STRUKTUR, FUNGSI DAN METABOLISME SEL Perkataan "cell" (sel) datang dari bahasa Latin "cellula", bermaksud sebuah

bilik kecil. Nama deskriptif untuk hidup paling kecil struktur biologi telah dipilih oleh Robert Hooke dalam sebuah buku dia bercetak pada tahun 1665 apabila dia mengkajinya di bawah mikroskop dan ia menyerupai bilik-bilik kecil untuk sami hidup di dalamnya. Sel merupakan unit asas semua hidupan hidup. Secara amnya setiap sel terdiri daripada :

membran sel sitoplasma nukleus

Sel mula-mula digambarkan pada tahun 1665 oleh seorang ahli sains Inggeris Robert Hookeyang telah meneliti hirisan nipis gabus melalui mikroskop ringkas. Sel tumbuhan dan sel haiwan mempunyai beberapa perbezaan seperti berikut. Sel tumbuhan biasanya lebih besar berbanding sel haiwan. Sel tumbuhan mempunyai bentuk yang tetap, sedangkan sel haiwan tidak mempunyai bentuk khusus. Sel tumbuhan mempunyaidinding sel yang terdiri daripada selulosa, sedangkan sel haiwan tidak mempunyai dinding sel. Sel tumbuhan mempunyai pigmen klorofil yang tidak ada dalam sel haiwan. Kesemua seltumbuhan mempunyai vakuol sedangkan sel haiwan tiada kecuali pada haiwan unisel peringkat rendah. Sel tumbuhan menyimpan tenaga dalam bentuk biji (granul) kanji, sedangkan sel haiwan menyimpan makanan dalam bentuk biji (granul) glikogen. Oleh kerana saiz sel amat kecil, kehadirannya hanya diketahui dan dapat dikesan setelah manusia dapat mencipta mikroskop cahaya. Disebabkan itu pengetahuan mengenai sel amat berkait rapat dengan kemajuan penciptaan mikroskop cahaya. Pengembangan pengetahuan berkenaan sel adalah hasil kajian sel (sitologi) menggunakan mikroskop cahaya. Urutan sejarah penemuan sel dan kajian mengenainya dimulakan seperti berikut:

Robert Hooke (ahli sains Inggeris) telah mereka cipta mikroskop cahaya pada tahun 1664. Pada tahun berikutnya beliau menjadi orang pertama yang menemui sel setelah membuat pemerhatian ke atas tisu gabus. 1
197

Anton van Leeuwenhook (ahli sains Belanda) pada tahun 1676 menjadi orang pertama menemukan mikroorganisma dengan membuat pemerhatian ke atas setitis sampel air kolam

di bawah mikroskop cahaya. hasil dari pemerhatiannya, diketahui bahawa mikroorganisma unisel adalah satu organisma.

Matthias J. Schleidon dan Theodore Schwann (ahli sains Jerman, 1839) mencadangkan teori sel. Teori sel mengatakan bahawa sel terdapat secara universal dan merupakan unit asas organisma.

Purkinje (1840) telah menemukan protoplasma dalam sel tumbuhan. Istilah sitoplasma menyusul kemudian untuk diterima pakai.

Rudolf Virchow (ahli sains Jerman, 1855) mengemukakan teori biogenesis yang menyimpulkan bahawa "hidupan berasal daripada hidupan juga" dan ini dinyatakan dengna "sel baru berasal daripada sel-sel yang wujud sebelumnya".

Water Flemming (1879) memperkenalkan teknik mewarnakan nukleus dengan menggunakan lilin. Penemuan teknik ini membuktikan kehadiran nukleus dan siri pembahagian nukelus dapat dikaji dan diketahui kemudiannya.

Sehingga tahun 1900, bidang sitologi berkembang dengan banyak penemuan organel-organel antaranya termasuklah kloroplas, mitokondrion dan jasad Golgi. Had kuasa beza jelas mikroskop cahaya yang telah mencapai maksimum mengehadkan kajian lanjut ke atas bahagian dan ultrastruktur sel.

Mikroskop elektron (1930) dicipta dan dengan itu bermulalah era baru bidang sitologi, disebabkan peningkatan had kuasa beza jelas mikroskop elektron.

