Mi trng l g?

"Mi trng bao gm cc yu t t nhin v yu t vt cht nhn to quan h mt thit vi nhau, bao quanh con ngi, c nh hng ti i sng, sn xut, s tn ti, pht trin ca con ngi v thin nhin." (Theo iu 1, Lut Bo v Mi trng ca Vit Nam). Mi trng sng ca con ngi theo chc nng c chia thnh cc loi: Mi trng t nhin bao gm cc nhn t thin nhin nh vt l, ho hc, sinh hc, tn ti ngoi mun ca con ngi, nhng cng t nhiu chu tc ng ca con ngi. l nh sng mt tri, ni sng, bin c, khng kh, ng, thc vt, t, nc... Mi trng t nhin cho ta khng kh th, t xy dng nh ca, trng cy, chn nui, cung cp cho con ngi cc loi ti nguyn khong sn cn cho sn xut, tiu th v l ni cha ng, ng ho cc cht thi, cung cp cho ta cnh p gii tr, lm cho cuc sng con ngi thm phong ph. Mi trng x hi l tng th cc quan h gia ngi vi ngi. l nhng lut l, th ch, cam kt, quy nh, c nh... cc cp khc nhau nh: Lin Hp Quc, Hip hi cc nc, quc gia, tnh, huyn, c quan, lng x, h tc, gia nh, t nhm, cc t chc tn gio, t chc on th,... Mi trng x hi nh hng hot ng ca con ngi theo mt khun kh nht nh, to nn sc mnh tp th thun li cho s pht trin, lm cho cuc sng ca con ngi khc vi cc sinh vt khc. Ngoi ra, ngi ta cn phn bit khi nim mi trng nhn to, bao gm tt c cc nhn t do con ngi to nn, lm thnh nhng tin nghi trong cuc sng, nh t, my bay, nh , cng s, cc khu vc th, cng vin nhn to...

Mi trng theo ngha rng l tt c cc nhn t t nhin v x hi cn thit cho s sinh sng, sn xut ca con ngi, nh ti nguyn thin nhin, khng kh, t, nc, nh sng, cnh quan, quan h x hi... Mi trng theo ngha hp khng xt ti ti nguyn thin nhin, m ch bao gm cc nhn t t nhin v x hi trc tip lin quan ti cht lng cuc sng con ngi. V d: mi trng ca hc sinh gm nh trng vi thy gio, bn b, ni quy ca trng, lp hc, sn chi, phng th nghim, vn trng, t chc x hi nh on, i vi cc iu l hay gia nh, h tc, lng xm vi nhng quy nh khng thnh vn, ch truyn ming nhng vn c cng nhn, thi hnh v cc c quan hnh chnh cc cp vi lut php, ngh nh, thng t, quy nh. Tm li, mi trng l tt c nhng g c xung quanh ta, cho ta c s sng v pht trin. Mi trng c nhng chc nng c bn no? Mi trng c cc chc nng c bn sau: Mi trng l khng gian sng ca con ngi v cc loi sinh vt. Mi trng l ni cung cp ti nguyn cn thit cho cuc sng v hot ng sn xut ca con ngi. Mi trng l ni cha ng cc cht ph thi do con ngi to ra trong cuc sng v hot ng sn xut ca mnh. Mi trng l ni gim nh cc tc ng c hi ca thin nhin ti con ngi v sinh vt trn tri t. Mi trng l ni lu tr v cung cp thng tin cho con ngi.

Con ngi lun cn mt khong khng gian dnh cho nh , sn xut lng thc v ti to mi trng. Con ngi c th gia tng khng gian sng cn thit cho mnh bng vic khai thc v chuyn i chc nng s dng ca cc loi khng gian khc nh khai hoang, ph rng, ci to cc vng t v nc mi. Vic khai thc qu mc khng gian v cc dng ti nguyn thin nhin c th lm cho cht lng khng gian sng mt i kh nng t phc hi.

V sao ni Mi trng tri t l ni lu tr v cung cp thng tin cho con ngi? Mi trng tri t c coi l ni lu tr v cung cp thng tin cho con ngi bi v chnh mi trng tri t l ni: Cung cp s ghi chp v lu tr lch s a cht, lch s tin ho ca vt cht v sinh vt, lch s xut hin v pht trin vn ho ca loi ngi. Cung cp cc ch th khng gian v tm thi mang tnh cht bo ng sm cc nguy him i vi con ngi v sinh vt sng trn tri t nh cc phn ng sinh l ca c th sng trc khi xy ra cc tai bin thin nhin v hin tng thin nhin c bit nh bo, ng t, v.v. Lu tr v cung cp cho con ngi s a dng cc ngun gen, cc loi ng thc vt, cc h sinh thi t nhin v nhn to, cc v p v cnh quan c gi tr thm m, tn gio v vn ho khc.

Bo v mi trng l vic ca ai? Bo v mi trng l nhng hot ng gi cho mi trng trong lnh, sch p, ci thin mi trng, m bo cn bng sinh thi, ngn chn, khc phc cc hu qu xu do con ngi v thin nhin gy ra cho mi trng, khai thc, s dng hp l v tit kim ti nguyn thin nhin. Nh nc bo v li ch quc gia v ti nguyn v mi trng, thng nht qun l bo v mi trng trong c nc, c chnh sch u t, bo v mi trng, c trch nhim t chc thc hin vic gio dc, o to, nghin cu khoa hc v cng ngh, ph bin kin thc khoa hc v php lut v bo v mi trng. Lut Bo v Mi trng ca Vit Nam ghi r trong iu 6: "Bo v mi trng l s nghip ca ton dn. T chc, c nhn phi c trch nhim bo v mi trng, thi hnh php lut v bo v mi trng, c quyn v c trch nhim pht hin, t co hnh vi vi phm php lut v bo v mi trng". Phi lm g bo v mi trng? bo v mi trng, Lut Bo v Mi trng ca Vit Nam nghim cm cc hnh vi sau y: t ph rng, khai thc khong sn mt cch ba bi, gy hu hoi mi trng, lm mt cn bng sinh thi; Thi khi, bi, kh c, mi hi thi gy hi vo khng kh; pht phng x, bc x qu gii hn cho php vo mi trng xung quanh; Thi du, m, ho cht c hi, cht phng x qu gii hn cho php, cc cht thi, xc ng vt, thc vt, vi khun, siu vi khun c hi v gy dch bnh vo ngun nc; Chn vi, thi vo t cc cht c hi qu gii hn cho php; Khai thc, kinh doanh cc loi thc vt, ng vt qu him trong danh mc quy nh ca Chnh ph; Nhp khu cng ngh, thit b khng p ng tiu chun mi trng, nhp khu, xut khu cht thi; S dng cc phng php, phng tin, cng c hu dit hng lot trong khai thc, nh bt cc ngun ng vt, thc vt.

Khoa hc mi trng l g? "Khoa hc mi trng l ngnh khoa hc nghin cu mi quan h v tng tc qua li gia con ngi v mi trng xung quanh nhm mc ch bo v mi trng sng ca con ngi trn tri t".

Mi trng l i tng nghin cu ca nhiu ngnh khoa hc nh sinh hc, a hc, ho hc, v.v... Tuy nhin, cc ngnh khoa hc ch quan tm n mt phn hoc mt thnh phn ca mi trng theo ngha hp m khng c mt ngnh khoa hc no ang c hin nay iu kin nghin cu v gii quyt mi nhim v ca cng tc bo v mi trng l qun l v bo v cht lng cc thnh phn mi trng sng ca con ngi v sinh vt trn tri t. Nh vy, c th xem khoa hc mi trng l mt ngnh khoa hc c lp, c xy dng trn c s tch hp cc kin thc ca cc ngnh khoa hc c cho mt i tng chung l mi trng sng bao quanh con ngi vi phng php v ni dung nghin cu c th. Khoa hc mi trng nghin cu nhng g? Cc nghin cu mi trng rt a dng c phn chia theo nhiu cch khc nhau, c th chia ra lm 4 loi ch yu: Nghin cu c im ca cc thnh phn mi trng (t nhin hoc nhn to) c nh hng hoc chu nh hng con ngi, nc, khng kh, t, sinh vt, h sinh thi, khu cng NGHIP, TH, NNG THN V.V... y, khoa hc mi trng tp trung nghin mi quan h v tc ng qua li gia con ngi vi cc thnh phn ca mi trng sng. Nghin cu cng ngh, k thut x l nhim bo v cht lng mi trng sng ca con ngi. Nghin cu tng hp cc bin php qun l v khoa hc kinh t, lut php, x hi nhm bo v mi trng v pht trin bn vng tri t, quc gia, vng lnh th, ngnh cng nghip. Nghin cu v phng php nh m hnh ho, phn tch ho hc, vt l, sinh vt phc v cho ba ni dung trn.

Mi trng v pht trin kinh t x hi c quan h nh th no? Pht trin kinh t x hi l qu trnh nng cao iu kin sng v vt cht v tinh thn ca con ngi qua vic sn xut ra ca ci vt cht, ci tin quan h x hi, nng cao cht lng vn ho. Pht trin l xu th chung ca tng c nhn v c loi ngi trong qu trnh sng. Gia mi trng v s pht trin c mi quan h ht sc cht ch: mi trng l a bn v i tng ca s pht trin, cn pht trin l nguyn nhn to nn cc bin i ca mi trng. Trong h thng kinh t x hi, hng ho c di chuyn t sn xut, lu thng, phn phi v tiu dng cng vi dng lun chuyn ca nguyn liu, nng lng, sn phm, ph thi. Cc thnh phn lun trng thi tng tc vi cc thnh phn t nhin v x hi ca h thng mi trng ang tn ti trong a bn . Khu vc giao nhau gia hai h thng trn l mi trng nhn to. Tc ng ca hot ng pht trin n mi trng th hin kha cnh c li l ci to mi trng t nhin hoc to ra kinh ph cn thit cho s ci to , nhng c th gy ra nhim mi trng t nhin hoc nhn to. Mt khc, mi trng t nhin ng thi cng tc ng n s pht trin kinh t x hi thng qua vic lm suy thoi ngun ti nguyn ang l i tng ca hot ng pht trin hoc gy ra thm ho, thin tai i vi cc hot ng kinh t x hi trong khu vc. cc quc gia c trnh pht trin kinh t khc nhau c cc xu hng gy nhim mi trng khc nhau. V d: nhim do d tha: 20% dn s th gii cc nc giu hin s dng 80% ti nguyn v nng lng ca loi ngi. nhim do ngho i: nhng ngi ngho kh cc nc ngho ch c con ng pht trin duy nht l khai thc ti nguyn thin nhin (rng, khong sn, nng

nghip,...). Do , ngoi 20% s ngi giu, 80% s dn cn li ch s dng 20% phn ti nguyn v nng lng ca loi ngi. Mu thun gia mi trng v pht trin trn dn n s xut hin cc quan nim hoc cc l thuyt khc nhau v pht trin: L thuyt nh ch pht trin l lm cho s tng trng kinh t bng (0) hoc mang gi tr (-) bo v ti nguyn thin nhin ca tri t. Mt s nh khoa hc khc li xut ly bo v ngn chn s nghin cu, khai thc ti nguyn thin nhin. Nm 1992 cc nh mi trng a ra quan nim pht trin bn vng, l pht trin trong mc duy tr cht lng mi trng, gi cn bng gia mi trng v pht trin.

V sao ni "Mi trng l ngun ti nguyn ca con ngi"? Mi trng l ni con ngi khai thc ngun vt liu v nng lng cn thit cho hot ng sn xut v cuc sng nh t, nc, khng kh, khong sn v cc dng nng lng nh g, ci, nng, gi,... Cc sn phm cng, nng, lm, ng nghip v vn ho, du lch ca con ngi u bt ngun t cc dng vt cht tn ti trn tri t v khng gian bao quanh tri t. Cc ngun nng lng, vt liu, thng tin sau mi ln s dng c tun hon quay tr li dng ban u c gi l ti nguyn ti to. V d nh nc ngt, t, sinh vt, v.v... l loi ti nguyn m sau mt chu trnh s dng s tr li dng ban u. Tri li, cc ngun nng lng, vt liu, thng tin b mt mt, bin i hoc suy thoi khng tr li dng ban u th c gi l ti nguyn khng ti to. V d nh ti nguyn khong sn, gien di truyn. Ti nguyn khong sn sau khi khai thc t m, s c ch bin thnh cc vt liu ca con ngi, do s cn kit theo thi gian. Ti nguyn gen di truyn ca cc loi sinh vt qu him, c th mt i cng vi s khai thc qu mc v cc thay i v mi trng sng. Vi s pht trin ca khoa hc k thut, con ngi ngy cng tng cng khai thc cc dng ti nguyn mi v gia tng s lng khai thc, to ra cc dng sn phm mi c tc ng mnh m ti cht lng mi trng sng. Khng hong mi trng l g ? Hin nay, th gii ang ng trc 5 cuc khng hong ln l: dn s, lng thc, nng lng, ti nguyn v sinh thi. Nm cuc khng hong ny u lin quan cht ch vi mi trng v lm cho cht lng cuc sng ca con ngi c nguy c suy gim. Nguyn nhn gy nn cc cuc khng hong l do s bng n dn s v cc yu t pht sinh t s gia tng dn s. Do , xut hin mt khi nim mi l khng hong mi trng. "Khng hong mi trng l cc suy thoi v cht lng mi trng sng trn quy m ton cu, e do cuc sng ca loi ngi trn tri t". Sau y l nhng biu hin ca khng hong mi trng: nhim khng kh (bi, SO2, CO2 v.v...) vt tiu chun cho php ti cc th, khu cng nghip. Hiu ng nh knh ang gia tng lm bin i kh hu ton cu. Tng ozon b ph hu. Sa mc ho t ai do nhiu nguyn nhn nh bc mu, mn ho, phn ho, kh hn. Ngun nc b nhim.

nhim bin xy ra vi mc ngy cng tng. Rng ang suy gim v s lng v suy thoi v cht lng S chng loi ng thc vt b tiu dit ang gia tng. Rc thi, cht thi ang gia tng v s lng v mc c hi.

Cng ngh mi trng l g ? "Cng ngh mi trng l tng hp cc bin php vt l, ho hc, sinh hc nhm ngn nga v x l cc cht c hi pht sinh t qu trnh sn xut v hot ng ca con ngi. Cng ngh mi trng bao gm cc tri thc di dng nguyn l, quy trnh v cc thit b k thut thc hin nguyn l v quy trnh ". Trong qu trnh pht trin kinh t x hi, con ngi tc ng vo ti nguyn, bin chng thnh cc sn phm cn thit s dng trong hot ng sng. Vic ny khng trnh khi phi thi b cc cht c hi vo mi trng, lm cho mi trng ngy cng nhim. CC CC NC PHT TRIN, vn u t cho cng ngh x l cht thi chim t 10 - 40% tng vn u t sn xut. Vic u t cc cng ngh ny tuy cao nhng vn nh hn kinh ph cn thit khi cn phc hi mi trng b nhim. Cng ngh sch l g? "Cng ngh sch l quy trnh cng ngh hoc gii php k thut khng gy nhim mi trng, thi hoc pht ra mc thp nht cht gy nhim mi trng". C th p dng cng ngh sch i vi cc quy trnh sn xut trong bt k ngnh cng nghip no v bt k sn phm cng nghip no. i vi cc qu trnh sn xut, cng ngh sch nhm gim thiu cc tc ng mi trng v an ton ca cc sn phm trong sut chu trnh sng ca sn phm, bo ton nguyn liu, nc, nng lng, loi b cc nguyn liu c hi, nguy him, gim c tnh ca cc kh thi, cht thi ngay t khu u ca quy trnh sn xut. Sn xut sch hn l g? "Sn xut sch hn l ci tin lin tc qu trnh sn xut cng nghip, sn phm v dch v gim s dng ti nguyn thin nhin, phng nga ti ngun nhim khng kh, nc v t, v gim pht sinh cht thi ti ngun, gim thiu ri ro cho con ngi v mi trng" i vi qu trnh sn xut: Sn xut sch hn bao gm tit kim nguyn vt liu, nng lng, loi tr cc nguyn liu c, gim lng v c ca cc dng thi trc khi i ra khi qu trnh sn xut. i vi sn phm: Sn xut sch hn lm gim nh hng trong ton b vng i ca sn phm t khu ch bin nguyn liu n khu thi b cui cng.

S c mi trng l g? Theo Lut Bo v Mi trng ca Vit Nam: "S c mi trng l cc tai bin hoc ri ro xy ra trong qu trnh hot ng ca con ngi hoc bin i bt thng ca thin nhin, gy suy thoi mi trng nghim trng". S c mi trng c th xy ra do: a. Bo, l lt, hn hn, nt t, ng t, trt t, st l t, ni la phun, ma axit, ma , bin ng kh hu v thin tai khc; b. Ho hon, chy rng, s c k thut gy nguy hi v mi trng ca c s sn xut, kinh doanh, cng trnh kinh t, khoa hc, k thut, vn ho, x hi, an ninh, quc phng;

S c trong tm kim, thm , khai thc v vn chuyn khong sn, du kh, sp hm l, pht du, trn du, v ng ng dn du, dn kh, m tu, s c ti c s lc ho du v cc c s cng nghip khc; d. S c trong l phn ng ht nhn, nh my in nguyn t, nh my sn xut, ti ch nhin liu ht nhn, kho cha cht phng x. nhim mi trng l g? Theo Lut Bo v Mi trng ca Vit Nam: " nhim mi trng l s lm thay i tnh cht ca mi trng, vi phm Tiu chun mi trng". Trn th gii, nhim mi trng c hiu l vic chuyn cc cht thi hoc nng lng vo mi trng n mc c kh nng gy hi n sc kho con ngi, n s pht trin sinh vt hoc lm suy gim cht lng mi trng. Cc tc nhn nhim bao gm cc cht thi dng kh (kh thi), lng (nc thi), rn (cht thi rn) cha ho cht hoc tc nhn vt l, sinh hc v cc dng nng lng nh nhit , bc x. Tuy nhin, mi trng ch c coi l b nhim nu trong hm lng, nng hoc cng cc tc nhn trn t n mc c kh nng tc ng xu n con ngi, sinh vt v vt liu. Suy thoi mi trng l g? "Suy thoi mi trng l s lm thay i cht lng v s lng ca thnh phn mi trng, gy nh hng xu cho i sng ca con ngi v thin nhin". Trong , thnh phn mi trng c hiu l cc yu t to thnh mi trng: khng kh, nc, t, m thanh, nh sng, lng t, ni, rng, sng, h bin, sinh vt, cc h sinh thi, cc khu dn c, khu sn xut, khu bo tn thin nhin, cnh quan thin nhin, danh lam thng cnh, di tch lch s v cc hnh thi vt cht khc. Tiu chun mi trng l g? Theo Lut Bo v Mi trng ca Vit Nam: "Tiu chun mi trng l nhng chun mc, gii hn cho php, c quy nh dng lm cn c qun l mi trng". V vy, tiu chun mi trng c quan h mt thit vi s pht trin bn vng ca mi quc gia. H thng tiu chun mi trng l mt cng trnh khoa hc lin ngnh, n phn nh trnh khoa hc, cng ngh, t chc qun l v tim lc kinh t - x hi c tnh n d bo pht trin. C cu ca h thng tiu chun mi trng bao gm cc nhm chnh sau: 1. Nhng quy nh chung. 2. Tiu chun nc, bao gm nc mt ni a, nc ngm, nc bin v ven bin, nc thi v.v... 3. Tiu chun khng kh, bao gm khi bi, kh thi (cc cht thi) v.v... 4. Tiu chun lin quan n bo v t canh tc, s dng phn bn trong sn xut nng nghip. 5. Tiu chun v bo v thc vt, s dng thuc tr su, dit c. 6. Tiu chun lin quan n bo v cc ngun gen, ng thc vt, a dng sinh hc. 7. Tiu chun lin quan n bo v cnh quan thin nhin, cc di tch lch s, vn ho. 8. Tiu chun lin quan n mi trng do cc hot ng khai thc khong sn trong lng t, ngoi bin v.v...

c.

ISO 14000 l g? Nm 1993, T chc Tiu chun quc t (ISO) bt u xy dng mt b cc tiu chun quc t v Qun l mi trng gi l ISO 14000. B tiu chun ny gm 3 nhm chnh: Nhm kim ton v nh gi mi trng. Nhm h tr hng v sn phm. Nhm h thng qun l mi trng.

Phm vi p dng ISO 14000: Tt c cc doanh nghip. Cc khu vc nh dch v, ngn hng, bo him, khch sn, xut nhp khu, bun bn, phn phi, lu kho, vn ti hng ho, khai thc. Cc c quan nh trng hc, cc c quan chnh ph v cc t hp qun s.

Cho n nay, rt nhiu nc trn th gii p dng cc tiu chun trong b ISO 14000. nh gi tc ng mi trng l g? "nh gi tc ng mi trng l qu trnh phn tch, nh gi, d bo nh hng n mi trng ca cc d n quy hoch, pht trin kinh t - x hi, ca cc c s sn xut, kinh doanh, cng trnh kinh t, khoa hc k thut, y t, vn ho, x hi, an ninh, quc phng v cc cng trnh khc, xut cc gii php thch hp v bo v mi trng". Hot ng pht trin kinh t - x hi y c loi mang tnh kinh t - x hi ca quc gia, ca mt a phng ln, hoc mt ngnh kinh t vn ha quan trng (lut l, chnh sch quc gia, nhng chng trnh quc gia v pht trin kinh t - x hi, k hoch quc gia di hn), c loi mang tnh kinh t - x hi vi m nh n xy dng cng trnh xy dng c bn, quy hoch pht trin, s s dng mt dng hoc nhiu dng ti nguyn thin nhin ti mt a phng nh. Tuy nhin, mt hot ng c ngha vi m i vi cp quc gia, nhng c th c ngha v m i vi x nghip. Hot ng vi m nhng c t chc mt cch ph bin trn a bn rng c khi li mang ngha v m. Tc ng n mi trng c th tt hoc xu, c li hoc c hi nhng vic nh gi tc ng mi trng s gip nhng nh ra quyt nh ch ng la chn nhng phng n kh thi v ti u v kinh t v k thut trong bt c mt k hoch pht trin kinh t - x hi no. Kinh t mi trng l g? "Kinh t mi trng l cng c kinh t c s dng nghin cu mi trng v iu cng c ngha l trong tnh ton kinh t phi xt n cc vn mi trng". Cc vn ny nm gia kinh t v cc h t nhin nn rt phc tp, do c th coi kinh t mi trng l mt ngnh ph trung gian gia cc ngnh khoa hc t nhin v khoa hc x hi. Nhng im cn ghi nh khi xem xt kinh t mi trng: Ti nguyn khng ti to nh du m, than , kh t c th b cn kit. Do , con ngi phi tm ti nguyn thay th hoc tm cng ngh s dng cc loi nng lng c coi l vnh cu (nng lng gi, nng lng mt tri, nng lng thu triu, v.v...). Con ngi c th kim sot c kh nng phc hi ti nguyn ti to v kh nng hp th ca mi trng. Nng cao trch nhim i vi thin nhin (vai tr qun l mi trng). Tm cch kim sot dn s.

An ninh mi trng l g? "An ninh mi trng l trng thi m mt h thng mi trng c kh nng m bo iu kin sng an ton cho con ngi trong h thng ". Mt h thng mi trng b mt an ninh c th do cc nguyn nhn t nhin (thin tai) hoc do cc hot ng ca con ngi (khai thc cn kit ti nguyn thin nhin, thi cht c vo mi trng gy nhim, suy thoi mi trng, suy gim a dng sinh hc,...) hoc phi hp tc ng ca c hai nguyn nhn trn. Trng thi an ninh ca ring phn h sinh thi t nhin c gi l an ninh sinh thi, do an ninh sinh thi l mt kha cnh ca an ninh mi trng. Tai bin mi trng l g? "Tai bin mi trng l qu trnh gy mt n nh trong h thng mi trng". l mt qu trnh gy hi vn hnh trong h thng mi trng gm 3 giai on: Giai on nguy c (hay him ho): Cc yu t gy hi tn ti trong h thng, nhng cha pht trin gy mt n nh. Giai on pht trin: Cc yu t tai bin tp trung li, gia tng, to trng thi mt n nh nhng cha vt qua ngng an ton ca h thng mi trng. Giai on s c mi trng: Qu trnh vt qua ngng an ton, gy thit hi cho con ngi v sc kho, tnh mng, ti sn,... Nhng s c gy thit hi ln c gi l tai ho, ln hn na c gi l thm ho mi trng.

Quan trc mi trng l g? "Quan trc mi trng l vic theo di thng xuyn cht lng mi trng vi cc trng tm, trng im hp l nhm phc v cc hot ng bo v mi trng v pht trin bn vng". Cc mc tiu c th ca quan trc mi trng gm: Cung cp cc nh gi v din bin cht lng mi trng trn quy m quc gia, phc v vic xy dng bo co hin trng mi trng. Cung cp cc nh gi v din bin cht lng mi trng ca tng vng trng im c quan trc phc v cc yu cu tc thi ca cc cp qun l nh nc v bo v mi trng. Cnh bo kp thi cc din bin bt thng hay cc nguy c nhim, suy thoi mi trng. Xy dng c s d liu v cht lng mi trng phc v vic lu tr, cung cp v trao i thng tin trong phm vi quc gia v quc t.

Sc p mi trng l g? Trc khi thc hin mt d n pht trin, ngi ta thng phi ch n sc p mi trng. "Sc p mi trng l nhng kh khn, tr ngi do mi trng (t nhin, kinh t, x hi) tc ng ln d n pht trin". Sc p mi trng l yu t nm ngoi ca d n v hon ton khng c mong i xy ra khi trin khai d n. C th phn loi sc p mi trng thnh hai loi nh sau: Sc p mi trng "nm trong" kh nng khc phc ca d n. V d: Thiu nc, thiu mt bng xy dng, c ch hnh chnh ca a phng cha ph hp, h tng c s cha pht trin, nhim mi trng im du lch... Nu tng cng u t v hp tc vi a phng s gip cho vic khc phc cc sc p ny.

Sc p mi trng "nm ngoi" kh nng khc phc ca d n. V d: Ch kh hu thi tit, tai bin mi trng, iu kin sinh thi c hi, c cu iu hnh ca a phng khng hiu qu... Vi loi sc p ny, t thn kh nng ca d n khng th khc phc c, cn c mt chng trnh rng ln hn h tr. Do , d n cn phi thch nghi, chu ng hoc phi thay i.

Nh vy, c th nhn thy s phn loi sc p mi trng ph thuc hon ton vo nng lc, quy m ca d n. Mt yu t mi trng c th l sc p mi trng "nm ngoi" kh nng khc phc ca d n ny nhng li "nm trong" trong kh nng khc phc ca d n khc c nng lc v quy m ln hn. Phn loi nh vy s thun li hn trong vic nh gi nhanh tnh kh thi ca d n v gip cho vic tm kim cc gii php hn ch, khc phc cc sc p mi trng mt cch hiu qu nht. V sao ni con ngi cng l mt ngun nhim? Con ngi sng trn Tri t ch yu s dng khng kh, nc v thc phm nui dng c th. Mi ngi ln mt ngy ht vo 100 lt khng kh v th ra lng kh cacbonic cng nhiu nh vy. Kh cacbonic l kh thi, t li nhiu mt ch s lm vn c khng kh trong phng, gy kh chu. Nu bui ti i ng ng kn ca phng, kh cacbonic s vn c khp phng. Bi vy bui sng ng dy phi m ca khng kh lu thng, phng mi sch. Khi ngi ta n cc thc c b sung dinh dng, s thi ra cn b. Cht cn b (phn v nc tiu) xut hin mi trng sinh hot nu khng c x l tt s gy nhim mi trng, gy hi cho sc kho con ngi (nh gy bnh giun sn). Trong qu trnh thay i t bo trong c th con ngi thng to ra nhit lng v mi v. Mi v ca c th mi ngi khc nhau, trong c mt mi rt nng kch thch h thn kinh khu gic, l mi hi nch. y cng l mt ngun nhim ca c th con ngi. Trong sinh hot hng ngy, c th con ngi lun lun to nhit iu tit cn bng nhit c th. Nhit lng ny to ra mi trng xung quanh nn chng ta khng thy nh hng xu ca hin tng ny. V d trong mt toa xe ng kn ca cht nch ngi, nhit s cao dn v nhng ngi bn trong s cm thy kh chu, v nhit lng to ra t c th ngi lm tng nhit trong xe. C th chng ta l mt ngun nhim. Nu vn ny ra c th c mt s ngi cha nhn thc c. Nhng chng ta s pht hin ra iu ny khi tp trung mt s ng ngi trong mt mi trng nh hp. Bi vy, chng ta khng nhng cn phng nga nhim cng nghip m cn cn phng nga c th gy nhim, nh hng trc tip ti sc kho chng ta. Th no l s pht trin bn vng? C th ni rng mi vn v mi trng u bt ngun t pht trin. Nhng con ngi cng nh tt c mi sinh vt khc khng th nh ch tin ho v ngng s pht trin ca mnh. Con ng gii quyt mu thun gia mi trng v pht trin l phi chp nhn pht trin, nhng gi sao cho pht trin khng tc ng mt cch tiu cc ti mi trng. Do , nm 1987 U ban Mi trng v Pht trin ca Lin Hp Quc a ra khi nim Pht trin bn vng: "Pht trin bn vng l s pht trin nhm tho mn cc nhu cu hin ti ca con ngi nhng khng tn hi ti s tho mn cc nhu cu ca th h tng lai". xy dng mt x hi pht trin bn vng, Chng trnh Mi trng Lin Hp Quc ra 9 nguyn tc: 1. Tn trng v quan tm n cuc sng cng ng. 2. Ci thin cht lng cuc sng ca con ngi.

3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Bo v sc sng v tnh a dng ca Tri t. Qun l nhng ngun ti nguyn khng ti to c. Tn trng kh nng chu ng c ca Tri t. Thay i tp tc v thi quen c nhn. cho cc cng ng t qun l mi trng ca mnh. To ra mt khun mu quc gia thng nht, thun li cho vic pht trin v bo v. Xy dng mt khi lin minh ton cu.

Du lch tc ng tch cc n mi trng nh th no? Tc ng mi trng l nhng nh hng (xu hay tt) do hot ng pht trin du lch gy ra cho mi trng, bao gm cc yu t mi trng t nhin cng nh cc yu t mi trng x hi - nhn vn. Tc ng ca du lch ln cc yu t sinh thi t nhin c th l tc ng tch cc hoc tiu cc. Cc tc ng tch cc c th gm: Bo tn thin nhin: Du lch gp phn khng nh gi tr v gp phn vo vic bo tn cc din tch t nhin quan trng, pht trin cc Khu Bo tn v Vn Quc gia. Tng cng cht lng mi trng: Du lch c th cung cp nhng sng kin cho vic lm sch mi trng thng qua kim sot cht lng khng kh, nc, t, nhim ting n, thi rc v cc vn mi trng khc thng qua cc chng trnh quy hoch cnh quan, thit k xy dng v duy tu bo dng cc cng trnh kin trc. cao mi trng: Vic pht trin cc c s du lch c thit k tt c th cao gi tr cc cnh quan. Ci thin h tng c s: Cc c s h tng ca a phng nh sn bay, ng s, h thng cp thot nc, x l cht thi, thng tin lin lc c th c ci thin thng qua hot ng du lch. Tng cng hiu bit v mi trng ca cng ng a phng thng qua vic trao i v hc tp vi du khch.

Du lch tc ng tiu cc n mi trng nh th no? nh hng ti nhu cu v cht lng nc: Du lch l ngnh cng nghip tiu th nc nhiu, thm ch tiu hao ngun nc sinh hot hn c nhu cu nc sinh hot ca a phng. Nc thi: Nu nh khng c h thng thu gom nc thi cho khch sn, nh hng th nc thi s ngm xung bn nc ngm hoc cc thu vc ln cn (sng, h, bin), lm lan truyn nhiu loi dch bnh nh giun sn, ng rut, bnh ngoi da, bnh mt hoc lm nhim cc thu vc gy hi cho cnh quan v nui trng thy sn. Rc thi: Vt rc thi ba bi l vn chung ca mi khu du lch. y l nguyn nhn gy mt cnh quan, mt v sinh, nh hng n sc kho cng ng v ny sinh xung t x hi. nhim khng kh: Tuy c coi l ngnh "cng nghip khng khi", nhng du lch c th gy nhim kh thng qua pht x kh thi ng c xe my v tu thuyn, c bit l cc trng im v trc giao thng chnh, gy hi cho cy ci, ng vt hoang di v cc cng trnh xy dng bng vi v b tng. Nng lng: Tiu th nng lng trong khu du lch thng khng hiu qu v lng ph. nhim ting n: Ting n t cc phng tin giao thng v du khch c th gy phin h cho c dn a phng v cc du khch khc k c ng vt hoang di. nhim phong cnh: nhim phong cnh c th c gy ra do khch sn nh hng c kin trc xu x th kch, vt liu p lt khng ph hp, b tr cc dch v thiu khoa hc, s dng qu nhiu phng tin qung co nht l cc phng tin xu x, dy in, ct in trn lan, bo dng km i vi cc cng trnh xy dng v cnh quan. Pht trin du lch hn n, pha tp, ln xn l mt trong nhng hot ng gy suy thoi mi trng t hi nht.

10

Lm nhiu lon sinh thi: Vic pht trin hot ng du lch thiu kim sot c th tc ng ln t (xi mn, trt l), lm bin ng cc ni c tr, e do cc loi ng thc vt hoang di (ting n, sn bt, cung ng tht th rng, th nhi bng, cn trng...). Xy dng ng giao thng v khu cm tri gy cn tr ng vt hoang di di chuyn tm mi, kt i hoc sinh sn, ph hoi rn san h do khai thc mu vt, c cnh hoc neo u tu thuyn...

Du lch sinh thi l g? Nm 1991, xut hin khi nim v Du lch sinh thi. "Du lch sinh thi l loi hnh du lch din ra trong cc vng c h sinh thi t nhin cn bo tn kh tt nhm mc tiu nghin cu, chim ngng, thng thc phong cnh, ng thc vt cng nh cc gi tr vn ho hin hu" (Boo, 1991). Nhng gn y, ngi ta cho rng ni dung cn bn ca Du lch sinh thi l tp trung vo mc trch nhim ca con ngi i vi mi trng. Quan im th ng cho rng Du lch sinh thi l du lch hn ch ti a cc suy thoi mi trng do du lch to ra, l s ngn nga cc tc ng tiu cc ln sinh thi, vn ho v thm m. Quan im ch ng cho rng Du lch sinh thi cn phi ng gp vo qun l bn vng mi trng lnh th du lch v phi quan tm n quyn li ca nhn dn a phng. Do , ngi ta a ra mt khi nim mi tng i y hn: "Du lch sinh thi l du lch c trch nhim vi cc khu thin nhin l ni bo tn mi trng v ci thin phc li cho nhn dn a phng". Du lch bn vng l g? "Du lch bn vng l vic p ng cc nhu cu hin ti ca du khch v vng dng du lch m vn bo m nhng kh nng p ng nhu cu cho cc th h tng lai". Du lch bn vng i hi phi qun l tt c cc dng ti nguyn theo cch no chng ta c th p ng cc nhu cu kinh t, x hi v thm m trong khi vn duy tr c bn sc vn ho, cc qu trnh sinh thi c bn, a dng sinh hc v cc h m bo s sng. Mc tiu ca Du lch bn vng l: Pht trin, gia tng s ng gp ca du lch vo kinh t v mi trng. Ci thin tnh cng bng x hi trong pht trin. Ci thin cht lng cuc sng ca cng ng bn a. p ng cao nhu cu ca du khch. Duy tr cht lng mi trng.

Kh quyn tri t hnh thnh nh th no? Kh quyn l lp v ngoi ca tri t vi ranh gii di l b mt thu quyn, thch quyn v ranh gii trn l khong khng gia cc hnh tinh. Kh quyn tri t c hnh thnh do s thot hi nc, cc cht kh t thu quyn v thch quyn. Thi k u, kh quyn ch yu gm hi nc, amoniac, metan, cc loi kh tr v hydro. Di tc dng phn hu ca tia sng mt tri hi nc b phn hu thnh oxy v hydro. Oxy to ra tc ng vi amoniac v metan to ra kh nit v ccbonc. Qu trnh tip din, mt lng hidro nh mt vo khong khng v tr, kh quyn cn li ch yu l hi nc, nit, ccbonc, mt t oxy. Thc vt xut hin trn tri t cng vi qu trnh quang hp to nn mt lng ln oxy v lm gim ng k nng CO2 trong kh quyn. S pht trin mnh m ca ng thc vt trn tri t cng vi s gia tng bi tit, phn hu xc cht ng thc vt, phn hu ym kh ca vi sinh vt lm cho nng kh N2 trong kh quyn tng ln nhanh chng, t ti thnh phn kh quyn hin nay.

