,

Va/um i treti!

MARSD1928.

Numur 5
.('

"

Q , E ,;.!PERKbHESHME,.sHQIPETARE~ .,,'
,~.

.-'0'0,,,,
" '',"

," "" 'f'"

. ,,~"
11:'-1

.""

'f'

;~ 'J':

De!'

njf'
.,

here.,

~ 'r

..,,/

ne <

m:'u, G];

,- . T'.~

'f;',"t

'.

.~ .

,../';',.

DREJTONJES:

~UMO

~KE~D~
.;
,"

."
"\.' ~X

. ;

~'<"

, . ,

~- , .

"
:>l' "';. ... ~.. ""

\ 'MBAl'l:~ Udhetaret
",

\-

J~.

. ..

(''-, ,

,;~.

e hua; ne $hqip~J:i 'g;er '.-

!!,e jU/}t'

te sh,ekellii;'/e;'19-te.,,-:- <Nga . ".

\,

"

,r

~../,,:;..,

,~. -"it';

"

~/

""',

Rondinella.

-'--

I;undi i doininales qt,qmane." T ~"Vreshtme ,nl \S.hgip~'ri.

i3i{jiiog}ajf"~CJ.fl!.eia~e,: ',~,.c, ;~.~' ,'~

"

Letra'nga ,KMzdOh;esit: - Bibliogratf. . ShK,rimta/;~t dhe preI,Libra-V"et.. ,':...

,,;'"

.,
/ . -<~'.. "
t:

-,
. ,

i .
"'.',,,
" ;"<.f
, ..

- ''',.
~
:0.... "

j."'J-"

. ,,' ..,.. ",,;

,

;" r. ~.~.

~
,'";.
?:

-~.:

"

"-[
/

!.

~'

' 'T I'~..~

N,E

<

LJ,BRARIJA
" "

, . ..": ~;i \ '\:"

,,,,..., '"

)::tM~,O >.S:~E'N c, ',~' . 1928

~; .
,~. '..

~. '",'

;"

.''"1' 'J. "'.,, . "

I '\

. .. \.

"/.

,\'.1 ;'., '

"", ,

II
" .

~~ :\

l ..

,'.

(' ;,

-:\

DITURIJA
E PERKOHESHME SHQIPETARE

Del
Volum i trete

nji!

here

ne

muaj Numur 5

MARS 1928

Udhetaret e huaj ne Shqiperi

gjer'ne funt te shekellit
t Vijon nga nummi 4)

te XIXt;!

La Turquie d' Europe, prej Ami Boue, 4 volume; ,Paris 1840.

Autori qe do te aoalizojme sot eshte nje shkrimtar qe, ka stu":

diuare me durim dhe odergjegje Tyrqin' e vjetre europeane, dhe veprat e tij kane ruajturegjer me sot nje vleW~ te madhe, me nje ; autoritet real. Prej nie femije francese, ka !indure me' 1794 ne Hamburg, b~ri mesimet ne Geneve dhe Edinburgh: ne kele qytet te .fundit morri gra..: den e doktorit ne mjekesi; po priede tij e shtynte ne shkenca gjeologjike. se cUes i ka konsakruare vite Ie shume, duke mbledhure observatat e tij ne forme, harte, libre, broshure. Veprene per Tyrqine Europeane, ne Ie cUet rrefehete nje observator i thelle nga gjithe pikepamjete, e ka shkruare mbinje udhetim qe beri ne vitet 1836, 1837, 1838. Me vontS.prape ne kete rubrike, :do te kemi rasjene te flasim per vepren tjatre te tij, Itineraire. dans la 1 urquie d' Europe. 1854. Boue-j vdiq ne Vjene, ku ishte martuare dhe vendosure me 1826, dhe pjesen e madhe te pasurise e la per nje theme lore qe te mirrete
, '

me studime dhe botime te gjeologjise. *.

."

".;

Ne paretheneje te editeseqe kemi p rpara synt, autori ,na lajrneron se, ne udhetim te tij te motit 1836dhe te .motH 1838, ,e shokl!~ ronte edhe zoti Viquesnel (qe botoj edh.e ay me 1868 nje vepre mbi Tyrqine europeane, me tepre per pjesen lindor~ te san dhe, ky dij~ta( do ta shokeronte ne te igjithe shetitjet e motit, tLdyte, isikur ethet' te
Keta shetiimeb10grafike po 'j nxjer.ngai' 'pariHhertefa e editese gjermaae * te.librese cqe do te recen$ojme:. Die eUfopiijsf:he Tiir~ei, Yiene 1889, 2 volume.,"
,

Faqe

1ti2

DITURIJA

Nr. 5.

ruos e kishio mbajture katre muaj ne janine. Prape nga ajo poretheneje kupetojme se autori kishte mesuare gjuhet e popujvet Ie ndryshme, dhe ishte i zoti per te "kuvenduare drejt per drejt me OsmanJline e 'rende dhe Ie mire, si edhe me Shqipetarin spiritual, me Grekun e holte, me Vilahun dinak, me Bullgarin puni tor, me Serbin luftar, me Bosh;., nakun katundar dhe me Hersekovianin gazmor-. Pje~a e pare, do me thene vf'lumi i pare i kesaj vepre, eshte deodikuare gleografis/:l, gjeologjis/:l dhe historise naturalt', Shqiperija figurDr1

ne paragraf te katret (f, 50 83); filIon rne pershkrimin e jugese, t~

janinese, duke u ndere pastaj ne veri, ne !indje, ne Shkodre, ne Kosove dhe ne Manastir. Kujdesi i autorit ne kel6 faqe eshte Ie na jape nje vizatim te lumeojvet dhe te malevet te Shqiperise, me ate besnikeri qe, disa viet me vone, do ta imitonte gjeografi Elise Reclus, sadoqe ky i fundi! s: kishle kurre pare vendet qe u jipte me aqe sinqeritet dhe arnor fOlografine deskriptife. Do shenuare edhe se Ami Boue-j pershkrimin e disa viseve Ie Shqiperise !indore si Mitrovice, Gjilan... i heth nl! kaptine te Moe!'i-e Fuperior', sikundre qe Krrc;oven eti. i numr6n ne pjeset qe i konsakr6n Mi:lkedonisfi: keto ndarje padyshim jane fjeshterisht gjeograf ke, pa l10nje marredhaneje me hislorine ose elnogrdlre. Kaptinat 2 dhe 3 te volumtt te pare Mjne fjale per gjeolbgjine, floren dhe faunen e sinisise balkane te sunuare alehHe prej Tyrqise, ne nje menyre krrjt shkcllcore, f,0 pa ndare ne cop~ gjeografike, ke~h1u qi! Shqiperi]a - nE! kuflte etnografike dhe hislOrike Ie saj - z'hete

shume here ngoje. per naturell

kafshet e saj.

t:

tokese si edhe ph

b met dhe per

Volumi i dyle rnba.} nje lel1de te b~gacme per etllografme, racat e Tyrqise europeane, karakteri, c'lesit e mira dhe te metat e tyre, mveshJa dhe ushqimi, mnY1eo e rrojtjese dhe banest'o, monumtntet, arkeologjija, zakoneH~ dh~ vetijale, nje sere informatash qe edhe sot
mU{l.t

te vl'jne si nje dokumenlirn aq'i pasure sa edhe i verh:te.

~ShqipHarel (faqe 13..) shikoheoe prej statistikanevet si nje po-pulloi 1,600,000 frym~sh, cmuarje fort e aresyshme, dhe m~ tepre m~ poshte realitetit se sa me teprt'. kur mejtojme se ndehent' qe nga Epiri gier ne pjesa perendore e Moesise superiore, ku perziehene me Selb~t, ne fushlit rrii<iis Prizren dhe Ipekul, nermiet Vranje dhe Mitrovices; kur se okupojne polhua se vetem ata, nen' emrin Arnaute, visete n! btlrri l1d e lunit Lepenac; rrethinat e Cernoleva-Rieka, buzene juge.;. perendore te fushes' se Prishtines, visete midis Vranje, Ojillan, NovaBerda, Prishtine, Kratove; Kurshumli; Prekoplie .dhe Medoka. Nga ana tjatre periienene me Bosnnaket ne malete inidis Shqiperi dhe Bosnjese,

Nr.5

DITURIJA

'si De Kolashin, mbi Tara, ne Ousine, ne PllavlI, mbi bregun e si~l.Irm te Ibarit, afre Rrozhajlt, ne krahinet Suhodol, dhe zgjatene gjer ne bieshket ne Perendim dhe J lJge Perllndim te Jenipazarit. Ne krahine te :Zetes, a'je ku rrjeth Mora~d, dh~ ne Klement, mbi Zemin, perziehene me Malazestll. Ne fun!, mbi kufine makedone, Shqipetaret pl.lrziehen pake me Bulgaret ne lindje Hi lugines'sl! Dibravet, po me tepre me - ZinZaier. ne juge Ie liqenit te Ohrise. Me poshte, ne Epir perziehen edhe

m~ tepr' akoma me kta pasaniket e VlIehvet dhe sidomcs me Greke'fit. Keta te pilrzjere eshte kaqe m~ i math duke u-aviture nga mbrete,

ri e Cireqise, ne nje menyre qe, Defunt, eshte fcHt e veshtire te ~quajtne Oreket prej ShqipetareVd, edhe aqe me tepre k ur jane qe te dy te
dbe te oashkuare me marlese....

. ktishtere

"Maillsoret jane kryesisht katOlike, okupojne vendin malesi nerm!et Metohul osefushts' se Pejes dhe Jakoves, Bosnes, Drinit dhe Ma; lit te Zi. Kela formojne popullsine kryesore te Jakovese dhe njl' pjese

te asaj se Pejese;

ala

jane banoret

e Shoshit, Shalt~s, Boges, Shkrelit,

Podgoricesll, Shpuzhe....

tD rlvas tit, Holit, Kelmentit, Grudese,

.Klem~nt~t katol,ke rrojne r'eth Iumit Zem. Nishi eshte qendra me e madhe e tyre... Me 1740 kan'ikure bashke me Serbet c he jane ven~osure ni' -Syrmir, ku, ne Save, midis Shabatz dh. Mitrovilza, themelua;le katundete Nmkinlze dhe Herkv!ze. Akoma edhe sot i quajnt! : Klementiner cine kane ruajture giuh~n t' lyre... ,kari (Autori shen6n ndarjet dhe ~arjet ne mest I~ Shqip~tarevet, dhe zllija q~ siellio uJOsDashk,min, dhe shlon:) na-

"Sj do qi! lej!':~ keta popuj te bukure (fiset e Shqipelarevet) '~sht~ ne sncsh se nuk' gelOjne no nje qyteterim ashtu si <;'u ka hie me at6 cilesi! e larta Ie tyre, cilesi te provuara prej kolonivet Ie tyre ne Hidre dh,~ Spece, dil~ bikundre qe Kendohen~ mbi fytyren e lyre... ~Shqiplltaret Jane ndvsh,a raca n.e e bukur' e Tyrqise europeane...' t'Banoret e Shqipensf, dhe me tepl' akoma te Shqiperis'sipreme, kani! proUin si ate te ilshtanvet romane qe dukent! mbi disa arke Hiumfi ((5 imperatorevd te pare. Mbase shqipetare gjendeshin dhe nddis luftateve! te Aleksanctrit te Math. te Pirros, te Teutes, te Gjen~it, dhe te impera!ore.v~t romarie, sldomos te Dioklecianit, bashkekombasi i tyre; se~ ;It~taSvcreze te O;ientit, kane q~nekurdoher~ gati te Sherbejne

p~t tE marre t~ holla. Bota i perfy\yr6n kurdohere si ushtare te dhene -fort shlime pa:; plaCkese dhe !e keqij, gje qe s' duket t~ jete fare vertet, ii e rrefen 6hembella e bukl1r e Mirditevet te ciIet, me 1810 i refu:.zuan',Ali 'pash~se te masakrojne si kasape Kardhiqotet e mbyllUte ne .,ojf!shtl!pi me mur... :Emri .Qhekers, ne Palvar (Hind) neqniet Atlok dhe

};'aqe 164

Dl'l'uRIJA

Nr.5.
~

Lahorit u jipete sternipevet

te Math. A munt te kuxoje njeri,u dne Ie afroje

greke nga koha e Aleksandr)t kele fjale me fjalen.e' Gege, se sa me ate Grek? Si do qe te jele ushtarel europeane t~Aleksandrit duket te kene folure pjeserlsht nje gjuhe te ndryshme pr'ej, ',' greqishtese, disa fjale le c lese gjenden' edhe sot ne shqipet. ,.' "Ne qatte se Shqipetari ka c lesite fizike te Svicrezit, dhe te Ti-

Ie kolonivet

rolianit, ne qotte se si ala, eshti:! nje .drumtGlf trim, dhe ngjitete "Qe malet si nje dhi, me pushken ne sup, ka dhe me leper se nga at4, gazmenderine e njerezvet te jugese" te bashkuare me nje perspik~~j~et, mendje mprehtesi te jashtezakoneshme. Shqipetari eshte si Greku,~e pergjigje te Shpejte dhe spirituale. Madheshtija kombiare <;faqetep~ me' H!voglen fjale te shqipetarit, ne zheslet e tij, ne ecjene, qe e ka tep9:lie, munt Ie themi theatrore. Kurajon e ka ne nature te tij, dhe, sikur te qyteterohet, ne vent qe te jete Svicrezi i Orientit, do te behesh, J' Francesi, do J.11e thene prej atyre popujve te cilevet u pelqejne ga.dh.,. .nimete, Jeta aventuriere eshte kaqe thelle ne zakon te tyre, sa harqjD~' te peshojne dhe te shohin fatkeaesite qe u' Shkaketojne luftat~. Kur jaij~ breg detH, jane Ie lOter te behene aqe detare te mire - sa edhe' q~.
. ;

,lIonie.ste shkathte.

.'

.Ne qofte se vetem per qejfin e lufH!se e shogron vetehen e'ti}; ,me pelqim ne jeta e ashpre, dhe e keqe, ne shtepit te.. tij nuku .pun6n .: \. ve<;se aqe sa ka nevoje qe te mos vdese..: ,. .Shqipetarka s' eshte ve<; se nje skllafe e te shoqt: Ie ronguaret'
.

qe ne miturite tyre, punimet e rende e bejne qe tF veshkete, rrudhe1e .shume shpejt dhe i digjeta H~kura si edhe e burravet. Shum-ehere:bu':'

\rri edhe e reh te shoqene

,

,."'

.'

Gjer .oe funt ky volum i dyte eshtt! plot me shkrime per Shqipe-

rine, ne C;do rasje qe i paraqitet' autorit, duke pershkruare' 'detajet e kosti.1mitte burravet dhe H~gravet, :gjellete qe'hane, menyren: me It! cHen goditin'shH!pite. Pastaj vijoe paragrafet per fortesate ndryshme teShqipedse: Kostur, Korc;e, Ker<;ov!, Yskyb, Ka<;anik, Nish, Gjin.okqsr 'Ire, Narte, Preveze, KelCyre, janine, Berat, Shkodre,Lesh"Antivar,:Pri'z!' ren, Podgorice, Shpuze; Faqete qe i konsakrohen' arkeo10gjise, nuke'jane me pak te interesateshme per neve, me observatate qe gjejrne mbi. mbeturinat e godinavet ,dhe 'qytete lte mo<;mene Ve<;etrin,'Prizren; rrtt;b Shkodrese, Mirdite, ~Ibasan. Me poshle, duke rnbaruare .volumi, beh~te 'prape fiale pr~r Shqipetarevet, per zakonet dhe, v.etija,te'tyre, ku autof;i 'nuk har6n edhe 'qertimetatje :"kugien~nje rrojtjeqe,s' ipershtatete h~,re' ,. ) .
tdese se moralit. .' '
. I, "

Ne nje paragraf mbi dbreshktimet e v}etre, te cilevet ,Ami- Bpu~~L ti 'konstai6ri vatfer\miti,'shki'imtari'yne na"kujton.se, me:;:1837 ZoW.Tirol"

"

"

u:

,.