Selepas tahun 1946, penggunaan mikroskop elektron dan teknik kajian dan penyediaan bahan spesimen semakin berkembang dan meluas penggunaannya, sehinggalah ke hari ini. Sel dibahagikan kepada dua kumpulan utama: 1. Sel prokariot : sel yang tidak mempunyai nukleus dan organel yang bermembran (contoh: sel bakteria dan sel alga biru-hijau. 2. Sel eukariot : sel yang mempunyai nukleus dan organel-organel yang bermembran

198

Sama ada sel prokariot atau sel eukariot, kesemua sel menunjukkan ciri asas seperti berikut: 1. Semua sel diselaputi membran sel atau membran plasma. 2. Semua sel memiliki bahan genetik atau genom sama ada ditempatkan di dalam nukelus atau di dalam sitoplasma. Struktukr ini menyimpan maklumat genetik dan mengawal kesemua aktiviti sel. 3. Semua sel mengandungi sitoplasma. Di dalam sitoplasma berlaku tindak balas biokimia yang menghasilkan bahan-bahan yang diperlukan seperti enzim, protein dan lain-lain.

Semua sel tumbuhan dan sel haiwan dilingkungi oleh membran plasma. Di samping membran plasma, sel tumbuhan turut mempunyai dinding sel yang dihasilkan dari selulosa (berada di luar membran plasma). Protoplasma ialah gabungan sitoplasma dan nucleus. Di dalam sitoplasma sel, terdapat beberapa jenis organel iaitu struktur sel yang melakukan sesuatu fungsi khusus. Contoh organel sel ialah nukleus, mitokondria, kloroplas, vakuol, ribosom dan jasad Golgi. Sesetengah organel sel seperti ribosom dan jasad Golgi hanya kelihatan apabila dilihat di bawah mikroskop elektron.

199

Di dalam sitoplasma sel, terdapat beberapa jenis organel iaitu struktur sel yang melakukan sesuatu fungsi khusus. Contoh organel sel ialah nukleus, mitokondria, kloroplas, vakuol, ribosom dan jasad Golgi. Sesetengah organel sel seperti ribosom dan jasad Golgi hanya kelihatan apabila dilihat di bawah mikroskop elektron.

200

Struktur Dan Fungsi Bahagian Sel 1. Bukan Organel - Membran sel , Dinding sel , Sitoplasma 2. Organel - Nukleus , Vakuol, Mitokondrion , Ribosom, Lisosom, Jalinan Endoplasma, Jasad Golgi, Sentriol dan Kloroplas. MEMBRAN SEL Membran plasma juga dikenali sebagai membran sel. Membran plasma berfungsi untuk mengasingkan kandungan sel daripada persekitaran luar. Ia juga dapat mengawal pergerakan bahan ke dalam dan keluar sel. Ia telap kepada air dan lipid tetapi tidak telap kepada bahanbahan tidak berpola. Molekul-molekul kecil dan bahan larut lipid dapat melalui lapisan lipid dengan mudah. Contoh molekul-molekul kecil ialah: air, oksigen dan karbon dioksida .Contoh molekul-molekul larut lipid ialah: gliserol, asid lemak dan vitamin- A, D, E, K . Selain itu, membran plasma berfungsi untuk melindungi organel-organel di dalam sel. Struktur Dibina daripada protein dan fosfolipid. Selaput nipis, kenyal dan separa telap. Fungsi Mengasingkan kandungan sel daripada persekitaran luar. Mengawal pergerakan bahan ke dalam dan ke luar sel dengan membenarkan bahan dengan saiz molekul tertentu melaluinya.

5
201

DINDING SEL (SEL TUMBUHAN SAHAJA) Lapisan luar tumbuhan . Berfungsi sebagai penyokong, pelindung. Terdapat pada tumbuhan, fungi, dan bakteri. Tidak terdapat pada sel haiwan. Strukturnya tersusun atas selulosa sehingga kaku, kuat dan keras.Mengatur keluar masuknya H2O, O2, CO2 Struktur Terbina daripada gentian selulosa yang keras dan teguh. Bersifat telap sepenuh kerana mempunyai liang-liang seni yang membolehkan pergerakan bebas bahan antara bahagian luar dan dalam sel. Fungsi Memberi sokongan dan bentuk tetap kepada sel tumbuhan. Melindungi sel tumbuhan daripada pecah akibat kemasukan air yang banyak.