11

Kh quyn c my lp? Kh quyn tri t c cu trc phn lp vi cc tng c trng t di ln trn nh sau: Tng i lu, tng bnh lu, tng trung gian, tng in ly. Tng i lu l tng thp nht ca kh quyn, lun c chuyn ng i lu ca khi khng kh b nung t mt t, thnh phn kh kh ng nht. Ranh gii trn ca tng i lu trong khong 7 - 8 km hai cc v 16 - 18 km vng xch o. Tng i lu l ni tp trung nhiu nht hi nc, bi v cc hin tng thi tit chnh nh my, ma, tuyt, ma , bo v.v... Tng bnh lu nm trn tng i lu vi ranh gii trn dao ng trong khong cao 50 km. Khng kh tng bnh lu long hn, t cha bi v cc hin tng thi tit. CAO KHONG 25 KM TRONG TNG BNH lu tn ti mt lp khng kh giu kh Ozon (O3) thng c gi l tng Ozon. Bn trn tng bnh lu cho n cao 80 km c gi l tng trung gian. Nhit tng ny gim dn theo cao. T cao 80 km n 500 km gi l tng nhit, y nhit ban ngy thng rt cao, nhng ban m xung thp. T cao 500 km tr ln c gi l tng in ly. Do tc ng ca tia t ngoi, cc phn t khng kh long trong tng b phn hu thnh cc ion nh nh He+, H+, O++. Tng in ly l ni xut hin cc quang v phn x cc sng ngn v tuyn. Gii hn bn ngoi ca kh quyn rt kh xc nh, thng thng ngi ta c nh vo khong t 1000 - 2000 kilmt.

Cu trc tng ca kh quyn c hnh thnh do kt qu ca lc hp dn v ngun pht sinh kh t b mt tri t, c tc ng to ln trong vic bo v v duy tr s sng tri t. Thnh phn kh quyn gm nhng g ? Thnh phn kh quyn tri t kh n nh theo phng nm ngang v phn d theo phng 15 thng ng. Phn ln khi lng 5.10 tn ca ton b kh quyn tp trung tng i lu v bnh lu. Thnh phn kh quyn tri t gm ch yu l Nit, Oxy, hi nc, CO2, H2, O3, NH4, cc kh tr. Trong tng i lu, thnh phn cc cht kh ch yu tng i n nh, nhng nng CO2 v hi nc dao ng mnh. Lng hi nc thay i theo thi tit kh hu, t 4% th tch vo ma nng m ti 0,4 % khi ma kh lnh. Trong khng kh tng i lu thng c mt lng nht nh kh SO2 v bi. Trong tng bnh lu lun tn ti mt qu trnh hnh thnh v ph hu kh ozon, dn ti vic xut hin mt lp ozon mng vi chiu dy trong iu kin mt khng kh bnh thng khong vi chc xngtimet. Lp kh ny c tc dng ngn cc tia t ngoi chiu xung b mt tri t. Hin nay, do hot ng ca con ngi, lp kh ozon c xu hng mng dn, c th e do ti s sng ca con ngi v sinh vt trn tri t. Hiu ng nh knh l g? Nhit b mt tri t c to nn do s cn bng gia nng lng mt tri n b mt tri t v nng lng bc x ca tri t vo khong khng gian gia cc hnh tinh. Nng lng mt tri ch yu l cc tia sng ngn d dng xuyn qua ca s kh quyn. Trong khi , bc x ca tri t vi nhit b mt trung bnh +16oC l sng di c nng lng thp, d dng b kh quyn gi li. Cc tc nhn gy ra s hp th bc x sng di trong kh quyn l kh CO2, bi, hi nc, kh mtan, kh CFC v.v... "Kt qu ca s ca s trao i khng cn bng v nng lng gia tri t vi khng gian xung quanh, dn n s gia tng nhit ca kh quyn tri t. Hin tng ny din ra theo c ch tng t nh nh knh trng cy v c gi l Hiu ng nh knh".

12

S gia tng tiu th nhin liu ho thch ca loi ngi ang lm cho nng kh CO2 ca kh quyn tng ln. S gia tng kh CO2 v cc kh nh knh khc trong kh quyn tri t lm nhit tri t tng ln. Theo tnh ton ca cc nh khoa hc, khi nng CO2 trong kh quyn tng gp i, th nhit b mt tri t tng ln khong 3oC. Cc s liu nghin cu cho thy nhit tri t tng 0,5oC trong khong thi gian t 1885 n 1940 do thay i ca nng CO2 trong kh quyn t 0,027% n 0,035%. D bo, nu khng c bin php o khc phc hiu ng nh knh, nhit tri t s tng ln 1,5 - 4,5 C vo nm 2050. Vai tr gy nn hiu ng nh knh ca cc cht kh c xp theo th t sau: CO2 => CFC => CH4 => O3 =>NO2. S gia tng nhit tri t do hiu ng nh knh c tc ng mnh m ti nhiu mt ca mi trng tri t. Nhit tri t tng s lm tan bng v dng cao mc nc bin. Nh vy, nhiu vng sn xut lng thc tr ph, cc khu ng dn c, cc ng bng ln, nhiu o thp s b chm di nc bin. S nng ln ca tri t lm thay i iu kin sng bnh thng ca cc sinh vt trn tri t. Mt s loi sinh vt thch nghi vi iu kin mi s thun li pht trin. Trong khi nhiu loi b thu hp v din tch hoc b tiu dit. Kh hu tri t s b bin i su sc, cc i kh hu c xu hng thay i. Ton b iu kin sng ca tt c cc quc gia b xo ng. Hot ng sn xut nng nghip, lm nghip, thu hi sn b nh hng nghim trng. Nhiu loi bnh tt mi i vi con ngi xut hin, cc loi dch bnh lan trn, sc kho ca con ngi b suy gim.

Bin i kh hu l g? "Bin i kh hu tri t l s thay i ca h thng kh hu gm kh quyn, thu quyn, sinh quyn, thch quyn hin ti v trong tng lai bi cc nguyn nhn t nhin v nhn to". Nguyn nhn chnh lm bin i kh hu tri t l do s gia tng cc hot ng to ra cc cht thi kh nh knh, cc hot ng khai thc qu mc cc b hp th v b cha kh nh knh nh sinh khi, rng, cc h sinh thi bin, ven b v t lin khc. Cc biu hin ca s bin i kh hu tri t gm: S nng ln ca kh quyn v tri t ni chung. S thay i thnh phn v cht lng kh quyn c hi cho mi trng sng ca con ngi v cc sinh vt trn tri t. S dng cao mc nc bin do tan bng dn ti s ngp ng ca cc vng t thp, cc o nh trn bin. S di chuyn ca cc i kh hu tn ti hng nghn nm trn cc vng khc nhau ca tri t dn ti nguy c e do s sng ca cc loi sinh vt, cc h sinh thi v hot ng ca con ngi. S thay i cng hot ng ca qu trnh hon lu kh quyn, chu trnh tun hon nc trong t nhin v cc chu trnh sinh a ho khc. S thay i nng sut sinh hc ca cc h sinh thi, cht lng v thnh phn ca thu quyn, sinh quyn, cc a quyn.

Cc quc gia trn th gii hp ti New York ngy 9/5/1992 v thng qua Cng c Khung v Bin i kh hu ca Lin Hp Quc. Cng c ny t ra mc tiu n nh cc nng kh quyn mc c th ngn nga c s can thip ca con ngi i vi h thng kh hu. Mc phi t nm trong mt khung thi gian cc h sinh thi thch nghi mt cch t nhin vi s thay i kh hu, bo m vic sn xut lng thc khng b e do v to kh nng cho s pht trin kinh t tin trin mt cch bn vng.

13

 nhim khng kh l g? V sao khng kh b nhim? " nhim khng kh l s c mt mt cht l hoc mt s bin i quan trng trong thnh phn khng kh, lm cho khng kh khng sch hoc gy ra s to mi, c mi kh chu, gim tm nhn xa (do bi)". C rt nhiu ngun gy nhim khng kh. C th chia ra thnh ngun t nhin v ngun nhn to. a. Ngun t nhin: Ni la: Ni la phun ra nhng nham thch nng v nhiu khi bi giu sunfua, mtan v nhng loi kh khc. Khng kh cha bi lan to i rt xa v n c phun ln rt cao. Chy rng: Cc m chy rng v ng c bi cc qu trnh t nhin xy ra do sm chp, c st gia thm thc vt kh nh tre, c. Cc m chy ny thng lan truyn rng, pht thi nhiu bi v kh. Bo bi gy nn do gi mnh v bo, ma bo mn t sa mc, t trng v gi thi tung ln thnh bi. Nc bin bc hi v cng vi sng bin tung bt mang theo bi mui lan truyn vo khng kh. Cc qu trnh phn hu, thi ra xc ng, thc vt t nhin cng pht thi nhiu cht kh, cc phn ng ho hc gia nhng kh t nhin hnh thnh cc kh sunfua, nitrit, cc loi mui v.v... Cc loi bi, kh ny u gy nhim khng kh.

b. Ngun nhn to: Ngun gy nhim nhn to rt a dng, nhng ch yu l do hot ng cng nghip, t chy nhin liu ho thch v hot ng ca cc phng tin giao thng. Ngun nhim cng nghip do hai qu trnh sn xut gy ra: Qu trnh t nhin liu thi ra rt nhiu kh c i qua cc ng khi ca cc nh my vo khng kh. Do bc hi, r r, tht thot trn dy chuyn sn xut sn phm v trn cc ng ng dn ti. Ngun thi ca qu trnh sn xut ny cng c th c ht v thi ra ngoi bng h thng thng gi.

Cc ngnh cng nghip ch yu gy nhim khng kh bao gm: nhit in; vt liu xy dng; ho cht v phn bn; dt v giy; luyn kim; thc phm; Cc x nghip c kh; Cc nh my thuc ngnh cng nghip nh; Giao thng vn ti; bn cnh phi k n sinh hot ca con ngi. Cc tc nhn no gy nhim khng kh? Cc cht v tc nhn gy nhim khng kh gm: Cc loi oxit nh: nit oxit (NO, NO2), nit ioxit (NO2), SO2, CO, H2S v cc loi kh halogen (clo, brom, it). Cc hp cht flo. Cc cht tng hp (te, benzen). Cc cht l lng (bi rn, bi lng, bi vi sinh vt), nitrat, sunfat, cc phn t cacbon, sol kh, mui, khi, sng m, phn hoa. Cc loi bi nng, bi t, , bi kim loi nh ng, ch, st, km, niken, thic, caimi... Kh quang ho nh ozn, FAN, FB2N, NOX, anehyt, etylen... Cht thi phng x. Nhit . Ting n.

14

Su tc nhn nhim u sinh ra ch yu do qu trnh t chy nhin liu v sn xut cng nghip. Cc tc nhn nhim khng kh c th phn thnh hai dng: dng hi kh v dng phn t nh. Tuy nhin, phn ln cc tc nhn nhim u gy tc hi i vi sc khe con ngi. Tc nhn nhim c chia lm hai loi: s cp v th cp. Sunfua ioxit sinh ra do t chy than l tc nhn nhim s cp. N tc ng trc tip ti b phn tip nhn. Sau , kh ny li lin kt vi xy v nc ca khng kh sch to thnh axit sunfuric (H2SO4) ri xung t cng vi nc ma, lm thay i pH ca t v ca thu vc, tc ng xu ti nhiu thc vt, ng vt v vi sinh vt. Nh vy, ma axit l tc nhn nhim th cp c to thnh do s kt hp SO2 vi nc. Cng c nhng trng hp, cc tc nhn khng gy nhim, lin kt quang ho vi nhau to thnh tc nhn nhim th cp mi, gy tc ng xu. C th sinh vt phn ng i vi cc tc nhn nhim ph thuc vo nng nhim v thi gian tc ng. Mc nhim khng kh c biu th nh th no? C quan Bo v mi trng ca M biu th nhim khng kh bng ch s chun nhim (PSI), theo ngng an ton v nguy him i vi sc kho ca ngi. PSI l mt ch s thu c khi tnh ti nhiu ch s nhim, v d tng cc ht l lng, SO2,CO, O3, NO2 c tnh theo g/m3/gi hoc trong 1 ngy. Nu PSI t 0-49 l khng kh c cht lng tt. Nu PSI t 50-100 l trung bnh, khng nh hng ti sc kho ca ngi. Nu PSI t 100-199 l khng tt. Nu PSI t 200-299 l rt khng tt. Nu PSI t 300-399 l nguy him, lm pht sinh mt s bnh. Nu PSI trn 400 l rt nguy him, c th gy cht ngi.

Da vo ch s PSI, m nhng ngi c tui v sc kho khc nhau s c thng bo trc v gim cc hot ng ngoi tri. Cc kh nhn to no gy nhim khng kh nguy him nht i vi con ngi v kh quyn tri t? Cc kh nhn to nguy him nht i vi sc kho con ngi v kh quyn tri t c bit n gm: Cacbon ioxit (CO2); Dioxit Sunfua (SO2).; Cacbon monoxit (CO); Nit oxit (N2O); Clorofluorocacbon (cn gi l CFC) v Mtan (CH4). 1. Ccbon ioxit (CO2): CO2 vi hm lng 0,03% trong kh quyn l nguyn liu cho qu trnh quang hp sn xut nng sut sinh hc s cp cy xanh. Thng thng, lng CO2 sn sinh mt cch t nhin cn bng vi lng CO2 c s dng cho quang hp. Hai loi hot ng ca con ngi l t nhin liu ho thch v ph rng lm cho qu trnh trn mt cn bng, c tc ng xu ti kh hu ton cu. 2. ioxit Sunfua (SO2): ioxit sunfua (SO2) l cht gy nhim khng kh c nng thp trong kh quyn, tp trung ch yu tng i lu. Dioxit sunfua sinh ra do ni la phun, do t nhin liu than, du, kh t, sinh khi thc vt, qung sunfua,.v.v... SO2 rt c hi i vi sc kho ca ngi v sinh vt, gy ra cc bnh v phi kh ph qun. SO2 trong khng kh khi gp oxy v nc to thnh axit, tp trung trong nc ma gy ra hin tng ma axit. 3. Cacbon monoxit (CO): CO c hnh thnh do vic t chy khng ht nhin liu ho thch nh than, du v mt s cht hu c khc. Kh thi t cc ng c xe my l ngun gy nhim CO ch yu cc thnh ph. Hng nm trn ton cu sn sinh khong 600 triu tn CO. CO khng c vi thc vt v cy xanh c th chuyn ho CO => CO2 v s dng n trong qu trnh quang hp. V vy, thm thc vt c xem l tc nhn t nhin c tc dng

15

lm gim nhim CO. Khi con ngi trong khng kh c nng CO khong 250 ppm s b t vong. 4. Nit oxit (N2O): N2O l loi kh gy hiu ng nh knh, c sinh ra trong qu trnh t cc nhin liu ho thch. Hm lng ca n ang tng dn trn phm vi ton cu, hng nm khong t 0,2 -,3%. Mt lng nh N2O khc xm nhp vo kh quyn do kt qu ca qu trnh nitrat ho cc loi phn bn hu c v v c. N2O xm nhp vo khng kh s khng thay i dng trong thi gian di, ch khi t ti nhng tng trn ca kh quyn n mi tc ng mt cch chm chp vi nguyn t oxy. 5. Clorofluorocacbon (vit tt l CFC): CFC l nhng ho cht do con ngi tng hp s dng trong nhiu ngnh cng nghip v t xm nhp vo kh quyn. CFC 11 hoc CFCl3 hoc CFCl2 hoc CF2Cl2 (cn gi l freon 12 hoc F12) l nhng cht thng dng ca CFC. Mt lng nh CFC khc l CHC1F2 (hoc F22), CCl4 v CF4 cng xm nhp vo kh quyn. C hai hp cht CFC 11 v CFC 12 hoc freon u l nhng hp cht c ngha kinh t cao, vic sn xut v s dng chng tng ln rt nhanh trong hai thp k va qua. Chng tn ti c dng sol kh v khng sol kh. Dng sol kh thng lm tn hi tng zn, do l s bo ng v mi trng, nhng dng khng sol kh th vn tip tc sn xut v ngy cng tng v s lng. CFC c tnh n nh cao v khng b phn hu. Khi CFC t ti thng tng kh quyn chng s c cc tia cc tm phn hu. Tc phn hu CFC s rt nhanh nu tng zn b tn thng v cc bc x cc tm ti c nhng tng kh quyn thp hn. 6. Mtan (CH4): Mtan l mt loi kh gy hiu ng nh knh. N c sinh ra t cc qu trnh sinh hc, nh s men ho ng rut ca ng vt c guc, cu v nhng ng vt khc, s phn gii k kh t ngp nc, rung la, chy rng v t nhin liu ho thch. CH4 thc y s xy ho hi nc tng bnh lu. S gia tng hi nc gy hiu ng nh knh mnh hn nhiu so vi hiu ng trc tip ca CH4. Hin nay hng nm kh quyn thu nhn khong t 400 n 765x1012g CH4. Tng Ozon l g? Kh Ozon gm 3 nguyn t oxy (03). Tng bnh lu nm trn tng i lu vi ranh gii trn dao ng trong khong cao 50 km. CAO KHONG 25 KM TRONG TNG bnh lu tn ti mt lp khng kh giu kh Ozon (O3) thng c gi l tng Ozon. Hm lng kh Ozon trong khng kh rt thp, chim mt phn triu, ch cao 25 - 30 km, kh Ozon mi m c hn (chim t l 1/100.000 trong kh quyn). Ngi ta gi tng kh quyn cao ny l tng Ozon. Nu tng Ozon b thng, mt lng ln tia t ngoi s chiu thng xung Tri t. Con ngi sng trn Tri t s mc bnh ung th da, thc vt khng chu ni nhiu tia t ngoi chiu vo s b mt dn kh nng min dch, cc sinh vt di bin b tn thng v cht dn. Bi vy cc nc trn th gii u rt lo s trc hin tng thng tng Ozon. Nguyn nhn no dn n thng tng Ozon? Thng 10 nm 1985, cc nh khoa hc Anh pht hin thy tng kh ozon trn khng trung Nam cc xut hin mt "l thng" rt ln, bng din tch nc M. Nm 1987, cc nh khoa hc c li pht hin tng kh ozon vng tri Bc cc c hin tng mng dn, c ngha l chng bao lu na tng ozon Bc cc cng s b thng. Tin ny nhanh chng c truyn khp th gii v lm chn ng d lun. Cc nh khoa hc u cho rng, nguyn nhn ny c lin quan ti vic sn xut v s dng t lnh trn th gii. S d t lnh c th lm lnh v bo qun thc phm c lu l v trong h thng ng dn khp kn pha sau t lnh c cha loi dung dch freon th lng (thng gi l "gas"). Nh c dung dch ho hc ny t lnh mi lm lnh c. Dung dch freon c th bay hi thnh th kh. Khi chuyn sang th kh, freon bc thng ln tng ozon trong kh quyn Tri t v ph v kt cu tng ny, lm gim nng kh ozon.

16

Khng nhng t lnh, my lnh cn dng n freon m trong dung dch git ty, bnh cu ho cng s dng freon v cc cht thuc dng freon. Trong qu trnh sn xut v s dng cc ho cht khng trnh khi tht thot mt lng ln hot cht dng freon bc hi bay ln ph hu tng ozon. Qua chng ta thy rng, tng zon b thng chnh l do cc cht kh thuc dng freon gy ra, cc ho cht khng t c trong thin nhin m do con ngi to ra. R rng, con ngi l th phm lm thng tng ozon, e do sc kho ca chnh mnh, Sm ngng sn xut v s dng cc ho cht dng freon l bin php hu hiu nht cu tng ozon. Nhiu hi tho quc t bn tnh cc bin php khc phc nguy c thng rng tng ozon. 112 nc thuc khi Cng ng Chu u (EEC) nht tr n cui th k ny s chm dt sn xut v s dng cc ho cht thuc dng freon. V vy cc nh khoa hc ang nghin cu sn xut loi ho cht khc thay th cc ho cht dng freon, ng thi s chuyn giao cng ngh sn xut cho cc nc ang pht trin. C nh vy, vic ngng sn xut freon mi tr thnh hin thc. Mun t c yu cu thit thc ny, khng ch ring mt vi nc m c th gii u phi c gng th mi c th bo v c tng ozon ca Tri t. Ma axit l g? Ma axit c pht hin ra u tin nm 1948 ti Thu in. Nguyn nhn l v con ngi t nhiu than , du m. Trong than v du m thng cha mt lng lu hunh, cn trong khng kh li rt nhiu kh nit. Trong qu trnh t c th sinh ra cc kh Sunfua ioxit (SO2), Nit ioxit (NO2). Cc kh ny ho tan vi hi nc trong khng kh to thnh cc ht axit sunfuaric (H2SO4), axit nitric (HNO3). Khi tri ma, cc ht axit ny tan ln vo nc ma, lm pH ca nc ma gim. Nu nc ma c pH di 5,6 c gi l ma axit. Do c chua kh ln, nc ma c th ho tan c mt s bi kim loi v xit kim loi c trong khng kh nh xit ch,... lm cho nc ma tr nn c hn i vi cy ci, vt nui v con ngi. Ma axit nh hng xu ti cc thu vc (ao, h). Cc dng chy do ma axit vo h, ao s lm pH ca h, ao gim i nhanh chng, cc sinh vt trong h, ao suy yu hoc cht hon ton. H, ao tr thnh cc thu vc cht. Ma axit nh hng xu ti t do nc ma ngm xung t lm tng chua ca t, ho tan cc nguyn t trong t cn thit cho cy nh canxi (Ca), Magi (Mg),... lm suy thoi t, cy ci km pht trin. L cy gp ma axit s b "chy" lm chm, mm s cht kh, lm cho kh nng quang hp ca cy gim, cho nng sut thp. Ma axit cn ph hu cc vt liu lm bng kim loi nh st, ng, km,... lm gim tui th cc cng trnh xy dng. V sao bui sm, khng kh trong thnh ph li b nhim rt nng? Xa nay chng ta thng nghe ni "khng kh bui sm trong lnh nht" v mi ngi dn thnh ph thng tp luyn, chy nhy, hot ng th dc th thao vo sng sm hng ngy. Nhng gn y, cc nh khoa hc li cnh tnh rng nhng thnh ph c ngnh cng nghip v giao thng vn ti pht trin, khng kh bui sm khng nhng trong lnh m cn b nhim rt nng. V sao cc nh khoa hc li a ra kt lun tri ngc vi nhn nh lu nay ca nhiu ngi ? Mc trong lnh ca khng kh c quyt nh bi thnh phn cc cht trong khng kh, nht l nhng cht c hi i vi c th con ngi. Ban ngy, nh nng mt tri lm nhit khng kh tng cao, khi thi ca cc nh my, xe c v bi t ct do cc loi xe cun ln bay lng l trong khng kh. n khi mt tri ln, nhit khng kh gim dn. Qua mt m, mt t mt dn, nhit lng to vo khng trung cch mt t my trm mt hnh thnh tng khng kh trn nng di lnh, ging nh chic ni p xung mt t. Lc ny

17

khi thi ca cc nh my khng th bc ln cao to vo tng my m ch lun qun gn mt t vi nng mi lc mt m c. Nu lc ny trn mt t lng gi, nhim khng kh s cng tng. V th, cc nh khoa hc khuyn dn c cc thnh ph cng nghip nn chuyn thi gian tp th dc v rn luyn c th t sng sm sang khong 10 gi sng v 3 gi chiu l thch hp nht. V sao khng kh trong nh cng b nhim? Hin nay nhiu gia nh nc ta vn dng than lm cht t. Bp than thi ra mt lng kh cacbonic kh ln, nhng d dng bp ga hoc bp du trong nh cng khng trnh c vic thi ra kh cacbonic. Ngoi ra, trong qu trnh xo nu thc n s bc ra cc ht cht du m lm nhim khng kh trong bp. Mt khc, iu kin sng hin nay cc thnh ph cn cht chi, c th con ngi lun to ra kh cacbonic v m hi, cha k nhng ngi ht thuc l thi ra mt lng ln khi thuc lm nhim khng kh trong nh . Nhng ni n o hoc gi rt, ngi ta li thng ng kn ca s ( chng n v chng rt) khin cc loi kh c hi khng thot ra ngoi c. Nhng dng mi s dng trong cc gia nh nh thm nilon, giy dn tng, nha, v.v...cng em theo vo phng cc cht nhim nh toluen, metylbenzen, formalehyt,... Nhng ho cht ny u rt c hi i vi sc khe con ngi. Nu trong nh c nui ch, mo v trng nhiu hoa, cy cnh s lm tng thm lng kh cacbonic v mi hi trong phng . Bi v cc tp cht kh k trn lun bay l lng trong khng kh km theo cc loi vi trng, d nhin s nh hng khng tt ti sc khe con ngi. Mun gii quyt vn nhim khng kh trong nh , cn m nhiu ca s thng kh, thng xuyn qut dn lau chi nh ca, lm v sinh c nhn u n v khng nn nui ng vt trong phng . Khng kh trong thnh ph v lng qu khc nhau nh th no? Vo ma h, khi i t thnh ph v lng qu, ta cm thy khng kh hai vng khc nhau rt r rt. Nhng ngi thng sng thn qu cng rt t ho v khng kh trong lnh ni mnh c tr. Cc nh khoa hc nghin cu v ch ra nhng khc nhau c bn trong khng kh hai vng l: Th nht: Khng kh thnh ph thng c nhiu vi khun, vi trng gy bnh hn nng thn, bi v trong thnh ph mt dn cao, trao i hng ho nhiu, sn xut v xy dng pht trin, to ra lng rc ln, phn tn, kh thu gom kp thi, gy nhim mi trng. Ngi t cc vng khc nhau qua li nhiu, mang mm bnh t nhiu ni n. Khng kh lu thng km v vng nh cao tng, cng to c hi cho vi trng gy bnh tp trung v tn ti lu hn. nng thn, mt dn, lu lng ngi v hng ho qua li u thp, nn cht thi t, ch yu l cht hu c, mt loi rc thi c th dng lm phn bn rung. Nng thn ngi tha, nhiu cy xanh to cm gic ti mt, d chu, li c kh nng tit ra c nhng cht khng khun thc vt, nn lng vi trng gy bnh trong khng kh cng t hn. Th hai: Nhit khng kh thnh ph cao hn nng thn, cn m li thp hn. Vo ma h, nhit khng kh thnh ph c th cao hn cc vng nng thn t 2 n 60C, nhit 0 ti nhng b mt ph gch, b tng cao hn nhit khng kh t 5 n 8 C. l do thnh ph khng kh lu thng km, lm gim s phn tn nhit. Nhiu xe my, t i li, nhiu nh my, x nghip sn xut dng l t, thi nhiu nhit vo khng kh. Gch, b tng, ng nha hp th bc x mt tri rt tt, nng ln v to nhit vo khng kh. Mt nc

18

ao h li t, t b ph gch, nha, b tng khng cho nc trong t bc hi, va khng tiu hao c nhit, va lm khng kh kh hn. nng thn, ngc li, khng kh khng b che chn nn lu thng tt hn. Cc ngun thi nhit nhn to nh thnh ph t hn nhiu. Cy ci li nhiu, to mt lp ph tt chn khng cho nh sng mt tri trc tip t nng t v cn tiu th mt phn nng lng mt tri cho quang hp. Mt t v mt nc u bc hi tt, tiu th bt nng lng t nh nng mt tri. Th ba: Khng kh thnh ph nhiu bi bn hn khng kh nng thn do trong thnh ph tp trung nhiu nh my x nghip, thi nhiu khi, bi, kh c. Vic xy dng, o t, chuyn ch vt liu din ra thng xuyn, rc thi khng dn kp, l ngun to ra bi bn ng k. Trn ng ph xe my, t thng xuyn i li, nghin vn t ct v cun bi bay ln. Khng kh kh nng, lm cho bi l lng nhiu v lu hn. B mt thnh ph khng bng phng, nhiu nh cao thp khc nhau, cng d to cc vng gi xoy, cun bi bay ln. Th t: Trong thnh ph, ng c t, xe my, cc hot ng sn xut, bun bn, gii tr to ra nhiu ting n. Thnh ph li khng c nhiu cc di cy xanh cn ting n, m ch c nhiu nh xy, b tng, lm cho sng m di i, di li, hn n v kh chu hn. Th nm: Khng kh thnh ph, nht l nhng vng cng nghip v giao thng pht trin, thng c cha rt nhiu kh c hi nh xit ca lu hunh, nit, cacbon, ch... Cc cht ny c tc ng xu ti sc kho con ngi v mi trng gy nn cc bnh pht sinh t nhim khng kh. Tm li, khng kh thnh ph thng b nhim nng n hn nhiu so vi khng kh nng thn, do khng c li cho tm l v sc kho con ngi. Nhiu quc gia trn th gii v ang u t nhiu cng sc v tin ca cho vic nghin cu tm ra nhng gii php khc phc hin trng nhim mi trng nng n ti cc thnh ph ln. Tuy nhin vn vn cha th gii quyt ngay c. Nhng ngi ang sng trong cc thnh ph, th ng dn cn hiu r nhng nhc im ca mi trng ni y, t c bin php bo v v tham gia vo s nghip bo v mi trng chung ca c cng ng. t l g? t hnh thnh nh th no? "t hay th nhng l lp ngoi cng ca thch quyn b bin i t nhin di tc ng tng hp ca nc, khng kh, sinh vt". Cc thnh phn chnh ca t l cht khong, nc, khng kh, mn v cc loi sinh vt t vi sinh vt cho n cn trng, chn t v.v... Thnh phn chnh ca t c trnh by trong hnh sau: t c cu trc hnh thi rt c trng, xem xt mt phu din t c th thy s phn tng cu trc t trn xung di nh sau: Tng thm mc v r c c phn hu mc khc nhau. Tng mn thng c mu thm hn, tp trung cc cht hu c v dinh dng ca t. Tng ra tri do mt phn vt cht b ra tri xung tng di. Tng tch t cha cc cht ho tan v ht st b ra tri t tng trn. Tng m b bin i t nhiu nhng vn gi c cu to ca . Tng gc cha b phong ho hoc bin i.

Mi mt loi t pht sinh trn mi loi , trong iu kin thi tit v kh hu tng t nhau u c cng mt kiu cu trc phu din v dy.

19

Thnh phn khong ca t bao gm ba loi chnh l khong v c, khong hu c v cht hu c. Khong v c l cc mnh khong vt hoc v vn v ang b phn hu thnh cc khong vt th sinh. Cht hu c l xc cht ca ng thc vt v ang b phn hu bi qun th vi sinh vt trong t. Khong hu c ch yu l mui humat do cht hu c sau khi phn hu to thnh. Ngoi cc loi trn, nc, khng kh, cc sinh vt v keo st tc ng tng h vi nhau to thnh mt h thng tng tc cc vng tun hon ca cc nguyn t dinh dng nit, phtpho, v.v... Cc nguyn t ho hc trong t tn ti di dng hp cht v c, hu c c hm lng bin ng v ph thuc vo qu trnh hnh thnh t. Thnh phn ho hc ca t v m giai on u ca qu trnh hnh thnh t c quan h cht ch vi nhau. V sau, thnh phn ho hc ca t ph thuc nhiu vo s pht trin ca t, cc qu trnh ho, l, sinh hc trong t v tc ng ca con ngi. S hnh thnh t l mt qu trnh lu di v phc tp, c th chia cc qu trnh hnh thnh t thnh ba nhm: Qu trnh phong ho, qu trnh tch lu v bin i cht hu c trong t, qu trnh di chuyn khong cht v vt liu hu c trong t. Tham gia vo s hnh thnh t c cc yu t: gc, sinh vt, ch kh hu, a hnh, thi gian. Cc yu t trn tng tc phc tp vi nhau to nn s a dng ca cc loi t trn b mt thch quyn. Bn cnh qu trnh hnh thnh t, a hnh b mt tri t cn chu s tc ng phc tp ca nhiu hin tng t nhin khc nh ng t, ni la, nng cao v st ln b mt, tc ng ca nc ma, dng chy, sng bin, gi, bng h v hot ng ca con ngi. Cc nguyn t ho hc v sinh vt trong t c phn chia nh th no? Theo hm lng v nhu cu dinh dng i vi cy trng, cc nguyn t ho hc ca t c chia thnh ba nhm: Nguyn t a lng: O, Si, Al, Fe, Ca, Mg, K, P, S, N, C, H. Nguyn t vi lng: Mn, Zn, Cu, B, Mo, Co.v.v... Nguyn t phng x: U, Th, Ra v.v...

Hm lng cc nguyn t trn dao ng trong phm vi rng, ph thuc vo loi t v cc qu trnh s dng t. Sinh vt trong t c chia lm ba nhm ch yu: thc vt, vi sinh vt v ng vt t. Thc vt ch yu l cc loi thc vt bc cao c kh nng quang hp tng hp ra cc cht hu c nhm C6H12O6. Vi sinh vt gm vi khun, nm, to chim khong 0,2 - 0,3 % lng cht hu c ca t. Vi khun trong t c nhiu nhm nh nhm phn hu hyrat cacbon, nhm chuyn ho nit, nhm vi khun lu hunh, st, mangan, phtpho v.v...

Vi sinh vt t c nhim v phn gii xc ng, thc vt, tch lu cht dinh dng t mi trng xung quanh. ng vt t gm giun t, tiu tc, nhuyn th v ng vt c xng tham gia tch cc vo qu trnh phn hu xc ng thc vt, o xi t, to iu kin cho khng kh, nc v vi sinh vt thc hin qu trnh phn hu cht hu c, gip cho thc vt bc cao d dng ly c cht dinh dng t t. Ti nguyn t l g? t l mt dng ti nguyn vt liu ca con ngi. t c hai ngha: t ai l ni , xy dng c s h tng ca con ngi v th nhng l mt bng sn xut nng lm nghip. t theo ngha th nhng l vt th thin nhin c cu to c lp lu i, hnh thnh do kt qu ca nhiu yu t: gc, ng thc vt, kh hu, a hnh v thi

20

gian. Thnh phn cu to ca t gm cc ht khong chim 40%, hp cht humic 5%, khng kh 20% v nc 35%. Gi tr ti nguyn t c o bng s lng din tch (ha, km2) v ph ( mu m thch hp cho trng cy cng nghip v lng thc).

Ti nguyn t ca th gii theo thng k nh sau: Tng din tch 14.777 triu ha, vi 1.527 triu ha t ng bng v 13.251 triu ha t khng ph bng. Trong , 12% tng din tch l t canh tc, 24% l ng c, 32% l t rng v 32% l t c tr, m ly. Din tch t c kh nng canh tc l 3.200 triu ha, hin mi khai thc hn 1.500 triu ha. T trng t ang canh tc trn t c kh nng canh tc cc nc pht trin l 70%; cc nc ang pht trin l 36%. Ti nguyn t ca th gii hin ang b suy thoi nghim trng do xi mn, ra tri, bc mu, nhim mn, nhim phn v nhim t, bin i kh hu. Hin nay 10% t c tim nng nng nghip b sa mc ho. t l mt h sinh thi hon chnh nn thng b nhim bi cc hot ng cu con ngi. nhim t c th phn loi theo ngun gc pht sinh thnh nhim do cht thi cng nghip, cht thi sinh hot, cht thi ca cc hot ng nng nghip, nhim nc v khng kh t cc khu dn c tp trung. Cc tc nhn gy nhim c th phn loi thnh tc nhn ho hc, sinh hc v vt l. ph nhiu ca t l g? " ph nhiu ca t hay cn gi l kh nng sn xut ca t l tng hp cc iu kin, cc yu t m bo cho cy trng sinh trng v pht trin tt". Nhng iu kin l: y cc cht dinh dng cn thit dng d tiu i vi cy trng. m thch hp. Nhit thch hp. Ch khng kh thch hp cho h hp ca thc vt v hot ng ca vi sinh vt. Khng c c cht. Khng c c di, t ti xp m bo cho h r pht trin.

Do , mun tng ph nhiu ca t v thu c nng sut cao, n nh, cn phi tc ng ng thi cc yu t i vi i sng cy trng. C th dng cc bin php nh thu li, k thut lm t, phn bn, ch canh tc,... ci to t. Th no l nhim mi trng t? " nhim mi trng t c xem l tt c cc hin tng lm nhim bn mi trng t bi cc cht nhim". Ngi ta c th phn loi t b nhim theo cc ngun gc pht sinh hoc theo cc tc nhn gy nhim. Nu theo ngun gc pht sinh c: nhim t do cc cht thi sinh hot. nhim t do cht thi cng nghip. nhim t do hot ng nng nghip.

Tuy nhin, mi trng t c nhng c th v mt s tc nhn gy nhim c th cng mt ngun gc nhng li gy tc ng bt li rt khc bit. Do , ngi ta cn phn loi nhim t theo cc tc nhn gy nhim:

21

nhim t do tc nhn ho hc: Bao gm phn bn N, P (d lng phn bn trong t), thuc tr su (clo hu c, DDT, lindan, aldrin, photpho hu c v.v.), cht thi cng nghip v sinh hot (kim loi nng, kim, axit v.v...). nhim t do tc nhn sinh hc: Trc khun l, thng hn, cc loi k sinh trng (giun, sn v.v...). nhim t do tc nhn vt l: Nhit (nh hng n tc phn hu cht thi 90 131 137 ca sinh vt), cht phng x (U ran, Thori, Sr , I , Cs ).

