja. Primarna obilje ja su sami spolni organi, a sekundarnim obilje jima nazivamo sva ostala obilje ja prema kojima razlikujemo mu ki i enski spol. Fizi ke promjene u dje aka su BIOLOGIJA 125

promjena glasa (mutacija), rast dlaka na licu i tijelu, pove anje mi i ne mase, poja an rad lijezda lojnica i znojnica. Fiziolo ke promjene su stvaranje sperme i no ne polucije (nesvjesna ejakulacija sjemene teku ine tijekom spavanja). Fizi ke promjene u djevoj ica su rast dojki, razvoj enske dlakavosti tijela i nakupljanje masti u potko nom tkivu, a fiziolo ka promjena je pojava menstruacije. Prva menstruacija naziva se menarha.

11.1. MU KI SPOLNI SUSTAV

Sperma se izbacuje (ejakulira) tijekom spolnog ina. Prosje ni volumen izba ene sjemene teku ine u zdrave mu ke osobe je 3,5 mL. U svakom mililitru sperme nalazi se oko 120 milijuna sjemenih stanica. Iako je za oplodnju dovoljna samo jedna stanice, kada broj spermija u mililitru sperme postane manji od 20 milijuna, mu karac postaje neplodan. Spermiji u spolnim kanali ima ive i vi e tjedana, dok u ejakulaciji zadr avaju sposobnost oplodnje od 24 do 48 sati. Organi mu kog spolnog sustava dijele se na vanjske i unutarnje. Vanjski su mo nje (skrotum) u kojima se nalaze sjemenici (testisi) te spolni ud (penis). Unutarnje mu ke organe ine sjemenici (testisi), dosjemenici (epididymis), sjemena vre ica, prostata, sjemenovodi i mokra no-spolna cijev. Sjemenici su parne spolne lijezde, gra eni su od niza sjemenih kanali a, unutar svakom kanali a se stvaraju sjemene spolne stanica procesom spermatogeneze, a stanice uz kanali e (tzv. Leydigove ili intersticijske stanica) imaju endokrinu ulogu i lu e mu ke spolne hormone, testosteron i ostale androgene hormone. Sjemenici se nalaze u mo njama gdje je tjelesna temperatura za oko 1,5 2 C ni a nego u trbu noj upljini. Ako sjemenici zaostanu u trbu noj upljini ne e se normalno razvijati kriptorhizam. Nakon to spermiji nastanu u sjemenim kanali ima, prelaze u dosjemenik u kojem sazrijevaju i dobivaju mogu nost pokretanja. Nakon toga sjemene stanica prolaze kroz sjemenovod do sjemene vre ice gdje se mogu pohraniti. U sjemenovodu i uz njega nalaze se lijezde koje izlu uju sekret bogat hranjivim tvarima koje su va an izvor energije za spermije. Nakon toga sjemenovod se spaja s mokra nom cijevi i ini mokra no-spolnu cijev. U nju se ulijeva i sekret prostate. Prostata je lijezda iji sekret zajedno sa sjemenim stanicama ini spermu. Sekret prostate sadr ava hranjive tvari i blago je lu nat va no za neutralizaciju teku ine u sjemenovodu koja je kisela zbog nazo nosti metaboli kih produkata sjemenih stanica, to smanjuje pokretljivost, a time i fertilnost spermija. Penis je gra en od mi i nog tkiva i spu vastih tijela te je dobro opskrbljen krvnim ilama i ivcima. Kroz njega prolazi mokra no-spolna cijev. Prije spolnog odnosa dolazi do erekcije uzrokuju je iv ani podra aji koji dovode do promjene u prokrvljenosti spu vastih tijela. Najve i dio osjetilnih tjela aca smje ten je na vr nom dijelu spolnog uda, glavi u. Ejakulacija je izlijevanje sjemene teku ine. U mu karaca je uobi ajeno da se doga a zajedno s orgazmom. Spermij se sastoji od akrosomske kape, glave (s jezgrom), vrata (s mitohondrijima) i repa.

11.2. ENSKI SPOLNI SUSTAV

U enskom spolnom sustavu razlikujemo vanjske i unutarnje organe. Unutarnji su jajnici (ovariji), jajovod (tuba uterina), maternica (uterus) i rodnica (vagina). U vanjske spolne organe ubrajamo stidnicu koju ine velike i male usne i dra ica (klitoris). Jajnici su parne enske spolne lijezde zadu ene za oogenezu i lu enje spolnih hormona (estrogen i progesteron). Nalaze se u trbu noj upljini pri ulazu u zdjelicu. Imaju oblik i veli inu badema i te ki su oko 10 grama. U njima se od ro enja nalazi velik broj mjehuri a

BIOLOGIJA

126

(folikula) koji sadr avaju zametne jajne stanice. Od njih tijekom ivota sazrije samo manji broj jajnih stanica, a ostale propadaju. Jajovod su cjevaste tvorbe duge oko 15 cm. Nalaze se uz svaki jajnik. Prema jajniku su jajovodi pro ireni u obliku lijevka s trepetljikavim epitelom. Uloga im je privu i jajnu stanicu nakon ovulacije i prenijeti je do maternice. Unutarnja stjenka jajovoda ima trepetljikavi epitel, koji omogu uje kretanje jajne stanice jer ona nema tu sposobnost. Jajovodi lu e lu nati sekret koji slu i za prehranu jajne stanice i neutralizaciju metaboli kih proizvoda. Jajovodi ulaze u maternicu. Maternica je mi i ni organ u kojem se razvija plod tijekom trudno e. Normalna veli ina maternice je oko 5 cm, a u trudno i duljina maternice mo e biti i do 30 40 cm. Dijelovi maternice su dno, tijelo i vrat. Sluznica maternice (endometrij) cikli ki se svaki mjesec priprema za prihvat oplo ene jajne stanice. Vrat maternice (cerviks) ulazi u rodnicu. Rodnica je cjevasta tvorevina duga oko 10 cm. Ima mi i nu stjenku koja je vrlo rastezljiva. U rodnici se nalazi djevi anski zalistak (himen). To je tanka opna koja prvi prvom spolnom odnosu pukne uz krvarenje (defloracija). Stidnica se sastoji od velikih i malih usana, a izme u njih se nalazi otvor rodnice, otvor mokra ne cijevi i dra ica (klitoris). Dra ica je gra ena od spu vastog tijela, kao i vr ni dio mu kog spolnog uda. Tu se nalazi veliki broj osjetilnih tjela aca koja utje u na osje aj ugode tijekom spolnog odnosa. U ena tijekom cijele reprodukcijske dobi postoji menstruacijski ili ovulacijski ciklus. To su mjese ne ritmi ke promjene koje se doga aju u spolnim organima pod utjecajem gonadotropnih hormona hipofize. Znak da je po elo spolno sazrijevanje je pojava prve menstruacije ili menarhe. Ciklus traje sve do kraja reproduktivne dobi, tj. do klimakterija ili menopauze. Mjese ni ciklus prosje no traje 28 dana, ali mo e trajati od 21 do 35 dana. U pravilu u svakom ciklusu u jednom jajniku nastaje jedna zrela jajna stanica koja je spremna za oplodnju. Pod utjecajem spolnih hormona u maternici dolazi do zadebljanja unutarnje stjenke (endometrija) koja se priprema za prihvat oplo ene jajne stanice. Ako se oplodnja ne dogodi, ciklus zavr ava lju tenjem stjenke maternice, tj. krvarenjem koje nazivamo menstruacija. Unutar ciklusa razlikuju se tri faze, folikularna, ovulacijske i sekrecijska faza. Folikularna faza zapo inje mjese nicom i traje oko 12 dana. U toj fazi na jajniku po inje sazrijevanje nove jajne stanice u Graafovu mjehuri u. Koncentracija estrogena postupno raste, a pred ovulaciju naglo pada, dok je koncentracija progesterona ujedna ena na niskoj razini. Nakon toga slijedi ovulacijska faza u kojoj dolazi do pucanja Graafova mjehuri a na jajniku i iz njega se izbacuje zrela jajna stanica prema jajovodu. To izbacivanje zrele jajne stanice se naziva ovulacija. To je najkra a faza i traje samo 2 do 3 dana. Slijedi sekrecijska faza koja traje 13 14 dana i zavr ava menstruacijom. Tijekom sekrecijske faze u jajniku se na mjestu puknutog Graafova mjehuri a stvara uto tijelo (corpus luteum). Ono lu i velike koli ine estrogena i posebno progesterona. Veli ina utog tijela u koli ina hormona koje stvara maksimalna je 8 dana nakon ovulacije. Ti hormoni intenzivno djeluju na sluznicu maternice, koja postaje sve deblja i prokrvljenija. Ne do e li do oplodnje, uto tijelo se smanjuje i prelazi u bijelo tijelo (corpus albicans). Ono prestaje lu iti spolne hormone i pad njihove koncentracije u krvi dovodi u lju tenja sluznice maternice, menstruacije, obi no 28. dan ciklusa. Bijelo tijelo postupno propada i na njegovu mjestu na jajniku ostaje o iljak. Po etkom krvarenja kre e novi ciklus i na jajniku ponovno po inje sazrijevanje sljede e jajne stanice. BIOLOGIJA 127

11.3. OPLODNJA I TRUDNO A

Oplodnja se doga a nakon ovulacije idu ih 12 do 24 sata. Da bi do lo do oplodnje, do ejakulacije sjemene teku ine u spolni sustav ene mora do i najranije 72 sata prije ovulacije i ne kasnije od 24 sata nakon ovulacije. Do oplodnje dolazi u prvoj tre ini jajovoda. Jajna stanica ima vrstu za titnu opnu (zona pellucida). Da bi do lo do oplodnje, potreban je specifi ni enzim akrozin koji e je oslabiti. Svaki spermij ispod kapice ima malu koli inu tog enzima koja nije dovoljna da bi oslabila za titu jajne stanice. Stoga je potreban ve i broj spermija. Nakon prodora jednog spermija za titna opna jajne stanice zadeblja i tako sprje ava ulazak ostalim spermijima. Trudno a po inje za e em i zavr ava poro ajem. U ljudi traje oko 280 dana, po ev i od prvog dana zadnje menstruacije. Dijeli se na dvije face: prva faza (embrionalna) traje osam tjedana i govorimo o razvoju embrija; druga faza je fetalna u kojoj se razvija fetus ili plod. Zigota odmah nakon za e a po inje s nizom mitoti kih dioba koje nazivamo brazdanje. Za samo tri dana zigota dosti e stadij morule i nalikuje plodu duda. Tijekom brazdanja mitoti ke diobe su toliko brze da stanice ne stignu raste pa se mijenja njihov broj, a da se pritom gotovo uop e ne mijenja ukupna veli ine tvorbe. Daljnjim dijeljenjem nastaje blastocista koja se sastoji od dva sloja: vanjski sloj (trofoblast) i unutarnji sloj (embrioblast). Kada se blastocista priljubi uz sluznicu maternice, sloj trofoblasta lu i enzim koji omogu uje ugnje enje ili implantaciju blastociste u sluznicu maternice otprilike 5 7 dana nakon oplodnje. Implantacija zavr ava oko 11 ili 12 dana nakon oplodnje. Iz embrioblasta nastaje embrij, a iz trofoblasta se najprije razvija korion, a poslije nastaje posteljica. Preko posteljice se provodi kompletna izmjena tvari izme u majke i ploda, ona titi plod, ali i lu i hormone koji sprje avaju menstruaciju. Nakon brazdanja slijedi faza gastrulacije u kojoj nastaje gastrula. U njoj razlikujemo tri zametna listi a: vanjski (egzoderm), srednji (mezoderm) i unutarnji (endoderm). Iz njih e se u sljede oj fazi (organogenezi) razviti skupine organa. U tre em mjesecu razvoja zametka govorimo o plodu ili fetusu. On se nalazi u amnionskoj teku ini u amnionu ili vodenjak. Ona titi zametak od naglih promjena temperature, od udaraca, omogu uje normalno kretanje unutar maternice bez trenja od njezine stjenke. Kako se trudno a bli i kraju i poro aj je sve bli e, mijenja se i lu enje hormona u tijelu ene. Dijete se spu ta prema vratu maternice. Taj pritisak preko hipotalamusa poti e lu enje hormona oksitocina iz stra njeg re nja hipofize. Oksitocin poti e kontrakcije maternice. Uz oksitocin i hormon prostaglandin koje lu i fetus, tj. njegove ovojnice, utje u na te kontrakcije. Tijekom poro aja razlikujemo tri poro ajna doba. U prvom poro ajnom dobu pod utjecajem hormona dolazi do rastezanja vrata maternice i irenja u poro ajni kanal. Kraj prvog poro ajnog doba u pravilu bi trebalo biti pucanje vodenjaka i istjecanje plodne vode. Nakon toga slijedi drugo poro ajno doba kontrakcije maternice su u estalije. Dijete izlazi glavom prema dolje. Nakon poro aja djeteta presijeca se pup ana vrpca i dijete prvi put po inje samostalno disati. Nakon poro aja djeteta slijedi tre e poro ajno doba. Lju tenje posteljice. Va no je voditi ra una da iz maternice iza e cijela posteljica. Hormon prolaktin koji lu i adenohipofiza poti e mlije ne lijezde na laktozu, stvaranje mlijeka. On po inje djelovati tek nakon lju tenja posteljice kad naglo padne koncentracija estrogena i progesterona u krvi. Nekoliko sati nakon poro aja stvara se prvo mlijeko koje izgleda kao prozirna u kasta teku ina i naziva se kolostrum. Osim hranjivih tvari, sadr ava i veliku koli inu protutijela koja tite od infekcija. Mlijeko je prvih nekoliko mjeseci jedina hrana za dijete. BIOLOGIJA 128