'Nr:5.

DITURIJA

Faqe 165

:ilfBe'lgrad, mblodhi ni~ qlnt e njezet diploma (fermane) dhe letra te ~jeira', n~'rmiet te ciiavet edhe nje e Skenderbeut: ky kolekslon i eshte dh~'ne prej te zott qeverise ruse. * Volumi i trete, I tere mbushure me njohtime mbi bujqesine, in'dustrlne, artetl!. dhe mjeshterite, tregetine, administraten dhe qeverimln, kler'iTI,arsimin, artin mjekesor, mban ne <;do kaptinl! copa qe i perkasin Shqip~rise dhe Shqipetarevet, ne mes te cilavet ajo relatife, per ~.ushtaret shqipiHare eshte me e gjata, po nuk' e keml per te cituare.
,

Volllm'i
duke
"

fundit, ikatreti,
Bisure prej

eshte

konsakruare
politike

historise

dhe

politi-

'kese,

importencese

te <;do province.

"Shqlperija

eshte nje veat leh!e per

Ie mprojture,

nga <;do ane

'qe te duame H! hyjme. Shqiperi e mesme eshte me e dobeta pjese; net veri te kesaj cope se mesme eshte Mlrdita sl nje fortes' e saj; kur se"ne Epir Tomori. krastat e Gramozit, malet e Agrafese, te AspropotanH, te SuW, te Himarese Jane pozita te forta prej te cilavet munt te .atakchete armiku. Me gjithe kele, ne \!:EM vent ka me pak pyje Ie shpeshte se sa ne Bosnje dhe ne Serbi, dhe Epiri esht fo.t i <;veshure pyjesh ne disa krahina te tij, detare dhe te qendrese". , "Dobesi e pozi'tese ne Shqiperi ie mesme shpiegohete me luginen e gjere te Shkumbinit qe i <;el udhe mesyjtesit: ay qe arrin ne Ohri, -ose ne Durres, hyn lehlazi ne pjesen tjatre te Shqiperise, sidornos nga ~Berati. Pandaj edhe qy\eti Manastir ka nie importence kaqe te madhe; padyshim rig-aky shkak edhe Tyrqit e kane bere selin e Va\iut t~ Rumelise. "S ~ po te okupohete Shq1~Hi e mesme tdhe bashkimi i Gegevet dhe Toskevet behet e pamundeshme. Me gjithe kete do te verne re se,

suksesi i kesaj manevre per Tyrqit ka ardhure nga antipatija qe kane

1e dy fisete, dh~ jo nga taktika e ushterivet Tyrke... "Ky vent (Shqiperija) s' esht' akoma liruare nga Tyrqija prej shkakut Ie rivalitetit qe mbreteron midis Gege dhe Toske dhe prej te tri fevet... ,

"Shqipetar~t forliioine pepinieren e satelitevet te Tyrqvet. Si Svi.crezet edhe ketyre u pelqen te hyjne ne sherbimin e te huajvet. Ne
gjithe Makedonine, ne Bulgari, ne Shqiperi ushterite jane formuare metepre prej Shqipetarevet, SI edhe ne anet e tjera te Tyrqise. Ne Anadol1, sa edhe ne Misir, ka trupa te shume Shqipetaresh; mbeturinat e: ketyre uShtareve pleq, ne vent qe Ie ktheh~n' ne memedhe te tyre kane formuare nga nje here koloni, katunde, ne Tyrqit europeane dhe asiat ike. "Duke pare kaqe shqipelare ne mest' ushlarevet tyrq, pandeh njeJiu se Jane nenshtetasit me besnike te Tyrqise, kur se jane perkun* Vol. II. faqe 597.

Faqe

166

DITUl{IJA

Nr. 5,

drali: sher:)ejne per te nginjur deshiren e lyre, dhe jane gati t~ trathetojne te zoterit e tyre kur te gjejne fitim dhe ne e befshin me sjg\!r~;' Jan' nene urdhre Ie ofice revet Tyrq, dhe prej tyre s'ka veC;.se oficerl!' far~ te vegiel. Ndryshe Tyrqija nuk'u ze bese, ve(: se kur i ve p-erpara. armiqvet naturale te tyre, Boshnaket ose Serbet.. "Shqipetari e perbuz Tyrkun se larte, me !e rnen<;im, me te zgjuare.." velehen e lij e shikon m~ Je.

Me poshte autori i perngjan Shqiprlaret ne Basket e Spanjesl',. ne Gdet e Skocjese. ne Bretonet e Flal ces, rcca Ie vogla Qe munt te c;dukl!shin sikur Ie ishin asimiluarl! me kohl?; po, lani qe Shqipetaret'. as Boslnaket nuke jan' asimiJuare, kel6 provinca do te behene5hka'eu i shkaterimit te Tyrqise, sikur ngiarie Ie tjera te mos e kishin shpejtuare \{ete rrezlm, Pas disa shem!:'elJa te do trazimeve te ngjare vitet e fL1ndit,sl me 1836 ne Shkodre (Osman pasha) me 1837 ne Ipek, me 1836" prape ne Ipek, dhe veshtiresit e pashavet lC Tyrqise per te sunuare ShQiperine, Ami Boue-j shton:

suar

qekur se vdi:j Ali pasha. B~jleret qe ishin nje here kaqe influente, u-farosne me dinakeri dhe me maf.akre. Vendin e tyre e kane zene Ai

.Janina.

si edhe Shkodra,

eshte gjysme

gerrradhe

dhe

C;pcpull-

janet. M~ g!ithe kete vendi ka akoma mjaft njeres kuximtare, se, pashaj i StIkodrese dependon prej Malsorevet dl1e Mirditevet, dhe pa-. shaj i Janinese kerkon te siguroje velehene duke u dhene nepunesi dh,eroge atyreve qe munt t'i nxjerin ngatresa. Pothua se tekdo' pashaHaret dl1e Ajanet jane shtrenguare Ie modif:kojne urdhret e Partes'se" NaliE', per te mundure te mbahen' ne venr qe kane dhe te r.dalojnekryengritjer._. Ne D'bre nuk ekziston autoriret tyrk. Veziri i Manastirit vertet mundi te vendosnje ne Dlbre Ie sipreme nje Ajan te lij, ne vent; t' Ajanit qekishin zgiedhure vete Shqipetari t, po ky pelfaqewes eshte. si nje automat pa asnje fllqi. te kene nje"Do te shtojm1! akoma: Tyrqit jane Ie shtrenguare ushtrese te madhe ne Manastir per te tmeruare Shqipetaret, si edhe nj~tjatre ne ~ofje ose ne Nish per te mbajture Bulgaret.. .Munt Ie na pyese kush: <;e duane Shqipetare!? Shqipetaret,hejttendare prej Slavevet edhe prej Orekevet, do Ie donilJ nje kombesi.. sikur te munt te fitohesh. Gjer sa te 'vij ajo dite, Shqipetaret myslima,ne dhe orthodokse meshtillen' Dene kryetar~; nene autoritetin e Ityre. duan te k",n ata venome. ate independenc'e st edhe banoret e malevet. te lire. Jane gati t'l sherbeine Tyrqise, po me dashke, dhe jo te shlrenguare ne nJe sherbim ushtarak. Gjer me sot Shqipetaret s' kane pasurl!no nj!! sherbim ushtarak. Gjer me sot Shqip~taret s'.kane pasur&

Sr. 5

OITURIJA

Faqe

1.67

no nje kryetar te zotin qe 1'i mbledhe ne nje trup kombi; te ndare dhe te pen;are, Tyrku esh1'i zoti te kenaqnje nje pjese kundr~ H! tjerevet, dhe t'i denoje e t'i mundoje njerin pas tjatrit. _Mulit te jem! te sigur se, sa po te kercase nje zjar ne imperatorine tyrke, Shqipetaret do te revoltohene dhe munt te paravesht~o-. hene ndryshime te medhenj.. Shqipetaret e veriut, myslimane dhe k;'.., tollke, shpresojne te formojne nie princ'ri sl te Skenderbeut, nene mp,rojtjen e AU5trise, duke kujtuare bised'met e tyre ne Prishtine, me 1689,

me gjeneral Piccolomini-n

kur

ushterija

imperiale

kaperxeu

kufit

,~

Serbis'sf sotme... Mbreti Olhon i Greqi~e, qe eshtll katolik, mm t te afronte Geget katolike me Greqine, dhe kjo aqe me teprtJ sa ! e Greqi ka koloni arbereshesh. Me te vertet, kar te copetohet Tyrqija, J e qofte se Snqipetaret, nga shkaku i <;arjevet te tyre, nuke formojne dot nje Shtet independent, eshte e natyreshme qe Shqiperi e poshtme te bashkohete me Greqine, dhe pjesa e sipreme, sikundJe qe e thame, te hyje nene sunimin e Austrise.. Shqiperija munt le formoje fort mire nje Shtet independent nermiet Serbi dhe Greqise; mjerisht fatkeqesi e tyre eshte qe gjeiJdene midis Shteleve qe duane te rrilene dhe ndoshia triotevet shqipetare do te dali n Ie kota. sh pres 'Jtepa

"Shume
nje

njeres e shikojne

pjeseo

me te madhe te Shqiperise

sr'

vent barbar. nje krahlne hajdutesh, ku qyteterimi ~'do te muntnje te beje amje perparim, me qene se bar.oret e sai mbushin vete gjithe
nevojat e lyre. Kjo eshte nje gabim sheshazi, mt' qene se Vlieht' e Tral.. silvanise kan' arrire ne nje shkalle qyttterimi me te larte se Shqipetaret,

me gjithe se muat te thuhet~ per fa qe s' kao' nevoje as p~r no nje pla<;ke te fabrikuare jashte vendevd te tyre. Nene' nje tjatre QEverim, Shqipetari, oe vent qe tii pShehnje dhe ta gropo;e paran' e tij, nuke do H~' menonte ta perdoronje per te satisfaktuare gustin dhe deshirat e Uj, dhe mbase, duke qeoe sigur se do te konservoje ate qe titoo, do fe' muntte lehtazi fe heqe dore nga pertimi i tii, dhe Ie behet aq' aktif dh.e punimtar i kuximshim sa edhe Greku ose Zinzari (Kucovllahu). Tanii ay mejton se vetem me mjeshterin e armeVd munt la gjeje lumterin'e; tij; po, nene nje qeverim tja~r(l, do Ie eUTopesohefh si Shqipetaret e Dalmatise dhe afa te KlementH te vendosure ne Syrmie.
"Te me5Uare ne Oje regjim me te ash pre dhe Ie keq, dhe me te instruktuare me shko1\ate qe do te <;elene dhe me sltembelleo e Europiaoevet qe do te vendosen' ne mest te tyre, Shqipetaret do te p~rmiresonin bujqesine dhe racen e kafshevet; jo vetem do te mirrnin. shije per tregetine, po do te linin edhe ca nga ca zakonet e tyre per. e u-shtruare ligievet ne harmoni me moraUn.

"Funt, edhe

s'do

haruare

se Shqipetari

eshte

kurdohere

gati t~~

Faqe

168

DlTURJJA

Nr.5

mare fen' e alij qe e sun6n, dhe, sidomos ne Epir, shume vela munt Ie behene te krishtere; po, si pas idese fikse te Malcorevet dhe Ie Mirditevet, esh!e pothua sigur qe ketit s'do t'i shtrohene kishes' orthodokse". Ne mbarjm Ie volumit te katret, edhe ketu po e mbyllim analizen ten~, libra, nga faqeja 411 gjer ne faqe 426 mban nje shkurtore te historis'se Shqipetarevet, te kopiuare, me tepre, asbtu si e thote vet autori, pas 'Iepres' se Thunmann-it.

-~...

"Rondinella"
(DalIendyshja)
Kjo poez! ash! botue me 1906 prej Prof. M. Marchiano-it edhe nxjerre prej tij nga nji doreshkrim qe kisbte daten e vitit 1790 Z. Mar. chiano, j CHi, ve<; librave! italishte, ka boil'c edhe te tjera 'lepra ne gjuhen e Shqiptarevet Ie ltaUse dhe asht i njoftun nder ne per dijen e gjuhes s' one e per ndjenjat e tij shqiptare, i ka bame kesaj poezije nji parathal1eje, e kiln liCjt <;do strafe Ie ;:;aj nji perkthim italisht. Pas atyneve qe tregon z. Marchian6 fie parathanejet, aukto.ri i keshkrul'

saj poezije thohet se ka qene prifti Eugenio Peta. oRa katundi Chieuti i Caoitanata.s, i c Ii paska qene nii poet me emen e paska edhe te tjera poez!, te humbuna mjerisht.

Auktori i panioftl1n e ka percjelle vjershen me nji parafraze ita. lisht ne fund; par, tek qe metra e origjinaJit, e Shqipes asht kat~rsha. ajo e parafrazes ash! gjashtesha; vargu ash! te-terrokes me rime, ne menyre qe i dyti e i tred varg f.ormojne Dji rime te puthme, i pari nuk

ban rime me asnji, i katerti rimon me vargun e kalert te strafes qe vjen pas. E gjithe poezija, prej 20 strofash e perbame, asht nji tpithaIam
e bukur, e dame ne kater pjese: 1. Deftehet gezimi per daJlendyshen qe Ie shtepin per Ie marre udhen e large e per Ie bame fole gjetiu; mekete kuptohet te ikunit e nuses pre] shtepis Ee pr!ndevet per te vojt~ ne nji shtep! tjeter, ke burri 2. Pershkruhet prendvera qe merr pjese me gezim ne kete udhetim. 3. I jipen keshiJ1a dallendyshes, d. m. tho nuses, per kefe udhe per ne shtepi H~ burrit. 4. Urimet qe i

ban nuses vjershetarL

Nr.5.

DITURIJA

Faqe'169

Vjersha i kushtohet njij zonje anonyme, te shenuerne me germat :N. N. Ne krye ka nji epigrafe, te marrun nga kanga darsmore e permendun e K~tuIHt, dhe nji tieH~lte title te marre prej pralogut te . li'brit 'te III-e te Fedrit mbe Eutikun.' Gjuha e vjershes nuk asht e kthjellet si ajo e "Kenkes se sprasme tif BaLes" qe botuem te Nr. 8 dhe 9, val. II te kesaj Rlviste; ka edhe di. sa fjale te pakuptueshme sot, sikurse do te shofim; edhe alfabeti asht ndryshe, por na po e shkruejrne n' alfabet, e po e perkthejrne, sa mundemi ne gjuhe te sotsheme.
-1Tagantishe hirindone, U harrosa s' erdhi hera Te H~ro5he keta dera E te ve<;e beshe fole.