Cht nhim n vi t qua nhiu u vo, nhng u ra th rt t. u vo c nhiu v cht nhim c th t trn tri ri xung, t nc chy vo, do con ngi trc tip "tng" cho t, m cng c th khng mi m n. u ra rt t v nhiu cht nhim sau khi thm vo t s lu li trong . Hin tng ny khc xa vi hin tng nhim nc sng, y ch cn cht nhim ngng xm nhp th kh nng t vn ng ca khng kh v nc s nhanh chng tng kh cht nhim ra khi chng. t khng c kh nng ny, nu thnh phn cht nhim qu nhiu, con ngi mun kh nhim cho t s gp rt nhiu kh khn v tn nhiu cng sc. Cc h thng sn xut tc ng n mi trng t nh th no? Dn s trn tri t tng ln, i hi lng lng thc, thc phm ngy cng nhiu v con ngi phi p dng nhng phng php tng mc sn xut v cng khai thc ph ca t. Nhng bin php ph bin nht l: Tng cng s dng cc cht ho hc trong nng, lm nghip nh phn bn, thuc tr su, thuc dit c. S dng cc cht tng cng sinh trng c li cho vic thu hoch. S dng cng c v k thut hin i. M rng mng li ti tiu.

Tt c cc bin php ny u tc ng mnh n h sinh thi v mi trng t: Lm o ln cn bng sinh thi do s dng thuc tr su. Lm nhim mi trng t do s dng thuc tr su. Lm mt cn bng dinh dng. Lm xi mn v thoi ho t. Ph hu cu trc ca t v cc t chc sinh hc ca chng do s dng cc thit b, my mc nng. Lm mn ho hay chua phn do ch ti tiu khng hp l.

t cc khu vc cng nghip v th b nhim nh th no? Qu trnh pht trin cng nghip v th cng nh hng n cc tnh cht vt l v ho hc ca t. Nhng tc ng v vt l nh xi mn, nn cht t v ph hu cu trc t do cc hot ng xy dng, sn xut v khai thc m. Cc cht thi rn, lng v kh u c tc ng n t. Cc cht thi c th c tch lu trong t trong thi gian di gy ra nguy c tim tng i vi mi trng. Ngi ta phn chia cc cht thi gy nhim t lm 4 nhm: Cht thi xy dng, cht thi kim loi, cht thi kh, cht thi ho hc v hu c. Cht thi xy dng nh gch, ngi, thu tinh, ng nha, dy cp, b tng,... trong t rt kh b phn hu. Cht thi kim loi, c bit l cc kim loi nng nh Ch, Km, ng, Ni ken, Cadimi... thng c nhiu cc khu khai thc m, cc khu cng nghip. Cc kim loi ny tch lu trong t v thm nhp vo c th theo chui thc n v nc ung, nh hng nghim trng ti sc kho.

22

Cc cht thi kh v phng x pht ra ch yu t cc nh my nhit in, cc khu vc khai thc than, cc khu vc nh my in nguyn t, c kh nng tch lu cao trong cc loi t giu khong st v cht mn. Cc cht thi gy nhim t mc ln l cc cht ty ra, phn bn, thuc bo v thc vt, thuc nhum, mu v, cng nghip sn xut pin, thuc da, cng nghip sn xut ho cht. Nhiu loi cht hu c n t nc cng, rnh thnh ph, nc thi cng nghip c s dng lm ngun nc ti trong sn xut cng l tc nhn gy nhim t.

Hoang mc ho l g? "Hoang mc ho l qu trnh suy thoi t do nhng thay i v kh hu v do tc ng ca con ngi". Hoang mc ho c bit tc ng mnh i vi cc vng t kh hn m v mt sinh thi b suy yu. Hoang mc ho gy ra s suy gim v sn xut lng thc, s ngho i. Hin nay c ti 70% tng s cc vng t kh hn ca th gii (3,6 t hecta) b nh hng do suy thoi. ngn chn nn hoang mc ho, vic s dng t, bao gm c vn trng trt v chn th, phi c tin hnh mt cch ng n v mt mi trng, c th chp nhn c v mt x hi v c tnh kh thi. Mt trong nhng cng c chng hoang mc ho l vic trng cy ci v cc loi thc vt khc c th gi nc v duy tr c cht lng t. u tranh vi hoang mc ho, cc Chnh ph phi: Thc hin cc k hoch quc gia s dng t bn vng v qun l lu bn ti nguyn nc. y nhanh cc chng trnh trng cy theo hng trng nhng loi cy pht trin nhanh, cc cy a phng c sc chu hn tt v cc loi thc vt khc. To iu kin gip lm gim nhu cu ci t thng qua cc chng trnh s dng cc loi nng lng c hiu qu v nng lng thay th. Nhng ngi sng nng thn cn c hun luyn v vic bo v t v nc, khai thc nc, nng lm kt hp v ti tiu thu li quy m nh. Cn phi c chng trnh quc gia chng hoang mc ho nhm nng cao nhn thc cho cng chng v cc bin php gii quyt vn ny. Ngho i l mt nhn t chnh y mnh tc ca s suy thoi v hoang mc ho. Cn phi ci to li cc vng t b suy thoi v hng dn cho dn v cc li sinh sng thay th, h tr cho nhn dn xy dng cc doanh nghip nh s dng cc ngun lc a phng. Ngoi ra, cn thit lp mt h thng quc t ng ph khn cp cc hn hn vi trang b y v lng thc thc phm, y t, giao thng vn ti, ti chnh...

t ngp nc l g? Theo Cng c RAMSAR th "t ngp nc bao gm: nhng vng m ly, m ly than bn, nhng vc nc bt k l t nhin hay nhn to, nhng vng ngp nc tm thi hay thng xuyn, nhng vc nc ng hay chy, l nc ngt, nc l hay nc mn, k c nhng vc nc bin c su khng qu 6m khi triu thp". D rng hay hp, vai tr ca cc vng t ngp nc hu nh u ging nhau, l cung cp cho con ngi nhin liu, thc n, l ni gii tr, l ni lu tr cc ngun gen qu him. t ngp nc l nhng h sinh thi c nng sut cao, cung cp cho con ngi gn 2/3 sn lng nh bt c, l ni cung cp la go nui sng gn 3 t ngi. t ngp nc cng ng mt vai tr quan trng trong s sng cn ca cc loi chim. bo tn cc vng t ngp nc, nm 1971, Cng c RAMSAR ra i (Iran). y l cng c quc t v bo tn sm nht th gii, nhiu thnh qu quan trng v vic bo tn cc vng t ngp nc c ghi nhn. RAMSAR bt buc 92 nc thnh vin ca mnh

23

phn khu v bo v cc vng t ngp nc c tm quan trng quc t v thc y vic "s dng hp l" cc vng ny. Mi y, gn 800 khu c a vo danh sch bo tn. Cc vng t ngp nc Vit Nam ng vai tr quan trng nh th no? Vng t ngp nc ln nht ca Vit Nam l chu th sng Cu Long bao gm h thng sng, ngi, knh, rch chng cht, nhng cnh ng la bt ngt, rng ngp mn, rng trm, cc bi triu, ao nui tm, c. MIN TRUNG, CC VNG T ngp nc l cc m ph ven bin, cc h cha nc nhn to. min Bc, t ngp nc l cc h trong h thng lu vc sng Hng, nhng bi triu rng ln, nhng cnh rng ngp mn ca chu th. Tng din tch t ngp nc ca Vit Nam c tnh khong 7 triu n 10 triu hcta. Phn ln thc, go, c, tm v cc loi lng thc, thc phm khc u c sn xut t nhng vng t ngp nc, c bit v t chu th sng Hng pha Bc v chu th sng Cu Long pha Nam. Ngoi vai tr sn xut nng nghip v thu sn, t ngp nc cn ng vai tr quan trng trong thin nhin v mi trng nh lc nc thi, iu ho dng chy (gim l lt v hn hn), iu ho kh hu a phng, chng xi l b bin, n nh mc nc ngm cho nhng vng sn xut nng nghip, tch lu nc ngm, l ni tr chn ca nhiu loi chim di c qu him, l ni gii tr, du lch rt gi tr cho ngi dn Vit Nam cng nh khch nc ngoi. V lu di, cc vng t ngp nc ca Vit Nam v ang ng vai tr quan trng trong cng cuc pht trin kinh t v x hi. Tai bin a cht l g? "Tai bin a cht l cc hin tng t nhin tham gia tch cc vo qu trnh bin i a hnh b mt thch quyn". Tai bin a cht l mt dng tai bin mi trng pht sinh trong thch quyn. Cc dng tai bin a cht ch yu gm ni la phun, ng t, nt t, ln t, trt l t. Chng lin quan ti cc qu trnh a cht xy ra bn trong lng tri t. Nguyn nhn chnh l do lp v tri t hon ton khng ng nht v thnh phn v chiu dy, c nhng khu vc v tri t mng manh hoc cc h thng t gy chia ct v tri t thnh nhng khi, mng nh. Do vy, lp v tri t trong thc t lun chuyn ng theo chiu ng cng nh chiu ngang. Ti cc khu vc v tri t c kt cu yu, dng nhit xut pht t mantia di dng t nng chy (dung nham) hoc khi, hi nc: chy theo dc a hnh ko theo cc tc ng hu dit i vi con ngi v mi trng sng. Nhng im xut hin s phun tro t nng chy hoc bi, hi nc c gi l ni la. Cc vng nh vy phn b c quy lut trn tri t to thnh ai ni la. Hai ai ni la ni ting c bit trn tri t l ai ni la a Trung Hi v ai ni la Thi Bnh Dng. S phun tro dung nham hoc s dch chuyn ca cc khi t trong v tri t thng thng xy ra mt cch t t nhng i khi cng xy ra mt cch t ngt, to nn hin tng ng t c mc ph hoi mnh. Cc hot ng ca con ngi nh khai thc khong sn trong lng t, xy dng cc h cha nc ln i khi cng gy ra ng t kch thch v cc khe nt nhn to. Trn b mt tri t, hot ng ca nc v gi gy ra s xi mn. Xi mn do nc ma l dng xi mn ph bin nht. Vit Nam, hng nm lng t xi mn do ma trn mt hecta t vng ni v trung du c ti vi trm tn. Xi mn do gi thng gp nhng ni gi c tc thng xuyn ln, trong cc vng lp ph thc vt km pht trin. Trt l t l mt dng bin i b mt tri t khc. Ti y, mt khi lng t khc theo cc b mt c bit b trng lc ko trt xung cc a hnh thp. B mt trt c th l cc b mt khe nt hoc cc lp t c tnh cht c l yu nh t st thm nc. Hin tng trt l t thng xut hin mt cch t nhin trong cc vng ni vo thi k ma nhiu hng nm. Cc hot ng nh m ng, khai thc khong sn ang lm xut hin

24

tc nhn trt l t nhn to. Mt s hin tng t nhin khc nh sng bin, thay i dng chy ca cc dng sng cng to nn s trt l t. Nc trn tri t c hnh thi nh th no? Thu quyn l lp v lng khng lin tc bao quanh tri t gm nc ngt, nc mn c ba trng thi cng, lng v hi. Thu quyn bao gm i dng, bin, ao h, sng ngi, nc ngm v bng tuyt. Khi lng ca thu quyn khong 1,4.1018 tn. Trong i dng c khi lng chim 97,4% ton b thu quyn. Phn cn li l bng trn ni cao v hai cc tri t chim 1,98%, nc ngm chim 0,6%; ao, h, sng, sui, hi nc ch chim 0,02%. Ranh gii trn ca thu quyn l mt nc ca cc i dng, ao, h. Ranh gii di ca thu quyn kh phc tp, t cc y i dng c su hng chc km, vi chc mt cc thu knh nc ngm cho n vi chc cm cc vng t ngp nc. Theo din tch che ph, thu quyn chim 70,8% hay 361 triu km2 b mt tri t vi su trung bnh 3.800m. Thu quyn phn b khng u trn b mt tri t, nam bn cu l 80,9%, bc bn cu l 60,7%. i dng chim phn quan trng ca tri t, gm c Thi BNH DNG, DI TY DNG, n Dng v Bc Bng Dng. Trong cc i dng, ngi ta li chia ra cc vng bin c din tch nh hn nh bin Ban Tch, bin Bc, bin ng, bin Nam Trung Hoa v.v... Tuy nhin, c mt s bin khng c lin h vi i dng nh bin Caxpi, bin Aran c gi l bin h. Mt s phn i dng hoc bin n su vo t lin c gi l vnh nh vnh Thi Lan hoc vnh Bc B. Nc ng vai tr quan trng nh th no? Nc l ti nguyn vt liu quan trng nht ca loi ngi v sinh vt trn tri t. Con ngi mi ngy cn 250 lt nc cho sinh hot, 1.500 lt nc cho hot ng cng nghip v 2.000 lt cho hot ng nng nghip. Nc chim 99% trng lng sinh vt sng trong mi trng nc v 44% trng lng c th con ngi. sn xut 1 tn giy cn 250 tn nc, 1 tn m cn 600 tn nc v 1 tn cht bt cn 1.000 tn nc. Ngoi chc nng tham gia vo chu trnh sng trn, nc cn l cht mang nng lng (hi triu, thu nng), cht mang vt liu v tc nhn iu ho kh hu, thc hin cc chu trnh tun hon vt cht trong t nhin. C th ni s sng ca con ngi v mi sinh vt trn tri t ph thuc vo nc. Ti nguyn nc trn th gii theo tnh ton hin nay l 1,39 t km3, tp trung trong thu quyn 97,2% (1,35 t km3), cn li trong kh quyn v thch quyn. 94% lng nc l nc mn, 2% l nc ngt tp trung trong bng hai cc, 0,6% l nc ngm, cn li l nc sng v h. Lng nc trong kh quyn khong 0,001%, trong sinh quyn 0,002%, trong sng sui 0,00007% tng lng nc trn tri t. Lng nc ngt con ngi s dng xut pht t nc ma (lng ma trn tri t 105.000km3/nm. Lng nc con ngi s dng trong mt nm khong 35.000 km3, trong 8% cho sinh hot, 23% cho cng nghip v 63% cho hot ng nng nghip). Cc vn mi trng lin quan ti ti nguyn nc gm nhng g? Nc phn b khng u trn b mt tri t. Lng ma sa mc di 100mm/nm, trong khi nhiu vng nhit i (N ?) C TH T 5000MM/NM. Do vy, c ni thiu nc, hn hn, trong khi nhiu vng ma lt thng xuyn. Nhiu nc Trung ng phi xy dng nh my ct nc ngt hoc mua nc ngt t quc gia khc. Cc bin i kh hu do con ngi gy ra ang lm trm trng thm s phn b khng u ti nguyn nc trn tri t.

25

Con ngi ngy cng khai thc v s dng nhiu hn ti nguyn nc. Lng nc ngm khai thc trn th gii nm 1990 gp 30 ln nm 1960 dn n nguy c suy gim tr lng nc sch, gy ra cc thay i ln v cn bng nc. Ngun nc ang b nhim bi cc hot ng ca con ngi. nhim nc mt, nc ngm, nc bin bi cc tc nhn nh NO3, P, thuc tr su v ho cht, kim loi nng, cc cht hu c, cc vi sinh vt gy bnh v.v. Do vy, vn m bo ngun nc sch cho dn c cc vng trn th gii ang l nhim v hng u ca cc t chc mi trng th gii. Trong khong t nm 1980 - 1990, th gii chi cho chng trnh cung cp nc sch khong 300 t USD, m bo cung cp cho 79% dn c th, 41% dn c nng thn.

Cc tc nhn gy nhim nc c th chia ra lm nhiu loi: Kim loi nng (As, Pb, Cr, Sb, cd, Hg, Mo, Al, Cu, Zn, Fe, Al, Mn...), anion (CN-, F-, NO3, Cl-, SO4), mt s ho cht c (thuc tr su, thuc dit c, Dioxin), cc sinh vt gy bnh (vi khun, k sinh trng). Kim loi nng tch lu theo chui thc n trong c th con ngi khi t liu lng nht nh s gy bnh. Mt s kim loi c kh nng gy ung th nh Cr, Cd, Pb, Ni. Mt s anion c c tnh cao in hnh l xyanua (CN-). Ng c sn l do sn cha nhiu ion gc xyanua. Ion (F-) khi c nng cao gy c, nhng nng thp lm hng men rng. Nitrat (NO 3) c th chuyn thnh (NO 2) kch ng bnh methoglobin v hnh thnh hp cht nitrozamen c kh nng to thnh bnh ung th. Cc ion (Cl-) v (SO2-4) khng c nhng nng cao gy bnh ung th. Cc nhm hp cht phenon hoc ancaloit c vi ngi v gia sc. Cc thuc tr su c kh nng tch lu chui thc n gy c. Mt s loi clo hu c nh 2,4D gy ung th.

Ti nguyn nc ca Vit Nam c phong ph khng? Ti nguyn nc ca Vit Nam nhn chung kh phong ph. Vit Nam l nc c lng ma trung bnh vo loi cao, khong 2000 mm/nm, gp 2,6 lng ma trung bnh ca vng lc a trn Th gii. Tng lng ma trn ton b lnh th l 650 km3/nm, to ra dng chy mt trong vng ni a l 324km3/nm. Vng c lng ma cao l Bc Quang 4.0005.000mm/nm, tip l vng ni cao Hong Lin Sn, Tin Yn, Mng Ci, Honh Sn, o C, Bo Lc, Ph Quc 3.000-4.000 mm/nm. Vng ma t nht l Ninh Thun v Bnh Thun, vo khong 600-700 mm/nm. Ngoi dng chy pht sinh trong vng ni a, hng nm lnh th Vit Nam nhn thm lu lng t Nam Trung Quc v Lo, vi s lng khong 550 km3. Do vy, ti nguyn nc mt v nc ngm c th khai thc v s dng Vit Nam rt phong ph, khong 150 km3 nc mt mt nm v 10 triu m3 nc ngm mt ngy. Tuy nhin, do mt dn s vo loi cao, nn bnh qun lng nc sinh trong lnh th trn u ngi l 4200m 3/ngi, vo loi trung bnh thp trn Th gii. Cc vn mi trng lin quan vi ti nguyn nc ca Vit Nam gm nhng ni dung g? Cc vn mi trng lin quan vi ti nguyn nc ca Vit Nam gm cc ni dung sau y: Tnh trng thiu nc ma kh v l lt ma ma ang xy ra nhiu a phng vi mc ngy cng nghim trng. V d, gim tr lng nc cc h thu in ln (Thc B, Tr An, Ho Bnh) hoc l qut cc tnh Sn La, Tuyn Quang, Ngh An v.v... Nguyn nhn ch yu l nn cht ph rng. Tnh trng cn kit ngun nc ngm, nhim nc ngm, mn ho cc thu knh nc ngm ang xy ra cc th ln v cc tnh ng bng. Nc ngm cc khu dn c tp trung ang b nhim bi nc thi khng x l. Cc thu knh nc ngm ng bng Nam b ang b mn ho do khai thc qu mc.

26

nhim nc mt (sng, h, t ngp nc) do cc ngun thi cng nghip v ho cht nng nghip. Mc ph dng cc h ni a gia tng. Mt s vng ca sng ang b nhim du, kim loi nng, thuc tr su.

gii quyt cc vn mi trng trn cn phi c k hoch nghin cu tng th v quy hoch s dng ti nguyn nc mt cch hp l. Trong , cn quan tm ng mc cc vn x l nc thi, quy hoch cc cng trnh thu in, thu nng mt cch hp l, bo v v pht trin ti nguyn rng. nhim nc l g ? Hin chng chu u v nc nh ngha: " nhim nc l s bin i ni chung do con ngi i vi cht lng nc, lm nhim bn nc v gy nguy him cho con ngi, cho cng nghip, nng nghip, nui c, ngh ngi, gii tr, cho ng vt nui v cc loi hoang d". nhim nc c ngun gc t nhin: Do ma, tuyt tan, gi bo, l lt a vo mi trng nc cht thi bn, cc sinh vt v vi sinh vt c hi k c xc cht ca chng. nhim nc c ngun gc nhn to: Qu trnh thi cc cht c hi ch yu di dng lng nh cc cht thi sinh hot, cng nghip, nng nghip, giao thng vo mi trng nc.

Theo bn cht cc tc nhn gy nhim, ngi ta phn ra cc loi nhim nc: nhim v c, hu c, nhim ho cht, nhim sinh hc, nhim bi cc tc nhn vt l. cng, dn in ca nc l g? cng ca nc gy ra bi s c mt ca cc mui Ca v Mg trong nc. cng ca nc c gi l tm thi khi c mt mui cacbonat hoc bicacbonat Ca, Mg. Loi nc ny khi un si s to ra cc kt ta CaCO3 hoc MgCO3. cng vnh cu ca nc do cc loi mui sunfat hoc clorua Ca, Mg to ra. cng vnh cu ca nc thng rt kh x l v to ra nhiu hu qu kinh t cho vic s dng chng.

cng ca nc c xc nh bng phng php chun hoc tnh ton theo hm lng Ca, Mg trong nc: cng (mg CaCO3/lit) = 2,497 Ca (mg/l) + 4,118 Mg (mg/l) dn in ca nc lin quan n s c mt ca cc ion trong nc. Cc ion ny thng l mui ca kim loi nh NaCl, KCl, SO2-4, NO-3, PO-4 v.v... Tc ng nhim ca nc c dn in cao thng lin quan n tnh c hi ca cc ion tan trong nc. xc nh dn in, ngi ta thng dng cc my o in tr hoc cng dng in.

pH l g? Nc tinh khit iu kin bnh thng s b phn ly theo phng trnh phn ng: H2O H+ + OHGi tr pH ca nc c xc nh bng logarit c s 10 nng ion H+ theo cng thc: pH = - lg (H )
+

27

i vi nc ct pH = 7, khi nc cha nhiu ion H+, pH < 7 v ngc li, khi nc nhiu OH- (kim), pH > 7. Nh vy, pH l axit hay chua ca nc. pH c nh hng ti iu kin sng bnh thng ca cc sinh vt nc. C thng khng sng c trong mi trng n c c pH < 4 hoc pH > 10. S thay i pH ca nc thng lin quan ti s c mt ca cc ho cht axit hoc kim, s phn hu cht hu c, s ho tan ca mt s anion SO-24, NO-3, v.v... pH ca nc c th xc nh bng phng php in ho, chun hoc cc loi thuc th khc nhau. DO, BOD, COD l g? DO l lng oxy ho tan trong nc cn thit cho s h hp ca cc sinh vt nc (c, lng th, thu sinh, cn trng v.v...) thng c to ra do s ho tan t kh quyn hoc do quang hp ca to. Nng oxy t do trong nc nm trong khong 8 - 10 ppm, v dao ng mnh ph thuc vo nhit , s phn hu ho cht, s quang hp ca to v v.v... Khi nng DO thp, cc loi sinh vt nc gim hot ng hoc b cht. Do vy, DO l mt ch s quan trng nh gi s nhim nc ca cc thu vc. BOD (Biochemical oxygen Demand - nhu cu oxy sinh ho) l lng oxy cn thit vi sinh vt oxy ho cc cht hu c theo phn ng:
Vi khun

Cht hu c + O2 CO2 + H2O + t bo mi + sn phm trung gian Trong mi trng nc, khi qu trnh oxy ho sinh hc xy ra th cc vi sinh vt s dng oxy ho tan, v vy xc nh tng lng oxy ho tan cn thit cho qu trnh phn hu sinh hc l php o quan trng nh gi nh hng ca mt dng thi i vi ngun nc. BOD c ngha biu th lng cc cht thi hu c trong nc c th b phn hu bng cc vi sinh vt. COD (Chemical Oxygen Demand - nhu cu oxy ha hc) l lng oxy cn thit oxy ho cc hp cht ho hc trong nc bao gm c v c v hu c. Nh vy, COD l lng oxy cn oxy ho ton b cc cht ho hc trong nc, trong khi BOD l lng oxy cn thit oxy ho mt phn cc hp cht hu c d phn hu bi vi sinh vt. Ton b lng oxy s dng cho cc phn ng trn c ly t oxy ho tan trong nc (DO). Do vy nhu cu oxy ho hc v oxy sinh hc cao s lm gim nng DO ca nc, c hi cho sinh vt nc v h sinh thi nc ni chung. Nc thi hu c, nc thi sinh hot v nc thi ho cht l cc tc nhn to ra cc gi tr BOD v COD cao ca mi trng nc. S ph dng l g? Ph dng l hin tng thng gp trong cc h th, cc sng v knh dn nc thi. Biu hin ph dng ca cc h th l nng cht dinh dng N, P cao, t l P/N cao do s tch lu tng i P so vi N, s ym kh v mi trng kh ca lp nc y thu vc, s pht trin mnh m ca to v n hoa to, s km a dng ca cc sinh vt nc, c bit l c, nc c mu xanh en hoc en, c mi khai thi do thot kh H2S v.v... Nguyn nhn gy ph dng l s thm nhp mt lng ln N, P t nc thi sinh hot ca cc khu dn c, s ng kn v thiu u ra ca mi trng h. S ph dng nc h th v cc sng knh dn nc thi gn cc thnh ph ln tr thnh hin tng ph bin hu ht cc nc trn th gii. Hin tng ph dng h th v knh thot nc thi tc ng tiu cc ti hot ng vn ho ca dn c th, lm bin i h sinh thi nc h, tng thm mc nhim khng kh ca th.

28

Nc b nhim kim loi nng nh th no? Kim loi nng c Hg, Cd, Pb, As, Sb, Cr, Cu, Zn, Mn, v.v... thng khng tham gia hoc t tham gia vo qu trnh sinh ho ca cc th sinh vt v thng tch lu trong c th chng. V vy, chng l cc nguyn t c hi vi sinh vt. Hin tng nc b nhim kim loi nng thng gp trong cc lu vc nc gn cc khu cng nghip, cc thnh ph ln v khu vc khai thc khong sn. nhim kim loi nng biu hin nng cao ca cc kim loi nng trong nc. Trong mt s trng hp, xut hin hin tng cht hng lot c v thu sinh vt. Nguyn nhn ch yu gy nhim kim loi nng l qu trnh vo mi trng nc nc thi cng nghip v nc thi c hi khng x l hoc x l khng t yu cu. nhim nc bi kim loi nng c tc ng tiu cc ti mi trng sng ca sinh vt v con ngi. Kim loi nng tch lu theo chui thc n thm nhp v c th ngi. Nc mt b nhim s lan truyn cc cht nhim vo nc ngm, vo t v cc thnh phn mi trng lin quan khc. hn ch nhim nc, cn phi tng cng bin php x l nc thi cng nghip, qun l tt vt nui trong mi trng c nguy c b nhim nh nui c, trng rau bng ngun nc thi. Nc b nhim vi sinh vt nh th no? Sinh vt c mt trong mi trng nc nhiu dng khc nhau. Bn cnh cc sinh vt c ch c nhiu nhm sinh vt gy bnh hoc truyn bnh cho ngi v sinh vt. Trong s ny, ng ch l cc loi vi khun, siu vi khun v k sinh trng gy bnh nh cc loi k sinh trng bnh t, l, thng hn, st rt, siu vi khun vim gan B, siu vi khun vim no Nht bn, giun , trng giun v.v... Ngun gy nhim sinh hc cho mi trng nc ch yu l phn rc, nc thi sinh hot, xc cht sinh vt, nc thi cc bnh vin v.v... nh gi cht lng nc di gc nhim tc nhn sinh hc, ngi ta thng dng ch s coliform. y l ch s phn nh s lng trong nc vi khun coliform, thng khng gy bnh cho ngi v sinh vt, nhng biu hin s nhim nc bi cc tc nhn sinh hc. xc nh ch s coliform ngi ta nui cy mu trong cc dung dch c bit v m s lng chng sau mt thi gian nht nh. nhim nc c xc nh theo cc gi tr tiu chun mi trng. Hin tng trn thng gp cc nc ang pht trin v chm pht trin trn th gii. Theo bo co ca Ngn hng th gii nm 1992, nc b nhim gy ra bnh tiu chy lm cht 3 triu ngi v 900 triu ngi mc bnh mi nm. c nm s ngi b mc bnh trn th gii rt ln nh bnh giun a 900 triu ngi, bnh sn mng 600 triu ngi. hn ch tc ng tiu cc ca nhim vi sinh vt ngun nc mt, cn nghin cu cc bin php x l nc thi, ci thin tnh trng v sinh mi trng sng ca dn c, t chc tt hot ng y t v dch v cng. Nc b nhim bi thuc bo v thc vt v phn bn ho hc nh th no? nhim ngun nc bi thuc bo v thc vt v phn bn ho hc l hin tng ph bin trong cc vng nng nghip thm canh trn th gii. Trong qu trnh s dng thuc bo v thc vt v phn bn ho hc, mt lng ng k thuc v phn khng c cy trng tip nhn. Chng s lan truyn v v tch ly trong t, nc v cc sn phm nng nghip di dng d lng phn bn v thuc bo v thc vt. Tc ng tiu cc khc ca s nhim thuc bo v thc vt v phn bn l lm suy thoi cht lng mi trng khu vc canh tc nng nghip nh ph dng t, nc, nhim t, nc, gim tnh a dng sinh hc ca khu vc nng thn, suy gim cc loi thin ch, tng kh nng chng chu ca su bnh i vi thuc bo v thc vt.

29

Nc ngm l g? "Nc ngm l mt dng nc di t, tch tr trong cc lp t trm tch b ri nh cn, sn, ct bt kt, trong cc khe nt, hang caxt di b mt tri t, c th khai thc cho cc hot ng sng ca con ngi". Theo su phn b, c th chia nc ngm thnh nc ngm tng mt v nc ngm tng su. c im chung ca nc ngm l kh nng di chuyn nhanh trong cc lp t xp, to thnh dng chy ngm theo a hnh. Nc ngm tng mt thng khng c lp ngn cch vi a hnh b mt. Do vy, thnh phn v mc nc bin i nhiu, ph thuc vo trng thi ca nc mt. Loi nc ngm tng mt rt d b nhim. Nc ngm tng su thng nm trong lp t xp c ngn cch bn trn v pha di bi cc lp khng thm nc. Theo khng gian phn b, mt lp nc ngm tng su thng c ba vng chc nng: Vng thu nhn nc. Vng chuyn ti nc. Vng khai thc nc c p.

Khong cch gia vng thu nhn v vng khai thc nc thng kh xa, t vi chc n vi trm km. Cc l khoan nc vng khai thc thng c p lc. y l loi nc ngm c cht lng tt v lu lng n nh. Trong cc khu vc pht trin cacbonat thng tn ti loi nc ngm caxt di chuyn theo cc khe nt caxt. Trong cc di cn ct vng ven bin thng c cc thu knh nc ngt nm trn mc nc bin. Nc ngm nhim nh th no? Nc ngm l ngun cung cp nc sinh hot ch yu nhiu quc gia v vng dn c trn th gii. Do vy, nhim nc ngm c nh hng rt ln n cht lng mi trng sng ca con ngi. Cc tc nhn gy nhim v suy thoi nc ngm bao gm: Cc tc nhn t nhin nh nhim mn, nhim phn, hm lng Fe, Mn v mt s kim loi khc. Cc tc nhn nhn to nh nng kim loi nng cao, hm lng NO-3, NO-2, NH4+, PO4 v.v... vt tiu chun cho php, nhim bi vi sinh vt. Suy thoi tr lng nc ngm biu hin bi gim cng sut khai thc, h thp mc nc ngm, ln t.

Ngy nay, tnh trng nhim v suy thoi nc ngm ang ph bin cc khu vc th v cc thnh ph ln trn th gii. hn ch tc ng nhim v suy thoi nc ngm cn phi tin hnh ng b cc cng tc iu tra, thm d tr lng v cht lng ngun nc ngm, x l nc thi v chng nhim cc ngun nc mt, quan trc thng xuyn tr lng v cht lng nc ngm. Nc ung th no l sch ? Quan nim v mc sch ca nc ung thay i theo tng thi k, tu thuc vo nhn thc, phong tc, tp qun v mc pht trin kinh t, khoa hc k thut ca cc cng ng. Tuy vy, c th ni "Nc ung sch l nc khng c mu, mi v khc thng gy kh chu cho ngi ung, khng c cc cht tan v khng tan c hi cho con ngi, khng c cc vi khun gy bnh v khng gy tc ng xu cho sc kho ngi s dng trc mt cng nh lu di". Trong nc sng h thng c nhiu cht l lng, mt s cht khong ho tan v cc vi sinh vt gy bnh cho con ngi. Nc ly t cc ging khi v ging khoan thng trong v t vi khun gy bnh hn, nhng li nhiu mui khong ho tan hn, c bit l st. Do vy,

30

trc khi s dng cho sinh hot, cc loi nc ny cn c x l loi b cht l lng v st. Thng thng cc lng qu, nc ly t sng h v phi nh phn, lng hoc lc qua mt lp si, ct dy trc khi dng. CC TH, KHI c iu kin, ngi ta kh trng tiu dit vi trng gy bnh trong nc v cung cp nc ti ngi dng qua h thng ng dn kn. Tu thuc vo phng php x l v kh trng, nc c th t trong sch ti mc ung c. Tuy nhin mc kh trng cng cao th chi ph sn xut cng ln, lm gi thnh nc tng ln. Do , khng phi u ngi ta cng kh trng nc my ti mc c th ung ngay c. Ngi ta ch to c nhng mng lc c bit, c tc dng ch cho nc i qua v gi li ton b cc vi sinh vt gy bnh cng nh cc cht tan trong nc. Nc sau khi lc tinh khit, trong sch nh nc ct. Tuy nhin, nc ny cng nh nc ct, khng hon ton c li cho sc kho con ngi, mc d chng khng cha cc vi trng gy bnh, nhng chng c th khng c cc loi mui khong ho tan cn thit cho c th con ngi. Ngoi ra, my lc nc li t tin, r rng l dng my lc nc ung va tn km, va khng c li. un si l bin php tiu dit vi sinh vt gy bnh n gin v hiu qu nht. Tuy nhin, trong khi un cn phi cho nc si mt lc, nht l khi un nc trn cc vng ni cao. Bnh ng nc un si ngui, chai hp nc ngt ung d phi c y kn trnh cn trng, Nc ma c sch khng? Nc ma, trong dn gian cn gi l nc khng r, c nhiu ngi coi l nc sch. Mt s ngi dn thch ung nc ma khng un si v nhiu l: n cha t cc loi mui khong ho tan, cha t st lm cho nc khng tanh... Ngi ta cn cho rng nc ma, nc tuyt tan khng c thnh phn nc nng, nn rt c li cho sc kho con ngi. Tuy nhin nc ma hon ton khng sch nh ngi ta tng, nht l trong thi i ngy nay. Bi v khng kh nhiu vng ang b nhim nghim trng. mi ht ma khi ri t trn cao xung ra sch mt vi kilmet khng kh. Do trong nc ma cng c th c rt nhiu vi trng gy bnh, nhiu cht ho tan c hi, v d nh axit nitric, axit sunfuaric... Hn na nc ma thng c hng t mi nh, l ni tch lu rt nhiu cht bn. V th khng nn ung nc ma cha un si. Nc v cc loi nc gii kht c m bo v sinh khng? ng lnh khng c tc dng st trng. Bnh thng cc nh my lm nc u c bin php kh trng, tiu dit vi trng gy bnh trong nc trc khi a nc vo my lm ng lnh. Trong khi , nhiu c s sn xut nc t nhn thng ch ly nc my, nc ging thng thng lm , do ca h cha rt nhiu vi trng, d gy cc bnh ng rut, khng nn ung. Cc loi nc ng chai, nc gii kht cng khng hon ton ng tin tng, bi khng phi tt c cc c s sn xut v bn cc loi nc u dng nc un si, nc tit trng, nht l cc h sn xut c th. Cc hng bn nc gii kht ngoi va h thng khng tun th y cc quy nh v v sinh thc phm, hay dng cc loi nc ng chai khng m bo cht lng, ch bn hng nhiu khi rt bn, ngay cnh cng rnh, ng rc... hi thi v nhiu rui, mui, cc chn khng sch, d gy bnh ng rut cho ngi ung. c bit nguy him l cc loi nc gii kht ch bin ti ch, nh nc ma p, do my mc v mi trng sn xut khng m bo v sinh. Mt s loi nc khong c c tnh cha bnh v ch c dng theo ch nh ca bc s.