11.4. PLANIRANJE OBITELJI

Apstinencija izbjegavanje spolnog odnosa. Prirodne metode najmanje pouzdan na in za odre ivanje ovulacije je prema kalendaru menstruacije. Ovulaciju mo emo odrediti ako od ukupnog ciklusa oduzmemo 14 dana. Knaus-Oginova metoda odre ivanje trenutka ovulacije mjerenjem bazalne temperature (temperatura koji mjerimo u jutro, u isto vrijeme, prije po etka bilo kakve aktivnosti). Kod ovulacije dolazi do promjena od 0,2- 0,4C. Billingsonova metoda cervikalne sluzi promjene konzistencije sluzi u cerviksu. Kemijske metode kori tenje spermicidnih tvari ubijaju spermu Mehani ka za tita kondom (mu ki) i femidom ( enski), spirala, dijafragma Biolo ko-hormonske metode oralna kontracepcija (antibebi pilula) Trajne metode sterilizacija vazektomija, podvezivanje jajnika Poba aj (abortus) prekid trudno e legalan do 10. tjedna

11.5. BOLESTI
Sifilis, gonoreja bakterije Klamidija bakterija u mu karaca uzrokuje upalu mokra nih putova Infekcije koje uzrokuje mikroplazma, netipi na bakterija ili bi a trihomonas Virusni herpes Humani papiloma virus (HPV), AIDS Nezarazne bolesti spolnog sustava rak prostate, rak grli a maternice, rak dojke

11.6. SA ETAK
Spolno sazrijevanje po inje u pubertetu djelovanjem hipotalamusa na hipofizu koja po inje lu iti gonadotropne hormone, gonadotropni hormoni poti u rad spolnih lijezda koje lu e spolne hormone i stvaraju spolne stanice, razvijaju se primarna i sekundarna spolna obilje ja Mu ki spolni sustav mo nja, sjemenici, dosjemenici, sjemenovodi, sjemena vre a, prostata, mokra no-spolna cijev, penis, erekcija je ukru ivanje penisa, ejakulacije je izbacivanje sjemene teku ine enski spolni sustav jajnici, jajovodi, maternica, rodnica, klitoris, male i velike usne, menstruacijski (ovulacijski) ciklus: folikularna, ovulacijska i sekrecijska faza; ovulacija je izbacivanje zrele jajne stanice iz Graafova mjehuri a prema jajovodu, oplodnja se naj e e zbiva u jajovodu, od zigote se razvija morula, zatim blastula pa blastocista koja se implantira u sluznicu maternice; prvim mjesecima razvoja govorimo o embriju, a poslije o plodu ili fetusu Trudno a i poro aj trudno a traje 40 tjedana, plod se prehranjuje preko posteljice, za ti en je ovojnicom, prva faza poro aja: kontrakcije ili trudovi uzrokuje hormon oksitocin, rodnica se iri u poro ajni kanal, puca vodenjak i plodna voda istje e; druga faza: istiskivanje ploda, tre a faza: lju tenje i izla enje posteljice; nakon poro aja po inje stvaranje mlijeka Metode kontracepcije prirodne, mehani ke, kemijske, biolo ko-hormonalne, trajne, kondom jedino titi i od spolno prenosivih bolesti Spolne i spolno prenosive bolesti spolne bolesti: sifilis, gonoreja, zaraza klamidijom, mikroplazmoze, virusni herpes, zaraza HPV-om; spolno prenosive: hepatitis, AIDS; nezarazne bolesti: rak prostate, grli a maternice i dojke; Papa-test BIOLOGIJA 129

12. IV ANI SUSTAV

iv ani sustav zajedno s endokrinim sustavom zadu en je za regulaciju i koordinaciju svih dijelova tijela u cjelinu. iv ani sustav svakog trena prima brojne informacije (podra aje) iz organizma i okolice, obra uje i odabire informacije na koje e reagirati. Neke informacije iv ani sustav pamti. U iv anom sustavu nalazimo dvije vrste stanica. Osnovna je iv ana stanice ili neuron koje u svojoj citoplazmi ne sadr avaju centriole i zbog toga se ne mogu dijeliti. Svaki neuron ima BIOLOGIJA 130

tijelo i niz nastavaka. Kratke nastavke zovemo dendriti s pomo u kojih stanica prima signal,a duga ki nastavak zovemo akson (neurit) s pomo u kojeg stanice oda ilje signal. Oko nekih aksona se nalaze i Schwannove stanice koje se spiralno ovijaju oko njega i stvaraju mijelinsku ovojnicu. Na mjestima gdje se sastaju Schwannove stanice ta je ovojnica tanja pa govorimo o Ranvierovim su enjima. Osim neurona, sredi nji iv ani sustav izgra uju i glija stanice imaju mogu nosti dijeljenja, ali ne mogu preuzeti ulogu neurona. One potpoma u, tite neurone, izoliraju iv ana vlakna i kontroliraju izvanstani ni prostor oko neurona. Najva nije svojstvo iv ane stanice je da mo e primati i oda iljati signale. iv anim stanicama impulsi se prenose kao promjena elektri nog potencijala na membranama neurona. S druge strane, izme u stanice se impulsi prenose kemijskim putem uz pomo neurohormona. Na membranama svih ivih stanica postoji razlika potencijala. Promjena elektri nog potencijala na membranama iv anih stanica va na je za provo enje iv anih impulsa. Ona se provodi u tri faze: faza mirovanja, faza depolarizacije i faza repolarizacije. Faze se izmjenjuju veoma brzo u traju samo nekoliko desettisu inki sekunde. Faza mirovanja membranski potencijal mirovanja nastaje zbog selektivne propusnosti membrane i razli ite koncentracije iona s obiju stana membrane. Na vanjskoj strani stani ne membrane postoji pozitivan naboj, a s citoplazmatske je negativan. Membranski potencijal odra ava se zahvaljuju i aktivnom transportu iona kroz membranu stanice. To je mehanizam natrijsko-kalijske crpke. U njemu sudjeluju membranski proteini i enzim ATP-aza. Pri tome se iz stanice izbace tri natrijeva iona, uz istodobno uno enje dvaju kalijevih iona. Zbog te razlike u broju iona nastaje negativan potencijal s unutarnje strane membrane od -70 mV. To je membranski potencijal neurona u fazi mirovanja. Ka emo da je stanica u toj fazi polarizirana. Faza depolarizacije membrana stanice je podra ena pa se otvaraju kanali koji omogu uju ulazak velikog broja iona natrija. Potencijal na membrani naglo se mijenja u pozitivnom smjeru, od -70 mV na + 30 mV. To nazivamo depolarizacija membrane. Tu naglu promjenu potencijala nazivamo akcijski potencijal. Ta promjena iri se od mjesta podra aja po cijeloj membrani stanice kao domino-efekt i nazivamo je valom depolarizacije ili iv anim impulsnom. Faza repolarizacije nakon prolaska vala depolarizacije membrana stanice se veoma brzo repolarizira zatvaranjem kanala za ulazaka iona natrija u stanicu i uklju ivanjem natrijskokalijske crpke. Tek nakon repolarizacije i vra anja potencijala na membrani na -70 mV stanice je sposobna primiti novi podra aj. U sredi njem iv anom sustavu ovjek ima oko 1012 neurona. iv ani impulsi prelaze s jednog neurona na drugi preko sinapsi. Sinapse stoga definiramo kao mjesta prelaska iv anog impulsa s neurona na drugi neuron ili na mi i nu ili ljezdanu stanicu. Prema djelovanju na neuronima, mo emo razlikovati pokreta ke (ekscitacijske) i potiskiva ke (inhibicijske) sinapse. Impuls se po aksonima prenosi elektri nim putem, irenjem akcijskog potencijala. Preko sinapsi e se impuls prenositi kemijskim putem s pomo u neurotransmitera. Kad akcijski potencijal do e do zavr nih no ica aksona, pove a se njihova propusnost za ione kalcija to uzrokuje spajanje mjehuri a ispunjenih neurotransmiterom sa stani nom membranom i otpu tanje neurotransmitera u sinapti ku pukotinu. Neurotransmiteri difundiraju kroz sinapti ku pukotinu i ve u se za receptore na membranama postsinapti kog neurona ili neke druge stanice (npr. mi i ne). Kad se popuni dovoljno receptora, otvaraju se kanali za natrij na membrani postsinapti kog neurona i u njemu dolazi do stvaranja i irenja akcijskog potencijala, tj. do depolarizacija stanice. Neurotransmiteri su molekule za BIOLOGIJA 131

jednokratnu upotrebu jer da bi postsinapti ki neuron mogao primiti sljede i podra aj, moraju se njegovih receptora skinuti postoje i neurotransmiteri. Taj zadatak obave enzimi koji razgra uju neurotransmitere i oslobode receptore za nosi prijenos.

12.1. ORGANIZACIJA IV ANOG SUSTAVA

iv ani sustav dijeli se u dvije cjeline: sredi nji i periferni iv ani sustav. Sredi nji se sastoji od mozga i kralje ni ke mo dine. Mozak je za ti en kostima lubanje, a kralje ni ka mo dina kostima kralje nice. Periferni sustav ine 12 pari mo danih ivaca i 31 par ivaca kralje ni ke mo dine. Mo dani ivi podra uju podru je glave (osim desetog para, tzv. ivac lutalica). Od 31 para ivaca kralje ni ke mo dine, 8 pari je vratnih ivaca, 12 pari je prsnih ivaca, 5 pari slabinskih, 5 pari kriznih i jedan par ivaca trti nog dijela kralje ni ke mo dine. ivce ine povezani snopovi nastavaka iv anih stanica. Razlikujemo osjetilne i motori ke iv ane putove. U svakom paru razlikujemo prednji i stra nji ivac. Prednji snopovi ivaca su tzv. motori ki iv ani putovi, sastoje se od motori kih neurona i prenose informacije iz sredi njeg iv anog sustava prema perifernim organima npr. mi i ima i lijezdama u organizmu (eferentni putovi). Stra nji snopovi ivaca su osjetilni iv ani putovi gra eni od osjetilnih neurona koji primaju informacije od nekog osjetilnog receptora na periferiji organizma i prenose je prema le noj mo dini i dalje prema mozgu (aferentni putovi). Osjetilni neuroni mogu biti specijalizirani za primanje odre enih vrsta osjeta. Tada na svojim dendritima imaju specijalizirana osjetilna tjele ca ili receptore. Tako razlikujemo mehanoreceptore (opip, sluh, ravnote a, tlak), termoreceptore, nocireceptore (bol), elektromagnetske receptore (vid) i kemoreceptore (okus, miris). Periferni iv ani sustav sastoji se od somatskog i autonomnog iv anog sustava. somatski ili tjelesni iv ani sustav je pod kontrolom na e volje. Autonomni iv ani sustav nije pod kontrolom na e volje nadzire red ve ine unutarnjih organa. Za taj iv ani sustav je karakteristi no da u samo nekoliko sekundi znatno mo e promijeniti funkcije koje kontrolira, npr. i samo nekoliko sekundi mo e dvostruko povisiti sr anu frekvenciju. Dijeli se na simpatikus i parasimpatikus. ivac kuka (nervus ischiadicus) najdeblji je ivac u ljudskom tijelu i pru a se od kri nog dijela kralje nice stra njom stranom natkoljenice sve do stopala. Aksoni njegovih neurona mogu biti dulji od jedan metar. U koljenu se dijeli na dva ogranka, goljeni ki i lisni. Naziva se i ishijadi ni ivac, a njegovo uklje tenje izaziva bol koja se obi no naziva i ijas.

12.2. ULOGE POJEDINIH DIJELOVA IV ANOG SUSTAVA

Mozak je sredi nji dio sredi njeg iv anog sustava i odgovoran je za sve voljne i nevoljne aktivnosti. Smje ten je u lubanji i za ti en kostima. Obavijen je mo danom ovojnicom koje oko njega zadr avaju tanki sloj teku ine, tzv. likvor ili mo danu teku inu. I u sredi njem dijelu mozga nalaze se upljine, tzv. mo dane komore ispunjene likvorom. Osim mehani ke za tite, likvor ima i zada u biolo ke za tite, on oko mozga odr ava stalne uvjete temperature, prehrane, osmotskog tlaka, odr avanje stalne koncentracije iona. Sastav likova specifi an je jer postoji splet kapilara koji ini barijeru prema mozgu i ne dopu ta svim tvarima prolazak iz krvi u likvor. Razlikujemo prednji, srednji i stra nji mozak. Prednji mozak obuhva a veliki mozak, talamus i hipotalamus. Anatomski se mozak mo e podijeliti na veliki mozak

BIOLOGIJA

132

(cerebrum), mali mozak (cerebellum), mo dano deblo ili me umozak i produ enu mo dinu (medulla oblongata). Veliki mozak sastoji se od lijeve i desne polovice (hemisfere) i evolucijski je najmla i dio mozga. Na izbrazdanoj povr ini velikog mozga nalaze se tijela iv anih stanica koje ine tzv. sivu tvar ili cortex. Unutar velikog mozga su nastavci neurona koji ine bijelu tvar (medulla). Kora velikog mozga mo e se podijeliti u re njeve: eoni (frontalni), tjemeni (parijetalni), sljepoo ni (temporalni) i zatiljni (okcipitalni). Mali mozak nalazi se u stra njem dijelu lubanje, ispod veliko mozga. Siva tvar mu se nalazi izvana, a bijela iznutra. Ima specifi ne brazde koje su paralelne i duboke, vrlo razli ite od kore velikog mozga. Gra en je od dvije polovice. Va an je za funkcioniranje skeletnih mi i a i odr avanje mi i nog tonusa (napetosti). Ima glavnu ulogu u vremenskom slijedu pokreta i brzom nadovezivanju jednog pokreta na drugi kao to je tr anje, tipkanje po tipkovnici, sviranje glasovira i dr. Osigurava ravnote u i kontrolira niz refleksnih reakcija. Mo dano deblo ili me umozak nalazi se izme u malog i velikog mozga. Obuhva a talamus i hipotalamus. Hipotalamus je najva niji dio me umozga. Produ ena mo dina ini prijelaz prema kralje ni koj mo dini. Kod nje se izvana nalazi bijela tvar. Tu su smje tena vitalna sredi ta koja odr avaju va ne funkcije: sredi te za disanje, vakanja, gutanje, ka ljanje, regulaciju arterijskog krvnog tlaka, rad srca. Kralje ni ka mo dina smje tena je u kanalu kralje nice te je za ti ena kostima kralje aka. U sredi tu se nalazi kanal ispunjen mo dano-kralje ni kom teku inom (cerebro-spinalni likvor). On se prote e sve do upljih komora velikog mozga ispunjenih mo danom teku inom ili likvorom. Siva tvar se nalazi u sredi tu, dok je prema povr ini bijela tvar. Izme u kralje aka iz kralje ni ke mo dine izlaze iv ana vlakna koja ine snopove ili ivce. Preko kralje ni ke mo dine se zbiva niz refleksnih reakcija i ona slu i za provo enje informacija izme u mozga i perifernog iv anog sustava. Refleksi su brze, nesvjesne i svrsishodne reakcije tijela na neki podra aj. Zbivaju se preko kralje ni ke mo dine i pritom kora velikog mozga ne sudjeluje. Refleksi luk osjetilni neuron koji prima podra aj i prenosi ga do kralje ni ke mo dine te motori kog neurona koji poti e reakciju. Izme u njih se katkad nalazi u tre i neuron tzv. me uneuron. Preko kralje ni ke mo dine informacija o refleksnoj reakciji prenosi se i do velikog mozga. Postoje priro eni refleksi kao to su sisanje, gutanje, ka ljanje, kihanje. Druga vrsta refleksa su ste eni refleksi koji su nastali tijekom ivota zbog odre enih iskustva. Zasebna vrsta su uvjetovani ili Pavlovljevi refleksi koji se pojavljuju kada pove emo dva podra aja od kojih jedan izaziva refleksnu reakciju, a drugi je neutralan.