DaLlendyshe, daIienayshe, une gezohem qe erdhi ora lif lash if kifie dere e te ve{: tif btLjsh ioLe (gietiu).
'

7'agantishe. Duhe! dlte se ne shume vise te Shqipetarevet t'Italis ne vend te germes Ii ndegjohet g-ja; thuhet p, sb. ndaj ata vga ne vend te vlla. Fjala hiridone asht greqisht e do te thoH~ dallendyshe. U harrosa. Parafraza e auktorit e perkthen me fJalet: ho goduto (= jam gezue), kurse Marchiano me fjalet: hai dimenticato (== ke ha~ . rue). Pa dysHim perkthimi i auktorit asht ma i drejte, se ne dialekt H~ Italo-Shqiptarvet perdoret fjala hare-ja (nga greq. xaf.Ja) , prej se ciles asht barne verbi haras, sikurse do ta shofim edhe ke strofa 7. Fjala u

= une; pOr rnund~t qe te

bit: uharrosa = ugezova. grafe rnund t' i shkoje

jete edhe parashtimi i formes passive Ie verVe<;se per te vume re asht ketu se verbi har-

ros shkruhet me dy r, kurse fjala

-2-

hare shkruhet me nji r, e nga kjo

mendja njeriut se kemi ketu verbin harro;.

Ku pugapine te shtii Fati mire, <;e te sogi Zonja Made e i Shen Nibgi

Ec po, Zogzo, me hare. Ee pra, 0 zogze, me gezim alie leu ta bani gati shtratin fati i mire ((yti), qi! fa soW Zonja e Madhe (Shemrija) e i Shen KolU, Ne kete strafe kerni fjalen pugapine (= pullapine), te cilen per here te pare po e takoj ketu. Munt te jE-tenji fjale kalabreze, por ndo'shta edhe shqipe. Perkthirni' i auktorit asht Leto (= shirat). Me gjithe

I<'aqe 170

DlTUHIJA

~r. 5.

perkthimet e kthjellta, fjala mbetet prape e panjoftun ne gjuhet t' one. Konstruktim: fe Ie sogi (= solli) editori nuk me duket se e perkthen mire italisht me fjalet: che Ii aiuti. Velbi me s/el/e asht i njoftun edhe ncter lialo-Shqlptar~t, te cHet p~rdorin edhe synonymin e tij me. qelle. Per te verejte ash! ne kete vjershe se gama dh nuk haset aspak. KeshtQ kemi ne strofen e pale erdi pl!r erdM, dhe ne kete te dyll!n e

Made per e Madhe; gjithashtG edhe ne stTofat e tjera, sikurse do te

shofjm. -3Mas te mbanje trembasia Se jo me delin be rimma Me suvalla e gjegesima Lalrasone pa haidi.

Mos te zere Jrika, se era e veriut nuk e trazon me rrebte det/n,

mt vala e me zalldhi. . Trembas;a. Duket kendue trembasia. Kete fjaJe nuk e kam hase deri sot ne gjuhlH I' one. GjiIir e kesaj fjaJe hasen, si tlembem, trim.
etj. Fjala borima perkthehel me fjaJen borea, qe do me thane ere vtri!1, dhe fjala giegesima m ~ fjalen {ragore (= brazhem, potere, ~1lIahi). Dukel qe keto dy fjale jane bame anallogjisht pas fjalevet shkeptime, bubullime, kujtime, elj. qe p !rdo'en keshtU, ne gjini femenore,. n' ate dlalekt e qe dalin nga v~rbet perkates. Nuk dihet nga del fjela gjegesime-u m~ ate kuptim. GjithashfQ nuk e dijme edhe fjalen latra~ soj me ate kuptim. Asht mire qe Ie vezhgohen te tilla fjale, pale glinbesar, trembilak, trlmberak,

den edhe sot nder ne. Fjala hajdi, per hajdhi, dukft se asht greqisht, o;bassi perdord ne greqishten e re e do me thane te perkedhelun. Keiu pra, pa hajdhi. nuk me duket te jete senza posa (= pa pushim), sikurse e perkthen. editori, por pa perkedhelje, me te keq, me rreptesi.
-4Kjapet diegi, r~iltel dUta Natta parshine rl'gjoi; Bora u-Ios, dimri shkoi, LuJlet bie vera nde gji. Hapet die/Ii,

rntet dUa, nata qe parthine u-zvognua; bora u-tnt,.

dimrz shkoi, vera i bie me vehte (ne gji) lalet.

Nr.5.

DITU~IJA

Fli.qe 171

Forma kjapet asht me te v~rteH! arbitrare, sikurse thoU! editor!, se ne kete dialekt hasen format hapet e gape! Per te vume re ne kete strofe te bukur, ku pershkruhet intuitisht prendvera asht orthografija e fjalevet rrittet, ditta. natta q~ shkruhen me dy t e ku duket influenca e orthografis se italishtes, se Sj:1qipja, nuk e njef nji te tiUe fonetike Vargu i dyte perkthehet prej edi1orit: la nottt: veloce carre = nata shkon shpejt; po kel~ kuptim ka edhe perkthimi italisht i auktorit. M~ duket se perkthimi i drejte ash! si qe bana une: fjala parshine, qe'
nuk haset ngaj ne, asht po ajo e jona parthine = pirpara, qe me per--

para, e verbi regioj asht prap i njoftun nder ne me kuptimin e zvogelimit, veC;5esot (ndoshta ma fort ne Gegenishtet) flitet me dy r. Pastaj, e perkunderta e v!'rbit me u-rrite a~ht me u rregjue, sikurse duket ne kete strofe e sikurse e deften edhe shembella e Fjalorit te Kristoforidhit (f. 355): sa tt! rrifet, rre-gionet. Verbi u-Ios asht, si dihet, greqisht. Per te verejte asht ketu shkrimi me II j rrokjes se dyte te fj2les. lulie, kurse ndaj De nuk fiitet kesh u. Nji te tille grafe po te kesaj fjaIe kemi ne greqishten e TO:: (""oVAovih). VaUe cila gjuhe ka influencembi tjetren ketu? -5She se dittazen menattE! Passari ze meladine? Pia hare, me ciu Cine Fallen diegin haidiar Sheh se diten ne mengjes ze melodin passeri (zogu)? Plot megezim, me ciu-cin pifrshendet diellm e shndritshifm. Ne dialekt te Shqiptarevet t'ltalise fjala menati! perdoret per fjalen meng;es. Fjala passari per: zogu ashi italisht. Fallen = pershendet; asht per t' u c;udit qe kjo folje shkruhet ketu me dy l. Ne kete dialekt veta e dyte dhe e trete e kohes ::.e tashme mbaron me n, si foljet me. ike, me ee, etj. ndaj ne = ti ike.'!, ai ikifn,ti eeen, ai ecen, etj. Mbiemni haidiar (ose ma mire. hajdhiar), nga fjala greqishte hajdhi-ja per-doret shpeshe ne kete dialekt per Ie dEHtyenji gJa ie hleshme, tif bu.kur, tif madhnueshme. -6E de vafra manushaqe Happi lullezlt e murra. Shih se kienjen gra e burra
Tuffezit ven odE! kufar?

]\aqe172

DlTURIJA

Nr.5.

Edhe manushaqja e var/i!ri! i hap; lulel e mure/a; shih se e siellin .gra e burra dhe i veni! lufezal e sa} nil gji. 'Per t' u-ver'ejte asht se teksti ka grafene vatra ne vend te varja, sikurse thohet' ndaj ne. Valle ci~laforme do te jete ma e pare? Edhe grafeja e fjales i murrem ashl ketu i murre. Happi; ketu kern'i trajten e drejte m'e h ne vend te asaj me ch qe pame ne strofen e ka~ tert. Kienjen, ne vend te qel/en = siell. Folja me qel/e ka edhe kuPtii min me fue, f!le dergue n' ate dialekt, por perdoret n' ate edhe folja me s}elle, po me kete ndryshim, se me qel/if do te thote me dergue rile Qne ii! ndonjij tietri, kurs~ me sielle = me dergue Vete. Ky asht

ko'nstatimiim p~rsonal, tek qi! ne kete strofe ngian e perkunderta. 1abreze.'

Nuk dlhet ne qofte se fjala kufar-i per giiasht -- 7Kieshen era, harrasen maIli E de punele, t;e grissi Parmenta e t;e staUssi I pa lodti punnetor.

shqipe apo ka~

:

Qesh era, gezohel mali, sf edhe arat e punuara, qe I r;ajti par.menda e qe i stollSl puniftori i iJalodhur.

Edhe ketu kerni trajten e foljes qeshen, si ate ne stmfen e katert fallen. Harrosen = gezohen; nga tjala greqishte hare-fa asht barne verbi . harros, sikurse e pame edhe ne strofen e pale. Fjala puni!U! ka kuptimin e aravel te punuara n' ate dialekt, si 'me qene te punuemit e ares puna 1':<1.' i;~oX1\'\!. StaUssi; Hte fjele editori e perkthen sarch;o dhe' auktori prepa~ rate con amore; kjo e auktorit me duket ma e drejte, se ndoshta ketu <lote jete folja me stolisil. -8E sa ian perronje e tushe " Shetruan peteazii emraime, Me kentim deliet emairne Sieg ilesmi delmetor, E sa jane perenj e fusha u-mbuluan me flete te gjelbera; bahd i gezuar i shpie me kendim delet e ma}me. Shetruan; sipas te dy perkthimeve si edhe te formes se foljes, kemi ketu foljen me shtrae. Peteazit; do e mas do te jete ketu shtimesi i fjales 'pete-a me kuptimin e gjelhes, te fleles.
,

Nr.5

DITURIJ

lfaqe 173

Emrailllc; kete fjaJe te dy perkthimet e perkthejne me fjalen verde, i gjelber. Kjo fja1e e panjoftun ndaj ne mbase do te jete nji forme tjeter e mbiemnit i mblerem; me gjith' ate fjala duhet vezhgue mire si etymoJogjisht ashtCl edhe semasiologjisht.

Delmetor; kjo fjal' e bukur dhe e mire pef t'u perdore edhe ndaj ne ka kuptimin e barillt te dhenvet; ne kete dialekt perdoret edhe forma delmer-i, po me ate kuptim. Sieg = siell.
, He.~mi; ky mbiemen,

s'hiriJ nga

forma

i fjales

i lesenz, me duket se . do te jete nji italishte: lieto.

'~9~

ndry-

Nissu

po ti, Tagantishe Se' mbarad frine voreia Me urat te shepit ereia,

Folen pleke e benna nder.

Nisll pra ti, a dallel(dyshe, se po fryn mbare era e 'verillt, te' shtepit e reja, thllr-e r;erdhen dhe' na ndero. ' Sikurse e pame, me strafen e pare dhe te dyte te kesaj vjershe bahet nji grishje dhe nji lutje mbe dal1endyshen, d. m. tho mbe nusen, qe te laje shtepin e prindevet e te veje te shtepija e te shoqit, qe ja ka bame gati Zonja Madhe dhe i Shen Nikolli: Me strafen e trete nxitet e i jipet zemel' dallendyshes qe ta I!l.a,rri lldhen pa frike, se ka s,hkue. koha e J,ige. Me. strofat 4, 5, 6, 7, e 8 tregohet. l' ardhunit e wendveres me te zgjatllnit e dites e me zvogeJimin e nat~s, me kanget e zogjvet, ~e punet bujqesore e bJegtor,e ne kete stine te bukllr dhe me 1tiJezimin e me gj~lberimin e pe~~nj~vet e te fushavet. Me ke-; te, strafen e g-te nxitet prape nusja p~r ne shtepi te burrit, mbassi kohen e ka te mire perpara. Mbarad; druese do te. jete mbarath ,(me th) tue u lane .mete kjo
';

shkranje, sikurse ngjan te fjala gjid (= gjithe) ne strafen 14, e atehere kemi: mbarath

mbareth
,

mbare;

dihet se th-ja si suffix zvogeDe Rada e perdor edhe ne f. XVIII te tekstit tue

limtar perdoret shume shpeshe neketedialekt; ne foljet. Tfi11imi qe i jep editori kesajfjale
'

e nxjerre nga mba arad ( mba radhe,me radhe) nuk me duket i. drejte. Folja ,0 me pleke e me plehse aht greqisht e do me thane me, . 0 ;"
~ll~.

"

.'

"

kJ1Tse perkthehet. ... . .: .

',"

."

B.ellna,

nder

ben nder neve, tl,a.ndero neve, e jo fati onore, si"

..

P'aqe 1'74

DJTL'J:UJA

N...5.

--- 1 0 ---

Pa. . .. io cae jvlbaie fJuturine, Fakie kuqeza si shega; Pusho kempasit te dega, Sa te thomm' ede sa her. Pa. . .. jo edhe !Wba)e jLatrimin, jaqe-kaqeza si shoi kembet te dega, qe te jLas edlze ca here. Kjo strofe asht si hyrje e strofavet te tjera deri ke e cilat i jipen prape keshiJla nuses per ne shtepi te burrit. Per t' u-vume re ne kete strofe asht fjaJa jLuturine fjales jLuturimin qe thomi ne. Forma asht jLuturi-)a nga kurse thuhet edhe lavdi-Ja nga lavdo). GjithashtiJ. per te .edhe forma kempasit = kembezet.
.

shega; pu19-ta, me te ne vend te jtuturo), siverejte asht

-11-

Nani,

zogzo

vasiJeo,

~e ze detinc it shekosha Ruaj ui mos tc punoshe, Se k lagen plumezit. Tani, 0 zogeze mbreferorc, qe ze Ie shkojsh defin, veslztro mos .le prekislz n' aje, se fe Lagen pendet. Fjala 'vasileo asht greqisht, si dihet. Te slzekosha; sikurse ne strofen e trete pame forrnen e shtrime
shiftruan (me e) ne vend tc

.shekosha; (me e) ne vend t' u-verejte asht ketu funQorja a e vetes sc dytC te prezentit te menyres lidhore. Folja pUlloj u-marrka nc kete diaJekt me kuptirn te fjales prek, pjek. Fjala plluizezit ne vNid te = pendift, fletet asht, si dihet, e huej. -12As erene para larti Mos te pre<;e, per se vappa, ~e te shitie diegi prappa Te rempene shendazit. As erene mas e prer shume lart, se te rremben 'peiidet vapa q~ te shtie dielli lie shpine.

= sldruan, keshhi te = slzkosha; per

edhe

ketu

kerni formen

Per te vetejtenekete vjershe asht

se

rasa kallzore e njejesit

merr gjithenji germen e ne fund: define, erene, meLod.ine, etj. Imfse te -r.Kenka e sprasme e Bales nuk ngjan kjo pune.

Nr.5

DITUI{,JA

faqe

175

Para larti; perkthimi i kCtyne fjakve prej auktarit I1sht iroppo alto, e ky me duket ma i drejte se ai i editorit, mbassi fjala para ke-

tu asbt ajo greqishtja

!IlL!,)Q,qc

do me thane ma slllllne.
pen-

Sizelldazit; kjo asht nji forme e prishun e fjalCs pendezit, .det e vogla. Sizitie = shtie; ka forme te shtrime, sikurse ato ma siper. -1;)-Po per mE'ssi erene preje; E, dreqi, prap mos u prire, Mos kie vrap e mos u vir (e), Fluturo me urt sin.