31

Bin em li cho ta nhng g? Bin v i dng chim 71% din tch hnh tinh vi su trung bnh 3.710m v tng khi nc 1,37 t km3. Ti nguyn bin v i dng rt a dng c chia ra thnh cc loi: Ngun li ho cht v khong cht cha trong khi nc v y bin; ngun li nhin liu ho thch, ch yu l du v kh t nhin, ngun nng lng "sch" khai thc t gi, nhit nc bin, cc dng hi lu v thu triu. Mt bin v vng thm lc a l ng giao thng thu, bin l ni cha ng tim nng cho pht trin du lch, tham quan, ngh ngi, gii tr, ngun li sinh vt bin. Sinh vt bin l ngun li quan trng nht ca con ngi, gm hng lot nhm ng vt, thc vt v vi sinh vt. Hai nhm u c ti 200.000 loi. Sn lng sinh hc ca bin v i dng nh sau: Thc vt ni 550 t tn, thc vt y 0,2 t tn, cc loi ng vt t bi (mc, c, th...) 0,2 t tn. Nng sut s cp ca bin khong 50 - 250g/m2/nm. Sn lng khai thc thu sn t bin v i dng ton th gii gia tng, v d nm 1960: 22 triu tn; 1970: 40 triu tn; 1980: 65 triu tn; 1990: 80 triu tn. Theo nh gi ca FAO, lng thu sn nh bt ti a t bin l 100 triu tn. Bin v i dng l kho cha ho cht v tn. Tng lng mui tan cha trong nc bin l 48 triu km3, trong c mui n, it v 60 nguyn t ho hc khc. Cc loi khong sn khai thc ch yu t bin nh du kh, qung Fe, Mn, qung sa khong v cc loi mui. Nng lng sch t bin v i dng hin ang c khai thc phc v vn ti bin, chy my pht in v nhiu li ch khc ca con ngi. Bin ng ca Vit nam c din tch 3.447.000 km , vi su trung bnh 1.140m, ni su nht 5.416m. Vng c su trn 2.000m chim 1/4 din tch thuc phn pha ng ca bin. Thm lc a c su < 200m chim trn 50% din tch. Ti nguyn ca Bin ng rt a dng, gm du kh, ti nguyn sinh vt (thu sn, rong bin). Ring tr lng hi sn phn Bin ng thuc Vit Nam cho php khai thc vi mc trn 1 triu tn/nm. Sn lng du kh khai thc vng bin Vit Nam t 10 triu tn hin nay v 20 triu tn vo nm 2.000. Bin nhim nh th no? Bin l ni tip nhn phn ln cc cht thi t lc a theo cc dng chy sng sui, cc cht thi t cc hot ng ca con ngi trn bin nh khai thc khong sn, giao thng vn ti bin. Trong nhiu nm, bin su cn l ni cc cht thi c hi nh cht thi phng x ca nhiu quc gia trn th gii. Cc biu hin ca s nhim bin kh a dng, c th chia ra thnh mt s dng nh sau: Gia tng nng ca cc cht nhim trong nc bin nh du, kim loi nng, cc ho cht c hi. Gia tng nng cc cht nhim tch t trong trm tch bin vng ven b. Suy thoi cc h sinh thi bin nh h sinh thi san h, h sinh thi rng ngp mn, c bin v.v... Suy gim tr lng cc loi sinh vt bin v gim tnh a dng sinh hc bin. Xut hin cc hin tng nh thu triu , tch t cc cht nhim trong cc thc phm ly t bin.
2

Cng c Lut bin nm 1982 ch ra 5 ngun gy nhim bin: Cc hot ng trn t lin, thm d v khai thc ti nguyn trn thm lc a v y i dng, thi cc cht c hi ra bin, vn chuyn hng ho trn bin v nhim khng kh. Cc ngun nhim t lc a theo sng ngi mang ra bin nh du v sn phm du, nc thi, phn bn nng nghip, thuc tr su, cht thi cng nghip, cht thi phng x v nhiu cht nhim khc. Hng nm, cc cht thi rn ra bin trn

32

th gii khong 50 triu tn, gm t, ct, rc thi, ph liu xy dng, cht phng x. Mt s cht thi loi ny s lng ti vng bin ven b. Mt s cht khc b phn hu v lan truyn trong ton khi nc bin. Trong tng lai, do khan him ngun trn lc a, sn lng khai thc khong sn y bin s gia tng ng k. Trong s , vic khai thc du kh trn bin c tc ng mnh m nht n mi trng bin. Hin tng r r du t gin khoan, cc phng tin vn chuyn v s c trn du c xu hng gia tng cng vi sn lng khai thc du kh trn bin. Vt du loang trn nc ngn cn qu trnh ho tan oxy t khng kh. Cn du lng xung y lm nhim trm tch y bin. Nng du cao trong nc c tc ng xu ti hot ng ca cc loi sinh vt bin. Loi ngi v ang thi ra bin rt nhiu cht thi c hi mt cch c thc v khng c thc. Loi ho cht bn vng nh DDT c mt khp cc i dng. Theo tnh ton, 2/3 lng DDT (khong 1 triu tn) do con ngi sn xut, hin ang cn tn ti trong nc bin. Mt lng ln cc cht thi phng x ca cc quc gia trn th gii c b mt ra bin. Ring M nm 1961 c 4.087 v 1962 c 6.120 thng phng x c chn xung bin. Vic nhn chm cc loi n dc, bom mn, nhin liu tn la ca M c tin hnh t hn 50 nm nay. Ring nm 1963 c 40.000 tn thuc n v dng c chin tranh c hi qun M ra bin. Hot ng vn ti trn bin l mt trong cc nguyn nhn quan trng gy nhim bin. R r du, s c trn du ca cc tu thuyn trn bin thng chim 50% ngun nhim du trn bin. Cc tai nn m tu thuyn a vo bin nhiu hng ho, phng tin v ho cht c hi. Cc khu vc bin gn vi ng giao thng trn bin hoc cc cng l ni nc bin c nguy c d b nhim. nhim khng kh c tc ng mnh m ti nhim bin. Nng CO2 cao trong khng kh s lm cho lng CO2 ho tan trong nc bin tng. Nhiu cht c hi v bi kim loi nng c khng kh mang ra bin. S gia tng nhit ca kh quyn tri t do hiu ng nh knh s ko theo s dng cao mc nc bin v thay i mi trng sinh thi bin.

Bn cnh cc ngun nhim nhn to trn, bin c th b nhim bi cc qu trnh t nhin nh ni la phun, tai bin bo lt, s c r r du t nhin v.v... Bo v mi trng bin l mt trong nhng ni dung quan trng ca cc chng trnh bo v mi trng ca Lin Hp Quc v cc quc gia trn th gii. Cng c Lut bin nm 1982, Cng c Marpol 73/78 chng nhim bin, Cng c quc t 1990 v vic sn sng i ph v hp tc quc t chng nhim du th hin s quan tm ca quc t i vi vn nhim bin. V sao khng nn bin bin thnh thng rc? Hng nm loi ngi thi ra bin hn 10 triu tn du bn, trong c khong 5 triu tn c thi ra qua cc dng sng v cc khu cng nghip ven bin, khong 1 triu tn do ra khoang cha ca cc tu ch du v du bn ca cc tu thuyn khc thi ra. Hng ngy, con ngi cn khng ngng ra bin mt khi lng ln cc cht thi cng nghip nh kim loi nng, thuc tr su, nc thi cng nghip v sinh hot, cht thi th rn v cc cht thi phng x, v.v... Bin tr thnh mt thng rc khng l khng y. Bin rng mnh mng v su thm, c th lm trong sch rt nhiu cht nhim do con ngi vo. Nhng nu con ngi khng ngng vo bin cc loi cht thi vi khi lng rt ln v lin tc nh vy th bin d rng ln n my cng khng th chu ni. Trong thp k 70, vng bin i Ty Dng v bin Bc c hng chc vn chim bin v v s c bin cht v nhim du. Con ra bin ln nht th gii nng hn 900 kg tm thy b bin x Gan b tc rut cht v mt chic ti nilon kh 15x22cm. Cc kim loi nng ra bin s tch t trong c th sinh vt bin. Khi con ngi n nhng con c c kim loi nng s b nhim c. Cht thi phng x ra bin cn ng lo ngi hn. Cc cht phng x ny trc tip tham gia vo qu trnh hot ng thay i s sng ca sinh vt hi dng, qua xm nhp vo c th con ngi, lm tng nguy c b bnh ung th.

33

Tm li, loi ngi coi bin c l thng rc th rt cuc nhng rc ri s quay li gy tai ho cho con ngi. Chng ta cn bit rng, kh nng t lm sch cc cht nhim ca bin l c hn, bi vy con ngi cn phi x l trc khi ra bin cc cht nc thi, kh thi, rc ri... Khng nn v tit kim cng ca m ba ra bin, hu qu s cn ln hn nhiu. Bin Vit Nam ng trc nguy c b nhim nh th no? Bin Vit Nam nhn cc cht gy nhim t hai ngun chnh l lc a v t bin. Cc cht gy nhim ch yu l du, ho cht bo v thc vt, cht thi sinh hot, cht thi cng nghip. Vit Nam c khong 13 h sinh thi chnh bin v i b. Cc h sinh thi ny rt d b tn thng bi tc ng nhim, c bit l nhim du. Theo thng k ca Cc Mi trng (B Khoa hc, Cng ngh v Mi trng), k t nm 1989 n nay c gn 20 v trn du ln nh c ghi nhn. in hnh l: S c Quy Nhn ngy 10/8/1989, hn 200 tn du FO trn ra Vnh Quy Nhn. S c Bch H ngy 26/11/1992, khong 300- 700 tn du th trn ra bin do t ng ng mm. S c ngoi khi Vng Tu ngy 20/9/1993, 2000 tn bt m v 200 tn du FO v DO loang ra mt vng rng ln khong 640km2.

Thit hi kinh t c tnh ln n hng trm t ng. Hn na, hng nm khong 200 triu tn du th ca cc nc vn chuyn thng qua vng c quyn kinh t ca Vit Nam n Nht Bn v Hn Quc, ang to nguy c khng nh v s c trn du. V sao nc bin bin thnh mu ? Nm 1971, vo mt bui sng sm ng dn vng bin Kagosin (Nht Bn) bng chng kin mt hin tng k l, ch trong mt m nc bin ang t mu xanh chuyn sang mu . Tin tc truyn i rt nhanh, dn chng cc vng ko nhau n b bin Kagosin ngm cnh p him c, ai cng tm tc khen. H u bit rng, khng phi l mt cnh p m l mt tai ho ln. Chng bao lu, gi t bin khi a vo mi tanh nng ri xut hin v s c cht ni tri dt vo b bin. n lc ng dn vng bin Kagosin mi hiu rng ngun sng ca h s b cn kit. Chuyn g xy ra vy? l do nc thi sinh hot, nc thi cng nghip v phn ho hc ng rung ho ln vi nc ma chy ra bin Kagosin. L ra nc sng, nc rung chy ra bin em theo cc cht hu c v dinh dng nh cc hp cht ca nit, photpho, cacbon vi t l thch hp s c ch cho bin. Nhng cc cht dinh dng qu nhiu khin nc bin b bo ho, chng tiu ho ht kh oxy ho tan trong nc bin khin tm c khng cn oxy th, ngc li cc sinh vt ph du nh to sinh si rt nhanh. Mu ca nc bin chnh l mu ca mt loi to. Do cc loi to c mu khc nhau nn c khi nc bin chuyn thnh mu vng hoc mu xanh l cy. Nc bin l k th ln ca ngh c. Bin u xut hin mu , c s b cht v ngt th, khng nhng th hin tng nc bin xut hin khng ngn nh o nh bin m tn ti kh lu, c ni ko di ti hn 1700 ngy nh vng bin Nht Bn. Thng 8/1978, vng bin Bt Hi Trung Quc cng xut hin hin tng nc bin trn mt din tch 560 km2 sut hn 20 ngy. Cc nh khoa hc kt lun l do ngun nc thi ra t thnh ph Thin Tn v Bc Kinh gy ra. Qua c th thy rng, hin tng nc bin khng phi ly lan t nc khc sang m l "sn phm" ca chnh nhng nc khng bit bo v mi trng bin. Mun phng nga hin tng nc bin , con ngi nht thit phi gim bt vic cc cht hu c v cc cht giu dinh dng ra bin.

34

V sao bin s nng? Nm 1969 nc M xy dng mt nh my in nguyn t trn b vnh Bistan. Trc khi xy dng nh my, thu triu ln theo hng ty nam v xung theo hng ng bc. Nhng sau khi nh my in nguyn t i vo hot ng, mi pht c hn 2000m3 nc lm mt x ra bin khin thu triu b vnh Bistan thay i theo hng ngc li. Khng nhng vy, nc nng do nh my x ra lm cho khp mt vng bin rng ln 60 ha vn c nhit mt nc 30 - 310C tng ln ti 33 - 350C, trong c 10 - 12 ha mt bin nhit ln ti 35 - 360C. Xung quanh ng x nc nng nhit ln cao ti 400C. Ni chung c khong hn 900 ha mt bin b nng ln do nc x ca nh my in nguyn t. Trong khu vc 10 - 12 ha nng nht hu nh khng tm thy bt k loi ng thc vt no. Cc loi to thng thy nh to xanh, to , to tm u b tuyt dit, ch cn st li loi to xanh lam. CC VNG NC NNG KHC, cc loi ng thc vt bin cng gim i nhiu, nht l vo ma h ngi ta thng thy xc tm v cua nh cht ni trn mt nc. V sao li nh vy ? l v nhit nc ln cao lm gim lng kh oxy ho tan trong nc, nh hng ti qu trnh thay i t bo ca ng thc vt. Cc sinh vt quen sng nc bin c nhit bnh thng, khi nc bin nng ln, chng s cht hoc chy trn ti vng nc khc mt hn. Mt s loi c do nhit nc bin tng cao khng tm c ti ni trng thch hp hoc b nhm ln thi gian v a im nn khng thc hin c vic trng di truyn ni ging. Nhit nc bin ln cao khin cc sinh vt thch m p sinh si ny n nhanh chng, trong khi cc loi tm, c, trai, s,... c gi tr kinh t li gim i nhanh, dn n ph v mi trng sng trong vng bin . Nhng hin tng nh vy thng xy ra khi nhit nc bin tng ln trn 40C so vi mc bnh thng v ngi ta gi l s nhim nng. Trong thc t c khi khng cn nc nng n nh vy cng gy ra hin tng nhim nng. nhim nng ch yu l do cc ngun nc lm mt thit b, my mc x ra, trong ch yu l ca ngnh cng nghip in lc. Cc ngnh cng nghip khc nh luyn kim, ho cht, du m, c kh... cng gp phn ng k gy ra nhim nng, nhng hu qu ca ngnh cng nghip in lc l ng lu nht. Hin nay sn lng in ca ton th gii mi nm tng 7,2%, khong 10 nm sau s tng gp i. nhim nng bin i khi cng mang li li ch nht nh. V d v ma ng nhit nc bin tng ln gip cho mt s loi c b rt cng. Nhng xt cho cng th li t hi nhiu. V vy ni chung vn nn tm cch ngn chn hin tng ny. c nhng xut dng ng dn di x nc lm ngui my ra vng bin xa b, hoc ht nc lnh y bin lm ngui my. Nhng phng n ny c hiu qu hay khng cn ch thc t tr li. El-Nino l g? El-Nino ban u l tn ca dng hi lu chy theo hng nam ngoi khi b bin Pru v ?cuao dn n s nng ln ca b mt nc pha ng Thi Bnh Dng xch o dc ngoi khi b bin Pru v ?cuao vn thng l lnh. Hng nm, vo ma Ging sinh, dng hi lu m chy v pha nam dc b bin ?cuao thay th cho nc lnh y v ng dn a phng gi hin tng ny l El-Nino (Cha Hi ng). Ngy nay, El-Nino c dng ch hin tng nng ln khc thng ca nc bin v vnh ai xch o rng ln di gn 10.000km, t b bin Nam M n qun o Macsan, Marud khu vc gia Thi Bnh Dng. El-Nino thng gn vi mt qu trnh ln ca kh quyn - i dng l dao ng Nam bn cu v c gi chung l ENSO. Hin tng ElNino thng lp li vi chu k t 8 n 11 nm, chu k ngn hn l 2 n 3 nm. Gia cc thi k nng ln bt thng ca nc bin khu vc trn, i khi cn xy ra hin tng ngc li, nc bin lnh i - Anti- El-Nino, hay cn gi l La-Nina.

35

Khi xut hin, El-Nino gy ra nhng thin tai nng n nh ma ln, bo, l vng ny, hn hn, chy rng vng khc, lm thit hi ln v ngi, thm ho v kinh t - x hi v c bit l nhng thit hi khng th khc phc v mi trng. Trong khong 100 nm tr li y, nhng ln El-Nino xut hin gy thit hi ln l cc nm 1877-1878, 1888; i El-Nino (La-Nina) 1973-1975 v c bit l "El-Nino th k 1982-1983" gy tng thit hi cho ton th gii l 13 t la. Theo thng k ca Ngn hng Th gii, thit hi do El-Nino 1997-1998 gy cho Innxia, Malaysia, Singapo v o Thi Bnh Dng ln ti 20 t la. V sao khng kh b bin rt trong lnh? Khng kh vng b bin cha mt lng kh ln anion. Cc anion ny c gi l "vitamin khng kh", chng theo ng h hp vo c th con ngi, ci thin hot ng ca phi, tng thm kh nng hp th oxy v thi kh cacbonic. Thng thng nhng ni cng cng trong thnh ph, mi xngtimet khi khng kh c t 10-20 anion, trong phng c t 40-50 anion/cm3, bi c hoc cng vin c 100-200 anion/cm3, trong khi vng b bin c ti 10.000 anion/cm3, nhiu gp my trm ln so vi trong phng . Cc anion ny l cc ion mang in nn c tc dng hn ch vi khun sinh si ny n. Mi trng nhiu anion s lm tng cng nng thn kinh giao cm ca con ngi, khin con ngi cm thy sng khoi vui v, tng thm hng cu trong mu. V th, khng kh vng b bin rt c li cho sc kho con ngi. Hu nh ai cng cm thy khng kh b bin rt trong lnh, ht th tht sng khoi, c bit c li cho nhng ngi mc bnh thiu mu, sng phi, cao huyt p, suy nhc thn kinh, hen suyn,... cng chnh l l do v sao cc tri iu dng ngy cng c xy dng nhiu vng b bin. Bng l g ? Bng l mt thnh phn quan trng ca thu quyn, tp trung ch yu hai cc tri t. Khi lng bng trn tri t chim ti 75% tng lng nc ngt v gn 2% khi lng thu quyn. Bng tp trung nhiu nht chu Nam cc vi chiu dy hng km v tui a cht hng vn nm. MT S VNG NI CAO V CC o gn hai cc, tn ti nhng khi bng c quy m nh. Khi lng bng trn tri t thay i theo thi gian, ph thuc vo nhit trung bnh ca tri t. Vo thi k bng h, lng bng cc cc tng ln, ngc li vi thi k tan bng, khi nhit tri t tng ln. Cc nghin cu khoa hc cho bit, 16 - 18 nghn nm trc, tn ti mt thi k bng h ln, mc nc bin thp hn hin nay 120m. Sau thi k trn l thi k m dn, mc nc bin tng ln do tan bng hai cc. Trong bn nghn nm gn y, tc dng ln ca nc bin l 8 cm/ 100 nm. B mt bng hai cc c tc ng phn x nh sng mt tri chiu xung tri t. Trong nhng nm gn y, s gia tng ca nhit kh quyn ton cu (khong 0,3 - 0,6 oC trong 100 nm qua) bi hiu ng nh knh ang lm cho tc tan bng hai cc v mc nc bin tng ln. Vi tc tng ny, vo cui th k 21, s tan bng vng cc v ni cao s lm cho mc nc bin dng cao t 65 - 100 cm. Mc nc bin dng cao do tan bng c th gy ra cc hin tng: Ngp ng cc min t thp, t trng, cc vng b v o thp. Hin nay, y l cc vng tp trung ng dn c v cc kho lng thc ca loi ngi. ng b bin ln su vo lc a, hin tng xi mn b bin gia tng. Nc bin vi mn c trng s xm nhp su vo cc lu vc sng, cc tng nc ngt ven b.

36

Ch dng chy bin, ch thu triu v nh hng ca bin, i dng ti kh hu v thi tit s thay i.

Sinh quyn l g? Sinh quyn chnh l lp v sng ca tri t, mt h thng ng v cng phc tp vi s lng ln cc yu t ngu nhin v nhiu qu trnh mang c im xc sut. Trong thnh phn ca sinh quyn c tng i lu ca kh quyn, ton b thu quyn, mt phn ca thch quyn cho ti cc lp nhit 100oC. Nh vy, sinh quyn l ton b th gii sinh vt cng vi cc yu t ca mi trng bao quanh chng trn tri t, bao gm c cc hot ng ca sinh vt , ang v s tn ti trn v tri t. Trong s hnh thnh sinh quyn, c s tham gia tch cc ca cc yu t bn ngoi nh nng lng mt tri, s nng ln v h xung ca v tri t, cc qu trnh to ni, bng h v.v... Cc c ch xc nh tnh thng nht v s ton vn ca sinh quyn l s di truyn v tin ho ca th gii sinh vt, vng tun hon sinh a ho ca cc nguyn t ho hc, vng tun hon nc t nhin. Sinh quyn tn ti trn tri t trong mi cn bng ng vi cc h t nhin khc. Sinh khi l g? "Sinh khi l tng trng lng ca sinh vt sng trong sinh quyn hoc s lng sinh vt sng trn mt n v din tch, th tch vng". Khi lng sinh khi trong sinh quyn c tnh l n.1014 - 2.1016 tn. Trong , ring cc i dng hin c 1,1. 109 tn sinh khi thc vt v 2,89. 1010 tn sinh khi ng vt. Phn ch yu ca sinh khi tp trung trn lc a vi u th nghing v pha sinh khi thc vt. Sinh khi ca tri t hin chim mt t l nh so vi trng lng ca ton b tri t v rt b so vi thch quyn, thu quyn. Tuy nhin, trong thi gian a cht lu di, t khi xut hin vo khong 3 t nm trc y, sinh khi tri t thc hin mt chu trnh bin i mnh m mt khi lng ln vt cht trn tri t. Sinh khi c mt trn hu ht cc loi t trm tch, bin cht v cc khong sn trm tch ca tri t di dng vt cht hu c. Theo tnh ton ca ca cc nh khoa hc, tng khi lng vt cht hu c trong ton b cc trm tch l 3,8. 1015 tn. Chu trnh dinh dng l g? Thc vt tng hp hydratcacbon trc tip t kh xitcacbon, nc, cc khong cht tan trong t v nc to ra cc t bo ca mnh. ng vt n c s dng cc cht hu c do thc vt tng hp. ng vt n tht s dng ng vt n c lm thc n. Tt c thc n tha, xc cht ca ng thc vt c vi khun v nm phn hy thnh cc hp cht n gin lm cht dinh dng cho thc vt. Cc cht dinh dng theo chu trnh tun hon trn chuyn vn t t, nc, khng kh, t v cc c th sng nh ngun nng lng c cung cp t mt tri. gi l Chu trnh dinh dng. Trong thnh phn ca t bo sng c mt hu ht cc nguyn t ho hc quan trng ca sinh quyn. Hm lng ca cc nguyn t ho hc cha trong cc t bo sng sp xp theo trt t t cao xung thp nh sau: C - H - O - N - P - Ca - Cl- Cu- Fe- Mg- K- Na- S- Al- B- BrCr- Co- F- Ga- I- Mn- Mo- Se- Si- Sn- Ti- V- Zn. Nng ca cc nguyn t trn trong cc loi sinh vt thay i, ph thuc vo tng loi v c im mi trng sng ca cc c th. H sinh thi l g? "H sinh thi l h thng cc qun th sinh vt sng chung v pht trin trong mt mi trng nht nh, quan h tng tc vi nhau v vi mi trng ".

37

Theo ln, h sinh thi c th chia thnh h sinh thi nh (b nui c), h sinh thi va (mt thm rng, mt h cha nc), h sinh thi ln (i dng). Tp hp tt c cc h sinh thi trn b mt tri t thnh mt h sinh thi khng l sinh thi quyn (sinh quyn). H sinh thi bao gm hai thnh phn: V sinh (nc, khng kh,...) v sinh vt. Gia hai thnh phn trn lun lun c s trao i cht, nng lng v thng tin. Sinh vt trong h sinh thi c chia lm ba loi: Sinh vt sn xut thng thng l to hoc thc vt, c chc nng tng hp cht hu c t vt cht v sinh di tc ng ca nh sng mt tri. Sinh vt tiu th gm cc loi ng vt nhiu bc khc nhau. Bc 1 l ng vt n thc vt. Bc 2 l ng vt n tht,... Sinh vt phn hu gm cc vi khun, nm phn b khp mi ni, c chc nng chnh l phn hu xc cht sinh vt, chuyn chng thnh cc thnh phn dinh dng cho thc vt.

Trong h sinh thi lin tc xy ra qu trnh tng hp v phn hu vt cht hu c v nng lng. Vng tun hon vt cht trong h sinh thi l vng kn, cn vng tun hon nng lng l vng h. Nh vy, nng lng mt tri c sinh vt sn xut tip nhn s di chuyn ti sinh vt tiu th cc bc cao hn. Trong qu trnh , nng lng b pht tn v thu nh v kch thc. Tri li, cc nguyn t ho hc tham gia vo qu trnh tng hp cht hu c sau mt chu trnh tun hon s tr li trng thi ban u trong mi trng. Th no l cn bng sinh thi? "Cn bng sinh thi l trng thi n nh t nhin ca h sinh thi, hng ti s thch nghi cao nht vi iu kin sng". Trong mt h sinh thi, vt cht lun chuyn t thnh phn ny sang thnh phn khc. y l mt chu trnh tng i khp kn. Trong iu kin bnh thng, tng quan gia cc thnh phn ca h sinh thi t nhin l cn bng. V d: Trong mt h sinh thi rng, thc vt ly dinh dng t t tng hp thnh cht hu c. Cht hu c ny mt phn nui dng pht trin cy, mt phn nui ng vt n thc vt trong rng, mt phn ri rng, tr li mu cho t. ng vt n thc vt pht trin va tiu th ht phn thc n thin nhin dnh cho n. Phn, xc ng vt v l rng, cnh ri trn mt t c vi sinh vt phn hu ht tr li cho t cht dinh dng nui cy. Do vy t rng lun mu m, giu cht hu c, nhiu vi sinh vt v cn trng, cy rng a dng v ti tt, ng vt phong ph. chnh l cn bng sinh thi. Cn bng sinh thi khng phi l mt trng thi tnh ca h. Khi c mt tc nhn no ca mi trng bn ngoi, tc ng ti bt k mt thnh phn no ca h, n s bin i. S bin i ca mt thnh phn trong h s ko theo s bin i ca cc thnh phn k tip, dn n s bin i c h. Sau mt thi gian, h s thit lp c mt cn bng mi, khc vi tnh trng cn bng trc khi b tc ng. Bng cch h bin i m vn cn bng. Trong qu trnh ny ng vt n c v vi sinh vt ng vai tr ch o i vi vic kim sot s pht trin ca thc vt. Kh nng thit lp trng thi cn bng mi ca h l c hn. Nu mt thnh phn no ca h b tc ng qu mnh, n s khng khi phc li c, ko theo s suy thoi ca cc thnh phn k tip, lm cho ton h mt cn bng, suy thoi. H sinh thi cng a dng, nhiu thnh phn th trng thi cn bng ca h cng n nh. V vy, cc h sinh thi t nhin bn vng c c im l c rt nhiu loi, mi loi l thc n cho nhiu loi khc nhau. V d nh: trn cc cnh ng c, chut thng xuyn b rn, ch si, co, chim ng, c mo... sn bt. Bnh thng s lng chim, trn, th, chut cn bng vi nhau. Khi con ngi tm bt rn v chim th chut mt k th, th l chng c dp sinh si ny n.

38

Cn bng sinh thi l trng thi n nh t nhin ca h sinh thi, hng ti s thch nghi cao nht vi iu kin sng. Cn bng sinh thi c to ra bi chnh bn thn h v ch tn ti c khi cc iu kin tn ti v pht trin ca tng thnh phn trong h c m bo v tng i n nh. Con ngi cn phi hiu r cc h sinh thi v cn nhc k trc khi tc ng ln mt thnh phn no ca h, khng gy suy thoi, mt cn bng cho h sinh thi. a dng sinh hc l g? "a dng sinh hc l s phong ph v ngun gen, v ging, loi sinh vt v h sinh thi trong t nhin". a dng sinh hc c xem xt theo 3 mc : a dng sinh hc cp loi bao gm ton b cc sinh vt sng trn tri t, t vi khun n cc loi thc, ng vt v cc loi nm. cp qun th a dng sinh hc bao gm s khc bit v gen gia cc loi, khc bit v gen gia cc qun th sng cch ly nhau v a l cng nh khc bit gia cc c th cng chung sng trong mt qun th. a dng sinh hc cn bao gm c s khc bit gia cc qun x m trong cc loi sinh sng v cc h sinh thi, ni m cc loi cng nh cc qun x sinh vt tn ti v c s khc bit ca cc mi tng tc gia chng vi nhau.

Trn tri t c bao nhiu loi sinh vt? Cc nh khoa hc xc nh v m t c gn 1.413.000 loi, ch yu l cc loi cn trng v thc vt. Phn ln cc loi cn trng, vi khun v nm vn cha c m t v thm ch s lng cc loi c th t ti 5 triu hay hn. Nhng hiu bit v loi cn rt hn ch v cc nh phn loi hc khng ch n mt s loi nh giun, cn trng v cc loi nm sng trong t, nhng loi cn trng sng trong tn l rm rp trn tng l cy cao ca rng nhit i, chng thng rt nh v rt kh nghin cu. Hng trm ngn nhm loi ch c bit n mt cch ht sc s si. Nhng nh vi sinh vt hc ch bit c khong 4.000 loi vi khun v rt kh nui cy v phn loi nhng mu vt ny. Vic ly mu kh khn cn tr vic nghin cu, tm hiu v s a dng sinh hc trong mi trng i dng, ni rt giu c v a dng sinh hc. C mt ngnh ng vt mi, ngnh Loricifera, c bit n ln u tin nm 1983 nh nhng mu vt ly t y bin su v s khng sai lm khi ni rng hin cn nhiu loi sinh vt vn cha c loi ngi pht hin. Nhng loi th mi no c pht hin Vit Nam? Khu rng ma nhit i ho lnh bc Trng Sn nm bin gii gia Lo v Vit Nam va mi c cc nh sinh hc tm nghin cu trong thi gian gn y. Mt iu k diu xy ra, ti y h pht hin 6 loi th mi cho khoa hc, l loi Mang ln, Sao la, Mang Trng Sn, Mang P hot, B sng xon, Cy Ty Nguyn (Linden, 1994; ng Huy Hunh, 1997; Phm Bnh Quyn, Trng Quang Hc, 1997, 1998; V Qu, 1996, 1997). S tuyt chng l g? "Mt loi b coi l tuyt chng khi khng cn mt c th no ca loi cn sng st ti bt k ni no trn th gii". Nu nh mt s c th ca loi cn st li ch nh vo s kim sot, chm sc, nui dng ca con ngi, th loi ny c gi l b tuyt chng trong thin nhin hoang d. Nhiu

39

loi b tuyt chng trong thin nhin hoang d nhng vn sng bnh thng trong iu kin nui nht. Do hnh thnh hai khi nim: Tuyt chng trn phm vi ton cu v tuyt chng cc b. Mt s nh sinh hc s dng thut ng loi b tuyt chng v phng din sinh thi hc, iu c ngha l s lng loi cn li t n ni tc ng ca chng khng c cht ngha no i vi cc loi khc trong qun x. V d, loi h hin nay b tuyt chng v phng din sinh thi hc, c ngha l s h hin cn trong thin nhin rt t, tc ng ca chng n qun th ng vt mi l khng ng k. Khi qun th ca loi c s lng c th di mc bo ng, nhiu kh nng loi s b tuyt chng. i vi mt s qun th trong t nhin, mt vi c th vn cn c th sng st dai dng vi nm, vi chc nm, c th vn sinh sn nhng s phn cui cng vn l s tuyt chng (nu khng c s can thip ca cng ngh sinh hc). bo tn mt loi no trc ht phi tm c nguyn nhn ch yu dn n s tuyt chng, phi xc nh c con ngi lm g nh hng n s n nh qun th ca loi v lm cho loi b tuyt chng. Con ngi c gy ra s tuyt chng ca cc loi trn tri t khng? Hot ng u tin ca con ngi gy nn s tuyt chng L VIC TIU DIT CC LOI TH LN TI CHU c, Bc v Nam M cch y hng ngn nm khi bt u ch thc dn ti nhng chu lc ny. Trong mt thi gian rt ngn, sau khi con ngi khai ph nhng vng t ny c t 74% n 86% cc loi ng vt ln (c trng lng c th trn 44 kg) y b tuyt chng m mt trong nhng nguyn nhn trc tip l do vic sn bt v gin tip do vic t, ph rng. S tuyt chng ca cc loi chim, th c nghin cu nhiu v d nhn bit. 99% s tuyt chng ca cc loi khc trn th gii hin nay ch l nhng d bo s b. Mc d vy ngay c vi cc loi th v chim, nhng s liu v s tuyt chng cng khng c nhng con s chnh xc, mt s loi c xem l tuyt chng vn c pht hin li, v mt s loi tng nh vn cn tn ti th rt c th b tuyt chng. Theo thng k khong 85 loi th v 113 loi chim b tuyt chng t nm 1600, tng ng 2,1% cc loi th v 1,3% cc loi chim. Tc tuyt chng i vi cc loi th v chim l khong 1 loi trong 10 nm ti thi im t 1600-1700, nhng tc ny tng dn ln n 1 loi/nm vo thi gian t 1850-1950. Rt nhiu loi v nguyn tc vn cha b tuyt chng nhng ang tip tc l i tng sn bt ca con ngi v ch cn tn ti vi mt s lng rt t nh t gic, h... Vit Nam. Nhng loi ny c th coi nh b tuyt chng v phng din sinh thi hc v s lng ca chng t n ni khng ng vai tr g trong c cu qun x. Nguy c i vi cc loi c nc ngt v ng vt thn mm cng ng lo ngi. Cc loi thc vt cng b e da, nhm thc vt ht trn v c l nhng nhm c bit d b tuyt chng. S tuyt chng ng ra ch l mt qu trnh t nhin, nhng 99% s loi b tuyt chng ch yu do con ngi gy ra. Trong lch s cc thi k a l trc y a dng sinh hc tng i n nh nh s cn bng gia s tin ha hnh thnh loi mi v s tuyt dit loi c. Tuy vy, nhng hot ng ca con ngi lm cho tc tuyt chng vt xa nhiu ln tc hnh thnh loi. S mt mt cc loi xy ra nh trong thi gian hin nay khng theo bt k mt quy lut no v hu qu trong tng lai l khn lng v khng th no cu vn ni. V sao trong t nhin c nhiu loi sinh vt m vn phi quan tm n cc loi sp b tuyt chng? Theo thng k t u th k XX, mi nm c mt loi sinh vt b tuyt chng. Trong nhng nm ca thp k 80, mi gi c mt loi sinh vt b bin mt. D on trong th k ti, s c khong 50 vn n mt triu loi sinh vt khng cn c mt trn tri t. R rng l s tuyt chng ca cc loi sinh vt ang gia tng. Trn th gii, c nhng Cng c quc t v bo v a dng sinh hc, bo v ng thc vt qu him C TN TRONG SCH ?. Trung Quc, cch y khng lu c ngi tng b lnh n t hnh ch v git gu mo.

40

Ti sao con ngi li phi quan tm nhiu n cc loi ng thc vt sp b tuyt chng nh vy? Mi loi ng thc vt u l sn phm ca mt qu trnh tin ho rt lu di. Trong qu trnh , mi loi t tch lu cho ring mnh nhng gien chng chu vi bnh tt, vi s thay i kh hu v cc iu kin sng khc. Do cc sinh vt hoang di u kho mnh, kh b bnh tt tiu dit v c kh nng thch nghi cao. l nhng ngn hng gien sng qu him. iu kin sng thay i lin tc, nu mt i bt c loi no, th thin nhin s khng bao gi c th ti to li c kiu gen ring ca loi . Mi sinh vt c mt vai tr nht nh trong h sinh thi, l mt mt xch khp kn chu trnh tun hon vt cht ca h. H cng c nhiu loi, cng a dng th cng bn vng. Mt i mt loi l gim tnh a dng sinh hc ca c h. Lm cho i sau khng cn c chim ngng chng sng ng na. Mi sinh vt n cha trong mnh rt nhiu b n m i nay cha th khm ph ra ht c. Lm mt i mt loi, l chng ta lm cho i sau mt i mt i tng nghin cu, mt i mt hnh mu l tng m phng theo. Tm li, mi loi u c v tr v vai tr nht nh trong t nhin m loi khc khng th thay th c. Chnh v th m con ngi cn c bit quan tm ti cc loi sp b tuyt chng. Cn trng c ch hay c hi? Trn tri t c khong 1 triu loi cn trng, trong s , ch c 500 loi chuyn ph hoi la mu v cy n qu. Ti M, mi nm su b ph hu ti 33% tng gi tr sn phm nng nghip (tng ng TRN 14 T LA). Trung Quc mi nm su b gy tn tht 10% sn lng lng thc, 33% sn lng rau xanh v 40% sn lng cc tri cy cc loi. Cn trng cn l vt trung gian truyn bnh ng lo ngi. V d nh trn mnh con gin sng trong nh, ngi ta tm thy 14 loi vi khun gy cc bnh hen, vim mi, phi, vim kt mc mt, vim d dy, rut non,... Nhng cng c rt nhiu loi cn trng c ch cho con ngi. Chng tiu dit cc loi cn trng c hi, bo v nng sn. Chng c gi l cc loi thin ch c sn trong t nhin. Nghi l cc k th ca su hi, nh chng, cy trng c bo v. Trung Quc thng k c 700 loi thin ch, trong c 200 loi thng gp. Cc loi cn trng c ch tiu dit su hi bng hai cch: bt mi v k sinh. Cn trng c tnh bt mi nh b ra, chun c, b nga... c th n trng, su non ca nhiu loi su c hi. Mt con b ra chm c th n trn 130 con rp mui mi ngy. Cc loi ong kn, ong mt ... thuc loi ong k sinh. Ong mt trng vo trng su hi, ong kn trng vo c th su non v cc loi ngi, bm, ong non sau khi n ra s n lun trng v su hi. Con ngi t lu pht hin ra kh nng qu bu ca cc loi thin ch ny v tm cch gy ging, nui dng, bo v chng. S dng cn trng dit su hi c li rt ln, bi v: Th nht, n tiu dit c chn lc cc loi su hi. Th hai, n gp phn hn ch s dng thuc tr su ho hc, do gim c nhim mi trng v khng nh hng xu ti cc loi cn trng c li. Tuy nhin, mi loi cn trng c ch ch tiu dit c mt vi loi su hi nht nh. Do cn phi c nhng hiu bit su sc v cc loi cn trng th vic s dng phng php thin ch dit tr su hi mi t kt qu tt. Mt s loi cn trng c kh nng lm sch mi trng, NH CON B HUNG XU X CHUYN N PHN. NC c, khi nhp b v cu v nui phi nhp km nhng con b hung nh vy t Trung Quc dn phn b, cu. Mt s cn trng c tc dng ci to t nh giun, d... Giun t n hn n nhiu th t, ct, xc ng, thc vt. Cc thc n ny c nghin nt v c phn hu mt phn bi cc dch tiu ho trong rut giun. Mt phn cht dinh dng c giun hp th. Phn cn li s thi ra ngoi di dng cc vin t - vin phn. Cc con giun cn lin tc o xi t, do

41

 chng gip cho t lun c ti xp, va d dng cho cy pht trin, va gi c nc lm t lun m. Tm li, trong s cc cn trng ang sng trn tri t c rt nhiu loi c ch, gip dit tr cn trng c hi, ci to t, bo v mi trng v to cn bng sinh thi. Con ngi phi bit bo v chng, to iu kin cho chng pht trin v pht huy c tc dng tch cc mc cao nht. Bo tn cc qun x sinh vt l g? Bo tn cc qun x sinh vt nguyn vn l cch bo tn c hiu qu nht ton b tnh a dng sinh hc. C ba cch bo tn: Xy dng cc khu bo tn; Thc hin cc bin php bo tn bn ngoi cc khu bo tn; Phc hi cc qun x sinh vt ti cc ni c tr b suy thoi.