12.3. OSJETILA
Osjetila djeluju kao prijamnici (receptori), nakon toga postoji osjetilno iv ano vlakno koje podra aj prenosi u specifi no sredi te velikog mozga gdje postajemo svjesni odre enog osjeta. 12.3.1. OKO Iako okom primamo podra aj, vidimo tek kada iv ani impulsi do u u mozak. Oko se sastoji od o ne jabu ice i o nog ivca. O na jabu ica je obavijena slojem bjeloo nice, ilnice i mre nice kod se unutar nje nalazi prozirna staklovina. Bjeloo nica s prednje strane oka prelazi u prozirnu ro nicu, koja nema krvne kapilare. Zato se prehranjuje difuzijom iz BIOLOGIJA 133

o ne vodice. Ispod ro nice je prednja o na komorica iza koje je arenica (iris). Ona ima otvor zjenicu (pupilla). arenica se ovisno o koli ini svjetla otvara ili zatvara pomo u mi i a. Ispod arenice je smje tena o na le a. Na le i se lomi svjetlost koja ulazi u oko pa je ona va na za stvaranje slike. Oblik le e mo e se mijenjati ovisno o stezanju mi i a le e prilagodna na daljinu i blizinu akomodacija oka. Zrake svjetlosti koje ulaze u oko lome se na le i u nakon toga prolaze kroz mre nicu na stra njem dijelu o ne jabu ice. Ondje stvaraju umanjenu i obratnu sliku. Na tom dijelu mre nice nalaze se stanice osjetljive na svjetlost. Postoje dvije vrste fotoreceptora: tapi i i unji i. Oni sadr avaju kemijske tvari koje se razgra uju pri izlaganju svjetlu te tako podra uju iv ana vlakna o nog ivca. tapi i su vrlo osjetljivi na intenzitet svjetlosti i sadr avaju fotopigment rodopsin. Va ni su za razlikovanje svjetla i tame, a s pomo u unji a razaznajemo boje. Na svjetlo je najosjetljivija uta pjega. Na tome mjestu nastaje slika. Na mre nici gdje vidni ivac izlazi iz oka nema fotoreceptora pa to mjesto nazivamo slijepa pjega. Vidnim ivcem iz svakog oka slika putuje u vidno sredi te u mozgu. Mozak uskla uje te dvije slike i tek u mozgu nastaje lika koja odgovara stvarnosti. Bolestima oka bavi se oftalmologija. Me u bolestima su naj e i poreme aji le e i ro nice koji uzrokuju poreme aje loma svjetlosti. To su kratkovidnost (miopija, bikonkavna le a), dalekovidnost (hipermetropija, bikonveksna le a) i astigmatizam (povr ina ro nice je prejako zakrivljena u jednoj ravnini pa slika na mre nici nije pravilna cilindri no bru ene le e). Glaukom je jedan od naj e ih uzroka sljepo e. Zbog poreme aja protoka o ne vodice u oku dolazi do pove anja o nog tlaka. On uzrokuje o te enja kapilarne mre e u oku i o nog ivca. 12.3.2. UHO Uho je osjetilo za sluh i ravnote u. Uho se sastoji od vanjskog (u na koljka i u ni kanal), srednjeg (bubnji i slu ne ko ice ( eki , nakovanj i stremen)) i unutarnjeg uha (slu ni organ i organ za ravnote u). Unutarnje uho je labirint koji se sastoji od pu nice, dva mjehuri a i tri polukru na kanali a. U pu nici je slu ni organ, a u mjehuri ima i kanali ima se nalazi organ za ravnote u. Pu nica je uplji zavijeni kanal u obliku pu eve ku ice koji se dvjema tankim membranama podijeljen u tri hodnika. Oni su ispunjeni teku inom, u srednjem kanali u endolimfom, a u ostalim kanali ima perilimfom. Na pregradi koju nazivamo bazilarna membrana nalazi se organ za sluh s receptorima, Cortijevim stanicama s dla icama. Receptori podra aja prenose ograncima slu nog ivca koji iv ane impulse provode u sljepoo ni re anj velikog mozga u sredi te za sluh. Impulsi nastaju kada titranje podra i osjetne stanice i stvari receptorski podra aj. ovjek razaznaje zvukove u rasponu od 16 20 000 Hz. Ja ina zvuka se mjeri u decibelima. Osjetilo za ravnote u (vestibularni aparat) u unutarnjem uhu se sastoji od dva mjehuri a i tri polukru na kanali a ispunjenih teku inom endolimfom. Polukru ni kanali i smje teni su u prostoru pod pravim kutom jedan prema drugome. Unutar kanali a nalaze se specijalizirane osjetne stanice s dla icama koje podra uje, prouzro ene kretanjem endolimfe, prenose vestibularnim ivcem u primozak i dalje u mali i veliki mozak. 12.3.3 OKUS Jezik je organ s nizom zanimljivih uloga- dio je probavnog sustava, va an je za artikulaciju govora, s pomo u njega osje amo dodir, toplinu i okus hrane koju jedemo. Na povr ini jezika je mnogo okusnih pupoljaka u kojima su okusne receptorske stanice. One su nejednako raspore ene na povr ini jezika. Razlikujemo etiri vrste okusnih pupoljaka: slatko, slano, BIOLOGIJA 134

kiselo i gorko. Osjetilni pupoljci su najosjetljiviji na gorko jer je najve i broj otrovnih tvari gorkog okusa. Odrasla osoba ima oko 10 000 okusnih pupoljaka. 12.3.4. MIRIS Receptori za njih nalaze se u mirisnoj (elfaktornoj) zoni nosa. Ta je zona smje tena u sluznici gornjeg dijela nosnog hodnika. Mirisni receptori pripadaju skupini kemoreceptora. Da bi osjetili miris, molekule koje su zrakom u le u nos moraju se otopiti i u nosnoj sluzi podra iti dla ice mirisnih stanica. Mirisni receptori imaju brzu adaptaciju na podra aj parfem nakon nekog vremena ne osje amo.

12.4. BOLESTI
Mo dani udar poreme aj opskrbe mozga kisikom Meningitis (upala mo danih ovojnica) zarazna bolest i meningoencefalitis (upala mozga i mo danih ovojnica) virusi i bakterije zara eni krpelj; potres mozga, krvarenje, oticanje ili edem mozga, tumori; droge apstinencijska kriza Neurodegenerativne bolesti multipla skleroza (MS), Parkinsonova, Alzheimerva, Huntingtonova bolesti, epilepsija Psihi ke bolesti mentalne (du evne) bolesti depresija

12.5. SA ETAK
Sredi nji iv ani sustav mozak izvana siva tvar, unutar bijela, mali, veliki mozak, me umozak i produljena mo dina, na kori velikog mozga: eoni, tjemeni, sljepoo ni i zatiljni re anj; le na mo dina siva tvar iznutra, bijela izvana za ti eni ovojnicama i teku inama (likvorom) Refleks brze, nesvjesne i svrsishodne reakcije, refleksni luk, priro eni, ste eni i uvjetovani refleksi (Pavlovljevi refleksi) Bolesti meningitis (infektivna bolesti), mehani ke ozljede (potres mozga, edemi i krvarenja), mo dani udar, ovisnost (droge naj e e djeluju na sinapsama), neurodegenerativne bolesti (multipla skleroza, Parkinsonova, Alzeimerova), psihi ke bolesti, tumori Periferni iv ani sustav mo dani ivci, ivci kralje ni ke mo dine, motori ki i osjetilni iv ani putovi, voljni i autonomni (simpatikus i parasimpatikus) iv ani putovi Neuron iv ana stanica gra ena od dendrita, tijela i aksona (obavijen mijelinskom ovojnicom) o zavr nih no ica aksona, uz neurone dolazi i veliki broj glija stanica, iv ani impulsi prenose se po stani nim membranama kao promjena elektri nog potencijala (repolarizacija i depolarizacija), s jedne stanice na drugu iv ani impulsi prenose se preko sinapse kemijskim putem pomo u neurotransmitera Jezik osjetilni organ za okus, okusni pupoljci, slatko, slano, kiselo i gorko Nos osjetni organ za miris, mirisna zona, mirisne dla ice, kemoreceptori Oko vid, slina nastaje na mre nici, fotoreceptori ( tapi i i unji i), akomodacija oka, dalekovidnost, kratkovidnost, astigmatizam Uho sluh i ravnote a vanjsko, srednje i unutarnje pu nica za sluh, polukru ni kanali i za ravnote u

BIOLOGIJA

135

13. PROMET VODE U BILJKAMA

Bez vode nema ivota: y Prvi oblici ivota razvili su se u vodenom okru enju, u praoceanima y Sva iva bi a zapo inju ivot u vodenom okru enju (oplodnja i embrionalni razvoj) y Voda je tvar koje ima najvi e u sastavu ivih bi a y Svi ivotni procesi zbivaju se u vodenim otopinama Voda je kemijski spoj ija je molekula gra ena od dva atoma vodika i jednog atoma kisika. Molekule vode su polarne molekule ili dipoli, sa voda je polarna tvar. Voda otapa mnogo ionskih spojeva i polarnih molekula, pa ak i nepolarnih molekula. Citoplazma je s dovoljnom koli inom vode teku a. Takvo stanje citoplazme se naziva sol-stanje. Tlak citoplazme na BIOLOGIJA 136

stani nu stjenku se naziva turgor. U nedostatku vode citoplazma postaje gusta i viskozna pa je u gel-stanju. Odvajanje citoplazme od stani ne stjenke zbog nedostatka vode i smanjenog turgora naziva se plazmoliza. Vra anje plazmalema i citoplazme uz stani nu stjenku zbog primanja vode naziva se deplazmoliza. Voda je reaktant, ali uz ugljikov (IV) oksid i produkt aerobnog stani nog disanja:

Voda je i reaktant i produkt u procesu fotosinteze, a tro i se pri svakoj razgradnji slo enih organskih spojeva hidroliza

Tjelesne teku ine sadr avaju pufere koji sprje avaju velike promjene pH vrijednosti u organizmu. Puferi su smjese slabih kiselina i njihovih soli, odnosno slabih baza i njihovih soli.

13.1. GOSPODARENJE BILJKE VODOM

Ukupni promet vode u biljkama naziva se vodni re im, a obuhva a procese primanja, provo enja i izlu ivanja vode. Kopnene biljke vodu primaju korijenom korijenovim dla icama difuzijom Bubrenje je pojava uvla enja (difuzije) vode ili vodene pare u upljine zbog gradijenta vode i kapilarnih sila te apsorpcija vode na povr inu molekula i iona Difuzija vode kroz stani ne stjenke naziva se apoplastni put, a osmoza kroz protoplazmu stanice u plazmodezmije simplastni put. Simplast je mre a stani nih citoplazmi me usobno povezanih plazmodezmijima. U sredi njem dijelu korijena (provodnom cilindru), smje teni su snopovi provodnih ila ksilema i floema. Izme u endoderme i provodnog cilindra sloj je embrionalnih stanica kambija nazvan pericikl. Ksilem je tkivo koje provodi vodu i mineralne soli od korijena prema listovima. U stabljici golosjemenja a gra en je od traheida, a u kritosjemenja a od traheida i traheja. Korijenov tlak je aktivno utiskivanje otopljenih tvari iz stanice endoderma u provodne ile ksilema (traheide i traheje) radi ulaska i podizanja vode u njima. Sila koja podi e vodu do listova je gradijent vode nazvan transpiracijski usis. Biljke izlu uju vodu transpiracijom (isparavanje vode iz biljke pu i (stome) stomatalna transpiracija pasivan proces) i gutacijom (aktivno izlu ivanje kapljica vode kroz pu i vodenice ili hidatode).

13.2. PU I
Listovi su organi biljaka stabla ica kojima su primarne zada e fotosinteza i transpiracija plojka, peteljka i podina (lisna baza) nervatura lista (mre asta i paralelna, rijetko vili asta) Pu i su otvori na zelenim dijelovima biljke koji otvaranje i zatvaranjem reguliraju izmjenu plinova i vodene pare. Gra ene su od otvora pu i, dviju stanica zapornica i dviju do etiriju stanica susjedica.

