Vinska mušica

- Drosophila melanogaster
- uvodi Thomas H. Morgan kao modalni organizam
- pogodna za genetička istraživanja
- kratak životni ciklus (10 dana)
- mali broj kromosoma (2n=8)
- velik broj potomaka
- velik broj fenotipskih osobina
- jednostavan uzgoj
- divlji tip - fenotip prirodne populacije
- mutant - jedinka s novim svojstvom

divlji tip mutant

genotip fenotip genoti fenotip
p
boja tijela e+ sivo-smeđe tijelo e crno tijelo *dominantno svojstvo
divljeg tipa se označava
duljina krila vg+ normalna krila vg zakržljala krila
5+
oblik krila cu+ ravna krila cu kovrčava krila
boja očiju cn+ crvene oči cn svjetlocrvene oči

Vezani geni
- na svakom kromosomu se nalazi velik broj linerano poredanih gena
- vezani geni - geni koji se nalaze na istom kromosomu
- najčešće se nasljeđuju zajedno jer u mejozi odlaze zajedno u gametu
- vezani geni koji se nasljeđuju zajedno pokazuju potpunu vezanost
- npr. geni mužjaka vinske mušice pokazuju potpunu vezanost jer se nikad ne događa crossing-over
s majčinim kromosomima
- vezani geni mogu se razdvojiti crossing-overom i tad pokazuju djelomičnu vezanost
- crossing-over - izmjena dijelova kromatida između bivalenta koja se događa tijekom mejoze u profazi I
- genetska rekombinacija
- proces kojim nastaju potomci s novim kombinacijama roditeljskim svojstava
- iznimno važna za preživljavanje i evoluciju vrste
- rezultat neovisne segregacije gena (geni za različita obilježja se nezavisno razdvajaju u gamete) i
crossing-overa između vezanih gena u bivalentu (spareni homologni kromosomi)

- geni koji su vrlo blizu najčešće se nasljeđuju zajedno (potpuna vezanost) jer je manja vjerojatnost da će se
između njih dogoditi crossing-over tj. da će doći do genetske rekombinacije
- geni koji su međusobno udaljeniji se češće razdvajaju (djelomična vezanost) i dolazi do rekombinacije
- prema postotku rekombiniranih potomaka se može odrediti približna udaljenost dvaju gena
- postotak rekombiniranih potomaka - jedinica za relativnu udaljenost gena na kromosomu (cM =
centimorgan)
- s pomoću takvih proračuna može se izraditi genska karta za mapiranje kromosoma nekog organizma
Kromosomska teorija nasljeđivanja
- Walter Sutton i Theodor Boveri zaključuju da su geni dijelovi kromosoma
- razdvajanje bivalenata (homolognih kromosoma) u anafazi mejoze je osnova za razdvajanje alela tijekom
gametogeneze
- nasljeđivanje svojstava koje kontroliraju geni se temelji na događajima tijekom mejoze
- s kromosomskom teorijom nasljeđivanja se razvija nova grana genetike - citogenetika

Spolno-vezano nasljeđivanje
- spolno-vezani geni - geni koji se nalaze na spolnim kromosomima
- spolni kromosomi X i Y su djelomično homologni
- većina gena koji se nalaze na kromosomu X, se ne nalaze na kromosomu Y
- kada govorimo o spolno-vezanom nasljeđivanju, mislimo na nasljeđivanje gena kromosoma X
- ženke su homozigoti (XW+XW+ ili XWXW) ili heterozigoti (XW+XW)
- mužjaci su hemizigoti (XW+Y ili XWY) jer samo kromosom X nosi gen za spolno-vezano svojstvo
- hemizigot - diploid koji za određeno svojstvo ima samo jedan alel (aleli - geni za isto svojstvo)
- Thomas Morgan otrkio je nasljeđivanje spolno-vezanog gena za boju očiju na vinskoj mušici
- divlji tip ima crvene oči, a mutant ima bijele oči
divlji tip mutant
genotip fenotip genotip fenotip
W+ W+ W W
X X crvene oči X X bijele oči
boja W+ W W
X X X Y
očiju W+
X Y

- spolno-vezane recesivne bolesti: daltonizam, hemofilija, mišićna distrofija

- da bi se spolno-vezana recesivna bolest javila kod žene ona mora biti homozigot s recesivnim alelima
- npr. bolesna žena za daltonizam ima genotip XdXd
- žena koja ima samo jedan recesivni alel je zdrava žena nositeljica
- npr. žena nositeljica za daltonizam ima genotip XDXd
- spolno-vezano nasljeđivanje još se naziva križnim nasljeđivanjem
- otac prenosi spolno-vezanu bolest na kćer, a majka na sina
- sinovi nasljeđuju X kromosom od majke, a Y kromosom od oca pa im otac ne može prenijeti bolest
- kćeri nasljeđuju X kromosom i od majke i od oca