Cc qun x sinh vt bin i rt a dng, t mt vi qun x khng h chu tc ng bi cc hot ng ca con ngi, v d nh nhng qun x trn thm y i dng hay trong nhng vng su, vng xa rt ho lnh ca rng nhit i Amazn ti nhng qun x b bin i ln nh vng khai m, cc vng t canh tc nng nghip, khu cng nghip, cc thnh ph v cc h nhn to. Tuy nhin, c nhng ni xa xi ho lnh nht ca tri t vn c nh hng ca con ngi do gia tng nng cacbonic v khai thc cc sn phm t nhin c gi tr, v ngc li, c nhng ni b ci bin ln vn cn st li nhng qun x sinh vt nguyn bn. Tnh a dng sinh hc c th cn hin hu trong mt s cnh rng nhit i c cht chn, nhng vng i dng v bin b nh bt qu mc. Khi mt khu bo tn c thnh lp cn phi c s ha hp gia vic bo tn a dng sinh hc v chc nng ca cc h sinh thi vi vic tha mn cc nhu cu trc mt cng nh lu di ca cng ng dn c a phng v ca Chnh ph i vi cc ngun ti nguyn . Cc khu bo tn c phn loi nh th no? Hip hi Bo tn thin nhin quc t (IUCN) xy dng mt h thng phn loi cc khu bo tn, trong nh r cc mc s dng ti nguyn nh sau:

I.

II.

III. IV.
V.

Khu bo tn thin nhin l nhng khu c bo v nghim ngt, ch dnh cho cc hot ng nghin cu khoa hc, o to v quan trc mi trng. Cc khu bo tn thin nhin ny cho php gn gi cc qun th ca cc loi cng nh cc qu trnh ca h sinh thi khng hoc t b nhiu lon. Vn quc gia l nhng khu vc rng ln c v p thin nhin ( bin hay t lin) c gn gi bo v mt hoc vi h sinh thi trong , ng thi c dng cho cc mc ch gio dc, nghin cu khoa hc, ngh ngi gii tr v tham quan du lch. Ti nguyn y thng khng c php khai thc cho mc ch thng mi. Khu d tr thin nhin l nhng cng trnh quc gia, c din tch hp hn c thit lp nhm bo tn nhng c trng v sinh hc, a l, a cht hay vn ho ca mt a phng no . Khu qun l ni c tr ca sinh vt hoang d c nhng im tng t vi cc khu bo tn nghim ngt nhng cho php duy tr mt s hot ng m bo nhu cu c th ca cng ng. Khu bo tn cnh quan trn t lin v trn bin c thnh lp nhm bo tn cc cnh quan. Y CHO PHP KHAI THC, S DNG TI nguyn theo cch c truyn, khng c tnh ph hy, c bit ti nhng ni m vic khai thc, s dng ti nguyn hnh thnh nn nhng c tnh vn ha, thm m v sinh thi hc c sc. Nhng ni ny to nhiu c hi pht trin cho ngnh du lch v ngh ngi gii tr.

42

VI. VII.

VIII.

Khu bo v ngun li c thnh lp bo V TI NGUYN THIN NHIN CHO TNG LAI. y vic khai thc, s dng ti nguyn c kim sot ph hp vi cc chnh sch quc gia. Cc khu bo tn sinh quyn v cc khu d tr nhn chng hc c thnh lp bo tn nhng vn cho php cc cng ng truyn thng c quyn duy tr cuc sng ca h m khng c s can thip t bn ngoi. Thng thng, cng ng trong mt chng mc nht nh vn c php khai thc cc ti nguyn m bo cuc sng ca chnh h. Cc phng thc canh tc truyn thng thng vn c p dng sn xut nng nghip. Cc khu qun l a dng cho php s dng bn vng cc ngun ti nguyn thin nhin, trong c ti nguyn nc, ng vt hoang d, chn nui gia sc, g, du lch v nh bt c. Hot ng bo tn cc qun x sinh hc thng c thc hin cng vi cc hot ng khai thc mt cch hp l.

Nm loi hnh u tin nu trn c th coi l nhng khu bo tn thc s, trong cc ni c tr ch yu c qun l v mc tiu bo tn a dng sinh hc. Mc ch u tin cho cc khu trong ba loi hnh cn li khng phi l qun l a dng sinh hc, m l mc tiu th yu. Cc khu qun l ny i khi c ngha v c tnh a dng sinh hc kh phong ph, c bit quan trng v chng thng rng ln hn cc khu bo tn rt nhiu. Vit Nam hin c bao nhiu Vn quc gia? Hin nay, Chnh ph Vit Nam ang r sot, sp xp li h thng cc khu bo tn gm 11 Vn Quc gia, 61 khu Bo tn thin nhin v 34 khu rng Vn ho - Lch s - Mi trng. Cc Vn quc gia ca Vit Nam c: Vn quc gia Ba B (Cao Bng); Vn quc gia Ba V (H Ty); Vn quc gia Bch M (Tha Thin Hu); Vn quc gia Bn En (Thanh Ho); Vn quc gia Ct B (Hi Phng); Vn quc gia Ct Tin (ng Nai); Vn quc gia Cn o (B Ra - Vng Tu); Vn quc gia Cc Phng (Ninh Bnh, Ho Bnh, Thanh Ho); Vn quc gia Tam o (Vnh Ph, Bc Thi, Tuyn Quang); Vn quc gia YokDon (DkLk); Vn quc gia Trm Chim (ng Thp). V sao cn xy dng nhng khu bo v t nhin? Hin nay trn th gii hu nh nc no cng quy hoch xy dng cc khu bo v t nhin bao gm cc phong cnh thin nhin c o, cc h thng sinh thi in hnh, rng nguyn thy, khu bo tn cc sinh vt qu him,... Cc khu vc bo v t nhin va l ni bo v h thng sinh thi t nhin va l th vin sng v cc loi sinh vt hoang d. Mc ch xy dng cc khu bo v t nhin l nhm bo v mt s h sinh thi t nhin tiu biu, ng thc vt qu him, cnh quan t nhin k th v cc di tch lch s ni ting, trnh s ph hoi ca con ngi, gip cc nh khoa hc c iu kin nghin cu khoa hc v l ni dy hc, thc tp l tng cho cc nh khoa hc tr tui. Cc khu bo v t nhin cn l ni tham quan gii tr cho dn chng v khch du lch, ng thi trn c s khng nh hng ti mc ch bo v, con ngi c th khai thc tng phn ngun ti nguyn qu bu ca thin nhin pht trin sn xut. Qua chng ta c th thy vic xy dng cc khu bo v t nhin c ngha rt quan trng i vi vic pht trin khoa hc, vn ho, bo v mi trng v thc y sn xut. Gia cc qun th sinh vt c bao nhiu mi quan h? Tng tc gia cc qun th sinh vt trong h sinh thi v nguyn tc l t hp tng tc ca cc cp qun th. C cc loi quan h sau y: Quan h trung lp: Quan h ca cc loi sinh vt sng bn cnh nhau

nhng loi ny khng lm li hoc gy hi cho loi kia. V d: chim v ng vt n c.

43

Quan h li mt bn: Hai loi sinh vt sng chung trn mt a bn, mt loi li dng iu kin do loi kia em li nhng khng gy hi cho loi th hai. V d: Vi khun c nh m, vi khun sng trong ng rut ng vt li dng thc n v mi trng sng ca c th ng vt nhng khng gy hi hoc t gy hi cho vt ch. Quan h k sinh: L quan h ca loi sinh vt sng da vo c th sinh vt ch vi vt ch c th gy hi v git cht vt ch: giun, sn trong c th ng vt v con ngi. Quan h th d - con mi: L quan h gia mt loi l th n tht v loi kia l con mi nh gia s t, h, bo v cc loi ng vt n c. Quan h cng sinh: L quan h ca hai loi sinh vt sng da vo nhau,

loi ny em li li ch cho loi kia v ngc li. V d: To v a y, to cung cp thc n cho a y, cn a y to ra mi trng c tr cho to. Quan h cnh tranh: L quan h gia hai hay nhiu loi cnh tranh vi nhau v ngun thc n v khng gian sng c th dn ti vic loi ny tiu dit loi kia. V d: quan h gia th v vt nui chu C TRONG
CUC CNH TRANH GINH CC NG c. Quan h gia nhiu loi: Trong thc t cc loi sinh vt c th thay i quan h theo thi gian. V d: quan h gia chut v rn trong mt qun o Thi bnh dng trong mt nm c th thay i: Ma ng - chut bt rn, chut l th n tht; Ma h - rn bt chut, rn l th n tht.

Trong cc quan h trn 2 loi quan h gi vai tr quan trng trong vic duy tr cn bng sinh thi t nhin l quan h th d - con mi v quan h k sinh. Quan h th d - con mi gip cho qun th con mi duy tr tnh chng chu cao vi thin nhin, khng pht trin bng n v s lng c th. Quan h k sinh gip cho vic dit tr su bnh v cc loi c hi i vi con ngi gi cho s lng su bnh nm trong gii hn nht nh. Con ngi tc ng n cc h sinh thi t nhin nh th no? Con ngi l mt sinh vt ca h sinh thi c s lng ln v kh nng hot ng c nng cao nh khoa hc k thut. Tc ng ca con ngi i vi h sinh thi rt ln, c th phn ra cc loi tc ng chnh sau y: Tc ng vo c ch t n nh, t cn bng ca h sinh thi. Tc ng vo cc chu trnh sinh a ho t nhin. Tc ng vo cc iu kin mi trng ca h sinh thi: Kh hu, thu in v.v... Tc ng vo cn bng sinh thi.

Tc ng vo c ch t n nh, t cn bng ca h sinh thi C ch ca h sinh thi t nhin l tin ti t l P/R 1; P/B 0. C ch ny khng c li cho con ngi, v con ngi cn to ra nng lng cn thit cho mnh bng cch to ra h sinh thi c P/R > 1 v P/B > 0. Do vy, con ngi thng to ra cc h sinh thi nhn to (ng c chn nui, t trng lng thc thc phm). Cc h sinh thi ny thng km n nh. duy tr cc h sinh thi nhn to, con ngi phi b sung thm nng lng di dng sc lao ng, xng du, phn bn. Tc ng vo cc chu trnh sinh a ho t nhin Con ngi s dng nng lng ho thch, to thm mt lng ln kh CO2, SO2 v.v.... Mi nm con ngi to thm 550 t tn CO2 do t cc loi nhin liu ho thch ang lm thay i cn bng sinh thi t nhin ca tri t, dn ti vic thay i cht lng v quan h ca cc thnh phn mi trng t nhin. ng thi, cc hot ng ca con ngi trn tri t

44

ngn cn chu trnh tun hon nc, v d p p, xy nh my thu in, ph rng u ngun v.v... Vic ny c th gy ra ng ngp hoc kh hn nhiu khu vc, thay i iu kin sng bnh thng ca cc sinh vt nc v.v... Tc ng vo cc iu kin mi trng ca h sinh thi Con ngi tc ng vo cc iu kin mi trng ca h sinh thi t nhin bng cch thay i hoc ci to chng nh: Chuyn t rng thnh t nng nghip lm mt i nhiu loi ng, thc vt qu him, tng xi mn t, thay i kh nng iu ho nc v bin i kh hu v.v... Ci to m ly thnh t canh tc lm mt i cc vng t ngp nc c tm quan trng i vi mi trng sng ca nhiu loi sinh vt v con ngi. Chuyn t rng, t nng nghip thnh cc khu cng nghip, khu th, to nn s mt cn bng sinh thi khu vc v nhim cc b. Gy nhim mi trng nhiu dng hot ng kinh t x hi khc nhau.

Tc ng vo cn bng sinh thi Con ngi tc ng vo cn bng sinh thi thng qua vic: Sn bn qu mc, nh bt qu mc gy ra s suy gim mt s loi v lm gia tng mt cn bng sinh thi. Sn bt cc loi ng vt qu him nh h, t gic, voi... c th dn n s tuyt chng nhiu loi ng vt qu him. Cht ph rng t nhin ly g, lm mt ni c tr ca ng thc vt. Lai to cc loi sinh vt mi lm thay i cn bng sinh thi t nhin. Cc loi lai to thng km tnh chng bi, d b suy thoi. Mt khc, cc loi lai to c th to ra nhu cu thc n hoc tc ng khc c hi n cc loi c hoc i vi con ngi. a vo cc h sinh thi t nhin cc hp cht nhn to m sinh vt khng c kh nng phn hu nh cc loi cht tng hp, du m, thuc tr su, kim loi c hi v.v...

Sinh hc bo tn l g? "Sinh hc bo tn l mt khoa hc a ngnh c xy dng nhm hn ch cc mi e da i vi a dng sinh hc". Sinh hc bo tn nhm hai mc tiu: Tm hiu nhng tc ng tiu cc do cc hot ng ca con ngi gy ra i vi cc loi, qun x v cc h sinh thi. Xy dng cc phng php tip cn hn ch s tuyt dit ca cc loi v cu cc loi ang b e da bng cch a chng hi nhp tr li cc h sinh thi ang cn ph hp i vi chng.

Sinh hc bo tn ra i v cc khoa hc ng dng truyn thng khng cn c s gii thch nhng mi e da cp bch i vi a dng sinh hc. Nng nghip, lm nghip, qun l ng vt hoang d, sinh hc thy sn,... ch yu quan tm n vn xy dng cc phng php qun l mt s t cc loi c gi tr kinh t v lm cnh. Nhng khoa hc ny thng khng cp n vic bo v tt c cc loi c th c trong cc qun x sinh vt, hoc ch cp nh l vn khng quan trng. Sinh hc bo tn b sung cc nguyn tc ng dng bng cch cung cp phng php tip cn c tnh cht l thuyt tng th cho vic bo tn a dng sinh hc. Sinh hc bo tn khc vi cc khoa hc khc ch l bo tn mt cch lu di ton b cc qun x sinh vt l chnh, cc yu t kinh t thng l th yu. Cc khoa hc

45

kinh in nh sinh hc qun th, phn loi hc, sinh thi hc, v di truyn hc... l ni dung c bn ca sinh hc bo tn. V sao phi trng cy gy rng? Phi bo v rng? Rng l l phi xanh ca tri t. Cy xanh, trong qu trnh quang hp, hp th kh cacbonic v nh ra kh xy cn thit cho s sng. Rng c tc dng lm trong sch khng kh. Tn l cn v gi bi. L cy tit ra nhiu loi cht khng khun c tc dng tiu dit vi trng gy bnh trong khng kh. Rng l ni sinh sng ca nhiu loi ng vt hoang d, trong c nhiu loi qu him. Trong rng c nhiu loi cy khc nhau. y l ngun thc phm, ngun nguyn liu qu cho cng nghip v dc phm, l ngun gen hoang di c gi tr trong lai to ging mi cho nng nghip v chn nui. Rng bo v v ci to t. Nh c tn l xo rng nh chic , nc ma khng xi thng xung mt t, nng khng t chy mt t, nn lp t trn mt kh b ra tri theo nc ma. Rng nui t, bi b cho t. t rng hu nh t bn phn, v cnh l ri rng t cy s b phn hu, to thnh cc cht dinh dng, lm tng mu m ca t. t ph nhiu, ti xp s thm tt, gi nc tt v hn ch xi mn. Vng bi triu ven bin c cc rng s, vt, c, va chn sng, va gi ph sa, lm cho b bin khng nhng khng b xi, m cn c bi p v tin ra pha trc. Rng c tc dng iu ho dng chy trong sng ngi v di t. Nc ma ri xung vng c rng b gi li nhiu hn trong tn cy v trong t, do lng dng chy do ma trong ma l gim i. Rng cn khng cho dng chy mt chy qu nhanh, lm cho l xut hin chm hn, gim mc t ngt v c lit ca tng trn l. Nc thm xung t rng va l ngun d tr nui cy v cc sinh vt sng trong t, va chy rt chm v nui cc sng trong thi gian khng ma. Do nhng vng c nhiu rng che ph s gim bt c thin tai hn hn v l lt. Rng cng nm gn u ngun sng, tc dng iu ho dng chy cng ln hn. Rng c gi tr ln v du lch. V rng c nhiu phong cnh p, vi nhiu loi ng thc vt hoang d, li cun s ham hiu bit, tr t m ca mi ngi. Kh hu trong rng mt m, iu ho, khng kh sch s cn c tc dng cha bnh rt tt. Ni tm li, rng c gi tr nhiu mt cho con ngi. V cc nhu cu ngy cng tng ca mnh, con ngi khng th khng khai thc rng. Tuy nhin, nu bit khai thc mt cch hp l v c k hoch trng rng thch hp, chng ta s vn va tho mn c cc nhu cu ca mnh, va khng lm tn hi n rng. V sao rng b tn ph? Tri t ngy xa ph kn mt mu xanh ca cy ci. Hi u th k ny ngay H Ni ca chng ta cng cn nm st rng. Vy m by gi rng li xa khi cc im tp trung dn c. Ch tnh ring vng H Ni, trung bnh mi nm rng li xa khi chng ta khong 1 km. V sao vy? Rng b cht ph trc tin l ly t lm nng nghip, trng cy cng nghip, nui thu sn, xy dng... Nhng vng t bng phng, mu m b chuyn ho thnh t nng nghip cn c th trng trt c lu di. Hin nay, nhng vng nh vy hu nh b khai thc ht. Cn nhng vng t dc, km ph nhiu, sau khi b chuyn i thnh t nng nghip, thng cho nng sut thp, rt d v nhanh b bc mu, hoc i hi phi c nhng u t tn km cho ti tiu v ci to t. Rng ngp mn ven bin ca Vit Nam ang b cht ph lm ao nui tm. Do nui tm kiu qung canh, khng ng k thut, nn nng sut khng

46

cao v mi ao cng ch cho thu hoch c vi nm, sau ngi ta li i cht ph rng lm ao mi. Rng Ty Nguyn ang b ngi dn di c t pht t ph nham nh. Nguyn nhn th hai dn n mt rng l ly g lm ci t. Cho n th k XIX, trc khi khm ph ra kh nng t bng than v du, cht t ch yu ca con ngi l ci g. Nhiu nc chu u, trong giai on u ca cch mng khoa hc k thut t gn ht rng ca mnh. Hin nay, nhiu ni trn th gii, ci v than ci vn l cht t chnh trong gia nh v cc bp un ang t khong 1/4 s din tch rng b tn ph hng nm. Nguyn nhn th ba gy mt rng l do khai thc g. G cn cho sn xut cc gia dng, sn xut giy... Khoa hc k thut cng pht trin, ngi ta cng khm ph ra nhiu cng dng mi ca g, lm cho lng g tiu th ngy cng nhiu. Trong khai thc g, nu ch chy theo li nhun, ch no d th khai thc trc, khng n ta m cht h trng, ngha l cht t ba rng vo, va cht cy to ly g, va ph hoi cy con, th nhng khu vc rng b cht ph s kh c hi t phc hi li c. Nguyn nhn th t gy mt rng l do chy. Rng b chy do t rng lm nng, lm bi sn bn, dng la thiu thn trng trong rng, thin tai, chin tranh... Trong ma kh, ch cn mt mu tn thuc l chy d, mt bi nhi la ui ong ra khi t ly mt cng gy ra mt m chy rng ln trong nhiu ngy, nht l khi khng c nc, nhn lc v phng tin dp tt la. Chin tranh khng phi l hin tng ph bin, thng xuyn. Tuy nhin cc cuc chin tranh thng c sc tn ph gh gm. VIT NAM, T 1945 CHO N NAY MT khong hn 2 triu hecta. Nhiu vng rng b cht c ho hc tn ph n nay vn cha mc li c. Ni tm li, c nm nguyn nhn chnh gy mt rng l ly t, ly g, ly ci, chy rng v chin tranh. Trong mt rng do chy v chin tranh l s mt mt phi l nht, v n chng em li iu g tt p cho con ngi. Vic ph rng ly t, ly g, ci ba bi thc t ch nhm phc v cho li ch ca mt s c nhn no . Ci li m vic lm em li nh hn nhiu so vi ci hi m n gy ra. V mt rng l tri t mt c my sn xut xy, ng vt mt ni c tr, nhiu loi cy qu, lu nm b tuyt ging, l lt v hn hn tr nn trm trng hn... Hy vng rng bng vic p dng thnh cng cc tin b khoa hc k thut v s dng tit kim, hp l ti nguyn t, rng, tng cng trng v bo v rng, din tch rng trn tri t s khng b gim c th tng ln. V sao ni rng l v s ca loi ngi? Theo tnh ton ca cc nh khoa hc, cc hng cy vi khong cch ph hp s cn c 30% tc gi v c kh nng bo v phm vi T AI GP HN 2 LN CHIU CAO CA CY. nhng ni c gi ct v hn hn nghim trng, vic trng nhng hng cy phi lao ngn gi ct rt c tc dng ci thin mi trng sinh thi t ai. Rng l chic bo v mt t. Khi tr ma, do tn l cy hng nn nc ma khng trc tip xi xung mt t, iu ny c ngha rt ln i vi vic phng chng xi mn. Thc t cho thy, nu nc ma trc tip xi vo mt t th mi nm mt hecta t trng hoa b xi mn 20 tn, t trng c b xi mn 1 tn, trong khi t trng rng ch b xi mn 0,1 tn. Mt t trong rng c nhiu cnh v l cy kh, nc ma ri xung mt t khng th xi thng vo t, cng khng th chy nhanh m ngm chy t t. l vt cn quan trng khin ma to khng gy ra l lt v rt c ch i vi vic bo v ng rung, nh ca. Cy ci cng l nhng "anh hng" ht bi, chng nhim. L ca mt s loi cy c nhng np nhn, c lng nhm, thm ch c loi l cn tit ra cht "nha" dit vi khun. V vy cy ci va c kh nng ht bi va c kh nng tiu dit vi khun. Ngay nh cy thng, tuy c din tch b mt l rt nh, nhng kh nng ht bi v dit vi khun li rt ln. Ta c th nhn bit kh nng ht bi dit khun ca cy ci qua vic gim nh khng kh trong cng vin v trong ca hng bch ho hoc bn tu xe. Mi mt khi khng kh trong cng vin ch

47

c 2.000-3.000 vi khun, nhng mt mt khi khng kh trong ca hng, bn tu xe c ti 20.000-30.000 con. Hin nay, trn th gii lng kh cacbonic thi ra ngy mt tng. Bin php duy nht gii quyt vn ny l trng nhiu cy xanh, v cy xanh c kh nng hp th kh cacbonic. Trung bnh 1 hecta cy tn l rng c th hp th c 1 tn kh cacbonic/ngy v nh ra 730kg kh oxy. Lng kh cacbonic do 1 ngi thi ra trong 1 ngy s c 10m2 cy xanh ht ht. Ngoi ra cy xanh cn hp th ting n, hp th mt s cht nhim trong khng kh v mt s nguyn t kim loi nng trong t. Vic g c li cho con ngi l cy xanh u c sc phng s rt tn ty, xng ng l v s trung thnh ca loi ngi. Cy xanh c kh nng rt ln trong vic chng gi, gi nc, chng nhim, nhng kh nng t bo v ca chng li c hn. Chng cn s che ch bo v ca con ngi. Cy xanh cng hin cho con ngi qu nhiu, chng ta cn yu mn v trn trng bo v chng. Ti nguyn l g? C nhng loi ti nguyn no? "Ti nguyn l tt c cc dng vt cht, tri thc c s dng to ra ca ci vt cht, hoc to ra gi tr s dng mi ca con ngi". Ti nguyn l i tng sn xut ca con ngi. X hi loi ngi cng pht trin, s loi hnh ti nguyn v s lng mi loi ti nguyn c con ngi khai thc ngy cng tng. Ngi ta phn loi ti nguyn nh sau: Theo quan h vi con ngi: Ti nguyn thin nhin, ti nguyn x hi. Theo phng thc v kh nng ti to: Ti nguyn ti to, ti nguyn khng ti to. Theo bn cht t nhin: Ti nguyn nc, ti nguyn t, ti nguyn rng, ti nguyn bin, ti nguyn khong sn, ti nguyn nng lng, ti nguyn kh hu cnh quan, di sn vn ho kin trc, tri thc khoa hc v thng tin.

Ti nguyn thin nhin c chia thnh hai loi: ti nguyn ti to v ti nguyn khng ti to. Ti nguyn ti to (nc ngt, t, sinh vt v.v...) l ti nguyn c th t duy tr hoc t b sung mt cch lin tc khi c qun l mt cch hp l. Tuy nhin, nu s dng khng hp l, ti nguyn ti to c th b suy thoi khng th ti to c. V d: ti nguyn nc c th b nhim, ti nguyn t c th b mn ho, bc mu, xi mn v.v... Ti nguyn khng ti to: l loi ti nguyn tn ti hu hn, s mt i hoc bin i sau qu trnh s dng. V d nh ti nguyn khong sn ca mt m c th cn kit sau khi khai thc. Ti nguyn gen di truyn c th mt i cng vi s tiu dit ca cc loi sinh vt qu him.

Ti nguyn con ngi (ti nguyn x hi) l mt dng ti nguyn ti to c bit, th hin bi sc lao ng chn tay v tr c, kh nng t chc v ch x hi, tp qun, tn ngng ca cc cng ng ngi. S pht trin mnh m ca khoa hc k thut ang lm thay i gi tr ca nhiu loi ti nguyn. Nhiu ti nguyn cn kit tr nn qu him; nhiu loi ti nguyn gi tr cao trc y nay tr thnh ph bin, gi r do tm c phng php ch bin hiu qu hn, hoc c thay th bng loi khc. Vai tr v gi tr ca ti nguyn thng tin, vn ho lch s ang tng ln.

48

Ti nguyn rng gm nhng g? Rng l thm thc vt ca nhng cy thn g trn b mt tri t, gi vai tr to ln i vi con ngi: Cung cp ngun g, ci. iu ho kh hu, to ra oxy. iu ho nc. Ni c tr ng ca ng, thc vt v tng tr cc ngun gen qu him.

Mt hecta rng hng nm to nn sinh khi khong 300 - 500 kg, 16 tn oxy (rng thng 30 tn, rng trng 3 - 10 tn). Mi ngi mt nm cn 4.000kg O2 tng ng vi lng oxy do 2 1.000 - 3.000 m cy xanh to ra trong nm. Nhit khng kh rng thng thp hn nhit t trng khong 3 - 5oC. Rng bo v v ngn chn gi bo. H s dng chy mt trn t c che ph 35% ln hn t c che ph 75% hai ln. Lng t xi mn ca rng bng 10% lng t xi mn t vng t khng c rng. Rng l ngun gen v tn ca con ngi, l ni c tr ca cc loi ng thc vt qu him. V vy, t l t c rng che ph ca mi quc gia l mt ch tiu nh gi cht lng mi trng quan trng. Din tch t c rng ca mt quc gia ti u phi t 45% tng din tch. Ti nguyn rng trn tri t ngy cng b thu hp v din tch v tr lng. u th k 20 din tch rng th gii l 6 t ha 19584,4 t ha 19733,8 t ha 19952,3 t ha.

Tc mt rng hng nm trn th gii l 20 triu ha, trong rng nhit i b mt l ln nht, nm 1990 chu Phi v M La Tinh CN 75% DIN TCH RNG NHIT I, CHU

cn 40%. Theo d bo n nm 2010 rng nhit i ch cn 20 - 25% mt s nc chu Phi, chu M La Tinh v ng Nam . RNG N I KHNG
GIM V din tch nhng cht lng v tr lng g b suy gim ng k do nhim khng kh. Theo tnh ton gi tr kinh t rng chu u gim 30 t USD/nm. Phi lm g bo v v pht trin ti nguyn rng Vit Nam? Vit Nam nm 1943 c 13,3 triu ha rng, chim 43,8% din tch t, hin nay cn 8,5 triu ha chim 23,8%, trong 2,8 triu ha rng phng h, 5,2 triu ha rng sn xut, 0,7 triu ha rng c dng. Tc mt rng Vit Nam l 200.000 ha/nm, trong 60.000 ha do khai hoang, 50.000 ha do chy v 90.000 ha do khai thc g qu mc. Ring khu vc Qung Ninh, tc mt rng l 2,8% nm. Mt khc, tr lng g v cht lng rng ang b suy gim. bo v v pht trin ti nguyn rng Vit Nam, Nh nc cn p dng cc chnh sch sau: Trng rng, ph xanh t trng i trc. Bo v rng phng h, cc vn quc gia v khu d tr thin nhin Khai thc hp l rng sn xut, hn ch khai hoang chuyn rng thnh t nng nghip, hn ch di dn t do. ng ca rng t nhin.

49

Ti nguyn khong sn l g? "Ti nguyn khong sn l tch t vt cht di dng hp cht hoc n cht trong v tri t, m iu kin hin ti con ngi c kh nng ly ra cc nguyn t c ch hoc s dng trc tip chng trong i sng hng ngy". Ti nguyn khong sn thng tp trung trong mt khu vc gi l m khong sn. Ti nguyn khong sn c ngha rt quan trng trong s pht trin kinh t ca loi ngi v khai thc s dng ti nguyn khong sn c tc ng mnh m n mi trng sng. Mt mt, ti nguyn khong sn l ngun vt cht to nn cc dng vt cht c ch v ca ci ca con ngi. Bn cnh , vic khai thc ti nguyn khong sn thng to ra cc loi nhim nh bi, kim loi nng, cc ho cht c v hi kh c (SO2, CO, CH4 v.v...). Ti nguyn khong sn c phn loi theo nhiu cch: Theo dng tn ti: Rn, kh (kh t, Acgon, He), lng (Hg, du, nc khong). Theo ngun gc: Ni sinh (sinh ra trong lng tri t), ngoi sinh (sinh ra trn b mt tri t). Theo thnh phn ho hc: Khong sn kim loi (kim loi en, kim loi mu, kim loi qu him), khong sn phi kim (vt liu khong, qu, vt liu xy dng), khong sn chy (than, du, kh t, chy).

C nhng vn mi trng g lin quan n khai thc khong sn? Cc vn mi trng pht sinh do khai thc v s dng khong sn th hin trong cc hot ng c th sau: Khai thc khong sn lm mt t, mt rng, nhim nc, nhim bi, kh c, lng ph ti nguyn. Vn chuyn, ch bin khong sn gy nhim bi, kh, nc v cht thi rn. S dng khong sn gy ra nhim khng kh (SO2, bi, kh c...), nhim nc, cht thi rn.

Do , hot ng bo v ti nguyn v mi trng trong khai thc v s dng khong sn Vit Nam i hi phi quan tm n cc kha cnh: Hn ch tn tht ti nguyn v tc ng tiu cc n mi trng trong qu trnh thm d, khai thc, ch bin. iu tra chi tit, quy hoch khai thc v ch bin khong sn, khng xut th cc loi nguyn liu khong, tng cng tinh ch v tuyn luyn khong sn. u t kinh ph x l cht nhim pht sinh trong qu trnh khai thc v s dng khong sn nh x l chng bi, chng c, x l nc thi, quy hoch xy dng cc bi thi.

Ti nguyn khong sn th gii v khai thc khong sn th gii ang to ra cc nguy c i vi con ngi: Tr lng hn ch, ang cn kit trong tng lai. Khai thc khong sn tn ph mi trng. S dng khong sn gy nhim khng kh, nhim nc.

Ti nguyn nng lng l g? "Nng lng l mt dng ti nguyn vt cht xut pht t hai ngun ch yu: Nng lng mt tri v nng lng lng t".

50

Nng lng mt tri to tn ti cc dng chnh: bc x mt tri, nng lng sinh hc (sinh khi ng thc vt), nng lng chuyn ng ca kh quyn v thu quyn (gi, sng, cc dng hi lu, thu triu, dng chy sng...), nng lng ho thch (than, du, kh t, du). Nng lng lng t gm nhit lng t biu hin cc cc ngun a nhit, ni la v nng lng phng x tp trung cc nguyn t nh U, Th, Po,...

Mt s vn mi trng lin quan n khai thc v s dng ti nguyn nng lng? Than l ngun nng lng ch yu ca loi ngi vi tng tr lng trn 700 t tn, c kh nng p ng nhu cu con ngi khong 180 nm. Tuy nhin, cc vn mi trng hin nay ang tn ti: Khai thc than bng phng php l thin to nn lng t thi ln, nhim bi, nhim nc, mt rng. Khai thc than bng phng php hm l hin nay lm mt 50% tr lng, gy ln t, nhim nc, tiu hao g chng l v gy cc tai nn hm l. Ch bin v sng tuyn than to ra bi v nc thi cha than, kim loi nng. t than to ra kh SO2, CO2. Theo tnh ton mt nh my nhit in chy than cng sut 1.000 MW hng nm thi ra mi trng 5 triu tn CO2, 18.000 tn N0X, 11.000 - 680.000 tn ph thi rn. Trong thnh phn cht thi rn, bi, nc thi thng cha kim loi nng v cht phng x c hi.

Du v kh t trong tnh trng hin nay ang to ra cc vn mi trng: Khai thc trn thm lc a gy ln t, nhim du i vi t, khng kh, nc. Khai thc trn bin gy nhim bin (50% lng du nhim trn bin gy ra l do khai thc trn bin). Ch bin du gy nhim du v kim loi nng k c kim loi phng x. t du kh to ra cc cht thi kh tng t nh t than.

Thu nng c gi l nng lng sch. Tng tr lng th gii 2.214.000 MW, ring Vit Nam 30.970 MW chim 1,4% tng tr lng th gii. Tuy nhin, vic xy dng cc h cha nc ln to ra cc tc ng mi trng nh ng t kch thch, thay i kh hu thi tit khu vc, mt t canh tc, to ra lng CH4 do phn hu cht hu c lng h, to ra cc bin i thu vn h lu, tng mn nc sng, nh hng n s pht trin ca cc qun th c trn sng, tim n tai bin mi trng. Nng lng ht nhn l ngun nng lng gii phng trong qu trnh phn hu ht nhn cc nguyn t U, Th hoc tng hp nhit hch. Theo tnh ton nng lng gii phng ra t 1g U235 tng ng vi nng lng do t 1 tn than . Ngun nng lng ht nhn c u im khng to nn cc loi kh nh knh nh CO2, bi. Tuy nhin, cc nh my in ht nhn hin nay l ngun gy nguy him ln v mi trng do cht thi phng x, kh, rn, lng v cc s c nh my. S c ti nh my in ht nhn Checnobn Lin X l mt v d in hnh. Cc ngun nng lng khc bao gm cc loi: Gi, bc x mt tri, thu nng c xp vo loi nng lng sch c cng sut b v thch hp cho mt s khu vc c tr lng phong ph v xa cc ngun nng lng truyn thng khc nh cc hi o. G, ci thch hp cho s dng quy m nh, v nn kinh t cng nghip km pht trin. a nhit thch hp vi cc vng c ni la v hot ng a cht mnh nh Italia, Ailen, Kamchatka (Nga).