202

SITOPLASMA Sitoplasma ialah bahan-bahan bak agar-agar yang mengisi sel dan yang melarutkan makanan serta menukarkan makanan menjadi tenaga dalam tindak balas kimia . Sitoplasma didapati di dalam membran plasma sel dan mengelilingi nukleus dan menyelubungi organel-organel. Sitoplasma ialah bahagian sel yang paling penting. Sitoplasma menampung semua organel sel di luar nukleus dan juga mengekalkan bentuk dan ketekalan sel. Ia juga merupakan tempat simpanan bahan-bahan kimia yang sangat diperlukan untuk hidup, dan terlibat dalam tindaktindak balas metabolisme yang penting seperti glikolisis anaerob dan sintesis protein. Di dalam bakteria, tindak-tindak balas jujukan berlaku di dalam sitoplasma dan membran sel. Sitoplasma terdiri daripada ion-ion dan makromolekul-makromolekul boleh larut seperti enzim, karbohidrat, garam dan protein, serta sebahagian besar RNA. Komponen berair sitoplasma juga dikenali sebagai hialoplasma. Ia lebih kurang bak gel atau cecair, bergantung kepada keadaan-keadaan persekitaran dan fasa-fasa aktiviti sel. Dalam kes pertama, komponen berair ini dinamakan sitogel dan merupakan jisim pejal likat. Dalam kes kedua yang dinamakan sitosol, komponen berair ini bertindak sebagai cecair. Secara umumnya, kawasan-kawasan pinggir di dalam sel adalah bak gel dan kawasan-kawasan dalamannya adalah cecair. Organel-organel (seperti 7

203

mitokondrium, kloroplas, lisosom, peroksisom, ribosom, vakuol, sitorangka, dan strukturstruktur membran sel yang rumit seperti retikulum endoplasma) di dalam sitoplasma tidak boleh larut. Struktur Bahan seperti jeli yang terletak antara membran sel dan membran nukleus . Mengandungi banyak organel dan makanan simpanan. Fungsi Bertindak sebagai medium bagi tindak balas biokimia dalam sel. Membekalkan organel dengan bahan keperluan yang diperoleh dari luar sel. NUKLEUS Nukleus sel, pusat kawalan bagi sesebuah sel yang mengandungi DNA kromosom sel. Fungsinya Menyimpan gen dalam kromosom. Membuat RNA sebagai protein pengkode (mRNA). Memproduksi ribosom di nukleus. Struktur Organel berbentuk sfera dan dilingkungi oleh membran nukleus. Nukleus mengandungi kromosom, nukleolus dan nukleoplasma. Fungsi Mengawal segala aktiviti sel, misalnya sintesis (pembinaan) protein. Mempunyai kromosom yang mengandungi maklumat perwarisan atau bahan keturunan.

204

VAKUOL / VESIKEL Setiap vakuol dikelilingi oleh membran yang dikenali sebagai tonoplas. Tonoplas ialah dinding separa telap yang tebal, kuat dan kenyal yang dibina daripada selulosa karbohidratpolisakarida. Vakuol berfungsi untuk mengawal keseimbangan osmosis dan tekanan segah sel . Struktur Ruangan berisi cecair iaitu sap sel. Dikelilingi oleh membran yang disebut tonoplas .Sel tumbuhan muda mempunyai banyak vakuol bersaiz kecil manakala sel tumbuhan matang mempunyai vakuol bersaiz besar. Vakuol bagi sel haiwan adalah kecil (vesikel) dan kadangkala tidak wujud langsung. Contoh vakuol yang terdapat dalam sel haiwan ialah vakuol fagositosis, vakuol perkumuhan dan vakuol makanan. Fungsi Sap sel mengandungi air, asid organik, gula, garam mineral, oksigen, karbon dioksida, pigmen bahan buangan dan hasil sampingan metabolisme. Dalam sel tumbuhan, vakuol memberi kesegahan kepada sel dengan menolak sitoplasma dan menekan membran sel ke tepi atau ke arah dinding sel. Dalam haiwan unisel seperti paramesium, vakuol mengecut terlibat dalam mengawalatur proses osmosis dan perkumuhan. Biasanya vesikel haiwan mengandungi enzim hidrolitik untuk pencernaan bahan organik kompleks dalam sel.

205

MITOKONDRIA Mitokondrion merupakan suatu bahagian yang terdapat di dalam sesebuah sel. Mitokondrion adalah suatu organel berbentuk rod dan sfera di dalam sitoplasma. Mitokondrion mempunyai dua membran iaitu: Membran dalam dan Membran luar . Mitokondrion berfungsi sebagai rumah sel, iaitu pusat penghasilan tenaga di dalam sel. Adenosil trifosfat (ATP) akan dihasilan dalam mitokondrion semasa tindak balas respirasi aerob. Struktur Organel berbentuk rod yang terdiri daripada dua lapisan membran iaitu membran luar dan membran dalam yang berlipat-lipat . Fungsi Tapak penjanaan tenaga melalui proses pengoksidaan makanan semasa respirasi . Tenaga dijana dalam bentuk molekul ATP (adenosine trifosfat)