Spolni kromosomi
a) hemizigoti XY tipa - npr. čovjek (žena je XX, a muškarac XY)
b) hemizigoti X0 tipa
- mužjaci imaju samo jedan kromosom, a ženke imaju oba
- npr. neki kukci (ženke su XX, a mužjaci X0)
c) hemizigoti ZW tipa - obrtnut XY tipu, npr. ptice (ženke su ZW, a mužjaci ZZ)
Citoplazmatsko nasljeđivanje
- nasljeđivanje gena koji se nalaze u organelima u citoplazmi eukariotske stanice
- plastidi i mitohodnriji - organeli s valstitom DNA
- nije u skladu s Mendelovim zakonima nasljeđivanja
- citoplazmatski geni su prvi put opaženi kod biljaka
- Karl Correns je istraživao nasljeđivanje šarolikosti listova na noćurki Mirabilis jalapa
- najčešće je majčinsko nasljeđivanje jer se geni organela nasljeđuju citoplazmom jajne stanice
- primjer citoplazmatskog nasljeđivanja: bakterije koje imaju plazmide
- plazmidi - male kružne molekule DNA koje prenose korisne gene za bakterije
- npr. geni za otpornost na antibiotike, sintezu toksina, određivanje spola

Mutacije
- mutacija - iznenadna promjena nasljedne tvari
- temelj evolucijske promjene; vrstama omogućuju bolju prilagodbu na uvjete okoliša
- nasljedne jer se prenose:
- diobama na stanice kćeri u istom organizmu
- s roditelja na potomstvo tijekom spolnog razmnožavanja (vertikalno nasljeđivanje)
- na učestalnost mutacija utječu: veličina gena, genotip, toplina, starenje, okoliš, mutageni
- npr. što je sekvenca gena veća, na više mjesta može doći do mutacija
- razlikujemo: genske/točkaste i kromosomske mutacije

Genske/točkaste mutacije
- događaju se unutar jednog gena što rezultira nastankom novih oblika alela
- razlikujemo somatske (u tjelesnim stanicama) i germativne (u germativnim stanicama iz kojih nastaju
gamete)
- somatske mutacije
- zahvaćaju samo nekoliko stanica u organizmu
- učinak im je najčešće zanemariv jer u vrsta koje se spolno razmnožavaju nisu nasljedne
- npr. mozaičnost šarenice oka, šarolikost listova i cvjetova
- u ljudima mogu prouzročiti ozbiljne bolesti (npr. tumore)
- somatske mutacije su važne za jedinku, a germativne mutacije za populaciju
- genske mutacije nastaju spontano ili inducirano
- spontane mutacije - nastaju zbog pogrešaka tijekom replikacije DNA
- inducirane mutacije - nastaju zbog djelovanja mutagena - različitih okolišnih tvari i učinaka
- spontane i induncirane mutacije mogu nastati: supstitucijom, adicijom, delecijom

Supstitucija
- zamjena jednog nukleotida drugim u lancu DNA
- može prouzročiti promjenu aminokiselinskog slijeda u proteinu što mijenja njegovu funkciju
- srpasta anemija
- posljedica susptitucije nukleotida u genu za sintezu proteina hemoglobina
- glutaminska kiselina se zamijeni valinom u hemoglobinu pa su eritrociti srpasta oblika i ne mogu
prenositi dovoljno kisika
- HbS - alel za srpastu anemiju
- HbA - alel za normalan hemoglobin
- srpasta anemija je recesivna bolest - obolijevaju samo homozigoti sa recesivnim alelima Hb S
Vrste mutacija koje nastaju supstitucijom:
- tiha/istovjetna mutacija
- nema učinka na krajnji produkt gena
- ne dolazi do promjene poretka aminokiselina jer više tripleta nosi uputu za istu aminokiselinu
- pogrešna mutacija - dolazi do promjene poretka aminokiselina
- besmislena mutacija - susptitucijom nastane stop kodon te nastupa prerani završetak translacije
*start kodon: AUG
*stop kodon: UAA, UAG, UGA

Mutacije pomaka okvira čitanja

- adicija - dodatak jednog ili više nukleotida u genu mutacije pomaka okvira čitanja
- delecija - gubitak jednog ili više nukleotida u genu
- okvir čitanja - način na koji ribosom na mRNA očitava triplete i prevodi ih u aminokiseline
- ako se ubaci (adicija) ili izbaci (delicija) jedna baza, okvir čitanja se pomiče za jedan, pa ribosom očitava
neki drugi triplet za neku drugu aminokiselinu i nastaje drugačiji protein
- mutacije se mogu popraviti pomoću enzima za popravak molekule DNA
- ako je velik broj mutacija, smanjuje se mogućnost popravka

Mutacije i bolesti
- nove mutacije gena su uglavnom štetne za organizam
- npr. mnoge mutacije prouzročuju bolesti u čovjeka
- nasljedne (genske) bolesti mogu biti pod kontrolom jednog gena i nasljeđuju se prema Mendelovim
zakonima nasljeđivanja
- najčešće su takve bolesti recesivne (pojavljuju se samo u homozigotnom obliku)