13.3. SA ETAK
Voda spoj kisika i vodika, molekula vode su dipolarne ili dipoli, me usobno se povezuju vodikovim vezama, ali i ostalim polarnim molekulama te ionima, kohezija, adhezija i kapilarnost, anomalija vode pove avanje volumena vode i zagrijavanjem i hla enjem, pri emu gusto a istodobno otpada voda je najgu a na +4C BIOLOGIJA 137

Uloge vode otapalo, omogu uje prijenos razli itih tvari, sudjeluje u metaboli kim procesima re u regulaciji topline i pH vrijednosti tjelesnih teku ina, reaktant je u fotosintezi i hidrolizi polimernih molekula, produkt u stani nom disanju i polimerizaciji jednostavnih organskih spojeva u slo ene, sprje ava nagle promjene temperature tjelesnih teku ina Citoplazma koloidna vodena otopina jednostavnih organskih te ve ine anorganskih i slo enih organskih spojeva u stanicama, mo e biti u sol-stanju (s mnogo vode) i u gel-stanju (s malo vode), to je ve a koncentracija otopljenih tvari u citoplazmi, to e i osmotski tlak na stani nu membranu biti ve i, turgor je tlak citoplazme na stani nu stjenku, ovisi o sadr aju vode u stanici, plazmoliza je odvajanje citoplazme i plazmaleme od stani ne stjenke biljnih stanica zbog izlaska vode iz stanica, deplazmoliza je vra anje citoplazme i stani ne membrane uza stani nu stjenku zbog primanja vode i rasta turgora Vodni re im ukupni promet vode u biljkama Primanje vode korijen prima vodu bubrenjem i osmozom, a proces je difuzija, difuzija je kretanje estica tvari niz gradijent bez utro ka energije, osmoza je difuzija vode kroz polupropusnu membranu, bubrenje je pojava pove anja volumena i mase nekog tijela zbog uvla enja vode ili vodene pare u kapilarne upljine procesom difuzije i djelovanjem kapilarnih sila te apsorpcija vode na povr inu molekula i iona Provo enje vode bubrenjem, osmozom, korijenovim tlakom te izlu ivanjem vode transpiracijom i gutacijom, a procesi su difuzija i aktivni transport otopljenih estica, ksilem je provodno tkivo u kojem voda i otopljene mineralne soli kolaju od korijena prema listovima, ksilem grade uplje, ne ive provodne ile traheide i traheje, korijenov tlak je aktivno utiskivanje otopljenih tvari iz stanica endoderme u provodne ile ksilema radi pove anja osmotskog tlaka i osmoze vode u te ile Izlu ivanje vode transpiracijski usis omogu uje pasivno kretanje vode iz ksilema u listove, transpiracija je isparavanje vode iz biljke (stomatalna, kutikularna i lenticelarna transpiracija), gutacija je aktivno izlu ivanje kapljica vode kroz pu i vodenice ili hidatode, pojavljuje se kada postoji potreba za izlu ivanjem vode, a transpiracija je prije ena Pu i otvori na nali ju listova koji reguliraju izmjenu plinova, gra ene su od dvije stanice zapornice i dvije do etiri stanice susjedice, na otvaranje i zatvaranje pu i utje u imbenici koji mijenjaju turgor u stanicama zapornicama (kad je turgor u zapornicama ve i, pu i su otvorene), svjetlost (fotosinteza) mijenja osmotski tlak i turgor u zapornicama, to dovodi do svakida njeg otvaranja i zatvaranja pu i

14. TEMELJNI METABOLI KI PROCESI U BILJKAMA

Metabolizam je skup svih kemijskih procesa u stanicama i organizmu. Anabolizam je sinteza organskih spojeva uz utro ak energije. Asimilacija je sinteza organskih spojeva iz anorganskih tvari uz utro ak energije. Katabolizam je metaboli ki proces razgradnje organskih tvari. Disanje mo e biti anaerobno i aerobno.

14.1. ANAEROBNO STANI NO DISANJE

Vrenje ili fermentacija. Evolucijski je starije od aerobnog disanja. U cijelosti se doga a u citoplazmi, zbog nepotpune razgradnje glukoze osloba a se malo energije (2 molekule ATP-a po molekuli glukoze). Reakcije anaerobnog disanja zbivaju se u dva koraka: Glikoliza razgradnja glukoze na dvije molekule pirogro ane kiseline (piruvat). BIOLOGIJA 138

2. Regeneracija di nih koenzima i stvaranje produkta vrenja.

14.2. AEROBNO STANI NO DISANJE

Razgradnja glukoze do ugljikovog (IV) oksida i vode uz utro ak kisika 38 molekula ATP-a po molekuli glukoze. Reakcije aerobnog disanja provode su u dvije faze i tri reakcijska koraka: 1. Anaerobna faza po inje glikolizom, koja se zbiva u citoplazmi potpuno jednako jao i pri anaerobnom disanju a. Glikoliza   2. Aerobna faza zbiva se u mitohondrijima. Piruvat ulazi u mitohondrij i procesom oksidativne dekarboksilacije pretvara se u acetil koenzim A. Acetil-CoA je aktivirana octena kiselina ijom se razgradnjom u reakcijama aerobnog stani nog disanja osloba a energija a. Krebsov ciklus (ciklus limunske kiseline) vezanje acetata iz acetil-CoA na spoj s etiri C atoma (oksaloctenu kiselinu) pri emu nastaje spoj sa est C atoma, limunska kiselina; oksidacija ugljikovih atoma s pomo u oksidiranih koenzima NAD+ i FAD, pri emu nastaju reducirani koenzimi NADH + H+ i FADH2; dekarboksilacije kojima se izdvajaju dvije molekule ugljikova (IV) oksida po jednom ciklusu, a ostaje spoj sa etiri C atoma koji se pregra uje da bi se na njega ponovno mogao vezati novi acetat iz acetil-CoA; nastajanje jedne molekule visokoenergetskog spoja u jednom ciklusu b. Oksidativna fosforilacija prijenos elektrona s reduciranih di nih koenzima preko koenzima prenosilaca elektrona do kisika kao kona nog primatelja elektrona. Reducirani koenzimi se oksidiraju, regeneriraju i vra aju u krebsov ciklus. Atomi kisika primaju elektrone i reduciraju se te s ionima vodika iz reduciranih koenzima daju vodu. Pri difuziji vodikovih iona (H+) u matriks mitohondrija preko enzima ATP-sinteze koji se nalazi u sastavu unutarnje membrane mitohondrija osloba a se kemijska energija. Ona se pohranjuje s molekulama ATP-a. s obzirom na to da se tijekom tog proces prenose elektroni preko niza di nih koenzima, nazvan je di ni lanac ili transportni lanac elektrona. Ukupno se tijekom razgradnje jedne molekule glukoze u aerobnom disanju sintetizira 38 molekula ATP-a. Me utim, dva se ATP-a potro e pa se po jednoj molekuli glukoze dobiva 36 iskoristivih molekula ATP-a.
ANAEROBNO bez utro ka kisika evolucijski starije nepotpuna razgradnja glukoze AEROBNO uz utro ak kisika evolucijski mla e potpuna razgradnja glukoze

BIOLOGIJA

139

osloba a se 2 ATP-a u citoplazmi glikoliza neki mikroorganizmi vrenja: alkoholno, octeno, mlije nokiselinsko,

osloba a se 38/36 ATP-a u citoplazmi i mitohondrijima glikoliza, krebsov ciklus, oksidativna fosforilacija sve aerobne stanice

14.3. AUTOTROFNI ORGANIZMI

Kemosinteza evolucijski stariji na in autotrofne ishrane. Provode ga isklju ivo odre ene skupine bakterija. Budu i da nemaju klorofil, ne mogu iskori tavati svjetlost kao izvor energije za svoje asimilacijske procese. One provode oksidaciju razli itih anorganskih tvari. U tim redoks-reakcijama osloba a se kemijska energija kojoj se onda bakterije koriste u asimilaciji. Kemosinteza je sinteza organskih spojeva iz anorganskih pomo u kemijske energije dobivene oksidacijom pojedinih anorganskih tvari. Fotosinteza asimilacijski proces u kojem se organski spojevi sintetiziraju iz anorganskih s pomo u svjetlosti i klorofila  

Klorofil pretvara svjetlosnu energiju u kemijsku. Naj e i su tamnozeleni klorofil a i svijetlozeleni klorofil b. u eukariotskim stanicama fotosinteza se zbiva u kloroplastima. Kloroplasti okrugli, ovalni ili vrap asti stani ni organeli zelene boje, koji sadr avaju klorofil i provode fotosintezu. Imaju dvostruku membranu ili ovojnicu. Nabori unutarnje membrane nazivaju se tilakoide i na pojedinim mjestima unutar kloroplasta sla u se u nakupine poput hrpe nov i a nazvane zrnca. Unutra njost kloroplasta popunjena je otopinom nalik citoplazmi i naziva se stroma. U tilakoidnim membranama smje tene su molekule pigmenata, enzima i koenzima koje provode reakcije fotosinteze.

KEMOSINTEZA na in ishrane organizma metaboli ki proces namjena organskih spojeva izvor energije za sintezu ATP-a potreba za svjetlo u organizmi koji provode procese va nost za ivi svijet (ekolo ka ni a) autotrofni

FOTOSINTEZA

Zajedni ko

anabolizam izgradnja stanice, dobivanje energije, hranjive tvari za ostale organizme oksidacija anorganskih svjetlost spojeva ne isklju ivo kemosintetske bakterije stvaranje mineralnih soli u obliku potrebnom zelenim biljkama da fotosintetske bakterije, autotrofni protisti, biljke izvor kisika i hranjivih tvari i za ostale organizme

Razli ito

BIOLOGIJA

140

jednad be karakteristi nih reakcija

14.4. REAKCIJE FOTOSINTEZE

Listovi su najva niji organi za fotosintezu. Tijekom fotosinteze gotovo istodobno se zbivaju primarne i sekundarne reakcije. Primarne ili reakcije ovisne o svjetlosti su fotofosforilacija i fotoliza vode. Sekundarne ili reakcije u tami neovisne su o svjetlosti i nazvane su Calvinov ciklus. Svjetlosne reakcije zbivaju se na tilakoidnim membranama, a Calvinov ciklus u stromi kloroplasta. Primarne reakcije molekule biljnih pigmenata u sastavu tilakoidnih membrana udru ene su u fotosustave I i II. Antenske molekule hvataju fotone svjetlosti i usmjeravaju ih u reakcijsko sredi te. U reakcijskom su sredi tu isklju ivo molekule klorofila a, iz ijih se atoma magnezija s pomo u energije fotona izbacuju po dva elektrona. Elektroni iz fotosustava I prelaze na oksidirani koenzim NADP + koji se time reducira ve u i pritom i vodikove ione (H+) iz fotolize vode. Svjetlost izbacuje elektrone i iz fotosustava II, koji preko koenzima prenositelja elektrona, dolaze do reakcijskog sredi ta fotosustava I i nadokna uju izba ene elektrone. Kad izbaci elektrone, fotosustav I postaje jak oksidans koji je u stanju oduzeti elektrone iz atoma kisika u molekulama vode. Pritom se doga a fotoliza vode ili razgradnja vode s pomo u svjetlosti na elementarni kisik i vodikove ione. Kisik se osloba a u atmosferu kao otpadni produkt fotosinteze. Ioni vodika ve u se u reducirani NADPH + H+. slobodni H+ ioni nakupljaju se u unutra njosti tilakoida i stvaraju gradijent vodikovih iona prema stromi. Difuzijom vodikovih iona (H+) u stromu, preko enzima ATP-sintaze koji se nalazi u tilakoidnim membranama kloroplasta osloba a se kemijska energija koja se pohranjuje u molekulama ATP-a. sintetizirani ATP i reducirani NADPH + H+ iz svjetlosnih reakcija nakupljaju se u stromi kloroplasta i ulaze u niz cikli kih reakcija, neovisnih o svjetlosti, nazvanih Calvinov ciklus. Sekundarne reakcije Calvinov ciklus po inje vezanjem ugljikova (IV) oksida na e er s pet ugljikovih atoma, ribuloza-1,5-difosfat. Nastaje spoj sa est C atoma koji se slo enim nizom reakcija prevodi u e ere se tri atoma ugljika. Pritom se tro i ATP. Ugljik iz ugljikova (IV) oksida reducira se s pomo u koenzima NADPH + H+ koji se oksidira i vra a u svjetlosne reakcije fotosinteze. Vezanje ugljikova (IV) oksida naziva se karboksilacija, a provodi ga enzim ribuloza-1,5-bifosfat karboksilaza, nazvan rubisko. Smatra se da je taj enzim najzastupljeniji protein u cijeloj biosferi. Iz Calvinovog ciklusa izdvaja se e er s tri ugljikova atoma i regenerira ribuloza-1,5-difosfat kojim zapo inje novi Calvinov ciklus. Iz C3 e era sintetizira se glukoza kao primarni produkt fotosinteze.
FOTOSINTEZA zbiva se samo u stanicama autotrofnih organizama s klorofilom ovisi o svjetlosti anaboli ki proces svjetlosna energija pretvara se u kemijsku i STANI NO DISANJE zbiva se u svim ivim stanicama ne ovisi o svjetlosti kataboli ki proces svjetlosna energija pohranjena u molekulama

BIOLOGIJA

141

pohranjuje u molekulama ugljikohidrata supstrat su CO2, H2O i ostale mineralne tvari osloba a se kisik produkt su ugljikohidrati i ostale organske tvari svijetlost postaje izbor energije za sintezu ATP-a ukupni proces zbiva se u kloroplastima ATP se sintetizira na tilakoidnim membranama kloroplasta

ugljikohidrata osloba a se kao kemijska energija supstrat su ugljikohidrati i ostali organski spojevi kisik se tro i produkti su CO2 i H2 te ostale anorganske tvari izvor energije za sintezu ATP-a je oksidacija organskih spojeva proces zapo inje u citoplazmi, a nastavlja se u mitohondrijima (u aerobnom stani nom disanju) 2 ATP-a nastaju u citoplazmi, a 36 ATP-a na unutra njoj membrani mitohondrija

mehanizam sinteze ATP-a je jedinstven. ATP-sintaza sintetizira molekule ATP-a tijekom difuzije vodikovih iona (H+) iz tilakoidnih, odnosno me umembranskih prostora u unutra njosti kloroplasta i mitohondrija

14.5. INTENZITET FOTOSINTEZE I TRANSPORT ASIMILATA

Ugljikov (IV) oksid jedna je od glavnih sirovina u fotosintezi. O njegovoj koncentraciji ovisi i brzina fotosinteze. S obzirom da je udio ugljikovog (IV) oksida u zraku 0,04 % pri punom Sun evu osvjetljenju koncentracija ugljikova (IV) oksida nije dovoljna i naj e i je ograni avaju i imbenik. Ve ina biljaka ve e CO2 izravno u Calvinov ciklus. Prvi stabilni spoj koji pritom nastaje je e er s tri C atoma C3 biljke. CAM-biljke su sukulenti prilago eni ivotu na vrlo suhim stani tima, npr. kaktusi. Njihove su pu i danju zatvorene radi smanjenja transpiracije, a no u su otvorene. Stoga te biljke no u primaju CO2 potreban za fotosintezu i ugra uju ga u organske kiseline. Danju kad provode reakcije fotosinteze organske kiseline osloba aju CO2 koji ulazi u Calvinov ciklus. Voda je va na sirovina u fotosintezi, ali nje u pravilu ima dovoljno za potro nju u reakcijama fotosinteze. Utjecaj nedostatka vode je neizravan: y Citoplazma je viskoznija, mijenjaju se strukture organela i enzima pa se procesi usporavaju y Pu i se zatvaraju i prije e dovod ugljikova (IV) oksida, to opet dovodi do usporavanja i prekida fotosinteze Organski produkti fotosinteze nazivaju se asimilati. Oni nastaju u fotosintetskom ili asimilacijskom parenhimu lista ili mezofilu. Floem provodi biljne sokove bogate produktima fotosinteze u dijelove gdje se tro e ili pohranjuju. Floem ine sitaste cijevi. One su ive provodne cijevi koje su gra ene od ivih duguljastih sitastih stanica koje su me usobno spojene u duga ke cijevi.