Po per mesi preje erell, slzko drejt e mos Il-ktlze prape, mos vrapo e mos u-var, po fluturo me Ilrtesi. Preje; sikurse ne strofen 11 te fjala ruaj, keshtu edhe te kjo fja'Ie kemi nji grafe te fjalevet me j, kurse ne fjale te tjera e ne rasa analoge perdoret i-ja I1C vend te j-se. kIos kie 'vrap = mos ki vr<1p, m'JS vrapo. Urt sill; teksti e ka kCte grafe; duket se edhe doreshkrimi origji:nal

do ta kishte keshtil te gjymte fjalCn pa C,

-14-

Per se nde uIe 0 para ngrihe Gjid te mbittene harete E tua, zogzo, pc nde deta At gjuan ti lipissitl.
Ile det

,gjitlze

Per se Ile qofte se Ille a Ilgrilze fort lart do te mbyteli bIlkurit e tlla, zogeze, e nllk do te gjejslz dlzemburi. -15-

Porsa denne t;e zenne Mos pusho, nte lipit erra, As nM driza e io nde ferra, Po te krabt e zonjese mag. Porsa te zeshe dhene e ne mos par fuqi, mos pasko neper dri-

za e neper ferra, pOI' ne degat e '1idonjej moUete Izieshme.

Per l' u-vume re 3sht ketu forma e plate e Jidhezes porsa, sikurse perdoret edhe sot ndaj ne. Nte lipit erra = n~ te lipste erra = ne te mungafte fuqija: fjala "erra tregotl ketu fuqi, por rfanja e saj nuk dihet. Mog = molle
"

r~qe 176

DITURIJA

Nr.5.

-16Mas fall logaz e sarra Sturdulaqe, ia malfHda; As mungenjate c;i<;arda Po Ie lesmen aushinjag.

i\1os persJzendet me fjale sOrl'at sturdulaqe, as malardat, as mulle}at cerceran}es(, pOl' Ie gezuarshmin bilbil. Mos fall fogaz = mas fal (=-=pershendet) fjale; logaz = fjaIc;. asht fjale greqishte. Fjala sturdufaqe mc duket se ka te baje me. itaIishten stordire (= me hutue, me mare mend) e duhet t' i siIIet fjaIes sorra, pra sorra sturaulaqe = sorra qe te hutojne; me duket ma i drejte pekthimi i auktorit me fjalen stoW =0i mete, i c;mendun. Fjala malarda per rose (anitra) mund te jete fjale kalabreze. Fjalen i lesmi per i dashuni, i gezueshmi e qe duket se vjen. nga lat. fetus (ita I. lieto) e gjetem dhe ke strofa 8. Fjala aushin}og per bilbif dihet se ,lsh1 italishte. -17Pra c;e u-prehhe e u-taglsse Shendat hap e annangassi. Hipp, e dashur, Ie pugassi E me shokthine mburo.

Pas si te pre!zesh e t' ushqeheslz hapi fletet dashur te pullasi dlze gezolzu me t' yt s/zoq.

dhe 'vrapo. Hyp e.

Fjala u-tagisse =0u-ushqeve asht greqisht; gjithashtu asht fjale greqishte edhe folja anangas, e cila n' ate dialekt perdoret pee shpe}toj, /1xitoj. . Fjala pugassi asht per fjajen: pul/ass!, mbassi, sikurse u-tha, ger..: ma II n' ate dialekt asht per germen g, pra fjala pugapine qe hasem ne strofe te pare asht per fjalen pullasin = pulJatin, ndoshta. Per t' u-vume re ne kete strofeasht folja mburo, qe ne te dy perkthimet ka shqisen e fjales: gezohu; moska te baje kjo fjale me.
/I t'

on en bura}? -18MiIIimagat shiporri pranne E kid grerat e grepore; Me haidi arezen miilIcore

Mbai me tia mos' e qert6 Pasta} largo-i me.rimangat dhe gjithe, grerat thumb6njese; afer te}e me dashuri arezen mjafcore e mos e' qerto.
.

mbaj .,

Nr.5

!HTURIJA

Faqe 177

Pranne

ase prana

= pastaj.

Orerat e grepore; per t' u-verejte ahst ketu se ky fare mbiemni (me prapashtimin uer-ori, ore-ja) merr perpara edhe nyen, tek qe nder ne mbiemnat e tille thuhen pa nye: dardhe dimnore (e jo e dimnore), lope qumeshtore, etj. Shkronja e asht nye e mbiemnit (grerat e grepore = grerat me grep, thumbonjese) e nuk me duket qe te jete lidheza edhe, se edhe perkthimet e qisin mbiemen fjalen grepore. -19Zonja loge, kievarissu, Se keshigin u e shekrita, . E sa munda ede te ngrita, Pse te dash a shume mir. Zonja zoge, gezohu, se i mbarova keshillat e sa munda edhe te ngrita (me lavdime), pse te desha fort shume. Folja qevarisu, qe asht greqisht, paska kuptimin e foljes me ugezue, me qene i lumnueshem, pas perkthimevet. Shekrita; form' e zgjanueme ne vend te shkrita, qe asht aoristi i foljes me shkrime. Aoristi me prapashtimin ta, qe e kane ne dialekt t' Italo-Shqiptarevet thuejse te gjijha foljet, perdoret edhe ndaj ne ne shume folje. -20Ro e shito per jeHe e gel aHa Flett e pemmezo si dria; Befshe hie te sinodia Me skrivendet e shume hir. Rro e shto per gjate flete e. penze si hardhija; Mfsh hie te kenga e te shkrimet (e mija). Jette e gelatta = jet' e gjate. N' ate dialekt: i gelatte = i gjate, dhe dria = hardhija. Befshe hie te sinodia = leshofsh hie, bukuri, te kenka. Me skrivendet= me te shkruemet, me shkrimet. Dy vargjevet te fundit te kesaj strofe si auktori si edhe editori u japin nji kuptim te ndryshem, i cili nuk me duket aqe i drejte; shqisa e ketyne dy vargjeve pas mendjes s' eme kishte me qene kjo: befshe hie e shume
hir te sinodia me skrivendet

leshofsh

hieshi e bukuri te kanga ime

e te shkrinzet e mija, d. m. .th. hieshija, bukurija e jote zbukurofte, nderofte edhe kete vjershen t' erne. Keto dy strofat e fundit jane nji pershendetje, nji lamtumire mbe vajzen qe Ie shtepin e prindevet A. Xhuvani

Faqe

178

DITURIJA

Nr.5.

Fundi 1 dominates' otomane

ne Shqiperl *
Festa e 28 oent:)rit deflen se Shqipetaret daten e indepencences' se tyre e fillojne nga prokllamata e Vlores, edhe kjo ne pshtetje te

par!mit te siperanise kombiare. Ne ke:e kane Dje Ie dnjte ne shume . pikepam]e, kundr' atyreve qe duane ta shikojne independencen shqipetare si nje rezultat te ngjarjevet t~ luftE=se,ose si nje vepre te dale vetem prej luftarevet. Nga pikepamja e drejtit eshte sheshit se, indenpendeca shqipetare cuhet te filloje me ~astin kur mbaron ShteH qe ishte me pare saj, dominata otomane. Edhe keshtu vjen pyetja: kur dhe si morri funt kjo dominate. Munt t'i japim pergiigjen do nga pikepamja kombiare shqipetare, do nga pikepamja e drejtit nel korr,biar, do edhe nga ajo e Tyrqise. Per Shqipetaret s' ka dyshim se fillesa nis me zhestiit e Ismail be Vlores, 28 nentor 1912, kur :wmbi shqipetar me ani'n' e kongresit te mbledhure ne Vlore e lir6n vetehen e tij nga sunimi katre here

shekullor i Tyrqise. Kjo pune arriti bash ne kohe se u jipte nje baze
kombiare per veprimm e tyre pushtetavet te triJidhjese qe donin te nxirnia nje Shtet shqipetar prej haosit Ie krizse baJkanike. Kjo minute qe zgjedure mire, se po gjendeshin ne vegjiJle Ie konferences se Londres~. Edhe vendi ishte zgjedhure mire, se Vlora gjendesh jashte mEsyjtjese te us~terivet baJkanike. Pa' dashure te benj apologJin e Ismail Qemai beut, i cHi ne te tjera pika munt te kete do te meta, padyshim qe ay pati meritin e inisiatlVes dhe te taJentit dipJomatik, dhe k~t6 cilesi do t' i sigurojne per kurdohere nje vent ne kujtimet mirenjohes te kompatriotevet te tij si dhe te aJballofiJevet.

* Autori pati miresine te dergoje ket' artikull posa<;erisht per Diturinej ahkruar!! frengjisht u-kthye shqip ne redaksi te rivist~se. Z. Rappaport ndihmohete ne hartlm t~ keti artikulli prej kujtimevet persona!!! te tij, si nje fonksionar i ministris' se punevet te jashtme t' Austrisl', ash- . tu si edh~ nga d'Jkumentat e botuare ne Libri i KuC;, Diplomalische Aktenstcucke betreffend die Ereignisse am Balkan, 13 August 1912 bis 6 November 1913. Vjene 1914 si edhe prej mbledhjes' se madhe Die grosse PoUlik der europiiischen Ka-' binetie 1871-1914.

-Mr.5.

DITURIJA

Faqe 179

, Nga tjatr' aa1!, gjih~ ky talent diplomatik - merili i te cilit fsht'i padiskutush;T1E', sidomos kUT te mejtojt.J njeriu veshtresit e situatese ,kritike Ie vjeshtese 1912 - e ndaloj Ismail Qemalin qe Ie shprehete ,kthielltazi mbi <;eshtjen e pushimit Ie suveranitetit otoman, ne telegraft .qe drejtonte pushtetavet, diten e shpalijts se iodependenc~s~ shqipetare, Nuk e pa te aresyshme te rrdeje <;iltazi ideo' e tii, te defteje .kthielltazi kerkrsate. Mjaftol Ie 1hoH~ se "Mbledhja Konbiare prokl2.inOnle !ormimin e ,qeverise provizore, e ngarkuare per Ie mpojtllie tt! drej1at e rrojtjese tt: popuJl\t bhqipftar qe lIshterija se!be po i kano:.et ta farosnjf, dhe te shpetoje tluallio kombiar te invaduare prej ushterivet te Shtetevet aleate" dhe sht0111e lutjen~ qe pu~htetat te ken!:! miresine dhe .te njohin kele ndryshim ne jetent' politike Ie kombit shqipetarK dhe mbaron duke porositure oe mprojlja e Europese Shqipetaret qe po hyjne ne familje! te popujvet te Europese orientale, ne mes te ciH!vet jaDe me te vjetret dhe qe s' kane ve<; se: nje qellim Ie veH!m, Ie rrojne ne paqe me gj the Shtde! Balkanike dhe 1e bent n e ne roes te tyrc nje element ekut~ri". Shume prej fjalevet te perdorura rrefenin terthOIazi mbarimin e suverantctit otomer., po autori j te\egrafit nuke donte fa thote ,ne skaja te lhi'ksueme Mbase f'dhe s' kishte fare It! padrrjte; sidoqe te jete do te ishte 'mjaft mir' jnfOr01l1atE~ mbi dizpozitat qe kishin disa prej pushtetavet te medha Se, ne 17 dhjetor 1912, ne mbledhjen e pare te Ambasador~vet ne Londre - mbledilje qe ~henon nje perparim kaqe te math ne 'shvillimin e <;eshtjese shqipetare - u. muarr nje vendim qe s' eshte fare j kthiell e dhe qe munt te komentohete ne disa menyrra, mbi kete piken deUkatt: "Vendosim qe akordin e maposh1me 1'lI a parashtrojne ,qeverivet t' ana: autonomine shqipetare e garantuare ahe e kontrolluare ekskluzivisht prej te gjithe pushtetavet nene sllverani1e11n ose suze-' ranitetin e Sulltanit. Kupetohete se ne 3cminislrate s'do te ket' asnje element tyrk" Nuk munt te themi se ky vendim i pare i Europese, me gjithe meritet e pamohuarshme qe ka pasure per pritmin e kombit shqi. petar, ka qene fare i kthieJlte ase tepre logjik, dhe kupetohete se ky ~shte pradu kti i nje kompramisi nermiet te pushtetavet. Edhe me t~ vertet kjo formule vlnte nga ambasadori i Rusise, i cili kishte dashure qt! te shtoje edhe frazen "me nje guvernor Ie emerua!e prej pushtetavet dhe t~ aprovuare prej Sulltanit'" gje qe do !~ kishte bere Shqipe~e nje fare Rumeli Orientale; ky proponin - dhe jo me pake mvndim

~ u-praps, dhe ne vent te tij u. vu se, do te behete nje ftese ne qeverite austriake. dhe italiane per te rrefyere pamjen e tyre gjenerale ,organizimin e keti Shteti autonom. mbi

I<'aqe 180

DI'l'uRIJA

Nr.5.

Kjo situate e dyshimshme vazhdoj gjer ne vere 1913. Po, ne traktativet ntlrmiet Vjene dhe Romese, - traktative qe kishine per qellim te caktuarit e proponimevet austro-italiane mbi organizimin e autonomise shqipetare, - prej te dy palevet ishte kupetuar nevoja e kthitl1imit, dhe, sa te ishte e mundure, e kufizimit te suveranitetit otoman mbi' Shqiperine. Projekti i Statutit te Shtetit shqipetar, qe u-transmetua ne" prill 1913 ambasadorevet te Austro-Ungarise dhe te Iialise ne Londre, konservoj akoma nje kujtim nga vendimi i 17 dhjetor 1912: "Shqiperija do te jet' autonome neae suzeranitetin e Madheris se Tij Sulltanit", po me nuk behesh fjate prej suveranitet, dhe n' artikull 2 eshte thene" me nje menyre te caktuare Qe ky suveranitet do te jete krejt nominal" dhe r;do lidhje tjatre midis Tyrqi dhe Shqiperise prapsete ne nje me;' nyre definitife. Disa jave me vone, dhe para se konferenca e Londrese te hyje ne diskutim te Statutit Ie Shqiperise, qeverit e Vjenese dhe te Romese kishin vendosure qe te mos zene ngoje suzeranitetip.. otoman, po edhe. ta prapsin drejt per drejt Nje telegraf nga komt Berchtold- i ne komt MenSdorff-i, me 7 maj 1913, e shpiegon kete vendim Ie perbashkete pre}. shkakut: te distancese nermiet Shqiperise dhe vijese Enos-Midia, 'e cila vije shikohesh atehere si kufija nermiet Tyrqise dhe Bulgarise: 2.ta. te konsekvencese qe munt te kete mbajtja e suzeranitetit otoman mbi Shqiperine per situaten juridi ke te manastir~vet te Ajnorosit, 3.ta nga opozita e vete Shqipetarevet, dhe sidomos e te krishterevet, kundra, mbajtjese te keti suzeraniteti, si dhe per veshtiresit~ qe munt te \faqeshin - ne rasje te nje lufte - dhe te pengojn~ neutralitetin e Shqiperise. Kjo pikepamje u-pranua ne mbledhjen t' Ambasadorevet ne Londre, me 29 korrik, mbledhie qe aprovoj nje tekst, artikull 2. i te cilit thote se, "r;do lidhje suzeraniteti midis Tyrqi doe Shqiperise eshte prapsure". Ne vent te suzeranitetit otoman pushtetat e medha vendosne qe Shqiperija te jete nene njt:! kontrol nerkombiar. Keshtu pra, fundi i dominatese tyrke ne Shqiperi, funt qe nenekupetohete ne deklaraten e independences bere prej Ismail Qemalit, pati, ne kete menyre pelqimin dhe pranimin internasional. Na mbetet te keqyrim ne, dhe me ane te cilit akt, Tyrqija e njohu ke!e vendim te pushtetavet, dhe r;e kane qene shkaket e saj. E verteta eshte se Tyrqija kishte dhene konsentimentin e saj, nj~. konsentiment para se Ie mirrete vendimi. Se, me 31 Mars 1913, nj~ note kolektife e fuqivet te medha i ishte paraqitur~ Portes'se Naltl!." relatife me nderhyrjen e tyre ne mes Ie Tyrqise dhe te Aliatevet balkanike. Kjo note e perjashtonte Shqlperine prej territ?revet te gjendurt:!.