206

RIBOSOM Ribosom merupakan suatu bahagian yang terdapat di dalam sesebuah sel. Terdapat di jalinan endoplasma kasar atau tertabur secara bebas di dalam sitoplasma. Struktur Granul padat dan berbentuk sfera. Terdiri daripada protein dan asid nukleik. Ribosom terdapat pada permukaan retikulum endoplasma dan sesetengahnya wujud sebagai ribosom bebas dalam sitoplasma Fungsi Merupakan tapak sintesis protein. Protein yang disintesis oleh ribosom pada retikulum endoplasma dirembes keluar daripada sel dalam bentuk enzim atau hormon manakala yang disintesis oleh ribosom bebas digunakan oleh sel itu sendiri untuk pertumbuhan dan memangkinkan tindak balas dalam sel itu.

11
207

LISOSOM Merupakan organel yang memakan bahagian sel. Mengandung enzim pencerna. Struktur: bersaiz kecil, dilapisi membran. Fungsi: memecah molekul besar menjadi molekul kecil; menghancurkan organel sel yang sudah tua. Struktur Kantung yang di lingkungi membran. Fungsi Mengandungi enzim hidrolitik yang mencernakan atau memecahkan molekul organik yang kompleks seperti protein, polisakarida dan lipid. Enzimnya memusnahkan organel yang lusuh dan rosak.

208

JALINAN ENDOPLASMA Jalinan endoplasma merupakan suatu bahagian yang terdapat di dalam sesebuah sel. Jalinan endoplasma diperhatikan sebagai pasangan membran selari yang merentasi sitoplasma . Jalinan endoplasma bertindak sebagai satu sistem lalu lintas dan pengangkutan di dalam sel. Selain itu, ia berfungsi sebagai pengangkut kepada protein yang disentesis di dalam ribosom. Jalinan endoplasma juga berfungsi sebagai tempat sintesis lipid. Struktur Terdiri daripada satu sistem pundi leper atau sisterna yang dibatasi oleh membran unit tunggal. Rongga sisterna saling berhubungan dan membentuk satu sistem terusan di seluruh sitoplasma Membran retikulum endoplasma mungkin berterusan dengan membran nukleus, membran plasma dan jasad Golgi. Terdapat dua jenis retikulum endoplasma iaitu retikulum endoplasma kasar (RE kasar) dan retikulum endoplasma licin (RE licin) . Fungsi Berfungsi sebagai satu sistem pengangkutan dalam sel (intrasel) yang memudahkan pergerakan bahan-bahan dari satu bahagian ke bahagian sel yang lain. Menyediakan satu permukaan luas untuk perlekatan enzim dan tindak balas biokimia . Protein yang disintesiskan oleh ribosom akan
209

memasuki sisterna retikulum endoplasma dan seterusnya digerakkan ke bahagian sel yang lain terutamanya ke jasad Golgi untuk diproses sebelum dirembes keluar.

JASAD GOLGI Jasad Golgi merupakan suatu bahagian yang terdapat di dalam sesebuah sel. Jasad golgi terdiri daripada kantung-kantung pipih halus berselaput membran yang terletak selari di antara satu sama lain. Jasad golgi mempunyai fungsi iaitu dapat mengangkut dan mengubahsuaikan bahan kimia yang kemudiannya dibungkus dalam vesikel lalu dirembeskan. Bahan-bahan kimia tersebut ialah: glikoprotein, karbohidrat dan hormon . Struktur Terdiri daripada satu timbunan pundi-pundi leper (sisterna) yang setiap satunya dilapisi oleh membran unit tunggal . Fungsi Berfungsi sebagai satu organel yang memproses dan mengubahsuaikan bahan kimia seperti protein yang baru sahaja diperoleh daripada jalinan endoplasma kepada hasil sepertiglikoprotein.

210

Hasilnya diasingkan dan dibungkus dalam vesikel dan seterusnya dirembes keluar dari sel.

SENTRIOL Struktur Sepasang struktur bujur yang kecil . Berada di luar nukleus Fungsi Membentuk gentian-gentian gelendung semasa pembahagian sel dalam sel haiwan.