BIOLOGIJA

142

14.6. SA ETAk
Metabolizam cjelokupna izmjena tvari i energije tijekom kemijskih reakcija u organizmu, anabolizam, katabolizam, energija iz kataboli kih proces pohranjuje se u molekulama visokoenergetskih spojeva,naj e e ATP Stani no disanje (disimilacija) razgradnja organskih spojeva radi dobivanja energije za ivotne procese, anaerobno disanje (vrenje, fermentacija) razgradnjom 1 molekule glukoze dobivaju se 2 molekule ATP-a; aerobno disanje razgradnja glukoze do ugljikovog (IV) oksida i vode uz osloba anje 38 molekula ATP-a iz jedne molekule glukoze; glikoliza po etna reakcija disanja u citoplazmi, razgradnja glukoze na 2 molekule pirogro ane kiseline, oslobodi se energija za sintezu 2 molekula ATP-a Vrenja reakcije vrenja zbivaju se u dva koraka: glikoliza i oksidacija reduciranih koenzima i stvaranje produkata vrenja; alkoholno, mlije nokiselinsko i octeno vrenje Aerobno disanje 1. glikoliza u citoplazmi, dobivaju se dvije molekule ATP-a; 2. Krebsov ciklus (ciklus limunske kiseline) i oksidativna fosforilacija (di ni lanac, transportni lanac elektrona), 36 ATP-a osloba a se u mitohondrijima; di ni koenzimi su molekule koje reverzibilno ve u i otpu taju elektrone, NAD+ i FAD Autotrofi organizmi koji sintetiziraju organske spojeve iz anorganske tvari uz utro ak energije, tj. provode procese asimilacije; kemosintetski i fotosintetski Kemosinteza izvor energije su reakcije oksidacije anorganskih spojeva, skupina bakterija bez klorofila, nitrificiraju e (nitrifikacijske, du i ne) bakterije oksidiraju amonijak u nitrite i nitrite u nitrate Fotosintetski pigmenti klorofil; fikocijan, fikoeritrin, ksantofili i karoteni Kloroplasti stani ni organeli autotrofnih eukariotskih stanica zelene boje, provode fotosintezu, gra a: vanjska i unutarnja membrana, tilakoide, zrnca, stroma; dvostruka ovojnica, vlastita DNA i vlastiti ribosom svjedo e o mogu em nastanku endosimbiozom Fotosinteza sinteza organskih spojeva iz anorganskih tvari s pomo u svjetlosti i klorofila, svjetlost je izvor energije, na tilakoidnim membranama reakcije ovisne o svjetlosti (fosforilacija i fotoliza vode) u stromi reakcije u tami (Calvinov ciklus); intenzitet fotosinteze ovisi o dostupnosti ugljikova (IV) oksida i vode te o svjetlosti i temperaturi Transport asimilata organski produkti fotosinteze, prenose se potisnuti turgorskim tlakom provodnim ilama floema, floem ivo provodno tkivo, sitaste stanice, sitaste cijevi

BIOLOGIJA

143

15. ISHRANA BILJAKA

ORGANIZMI kopnene biljke IZVOR MINERALNIH TVARI tlo atmosfera atmosfera vodene biljke nitrofiksatori poluparaziti vodeni biotop tlo atmosfera ksilem doma ina atmosfera ORGAN ZA PRIMANJE korijen listovi zra no korijenje cijela povr ina korijen prokariotska stanica sisulje (haustorije) listovi MINERALNE TVARI ve ina mineralnih soli CO2 vodena para tvari otopljene u vodi minerali u tlu N2 voda i mineralne soli CO2

Atmosfera 78 % du ik, 21 % kisik, 0,1 % plemeniti plinovi (argon), 0,04% CO2 Humus su usitnjeni i djelomi no razgra eni ostaci uginulih organizama Liebigov zakon minimuma kazuje da rast i razvitak biljke ograni ava onaj imbenik kojeg u okoli u ima najmanje (voda, toplina, svjetlost, mineralna tvar)
ELEMENT OBLIK DOSTUPAN BILJCI GLAVNA ULOGA U BILJCI makroelementi

BIOLOGIJA

144

ugljik kisik vodik du ik sumpor fosfor kalij kalcij magnezij eljezo klor mangan

CO2 H2O, O2 H2O 

 K+ Ca2+ Mg2+ Fe3+, Fe2+ ClMn2+

sastojak svih organskih pojeva sastojak ve ine organskih pojeva sastojak svih organskih pojeva sastojak aminokiselina, bjelan evina, enzima, koenzima, hormona, nukleinskih kiselina i klorofila sastojak bjelan evina i koenzima sastojak nukleinskih kiselina, fosfolipida i atp-a aktivator enzima, regulator osmotske ravnote e aktivator enzima, regulator brojnih odgovora na vanjske podra aje, zatvara proteinske kanali e u stani nim membranama, sastojak stani ne sjenke sastojak klorofila, aktivator enzima mikroelementi sastojak citoplazme, aktivator enzima, potreban za sintezu klorofila nu an za fotolizu vode tijekom fotosinteze nu an za fotolizu vode tijekom fotosinteze

Acidofilne (kremene) biljke ive na kiselom tlu ija je pH vrijednost 4,5 5,5 rododendron, pitomi kesten, kiselica, borovnica Bazofilne (vapnena ke) biljke ive na bazi nom tlu pH vrijednost 6,5 7,5 velecvjetni kukurijek, podbjel, kloko , lucerna, soja, pinat, luk, repa, cvjeta a, kupus Halofiti biljke slatkih stani ta ive na mjestima povi ene koncentracije natrijeva klorida, uz obale mora, slanih jezera i estuarija halofiti mri ice, petrovac, tamaris i caklenja a

15.1. SPECIFI NI OBLICI ISHRANE BILJA

Heterotrofi uzimaju gotove organske spojeve: saprofiti i paraziti Saprofiti koriste organske spojeve uginulih organizama kvasci i bakterije vrenja Poluparaziti i paraziti poluparaziti (hemiparaziti) imaju klorofil i provode fotosintezu, ali vodu i mineralne tvari crpe iz ksilema domadara s pomo u posebnih tvorevina sisulja ili haustorija bijela i uta imela Paraziti uzimaju organske spojeve iz ivih bi a prepoznajemo ih po nedostatku klorofila Mesojedne biljke (karnivorne) Mutualizam su ivot dvaju organizama razli itih vrsta od kojeg oba lana imaju koristi simbioza je bilo koji oblik su ivota dviju razli itih vrsta Mikoriza mutualisti ka simbioza gljiva stap arki ili mje inarki s korijenom brojnih biljaka stabla ica

15.2. SA ETAK
Mineralna ishrana biljaka primanje, provo enje i iskori tavanje anorganske tvari u biljkama, Liebigov zakon minimuma rast i razvoj biljaka ograni en je onim imbenikom kojeg ima najmanje, planska gnojidba Primanje mineralnih tvari izvor anorganskih tvari su tlo, atmosfera i vodeno stani te; 98 % iona iz tla biljke ne mogu rabiti; ione otopljene u vodi biljka prima u korijen procesom difuzije, adsorbirane ione biljka osloba a adsorpcijskom izmjenom iona, a zatim ih prima

BIOLOGIJA

145

difuzijom; ugljikov (IV) oksid biljke primaju iz atmosfere, neke biljke mogu primati vodenu paru, vodene biljke mogu cijelom svojom povr inom apsorbirati tvari otopljene u vodi Skupine biljaka prema mineralnom sastavu stani ta acidofilne biljke (vrijes, borovnica, mah tresetar) pH tla manji od 5,5: vri tine, cretovi i ume kestena i pasjeg zuba; bazofilne biljke (velecvjetni kukurijek, soja, pinat) pH tla ve i od 6,5; halofiti: mri ica, petrovac, tamaris, ive na mjestima povi ene koncentracije NaCl, izlu uju sok pomo u lijezda, koncentriraju sol u pojedinim dijelovima koje zatim odbacuju, nakupljaju vodu u tijelu Heterotrofi uzimaju gotove organske spojeve iz okoli a, razgra uju ih do jednostavnih organskih tvari i zatim sintetiziraju vlastite slo ene organske spojeve; saprofiti razlaga i, upotrebljavaju organske spojeve iz uginulih organizama, ve ina gljiva, bakterije vrenja i metanske bakterije; paraziti uzimaju organske spojeve iz ivih bi a, nanose tetu domadaru, vilina kosa; poluparaziti imaju klorofil i provode fotosintezu, ali vodu i mineralne tvari crpe iz ksilema domadara s pomo u haustorija bijela i uta imela Mesojedne biljke autotrofni fotosintetski organizmi, prilago ene ivotu na stani tima siroma nim nitratima, hvatanjem i probavom kukaca i ostalih sitnih ivotinja dobivaju aminokiseline iz kojih sintetiziraju vlastite bjelan evine Mutualizam su ivot dvaju organizama razli itih vrsta u kojem oba lana imaju koristi (simbioza je bilo koji oblik zajedni kog ivota dvaju razli itih vrsta) li ajevi su mutualisti ka simbioza cijanobakterija ili jednostani nih zelenih algi s gljivama iz skupine alga ica ili mje inarki; korijenski gomolj i i su primjer mutualisti kog odnosa heterotrofnih nitrofiksacijskih bakterija i korijena mahunarki; mikoriza je mutualizam gljiva stap arki ili mje inarki s korijenom brojnih biljaka stabla ica

BIOLOGIJA

146

16. RAZVOJNI PROCESI

Rast su kvantitativne promjene, pove anje mase i volumena, u biljnom organizmu koje se posti u izgradnjom i umno avanjem stanica. Diferencijalna aktivnost gena je pojava da se u pojedinim embrionalnim stanicama u odre enom razdoblju o itava samo odre eni tip nasljedne poruke embrionalne stanice su totipotentne mogu se razviti u bilo koju drugu vrstu tkiva i stanica Razvitak su kvalitativne promjene u ivotu organizma promjene oblika, strukture i gra e. Histogeneza je razvoj pojedinih vrsta tkiva, a organogeneza (morfogeneza) je nakupljanje embrionalnih stanica radi stvaranja pojedinih organa. Tvorno (embrionalno) biljno tkivo (meristem) je tkivo koje zadr ava sposobnost dijeljenja tijekom cijelog ivota boljke pa slu i za stvaranje ili proizvodnju svih ostalih tkiva Osnovno tkivo (parenhim) ispunjava sve unutarnje prostore u biljci i tako povezuje ostala tkiva. Spu vaste je strukture jer su stanice rahlo raspore ene Pokrovno tkivo (epiderma) je ko no stani je koje pokriva cijelu biljku i titi je od vanjskih utjecaja, posebice isparavanja kutikula pu i Provodna tkiva ksilem i floem Potporna tkiva (mehani ka) daje vrsto u i elasti nost gra ene od ivih stanica (kolenhima) ili mrtvih (sklerenhima) ljezdano stani je koje stvara i izlu uje razli ite specifi ne tvari - nektar