Nr.5

DITURIJA

Faqe 181

m~ perendim te vijese Enos-Mfdia, vende qe do te jip~shin aliat~vet \balkanike: fuqit e medha rezervonin te drejtene per te caktuare kufit~ .dhe regjimin e Shqiperise. Pranimi i kesaj note, qe ugjau te nesremet,

nenekupetonte pelq\min dhe . b!ndjen e imperatorise otomane ne ven.dimet e konferences' se Londr~se. Perpjekjet e Shtetevet balkanike p~r te komplikuare situaten, duke trazuare para kohese <;~shtjen e kufivet te Shqiperilile, nuke hyjne padyshim ne lenden qe ben subiektin e keti artikul1i; rezervat e formuIuara mbi kete pyetje prej Kabinetevet te Balkanit, u-rrezuane posa<;e-

risht prej konfereocese, ne mbledhjen e saj te 25 Piili 1913.

S3 per shkakete dhe aresyete qe e Idshin shtyre Tyrqine te mas kundreshtoje per reguilimin e pritmit te Shqiperise nga ana e fuqivet te medha, kete na e rrHen nje telegraf i ministrit te pune.vet te jasht;.. me te Alemanjese, van Jagow, i hequre princit Lichnowski, ambasadorit ne Londre, Ile 3 qershor 1913: "Ne <;cshtjen e statutit shqipetar, do te ndiekim pikepamjene te aliatevet time dhe do te perpiqemi qe Shqiperija te jete fare e ndare prej Tyrqise. K~te e desheron edhe sadra.zami i Tyrqise, sadoqe opioioni i vendit te tij e nda16n qe til. df:klaroie boH!;isht. Po, Mahmud Shevqet pashaj e kupetoi se suzeranHeti i Tyrqise mbi Shqip~ri!1e nuke munt te j~te ve\se nje burim veshtiresi dhe pengimesh per Tyrqine, dhe LIe Porta e Nalte nuk(: do te jete as me nje menyre e zonja te rruaje Ie drejtat suzerane ne Kete vent te shkeputure gjeografikerisht prej saj". Ky tdegraf, j cili padysdim mbeshtetesh mbi nje raport t' Ambasadorit t' Alemanjese ne Stamboll, rrefeote ndryshimet e veshtrlmevet <qe mbreteronir.. atehere dhe akoma me 1914 ne qarket dirizhues dhe ne opinionin botor to2Tyrqise per sa i p~rkitte problemit shqipetar. Dikush e shikon!e ~eshtjene nga pikepamja praktike dhe dante H~ kon'formohesh, me hiI' a me pahir, ne situaten e krijuare prej luftese bal- , kanike; te tjeri~t veshtiresisht bindeshin tf harojne nje tradite te fameshme te hbtorise otomane. Ata qe ishin ne mendimin e pare e bene te mundeshme per fuqit e medha te deklarojne fundin e dominatese tyrke mbi Shqiperine, kur se ie tjeret, ashtu sikundre qe e deften plaoi i deshtuare per te vene gjeneralin IZlet 'pasha ne klye ti! Shtetit te ri, po rrual1in akoma disa kohe shpresen per te mbajture, n~ nje forme

ose ne tjatre, nje lidhje te iundit midis truallit te Skenderbeut dhe te "Osmanllivet.Nga oje here kjo parH (' fundi! provokoj manifes!ime te
mnershme,si, per shemblle, nje broshure te felliqure qe e pas he te .shitete ne prill 1914, ne rrugat e Stambolllt, me titullin "Arnautllar ne japtellar?" (Ce bene Shqipetaret?) Pake muaj m~ pastaj krisi lufta e

Faqe

182

DITUHIJA

Nr.5.

perboteshme dhe ne haos ne te cilin rrezoj Oksidentin dhe Orientin, u~dukne ket6 mbelurina smirit ne mes Ie dy kombeve qe kane ne his,;,. torit kaqe faqe It! perbashketa te fameshme dhe t~ bukura. Alfred Rappaport,

--...

Vreshtate ne Shqiperi
Qe nja dhjete vjet vreshtavet kane filluare Shqipetaret t' u' japil2' nji importence te madhe. Ne vende ku rrushle ishin fort Ie ralle sot shohim hardhi ne forme venesbte dhe ne forme piergulle, dhe c;do. dUe po i jipete nje zgjerim keti punimi. Si gjithe' perparimet e bujqesise edhe kjo pik e aktivitetit esht~ sheoja e dy m.enlaliteteve qe meritoj!1e lavdirne, rrefejne se Shqipetarit ka zene t'i pelqeje Ie mbielJe drure, dhe, nga ana tjatre, t'i hyje' deshire H~u5hqehete dhe te rroje me mire. Gjer me sot rrushte perdorene me tepre per dy qellime: si ushqim tryeze, si peme e gjelbre; 5i mjet per te bere raki. S' ka dyshim se, De parim, jemi kundre, te paken fort te pa favorshme, te perdorimit t~ dyte: populli yne j mjeruare nga moskamja dhe i goditure me .mizere fisiologjike, s' ka nevoje te shtoje dhe alkoIin, nje vegle kaqe te tmerrshme te degjenerimit. Fabrikimi i pekmezit, nje mjet ushqimi aq i shijshim sa dhe ushqenjes, na dukete rpe i adaptuare per nevojat lona: do te pasuronte zahiren e dimrit dhe te shtonte pak' emblesi ne nje menyre jete kaqc:! te zvordhure gezimesh. Na pelqen te shpresojme se pekmezit do t'i jipete nje rendeSt me e madhe: ay te shkoje ne radhe te pare te prodhimevet, dhe rakija te lihete ne harim, per te miren ITlOraJedbe fizike te Shqipetarit. Pjesa e dyte mbi te cilen nuke do Ie mundim te pushojme se hequri verejtjen e Shqipetarevet, eshte fabrikimi j verese: kujdesi dhe zotesija qe do te rrefejme ne Ie beret e verese, do Ie jene nje sigurim per te hequre fitimin e duhure prej rrushit. Sa kohl' qe enologjise. pa dob! ekonomike pe!\

dituris'se
te shtuaret neve.

verese, te mos i japim importencen' inteJjgjent~ qe merHoD.

e veneshtese do te mbetete

Nr. 5

DITURJJA

Faqe 183

Padyshim se kend6njesi yne ka fituare konviksionin qe, pa mun-

dim te gjate dhe pa punlm me inleligjence, asgje nuke fitohete ne bote: vereshta eshte nje prej ketyre sendevt, dhe lengu i saj, vena, kerkon edhe m~ tepre akoma kujdes. Nga vreshtat dhe nga hardhite qe do te perngulim as fare no nH~ fitirn paraje ne mos pac;irn, as nje oke rrush ne mos shitshim, eshle mjaft qe te keml nje ushqim per vetehene dhe per femijen t' ene, te emblesojrne goien dhe jetene me peme dhe me pekmez, Ie mos mbeterni fare skllefe te kollomboqit dhe te sh~lIirese. B:ardhija dhe kujdesjet qe duhen marre
1

parasyshe

De pernguljen

e vneshtavet

Per Shqipnine, perngulj' e hardhive ka nji randesi te madhe; nga ky shkak duhet kujdesur te perkrahet dhe te ndihmohet me sa qe te jet' e munciur. Syperfaqj' e lokes shqiptare, qe ash! caktuare per mbajtjen e hardhivet, po te krahesohet me ato te bimravet te tjera, del shurn' e vogel; por me gjithe HIe: prodhimi qe merret asht' i teperle, i shijshem dhe ne ca vise edhe i lIojnavet shume Ie mire (sl ne Permet, ne Leskovik...). Konditat klimatike, tokesore, dhe ekonomike te Shqlpnlse na japin Ie kuptojme se perna qe ma tepe.r premton per kohnat e arthme te saja, asht hardhlja; per kel aresye duhet kujdesuare te perhapet me c;do vend qe te jet' I pershtalun per te, tue u perngulur si mbas parimeve ma te reja te shker.ces se Vitikultures. Per me u-ba perngulj' e voeshtavet ashtu sl e do nevoja, e me qene sigur nga rrenjosja, mireshvillimi dhe adaptim' i hardhivet, duhet interesuar Ie merren parasysh me kujdesje te medha, njoHimet e rnjaf:"

tueshme qe permenden ketu ma poshle

1.

- Toka.

Tok' e hardhivet, duhet te jet e shendeteshme, e djellfzueshme, permeabel, me rane e .zall, dhe, ne asht' e mundur, pak' e priere. Tokat e flohta, argjiloze dhe Ie lageta, nuk jane as pak te mira per 16. Nga kjo kuptohet se tokat e kodrinavet, jane ma t~ pershtatunat, dhe at6 Ie visevet te theile, nuk bajn as pak per ~6.
1

Fjala te mbjellur (semer, seminare)

(planter, piantare) ka

ka kuptimin e shumezimit
kuptimin e shumezimit

me fare;
me dege,

dhe fjala te perngulur bisk dhe filiz.

P'aqe 184

DITURIJA

Nr.5.

2. -

K 1i m a.

Klima, duhet te jet e nxehet-mesatare; ernat e ftohta. shirat e zgja tueshem dhe odryshimi j shpeshet i temperatures, nuk jane kurre t~ favor~sh!TJeper hardhine. 3. N x e h t e s i j a.

Nxehtesija, qe duhet per pjekjen e fruktit te tyne, ndryshon si mbas Ilojnavet te rrushit, dhe shkon nga 2500 grade Celsius, deri me 4000 grade Celsius. Ne mbledhjen e sumave, ternperatur' e perditeshm!>, nuk duhet te

jete ma pak se 19 grade. Pergjjth~.sisht,kjo sume filIon Ie jete qe me

10 Ie Qershorit dhe vazhdon deri me 30 Ie. Shtatorit.
4. Nj
0

e s h tin

a.

Njomeshtina, nuk ash!' e nevojsheme pEr hardhite; por me gjithe kete, per me mujte IT!e shkaktue vegjetimin, ka nevoje per pakez' uje. Njomeshtin' e madhe shkakton kalbjen e rrenjevet te hardhivet; aga ky shkak perngulj' e tyne keshillahet te behetne takat e prierta.

Ne fillimin e prendveres dhe ne mbarimin e veres, asht mire te punohet tok' e vneshtavet; mbassi ne ket menyre shkaktohet fleskim' i dheut, madhim'i kokrave te rr~shit dbe pjekja e shpejte e fruktit.

5. -- D r ita.
Drita ka nje rendesi aqe Ie madhe, se, pa ate nuk asht e. mundur nojtja e hardhivet; per ket arsye, perngulj' e vneshtavet duhet te bahet ne menyre qe te kene te siguruar driten e diellit per gjithe diten, dhe te mos mbesin ne hie. 6. Shumezim' i hardhivet.

Shumezim'i hardhivet bahet ne menyra te ndryshme; por ajo ma e mire, ma e sigurte, ma natyrale dhe ma e pershtatun, quhet me

dege ose bisk (kalem).

Ky shumezirn bahet ne theme! te vetise qe kane dt gat nji vje~are te leshojne lehtesisht rranje, kur te jene vene ne nje toke te pregatitur por per ket qellim. Degat qe perdoren per ket sbumezim, duhet te zgjidhen nga har~ dhi te mira e te shendosha. Nt! zgjedhjen e hardhivet duhet ie merren parasysh keta sende: a - Kur merren nga vise te ftahte, duhet te jene Ie Ilojnavet ql! pjekilJ rrushte vone.

Nr.5

DITURIJA

Faqe

185

b. - Kur merren nga vise t~ nxehte, duhet te jene uga ate qe ',pjekin rrushte shpejt. c. - Kurdohere te preferohen hardhite qe merren nga tokat qe kane perberjen, komponimin @tyre, pak-a-shume te njeshme me ate te vendit qe do te perngulet vneshta. f. - Para pernguljes te vneshH!s, do te ishte mire sikur te provoheshin ca hardhi, ne token e caktuare per pernguljen e tyre, dhe te shihete a rcusHin a po jo.
.

7. -

Pregatitj' e tokes. Pergjithesisht pregatitj' e tokes bahet ne kodrinat, e ne menyre qe te lehtesohet rrjedhja e ujravet, dhe Ihellimi e zgjerimi i rranjevet te hardhive. Thellesija e tokes te pregatitun per pernguljen e hardhivet, asht e ndrysbme; fmon nga 50 senti metra dhe shkol1 deri me 1 m. thelle. Ndryshim' i thellesise, mvaret nga gjlndj' e tokes dhe e klimes. Ne klimat e ngroheta, ku nxehtesija nuk mungan, punimi duhet t~ bahet i thelli.', me qellim qe te lehtesohet shviliim'i hardhivet, dhe te mundet te prodhohen rrush 1'i.'mbi.'1dhe te sasise se madhe. Ne tokat freske, punimi nuk duhet te thellohp.t; mbasi ne kete rase rranjet e hardhivet thellohen vet-vetiu, dhe nuk ndjehet nevoja te ndihmohen. Ne klimat e mesme, e kurse desherohet te merren rrush l' embel, punimi nuk duhet te. bahet i thell!; mbasi hardhite qe vihw ne tokat e pregaHtuna me kef qellim, tue patur shvillim te paket, kane dhe rrushte t1' paket, e nga kjo arrijne l' a pj~kin ma mire e l' a bejn~ ma t' embel.
Koha

m' e mire per berjen e punimevet,

asht

ajo

e verEs; por

mundet te bahen dhe nE ate Ie mbarimit t~ vjeshtavet. 8. Perngulj' e hardhivet. Perngulj' e hardhivet, bahet ne menyra te ndryshme, d. m. th.: a. - Ne menyren e perzjere, e tue vene hardhite pa as oje re-

gul1. Ky sistem puk duhet te perdoret as pak, mbassi detyrohen bardhite te bejne nje rrojtje naturale, H! mos aerr)hen nje lIoj, te mos djeBezohen nje lIoj dhe te duanspenzime, per punimet e ndryshme qe duhet t' u bahen. Nga kjo menyre mbiellje e paregullte nuke mirret . fitimi qe shpresohete. b. - Me vija, e tue vene hardhlte larg nga njera tjetra. c. - Me vija, e tue'vi:ine hardhlte afer njera tjatres. Ky sistem, qe ve hardhite ne regull dhe paralel, asht m'i miri per p~rnguljen e

Faqe

]86

D ITURIJ

Nr. .'),

hardhivet; mbassi leht~son b~rjen e punimevet t~ ndryshme, dhe siguron mos demtimin e rranjvet dhe te trupavet te tyre. Ky sistem lehH!soo rrezet e dieIIit te hyjne nje lIoj ne te gjitha pjesat e vneshtes, dhe Ie shkaketojoe pjekjen e plote te rrushit. Ky sistem i trete mundet te bahet me vija katerkendeshe ose trikendeshe. Ne ket dispozision, hardhite gjinden ne kendin e ~do trikendi ose katerkendi, e kjo shkaketon lehtesimio e punimevet, shvillimin e rranjevet dhe Ie trupavet, dhe Ie ne doren e tyoe mjaft toke.