51

Ti nguyn kh hu, cnh quan l g? "Ti nguyn kh hu v cnh quan bao gm cc yu t v thi tit kh hu (kh p, nhit , m, bc x mt tri, lng ma...) a hnh, khng gian trng..." Cc yu t kh hu c vai tr to ln trong i sng v s pht trin ca sinh vt v con ngi. Tc ng ca kh hu n con ngi trc ht thng qua nhp iu ca chu trnh sng: nhp iu ngy m, nhp iu ma trong nm, nhp iu thng v tun trng. Cc nghin cu ca cc nh khoa hc cho thy tnh trng sc kho, tc pht trin ca sinh vt ph thuc vo thi im ca cc chu trnh sng trn. Cng v c im ca bc x mt tri c tc ng mnh m ti s pht trin ca sinh vt v tng trng sinh khi. Kh hu thi tit c nh hng mnh m ti tnh trng sc kho con ngi, to ra s tng t vong mt s bnh tim mch, cc loi bnh tt theo ma v.v... Trong giai on pht trin hin nay ca nn kinh t v giao lu x hi, kh hu, thi tit ang tr thnh mt dng ti nguyn vt cht quan trng ca con ngi. Kh hu thi tit thch hp to ra cc khu vc du lch, nui trng mt s sn phm ng thc vt c gi tr kinh t cao (hoa, cy thuc, cc ngun gen qu him khc.) a hnh cnh quan l mt dng ti nguyn mi; n to ra khng gian ca mi trng bo v, mi trng ngh ngi. a hnh hin ti ca b mt tri t l sn phm ca cc qu trnh a cht lu di (ni sinh, ngoi sinh). Cc loi hnh thi chnh ca a hnh l i ni, ng bng, a hnh Karst, a hnh ven b, cc kho nc ln (bin, sng, h). Mi loi hnh thi a hnh cha ng nhng tim nng pht trin kinh t c th. Th d pht trin du lch, pht trin nng, lm, cng nghip v.v... Qun l mi trng l g? "Qun l mi trng l tng hp cc bin php, lut php, chnh sch kinh t, k thut, x hi thch hp nhm bo v cht lng mi trng sng v pht trin bn vng kinh t x hi quc gia". Cc mc tiu ch yu ca cng tc qun l nh nc v mi trng bao gm: Khc phc v phng chng suy thoi, nhim mi trng pht sinh trong hot ng sng ca con ngi. Pht trin bn vng kinh t v x hi quc gia theo 9 nguyn tc ca mt x hi bn vng do hi ngh Rio-92 xut. Cc kha cnh ca pht trin bn vng bao gm: Pht trin bn vng kinh t, bo v cc ngun ti nguyn thin nhin, khng to ra nhim v suy thoi cht lung mi trng sng, nng cao s vn minh v cng bng x hi. Xy dng cc cng c c hiu lc qun l mi trng quc gia v cc vng lnh th. Cc cng c trn phi thch hp cho tng ngnh, tng a phng v cng ng dn c.

Cc nguyn tc ch yu ca cng tc qun l mi trng gm nhng nguyn tc no? Cc nguyn tc ch yu ca cng tc qun l mi trng bao gm: Hng cng tc qun l mi trng ti mc tiu pht trin bn vng kinh t x hi t nc, gi cn bng gia pht trin v bo v mi trng. Kt hp cc mc tiu quc t - quc gia - vng lnh th v cng ng dn c trong vic qun l mi trng. Qun l mi trng cn c thc hin bng nhiu bin php v cng c tng hp thch hp. Phng chng, ngn nga tai bin v suy thoi mi trng cn c u tin hn vic phi x l, hi phc mi trng nu gy ra nhim mi trng.

52

Ngi gy nhim phi tr tin cho cc tn tht do nhim mi trng gy ra v cc chi ph x l, hi phc mi trng b nhim. Ngi s dng cc thnh phn mi trng phi tr tin cho vic s dng gy ra nhim .

C s trit hc ca qun l mi trng l g? Nguyn l v tnh thng nht vt cht th gii gn t nhin, con ngi v x hi thnh mt h thng rng ln "T nhin - Con ngi - X hi", trong yu t con ngi gi vai tr rt quan trng. S thng nht ca h thng trn c thc hin trong cc chu trnh sinh a ho ca 5 thnh phn c bn: Sinh vt sn xut (to v cy xanh) c chc nng tng hp cht hu c t cc cht v c di tc ng ca qu trnh quang hp. Sinh vt tiu th l ton b ng vt s dng cht hu c c sn, to ra cc cht thi. Sinh vt phn hu (vi khun, nm) c chc nng phn hu cc cht thi, chuyn chng thnh cc cht v c n gin. Con ngi v x hi loi ngi. Cc cht v c v hu c cn thit cho s sng ca sinh vt v con ngi vi s lng ngy mt tng.

Tnh thng nht ca h thng "T nhin - Con ngi - X hi" i hi vic gii quyt vn mi trng v thc hin cng tc qun l mi trng phi ton din v h thng. Con ngi nm bt ci ngun s thng nht , phi a ra cc phng sch thch hp gii quyt cc mu thun ny sinh trong h thng . V chnh con ngi gp phn quan trng vo vic ph v tt yu khch quan l s thng nht gia t nhin - con ngi - x hi. S hnh thnh nhng chuyn ngnh khoa hc nh qun l mi trng, sinh thi nhn vn l s tm kim ca con ngi nhm nm bt v gii quyt cc mu thun, tnh thng nht ca h thng "T nhin - Con ngi - X hi". C s khoa hc - k thut - cng ngh ca qun l mi trng l g? Qun l mi trng l tng hp cc bin php, lut php, chnh sch kinh t, k thut, x hi thch hp nhm bo v cht lng mi trng sng v pht trin bn vng kinh t x hi quc gia. Cc nguyn tc qun l mi trng, cc cng c thc hin vic gim st cht lng mi trng, cc phng php x l mi trng b nhim c xy dng trn c s s hnh thnh v pht trin ngnh khoa hc mi trng. Nh s tp trung quan tm cao ca cc nh khoa hc th gii, trong thi gian t nm 1960 n nay nhiu s liu, ti liu nghin cu v mi trng c tng kt v bin son thnh cc gio trnh, chuyn kho. Trong , c nhiu ti liu c s, phng php lun nghin cu mi trng, cc nguyn l v quy lut mi trng. Nh k thut v cng ngh mi trng, cc vn nhim do hot ng sn xut ca con ngi ang c nghin cu, x l hoc phng trnh, ngn nga. Cc k thut phn tch, o c, gim st cht lng mi trng nh k thut vin thm, tin hc c pht trin nhiu nc pht trin trn th gii. Tm li, qun l mi trng cu ni gia khoa hc mi trng vi h thng t nhin - con ngi - x hi c pht trin trn nn pht trin ca cc b mn chuyn ngnh. C s kinh t ca qun l mi trng l g? Qun l mi trng c hnh thnh trong bi cnh ca nn kinh t th trng v thc hin iu tit x hi thng qua cc cng c kinh t.

53

Trong nn kinh t th trng, hot ng pht trin v sn xut ca ci vt cht din ra di sc p ca s trao i hng ho theo gi tr. Loi hng ho c cht lng tt v gi thnh r s c tiu th nhanh. Trong khi , loi hng ho km cht lng v t s khng c ch ng. V vy, chng ta c th dng cc phng php v cng c kinh t nh gi v nh hng hot ng pht trin sn xut c li cho cng tc bo v mi trng. Cc cng c kinh t rt a dng gm cc loi thu, ph v l ph, cota nhim, quy ch ng gp c bi hon, tr cp kinh t, nhn sinh thi, h thng cc tiu chun ISO. Mt s v d v phn tch kinh t trong qun l ti nguyn v mi trng nh la chn sn lng ti u cho mt hot ng sn xut c sinh ra nhim Q no , hoc xc nh mc khai thc hp l ti nguyn ti to v.v... C s lut php ca qun l mi trng l g? C s lut php ca qun l mi trng l cc vn bn v lut quc t v lut quc gia v lnh vc mi trng. Lut quc t v mi trng l tng th cc nguyn tc, quy phm quc t iu chnh mi quan h gia cc quc gia, gia quc gia v t chc quc t trong vic ngn chn, loi tr thit hi gy ra cho mi trng ca tng quc gia v mi trng ngoi phm vi tn ph quc gia. Cc vn bn lut quc t v mi trng c hnh thnh mt cch chnh thc t th k XIX v u th k XX, gia cc quc gia chu u, chu M, chu Phi. T hi ngh quc t v "Mi trng con ngi" t chc nm 1972 ti Thu in v sau Hi ngh thng nh Rio 92 c rt nhiu vn bn v lut quc t c son tho v k kt. Cho n nay c hng nghn cc vn bn lut quc t v mi trng, trong nhiu vn bn c chnh ph Vit Nam tham gia k kt. Trong phm vi quc gia, vn mi trng c cp trong nhiu b lut, trong Lut Bo v Mi trng c quc hi nc Vit Nam thng qua ngy 27/12/1993 l vn bn quan trng nht. Chnh ph ban hnh Ngh nh 175/CP ngy 18/10/1994 v hng dn thi hnh Lut Bo v Mi trng v Ngh nh 26/CP ngy 26/4/1996 v X pht vi phm hnh chnh v bo v mi trng. B Lut hnh s, hng lot cc thng t, quy nh, quyt nh ca cc ngnh chc nng v thc hin lut mi trng c ban hnh. Mt s tiu chun mi trng ch yu c son tho v thng qua. Nhiu kha cnh bo v mi trng c cp trong cc vn bn khc nh Lut Khong sn, Lut Du kh, Lut Hng hi, Lut Lao ng, Lut t ai, Lut Pht trin v Bo v rng, Lut Bo v sc kho ca nhn dn, Php lnh v iu, Php lnh v vic bo v ngun li thu sn, Php lut bo v cc cng trnh giao thng. Cc vn bn trn cng vi cc vn bn v lut quc t c nh nc Vit Nam ph duyt l c s quan trng thc hin cng tc qun l nh nc v bo v mi trng. Ni dung cng tc qun l nh nc v mi trng ca Vit Nam gm nhng im g? Ni dung cng tc qun l nh nc v mi trng ca Vit Nam c th hin trong iu 37, Lut Bo v Mi trng, gm cc im: Ban hnh v t chc vic thc hin cc vn bn php quy v bo v mi trng, ban hnh h thng tiu chun mi trng. Xy dng, ch o thc hin chin lc, chnh sch bo v mi trng, k hoch phng chng, khc phc suy thoi mi trng, nhim mi trng, s c mi trng. Xy dng, qun l cc cng trnh bo v mi trng, cc cng trnh c lin quan n bo v mi trng. T chc, xy dng, qun l h thng quan trc, nh k nh gi hin trng mi trng, d bo din bin mi trng. Thm nh cc bo co nh gi tc ng mi trng ca cc d n v cc c s sn xut kinh doanh.

54

Cp v thu hi giy chng nhn t tiu chun mi trng. Gim st, thanh tra, kim tra vic chp hnh php lut v bo v mi trng, gii quyt cc khiu ni, t co, tranh chp v bo v mi trng, x l vi phm php lut v bo v mi trng. o to cn b v khoa hc v qun l mi trng. T chc nghin cu, p dng tin b khoa hc k thut trong lnh vc bo v mi trng. Thit lp quan h quc t trong lnh vc bo v mi trng.

Cng c qun l mi trng gm nhng g? Cng c qun l mi trng l cc bin php hnh ng thc hin cng tc qun l mi trng ca nh nc, cc t chc khoa hc v sn xut. Mi mt cng c c mt chc nng v phm vi tc ng nht nh, lin kt v h tr ln nhau. Cng c qun l mi trng c th phn loi theo chc nng gm: Cng c iu chnh v m, cng c hnh ng v cng c h tr. Cng c iu chnh v m l lut php v chnh sch. Cng c hnh ng l cc cng c c tc ng trc tip ti hot ng kinh t - x hi, nh cc quy nh hnh chnh, quy nh x pht v.v... v cng c kinh t. Cng c hnh ng l v kh quan trng nht ca cc t chc mi trng trong cng tc bo v mi trng. Thuc v loi ny c cc cng c k thut nh GIS, m hnh ho, nh gi mi trng, kim ton mi trng, quan trc mi trng. Cng c qun l mi trng c th phn loi theo bn cht thnh cc loi c bn sau: Cng c lut php chnh sch bao gm cc vn bn v lut quc t, lut quc gia, cc vn bn khc di lut, cc k hoch v chnh sch mi trng quc gia, cc ngnh kinh t, cc a phng. Cc cng c kinh t gm cc loi thu, ph nh vo thu nhp bng tin ca hot ng sn xut kinh doanh. Cc cng c ny ch p dng c hiu qu trong nn kinh t th trng. Cc cng c k thut qun l thc hin vai tr kim sot v gim st nh nc v cht lng v thnh phn mi trng, v s hnh thnh v phn b cht nhim trong mi trng. Cc cng c k thut qun l c th gm cc nh gi mi trng, minitoring mi trng, x l cht thi, ti ch v ti s dng cht thi. Cc cng c k thut qun l c th c thc hin thnh cng trong bt k nn kinh t pht trin nh th no.

Th no l kim ton mi trng? "Kim ton mi trng l cng c qun l bao gm mt qu trnh nh gi c tnh h thng, nh k v khch quan c vn bn ho v vic lm th no thc hin t chc mi trng, qun l mi trng v trang thit b mi trng hot ng tt". Kim ton mi trng phi tr li c cc cu hi m cc nh qun l cng ty a ra: Chng ti ang lm g ? C th, liu c phi tun th tt c cc lut, quy nh ca Chnh ph, hng dn hay khng? Chng ti c th lm tt hn khng? C th nhng khu vc khng c quy nh, cc hot ng c th c tng cng gim thiu tc ng mi trng ? Chng ti c th lm iu vi chi ph r hn khng ? Chng ti phi lm g na ?

Mc ch ca Kim ton mi trng l gip vo vic bo v mi trng, sc kho, an ton bng cc bin php: To iu kin cho vic kim sot, qun l cc thc t mi trng;

55

nh gi s tun th cc chnh sch cng ty, k c vic p ng cc yu cu v quy ch.

Kim ton mi trng l mt cng c qun l ch c gi tr khi c hnh thnh trong mt h thng qun l tng th. N khng th ng n c. N l mt cng c gim st tr gip vic ra quyt nh v gim st qun l. Cc cng c kinh t trong qun l mi trng gm nhng loi no? Cc cng c kinh t c s dng nhm tc ng ti chi ph v li ch trong hot ng ca t chc kinh t to ra cc tc ng ti hnh vi ng x ca nh sn xut c li cho mi trng. Cc cng c kinh t trong qun l mi trng gm: Thu v ph mi trng. Giy php cht thi c th mua bn c hay "cota nhim". K qu mi trng. Tr cp mi trng. Nhn sinh thi.

Vic s dng cc cng c kinh t trn cc nc cho thy mt s tc ng tch cc nh cc hnh vi mi trng c thu iu chnh mt cch t gic, cc chi ph ca x hi cho cng tc bo v mi trng c hiu qu hn, khuyn khch vic nghin cu trin khai k thut cng ngh c li cho bo v mi trng, gia tng ngun thu nhp phc v cho cng tc bo v mi trng v cho ngn sch nh nc, duy tr tt gi tr mi trng ca quc gia. Thu v ph mi trng c quy nh nh th no? Thu v ph mi trng l cc ngun thu ngn sch do cc t chc v c nhn s dng mi trng ng gp. Khc vi thu, phn thu v ph mi trng ch c chi cho cc hot ng bo v mi trng. Da vo i tng nh thu v ph c th phn ra cc loi sau: Thu v ph cht thi. Thu v ph rc thi. Thu v ph nc thi. Thu v ph nhim khng kh. Thu v ph ting n. Ph nh vo ngi s dng. Thu v ph nh vo sn phm m qu trnh s dng v sau s dng gy ra nhim (v d thu sunfua, cacbon, phn bn...). Thu v ph hnh chnh nhm ng gp ti chnh cho vic cp php, gim st v qun l hnh chnh i vi mi trng.

Ph dch v mi trng l g? "Ph dch v mi trng l mt dng ph phi tr khi s dng mt s dch v mi trng. Mc ph tng ng vi chi ph cho dch v mi trng . Bn cnh , ph dch v mi trng cn c mc ch hn ch vic s dng qu mc cc dch v mi trng". C hai dng dch v mi trng chnh v theo 2 dng ph dch v mi trng l dch v cung cp nc sch, x l nc thi v dch v thu gom cht thi rn. i vi mt s nc nng nghip, dch v cung cp nc sch v v sinh mi trng nng thn cng l mt vn cn quan tm nghin cu c chnh sch p dng ph hp.

56

a. Ph dch v cung cp nc sch v x l nc thi Vn cn quan tm l mc ph dch v cung cp nc sch phi c t ra nh th no s dng nc mt cch tit kim v c hiu qu nht. i tng ca loi hnh dch v ny bao gm cc h gia nh, cc c s kinh doanh dch v v mt s t cc nh my sn xut cng nghip quy m nh. Ni dung ca dch v bao gm cung cp nc sch, thu gom v x l nc thi trc khi thi ra h thng thot nc ca thnh ph. Tu theo mc th ho khc nhau, ph dch v cung cp nc sch c khc nhau, nhng thng c quy nh trn mt nguyn tc tng i chung, l: Tng cc ngun ph thu c phi chi tr cho dch v cung cp nc v x l nc thi (tr chi ph xy dng c bn). Mc ph c th gm hai thnh phn: Mc c bn cng vi mt khon dch v iu tit chi ph ca dch v. Mc ph c bn l khon chi ph c bn cho vic cung cp mt n v nc sch x l lng nc thi pht sinh khi cc h gia nh s dng mt n v nc sch . Mc ph dch v c th c hiu l chi ph cho vic m rng mng li cung cp dch v v chi ph vn hnh cung cp nc sch v X L NC THI. y, ngi ta cn c vo mc tiu th nc sch c th xy dng cc trm c nh hoc chuyn tip x l nc thi chi ph x l nc thi l thp nht, trnh tc ng tiu cc n gi dch v cung cp nc sch v x l nc thi. b. Ph dch v thu gom cht thi rn v rc thi Cht thi rn y c hiu l rc thi sinh hot, rc thi dch v thng mi, k c cht thi th c hi. Dch v lin quan n cht thi rn s c tc dng tch cc khng ch ring cho mi trng m cho c phat trin kinh t. Chnh v th vic xc nh gi dch v thu gom, vn chuyn v x l cht thi rn phi c nghin cu, xem xt k trn c s va m bo b p c chi ph thu gom, vn chuyn x l va gin tip khuyn khch cc h gia nh gim thiu rc thi. Vic xc nh mc ph ca dch v mi trng c th thun li khi cn nhc, phn tch cc chi ph cn thit v da trn trng lng hoc th tch ca rc thi. Nu tip cn theo khi lng rc thi th cc h gia nh phi c thng ng rc ring t mt v tr c nh v vic tr ph phi hon ton t nguyn trn c s khi lng rc thi sn sinh ra hng ngy hoc hng tun. Cn mt cch tip cn khc l theo s lng ngi trong mt gia nh, cn c vo s ngi, v d 3 ngi mt sut ph dch v mi trng v.v... xc nh mc ph dch v mi trng phi np. Theo cch ny c th khng c cng bng nhng thun li hn, tuy nhin khng khuyn khch c cc h gia nh gim thiu rc thi. Cota gy nhim l g? "Cta gy nhim l mt loi giy php x thi cht thi c th chuyn nhng m thng qua , nh nc cng nhn quyn cc nh my, x nghip, v.v... c php thi cc cht gy nhim vo mi trng". Nh nc xc nh tng lng cht gy nhim ti a c th cho php thi vo mi trng, sau phn b cho cc ngun thi bng cch pht hnh nhng giy php thi gi l cta gy nhemx v chnh thc cng nhn quyn c thi mt lng cht gy nhim nht nh vo mi trng trong mt giai on xc nh cho cc ngun thi. Khi c mc phn b cta gy nhim ban u, ngi gy nhim c quyn mua v bn cta gy nhim. H c th linh hot chn la gii php gim thiu mc pht thi cht gy

57

nhim vi chi ph thp nht: Mua cta gy nhim c php thi cht gy nhim vo mi trng hoc u t x l nhim t tiu chun cho php. Ngha l nhng ngi gy nhim m chi ph x l nhim thp hn so vi vic mua cta gy nhim th h s bn li cta gy nhim cho nhng ngi gy nhim c mc chi ph cho x l nhim cao hn. Nh vy, s khc nhau v chi ph u t x l nhim s thc y qu trnh chuyn nhng cta gy nhim. Thng qua chuyn nhng, c ngi bn v ngi mua cta gy nhim u c th gim c chi ph u t cho mc ch bo v mi trng, m bo c cht lng mi trng. Hiu th no v k qu mi trng? K qu mi trng l cng c kinh t p dng cho cc ngnh kinh t d gy ra nhim mi trng. Ni dung chnh ca k qu mi trng l yu cu cc doanh nghip trc khi u t phi t cc ti ngn hng mt khon tin no ln m bo cho vic thc hin y cc ngha v v cng tc bo v mi trng. S tin k qu phi ln hn hoc xp x vi kinh ph cn khc phc mi trng nu doanh nghip gy ra nhim hoc suy thoi mi trng. Trong qu trnh thc hin u t v sn xut, nu c s c cc bin php ch ng khc phc, khng xy ra nhim hoc suy thoi ra mi trng ng nh cam kt, th s tin k qu s c hon tr li cho doanh nghip. Nu doanh nghip khng thc hin ng cam kt hoc ph sn, s tin trn s c rt ra t ti khon ngn hng chi cho cng tc khc phc s c nhim ng thi vi vic ng ca doanh nghip. K qu mi trng to ra li ch, i vi nh nc khng phi u t kinh ph khc phc mi trng t ngn sch, khuyn khch x nghip hot ng bo v mi trng. X nghip s c li ch do ly li vn khi khng xy ra nhim hoc suy thoi mi trng. Tr cp mi trng l g? Tr cp mi trng l cng c kinh t quan trng c s dng rt nhiu nc chu u thuc T chc Hp tc v pht trin kinh t (OECD). Tr cp mi trng gm cc dng sau: Tr cp khng hon li. Cc khon cho vay u i. Cho php khu hao nhanh. u i thu.

Chc nng chnh ca tr cp l gip cc ngnh cng nghip, nng nghip v cc ngnh khc khc phc nhim mi trng trong iu kin, khi tnh trng nhim mi trng qu nng n hoc kh nng ti chnh ca doanh nghip khng chu ng c i vi vic phi x l nhim mi trng. Tr cp ny ch l bin php tm thi, nu vn dng khng thch hp hoc ko di c th dn n phi hiu qu kinh t, v tr cp i ngc vi nguyn tc ngi gy nhim phi tr tin. Nhn sinh thi l g? "Nhn sinh thi l mt danh hiu ca nh nc cp cho cc sn phm khng gy ra nhim mi trng trong qu trnh sn xut ra sn phm hoc qu trnh s dng cc sn phm ". c dn nhn sinh thi l mt s khng nh uy tn ca sn phm v ca nh sn xut. V th cc sn phm c nhn sinh thi thng c sc cnh tranh cao v gi bn ra th trng cng thng cao hn cc sn phm cng loi. Nh vy, nhn sinh thi l cng c kinh t tc ng vo nh sn xut thng qua phn ng v tm l ca khch hng. Do , rt nhiu nh sn xut ang u t sn phm ca mnh c cng nhn l "sn phm xanh", c dn "nhn sinh thi" v iu kin c dn nhn sinh thi ngy cng kht khe hn. Nhn sinh

58

thi thng c xem xt v dn cho cc sn phm ti ch t ph thi (nha, cao su,...), cc sn phm thay th cho cc sn phm tc ng xu n mi trng, cc sn phm c tc ng tch cc n mi trng hoc hot ng sn xut, kinh doanh sn phm nh hng tt n mi trng. Lng nh th no c coi l Lng sinh thi? "Lng sinh thi l kt qu thc t t mt s mong mun ca con ngi nhm tm ra mt li sng bn vng da trn thi v cch tip cn i vi vn loi b cht thi". Cc mc ch ca Lng sinh thi l quy hoch vt cht (nh s dng nng lng thp vi mc hiu sut cao v sn sinh cht thi thp) v quy hoch x hi (nh nng cp cc gi tr x hi v vn ho lin quan ti gi tr vt cht,...). Trong Lng sinh thi, nh thng l nh kiu nng lng thp (khng qu 10.000KWh/nm), m bo khng dng cc nhin liu ho thch, trnh s dng xe hi, hng ho c tiu th trong cc ca hng bn l. Rau, cy n qu, hoa v c cy ly g c trng trn cc l t tp th v t nhn t tho mn nhu cu. Cc ph thi sinh vt c s dng lm phn bn v gim lng thi rn hu c, hn ch c s nhim ngun nc. Vic phn cc b, tch ngun hp l v t giy loi c th gim mt khi lng cht thi rn t cc h gia nh hng nm khong t 250kg/ngi xung 100kg/ngi, hoc thm ch thp hn,... Lng sinh thi l mt m hnh minh ho cho hng pht trin cn phi c trong c cc nc pht trin cng nh ang pht trin chuyn i c cc xu hng c hi. S di c l g? S di c c coi l c trng ca loi ngi. T mt ngun gc lc u l Chu Phi, cc nhm ngi to i chim c tt c cc vng t ca hnh tinh ny. S di c thng ko theo s ph bin cc t tng vn ho, tp qun k thut t vng ny sang vng khc. S truyn b canh tc nng nghip t nhm ngi mi n ti nhm ngi bn a cho php tng nhanh sn lng lng thc. Nguyn nhn di c ca cc nhm ln dn s thng l do tha dn s, sc p dn s qu ln, thiu ti nguyn c bn. V d: s di C CA NGI CHU ?U N CHU M, c, New Zeland. S sai khc gia cc dn tc v mc thun li, v cng ngh v kinh t cng dn ti di c, ng thi dn n vic dn tc c nn cng ngh cao n xm lc dn tc c cng ngh thp, hay dn tc km pht trin b thu ht di c n cc x hi pht trin. V d LUNG DI C CA NGI RP, ?NG NAM , Chu Phi... sang cc nc Ty u v Hoa K. Hng nm, Hoa K cho php nhp c vi chc vn ngi t cc nc khc, khng k ti s lng nhp c bt hp php gp 2 ln. S di c khng gy nn s gia tng dn s chung ca th gii, nhng n nh hng n cu trc dn s ca cc nc lin quan v n mt dn s cc khu vc. th ho l g? Mt trong cc khuynh hng nh c lu i ca loi ngi l th ho. Qu trnh th ho ra i vo lc nn canh tc nng nghip trnh kh cao nh c thu li, thnh lp kho tng lu tr v phn b lng thc... tc l vo khong 2.000 nm trc cng nguyn. Cc khu vc th lc u thng mc ln dc b sng thun tin giao thng, ngun nc. S hnh thnh cc th gia tng mnh m nh cc tin b v cng nghip ca th k trc v hin nay. Cc th l th trng lao ng rng ln ca dn c c mc sng cao vi iu kin giao thng v dch v thun li.

59

S pht trin dn s th qu nhanh cc quc gia, nht l i vi cc nc chm pht trin gy ra v vn vn kinh t x hi chnh tr v mi trng nh cung cp nh , cung cp nc, v sinh mi trng, to cng n vic lm, gii quyt giao thng th v.v... Nguyn nhn dn ti s gia tng dn s th rt a dng gm s gia tng t nhin ca c dn th, s di c hp php v bt hp php t cc vng nng thn, vic m mang v kinh t, v cng nghip, gio dc trong cc th v.v... Hin nay, din tch cc thnh ph trn th gii chim 0,3% din tch tri t v 40% dn s th gii. Theo s liu d bo ca tiu ban dn s Hi ng X hi v Kinh t th gii, th dn s th trn th gii t nm 1960 n nm 2000 c th tng gp 3 ln t 3200 triu hay 50% dn s th gii. Siu th l g? Xu th th ho trn ton th gii s dn ti s hnh thnh cc Siu th vi dn s trung bnh trn 4 triu ngi. Hin nay, trn th gii c 20 siu th vi dn s trn 10 triu ngi, trong C 11 CHU , 7 CHU M V 2 CHU PHI. KHU VC CHU Thi Bnh Dng hin nay c 18 thnh ph trn 4 triu dn, con s ny s tng ln 52 vo nm 2050. Trong 500 thnh ph v th trn Vit Nam hin nay, ch c 2 thnh ph trn 1 triu dn l H Ni (khong 2,2 triu k c ngoi thnh) v Thnh ph H Ch Minh (hn 4 triu k c ngoi thnh). Trong vng 10-15 nm ti, nu khng quy hoch th hp l, c H Ni v Thnh ph H Ch Minh s tr thnh cc siu th vi tt c nhng vn mi trng phc tp v mt dn c, ngho i v thiu thn c s h tng. S gia tng dn s th gii tc ng n mi trng nh th no? Tc ng mi trng ca s gia tng dn s th gii c th m t bng cng thc tng qut: I= C.P.E Trong : C: S gia tng tiu th ti nguyn trn n v u ngi. P: S gia tng tuyt i dn s th gii. E: S gia tng tc ng n mi trng ca mt n v ti nguyn c loi ngi khai thc. I: Tc ng mi trng ca s gia tng dn s v cc yu t lin quan n dn s. Cc tc ng tiu cc ca tnh trng gia tng dn s hin nay trn th gii biu hin cc kha cnh: Sc p ln ti ti nguyn thin nhin v mi trng tri t do khai thc qu mc cc ngun ti nguyn phuc v cho cc nhu cu nh , sn xut lng thc, thc phm, sn xut cng nghip v.v... To ra cc ngun thi tp trung vt qu kh nng t phn hu ca mi trng t nhin trong cc khu vc th, khu sn xut nng nghip, cng nghip. S chnh lch v tc pht trin dn s gia cc nc cng nghip ho v cc nc ang pht trin gia tng, dn n s ngho i cc nc ang pht trin v s tiu ph d tha cc nc cng nghip ho. S chnh lch ngy cng tng gia th v nng thn, gia cc nc pht trin cng nghip v cc nc km pht trin dn n s di dn mi hnh thc. S gia tng dn s th v s hnh thnh cc thnh ph ln - siu th lm cho mi trng khu vc th c nguy c b suy thoi nghim trng. Ngun cung cp

60

nc sch, nh , cy xanh khng p ng kp cho s pht trin dn c. nhim mi trng khng kh, nc tng ln. Cc t nn x hi v vn qun l x hi trong th ngy cng kh khn. T nn mi trng l g? "T nn mi trng l vic con ngi buc phi ri khi ni c tr truyn thng ca mnh tm thi hay vnh vin do nhng nguyn nhn mi trng gy nguy him cho cuc sng ca h". Hin nay, trn th gii c 225 ngi th c mt ngi phi t nn mi trng. Nguyn nhn ca t nn mi trng l s t hp ca mt s yu t sau: Khng c t canh tc, mt t c tr. Mt rng, hoang mc ho. Xi mn t. Mn ho hoc ng ngp. Hn hn, thiu nc. i ngho. Suy gim a dng sinh hc. Bin ng kh hu v thi tit xu. Suy dinh dng v dch bnh. Qun l nh nc km hiu qu.

T nn mi trng chnh l ch th ca s mt n nh v l mt trong nhng nguyn nhn dn n xung t. Ngho i v mi trng c quan h nh th no? Ngho i lm cho cc cng ng ngho ph thuc vo cc ngun ti nguyn mng manh ca a phng tr nn d b tn thng do cc bin ng ca t nhin v x hi. Ngho i dn n thiu vn u t cho sn xut, cho c s h tng v vn ho gio dc v cho cc d n ci to mi trng. Ngho i lm gia tng tc khai thc ti nguyn theo hng qu mc hay hu dit. Ngho i l mnh t l tng cho m hnh pht trin ch th tp trung vo tng trng kinh t v xy dng mt x hi tiu th. Ngho i gp phn bng n dn s.

Nhng lng thc v thc phm ch yu ca con ngi gm nhng g? Con ngi thun ho chng 80 loi cy lng thc, thc phm ch yu v trn 20 loi ng vt. V lng thc, ch yu c ba loi ng cc: la go, la m, ng vi qu na din tch t ai trng trt trn hnh tinh. Ch ring la go v la m cung cp chng 40% nng lng v thc n ca loi ngi. La go l cy lng thc quan trng hn c do n thch ng vi nhiu iu kin kh hu v sinh thi rt khc nhau: nhit i, n i, vng cao, kh, vng thp c nc. Din tch trng la trn th gii khong 140 triu ha, tp trung ch yu chu (90% din tch), nng

sut trung bnh 25 t/ha mt v vi sn lng tng cng khong 344 triu tn.
La m ng hng th hai sau la go v cy lng thc ch yu. La m thch nghi vi kh hu n i, ma ng lnh m, nng sut bnh qun khong 20 t/ha trn din tch 210 triu ha v tng sn lng th gii l 355 triu tn.

61

Ng l loi cc ng th ba, sn lng ng trn th gii khong 322 triu tn vi 40% din tch tp trung Bc v Trung M. Xt v gi tr dinh dng th la c nng lng tng s 234 Kcal/100g v protein - 4,4%, cn ng l 327 Kcal/100g v 7,6%. Tuy nhin, la go c kh y cc loi axit amin cn thit, trong khi , ng thiu hn hai loi quan trng m c th khng th tng hp c l lizin v priptophan. Cc thc phm ch yu nh rau, qu, tht, c. Nhng th ny nhm b sung cc yu t dinh dng cn thit cho c th m cy cc khng c . V rau c c khoai ty, khoai lang, sn... l nhng cy va lm lng thc va lm thc phm. Khoai ty trng min kh hu n i v nhit i khong 23 triu ha vi sn lng chng 0,35 t tn. So vi khoai ty, khoai lang c t l gluxit cao hn (26,0%), nhng m li thp hn (1,40%). Khoai lang, sn thch nghi vi kh hu nng. Tng sn lng th gii khong 90 triu tn c/nm. V rau ht quan trng nht l tng (u nnh) v lc. Theo sn lng th chng khng th so vi cc loi cc, nhng thnh phn protein cao hn gp nhiu ln. Tng sn lng cc loi u trn th gii khong 47 triu tn/nm. Tht, c l loi thc phm ng vai tr quan trng bo m lng protein cn thit cho con ngi. Tr c ra, 9 loi ng vt l tru, b, ln, d, ngng, g, vt, g ty cung cp phn ln protein nui sng con ngi. B v ln cng li c kh nng tho mn 90% tng lng tht do gia sc em li. V sa th b m bo 90%, tru khong 5%, cn li l d v cu. V sao vn lng thc trn th gii li ang trong tnh trng bo ng? Vn lng thc ang trong tnh trng bo ng trn th gii. Ngi ta thng k, c 10 ngi th c 1 ngi b i. S ngi i ngy mt tng ln, t nm 1985 tng thm 40 triu. Ngoi s ngi i kinh nin, thng xuyn c 500 triu ngi thiu n, hu ht tp trung cc nc ang pht trin. c th nui thm 1 t dn vo nm 2000 v duy tr mc sng hin nay, phi tng thm 40% sn xut lng thc, nng sut cy trng phi tng 26%. Th nhng, do vic ph rng, hng nm c chng 25 - 30 t ha t b xi mn. Sa mc chim 36 din tch t ai th gii, ph hu 35 t ha. Ch tnh ring din tch t trng trt, hng nm mt i khong 5 - 7 triu ha. Ring chu Phi c 4/5 cc nc b nn i v thiu n e do. Khi lng xut khu lng thc, thc phm trn th gii ti 200 t la/nm. m bo cuc sng, mi ngi thng c nhu cu ring v lng thc v thc phm xc nh bng khu phn n hng ngy, ph thuc vo la tui, hot ng ngh nghip, vo kch thc c th v gii tnh. Nhn chung, lao ng cng nghip nng ngi chu u trong khong 8 gi i hi khong 2.400 Kcalo i vi nam v 1.600 Kcalo i vi n. i vi ngi Vit Nam, nhu cu c thp hn mt t: 2.100 kcal v 1.400 Kcal. Trong khu phn thc n hng ngy khng ch tnh ring lng calo, m cn phi tnh n thnh phn nhng cht dinh dng cn thit, c bit l protein. Nhu cu ny thay i cng ging nh calo, ng thi cng phi tnh n cht lng ca ngun protein. Nu thiu protein ng vt trong khu phn thc n th phi b protein thc vt. Nhng hm lng protein trong thc vt thng rt thp. S thiu protein trong khu phn thc n cc nc ang pht trin c khi cn nghim trng hn c thiu calo, nht l i vi ph n c thai, ph n ang nui con v tr em. Trong cun sch "Ci i trong tng lai" cho bit, trong s 60 triu ngi cht hng nm, th cht do i n l 10 - 20 triu, s cn li b cht v thiu dinh dng v bnh tt. Vit Nam, qua s liu iu tra ca Vin dinh dng trong 3 nm 1987, 1988, 1989 23 tnh, thnh ph trn 1278 h cho thy, ba n ca nhn dn ta cn thiu v s lng, mi t 1950 Kcal/1ngi/1ngy, so vi yu cu l 2.300 Kcal cn thiu 15%. S gia nh di mc 1500 Kcal c lit vo loi i chim 17%, t 1500 - 1800 Kcal vo loi thiu ln n 23%, cng c hai loi thiu trn n 40%, s ngi gy n chim 38%, nam gii chim

62

62% v khong 40% tr em suy dinh dng. T l thiu vitamin A - mt ch s tng hp v s i ngho nc ta cao gp 8 ln mc quy nh ca T chc Y t th gii. Cch mng Xanh l g? Cch mng Xanh c hai ni dung quan trng h tr v b sung cho nhau l to ra nhng ging mi v nng sut cao ch yu l cy lng thc v s dng t hp cc bin php k thut pht huy kh nng ca cc ging mi. Cuc Cch mng Xanh c bt u Mhico cng vi vic hnh thnh mt t chc nghin cu quc t l: "Trung tm quc t ci thin ging ng v m CIMMYT v Vin nghin cu quc t v la Philippin - IRRI V N ? - IARI". n , t mt nc lun c nn i kinh nin, khng sao vt qua ngng 20 triu tn lng thc, thnh mt t nc n v cn d xut khu vi tng sn lng k lc l 60 triu tn/nm. Nm 1963, do vic nhp ni mt s chng la m mi ca Mhico v x l chng Sonora 64 bng phng x to ra Sharbati Sonora, hm lng protein v cht lng ni chung tt hn c chng Mhico tuyn chn. y l mt chng la m ln, thi gian sinh trng ngn. Sn lng k lc ca la m n l 17 triu tn vo nhng nm 1967 1968. Ngoi ra, nhng loi cc khc, nh to ging mi cng a n nng sut k lc. Bajra, mt chng k c nng sut n nh 2500 kg/ha, ng cao sn nng sut 5000 - 7300 kg/ha. La min (Sorga) nng sut 6000 - 7000 kg/ha vi nhng tnh u vit nh chn sm hn, chng chu su bnh tt hn hn so vi cc chng a phng. c bit la go, trng trn din tch rng N ? - TRN 35 TRIU HA, NHNG NNG sut trung bnh ch t 1,1 tn/ha. Vi Cch mng Xanh, ging IR8 to ra nng sut 8 - 10 tn/ha. Mt iu ng lu l Cch mng Xanh N ? KHNG NHNG EM N CHO NGI dn nhng chng cy lng thc c nng sut cao, m cn ci thin cht lng dinh dng ca chng gp nhiu ln. V d chng Sharbati ht va to, va chc, cha 16% protein, trong 3% l lizin. Do tip tc ci tin v tuyn la ging nn c ni chng ny cho 21% protein. Nh vy, Cch mng Xanh to ra nhng thnh tu ln trong sn xut lng thc ca th gii. Bn cnh , Cch mng Xanh vn tim n nhng hn ch nh yu cu vn ln u t cho sn xut, s dng nhiu loi phn bn c th lm tng mc nhim khu vc canh tc nng nghip, s dng i tr ging mi lm gim d tr cc ngun gen v cy lng thc. V sao cn khng ch tng dn s? Trung Quc l nc ng dn nht th gii, hn 1,2 t ngi. Dn s th gii hin nay hn 6 t ngi. Con s khin bt c ai quan tm ti nhn loi cng phi git mnh lo lng, nhng iu ng s hn l tc tng dn s th gii ang din ra rt nhanh. Hin nay trn th gii bnh qun mi giy c 3 tr em ra i, mi ngy nhn loi sn sinh ra 30 vn tr em. Vi tc sinh ny th n nm 2120 dn s th gii s vt qu 15 t ngi, lc mi ni trn th gii u lm vo cnh t cht ngi ng. Dn s cng nhiu, sc p v thc phm, lng thc, nng lng, mi trng, ti nguyn cng ngy cng ln. Ly mt vi sn phm thng dng ca con ngi lm v d: Nm 1976 bnh qun mi ngi dn trn th gii n ht 342 kg lng thc, nm 1977 gim xung cn 318 kg; nm 1976 lng tht b v tht cu tiu th bnh qun mi ngi l 11,8 kg v 1,9 kg, nm 1991 gim xung cn 10,9 kg v 1,8 kg; nm 1970 th gii tiu th c nhiu nht, bnh qun mi ngi 19,5 kg, nm 1991 gim xung cn 16,5 kg. V ngun ti nguyn khong sn v thu in, vi trnh k thut hin nay loi ngi ang ng trc kh khn rt ln, vic cung cp nng lng ngy cng cng thng, in sn xut ra khng dng, trong khi cht thi cng nghip ngy cng gy nhim nghim trng mi trng t nhin.