16.1. RAST I RAZVITAK BILJNOG ORGANIZMA

Cvijet je spolni rasplodni organ biljaka sjemenja a a ka, vjen i , pra nici i tu ak. Ako su a ka i vjen i podjednakog izgleda nazivaju se tepala (tulipani, visibabe). Pra nik se sastoji od pra ni kog dr ka ili filamenta i pra nice (antere). Tu ak se sastoji od nju ke (stigme), vrata i plodnice. Tu ak mo e biti gra en od jednog ili vi e plodnih listova, a u plodnici tu ka smje teni su sjemeni zameci. Iz plodnih listova naj e e se razvija plod, a iz sjemenih BIOLOGIJA 147

zametaka sjemenka. Sjemeni zametci evolucijski odgovaraju makrosporangijima u kojima mejozom nastaje haploidna makrospora embrionska vre a. Embrionska vre a se tri puta dijeli mitozom pa nastaje osam haploidnih stanica koje se raspore uju unutar sjemenog zametka. Pra nici evolucijski odgovaraju mikrosporangijima u kojima mejozom nastaju mikrospore peludna zrnca. Zrelo peludno zrnce ima dvije ovojnice, vanjsku hrapavu i ljepljivu (eksinu) i unutarnju glatku (intinu) te dvije haploidne jezgre. Vegetativna jezgra upravlja ivotnim procesima tijekom klijanja peludne mje inice, a istodobno se generativna jezgra mitoti ki dijeli u dvije generativne jezgre koje slu e za dvostruku oplodnju. Eksina omogu uje prihva anje peluda na nju ku tu ka u procesu opra ivanja. Intina klije u peludnu mje inicu kojom e se generativne jezgre spustiti do mikropile sjemenog zametka. Prva generativna jezgra oplo uje jajnu stanicu u sjemenom zametku, pri emu nastaje zigota. Dijeli se brojnim diobama pri emu nastaje klica ili embrio. Druga generativna stanica spaja se s diploidnom sekundarnom jezgrom embrionske vre e i nastaje triploidna stanica koja mitozama stvara triploidno hranjivo stani je endosperm. Klon je skupina genetski jednakih organizama, nastalih nespolnim razmno avanjem ili geneti kim in enjerstvom. Apomiksija je stvaranje sjemenki bez oplodnje masla ak Neke biljke poput ljiljana u pazu cima svojih listova stvaraju rasplodne pupove, bulbile. Kad oni padnu na tlo, iz njih se razvija nova biljka Jagode stvaraju vrije e puzave ogranke stabljike na kraju kojih se razvija nova mlada bilj ica Reznice razmno avanje otkidanjem ili rezanjem dijelova stabljike Cijepljene (kalemljenje) oblik vegetativnog uzgoja drvenastih biljaka vinove loze

16.2. BILJNI HORMONI

Fitohormoni biljni hormoni organski kemijski spojevi razli ite strukture i sastava, koji reguliraju rad pojedinih stanice, tkiva ili organa Auksin djeluje na produ eni rast poti e rast izdanaka naj e i auksin je indol-3-octena kiselina. Dovoljne koncentracije auksina u vr nom pupu omogu uju njegov rast, a istodobno inhibiraju rast bo nih pupova i korijena apikalna dominacija Giberelini skupina od stotinjak spojeva kojima je osnovno djelovanje poticanje rasta i razvija izdanaka (stabljike i listova) te stvaranje cvjetova u biljaka s rozetom Citokinini skupina fitohormona koji poti u diobu stanica (citokinezu) vr ak korijena, klica i plodovi Apscizinska kiselina (ABA) izlu uje se u zavr nom razdoblju razvoja te u stresnim uvjetima poput nedostatka vode usporava metabolizam, otpadanje plodova, listova Etilen (eten, C2 H4) jednostavan nje plinoviti nezasi eni ugljikohidrat stari listove, cvjetove i plodove Postanak i ki morfoze su razli iti, neuobi ajeni oblici organa biljaka koji se razvijaju pod utjecajem razli itih imbenika. i ke (cecidije) su tvorevine razli itih oblika na biljkama, nastale djelovanjem virusa, bakterija, gljiva ili ivotinja

16.3. DJELOVANJE OKOLI NIH IMBENIKA

Periodi ke promjene u razvitku biljaka tijekom godine ovise o klimatskim promjenama i nazivaju se fenolo ke pojave (mirovanje, pupanje, listanje, cvatnje, zrenje plodova, otpadanje BIOLOGIJA 148

li a). Nakon oplodnje i razvoja klice ve ina sjemenki nije sposobna odmah i proklijati. Sjemenkama ve ine biljaka potrebno je razdoblje mirovanja ili dormancija pod djelovanjem hormona apscizinske kiseline. Stratifikacija je prekid dormancije sjemenki. Posti e se privremenim izlaganjem sjemenki pozitivnim niskim temperaturama ili djelovanjem hormona giberelina. Izlaganje razvijenih biljaka niskim pozitivnim temperaturama u nekoliko tjedana potaknut e lu enje giberelina i stvaranje ve eg broja cvjetova vernalizacija. U rano prolje e i ljeto cvatu biljke dugog dana, a u kasno ljeto i jesen biljke kratkog dana. Tratin ice i masla ci su dnevno neutralne biljke pa cvatu tijekom cijele vegetacijske sezone.

16.4. SA ETAK
Rast pove anje mase i volumena tijela izgradnjom i umno avanjem stanica, diferencijalna aktivnost gena je uklju ivanje i isklju ivanje pojedinih gena u odre enom razdoblju ivota stanica i organizma razvoj razli itih tkiva, organa i oblika organizma; stabla ice imaju 6 vrsta tkiva: embrionalno (tvorno), osnovno, pokrovno, provodno, mehani ko i ljezdano Razvitak promjene gra e, oblika strukture stanica, tkiva, organa i cijelog organizma, procesi diferencijacije i specijalizacije, organogeneze i histogeneze Generativni organi cvjetnica razmno avanje i rasprostranjivanje biljaka cvjetnica (sjemenja a), cvijet je spolni rasplodni organ cvjetnica, sjemena je organ koji uva klicu do uvjeta povoljnih za klijanje te hrani klicu tijekom klijanja, plod je organ koji uva sjemenku i slu i njezinu rasprostranjivanju Razvoj biljke od cvijeta do ploda u tu ku je smje ten sjemeni zametak, u sjemenom zametku mejozom nastaje 4 haploidne stanice, od kojih jedna najve a ostaje, a ostale propadaju embrionska vre a, mitozama nastaje 8 stanica me u kojima je jedna jajna stanica, jajna stanica u procesu oplodnje spaja se s generativnom jezgrom iz peludnog zrnca i nastaje zigota, mitozama iz zigote nastaje klica, embrio ili zametak nove biljke, iz sjemenog zametka nastaje sjemenka, a iz ostalih cvjetnih dijelova plod Vegetativni uzgoj biljaka sposobnost embrionalizacije, klonovi, apomiksija, razmno avanje vrije ama, povaljenicama ili grebenicama, lukovicama, dijeljenje korijena ili rizoma, reznice stabljike i listova, cijepljenje ili kalemljenje te kultura stanica i tkiva i ke vrsta morfoza, tvorevine razli itih oblika na biljkama nastale djelovanjem virusa, bakterija, gljiva ili ivotinja (ose i mu ice i karice) Biljni hormoni fitohormoni, auksin, giberelini, citokinini, apscizinska kiselina i etilen Utjecaj temperature na razvoj biljaka povi enje temperature: ubrzat e metaboli ke procese, omogu iti klijanje, pupanje, listanje, cvatnju; niste temperature pokre u dormanciju; stratifikacija je prekid dormancije sjemenki, vernalizacija Utjecaj svjetlosti na razvoj cirkadijani ritmovi su promjene u biljkama koje se zbivaju s izmjenama dana i no i, fotosinteza, gibanja pu i, sklapanje listova, zatvaranja svjetova, polo aj cvjetnih glavica na osi izdanaka, razdoblje cvjetanja

BIOLOGIJA

149

17. FIZIOLOGIJA GIBANJA

Gibanja kojima se mijenja lokus (smje taj) organizama i stanice u okoli u, odnosno organela u stanicama pod utjecajem okoli nih imbenika nazivaju se lokomotorna gibanja. Organomotorna gibanja su promjene polo aja pojedinih organa prouzro ene vanjskim imbenicima. Autonomna gibanja nisu uzrokovana vanjskim imbenicima, ve procesima u samom organizmu, a to su rat i razvoj, odnosno promjene turgora. Lokomotorna gibanja taksije slobodna lokomotorna gibanja iji je smjer odre en nekim okoli nim imbenikom gibanja prema podra aju (pozitivne taksije) i od podra aja (negativne taksije) Gibanja u stanicama jezgra i kloroplast se samostalno gibaju u citoplazmi Organomotorna gibanja tropizmi organomotorna gibanja iji je smjer odre en izvorom podra aja. Prema izvoru podra aja (pozitivni tropizmi) i od izvora podra aja (negativni tropizmi). Nastije su tako er uzrokovane vanjskim imbenicima, ali je smjer gibanja organa odre en njihovom gra om, a ne izvorom podra aja. Seizmonastije su gibanja organa izazvana protresanjem. Tigmonastijska gibanja prisutna su u viticama biljaka penja ica Autonomna gibanja biljke trcalice
VRSTE GIBANJA taksije LOKOMOTORNA gibanja u stanicama ORGANOMOTORNA tropizmi pozitivne ili negativne gibanja kloroplasta i jezgre fototropizam, pozitivni ili negativni geotropizam, tigmotropizam kemotaksije, fototaksije, termotaksije

BIOLOGIJA

150

fotonastije, termonastije, nastije turgorska AUTONOMNA gibanja cirkumnutac ije niktinastije, seizmonastije, tigmonastije izbacivanje sjemenki iz plodova kru na gibanja vitica i poviju a

17.1. SA ETAK
Podra ljivost naj e i odgovor organizma na primljeni podra aj je odre ena vrsta gibanja Lokomotorna gibanja promjene mjesta cijelog tijela, pojedina nih stanica ili organela u prostoru; taksije slobodna lokomotorna gibanja iji je smjer odre en nekim okoli nim imbenikom (pozitivne i negativne taksije; kemotaksije, fototaksije, termotaksije) Organomotorna gibanja promjene polo aja pojedinih organa prouzro ene vanjskim imbenicima: tropizmi (gibanja izazvana i usmjerena nekim podra ajem u okoli u, pozitivni i negativni tropizmi, fototropizmi, kemotropizmi) i nastije (gibanja prouzro ena vanjskim imbenikom, ali je smjer gibanja organa odre en njihovom gra om, a ne izvorom podra aja temelje se na nejednolikom rastu stanica na suprotnim stranama organa koji se giba ili promjenama turgora u pojedinim dijelovima organa: fotonastije, termonastije) Autonomna gibanja uzrokuju ih procesi u samom organizmu rast i razvitak, odnosno promjene turgora, a ne vanjski imbenici naj e e ireverzibilna gibanja

BIOLOGIJA

151

BIOLOGIJA 4

BIOLOGIJA

152

1. GENETIKA
Predmet prou avanja genetike su strukture, prijenos i djelovanje (funkcija) nasljedne tvari u stanici. Osnovna obilje ja nasljedne tvari su: pohranjivanje informacija, sposobnost udvostru enja, stabilnost strukture, mogu nost promjene

1.1. MOLEKULARNA OSNOVA NASLJE IVANJA

Humani genom (svi geni haploidnog seta kromosoma) ini oko 20 000 25 000 gena koji su gra eni od deoksiribonukleinske kiseline. Nasljedne jedinice se nazivaju geni. DNA se sastoji od dva polinukleotidna lanca omotana oko zami ljene osi u dvolan anu zavojnicu. Osnovna jedinica strukture molekule DNA je nukleotid kojeg ine tri molekule: e er pentoza deoksiriboza, fosfatna skupina i du i na baza (purinska gvanin i adenin, pirimidinska citozin i timin). Baza je vezana za e er preko 1C atoma, a fosfatna skupina je vezana za e er preko 5C atoma. Novi se nukleotidi uvijek ve u za hidroksilnu skupinu (OH) na 3C atomu e era. To je 3' kraj polinukleotidnog lanca, drugi kraj je 5'. Strukturu molekule DNA otkrili su James Watson i Francis Crick 1953.g. Molekula DNA se udvostru uje semikonzervativnom replikacijom DNA polimeraza Molekula DNA dio je strukture koju nazivamo kromosom (intaktna geneti ka jedinica nekog organizma). Razlikujemo prokariotski i eukariotski kromosom. Prokariotski kromosom je kru na dvolan ana molekule DNA virusi, bakterije, plastiti i mitohondriji. DNA eukariotske stanice podijeljena je i pakirana u kromosoma s pomo u bazi nih bjelan evina (proteina) histona i drugih kiselih i neutralnih nehistonskih bjelan evina. Kompleks DNA i bjelan evina zovemo kromatin ili nukleoprotein. Nakon replikacije svaki se kromosom sastoji od dviju sestrinskih kromatida me usobno povezanih centromerom, a svaka kromatida sadr i po jednu molekulu DNA. Osnovna jedinica kromatina je nukleosom, a ini ga dvolan ana molekula DNA omotana oko 8 molekula histona. Nukleosomi su me usobno povezani golom DNA i ine nukleosomsko vlakno. Nukleosomsko vlakno mo e se vidjeti pomo u elektronskog mikroskopa. Pakiranje kromatina i histona se naziva spiralizacija. Gen je dio molekule DNA ili redoslijed nukleotidnih parova du molekule DNA koji nosi informaciju za bjelan evinu ili molekulu RNA. Dijelovi eukariotskog gena koji nose informaciju za neki produkt, eksoni, isprekidani su dijelovima koji ne nose nikakvu informaciju, introni.

BIOLOGIJA

153

1.2. SINTEZA PROTEINA

Geni odre uju redoslijed aminokiselina u polipeptidnom lancu, a o tome ovisi struktura bjelan evine. Triplet nukleotidnih baza u molekuli DNA sadr i informaciju za jednu aminokiselinu, a nazivamo ga geneti kim kodom. Prepisivanje geneti ke poruke obavlja se samo s jednog polinukleotidnog lanca DNA koji slu i kao kalup za sintezu odgovaraju e mRNA. Ovaj korak se naziva prepisivanje ili transkripcija. Triplet baza u mRNA jesi kodoni. Sintezu bjelan evina, tj. prevo enje kodona u aminokiselina nazivamo translacija. U prokariota i transkripcija i translacija zbivaju se u istom stani nom prostoru. Translacija zapo inje i prije nego je transkripcija potpuno zavr ila. U eukariota se transkripcija zbiva u stani noj jezgru, a translacija u citoplazmi. Molekula mRNA prije izlaska iz jezgre obra uje se tako da se iz nje izrezuju nekodiraju i dijelovi gena, introni.