9.

Largesite ndermjet hardhivet.

Large5ite qe duhet te kene hardhite ndermjet tvne dhe vijavetpmvaren nga fuqija pjeIlore e tokes, nga format qe do t' u jepen, dhe nga deshira e atij qe perogul vneshten. Si do qe te jete hardhite dtihet'te jene lark njera jalres qe m! 1 metro dhe gjer me 2 metro.
10. Rimbjellj' e hardhivet.

Si pleherohet, punohet, dermohet dhe pregatitet tok' e vnesht5p 5i caktohet drejtimi dhe largesija qe duhet ne mes te vijavet, 5i behen gati degat dhe punetoret, dhe si arrin dhe koh' e duhun, fillohet nga perngulja. Koh' e p~rnguljes me dege, asht kurdohere ajo e prendveres.

Ne pernguljen e degavet nuk asht nevoje te behen gropa te ve9anta. mbassi mjafton te behen vija ne drejtimin e dhanun ng-a spangoja, dhe si te vihen degat e zgjedhura ne viset e caktuare, Ie mbulohen me toke te shkrifur, te pasur e qe te kete ndopake ran~ (kum). Ne pernguljen e degavet, duhet kujdesuar e t' u pritet pjesa qe gjindet nen~ syzen e fundi!; me qelIim qe Ie mos shkaktohet kalbja e hardhivet. Para pernguljes te hardhivet, taka e vneshtes duhet te pleherohet me 50-60 kuintale plehe quari per hektar, dhe me anen e punimevet duhet kujdesuare te c;ohet ne nje thellesi te mjaftushme, aqe sa te mos jet e rr.undur te veje ne marredhenje te drejt per drejte me rre~ njet e hardhivet.

11.

Vitrat e pare te hardhivet.

Mbas pernguljes fillojne kujdesjet e duhun, per mbarevajtjen. e hardhivet te vena.

Nr.5

DlTURIJA

Faqe

187

Ne fillim, duhet interesuare te formojne hardhite trupa te mire e te zhvilluare; kjo gje 11sigurohet tue u vene afer nga nji hu, dhe tue. i lidhur me te, qe te mos mundin te ulen mbi toke. Per me shkaktue shvillimin' e hardhivet, duhet kujdesuare te priten ne nji naltesi prej 10-15 santimetro dhe te punohen me kujdesje, dhe ashtu si e do nevoja. Punimet qe i behen vneshtes kane nje randesi te m2dhe. mbassi prej ketyne mvarc, rrenjosja, shvillimi, fruktifikimi dhe thelhitj' e sen:devet ushqyes. Pas punirnevet te peroguljes fil!ojne punimet v2zhdues, numuri i te cilevet mvaret nga gjindj' e siperfaqjes se tok~s, dhe nga mbirj' e barishtavet te keqija. Pergjithesisht bahen tre punime syperfaqes: njl! r,e piendvere, nje ne gusht dne nje ne vjeshtat, me qellim qe te shkaketohet aerim' i tokes, shviJlim'i hardhivet, pjekj' e rrushit, dhe pasurim' i tOkes me
sende I1shqyes,

12. -

Pleherimi.
theth\t prej toke sen-

5i gjithe bimrat e :jera aShtu dhe bardhija det ushqyes ne sasi te ndrY5hme.

Per ket arsye I~djehet nevoja t'i bahet dhe kesaja pleherim' i zakoneshme. Zgjedhj' e plehit qe do te perdoret, mvaret rga natyr' e tokes, d, m, tho per ato argjHozet, te fortat dhe te flohtat, keshillohet pleha e gjedheve (quarit) e po. fermEntuar: dhe per 0.10 te tjerat ajo e fermentuara, do me th~ne pleha e vjetre, e kalbureo 5asija e plehes qe mundet te perdoret, ndry~hon si n,bas natyres te tokes dhe Ie klimes; par ajo qe zakonerisht hidhet Ehkon nga 3,000 deri m~ 20,000 kilogram per hektar. Koh' e pleherirnit mvaret nga natyr' e e plebes d. m. tho kurse iJsht e re hidhet ne mbarimin e Vjeshtavet. dhe kurse asht e fermentuar iJidhet ne ditet e para te Marsit. Menyrat e pleherimit jane te r.dryshme, d. m. Ih, ja tue u pJeheruar gjithe toka e vneshtes para se 1'i bahet punim'i pare, jase tue ba, gropa Ie vogla 30 s3r,timeoer afer trupave te hardhive, dhe te thelIa.

deri so. te mos demtohen rrenjet.

Qe ne te dy rast~t, duhet kujdesuar

te mas shkoje p\eha ne ma-

rredhenje te drejt pe drejte me rral1jet e bardhive, dhe te mas lihet afpr siperfaqes qe te shkaktoje zhvillimin e barishtave 1e keqija,

Fqe 188

DITURIJA

Nr.5.

;13. -

Kijim' i th&te i hardhivet.

Nga te gjilha pem~t e fruktit, hardhija asht ajo q~ duhet te kijo'het vit per vit, mbassi,. po te mos qerohet, shkakelon vet vetiu <;dukjen e saja. Kijimi ndahet me dy: Ne kijim t~ thate dhe ne kijim te gjelber. Kijimi i pare behet ne kohen e pushimit Ie hardhivet (ne mbarimin e Shkurtit ose ne diN!! e para te Marsit) dlle priten degat qe .kane fruktifikuare, degat qe jane te teperta dhe degat qii jane thare. Me ket kijim lihen degat qe do Ie fruktifikojne ate vit; siguiOhen dlle .degat rezerve, qe do te duhen per Ie fruktifikuare ne vHin e arthme. Kijim'i dyte behet ne kohen e zgjimit (Qershor) dhe rtgullon fruktifikimin dhe pjekjen e rrusbit. M~ kijimet u arrilet. ketyne qellimeve: a) U jepet hardhivet nje forme krejt e ndryshme nga ajo qe do t~ marrin sikur te liheshin te lira. b) Shkaketohet te mbahen hardhite ne nje far?! lloj ekuilibri. c) Shkaketohet fruktifikim'i hardhivet te dDbeta. <;) Detyrohen te japin hardhite nush te mire dhe te pjekun. d) Shkaketohet mbajtja e hardhivet ne nji gjendje te sh!ndoshe. dh) Lehresohet vjelj' e rrushiL e) Lehte50het perdorirn' i squfurit, dhe j Iangut te gurdt te kalit.
14.

- Kijim' i gjeIber i hardhivet.

Kljim' j gielber

perm ban veprat qe u b(~hen hardhivet ne kohen

e levrimit Ie lengut t(! blmese. Regullat e berjes te keti kijimi, jane keto: mb! drun e mundet te lihet nonje deg~ 5i rezerve. b) Mbas formimit Ie veshnt te rrushit, \=duken te tana degai qe nuk kane fruktlfikuare, dhe lihen vctem ata qe kane dhane rrush. e) Degat q~ kane fruktifikuare duhel Ie shkurtohen, tue u kuj~ .desuare Ie lihen 3 4 fIet!mbj <;do vesh 1e fiushH. <;) Degat qe gjenerohen do me than~ qe dalin nga deg' e rezerves, dhe duhet te jene ato Ie vitit te arthme, shkurtohen dhe lihen nja 15-20 santi metra te gjata. d) Pake dite para vjeljes te rrushii, duhet te <;duken me dorl! fie.,. tet qe hijesojne veshet e rrushvet me qellim qe te mundet tt! leht~so~ ,het pjekj' e ketyne. e vjeter; por ne rastin e nevojes,

a) (:duken te giitha degat qe gjenerOhfIJ, qe !indin,

Nr. 5.

DITURIJA

Faqe 189'

15. -

Prerja rrutulluese.
Kio prerje asht krijuar~ ne k~to kohoat e fundit, dhe asht tue-'

marre nje rend~si te ve<;ante. Kio veper behet tue nxjere nje rreth lekure, pak a shume te gjere, nga nje dge fruktuese, pa mos demtuare drun' e vertete te saia. Me berjen e kesaj vepre, shkaketohet ogelja e. leogut te bimese nga an' e naltme e prerjes, dhe kl!shtu ndodheU! te ushqehete pema, do me thene rrushi qe gjendete me ane te siperme

te

prerjese.

Por, nga kjo veper, demtohen nga nje here fruktet dhe dfgat qenga pjes' e poshtme e rrethit rrutullues; nga ky shkak nuk k1!sbiJIohet te bahet shpesh dhe mbi te tana degat, mbassi shkaketohet mDS shvillim' i hardhivet.

gjinden

16. -

Rallim' i kokravet

t~ rrushij.

Rusht' e ngrenejes, ata qe do shitene per ne tryeze, si dhe ma" teper ata qe jane te demtuare, keshiIlohet H! rallohen, me qelIim qe te mund@t te shvillohen Ghe te pjekin kokrat e tyne ma mire. Rallimi duhet tc behet me gershane, dhe me kujdesje te mMha,. qe Ie mas mundet te shkakelobet keputj' e veshit te rrushit. 17. Semundjet
e

h'ardhive.

Si gjithe pemet e fruktit, ashtu dhe hardhite kane semundjet e veta; por ato qe i zene ma teper, jane keto: Oid!, Peronospora dhe
Filoksera. Oidi asht nje parasit bimor, qe jeton mbi syperfaqjen e pjesavet. te gjelbera. dhe shvillohet ne kohnat e nxehta dhe te lageta.
Kjo semundje <;raqet me njolla qe kane ngjyren Ie verdhe-tegjelber, dhe eren e mykut. Per <;dukjen e saja, sl mjet mjekesimi keshillohet perdorim' i squ.. furit. Squfud qe do te perdoret, dt.:het te jete krejt i pluhurezuare dhe. ne ngyren e verdhe.

Per <;dobektar toke e me C;dohedhje, perdoret kjo sasi:

Ne perdorim' e pare 15-30 kilogram: squfur te pluhuresuare. Ne perdorim' e dyte 50-100 kilogram squfur te pJuhuresuare.
Ne perdorim' e tret~ 60-120 kilogram squfur te pluhuresuare. Perdorimi duhet te bi:het nE! diH! te thata dhe te qeta; dhe kur-dohere mbassi te jete thare vesa. Squfuri duhet te, h'idhet ne menyre qe te formoje nje cipe, e temos ngelij teper mbi fletet e rrushit.

Faqe

! YO

]JiTl;JU.JA

;'IIr. 5

Dhenej' e squfurit duhet te b~het me veglen squfuruese, dhe puntori duhet te vl:re syze mbrojtese, qe te mos demtohet nga plu'huri i squfu rit

'18. .

Peronospora.
Srnundia e peronospores ash1e shum f perhapur; por nga ajo qe me anen e lenRut te gurit te kalit, nuk ashte

i ashte gjetun rnjekesimi e rrezikshm.

Peronospora e c;faqun nga faqj' e pGsht.ne e fletes, e ka ngjyren .te bardhe 5' te argjentit, dhe nga ao' e naltme e ka te verdhe. Keto te dy ngjyra shifen kurse peronospora asht' eshvilluare dhe De shumezirn e siper. Fletet qe kane ne pjesen e mbrendeshrne ket semundje, kane pamjen e ngjyrts t~ gjelbEr-te-verdhe; dhe kjo kuptohet nga kqyrj' e fIetevet qe jane mjaft transparente.
Njomeshtina dhe

nxehtesija shkaketojne perhapjen e teperte te pe-

ronospori's.

Kjo se,l1uodje perhapet shume kurse vesa asht e teperte, shirat jane te shurnte, mjergullat Ie shpeshta dhe ernat te nXthta dhe te
'lageta.
Kjo semundje

<;faqet ne fIetet, ne degat, ne trupat dhe ne kokrat

e. rrushit. Kio semundje <;d~ket tue perdorur Ieogun e gurit te kalit ne ka-

ter l1edhj~ Ie vf<;anta

Perdo'jmi bahet ne keto kohna: Heren e pare, kurse degat jane lv-If> santirnetra te gjata. Heren e dyte, mbas 20 dite. Heri'n e trete, kurse filion fruktifikimi. Heren e katerte, si formohet rrushi. Langu i gur-kaJit pregatitet ne ket menyre: M:met nje kiiogra01J gur-kali dhe hidhet e tretet ne nje ene te drujte qe permban nen.

tedhete Iitra uje te fjeshte; mandej merret nje kilogram keIqere e bardb!! dhe 1retet mire ne dhjete Iitra uje te thjeshte, dhe, si kullohet
ne nje site qe te ve<;oben sendet e pa 1reture. merret dhe hidbet pak e nga pak dhe tue u pl!rzjere me nje shkop te drunjte, ne enet qe

perm ban gurin e kaIit te tr~tur ne te nentedhjete shkaktohet perzjerja e plote.

Iitrat e ujit, dhe

me anen e

Langu i pregatitur ne ket menyre, duhet te hidhet pompes (tullumbes) qe asht posa<;erisht per kl!t qeIlim.

Nr.5

D1TURIJA

faq~ 19i

'19. -

Filoksf'ra.

Filoksera asht nje semundje parasitare shtazvre, nje miz' e vogle, ,qi! asht importuare ne Europ~ nga Amerika. Filoksera ndahet: ne Filoksere Ie rrenjevet dhe oe fjlohsere me ,krahe. Filoksera me krahe, asht si nje gjinkalle mikroskopike, qe ka -kembet, anlenel dhe krahel shume te shvillueme; jelon lue mane ush.qim nga fletet dhe degat e reja, dhe ka per delyre gjenerimiu, pielljen e filokseravet Ie tjera. Filokser' e rranjeve, qendron mbi rrenjet dhe tue u thethitur ushqimin, shkaketon te formohen mbi'to buhavitje te ndryshme. Per <;dukjen e kesaj semundje keshillohel shartim'i hardhivet europjane me alO amerikanel, qe jane Ie zonjat te durojne filokserat, e te mos ndjejne as pak demin e tyne. Per ket arsye pernguljet e vneshtavet keshillohet te bahen me ,l1ardhile europjane, qe jane te sharluara mbi amerikanet.

P j erg u 1 1 a.
Perngulj' e pjergullavet bahet per Ie pregatitur hije, per te pro'dhuare rrush Ie teperle, dhe per te zbukuruare vendet ose shtepile reth t@ cilavet vihen. Pjergullat mundet te formohen, ose anes murevet te shtepivet, ose anes murevet te avllijavet, ose edhe ne veode Ie \f<;uare, si edhe tue u shoqeruare me peme ose lisa. Perngulj' e Pjergullavet mundet Ie bahet me bisk te hardhivet te shendosha, dhe te lIojnavet qe japin prodhime te mire dhe Ie teperte.

Hardhite qe do te formojne pjergullat anes murevet, duhet te vi-,

'hen pake te priera; me qellim qe pjesa aerore Ie jete afer murit, dhe rranjet te jene 30-50 saotimeter lark ketlja. Per pernguljen e pjergullavet te ve<;uara, duhen pregatitur gropa te vec;anta, Ie gjana dh e te thelia 1 metro. Koha ma e pershlatur per pernguljen e hardhivet te pjergullavet, asht ajo e prendveres. Toka ku do te perngulen pjergullat keshillohet te jete e perbere ne menyren e treguare ne paragrafin 1. Hardhit' e pjergullavet zhvillimin e kane te shpejte; nga ky shkak deri sa te arrijne naltesine e caktuar, nuk shkurtohen por u priten vetern degat qe dalin anes se tyne. Per t~ lehtesuar zgjatimin e per te siguruar mire formimin e tru-.