63

Mun gim bt nhng sc p , nht thit phi khng ch t l tng dn s, ng thi phi hp vi cc mt khc. Hin nay, trc tnh hnh dn s th gii ang tng mnh, c ngi t cu hi: "Tri t c th nui c bao nhiu ngi?". Nu bnh qun mt ngy mi ngi tiu th s nhit lng tng ng vi 9200 jun th mt nm s tiu th 35,5 x 105 jun. Mi nm thc vt trn Tri t hp th c t nh Mt tri 165 x 1015 gam cht hu c, tng ng vi 2761 x 1015 jun nhit lng. S lng nhit lng c th dng cho 800 t ngi, nhng l iu khng thc t v cho n nay loi ngi mi ch khai thc c 0,5% tng nhit lng t ngun thc vt. Vi khoa hc k thut tin tin, d c li dng c 1% tng nhit lng t ngun thc vt th Tri t cng ch c th nui sng c 8 t ngi. Thc t liu Tri t c th nui c s ngi ng nh vy khng, iu ny rt kh ni v tnh ton trn l thuyt cha th ng hon ton vi thc t. Bi vy nhn loi cha nn vi vng chy ngay ti gii hn nguy him: 8 t ngi. V sao mi gia nh ch nn c 2 con? Trong x hi c tng tn ti quan nim "Tri sinh voi, tri sinh c", "Thm con, thm ca". Quan nim khin gia nh rt nhiu con, lm cho dn s tri t tng mnh, hin nay t ti 6 t ngi. Ngi sinh nhng t khng sinh thm. Khng nhng th t mu m trng cy nng nghip cn gim i nhanh chng. V con ngi khng ch cn c ci n. X hi pht trin, con ngi cn c ch , nhu cu v ch vui chi gii tr, ng i, trng hc, bnh vin cng tng ln, do cn n t cho xy dng. X hi tin ln con ngi cn c nhiu hng ho vi cht lng cao hn. Tiu th trn u ngi tng mnh, trong khi nhiu loi ti nguyn khong sn khng sinh mi c, nn cn kit dn. Dn s tng, sn xut pht trin lm tng lng cht thi ra mi trng, lm suy thoi v nhim mi trng nghim trng. Trong mi gia nh, kh nng lao ng l c hn. Nu mi cp v chng ch c hai con v khng qu sm hoc qu mun, th di mi mi nh thng ch c th c n ba th h: ng b, b m v hai con. Sn phm lao ng c chia s cho 6 ngi. Cuc sng s y , sung tc, c phn d dt xy nh, mua tivi, t lnh..., i du lch, ngh mt... Thi gian b m dnh cho vic hc hnh, vui chi ca con ci cng nhiu ln. Nhng ngi con nh th c y iu kin kho mnh, hc tt, ln ln thnh ngi ti gii. Ch cn gia nh c thm mt em b l kinh t s kh khn hn. Thi gian v nhng s u ym, n cn ca b m dnh cho cc con ln gim i. S vt v thiu thn lm cho ngi ln chng gi yu hn, tr em chu nhiu thit thi hn, mi trng xung quanh t c quan tm hn. Nu gia nh li c ti 5 - 7 ngi con, th mi a con khng ch c hng th t hn, m cn phi lao ng nhiu hn may ra mi n mc, hc hnh. Trong x hi cng nh vy. Ngi tng nhng t khng tng, kh nng sn xut ca tri t l c hn, kh nng ca mi trng chu ng nhng tc ng ca con ngi cng l c hn. Nu ngy hm nay chng ta khai thc n cn kit ti nguyn thin nhin v gy nhim mi trng, th khng ch chng ta, m c cc th h con chu chng ta trong tng lai s khng cn g sng v pht trin. Theo cc nh khoa hc th chin tranh, i km, dch bnh, suy thoi mi trng, xt cho cng, u bt ngun t tng dn s. Tht vy, dn s tng d dn n khai thc ti nguyn cn kit. V khi ti nguyn khng chi dng, ngi ta bt u tm kim chng ngoi phm vi s hu ca mnh, dn ti tranh ginh, nh nhau. Dn s ng, kh pht trin dn tr v kinh t, i sng i ngho, lc hu, ngi ta rt d v ci n m ph hu mi trng, v mt cy m cht ph c rng. Ngho i thng i lin vi mt v sinh, thiu phng bnh, nn d m au. Dch bnh pht ra m khng c tin v bin php hu hiu ngn chn th s ly lan nhanh chng. Ngho kh cng dn n hn ch trong vic la chn cc cng ngh mang tnh bo v mi trng cao, lm cho mi trng d b nhim hn. Nu c theo pht trin hin nay, dn s th gii s nhanh chng t ti 10 t v hn na. Mt tri t nui 6 t ngi hin nay cn kh khn, mi trng cn b suy thoi, th lm sao n c th chu ng c trn 10 t ngi vi mc tiu th chc chn l cao hn hin ti.

64

V sao thng xuyn tip xc vi aming li c hi? Aming c c im cch in, cch nhit, cch m, chu c nhit cao, chu c axit, kim v lu hng. V vy aming c s dng rng ri vi khi lng rt ln. V d, cc ng dn nc nng thng c bc mt lp si bng aming, bn ngoi trt ximng gi nhit. Cng nhn lm vic ni c nhit cao thng c trang b tp d che ngc, i, chn v gng tay lm bng si bng aming chng bng. Aming l nhng hp cht mui axit silic c khai thc m qung silic v gia cng thnh si bng aming dt thnh cc vt liu bo h lao ng k trn. Trong qu trnh sn xut cng nghip, c mt tn si aming s c 10 gam si bng tht thot ra mi trng. Cc nh khoa hc chng minh rng, cc si bi aming l lng trong khng kh, nu ht phi mt lng nht nh vo phi s gy ra cc bnh ung th phi, khi u vng ngc, ung th d dy, rut, v.v... Nm 1955, cc nh khoa hc Anh phn tch v thy rng, t l cht v ung th phi nhng cng nhn sn xut nguyn liu aming cch in cao gp 14 ln so vi nhng cng nhn khng tip xc vi aming. T nm 1967 n nm 1977, cc nh khoa hc Anh theo di sc kho ca 17800 cng nhn M v Canada sn xut nguyn liu si aming v thy rng, t l mc bnh ung th phi v u di da u rt cao. Cc cng nhn sn xut aming li thng mc qun o bo h v nh khin khng kh trong nh b nhim bi aming v l tt nhin ngi nh ca h cng d b ung th phi. Rt nhiu ti liu quc t khng nh mt s thnh ph ln trn th gii b nhim bi aming. V d, hm lng bi aming trong khng kh ti cc thnh ph ln M l 0,1 - 100 mg/m3; Anh 0 - 1 mg/m3; Php 0,2 - 1,5 mg/m3; H Lan 0,1 - 100 mg/m3; Trung Quc 0,04 - 1,06 mg/m 3. Nhng ngi thng xuyn tip xc vi si aming d b vim da do da lun b si aming kch thch. Bi aming xm nhp vo c th s gy ra bnh bi phi. Khi mi mc bnh, bnh nhn c triu chng th gp, ho khan, khc ra m v kh th. Ngi bnh nng thy au ngc, tim p nhanh, st cn, cng nng ca phi gim st r rt. Thi gian bnh ung th do bi aming gy ra rt di. V d, thi gian bnh ung th phi t 15 - 20 nm nn rt kh pht hin. Bi vy cn sm phng nga bnh ung th do bi aming gy ra. Hin nay cc nh khoa hc ang nghin cu vt liu thay th aming, ng thi hn ch ti a VIC TIP XC VI AMING. CC thnh ph ln, ngi ta cm xy dng nh my sn xut si aming ng thi c gng khp kn dy chuyn t ng ho sn xut aming. Ngoi ra cn tng cng bo v lao ng cho cng nhn sn xut aming, nghim cm vt rc v cc ph thi aming ra ni cng cng. V sao ma phn mt cht th c li cho sc kho? Vo nhng ngy c ma phn m t, ta thng cm thy sng khoi v tnh to hn cc ngy khc, nht l nhng vng kh hanh t ma. V sao ma phn li khin con ngi cm thy d chu? Bi v trong khng kh kh hanh c rt nhiu bi bm, khin con ngi ht th s cm thy ngt ngt kh chu. Ma phn ri ko theo hu nh tt c cc bi bm trong khng kh xung mt t. Cc nh khoa hc cho bit, mt s cht bi trong kh quyn c tnh phng x. Khi ma to nhng ht bi c tnh phng x ny khng c ra sch, nhng ma phn cc ht bi phng x h thp dn v mt i tnh phng x m khng lm nhim mi trng trn mt t. Nhng ht ma phn lt pht s gt ra sch cc ht bi trong khng trung, lm khng kh trong sch, ng thi lm tng thm cc ht ion m trong khng kh. Chnh v vy khi tri ma phn con ngi cm thy tm hn sng khoi, sc khe nh c tng thm.

65

Ngi mi thm ca cc sn phm ho cht c hi cho sc kho khng? Bn gh, ging t by trong cn phng, cc dng mi cng to ra mi thm nh rt d chu, nhng v sao khng nn ngi mi thm ca cc dng ? Trong cc ho cht c mt loi cht hu c gi l cht thm. Cht thm ny c mi thm nh, d chu v tn ti trong rt nhiu loi vt cht. Thnh phn ch yu ca cht thm ny l benzen (C6H6). Khi c mt phn vn cht thm benzen trong khng kh v con ngi ht th khng kh ny lin tc trong vi gi s b nhc u, mt mi. Nu con ngi sng v lm vic lu di trong mi trng khng kh th kh nng to ra huyt cu ca tu xng s b tn hi, dn n bnh thiu mu, thm ch dn n bnh mu trng. Ti liu iu tra ca B Lao ng M cho bit, t l t vong v bnh mu trng ca nhng ngi tip xc vi benzen cao gp 5 ln ngi bnh thng. T chc Y t Th gii xp cht benzen vo danh sch nhng ho cht gy bnh ung th. Mt s nc trn th gii quy nh ph n khng c lm cng vic tip xc vi benzen, cc cng nhn tip xc vi benzen phi thng xuyn thay i cng vic, hn ch ti a thi gian tip xc vi benzen. Benzen v cc hp cht ca benzen u c c tnh d ho tan nn c ng dng rt rng ri. Trong thi i sn phm ho hc, benzen v cc hp cht ca benzen ngy cng c tn dng trit . Vecni, sn, keo dn, cht to bt,v.v...u cn dng ti benzen. Bi vy cc dng gia nh, giy dn tng u to mi benzen thm nh. Gp phi trng hp , chng ta cn tm cch thng gi trong phng gim ti thiu hm lng benzen trong khng kh. Sau mt thi gian benzen bay hi ht, sc khe ca chng ta s khng b e do na. Thuc bo v thc vt gy tc hi n sc kho nh th no? Thuc bo v thc vt l cc loi ho cht do con ngi sn xut ra tr su bnh v c di c hi cho cy trng. Thuc bo v thc vt c phn thnh hai loi chnh l thuc tr su v thuc dit c. Cc loi thuc ny c u im l dit su bnh, c di nhanh, s dng li n gin, nn c nng dn a thch. Nhng thuc bo v thc vt cng c rt nhiu tc hi, l: Trong t nhin c rt nhiu loi su hi khc nhau, c loi su n np di l, c loi c vo thn cy, c loi li chui vo t, nn phi dng nhiu loi thuc khc nhau tiu dit chng. Vic ny gy kh khn cho ngi s dng, nht l nhng ngi nng dn c trnh vn ho thp. Nhiu ngi ch thch mua thuc r phun, khng cn bit phm vi tc dng ca chng ra sao. C ngi hay phun qu liu ch dn cho "chc n", lm tng lng thuc tha tch ng trong t v nc. Cc loi thuc tr su thng c tnh nng rng, ngha l c th dit c nhiu loi cn trng. Khi dng thuc dit su hi mt s cn trng c ch cng b dit lun, ng thi nh hng ti cc loi chim n su, v chim n phi su trng c. Ni cch khc, sau khi phun thuc tr su, s lng thin ch ca nhiu loi su cng gim. iu c li cho s pht trin ca su hi. Cc loi thuc tr su u c tnh c cao. Trong qu trnh dng thuc, mt lng thuc no c th i vo trong thn cy, qu, hoc dnh bm cht trn l, qu. Ngi v ng vt n phi cc loi nng sn ny c th b ng c tc thi n cht, hoc nhim c nh, t t gy nh hng nghim trng n sc kho. Do trnh hn ch, mt s nng dn khng tun th y cc quy nh v s dng, bo qun thuc tr su, c ngi ct thuc vo chn, vo t qun o, nn gy nn nhng trng hp ng c, thm ch cht thm thng do n nhm phi thuc. Mt s loi thuc tr su c kh nng bay hi mnh nn gy kh chu, mt mi, thm ch chong ngt cho ngi trc tip phun thuc su trn ng rung, nht l trong trng hp khng c cc bin php phng trnh tt.

66

Vic dng thuc tr su lin tc s sinh chng nhn thuc. V th mi loi thuc tr su ch c tc dng mnh mt s nm u s dng. hn ch bnh nhn thuc, tng kh nng dit tr su ngi ta thng tng dn nng thuc, tng s ln dng thuc. Tuy nhin bin php ny khng lu di do khng th tng mi nng c. Mt khc, n lm nhim mi trng mnh hn, do lng tn d trong mi trng nhiu ln. Mt s loi thuc tr su c tnh nng ho hc n nh, kh phn hu, nn s tch lu trong mi trng. Sau nhiu ln s dng lng tch lu ny c th cao n mc gy c cho mi trng t, nc, khng kh v con ngi. Do thuc tn ng lu khng phn hu, nn c th theo nc v gi pht tn ti cc vng khc, theo cc loi sinh vt i khp mi ni. Thuc dit c c dng mc t hn. Tuy nhin do c tnh c, chng cng gy nn nhng tc hi ti mi trng ging nh thuc tr su. Ni tm li, thuc tr su, dit c khng ch c tc dng tch cc bo v ma mng, m cn gy nn nhiu h qu mi trng nghim trng, nh hng ti h sinh thi v con ngi. Do vy cn phi thn trng khi dng thuc v phi dng ng liu, ng loi, ng lc theo ch dn ca cn b k thut. V sao DDT b cm s dng? DDT l loi thuc tr su c s dng trong nhiu nm qua. Cng thc ho hc ca loi thuc ny l C14H9Cl5 tn khoa hc l dichloro-diphenyl-trichloroethane v gi tt l DDT, do nh sinh ho hc Thu s, Paul Muller pht minh nm 1938. Thuc DDT va ra i t r tc dng tuyt vi trong vic tiu dit cc loi cn trng c hi trong nng nghip. Hu nh tt c cc loi su b c hi u b cht khi gp phi DDT. Trong chin tranh th gii ln th hai, ngi ra dng DDT tiu dit rt hiu nghim loi b cht, gip cho cc binh s chin u Bc Phi thoi khi nn dch thng hn do b cht ly truyn. Tip , T chc Y t th gii dng DDT dit mui v thu c thnh cng ln trong vic ngn chn bnh st rt ly lan. Vi nhng thnh tch DDT tr thnh vua ca cc loi thuc tr su v nm 1948, ng Muller - ngi pht minh ra DDT vinh d nhn gii thng Nobel v ho hc. Nhng 30 nm sau, DDT b tuyn n "t hnh" (b cm sn xut v s dng). Khi DDT mi ra i, ng l n c sc mnh v ch. Nhng ch mi my nm sau c mt s loi cn trng c hi khng s DDT na. Chng nhn vi DDT. n nm 1960 c 137 loi cn trng c hi nhn thuc DDT. Cha ht, DDT km hiu qu trong vic tiu dit cn trng c hi, li cn git cht kh nhiu chim chuyn n cn trng c hi. Do DDT c thnh phn tng i n nh nn kh b phn gii trong mi trng t nhin v thm nhp vo c th cc loi chim theo h thng nc, thc vt ph du, ng vt ph du, tm c nh... DDT khi trong nc c nng khng ng k, nhng khi xm nhp vo c th chim, nng ca DDT s tng ln hng triu ln khin chim nu khng b cht cng mt kh nng sinh sn. y l iu m con ngi khng ng ti. Cng do c s dng khp th gii, DDT qua nc v thc phm xm nhp vo c th con ngi, ph hy ni tit t gii tnh ca con ngi, gy ra cc bnh v thn kinh, nh hng ti cng nng ca gan. Hu qu ny xy ra cng ngoi d kin ca con ngi. Thuc tr su DDT cn c c im ngoi l, l k t nm 1974 ton th gii hon ton ngng sn xut DDT, nhng hu qu ca DDT trong mi trng cn lu mi ht. Thuc DDT trong khng kh phi sau 10 nm mi gim nng xung t l ban u l 1/10; DDT tan trong bin cn phi mt thi gian lu hn na mi phn hy ht. Theo d on ca cc nh khoa hc, phi n sau nm 1993 DDT trong nc bin mi phn hy v c bn. V sao ch da vo thuc tr su ho hc khng khng ch c su hi cy trng? Trn tri t c khong 1 triu loi cn trng, trong c khong 5 vn loi n thc vt v ch c khong 1% (khong 500 loi cn trng) chuyn n hoa mu, cy n qu. Tuy s lng chng loi khng nhiu nhng chng rt phm n v n rt kho, gy tc hi rt ln i vi

67

cy lng thc, rau xanh, cy n qu. Theo thng k, Trung Quc mi nm su b gy tn tht 10% sn lng lng thc, 20% sn lng du thc vt, 30% sn lng rau xanh v 40% sn lng tri cy cc loi. Ngnh ho hc v cng nghip ho cht khng ngng pht trin v sn xut ra ht loi thuc su ny n loi thuc su kia i ph vi cn trng c hi. Nhng ch mt thi gian sau cc cn trng c hi khng s thuc na. Con ngi buc phi tng liu lng phun thuc v thu c kt qu nht nh, nhng cng ch ko di c mt thi gian. Con ngi li tm cch ch ra cc loi thuc su tng hp mi. Tnh n thp k 70, ton th gii s dng hn 12.000 loi thuc tr su i ph vi cn trng c hi. Nhng trong thc t, con ngi khng nhng khng tiu dit ht c cn trng c hi m cng ngy chng cng pht trin hn. n nay, loi ngi mi tnh ng rng, nu ch da vo thuc tr su th khng th tiu dit ht c cn trng c hi. Bi l trong qu trnh s dng thuc su trn lan, i tng b hi nhiu nht khng phi l cn trng c hi m l k th ca chng - l cc loi chim c ch. Thc t cho thy rt nhiu loi chim c ch b cht v thuc tr su, trng ca nhiu loi chim b nhim thuc tr su khng th n thanh chim non c. Trong khi cc loi su b c hi sinh si ny n rt nhanh v mau chng nhn thuc. D phun vi liu lng ln, chng vn khng cht m vn sinh si ny n nh thng. Thuc su cng phun nhiu cng lm nhim khng kh, nc, t v cy trng. C th ni hin nay trn tri t khng c ni no khng c thuc tr su xm nhp vo mi trng sng. ng nhin con ngi vn phi s dng thuc tr su trong phm vi cho php, nhng khng th ch da vo thuc tr su tiu dit cn trng c hi. Ngy nay, ngi ta p dng cc bin php tng hp i ph vi cn trng c hi, trong c bin php dng cn trng dit cn trng, dng vi trng dit cn trng v c bit ch bo v cc loi chim chuyn n cn trng c hi. Ngoi ra ngi ta cn gy, nhn ging v nhp khu cc loi cn trng c ch tiu dit cn trng c hi. Ch c nh vy mi c th ngn chn uc nhim mi trng v khng ch mt cch hiu qu cc loi cn trng c hi. V sao cn sn xut rau xanh v hi? Gn y, M v c xut hin mt s ca hiu chuyn bn "lng thc sinh thi", "tri cy sinh thi" v "rau xanh sinh thi". Chng cn phi gii thiu nhiu cng bit ca hiu rt ng khch, bi l tm l ngi tiu dng u thch mua loi lng thc, tri cy v rau xanh v hi. My chc nm gn y, cng vi nn nhim mi trng ngy cng nghim trng, ngi ta pht hin ra cc loi cht gy nhim khng kh, nc v t. Khng t cht nhim xm nhp vo lng thc, tri cy v cc loi rau xanh. l iu e do rt ln i vi loi ngi v cc th h con chu. V d n lng thc c cha nhiu cadimi s tch t trong c th ngi khin xng b gin d gy, nghim trng hn cn gy bnh au xng; hoc n rau xanh c cha mui nitrat qu mc cho php s gy ng c, tr em b bnh kh th, thm ch b ung th. Mt s loi thuc tr su bm dnh rt lu vo rau xanh, tri cy khin ngi n phi b phn ng ng c nh hng xu ti sc kho. trnh tnh trng ny, ngi ra s dng bin php ti u l trong qu trnh trng cy lng thc, cy n qu, rau xanh,... tuyt i khng dng thuc tr su, cc cht nhim c hi cho cy trng nh cadimi, nitrat,... Nhng sn phm nng nghip c gi l "Nng sn khng nhim ", "Rau xanh v hi", "Lng thc sinh thi", "Tri cy sinh thi". Vic sn xut ra nhng sn phm nng nghip "hon ton v hi" nh trn i hi rt nhiu cng sc. Ch ring vic trng "rau xanh v hi", cc giai on gieo trng, chm sc,...i hi khng c bn phn m hoc bn rt t phn m trnh nhim mui nitrat, m thay vo phi bn phn v c nh phn chung, phn bc,... Mun trnh nhim thuc su, phi chn loi ging cy kho chng c su bnh v ch c phun thuc su sinh hc, ch khng phun thuc su ho hc, c bit l trc khi thu hoch rau tuyt i khng c dng thuc tr su. Nu vn rau xut hin su bnh phi dng cn trng c ch dit su hoc con ngi phi trc tip bt su. Ngoi ra khng ti rau bng nc thi ca thnh ph

68

v nc thi cng nghip v nc thi sinh hot ca thnh ph c cha nhiu ho cht nhim v vi trng gy bnh. t c nhng yu cu trn, rau xanh sn xut ra v c bn c th gi l "rau xanh v hi". V sao c Ngy Th gii khng ht thuc l? Bn bit ht thuc l c hi cho sc kho nh th no cha? Mt iu thuc l sn sinh ra 500 mililit khi, trong khi thuc l cha hn 3000 cht ho hc trong c 20 cht c xc nhn l gy bnh ung th. Nm 1825, nh ho hc Thy s Picoto ln u tin tm ra cht nicotin trong khi thuc l. Cht ny lm cho ngi ht thuc l nghin v cng lm cho ngi ht b nhim c mn tnh chuyn sang nhim c cp tnh. Cc nh khoa hc chng minh c rng cht nicotin trong mt iu thuc l lm cht mt con chut, trong 20 iu lm cht mt con b. Trong mt cuc thi ht thuc l Php, mt ngi d thi ht lin 60 iu thuc l v b nhim c cht ngay ti ch. Nm 1954, cc nh khoa hc tm ra cht benzen trong khi thuc l v chng minh c cht ny gy ra bnh ung th. Nm 1974, cc nh khoa hc li tm ra cht crizen v hp cht ca metyl vi hm lng kh cao trong khi thuc l, gp 5 ln cht benzen. Nhng cht ny khin ng vt nhim phi u mc bnh ung th vi t l 100%. Nm 1977 cc nh khoa hc li tm ra cht metyl hirazin gy bnh ung th, mi iu thuc l cha 0,15 miligam ho cht ny. Trong thuc l c cha nhiu cht gy bnh ung th, v vy nhng ngi ht nhiu thuc l d b ung th phi, ung th gan, v.v. Nam n thanh nin ht thuc l s nh hng xu ti th h sau, nht l ph n ht thuc l trong thi gian c thai d b non, thai nhi nh cn, th cht gim st d sinh bnh tt. Khi thuc l khng ch nh hng xu n ngi ht m cn lm nhim mi trng xung quanh, khin nhng ngi xung quanh tuy khng ht thuc cng thnh "ht" khi thuc l v d b ung th. V vy, hin nay nhiu nc trn th gii cm ht thuc l nhng ni cng cng. B thuc l tr thnh mt phong tro rng ri trn th gii, d l nc pht trin hay nc ang pht trin cng u quan tm ti vn ny. thc y phong tro b thuc l, th gii chn ngy 31 thng 5 hng nm lm "Ngy th gii khng ht thuc l". My thu hnh c nh hng ti sc kho khng? Khi hot ng, my thu hnh lun pht ra mt lng ln tia bc x c hi cho c th con ngi. Cc nh khoa hc phn tch tia bc x pht ra t my thu hnh v kt lun rng tuy nng lng pht ra rt nh, nhng nu ngi qu gn tivi trong mt thi gian di s b nh hng xu ti sc kho. Xem tivi, nht l tivi mu m ngi qu gn mn hnh, cc hnh nh mu s lm ngi xem hoa mt. Nu xem lin tc trong mt thi gian di, nhn cu s b sng quang kch thch, dn n hin tng th lc tm thi gim st, nhn mi vt khng r. V vy, cc nh khoa hc lun cnh bo mi ngi, khi xem tivi tt nht l ngi cch xa mn hnh 2 mt. Tr em nh tui ni chung khng nn xem tivi; cc em thiu nhi khng nn xem qu na gi; thanh thiu nhin khng nn xem lin tc 3-4 gi lin; ph n c thai tt nht khng nn xem tivi bo v sc kho cho thai nhi. Tia bc x pht ra t mn hnh tivi lm cho da ngi d b nhim bi, sc t ca da ln vo trong. Bi vy xem tivi xong nht thit phi ra sch bi bm trn mt. bo v sc kho, loi tr v gim bt nh hng ca tia bc x do tivi pht ra i vi con ngi, cc nh khoa hc pht minh ra "mn bo v" trong sut lp trc mn hnh. Xem tivi qua "mn bo v" ny, nh hng ca tia bc x s b hn ch ti a.

69

T lnh c hi cho sc kho con ngi khng? Ngy nay, t lnh c mt trong hu ht cc gia nh trn th gii. T lnh em li nhiu tin li v nim vui cho mi gia nh. Nhng t lnh t trong nh c nh hng th no n sc kho con ngi? Mun gii p vn ny, trc tin chng ra cn tm hiu s b nguyn l ca t lnh. Phn y t lnh c lp mt my nn, khi my nn lm vic, kh freon nng ln di p sut cao, kh freon b nn nng c a vo b phn lm lnh (tc l nhng ng mu en pha sau t lnh). Do nhit lnh bn ngoi tc ng, kh freon bin thnh th lng, cht lng ny chy xung qua mt h thng nhiu dn ng nh (gim p xut v gim nhit), sau chy vo hp bc hi (nm trong t lnh). Y CHT LNG FREON TIP THU nhit lng ca khng kh v thc phm trong t lnh v chuyn sang th kh. Kh freon li c my nn v tun hon theo chu k k trn. Vng tun hon kh freon chnh l qu trnh lm lnh ca t lnh. V vy khi t lnh lm vic, ta thng nghe thy ng c my nn pht ra m thanh r r, ting cht lng chy rc rch, nu s vo gin ng mu en pha sau t lnh s thy rt nng. gin ng ny nhanh to nhit, ta cn t lnh cch xa tng. T lnh hot ng v lm lnh c l nh qu trnh tun hon cht lm lnh. Trn th gii hin c khong gn 100 cht lm lnh, nhng thng c dng nht l cht freon 12 (vit tt l F12). Freon l tn thng phm ca hp cht hydrocabon halogen cha flo v clo. Kh freon 12 khng mu, khng mi. Khi nng cht kh ny trong khng kh l 20%, con ngi s khng cm nhn thy, nu tng ln 80%, con ngi s ngt th v cht. Kh freon 12 khng chy, khng n, tnh cht ho hc n nh, v vy n c chn lm cht lm lnh cho t lnh. Nhng freon 12 c kh nng thm thu rt mnh, d lt ra ngoi qua nhng khe h cc nh. Do khng mu, khng mi nn khi freon 12 lt ra ngoi khng th pht hin c. Khi gp la c nhit trn 400oC, freon 12 s phn gii thnh cht kh phosgen (COCl2). Kh phosgen rt c hi i vi c th con ngi. Tc hi ln hn ca freon 12 l khi lt ra kh quyn, n s ph v kt cu tng ozon trn kh quyn, khin tng ozon b long, thm ch b thng, cc tia t ngoi, tia v tr s chiu thng xung Tri t ph hot iu kin mi trng sinh tn ca loi ngi. V l , cc nh khoa hc ang nghin cu sn xut cht lm lnh thay cho freon 12, hoc nghin cu ch to loi t lnh khng dng freon 12 nh t lnh bn dn, t lnh hp th, t lnh in t, v.v. bo v tng ozon - mi nh ca Tri t khi b ph hoi, cht lm lnh ca t lnh s c thay th, nhng t lnh vn mi l ngi bn tuyt vi ca chng ta. V sao trong thnh ph cn c nhiu cy c, hoa l? Cy c, hoa l l mt thnh phn khng th thiu c ca t nhin. Cy c, hp th kh ccbonc, nh ra kh xy, l loi kh rt cn cho con ngi v mun loi ht th. Trong thnh ph ng ngi, nhiu t, xe my, thng t nhiu than du, thi ra nhiu kh cacbonic v nhiu loi kh c hi vo khng kh. V th trong thnh ph cn c nhiu cy xanh lng kh cacbonic v cc kh c hi khc khng tng ln qu cao, nh khng kh ngt ngt, kh th. Cy c, hoa l to cho quang cnh s ti mt, d chu, vi nhiu mu sc t nhin. Cy c, hoa l l ni sinh sng, l im thu ht nhiu loi ng vt t nhin nh chim, bm, cn trng... Trong mt thnh ph c qu nhiu nh ca, nh my, cng trnh bng gch, ngi, b tng, st thp, nhng khong cy c, hoa l xanh ti, vi chim bay, bm ln s lm du mt mi ngi, lm gim bt cng thng thn kinh. ng thi nhng khng gian nh vy cng gip cho nhiu tr em, ch sng trong cc nh cao tng thnh ph, c c khi nim v mi trng t nhin, c c nhng hnh tng sng ng cho cc t mi hc, c c cm hng trong sng tc vn hc. Tht vy, nu khng c cy c, th lm sao c ting ve

70

rm ran sut tra h, lm sao c nhng cuc chi d, ly u ra mu phng v chi chang v bn ma ca cc em s chng cn my th v na. Cy c hoa l gi cho t c m v khng b mt tri nung nng. Trong khi nhng con ng nha, nhng khi nh b tng b mt tri hun nng, li to nhit ra lm nng khng kh xung quanh, cc xe c ng c, my iu ho nhit cng lm khng kh ng ph nng thm. Do nu c nhiu khong cy xanh trn ng ph, xen k vi cc khu xy dng, th khng kh thnh ph s c iu ho, bt nng hn. Cc con ng c nhiu cy xanh, bng mt, gip cho ngi qua ng trnh c ci nng nng ma h, to cm gic d chu, thoi mi khi i li. Tn cy nh mt tm li, n gi li mt phn bi trn l v cn khng cho bi bay i xa. Trong thnh ph thng c nhiu bi, do khng kh nng hn, xe c v ngi i li thng xuyn, cc cng trnh xy dng o t, vt liu khp ni, cc nh my nh khi bi lin tc... Nhng khong cy xanh trong thnh ph s nh nhng ci my ht bi, lm sch mi trng. Cy c tit ra mt s cht khng sinh thc vt c kh NNG TIU DIT VI TRNG GY BNH. u c cy xanh khng kh sch s hn. Cy xanh cng gp mt phn nh cung cp ci g v hoa qu ti cho ngi dn th. Cy xanh c nhng tc dng to ln nh vy i vi mi trng v con ngi, nn trong cc thnh ph, ni mi trng ang b nhim, rt cn c nhiu cy xanh, c v hoa. Th no l nhim thc phm? Cc loi thc phm chng ra n hng ngy ni chung u sch, khng c cht nhim. Nhng hu nh khng c thc phm no tut i tinh khit m t nhiu u c mang theo cht nhim. C cht nhim t sn sinh trong thc phm, c cht nhim do con ngi a n. V d nh trong nhng ht lc lu ngy b mc c cha cht c aflatoxin; trong dm bng, c hun khi, tht lp (tht sy, tht kh),... u c cha mui nitrat hoc mui nitric l nhng cht c hi. Nu hm lng nhng cht trong thc phm khng nhiu hoc chng ta n t th khng c vn g. Nhng nu hm lng vt qu t l cho php hoc chng ta n nhiu nhng thc phm s nh hng xu ti sc kho, thm ch e ho tnh mng. Lc chng ta s ni rng, nhng thc phm b nhim v khng nn n. i vi lc hoc cc thc phm lu b mc, tuyt i khng nn n v mc lc cha aflatoxin gy bnh ung th. Nm 1960, mt s x nghip nui g ca Anh do dng nhn lc mc ca Brasil lm thc n nui g, lm 10 vn con g b cht trong mt thi gian ngn. Mt s loi thc phm b nhim l do mi trng b nhim, s dng thuc tr sau sai quy nh hoc do ng gi, vn chuyn sai quy cch. V d cht thi cng nghip lm nhim ngun nc, nu dng ngun nc b nhim nu ru, pha ch nc ngt th nht nh khng thu c ru ngon v nc ngt ngon. S dng thuc tr su cng khin nhiu loi thc phm b nhim. Mt s nc thng xy ra hin tng nhim c thic do n hp. l do nc trong hp hoa qu c cha gc axit nitric kt hp vi thic trong st ty khng x l tt khi ng hp khin ngi n hp b nn ma v a chy. Ngoi ra cn mt s cht nhim do con ngi a vo thc phm. V d khi lm mn tht, lp xng,... ngi ra trn dim sinh (mui nitrat) vo tht thc phm c mu p v n ngon ming, ng thi chng vi khun xm nhp bo qun c lu ngy. Nhng nu trn nhiu mui nitrat s gy ng c cho ngi n; hoc nhng k nhn tm cn pha phn m hoc thuc DDT vo ru trng lm tng nng ru. Ngoi ra c mt s thc phm b nhim l do s c khch quan gy ra. Nhng s kin trn nhc nh loi ngi ch tc trch trong vic sn xut thc phm v cn ht sc thn trng khi sn xut cc loi thc phm c s dng ho cht c hi.