1.3. REGULACIJA AKTIVNOSTI GENA

Aktivnost gena regulirana je tako da su u stanicama gdje su potrebni njihovi produkti geni aktivni, a u drugima nisu. Stanice vi estani nog organizma specijalizirane su funkcije, diferencirane, a nastale su iz jedne stanice, zigote, procesom diferencijacije. Geneti ka osnova diferencijacije je diferencijalna aktivnost gena. Mehanizmi regulacije gena u prokariota razlikuju se od onih u eukariota. Najpoznatiji primjer genske regulacije u prokariota je bakterija Escherichia coli. Strukturni geni aktiviraju se samo kada je laktoza (njihov supstrat) prisutna u hranjivoj podlozi, a regulator aktivnosti gena je represorska bjelan evina koju kodira gen regulator. Regulacija gena u eukariota je slo enije zbog slo enijeg genoma.

1.4. ZAKONI NASLJE IVANJA

iste linije u kontroliranom kri anju su roditeljska (parentalna) generacija (P), a generacije potomaka su prva filijalna (F1), druga filijalna (F2) itd. Mendelov prvi zakon ili zakon razdvajanja (segregacije) fenotipski omjer F2 generacije je 3:1. Fenotip je svaka morfolo ka osobina nekog organizma vidljiva okom. Svaki gen u diploidnom organizmu pojavljuje se u dva alternativna oblika alelima od kojih se svaki nalazi na jednom homolognom kromosomu. Svaki se gen nalazi na odre enom mjestu, lokusu, na kromosomu. Homozigotni lokus ima istovjetne alele gena (AA ili aa), ako su dva alela razli ita govorimo o heterozigotnom lokusu (Aa). Pritom je jedan alel dominantan (A), a drugi recesivan (a). svi geni nekog organizma ine njegov genotip. Svaka morfolo ka osobina vidljiva okom je fenotip, a rezultat toga je me udjelovanje genotipa i okoli a. Test kri anje i povratno kri anje Naslje ivanje odre ene osobine je pod kontrolom gena koji se prenose s roditelja na potomke. Gen ima dva alternativna oblika koje nazivamo alelima. Aleli gena nalaze se na istom mjestu (lokusu) homolognog para kromosoma. Svaka diploidna jedinka ima dva alela za odre enu osobinu. Aleli mogu biti istovjetni (homozigotni) ili razli iti (heterozigotni). Tijekom mejoze par alela gena se razdvaja u pojedina ne gamete. To razdvajanje nazivamo segregacijom. Oplodnjom nastaju nove kombinacije parova alela u potomaka. Pojedini se lan para alela ne mijenja i ne nastaje tijekom prijenosa jedna generacije u drugu. Mendelov drugi zakon ili zakon neovisne segregacije: kada se dva ili vi e parova alela naslje uju zajedno, oni se tijekom mejoze razdvajaju neovisno jedan o drugome. Razlog je taj to se ti parovi alela nalaze na razli itim kromosomskim parovima koji se slu ajno orijentiraju BIOLOGIJA 154

u metafazi prve mejoze. Fenotipski omjer F2 generacije dihibridnog kri anja je 9:3:3:1. Odnosni me u alelima mogu biti potpuna dominacija (dominantni alel A je vidljiv u fenotipu, recesivni a nije, AA ili Aa), nepotpuna dominacija (intermedijalno kri anje, C1C1 i C2C2, fenotipski omjer 1:2:1) i kodominantni aleli (aleli koji dolaze do izra aja u fenotipu, jednako su dominantni, krvne grupe u ovjeka).

1.5. SPOLNI KROMOSOMI I SPOLNO NASLJE IVANJE

Spolni kromosomi su kromosomi koji odre uju spol, ostali su autosomi. Homogametni spol (XX, ene) i heterogametni spol (XY, mu karci). Geni koji se nalaze na spolnim kromosomima nazivaju se spolno vezani geni. X i Y su samo djelomi no homologni kromosomi to zna i da se ve ina gena koja se nalazi na X kromosomu ne nalazi na Y kromosomu. Ljudski kromosom X ima najmanje 300 gena, a kromosom Y ih ima tek nekoliko (holandri ni geni su geni na Y kromosomu). Daltonizam (sljepo a za boje) spolno vezana recesivna bolest daltonizam prenose zdrave majke heterozigoti (XDXd) na svoje mu ke potomke. Ako naslijede Xd onda naslje uju i daltonizam. Hemofilija je spolno vezana bolest, posljedica je nedostatka proteina koji sudjeluju u zgru avanju krvi. Prijenos isti kao kod daltonizma Naslje ivanje spolno vezanih svojstava ili X vezano naslje ivanje nazivamo jo i kri nim naslje ivanjem jer se X vezano svojstvo prenosi s oca na k er, a s majke na sinove.

1.6. VEZANI GENI

Geni smje teni na istom kromosomu su vezani geni. Potpuno vezani geni naslje uju se zajedno (u bloku). Geni su djelomi no vezani ako se razdvoje krosingoverom koji se doga a izme u nesestrinskih kromatida sparenih homolognih kromosoma. U estalost krosingovera izme u vezanih gena ovisi o njihovoj me usobnoj udaljenosti. Rekombinacija je izvor geneti ke varijabilnosti u prirodi, a nastaje krosingoverom izme u vezanih gena i neovisnom segregacijom alela.

1.7. MUTACIJE GENA I KROMOSOMA

Mutacija je iznenadna promjena nasljedne tvari. Dijelimo ih na genske (to kaste) i kromosomske mutacije Genske mutacije doga aju se unutar jednog gena nastanak novih oblika alela mogu biti spontane (samostalno) ili inducirane (mutageni) supstitucija (zamjena jednog nukleotida i njegovog para drugim, mo e i ne mora uzrokovati probleme vi e kodona za istu aminokiselinu), adicija (dodavanje nukleotidnih parova), delecija (gubitak nukleotidnih parova). Kromosomske mutacije velike promjene u genomu promjena broja ili promjena strukture kromosoma, a nazivamo ih jo i kromosomskim anomalijama

BIOLOGIJA

155

Promjena broja kromosoma euplodija (promjena broja kromosoma koja zahva a sve kromosoma u kromosomskom setu, nastaju monoploidni (n) ili poliploidni (3n) organizmi) ili aneuploidija (zahva a pojedine kromosoma u kromosomskom setu, nastaje i nerazdvajanjem kromosoma tijekom mitoze ili mejoze, Turnerov sindrom ( enske osobe s jednim kromosomom X, spolno nezrele i sterilne), Downov sindrom trisomija (tri kopije jednog kromosoma) 21. kromosoma) Promjene strukture kromosoma posljedica lomova ili pogre aka tijekom krosingovera delecija (gubitak kromosomskog segmenta kao posljedica loma kromosoma smrtonosne za gamete ivotinja i ovjeka), duplikacija (neki kromosomski segment je prisutan vi e od dva puta u diploida manje tetna, nema gubitka nasljedne tvari), inverzija (promjena redoslijeda gena koja nastaje nakon dvaju lomova u kromosomu, rotacije segmenta i ponovnog vezanja, zbog obrnutog rasporeda gena homologni kromosomi se u mejozi ne mogu spariti itavom du inom), translokacija (premje tanje segmenta iz jednog kromosoma na drugi nehomologni kromosom).

1.8. GENETIKA OVJEKA

Krvne grupe sustava AB0 pod kontrolom su gena I koji ima tri alela (na razini ljudske populacije). To su aleli IA, IB, I0. Ako je gen predstavljen s tri ili vi e alela (na razini populacije) tada govorio o multipnim alelima. U AB0 sustavu razlikujemo etiri krvne grupe: A, B, AB i 0. Aleli IA i IB su dominantni nad alelom I0, a me usobno su kodominantni. Grupa 0 je univerzalni davatelj, a grupa AB univerzalni primatelj. ovjek u tjelesnim stanicama ima 46 kromosoma: 22 para autosoma i jedan par spolnih kromosoma (XX ili XY). Dominantno svojstvo se pojavljuje u svim generacijama, a recesivno preska e generacije jer se o ituje samo u homozigotnom obliku.

1.9. TUMOR
Tumor ili rak je te ka bolest koja mo e zahvatiti razli ita tkiva i organe ovjeka, a nastaje nekontroliranim rastom i diobom stanica. Tumore dijelimo na benigne (kad dosegnu odre enu veli inu prestaju rasti) i maligne (neprestano rastu). Tumor nastaje zbog nekontrolirane diobe stanica koja je posljedica regulacije stani nog ciklusa. Onkogeni su geni koji se nalaze u svim stanicama, a aktivni su samo tijekom embrionalnog razvoja. Ponovnom aktivacijom onkogena nastupa nekontrolirana dioba stanica. Geni supresori inhibiraju stani nu dobu u normalnim stanicama. Mutacija u genima supresorima dovodi do promjene njihove funkcije, odnosno do nekontrolirane diobe stanica i njihove transformacije u tumorske stanice. Tumor je rezultat serije geneti kih doga aja, mutacija u genima koji kontroliraju stani ni ciklus. Neke su nasljedne, a neke nastaju o te enjem molekule DNA tvarima iz okoli a. Karcinogeni su tvari iz okoli a koje uzrokuju rak. Karcinogeni izazivaju mutacije gena pa ih nazivamo jo i mutagenima.

1.10. KLONIRANJE
Klon je populacija geneti ki istovjetnih stanica ili organizama nastalih mitozom iz jedne stanica ili vegetativnim razmno avanjem zajedni kog pretka. Nespolno razmno avanje je kloniranje u prirodnim uvjetima. Sposobnost nespolnog razmno avanja imaju jednostavni organizmi poput prokariota i jednostani nih eukariota, ali i vi e biljke te neke ivotinje. Apomiksija je razvoj sjemenke bez oplodnje. Partenogeneza je razvoj embrija iz neoplo ene BIOLOGIJA 156

jajne stanice. Kloniranje biljaka u laboratorijskim uvjetima radi se pomo u tehnika kulture biljnih stanica i tkiva, kojima je mogu e iz jedne somatske stanice ili djeli a tkiva odrasle biljke regenerirati itavu biljku. Kloniranje ivotinja u laboratorijskim uvjetima mnogo je slo enije nego u biljaka. Prvi poku aji dokazivanja totipotentnosti ivotinjske stanice ra eni su na vodozemcima (transplantacija jezgre). Prvi sisavac kloniran iz diferencijalne stanice je ovca Dolly (1997.g.).

1.11. GENETI KO IN ENJERSTVO

Rekombinantnom DNA-tehnologijom ili geneti kim in enjerstvom mogu e je mijenjati nasljednu tvar ive stanice. Razdoblje geneti kog in enjerstva zapo inje otkri em restrikcijskih enzima. To su enzimi izolirani iz bakterija koji mogu cijepati dvolan anu DNA na odre ene fragmente. Tehnologija rekombinantne DNA bazira se na ugradnji stanice DNA u genom prokariotske ili eukariotske stanice. Prenositelj strane DNA je vektor, a to mo e biti plazmid ili bakteriofag. Osim restrikcijskih enzima koji cijepaju DNA u geneti kom in enjerstvu rabi se i enzim ligaza koji povezuje krajeve izolirane strane DNA krajevima vektorske DNA. Rekombinantnom DNA tehnologijom danas se proizvode razli ite bjelan evine koje se rabe u terapijske ili druge svrhe (hormon inzulin, hormon rasta, interferon, cjepiva, )

1.12. CITOPLAZMATSKO NASLJE IVANJE

Naslje ivanje svojstava pod kontrolom gena mitohondrija i kloroplasta je citoplazmatsko (nekromosomsko) naslje ivanje. Geni kloroplasta naslje uju se citoplazmom jajne stanice pa stoga govorimo jo i o maj inskom naslje ivanju. Geni ljudskih mitohondrija naslje uju se tako er citoplazmom jajne stanice, dakle samo od majke. Primjer citoplazmatskog naslje ivanja nalazimo i u bakterija koje u stanici imaju plazmide, male kru ne molekule DNA s genima za neka bakteriji va na svojstva. Plazmidi su vrlo va ni u geneti kom in enjerstvu jer se rabe kao prenositelji (vektori) stranice gena.

1.13. GENI U POPULACIJI

Populacijska genetika bavi se geneti kom strukturom populacije. Geneti ku strukturu populacije ini frekvencija gena i genotipova. Populacije je skup jedinki iste vrste koje ive na istom prostoru te zbog toga to se spolno razmno avaju dijele zajedni ku zalihu gena. Svi geni sadr ani u gametama svih spolno zrelih lanova neke populacije ine njezinu gensku zalihu. Ako svaki lan populacije ima jednaku ansu pariti se s bilo kojim drugim lanom te populacije, govorimo o slu ajnom parenju ili panmiksiji. Hardy-Weinbergov zakon govori o stalnoj u estalosti gena i genotipova u populaciji koja je u geneti koj ravnote i. S pomo u Hardy-Weinbergove jednad be mo e se izra unati u estalost gena i genotipova neke populacije.

1.14. OVJEK I GENETIKA

ovjek je umjetnom selekcijom i oplemenjivanjem dobio mno tvo biljnih i ivotinjskim vrsta. Kontroliranim kri anjem ili hibridizacijom dobivaju se potomci pobolj anih svojstava. BIOLOGIJA 157

Mutacije su tako er va ne u dobivanju novih sorata biljaka ili pasmina ivotinja. Umjetna je selekcija br i i intenzivniji proces od prirodne selekcije. Neke od posljedica umjetne selekcije jesu otpornost na pesticide, to zadaje velike probleme u poljoprivredi, kao i otpornost na antibiotike koja je veliki problem u lije enju.

2. EVOLUCIJA
Danas ve mnogo znamo o postanku Sun eva sustava i planeta Zemlje prije oko 5 milijardi godina. Isto tako znamo da su se prvi jednostavni organizmi na Zemlji razvili postupno, iz ne ive tvari, prije vi e od 3,5 milijardi godina. Op eprihva ena je i injenica da smo mi ljudi nastali evolucijom iz ni ih oblika to bi u nama moralo budi suosje anje za svakim oblikom ivota jer smo povezani zajedni kim postankom ili podrijetlom. Evolucija je klju za razumijevanje ivog svijeta, biotske raznolikosti, osobina jedinki, populacija i ivotnih zajednica, kao i njihova pona anja. Omogu uje nam dublje razumijevanje predmeta svih grana biologije pa i nekih pitanja kojima se bave sociologija i filozofija.