Otrkivanje mutacija
- haploidni organizmi - lako otkivanje jer su sve mutacije izražene u fenotipu
- diploidni organizmi
- dominantne mutacije
- nasljeđuju se u svim generacijama potomaka
- Huntingtonova bolest (progerisivno propadanje žičanog sustava)
- tumori živčanog tkiva i kože (neurofibromatoze)
- povišene razine kolesterola u krvi (hiperkolesterolemija)
- recesivne mutacije
- nisu vidljive u prvoj generaciji potomaka (osim ako nije spolno vezana)
- mogu generacijama ostati neotrkivene
- često se pokazuju u fenotipu djece rođene iz incesta
- genska analiza - služi za predikciju i dijagnosticiranje pojave nasljednih bolesti
- poligenske bolesti
- pod kontrolom više gena
- većina bolesti je poligenska
- dijabetes, rak, bolesti srca i kvrožilnog sustava, mentalne bolesti…
- iako smo podložni nastanku neke bolesti, njen razvitak ovisi o načinu života

Mutageni
- različita zračenja i kemijske tvari koje induciraju mutacije
- ionizirajuća zračenja (npr. gama, rengensko, radijacija) oštećuju molekule DNA
- neionizirajuća zračenja (npr. ultraljubičasto)
- manje prodorna, ali uzrokuju stvaranje primidinskih dimera koji narušavaju spajanje
komplementarnih baza DNA
- ti dimeri se mogu izrezati pomoću enzima za popravak DNA
- alkilirajući spojevi - snažni kemijski mutageni koji narušavaju spajanje baza i prouzročuju gubitak baza
Kromosomske mutacije (kromosomske anomalije)
- velike promjene u genomu; promjena broja ili promjena strukture kromosoma
- euploidija - promjena u broju kromosoma koja zahvaća sve kromosome u kromosomskom setu
- monoploidi/haploidi
- imaju jedan set kromosoma (n)
- nastaju iz neoplođene jajne stanice i rijetko se pojavljuju u mnogostaničnim organizmima
- npr. trutovi (mužjaci pčela) su haploidni jer se razvijaju iz neoplođene jajne stanice
- poliploidi
- imaju tri ili više seta kromosoma (3n - triploid, 4n - tetraploid, 5n - pentaploid)
- poliploidija je uglavnom ograničena na biljke: cvjetnice, krumpir, pšenica
- jedan od mehanizama nastanka nove vrste u biljaka
- javlja se kod guštera, riba, nekih beskralježnjaka, a smrtonosna je za sisavce
- aneuploidija
- promjena u broju kromosoma koja zahvaća pojedine kromosome u kromosomskom setu
- organizam može imati višak ili manjak kromosoma (manjak kromosoma je češće štetniji od viška)
- može nastati:
- nepravilnim razdvajanjem kromosoma tijekom mejoze poliploidnih biljnih vrsta
(osobito s neparnim brojem kromosoma)
- nerazdvajanjem kromosoma tijekom mejoze ili mitoze zbog greške diobenog vretena
- kod ljudi često zahvaća spolne kromosome, ali može zahvatiti i autosome
- uzrokuje abnormalnosti fenotipa i poteškoće u razvoju
- Turnerov sindrom - žene s jednim X kromosomom koje su spolno nezrele i sterilne (45, X0)
- Downov sindrom - trisomija (tri kopije) 21. kromosoma

Kromosomske aberacije
- promjene strukture kromosoma
- posljedica loma kromosoma ili pogrešaka tijekom mejoze
- delecija
- gubitak kromosomskog segmenta zbog loma kromosoma
- smrtonosne za gamete životinja i čovjeka
- sindrom mačjeg plača
- gubitak segmenta petog kromosoma
- mentalna retardacija, abnormalnosti lica, karakterističan plač poput glasanja mačke
- duplikacija
- neki kromosomski segment je prisutan više od dva puta u diploida
- manje štetna od delecije jer nema gubitka nasljedne tvari
- inverzija - promjena redoslijeda gena zbog dva loma u kromosomu, rotacije segmenta i ponovog vezanja
- translokacija - premještanje segmenta iz jednog kromosoma na drugi nehomologni kromosom
Tumor
- teška bolest koja može zahvatiti različita tkiva i organe
- nastaje mutacijom gena što uzrokuje nekontroliran rast i diobu stanica
- nastaje kada se normalna stanica transformira i počne se nekontrolirano dijeliti te stvarati masu stanica
- benigni tumori - ne šire se u druge dijelove tijela, mogu se liječiti kirurški
- maligni tumori (rak) - neprestano rastu i šire se u druge dijelove tijela, vrlo teško se liječe
- metastaziranje - širenje stanica raka po tijelu
- karcinogeni
- različite tvari iz okoliša koje mogu oštetiti DNA
- izazivaju mutacije gena i kromosoma (mutageni)
- zračenja, pesticidi, smog, dim cigarete, konzervansi…
- onkogeni
- geni uključeni u nastanak tumora
- potencijalni onkogeni se nalaze u svim stanicama ljudskog tijela
- većinom su inaktivni, ali kad nešto aktivira te gene dolazi do nastanka tumora
- geni supresori (tumorski supresori)
- sprečavaju rast tumora
- npr. supresorski gen p53
- mutacija u supresorskim genima dovodi do promjene njihove funkcije, tj. nekontrolirane diobe