Faqe

192

DITUI{IJ

Nr.5

pavet, duhet kujdesuar nji huri, ase shtylle a

tli lidhen degal e lena per ket qeJlim, afer ndo-

Mbeshletjet toret e degavet, t~ jene te teha. Si i avitet naJttsis1' S1' caktuare, duhbl menduar per mirl-formimin e degavet kry~sare, qe do Ie uleo paralelisbt mbi shlrataren e drunjr(l ose te teIte, dhe da te duheo per mbajljen e degavet 1(1rrushit.

teli, qe do te jet vene pasa<;erisht. e trupavet, keshillahet te j~n te drunjta, edhe shtra-

Degat kryesare, duhen shtruare mbi shlratarrn ne nje menyre. qe te kete sicilada prej tyre, nje dege rrushi dhe nje dege rezerve. Kujdesiet e pervjeteshme qe duhen Ireguare per pjerguIlat, jane. pikerisht ata qe tregahen ne paragrafin II.

20. - Pjergul1at ne Tirane.

Ne Tirane pjergullat
nuk mungajne; par shumica e tyne nuk ja-

De n(l gjendje qe te japin rrush Ie teperte dhe Ie piekur. Nga kqyrjet qe kam bere vete, si arsye kryesare te ketyne te metave, gjej keto: a) Mas pernguljen e mire. Kjo gje shkakelan te mas djellezahen tt~re diten, dhe te mas marin sasine e nevajeshme te nxehtesise, qe duhet per praduktimin e. rrushit. b) Mas berjen e qerimit (kijimil) Ie thate e te pt!rvjetesbem. . Kja gje shkaketan te shvillahen dhe te marrin ushqimin degat e vjetr~ qe nuk mundet te pradhojne ma, dhe t/.! mbeten pa dhene rrush ato qe jane dy vje<;are. c) Mas berjen e qerimit Ie gjelber. Kja gje shkaktan te vazhdajne ne marrjen e ushqimit degat qe nuk kane pradhuar, dhe te mbeten pa hequr fJetet, qe hijezojne veshE!t e rrushit dhe i lene pa pjekur. c;)Mos rradhimin e vesheve te rushit, qe jane te dendur (te shpeshte} Kja gje shkaktan te mbytin rrushte njeri tjetrin, dhe te mbeten te vegjel e te pa pjekur. d) Mas punimi dhe mos pleherimi i takes. Klita gji!rra ndalajne aerimin e dheut. pasurimin e tokes me sende. pjellore. dhe shkaketajne mos produktimin e pjergul1avet. dh) Mas riperseritjen e pjergullavet te prishura dhe te vjetra. Kja gje shkaketon mos marrjen e rrushit.

e) Mas treguarja e as nje kujdesjeje per miremvajtjen e pjergul1avetL Kja gje shkaketan te mos japin rrush te pjekur dhe ne sasi t~ mjaftui!shme

Nr. 5.

DITURIJA

Faqe

193

~) Mos mjekesimin me lenk 1e gur-kali1 dhe me pluhur te squ furit Keto gjera shkaketojne semurjen e tyre, dhe mos dhenjen e prodhimeve. Agronom Mustafa Villa
~

-iii!"

Ii8I

LETER NGA Kt:NDONjESIT

"Diturija" ne f. 160 te vol. te clyte, zuri ngoje nje abetare shqipe me germa turqishte, prej Daut efendi Bori<;it. Nji korispondent pga Shkodra, qe eshte dhe bashkEipuntori yae, Z. Hamdi Bushati, me komunikon tri cope doreshkrime. me shkrimin e Daut Bori<;it yeti'. Copa e pare, 22X14 santimetro, eshte 19 fletesh (38 faqe) te pa numertuara, dhe formon nje abetare shqipe me germa turqishte, e ndryshme pnd asai se shtypure me litografi dhe q1!kemi pershkruare gjetke; ne kele broshure shohim si teksl shqip vetem dy faqe, qe nisine keshtu: "Pri shkrimet merret vesht fjala, pri fjaJet merret vest,t ma'naja e mrami per HI pun' shkrimi bahet me gjith gjuhH Shqipdari (sic) massi di gjuho' e vet, me mnyr1! harfeve qe kam ka!lxue ne elifba shqip. per pak koh munet per me shkrue. . . "

Doreshkrimi i dyte eshte shtate fletesh, gjithe ne format te parit; edhe ky nje abetare, e ndryshme prej s1' pares. Ne verso te fleles se katert1', k~ndojme kor:ceptin e nje letre qe i dergon nga Stambolli femijes se tii, dhe ne te cjH~ti pershkron edhe vizitat e bera ne bajram te moti! 1298. Doreshkrimi i :rete, shtate fletesh, mban nje fare gramalike shqipe: gjiniia, numurat, . . . Bashke me keto broshura kemi per para syvet edhe nje flete te madhe (41X34 sar.time/ro), e shkruare prej dores se Daut efendiut, dhe qe mban no,iscn biografike te tii, Nga kjo qitim: ka lindur ne Shkodre me 1242 Ie hixhretit, me 7 1e muajit xhemadhi.yl-evvel; i ati (Haxhi Mustafa Refiki efendi) ka qene nga sekretaret e Mustafa pashe Shkodrese, dhe m~ vone nepunes dogane. Daut B:)fiC;ishenon se ka stud!uare ne Stamboll per hoxhe, prej mesuesvet te ndryshme, midis tyre dhe nje Haxhi A!i efcndi Jakova, qe e quan "myshari b'i! bendn", te famshme. NIe informate e vlefshme per neve eshte -data e te shtypurit te ab~tarese qe beri objektin e bibiiografise, ne faqet 150 te volumit te meparshme te revistes sene: ajo abetare qenka shtypure me 1286 (dhe jo me 1876, si C;' e kemi rrefyere gabimi3ht) qe bejne me daten tene afro 1869.

Faqe 194

DITUR:JA

Nr.5

BIBLIOGRAFI
Paludizma nil Shqipni, raport i parashtruem bevei pre; Dr. W. E. Haigh. Tiran~ 1927. Shoqeris'se Kom-u

Na ketu nje botirn i Drejtoris' se Pergjitheshme 11:Shendetesise, qe. duhet te jete ne Gdo dore, te jete kenduare dhe studiuare prej te gjithe-vet, dhe aqe me tepre prej nepunesvet dhe funkclonarevet Ie Shqiperise. Shendeti i Shqipetarevet eshte pritmi i racese. Do te na deshte zemra qe shendeti dhe bujqesija te ~hkonjn ne radhe te pare te kujdesjevet tona, ne krye te <;do c;eshljeJe tjater, qe n~ spenzimet e Shtetit, ne hartimin e budxhetit keto dy brenga te kene gjithe rendesine dhe verejtjene qe rneritajne, duke qene se prej syresh mvarete jeta,zatesi dhe aftesija per jete, e kambit H~oe. Kja pyetje nuke munt te na lere indeferent: jemi nje Sbtel i vogle, nje kamb i paket. Eshte nevaje dhe detyr~ e domasdoshme pl!r neve qe te armatisemi mire, te jemi pajuare me cil~si fizike dhe morale,De mas nuke d,ashc;irn qe te shkelemi prej me H!fortit dhe tt! humbasim nga faqe e his1orise. Autori i keti raporti ka ardhure dy here, me 1923 dhe 1924, te studioje gjendjene shendetesore Ie Shqiperise, me mire akoma hallin e zi te Rrijuare prej kesaj lengate qe na brin dhe na vdes me gadale, te malaries. Qt! ne fillim, ne paretheneje qe shkron Drejtori e Pergjithesbmee Shendttesise, lajmerohemi se, 16 qytete dhe nje shumice katundrsh t~ banuare me 344,250 sbpirt, jane t~ molepsure- me malaria, dhe tekd6 qe mbreteron kjo semundje, njeriu dobetohete, behet i pazote per-pune: ay q~ ka malaria punon 50 %' gjysme per gjysme me pake se
nga njeriu i shendoshe. . Dr Haigh-u studion vendio, kerkon shkaket e kesaj fatkeqesije. Gjen tre faklore kryesore 1-a Qe Shqipetari s~ e punon mire token, dhe kjo toke mban uje, be het~ c;erdhe per farat e mushkanjavet; 2 ta qe

shtepite De viset~ malarike, ne vent q~ te jene afre dhe afre, mbi nje toke te tbare, te paslruare dbe Ie shendeteshme, jane te perndara nemoc;ale ku fuqija e nje njeriu nuk arrin q~ ta. beje te shendetshm~ truallin; 3-ta ushqimi i paket qe e dobeton trupin dhe nuk i Ie fuqi t'i-: knndreqendroje sulmit te malaries. Te mbajturH e kafsh~vet prane shtepjs~, dhe Ie ITos p,~rdoruri t e:

Nr.5.

DITURIJA

Faqe 195

televe n~ penxhere ose te konupi~rese (xhibinllek) ne shtrat, na ekspo~zon ne mushkonjate. Mbi kete shton edhe ignarencen qe e ndalon robin tene Ie va"zhdoje regul!at e higjienes, te beje mjekimet e duhure, dhe, me keq se gjithash, te ndJeje vleften e ]etese, te gjeroje shijen e rrojtjese. (Dr 'tHaijgh-u na thole se ne Giinokastre tifoja, dhe lie Kor<;edifterija, nuke mungojne kurre, po askush nuk u ve veshin, as edhe sifHisit qe eshte instaluare si nje mbret dhespot ne Ie tere Shqiperine). E keqeja eshte s~, qe pe:ie dhe gjasht~ vjet e tehu malarija sa v~te po shtohete, po perhapete, nga shkaku qe tani ka me leper levizje te populIsise, bota levrijne nga njc krahine ke ljatra. Tani malaria eshte ;faqure ne vise ku nuke d1hesh me pare, dhe ben viktima te pa numurta. Malarija eshte ne ditet t'enc armiku me i pamesh:rshme i rl.c~se, i kombit dhe i Shtetit Shqiptar. Duhete ;eluresyte dhe te luftahet ky zjar sa pa na vdekure krejt Po, raporti i vlefsh me qe kemi ne dore nuke mjaflon vetem me tt~ shkruare rrezikun: deften edhe menyren si te gjejme nje sherim. E tert! pjesa e dyti:' dhe e trete e \1brese (dhe kio mbush nje qint faqe te medha) tishte okupuare prej porosinavet "masat e nevojeshme qe duhene marre" prej zyrese qendrore te 5hendetesise, prej bashkivet, ne shkoUate, prej ushterise dhe gjindarmerise. K'Jjdes te ve<;ante Iyp viizita e kalarnajvet ie vegjel qe z;hene ethesh dhe korren prej vde.kjese, si edhe shkolIarH te cileve\ munt t' u mesohete edhe regulIa e mprojtjese. Sa per ushterine, aulori beson se, malarija ja pakeson vleft~ne50 per qint, jove1E!m duke mbajture gjysmen e ushtarevet Ie semure, po edhe duke shkaketuare spenzime te rende. Prej visevet ku duhete shvilluare nje aktivitet intelegjenl sheno"hene Leshi, Durresi, Lusbnja, Fieri, Saranda dhe Vlora: Ketu eshte vatra q~ infekton Shqiperine \<: tere, dhe n~ keta qytete Hod smundja qe e dobeton kombin h~i1e.Edhe, mbi gjithe masat qe duane marre, -delagati i Shoqeris'se Kombevet rekomandon propaganden, qe 1~ kupetoje populli demete prure prej paludizmese (smundja e mo;alH, malaria) qe te zgjuhete ne mendje te keti populli deshira e sherimit, e mprojtjese, S?, fundi.fundi njeriu duhete qe te doje vet'e Ie shendcshete, te njohe vete vleW~n e te mos qenit i dobet dhe i semure: mjeku ose qeverija nuke mundin qe t'a she:ojne me pahir. Me nje fjale shpetimi prej kesaj lengate se qete, po edhe se mnershme, dependon m~ teper prej punlmevet te vegjel, se sa prej punevet botore te medha. Me "fjalt! te tjera, duhet te kujdesemi me mire per oden dhe shtepine, per "kopshtin: dhe vijat e arese, se sa pEr baltovinat dhe mo;alet e medha

Faqe

196

DIT UlUJ A

5. Nr.

te Shqip~rise: rreziku me i math vjen prej armikut te vo gei qe e kemi prane. Nuke munt qe te mos rekomandojme akoma nje here kendimin e keti raporti gjilh atyreve qe duhet t'intaesohene ptr rrojtjene dhe paravajtjen e Shqiperise: Kryetar~ bashkije, drejlor shkolle, komaodant zhandarmerije dhe ushterije, prefekte, nenprefekte dhe krahinaie, dhe me tepei akoma mioistre, senatore dhe deputete. Te jene sigur qe do te gjejne atje Dje kenaqesi ne te madhe s~ De kafenet, ne kumaret e selamllekevet, ose ne odat e vogla Ie hotdit International. Puna do te jete me e dobishme dhe me e Ddershme per la.

*
She Luigj Gonzaga, prej D. Ndre Mjedja; Shkoder 1927. Nje Iibre fetare katolike, me nje shembell te larte per Djerez:ne. Salutojme veprat e botuara ne gjuhet t' ene per te dhene nje ideal te shkelqyere per moralitet, per karakterin. C;do jeteshkrim i nje njeriu te math - te math me sherbimet qe i ka bere njerezise, dhe me forcen e karakterit - i eshte nje meshtetje njeriut per te lartesuare ne shkallet e miresise, per t' arriture, ose per t' u-aferuare, nje formes se plote bukurije dhe vlrtuti. Me qene se bejme fjale prej nje libre qe e shkron nje famullitar dhe e boton shtypshkronja e ?aperlyemes, do te deftejme edhe shpresen te shohim nje dite nje sed biografi shenjtoresh: do te ishte per popullin t' eoe nje shkolle moralizimi dhe nje ushtrim karakteri, duke C;elurenje rruge te re per ambicionin l' ene, nje udhe lark asaj kotesije se verbre qe e shtyo popullin ignorent te admiroje vetem fuqine brutale, te shohe madhed dhe nderim vetem nek' ay qe tremb bOlen, prej te cHit ka frike bota, dhe Ie shikoje si virtut me te Iarle pasunine, ergjent dhe arin qe sigurojoe pushtete brutale. Duke zgjuare dhe duke u dhene shpirt ndjenjavet te njerezise, te miresise, duke shvilluare virtutet njer~zore dhe karakterin e forte, kemi sh~ndoshure ke Shqipetari edhe patriotismen, qe s'eshte tjatre Vf<;se,sinteza e gjithe ketyreve. Duke ng;allure patriotismen, i kemi sherbyere dhe kishese katolike, me qen~ se eshte nje e vertete evidenteqe kisha katolike oe Shqiperi vetem me nje Shqiperi iodependente dhe te forte moralisht, munt te mbah~te 1" i sherbyere Shqiperis~, shqlptarjsl1~se. t!shte dhe nje sherbim i <;mushme qe mun!. t' i behele kishese. --~._,

Nr. 5

DITUf~IJA

Bibliografi

Shqipetare

Shtlm ne radhoj I Emile Legrand-it

(Vazhdon nga Nr. 2)

A. L. Castellan' s Briefe tiber Morea und die Inseln Cerigo, Hy.dra und Zanle. Aus dt m franzosi~chen iibersetzt von Ch. Weyland Her".zagl.Sachsen - Weimarschen Legationsrath. Mit zweikupfern. Berlin, 1n der Vossisehen Bucbhandlung. 1809. 20 X 12,5 santimetro, 222 faqe. ~shte perkthimi i libres' se :Jershkruare nen numurin 128 te Bibliografis' se Legiand-it.
Aoyoe; :rrpoc.; "rove; 'IImtpome; tv Ked'topa'tiC() "AOav. Iwavvo'V Data. ta.'tyov. 'Em't~'ta'K'tm 'Ev h~w\'nOcie; 't~i l'ttttpa "nie; tvap~rwe; 'toil 'tou :napa ZWYfJa~eio'lJ ~'Vddt'tio'V 'Ka'ta tt1'tVa ~c6po'Vaptov eArYXoe; Aa'tWtK6\'\' Kwvo'to'V'ttVO'V:nOACt

1873 'Y:rro

A~~CWV tv xpnoct

'tOte; 'AA6a.votc.;.