15
211

KLOROPLAS (SEL TUMBUHAN SAHAJA) Organel yang menghasilkan klorofil. Hanya ditemui di sel tumbuhan atau alga. Berwarna hijau . Berisi klorofil (pigmen hijau) . Berfungsi untuk menyerap tenaga cahaya matahari untuk menjalankan proses fotosintesis. Struktur Berbentuk ceper dan terdiri daripada dua lapisan membran. Mengandungi pigmen klorofil . Fungsi Klorofil menyerap cahaya matahari untuk menjalankan proses fotosintesis dan memberikan warna hijau kepada daun.

212

Sel Tumbuhan dan Sel Haiwan Sel tumbuhan biasanya lebih besar berbanding sel haiwan. Sel tumbuhan mempunyai bentuk yang tetap, sedangkan sel haiwan tidak mempunyai bentuk khusus. Sel mempunyai dinding sel
yang terdiri daripada selulosa, sedangkan sel haiwan tidak mempunyai dinding sel. Sel tumbuhan

mempunyai pigmen klorofil yang tidak ada dalam sel haiwan. Kesemua sel tumbuhan mempunyai vakuol sedangkan sel haiwan tiada kecuali pada haiwan unisel peringkat rendah. Sel tumbuhan menyimpan tenaga dalam bentuk biji (granul) kanji, sedangkan sel haiwan menyimpan makanan dalam bentuk biji (granul) glikogen.

Perbandingan Sel Tumbuhan dan Sel Haiwan Persamaaan mempunyai nukleus, sitoplasma, membran plasma, jasad Golgi, mitokondria dan retikulum endoplasma

17

213

Perbezaan sel tumbuhan dan sel haiwan Sel Haiwan Bentuk sel tidak tetap Tidak mempunyai dinding sel Perbezaan Bentuk sel Dinding sel Sel Tumbuhan Bentuk sel tetap Mempunyai kloroplas dengan pigmen klorofil di dalamnya Tiada vakuol / jika ada kecil Dalam bentuk glikogen Mempunyai sentriol Ditengah sel Dalam bentuk glikogen Biasanya boleh bergerak Vakuol Granul Simpanan Sentriol Nukleus Bahan simpanan Pergerakkan Mempunyai vakuol bersaiz besar Dalam bentuk kanji Tidak mempunyai sentriol Disisi sel Disimpan dalam bentuk kanji Jarang bergerak

Hubungan Antara Kepadatan Organel Dan Fungsi Khusus Sel Sel-sel berlainan dalam badan menjalankan fungsi berlainan. Misalnya, sel saraf berfungsi membawa impuls saraf dan sel darah merah berfungsi mengangkut oksigen. Oleh kerana fungsi yang dijalankan oleh sel-sel ini berbeza, sesetangah sel mempunyai banyak bilangan organel tertentu

214

Jenis Sel Sel sperma

Fungsi Memerlukan banyak tenaga untuk berenang kearah uterus dan tiub falapio semasa persenyawaan

Organel Terlibat Mitokondria Melalui tindakan enzim respirasi dan pengoksidaan makanan dalam mitokondria , banyak tenaga yang disimpan dalam molekul ATP dapat dijanakan. Molekul ATP merupakan sumber tenaga utama dalam sel . Molekul ini mempunyai ikatan fosfat yang

Sel otot penerbangan serangga & burung Sel meristem

Mengecut dan meregang untuk membantu pergerakan dan penerbangan

Menjana tenaga bagi pembahagian kromosom semasa proses mitosis

bertenaga tinggi dan pemecahan ikatan ini membekalkan tenaga yang dibebaskan dengan serta-merta untuk aktiviti sel. Mitokondria , jasad golgi dan jalinan endoplasma kasar.

Sel hati

Memainkan peranan utama dalam metabolisma, mengawal julat kimia yang besar dalam darah. Mengawal kandungan gula yang dibebaskan ke dalam aliran darah dan detoksifikasi

Sel mesofil palised Sel pankreas

Penyerapan cahaya matahari untuk proses fotosintesis Aktif dalam sintesis dan rembesan protein (enzim dan hormon)

Kloroplas

Jalinan endoplasma kasar, jasad golgi dan mitokondria

Sel kelenjar adrenal (korteks) Sel epithelium usus Sel testis

Sintesis beberapa hormon steroid Sintesis lipid daripada asid lemak dan gliserol Sintesis hormon seks steroid : terstosteron
215

Jalinan endoplasma licin

Sel Ovari

Sintesis hormone seks steroid: estrogen

Sel goblet pada epithelium usus dan salur pernafasan Sel jidal akar

Memerlukan glikoprotein musin yang membentuk mucus apabila terlarut

Jasad Golgi

Rembesan mukopolisakarida untuk melicinkan hujung akar semasa menembusi zarah tanah

216