2.1. NASTANAK SVEMIRA

Svemir je nastao kozmi kom evolucijom veliki prasak prije oko 13 milijardi godina Zemlja prije oko 4,8 milijardi godina vodik i kisik = voda (H2 O), vodik i du ik = amonijak (NH3), vodik i ugljik metan (CH4), vodik, ugljik i du ik = cijanovodik (HCN), kisik i ugljik = ugljikov dioksid (CO2) prvi jednostani ni organizmi prije oko 3,8 milijardi godina kemijska evolucija Biolo ka evolucija pojava prvih organizama stromatoliti (3,5 milijardi godina)

2.2. SA ETAK
Nema dvojbe da u po etku na Zemlji nije bilo ivota. ivot je jedanput zapo eo. Najprije su kemijskom evolucijom nastali jednostani ni organizmi. Pojavom prve jednostani ne organizacije zapo ela je biolo ka evolucija koja traje ve barem 3,8 milijardi godina. U evoluciji Zemlje do lo je do pojave prvih ivih bi a u nekoliko etapa: 1. Djelovanjem vulkana stvorena je takva prvobitna atmosfera u kojoj je bilo metana, ugljikova dioksida, ugljikova monoksida, vodene pare i drugih plinova 2. Energijom ultraljubi astih zraka i munja atomi i molekule raznih plinovitih spojeva spajali su se u slo enije molekule, npr. riboze ( e ere), aminokiselina, du i nih baza. Neke kemijske reakcije do kojih je moglo do i u prvobitnoj atmosferi mogle su proizvesti prve organske spojeve tj. gra evne jedinice biolo kih makromolekula 3. Ki e su ispirale takve spojeve iz praatmosfere u rijeke i mora. Tako bi zemaljske vode, nakon mnogih milijuna i milijuna godina, bile sli ne rijetkoj juhi najrazli itijih organskih spojeva 4. Neke kombinacije takvih sustava prolazile su selekciju u nadmetanju za manje molekule spojeva (primitivni metabolizam), a neke su zadobile sposobnost autoreplikacije, mno enja. Ima mi ljenja da su to prvo bile molekule RNA, a ne DNA BIOLOGIJA 158

2.3. PROMJENJIVOST IVOG SVIJETA

Lamarch sav ivi svijet na Zemlji, uklju uju i ovjeka, je plod transformacije ili preoblikovanja jedinki, tj. rezultat njihove prilagodne okoli u. Preoblikovanje vrsta se doga a postepeno, bez skokova, rije je o izvanjskim promjenama na jedinkama i da se te promjene naslje uju.

2.4. CHARLES DARWIN I TEORIJA EVOLUCIJE

On the Origin of Species by Means of Natural Selection (Postanak vrsta putem prirodnog odabira) 1859.g. Galapagoski otoci Za evoluciju i danas navodimo dokaze iz paleontologije, iz anatomije sli nosti, iz embriologije i biogeografije, ali je darvinizam najve u potporu dobio iz molekularne biologije. Pokazalo se da razvojem te nove grane biologije nipo to nisu dovedeni u pitanje ni darvinovo poimanje varijacije ni selekcije. Naprotiv, dublje razumijevanje naravi geneti ke varijacije samo je u vrstilo darvinizam. Tako je potvr eno da zaista nema naslje ivanja pojedina no za ivota ste enih fenotipskih zna ajki. Analizom sekvencija DNA pokazuje se to nost Darwinove teorije i zajedni kom podrijetlu, primjerice pripadnika svih vrsta nekog roda od jednog zajedni kog oblika ili pretka. Molekularni dokaz najbolja je potvrda evolucije kao prirodne injenice, ali istodobno i Darwinove varijacijske teorije evolucije.

2.5. DOKAZI ZA EVOLUCIJU

Fosili su ostaci organizama iz davnih razdoblja Zemljine pro losti. Relativna i apsolutna starost, prijelazni oblici, ivi fosili, razvojni nizovi, pojam nedostaju e ili izgubljene karike u razvoju, dokazi iz biogeografije, dokazi iz poredbene anatomije (homologni organi, analogni organi, rudimentarni organi, atavizmi), dokazi iz poredbene embriologije, dolazi iz molekularne biologije

2.6. GEOLO KA DOBA I RAZVOJ IVOG SVIJETA

I. EON: PREKAMBRIJ (dvije ere) 1. era arheozoik (arhaik) po etak prije vi e od 3 milijarde godina, trajanje oko 1 milijardu godina prvi oblik ivota 2. era proterozoik (algonkij) po etak prije oko 2,5 milijardi godina, trajanje oko 2 milijarde godina pra ivotinje, pu evi, lankono ci, spu ve, koralji II: EON: FANEROZOIK 3. era paleozoik prije oko 600 milijuna godina, traje oko 370 milijuna godina pojava riba i vodozemaca, kukaca i prvih gmazova est epoha: kambrij, ordovicij, silur, devon, karbon i perm 4. era mezozoik prije oko 250 milijuna godina, traje oko 160 milijuna godina golemi gmazovi (dinosauri), sjemenja e tri perioda: trijas, jura i kreda 5. era kenozoik prije oko 65 milijuna godina, jo traje dva perioda: tercijar (pet epoha: paleocen, eocen, oligocen, miocen, pliocen) i kvartar (pleistocen)

BIOLOGIJA

159

2.7. SA ETAK
Prvi jednostavni bakterijama sli ni organizmi (prokarioti) razvili su se u arheozoiku (prije oko 3,8 milijardi godina). Po ev i od gornjeg pretkambrija (proterozoika, prije oko 1,6 milijardi godina) ve su se razvili i prvi eukarioti te prve vi estani ne ivotinje i autotrofne alge. Zrak je bio sve bogatiji kisikom pa je u kabriju (po ev i prije oko 570 milijuna godina) razvilo sedamdesetak tipova organizacije (koljena) ivotinjskog svijeta u morima, uklju uju i primitivne svitkovce. U eri paleozoika, periodu silura, prije vi e od 400 milijuna godina pojavili su se prvi kralje njaci (ribe be eljusnice), a prve vi estani ne biljke po inju osvajati kopno. U devonu (prije oko 380 milijuna godina) pojavili su se prvi kopneni kralje njaci (vodozemci) i drvene golosjemenja e, a od karbona (prije oko 300 milijuna godina) gmazovi. Oni e dose i vrhunac u mezozoiku, u juri (prije oko 150 milijuna godina) kad su se razvile i prve kritosjemenja e. Od kraja mezozoika, od krede (prije oko 120 milijuna godina) ubrzano se razvijaju sisavci i cvjetnja e, u donjem pleistocenu (prije oko 2 milijuna godina) pojavljuju se prvi predstavnici ljudskog roda (rod Homo), tj. ovjek.

2.8. TIPOVI I POGLAVITE SNAGE EVOLUCIJE

Susljedna (sukcesivna) evolucija kolebanja u sastavu gena, male nasljedne promjene Divergentna (ra vasta, kladisti ka) evolucija nastaju nove populacije, odnosno vrste Mutacija promjena u nasljednoj uputi ili genomu Prirodni odabir ili selekcija slabiji umiru, ja i pre ivljavaju Genska snaga (drift)

2.9. PODRIJETLO I RAZVOJ OVJEKA

Carstvo ivotinje Koljeno svitkovci Potkoljeno kralje njaci Razred sisavci Red primati Natporodica hominoida Porodica hominida Potporodica hominina Rod ovjeka (ljudski rod, Homo) Vrsta Homo sapiens

BIOLOGIJA

160

3. EKOLOGIJA
3.1. EKOLO KI IMBENICI
Okoli ivih bi a jest prostor u prirodi u kojem je ujedno mno tvo razli itih fizi kih, kemijskih i biolo kih imbenika, fizi ki uvjeti okoli a ne djeluju pojedina no i odijeljeno, nego su povezani, tako su esto nerazdvojni svjetlost i toplina, toplina i vla nost te gibanje zraka, temperatura vode i topljivost plinova. Zajedno s biolo kim utjecajima okoli a, bioti ki i abioti ki imbenici ine skup ekolo kih imbenika. Najmanji intenzitet nekog imbenika koji mora postojati da bi organizam opstao zove se ekolo ki minimum, a najve i koji organizam mo e podnijeti ekolo ki maksimum. Izme u njih je ekolo ki optimum. Razmak izme u donje i gornje granice nekog imbenika u sklopu kojeg je mogu ivot organizma neke vrste zove se ekolo ka valencija. Prema irini ekolo ke valencije razlikujemo eurivalentne i stenovalentne vrste, odnosno procese, one sa irokim i one s uskim rasponom izme u ekolo kog minimuma i maksimuma. 3.1.1. ABIOTI KI IMBENICI TEMPERATURA poikilotermne i homeotermne ivotinje zimski san (hibernacija) estivacija VODA I VLA NOST kserofiti biljke prilago ene pustinjama, polupustinjama, stepama i drugim su nim mjestima; higrofiti biljke na eg primorja, malene, dlakave ili ko aste listove; mezofite prijelazni oblici hrast lu njak, obi ni grah; hidrofili biljke koje ive u vodi lopo SVJETLOST fotosinteza diuralne ivotinje (aktivne danju) i nokturalne (aktivne no u, sova, i mi ) 3.1.2. BIOTI KI IMBENICI ODNOSI ME U JEDINKAMA ISTE VRSTE odnos nataliteta i mortaliteta, intraspecijski odnosi (odnosi jedinki iste vrste) i interspecijski odnosi (odnosi jedinki razli itih vrsta) konkurentski odnosi ODNOSI ME U JEDINKAMA RAZLI ITIH VRSTA simbioza, abioza (spre avanje razvoja jednog mikroorganizma djelovanjem drugog), nametnik i domadar, grabljivac i plijen

3.2. TEMELJNA SVOJSTVA BIOCENOZA I EKOSUSTAVA

Biosferu ine svi ekosustavi. Ekosustave dijelimo na vodene (more, bentonske biocenoze, pokretni i sjedila ki oblici, plankton (lebde) i nekton (pokre u se snagom mi i a)) i kopnene (kopnene vode (staja ice i teku ice), podzemne vode, ume, travnjaci, tundre, tajge, stepe, polupustinje, pustinje) BIOLOGIJA 161

Biogeografija prou ava rasprostranjenost biljaka i ivotinja na Zemlji te uzroke njihove rasprostranjenosti Endemi su vrste ograni ene na u e podru je 3.2.1. SASTAV, RASPORED I PROMJENE BIOCENOZA I EKOSUSTAVA Brojnost populacija dominantne vrste, karakteristi ne vrste, prostorni raspored vrsta Sukcesije procesi smjenjivanja itavih biocenoza na nekom prostoru 3.2.2. ODNOSI PREHRANE U BIOCENOZI Svaka lanica biocenoze ima svoj polo aj i ulogu u prometu tvari i energije kroz ekosustav (ekolo ka ni a) Heterotrofni organizmi biljo deri i meso deri, saprofiti, razlaga i Mre a hranidbenih lanaca

3.3. ORGANSKA PROIZVODNJA EKOSUSTAVA

Proces proizvodnje autotrofnih organizama je primarna organska proizvodnja (bioprodukcija), a proces proizvodnje heterotrofnih organizama je sekundarna organska proizvodnja UGLJIK temelj svih organskih spojeva u organizmu (ugljikov dioksid). Dva su temeljna procesa u biosferi koja uvjetuju kru enje ugljika: fotosinteza i disanje. KISIK se u ivot tvari nalazi u najve em masenom udjelu disanje i fotosinteza DU IK najpotpunije kretanje u biosferi du i ne bakterije razgradnja bjelan evina uginulih organizama do amonijaka nitrifikacija oksidiranje amonijaka u nitrite, pa nitrite u nitrate FOSFOR nukleinske kiseline razgradnja uginulih organizama VODIK kru enje vode u prirodi

3.4. ONE I

ENJE

Otpadne vode iste (oligosaprobne), umjereno one i ene (beta-mezosaprobne), jako one i ene (alfa-mezosaprobne) i vrlo jako one i ene (polisaprobne) vode Teku e su otpadne, ku anske, industrijske i poljoprivredne vode Samopro i avanje (autopurigikacija) fizikalni (razrje ivanje, talo enje sedimentacija, cije enje filtracija, izmjena plinova i topline), kemijski (procesi oksidacije-redukcije i talo enje (precipitacija)) i biolo ki (biofilteri) postupci Biocidi kemijske tvari koje se u ratarstvu i umarstvu primjenjuju za uni tavanje tetnih organizama Kisele ki e, u inak staklenika, smanjenje ozona u atmosferi

3.5. ZA TITA PRIRODE

Prva faza neke vrste su ugro ene i nestaju Druga faza za ti uju se pojedina podru ja osobite prirode Tre a faza za tita cijelog prostora Nacionalni parkovi Plitvi ka jezera, Paklenica, Risnjak, dio otoka Mljeta, Kornati, Brijuni, podru je rijeke Krke, sjeverni Velebit Strogi rezervati Hajdu ki i Ro anski kukovi na Velebitu, Bijele i Samarske stijene u Gorskom kotaru BIOLOGIJA 162

Rezervati umske vegetacije li ka Velika Plje evica, otok Lokrum kraj Dubrovnika Posebni rezervati posebni botani ki rezervati, posebni ornitolo ki rezervati, posebni zoolo ki rezervati, posebni ihtiolo ki rezervati, posebni rezervati na moru, park- ume Parkovi prirode Kopa ki rit, Medvednica, dio Biokova i Velebita, uvala Tela ica na Dugom otoku, Lonjsko polje, U ka, umberak Samoborsko gorje, Papuk, Vransko jezero kraj Biograda Za ti eni krajolici, spomenici prirode

BIOLOGIJA

163