1873. Tu:rrote; I. A.DpE'tO'LJ

'Kai ~-ta,e;.

11,5

17 sanametro.

Pas titullit vijne tri flete, oe rekto t~ se parese dhe te se dytese me .d~dikat~ Hristaqi Zografit. Fleta e trete - qe eshte e katerta ne e numu~ofshim me gjithe titull,

filion me shifre 9: faqe e fundit

ka nu.

murimin 74. Faqele 43-74 mbajne listen e fjal~vet te ndryshme 'ne te perdorura ne shqipet.
II tn. 'II:nctyC()Al;Ld'tcia. 'Ev NC1WUG<!) 1897. 21,7

latj.

16,3 santimetro,

72 faqe.

Caratteri delia lingua albar.eu e suoi monumenti nell eta preis. 'torica. Catanzaro, 01f.clOa tipografica di GuisEppe Calia. 45 Via XX Settem ber, 45 1899.
15,7

23,5

santi metro.

13 faqet

3 Ie bardha

pa numur, ne funt.

Mbi faqeo e pare qe vazhdon tekstin, ne funt, ne ate q~ duhesh 't~ ishte e 14-ta. Keodojme: Letto dal prof. Grolamo de Recta nel XI! 'congresso internazional degli orientalisti in Roma seduta del 9 0 ttobTt~ sezione XI - Grecia e Oriente.
Nt! Htt! Bibliografi po sht!nojmt! veprat t! haruara n1' libret tt! Emile * Legrand. Sht!nimet tane s' ndiekin urdherin kronologjik ve<; se ne seciIin artikull. Librat ept!rshkruara,kur s' kane no nje shenim tjatrt!, jane te bibliotekes' 's' ene.

L>ITURIJA

Nr.5.

Nga Shkrimtaret dhe prej Libravet.

L'iducatiofl de La voLanti, e Jules Payot, eshte nje libre qe duhet te jete kenduare prej <;do intelektuali, <;do djaloshi qe mbaron gjimnazin, <;do kujt qe interesohete ne punet e njerezise, qe desher6n te mireperdornje jetene. . Na Ketti disa cope: Pertimi nuk' e ndal6n njerine te shvilloje here here nje energjL Popujt e paqyteteruare, urrejne punimin me regull, punen qe vazhdon, dhe jo sforcimet violente. Pertacevet u pelqen luIta me gjithe qe ka lodhje te mMha, po pastaj shkojne Kohen ne papunesi. Arabet zaptuane nje imperatorf te gjere; po nuke muntne ta mbajne; se u-mungonte durimi i sforcimevet qe organiz6n administraten e nje vendi, .krij6n udhete, themel6n shkollate dhe industrite. Lirija morale, si edhe lirija politike, si edhe <;do send qe ka nje . vleIte ne kete bote, duhet te mohete me luIte te ash pre dhe te mprohete pa prere. Kjo lirf eshte shperblesa e te fuqishmevet, e te zotervet et perseverentevet. Askush flak' esht' i lire Ile mas meritofte te jet'i lire. Lirija s' eshte as nje e drejte, as nje fakt: eshte nje shperblim, shperblimi me i larte, me pellor per lumterine. Ajo eshte per gjithe ngjarjet e jetese si drita e diellit per nje paezazh nature. Kush nuk' e ka zaptuare nuke do te njohe asnje prej gezimevet te thelle dhe te durushme tt' jetese. Munt tt' bejrne dy hipotheze per jetent': ose eshte nje p'iellje e hazardit, pa no nje qellfm ve<; se pelqimet dhe defrimet; ose qe ka Eje qok mora!, qe kemi lindure per l' u-Iartt'suare Esh1' e pamundure qe tt' mos zgjedhim njeren prej ketyre te dy rrugeve metafizike. Kjo zgjedhje munt qe te vije pas vitesh studimi dhe mejtimi. Pastaj, pernjehere, nje argument i <;faqete me force perpara syvet te njeriut, bukurf e tezese moraliste shkelqen perpara shpirtit, dhe njeriu merr vendimin. Vendosim te pranojme tezene morale se vetem ajo na jep nje arsye per ekzistencen t'ene; se vetem ajo u jep njekuptim sfor-' cimevet lane drejt st' mirese, perpiekjevet t6na kundre padrejtesise dhe pamorajesise. Passi e bejme kete zgjedhje, me nuke Ierne arsyete skeptike te hyjne ne mendjet tene; ket6 duane perzene me perbuzje, se kemi nje detyre siperore prej pelqimit te filosofojme, detyra e veprimit, e veprimit dhe e punimit me nder. Ah, sikur <;do mot nje gjysme duzine studentesh te ktheheshin .ne katund te tyre, ne qytet te vogle te tyre, si mjeke, si avokate, S1

NT. 5

DI'l'UltlJA

Faqe

199

profesore, me vullnetin qe te mos lene t' u shkase no nje rasje per te folure, per te vepruare ne favor te se mirese, me vullnet qe te rrefejne <;do njeriu nje respekt te math, sado modeste qe te jete kondita e tij, qe te mos lene te shkoje nje padrejtesi pa nje protestim aktif dhe perseverent, te sielJin ne marredhanejet shoqenore me tepre miresi, me tepre drejtesi dhe barasi te vertete, me tepre tolerence, ne njpzet vjet do te krijohesh nje aristokrasi ere, krejt e respektushme dhe e fuqishme per te miren e vendit, per lumterin e memedheut, te <;do memedheu. Ie travail. intellectuel et la volante, eshte nje tjatre vepre me rendrsi, e gjith' ati autori: Malsori qe. merr shtegun perpjete, sa pa gdhire, ne te ftohte, ndjcn nje gezfm te ashpre, stoik, po te thelJe, gezimi qe e ndjen vetehcne te zotin 'c -vetehes' se tij. Nje ndjenje pushtete, qe eshte me e forta e ndjenjavet te shpirtit, vjen nga perbuzja e qete te protestimevet te pare te stomakut, te zemrese dhe te muskJevet qe i kemi forcuare, dhe te cipese qe ka frike eren e ngrishme te akullorese. Pake p~,st::j rJtmi i frymese dhe i l0mrese regullesohene, dhe njcriu ndjen nje ;e vertcte dehje fizike, nje gazmenderi shendeti, fuqije, lehtesije. Mbi kete lumteri shtohete neshtypja madherije qe na japin orizontet e gjere, rrepinat e medha. Nje entusiasme e gjalle fJakeron ke ne, dhe, sikundre qe kumbona vazhdon te dridhet akoma disa kohe pas tingllit te fundit, ashtti edhe shpirti ruan me jave shendetin dhe fuqin e tij te shtuare. "Punimi intelektuaJ, ne mendet e tij t' ckzaItimit, j jep njeriut nje gezim t' aUlJe. Ay qe punon vetem per nje shperblim, per nje sukses provimesh, s' e kupet6n dot vleften e keti shperbIimi dhe gezimi intim. Po, ay qe, si shtegtari i naItesivet, ben me gjithe zemre sforcimet e duhure, qe neglizh6n protestimet e pare te kesaj kafshe zanzare qe formojne trupi dhe zakonet e mefshete te mendjes, ay njeri sakaqe merr rogene nje gezimi te theile, e nje ndjenje pushtete qe shtohete mbi aktin, si luleja mbi te rite. c,=dosforcim i yne i vogle, eshte si pikat e nje lumi madheshtor: pa ket6 pika lumi nuke do te rithte dot. Njerezija perpar6n drejt nje jete spirituale gjithenje me te naIte, dhe kjo jete spirituale nuke munt te fitohete ve<; se me bashkepunimin e atyreve qe punojne. Kjo jete spirituale, flaka e se cileee fitohete me studimin e vepravet zheniale, nuke na jipet'dorevisht. Duhet te jemi denje per te, me nje punim te pareshtue... Vetem punimi durimtar e ben njerine to shohe shkel=limin e njc zb~Jese.

Faqe

200
----

DITUWJA

Nr.5

Askush nuke munt te doje, te kete vulInet per neve, askush nuke munt te punoje per neve, askush nuke munt te mejtohete per neve. Sici!i duhete qe te beje vete shpetimin e tij, dhe te fitoje vete me djersen e bal!it buken e shpirtit dhe buken e inte!igjencese. Sa pa zbu!uare dhe kupetuare kete te vertete, njeriu pret nga ndihma e tjatrit,. ndihme qe nuke vjen, dhe ay nuke nis punene me vul!net. Pandehete se koha do te jete baras dhe identike per te gjithe, me qene se matete me sahate. Dita i duket fort e gjate, pa funt, pertacit, dhe fort e shkurtre per ate qe punon; dhe perkundrazi, kur e shikojme te tere per nje here, i dukete e zbrazure, sikur s' ka qene fare, pertacit, e mbushure dhe e endure, punetorit: kofw eshte nje <;er<;ive qe ne e mbushim me mentimet, me ndjenjate, me eksperimentet tane. Nje jet' e shkurtre si ajo e nje Pascali ose Spinoza, munt te jete fort' e bega<;me; njc jet' e gjate e padobishme munt te jete monotone
dhe e zbrazete si nje shkretinc.

Autori shpiegon gjetke shkaterimin e Romese me persekutimete, proskripcionete, qe u-bene: njerezit me karakter independent, me mora! te forte, ata te ci!evet munt t' u besohesh fatl i punevet, u-ra!1uane, u-shdukne, dhe imperatorija ra ne duart te demagogevet, te atyreve qe perpiqeshin vetem te lajkojne pasionet populIore, te intriganevet qe ndiqnin vetem nje. qel!im: te rrine ne fuqi me <;do mjet qe te jete. Per qeverine ka nje te vetem kriterium: A perpiqetc, a hen gjithe sa i vjen. dore, te gjeje njeres inisiative, te drejte, energjike, dhe 1'i vere ne krye te sherbimevet te medhenj? Atje eshte roli kryesor i kryetarit te qeverise. Ne mas nuk' e befte kete, ose ne e befte keq kete detyre, atehere tfaqete nje fatkeqesi e pergjitheshme dhe Shteh me Kombin ecin drejt katastrofese. Njerezit e medhenj kane pasure nje besim te forte ke punimi, dhe me kohe e kane gjeture pushteten e regu!Jes dhe te urdherit... Nuke jane dishpruare, se e clijne qe <;do minute punimi, <;do aktivitet meshtil!ete, shtohete nje mbas tjatrit, dhe formon nje kapital te pa<;mushme, forcon karakterin. Kane pasure te drejte te kupetojne se koha s' eshte vetem nje element shkateronjes, po edhe nje faktor konstruktimi. Koha eshte nje sfinks i tmerrshme: i gelltit ata qe jane frikes. Njeriu duhet te prezentohete ne koha me buzeqeshje, me besim. Sipresija inte!ektuale dhe zhenija s' jane ve<; nje durim i math.

SHTYPURE

Nt: SHTYPESHKRONJET

.MBROTHESljA'

KRISTa

P. LUARASI

TIRANE

.j J'

Gjendet n~ Llbrarit LUMO SKENDO dne shitete meshish~, cse teneqe, bashke me' . pu!verizat0r t~ vogll~'O!i~. mt" .tu~lumbe dore '. FLY-FLOX-i hyri me !June per te vrare miza, mushkonja, ,\ m"pleshta,~imka, grera. . . Do perdorure qe tani per te vrare'm~lezat (tei~t) dhe krimbat e tyre qe hanetlhe ,copetojne robate. . Arrin, tirhedhim ne ere - me pulverizatorin ose me tullum.; ben - nj~ miegull te vogle. Nuke bie ere keq dhe s' ben njolla
.

Fly - Tax "

gjf:lkund.
.

"
'r-+---~--'-

Zoterinjvet

qe d~sheroJne te formojI1e nje bibliotf ke t'evogle,

me kujdes listat e libravet qe kemi
"

u keshillojme

te kendojne

botuare ne kapaket e numuravet 12, 1, 2, 3, 4 te ,,~iturise".,

Po shenojme akoma SOl:

, Lek~ Leke . AkrabalH!ket, KO)11edi,Kr. Floqi 3 j Gabim i t'meruar, roman 5 Rrogat e Net1unsve ", 31 Hristomathi, Gjesgj Qirj~r 10 .? E mbesa e kralrinarit" 3 Luloja, Dhori Kotti 3 . Zi e ma' 2:i,. 31/2 Histori ePergj, BOleni I, II, Logoreci. 21 " c' <. " Pesimet Mesime ,"~'. 31/~,RJedhja~,'ptin.vet n'eS(1qipni, ' Detyrat e Tdmit, li'bre' morali',;~p~ 5 ~"~<;PB.~'p~(t\.c ~.',,4':~,~:, :"\'C{ . Shp<!rblesae perploti!,rrefetlW"lO E:cjit,kate .1\\oraIeV,~ VI 3"'2 Letratyra e Bektash'ijve, AtKAIi ::I)IjoMme, ~ujqesije V, VI 3'/2' ,';, Tyrabi n ,')3..Edfik'at~' MOfare.)V 21/2 ' . ,,' '/ 211,' Atlant i avogel " \5>.' 'Njp Ifime Bujqesi}tUV' KI'Isa Fillore, Pedagogji, '12 Edukate Morale Il1 1'12 " Pletore e Bektashiv,e"N,aim Frasheri '4 Njoftime Bujqesije . 1'/2

, ,.-

Rekomandojme akoma kendimin e ketyre librave, ma . po'shte, '.ne' gjuhe te huaja, relatife me Shqiperine: Leke Leke
tersuchungen des Albaoisc~en, . Durch das Land der Skip-etaren pr~j Karl May 42 Norqert Jakl cDZwis'chen Drin und Vojusa 24 Two vagaBonds in 'Albania, ,'<Bei:;den ~rnauten, Sattler 42 Gordon" 100 Lf~~'S~iO: di Scutari, ,Gino Berri ) 3 L' Adriatico . 28 Li~guiStis,~h-KulturhistoriShe UnGrammatica albanese, Librandi. 40 SHENIM:. Per te marre keto libra duhet te na dergoh'ene te hollate . peshin,. < ~5 Clllke.shtuare dhe 20 %.per pq~ten. lek&"L 1 frank ar; 25 leke ~ 1,~ dollar. ... ,-_."

'

g'O
'

--,,:_~' -..::'

illft'r

K~~mhnevojl! per FJALORIN E SHOQERISt:

BASHKIMI,

Shkddre. ~'U lutemi atyreve q~ kane per te shitu re, te na ~ejlle of~rta.
"
"r

~j.. , ~.-"