71

Cht c mu da cam hu dit mi trng Vit Nam nh th no? Trong chin tranh xm lc Vit Nam, c bit l giai on t 1965 - 1971, quc M dng nhiu loi cht dit c, lm tri l cy nhm ph hoi ta v qun s v kinh t. Ba loi cht c ho hc ch yu c qun i M dng Vit Nam l: Cht c mu da cam, cht trng dng ph hu rng, cht xanh dng ph hoi ma mng. Cht c mu da cam c cha dioxin, l mt cht c cc mnh, rt bn vng, kh phn hu. Do chng tn ti rt lu trong mi trng, tch lu sau nhiu ln s dng, lm cho t v nc b nhim nng, cy rng b hu dit. Tng cng quc M ri 72 triu lt cht dit c (bao gm 44 triu lt cht c mu da cam, 20 triu lt cht trng, 8 triu lt cht xanh) ln 1,7 triu ha t trng v rng min Nam Vit Nam, t nht c 12% din tch rng, 5% din tch t trng trt b ri cht c mu da cam mt hay nhiu ln. Cc cht dit c, lm tri l ln u tin trong lch s loi ngi, c dng vi quy m ln min Nam Vit Nam gy ra hu qu nghim trng cho mi trng sinh thi v con ngi. Hng triu ha rng ni a v rng ngp mn ven b b ri cht c mu da cam nhiu ln. Ngay sau khi b ri cht dit c vi nng cao ln th nht, c 10 - 20% s cy thuc tng cao nht (chim 40 - 60% sinh khi ca rng) b cht. Hu qu l kh hu tng thp b thay i, v m gim, cng chiu sng tng, nn cc cy non d c sng st cng kh pht trin. n ma kh, la rng do bom n lan n dit lun c cy con. Tip theo ma ma t b xi mn, thoi ho dn, ch c mt s loi thc vt a sng nh chp, ch v, lau, tre, na, l nhng loi cy c b r pht trin mnh, thn ngm kho, chu c kh cn c th mc c. Nhiu vng rng b nhim cht c qu nng, cho n nay, vn cha c cy g mc li. Cy rng b tri l v nc b nhim cng nh hng n ng vt. ng vt cht v thiu thc n, v khng c ni tr n, v ung nc b nhim c. Nhng con sng st phi di chuyn ti nhng ni khc, cho d iu kin sng nhng ni mi khng hon ton thun li cho chng. C th ni rng h sinh thi rng ma phong ph hon hon bin mt, thay vo l h sinh thi ngho kit x xc. Nhng ni rng mc li, bi lau, tre, na l ni n np tt cho h hng nh chut. Thin ch ca chut l cy, co cn li rt t, hn na sc sinh sn ca chng khng th so snh c vi sc sinh sn ca chut. Kt qu nhng ni chut chim u th. Tm li, cht dit c lm mt cn bng sinh thi mi trng. H thng rng ngp mn min Nam, c bit l rng St ( pha ng Bc thnh ph H Ch Minh) v rng huyn Nm Cn (Minh Hi) b ph hu nng n. Ngun cung cp g cho ngi khng cn, ng vt khng c ni sinh sng, vai tr to ln ca rng ngp mn trong gi t, ln bin b gim st. Cht dit c cn tc ng rt xu n con ngi. Nhn dn sng trong vng b ri cht dit c thiu n v ma mng, cy ci b ph hu. Nhiu dn thng, b i sng trong vng b ri cht c ho hc b mc cc bnh him ngho, c bit l ung th. Nhiu ph n b sy thai, non. Nguy him hn c l cht c mu da cam li di chng cho i sau, con ci ca nhng ngi b nhim cht c ho hc, mc d sinh ra sau chin tranh, thm ch rt xa ni c chin s, cng mc cc bnh him ngho nh cm, m, ic, tm thn... hoc c hnh hi d dng. S tn ti ca hng lot cc tr em d tt trong cc vng b nhim cht c v trong cc gia nh cu chin binh c b hoc m tng cng tc, chin u trong vng b nhim cht c mu da cam, ang tr thnh ni au v gnh nng to ln khng ch ring cho cc em v gia nh, m cn cho c x hi. Ngay nay, Nh nc, nhn dn Vit Nam cng nhiu t chc tin b trn th gii c nhng ng cm, quan tm gip nht nh i vi cc em b b d tt bt hnh ny. Tuy nhin, c th ni l qu mun.

72

Ni tm li, hu qu ca vic s dng cht c mu da cam trong chin tranh ho hc ca M Vit Nam l to ln, lu di, phc tp, cha c nghin cu y v cha c cch no khc phc c hon ton nhanh chng. Rc c phi l th b i, v gi tr khng? Rc l sn phm tt yu ca cuc sng. Cng ngy con ngi cng to ra nhiu rc hn, vi nhng thnh phn phc tp hn. Rc thi sinh hot th rn thng gm giy, thu tinh, kim loi, nha, vi, thc n cnh cy, xc ng vt,... Trong , cc cht hu c t nhin nh l, cnh cy, thc n tha, xc cht ng vt,... l nhng th rt chng phn hu, gy nhim mi trng. Khi b phn hu, chng bc mi kh chu, pht sinh nhiu vi trng gy bnh thu ht cng trng, rui, nhng, chut, b, to iu kin cho chng pht trin gy nhim khng kh, nhim nc v truyn bnh sang ngi v gia sc. Tuy nhin, nu s dng hp l, lng cht hu c ny c th tr thnh nguyn liu rt tt sn xut phn hu c, kh sinh hc. Rc thi l giy, ba, nha, thu tinh, kim loi vn l nhng th c th ti ch hoc ti s dng c. Ti ch tc l dng n lm nguyn liu sn xut ra sn phm mi. Ti s dng tc l thu hi, ra sch v s dng li. Vic ti ch, ti s dng em li nhiu li ch: Lm gim lng rc thi ra mi trng. Ti thm hng ho s dng. To cng n vic lm cho nhng ngi lm cng tc thu nht, phn loi rc. Thay th mt phn nguyn liu u vo, do tit kim c ti nguyn, khong sn v cng khai thc chng. Gp phn thay i thi quen ca con ngi trong tiu th v thi loi.

Cc cht thi chy c nh cht hu c, giy, vi, nha,... c th dng lm cht t, ly nhit cung cp cho si m, sy hng ho. Tuy nhin, phng php ny c th sinh ra nhiu loi kh c c hi cho sc kho. Nhng phn khng th ti ch, ti s dng, lm phn bn c ca rc thi c th dng lm vt liu san lp trong xy dng. Nh vy, rc thi khng hon ton l th b i, v gi tr m vn l con ngi i x vi chng nh th no. Cc nc pht trin thu gom rc nh th no? Rc l mt vn mi trng, nht l cc thnh ph ln, cng vi mc sng ca nhn dn ngy cng c nng cao, rc thi cng ngy cng nhiu. X l rc thi tr thnh vn nng bng ca CC THNH PH TRN TH GII. Nht Bn, rc c phn thnh hai loi: rc chy c v khng chy c ring trong nhng ti c mu khc nhau. Hng ngy, khong 9 gi sng h em cc ti ng rc ra t cnh cng. Cng ty v sinh thnh ph s cho t n tng nh em cc ti rc i. Nu gia nh no khng phn loi rc, ln ln vo mt ti th ngay hm sau s b cng ty v sinh gi giy bo n pht tin. Vi cc loi rc cng knh nh tivi, t lnh, my git,... th quy nh vo ngy 15 hng thng em t trc cng i t n ch i, khng c tu tin b nhng th h ph. Sau khi thu gom rc vo ni quy nh, cng ty v sinh a loi rc chy c vo l t tn dng ngun nng lng cho my pht in. Rc khng chy c cho vo my p nh ri em chn su trong lng t. Cch x l rc thi nh vy va tn dng c rc va chng c nhim mi trng. Phn loi v thu gom rc tr thnh mt vic lm bnh thng cc nc pht trin, ti ng rc l do cc gia nh b tin MUA CA HNG. nhng nc ny, dn chng coi rc thi sinh hot khng phi b i m c gng tn dng nhng th cn c ch nh giy c, ti nilon, mnh thy tinh, sm lp c, thm ch c nhng in hng nhm em li li ch cho nh nc, ng thi lm trong sch mi trng sng ca h.

73

Mi trng c phi l mt thng rc ln khng? "Tip nhn, cha ng cc cht ph thi do con ngi to ra trong cc hot ng l mt chc nng quan trng ca mi trng". Ph thi do con ngi to ra trong qu trnh sn xut v tiu dng c a tr li mi trng. Ti y, hot ng ca vi sinh vt v cc thnh phn mi trng s chuyn ph thi tr thnh cc dng ban u trong mt chu trnh sinh a ho phc tp. Kh nng tip nhn v phn hu cht thi ca mi trng l c gii hn. Khi lng ph thi vt qu gii hn tip nhn v phn hu cht thi, th cht lng mi trng s b suy gim, mi trng c th b nhim. C th phn loi chc nng ny thnh: Chc nng bin i l ho: pha long, phn hu ho hc nh nh sng mt tri, s tch chit cc vt thi v c t ca cc thnh phn mi trng. Chc nng bin i sinh ho: s hp th cc cht d tha, s tun hon ca chu trnh ccbon, chu trnh nit, phn hu cht thi nh vi khun, vi sinh vt. Chc nng bin i sinh hc: khong ho cc cht thi hu c, mn ho, v.v... Chc nng gim nh cc tc ng c hi ca thin nhin ti con ngi v sinh vt trn tri t.

Tri t tr thnh ni sinh sng ca con ngi v cc sinh vt nh mt s iu kin mi trng c bit: nhit khng kh khng qu cao, nng xy v cc kh khc tng i n nh, cn bng nc cc i dng v trong t lin. Tt c cc iu kin cho n nay cha tm thy trn mt hnh tinh no khc trong v ngoi h mt tri. Nhng iu xy ra trn tri t nh hot ng ca h thng cc thnh phn ca mi trng tri t nh kh quyn, thu quyn, sinh quyn v thch quyn. Rc thi th c thu gom nh th no? Cng on gom rc thi c thc hin bt u t im pht sinh, gm nhng phn vic sau: Cha rc tm thi ti ngun (h dn c, c quan, trng hc, ch, ca hng...). Dng c cha thng l bao nha, thng nha hoc st, container... Kch thc v c im tng loi ph thuc vo mc pht sinh v tn s thu gom. Vic thu gom c tin hnh th cng hay c gii tu vo kh nng kinh t v mc pht trin m thut. Thu gom th cng l chuyn bng tay cc bao rc, thng rc ln xe ti hoc xe tay. Thu gom c gii p dng c khi cc loi thng cha phi c tiu chun ho. Tn s thu gom ph thuc vo iu kin kh hu v thnh phn rc. i vi a phng c c im nhit cao, rc c thnh phn hu c ln th mc phn hu rc do vi sinh s nhanh hn, gy mi kh chu ti im cha rc v do vy vic gom rc phi c lm thng xuyn hn.

Rc c th c chuyn trc tip t ni cha tm thi n im x l nu iu kin v giao thng cho php (khong cch n bi rc gn). Khi ni x l cch xa khu th th c th thnh lp cc im trung chuyn gom rc trong thi gian ngn nht v y, sau dng cc phng tin c cng sut ln chuyn rc n ni x l. Nhng phng php x l chnh l ti ch, t, chn lp, lm phn rc. Tu iu kin c th v thnh phn rc m ngi ta la chn phng php ph hp t cc phng php c bn trn. Phng chng nhim cht do ph thi nh th no? Trong cuc sng hng ngy ca chng ta, cht do tng hp c mt khp mi ni nh ti xch tay, dp nha, thm tri sn, bng dnh, bao ti gi hng, dng c vn phng, v.v... Ni

74

cch khc, trong cuc sng ca chng ta, t vic n, , i li u gn lin vi cc dng c, phng tin t cht do tng hp. Trong sn xut cng, nng nghip cng khng tch ri cht do tng hp nh bao b trong sn xut cng nghip, mng mng trong sut bo v cy trng,... Sau khi s dng, cht do tr thnh ph liu. Trong cc ng rc thnh ph c cc loi ti gi ln, nh, trn cc cnh ng c nhiu mnh vn ti nha, nilon nha dng lp vn gi nhit. Cc sn phm cht do tng hp k trn phn ln c sn xut t polyetylen hoc polyvinyl. Bn thn hai cht ny khng c hi nhng cc cht ph gia pha trn trong qu trnh sn xut th rt c hi. nha, ti gi hng ngy bng cht do tng hp sau khi thm nhp vo mi trng rt kh phn hy, phi sau rt nhiu nm mi c th b phn hy, mt s loi nu c phn hy li tan ra nhiu cht c hi lm nhim t ai. C ni xy ra hin tng tru b n phi cc mnh ti cht do v b ng c. Lm th no gii quyt vn nhim cht do ph thi? Bin php c p dng u tin l t chy. Nhng khi chy, cc kh c hi sn sinh ra nh clo, hydroclorit,... bay vo khng kh lm nhim mi trng kh quyn. Do t chy ph liu cht do khng phi l phng php ti u, ngi ra chuyn sang bin php chn su chng trong lng t. Nhng cc ph liu d b chn su nhng nu c nhng trn ma ln, ng t th n li b a ln mt t gy nhim mi trng. Do vy, vic chn su cc ph liu t cht do tng hp vn cha phi l bin php tho ng. Mt s nc trn th gii x l ngun cht do ph thi bng cch thu gom v ti sinh. H cho thu nht ph thi cht do ri ti sinh thnh sn phm mi. Bin php ny tn dng c nguyn liu, nhng vn khng th khc phc c nhim trong qu trnh ti sinh ph thi cht do, ng thi cht lng ca sn phm ti sinh khng tt, ch s dng trong phm vi hp. Bin php tt nht l nghin cu sn xut loi cht do d phn hy trong qu trnh phn hy khng lm nhim mi trng. Nhng bin php ny rt kh thc hin. Gn y cc nh khoa hc M nghin cu v sn xut ra loi cht do t tinh bt v nc. Tinh bt c ly t la m, khoai ty, go,.. v t c yu cu trong nguyn liu khng c bt k cht c hi no. Khi loi cht do ny chn xung t, cc loi vi sinh vt rt thch n v phn gii nhanh thnh kh cacbonic v nc khng gy nhim mi trng, v d gia sc c n phi cc mnh vn cht do cng v hi. Thnh qu ny ang c v cc nh sn xut to ra cc loi cht do d phn gii nhm t yu cu cn bn l khng gy nhim mi trng. Cht thi c hi l g? Cht thi c hi l cc cht thi c th c sinh ra do cc hot cht cng nghip, thng nghip v nng nghip. Cc cht thi c hi c th l cc cht rn, cht lng, cht kh hoc cht st. Trong nh ngha cht thi c hi khng ni n cc cht thi rn sinh hot, nhng tht ra rt kh phn bit mt cch ton din cht thi cng nghip vi cht thi sinh hot. Cht thi c hi khng bao gm cht thi phng x v loi cht thi ny c hu ht cc nc phn cch v t chc qun l ring. c hi ca cc cht thi c hi rt khc nhau, c cht gy nguy him cho con ngi nh cc cht chy c im chy thp, cc cht dit cn trng, cc vt liu clo ho phn hu chm, c cht gy tc ng nh hn nhng khi lng ca n li l vn ln nh cc cht thi hm m, x, thch cao pht pht c hoc cc st hydroxyt khc. Nhng cht thi c cha nhng ho cht khng tng hp c th gy n, bt chy. Tip xc vi axt hoc kim mnh gy bng da. Da hp th mt s thuc tr su c th gy ng c cp tnh. Nhng thng, hm cha cht thi ho cht nu khng c x l, ba bi vo ni khng c bo v tt c th gy cc tai nn ng c nghim trng.

75

C th xc nh 3 nhm cht thi c hi chnh: Nhm 1 bao gm cc cht thi c hm lng c t cao, d thay i, bn vng hoc tch t sinh hc. V d: Cc cht thi dung mi Clo. Cht thi thu ngn. Cc cht thi PDB.

Nhm 2 l cc cht thi thng thng khc nh cc st Hydroxyt kim loi. Nhm 3 l cc cht thi c khi lng ln, c th hm lng c t khng cao nhng c kh nng gy hi trn quy m ln. Cht thi c hi c quan tm nh th no? Cc cht thi c hi mi ch c quan tm ti t 10 n 15 nm tr li y. Vic kim tra cht thi c hi thng ch c quan tm sau khi xy ra mt thm ho hoc sau mt e do thm ho mi trng. Sau s kin nhng ngi dn cht do n phi c b nhim thu ngn trong nc bin Minamata, Nht l nc u tin a ra vic kim tra y cc cht thi c hi (1960). Nc Anh, sau s bt bnh ca cng chng khi pht hin nhng thng rng c cha mui xyanua trn t hoang m tr em chi trn th mt U ban cao cp kim tra cht thi c hi c thnh lp v sau c php lut thng qua. Nc M, nm 1976, h thng kim tra cht thi c hi c thnh lp do s phn i ca cng chng v s nhim gy nn bi cc ng rc khng c kim sot. Vic kim tra cht thi c hi cng gy tn km, nhng kinh nghim nhiu nc pht trin cho thy vic dn sch "cc li lm ca qu kh" cn tn tin ca v thi gian hn nhiu, c khi gp t 10 n100 ln. Cc cht thi c hi gy nhim mi trng theo nhng con ng no? Cc cht thi c hi c th gy nhim mi trng trc tip nh bay hi ho cht trong kh quyn hoc c th gy nhim gin tip qua vn chuyn ca gi hoc b mt nc. Vn quan trng khng phi ch ph thuc vo ni thi v tnh trng t bn di. t v nc b nhim: S c mt ca vng cha bo ho bn di mt t ca ni thi rt quan trng. l vng cao hn mt nc, ni ny nc thm xung di n khi gp mt nc chy ngang. Nu bn di ch rc thi l vng cha bo ho th hot ng t nc nh trn s l mt qu trnh lc bi cc hot ng ho v ho sinh. nhim nc b mt: B mt ngoi ca nc gn ch cht thi c th nhn nhng cht thi c hi t b mt chy. Hn na, dng chy t - nc ca cc ho cht cng a nhim vo mt nc. Trong iu kin tip xc khng kh s thc y qu trnh phn hu ho, ho sinh cc hp cht hu c. Qu trnh bay hi mt nc cng d hn t.

76

Cc ng nhim khc: Cc hp cht hu c c th bay hi trong khng kh, gi c th a cht thi c hi vo mi trng, rau qu trng gn ni cht thi c th hp th nhng c t ca cht thi. C th dng nc thi ca thnh ph trc tip ti rung c khng? Hng ngy, cc thnh ph, th x ln nh u x ra ngoi thnh mt lng ln nc thi, bao gm nc thi cng nghip v nc thi sinh hot. Trong ngun nc thi c cha nhiu nguyn t dinh dng nh nit, phtpho,... rt cn cho cy trng. Lu nay mt s nc trn th gii dng ngun nc thi t thnh ph trc tip ti cho ng rung v t c kt qa rt khc nhau, c ni sn lng lng thc, hoa mu tng hn ln, nhng c ni b tht thu nghim trng,... Cc nh khoa hc t lu cnh bo khng c dng nc thi ca thnh ph trc tip ti rung. Bi v trong ngun nc thi c cha rt nhiu nguyn t kim loi nng c hi cho c th con ngi nh caimi, km, ch, thu ngn,...v c cc cht hu c c hi kh phn hy, cc loi vi trng gy bnh, v.v... Nhng cht c hi trn u trc tip gy nhim cho cy lng thc, rau qu v s li hu qu nghim trng cho con ngi nu n phi. Tt nhin khng v vy m chng ta b ph ngun nc thi ca thnh ph. Ngi ra tn dng ngun nc thi v tn ca thnh ph bng cch kh cc nguyn t kim loi nng, cc cht hu c c hi v cc loi vi trng gy bnh, sau mi ti cho ng rung. Nc thi thnh ph c x l ti cho cy trng khng nhng khng lm nhim lng thc, rau qu m cn lm tng sn lng cc loi cy trng, ng thi lc sch thm ngun nc thi, gim bt nhim sng h. y l phng php s dng nc thi khoa hc nht v ang c nhiu nc thc hin. Gio dc mi trng l g? "Gio dc mi trng l mt qu trnh thng qua cc hot ng gio dc chnh quy v khng chnh quy nhm gip con ngi c c s hiu bit, k nng v gi tr to iu kin cho h tham gia vo pht trin mt x hi bn vng v sinh thi". Mc ch ca Gio dc mi trng nhm vn dng nhng kin thc v k nng vo gn gi, bo tn, s dng mi trng theo cch thc bn vng cho c th h hin ti v tng lai. N cng bao hm c vic hc tp cch s dng nhng cng ngh mi nhm tng sn lng v trnh nhng thm ho mi trng, xo ngho i, tn dng cc c hi v a ra nhng quyt nh khn kho trong s dng ti nguyn. Hn na, n bao hm c vic t c nhng k nng, c nhng ng lc v cam kt hnh ng, d vi t cch c nhn hay tp th, gii quyt nhng vn mi trng hin ti v phng nga nhng vn mi ny sinh. Truyn thng mi trng l g? Truyn thng c hiu l mt qu trnh trao i thng tin, tng, tnh cm, suy ngh, thi gia hai hoc mt nhm ngi vi nhau. "Truyn thng mi trng l mt qu trnh tng tc x hi hai chiu nhm gip cho nhng ngi c lin quan hiu c cc yu t mi trng then cht, mi quan h ph thuc ln nhau ca chng v cch tc ng vo cc vn c lin quan mt cch thch hp gii quyt cc vn v mi trng". Truyn thng mi trng khng nhm qu nhiu vo vic ph bin thng tin m nhm vo vic chia s nhn thc v mt phng thc sng bn vng v nhm kh nng gii quyt cc vn mi trng cho cc nhm ngi trong cng ng x hi.

77

Mc tiu ca truyn thng mi trng nhm: Thng tin cho ngi b tc ng bi cc vn mi trng bit tnh trng ca h, t h quan tm n vic tm kim cc gii php khc phc. Huy ng cc kinh nghim, k nng, b quyt a phng tham gia vo cc chng trnh bo v mi trng. Thng lng ho gii cc xung t, khiu ni, tranh chp v mi trng gia cc c quan, trong nhn dn. To c hi cho mi thnh phn trong x hi tham gia vo vic bo v mi trng, x hi ho cng tc bo v mi trng. Kh nng thay i cc hnh vi s c hu hiu hn thng qua i thoi thng xuyn trong x hi.

C th thc hin truyn thng mi trng qua cc hnh thc no? Truyn thng mi trng c thc hin ch yu qua cc phng thc sau: Chuyn thng tin ti tng c nhn qua vic tip xc ti nh, ti c quan, gi in thoi, gi th. Chuyn thng tin ti tng nhm qua hi tho, tp hun, hun luyn, hp nhm, tham quan, kho st... Chuyn thng tin qua cc phng tin truyn thng i chng: bo ch, tivi, radio, pano, p phch, t ri, phim nh,.... Tip cn truyn thng qua nhng bui biu din lu ng, tham gia hi din, cc chin dch, tham gia cc l hi, cc ngy k nim...

Gii thng Global 500 l g? khuyn khch nhng hot ng ca cng ng v cc c nhn trong n lc bo v mi trng, nm 1987 Chng trnh Mi trng ca Lin Hp Quc xng Bng vng danh d Gii thng Global 500. Gii thng c trao hng nm cho cc t chc v c nhn c nhng thnh tch c bit trong vic ci thin v bo v mi trng. l s cng nhn cho nhng thnh cng c trn tuyn u ca mt trn bo v mi trng cng nh cp nhng ngi dn thng. iu ny c bit c ngha ti cp a phng v trong cng ng, v chnh ti ni y, cc hot ng bo v mi trng v nng cao cht lng mi trng l c hiu qu v c ngha thit thc nht. S tham gia ca cng ng l iu kin tin quyt thc y chng trnh cng dn mi trng ton cu. Trong nhiu nm qua, Global 500 thu ht c s ch v h tr ca ng o cc gii v qun chng trn ton th gii. iu ny cng c v cc t chc v c nhn quan tm n mi trng tham gia hnh ng. Cho n nm 1999, c 647 t chc v c nhn c nhn Gii thng Global 500. V sao c Ngy Mi trng Th gii? i Hi ng Lin Hp Quc sng lp Ngy Mi trng Th gii nm 1972, nh du ngy khai mc Hi ngh Stockholm v Mi trng con ngi (5/6/1972), y cng l ngy Chng trnh Mi trng ca Lin Hp Quc (UNEP) ra i. Ngy Mi trng th gii c k nim vo ngy 5 thng 6 hng nm, l dp quan trng tuyn truyn nng cao nhn thc ton cu v mi trng. Hng nm, i hi ng Lin Hp Quc chn mt thnh ph t chc l k nim quc t chnh thc. y l s kin trng i ca nhn dn vi cc hot ng phong ph nh diu hnh trn ng ph, ua xe p, thi vit vn trong nh trng ph thng, trng cy xanh v cc cuc vn ng lm v sinh mi trng.

78

Mt im ni bt ca Ngy Mi trng Th gii l ti bui l trng th, cc nh mi trng t khp mi ni trn th gii cng v ni ng cai nhn Gii thng Global 500 ca Chng trnh Mi trng Lin Hp Quc (UNEP). V sao c Chin dch Lm sch Th gii? "Lm sch Th gii" l mt trong nhng chng trnh quc t v mi trng gy c n tng v c hiu qu nht. Mi nm c ti hn 40 triu ngi t 120 nc trn th gii tham gia Chin dch vi n lc to nn mt s chuyn bin thc s i vi mi trng Tri t. Chin dch ny do Ian Kiernan (ngi xtrylia) khi xng bi nm 1989, m u bng chng trnh Lm sch xtrylia. Ngy nay, Chin dch Lm sch Th gii tr thnh mt hot ng mang tnh cng ng quc t nhm lin kt mi ngi trn khp th gii trong cng tc lm sch mi trng. Chin dch c t chc vo thng 9 hng nm v c iu hnh bi U ban Lm sch Th gii phi hp vi Chng trnh Mi trng ca Lin Hp Quc (UNEP). Ph n ng vai tr g trong vic bo v mi trng? Trong x hi, ph n l nhng ngi to nn cc mi lin h vi mi trng: Trc tip gn b vi thin nhin, mi trng trong sinh hot hng ngy. L i tng nhy cm chu nh hng trc tip ca cc cht nhim trong sinh hot, sn xut. L i tng nhy cm chu nh hng trc tip ca vic nhim v suy thoi ti nguyn: nc, khng kh, rng,... L ngi vt v nht khi gia nh chu tc ng tiu cc ca mi trng. Ngi m b m do nhim s nh hng ln n i sng gia nh v thai nhi. L ngi c trch nhim v s hnh thnh thc v tnh cch ca tr em trong quan h vi mi trng. L ngi ni tr chnh ca gia nh, va chm lo v cht lng ca tng ba n, va m bo v sinh thc phm v n np sinh hot hp v sinh ca gia nh. L mt trong nhng tc nhn gy nhim v suy thoi mi trng. Ph n ngy cng ng vai tr quan trng gia nh v x hi.

Do , ph n va l i tng va l ch th quan trng ca cng tc bo v mi trng. Nng dn gi vai tr g trong vic bo v mi trng? Nng nghip chim ti 1/3 mt t ca tri t v l hot ng trung tm ca nhiu ngi dn trn th gii. Nhng ngi nng dn l ngi qun l nhiu ngun ti nguyn ca Tri t. Tuy nhin, ngh nng c th d b tn thng trc s khai thc qu mc v qun l khng ng n cc vng t d b ph v v kh trng trt. Nng dn cn b nh hng bi n nn quc t v gi hng b gim. H cn b hn ch v ti nguyn v phng tin sn xut. Ngy nay, ngi ta cng quan tm n tnh bn vng ca cc h thng sn xut nng nghip. xy dng v trin khai c cc chin lc nng nghip bn vng, cc Chnh ph phi: Trin khai cc cch v cc cng ngh nng nghip ng n v mi trng nng cao sn lng cy trng, duy tr c cht lng t, ti quay vng cc cht dinh dng, bo tn ngun nc v nng lng, kim sot c cc loi cn trng v c di.

79

Gip nng dn chia s kin thc kinh nghim trong bo v cc ngun ti nguyn, t, nc v rng, s dng hiu qu ho cht v gim hoc ti s dng cc cht thi nng nghip. Khuyn khch cc cng ngh t cung t cp t tiu hao nguyn liu u vo v t nng lng, bao gm c canh tc bn a. Tr gip nghin cu v cc thit b nhm s dng ti u sc lao ng ca con ngi v ng vt.

thc y nng dn qun l ti nguyn thin nhin mt cch bn vng, cc chnh ph cn to iu kin cho nhn dn chm lo mnh t ca mnh bng vic tha nhn quyn s hu t ai, cho vay tn dng, cung cp cng ngh, c o to v nng nghip. Cc nh nghin cu cng cn phi pht trin cc k thut canh tc thn thin v mt mi trng v cc trng cao hc phi a b mn sinh thi vo chng trnh o to nng nghip. Cc phng tin giao thng cng cng ng vai tr g trong bo v mi trng? Cc phng tin giao thng cng cng c th gip ci thin c c bn c cu th bng cch gii phng c khng gian l ra c s dng lm ng v ni xe, to iu kin cho cc vic khc nh cc khu vc cho ngi i b v cc khong khng thong c sc hp dn v mi trng. Giao thng cng cng cng t gy hi cho mi trng trn mi ki-lmt/hnh khch so vi cc xe t nhn v yu cu khng gian, tiu th nhin liu, nhim kh, nhim ting n v mc an ton. Sc ko bng in khng gy nhim khi s dng v nng lng cn thit c th c sn xut t cc nh my nhit in, ni c th kim sot nhim mt cch cht ch. Tuy nhin, cc phng tin giao thng cng cng cn khng nh vai tr ca mnh trong cch tip cn tng th i vi mi trng v ci thin th. Ngi vn hnh phi c trch nhim trong vic cung cp dch v thng xuyn, ng tin cy v an ton p ng c cc yu cu ca hnh khch. Nu phi cnh tranh, cc phng tin cn phi hin i, thi phc v nhit tnh, trch nhim v h thng tng th phi th hin c cht lng cao. Phi lm g bo v mi trng mi gia nh, khu dn c v ni cng cng? Khng vt rc ba bi. Phi thu gom, rc ng ni quy nh. Khng nc thi ra ng, ph, cc ni cng cng. Mi gia nh phi thu gom nc thi vo h thng b t hoi, hm cha hoc cho nc thi vo h thng thot nc cng cng. S dng h x hp v sinh. Khng phng u ba bi. Trng cy xanh gm phn gim nhim mi trng v to cnh quan. Khng ht thuc l ni cng cng. T gic chp hnh cc quy nh ca cc cp chnh quyn a phng v gi gn v sinh, xy dng gia nh vn ho. ng gp y l ph thu dn v sinh. Vn ng mi ngi cng tham gia cc cng vic trn.

Cc yu cu ca mt thnh ph sinh thi gm nhng g? Mt thnh ph sinh thi cn phi c cc iu kin sau: 1. C mt cy xanh cao. C h thng rng phng h mi trng bao quanh thnh ph hoc t nht vo cc hng gi chnh. 2. C gng to v bo tn a dng sinh hc gi cn bng sinh thi. 3. m bo nc cung cp cho sinh hot v sn xut. 4. Nc thi ch c thi vo h thng cng rnh chung hoc sng rch khi c x l m bo mc an ton, khng b ngp lt trong thnh ph. 5. H thng giao thng m bo tiu chun ng v mt ng trn dn s. Cc phng tin giao thng khng gy ting n v x kh thi qu mc cho php.

80

6. Bo v mi trng t khng b nhim v thoi ho. S dng qu t thnh ph mt cch hp l va c t dnh cho khu dn c, cng vin, va c t cho rng phng h mi trng. 7. Bo m tiu kh hu v kh hu vng hi ho, t bin ng. 8. m bo mt dn s hp l, ph hp vi nng lc ti ca th . 9. Mi trng khng kh khng vt qu mc nhim cho php. 10. Din tch mt nc (ao, h,...) cn i v vi din tch dn s thnh ph to cnh quan mi trng v kh hu mt m. 11. C bi rc hp v sinh, cng ngh x l rc khoa hc. 12. C h thng nh v sinh cng cng m bo v sinh mi trng, m quan, tin li. Xanh ho nh trng l g? Xanh ho nh trng l mt trong nhng ni dung quan trng ca cng tc gio dc mi trng trong h thng gio dc Vit Nam. Vic lm ny nu t kt qu tt n s gp phn ng k trong cng tc bo v mi trng chung ca nhn loi. Trong chng trnh V s thay i (Chng trnh 21) ca Hi ngh Thng nh Tri t RiO nm 1992, phn ni v tr em v thanh nin trong s nghip pht trin bn vng nu: "Tr em chim ti gn mt na dn s nhiu nc ANG PHT TRIN. C CC nc pht trin v cc nc cng nghip ho, tr em rt d b tn thng do nh hng ca suy thoi mi trng. Thanh nin chim ti mt phn ba dn s th gii v h cn phi c ting ni trong vic xc nh tng lai ca mnh. Vai tr tch cc ca h trong vic bo v mi trng v tham gia trong cc quyt nh v mi trng v pht trin l ht sc quan trng i vi s thnh cng lu di ca Chng trnh Hnh ng 21". Thc vy, chng trnh gio dc mi trng quc t bt u t nm 1975 v ngay sau khong 60 quc gia a gio dc mi trng vo cc k hoch ging dy v chng trnh ny b sung thm sau Hi ngh quc t v gio dc v o to Mtxcva nm 1987. Chng trnh gio dc mi trng c cc c quan UNEP, UNICEF v UNESCO bo tr cho Thp k th gii v gio dc mi trng 1990 - 1999. Xanh ho nh trng phi c hiu y , l Xanh - Sch - p trong nh trng. N phong ph, a dng nhng rt c th. Cng c quc t l g? Vit Nam tham gia nhng cng c no v bo v mi trng? Cng c quc t l vn bn ghi r nhng vic cn tun theo v nhng iu b cm thi hnh, lin quan n mt lnh vc no , do mt nhm nc tho thun v cng cam kt thc hin, nhm to ra ting ni chung, s thng nht v hnh ng v s hp tc trong cc nc thnh vin. Cng c quc t c hiu lc trn vn vi cc nc thnh vin, nhng cng c tc ng rt ln i vi cc nc trong khu vc cha tham gia cng c. Hin nay, c khong 300 cng c quc t v bo v mi trng. Vit Nam tham gia cc Cng c quc t v mi trng sau y (ngy tham gia trong ngoc):

1. Cng c Chicago v hng khng dn dng quc t, 1944. 2. THO THUN V THIT LP U BAN NGH CC n dng - Thi bnh dng, 1948. 3. Hip c v Khong khng ngoi v tr, 1967.

81

4. Cng c v cc vng t ngp nc c tm quan trng quc t, c bit nh l ni c tr ca cc loi chim nc (RAMSAR), 1971 (20/9/1988).

Ngh nh th b sung cng c v cc vng ngp nc c tm quan trng, c bit nh l ni c tr ca cc loi chim nc, Paris, 1982.

1. Cng c lin quan n Bo v cc di sn vn ho v t nhin (19/10/1982). 2. Cng c v cm pht trin, sn xut v tng tr v kh ho hc, vi trng v cng vic tiu hu chng. 3. Cng c v bun bn quc t v cc ging loi ng thc vt c nguy c b e da, 1973 (20/1/1994). 4. Cng c v ngn nga nhim do tu bin MARPOL (29/8/1991). 5. Cng c ca Lin Hp Quc v s bin i mi trng (26/8/1980). 6. Ngh nh th ch thp lin quan n bo v nn nhn ca cc cuc xung t v trang. 7. Cng c ca Lin Hp Quc v Lut bin (25/7/1994). 8. Cam kt quc t v ph bin v s dng thuc dit cn trng, FAO, 1985. 9. Cng c Vin v bo v tng -zn, 1985 (26/4/1994). 10. Cng c v thng bo sm s c ht nhn, IAEA, 1985 (29/9/1987). 11. Cng c v tr gip trong trng hp s c ht nhn hoc cp cu phng x, 1986, IAEA (29/9/1987). 12. Ngh nh th Montreal v cc cht lm suy gim tng -zn, 1987 (26/1/1984).

Bn b sung Lun n cho cng c, Lun n, 1990. Bn b sung Copenhagen, 1992.

1. Tho thun v mang li cc trung tm thu sn Chu - THI BNH DNG, 1988 (2/2/1989). 2. Cng c Basel v kim sot vic vn chuyn qua bin gii cht thi c hi v vic loi b chng (13/5/1995). 3. Cng c khung ca Lin Hp Quc v bin i kh hu, 1992 (16/11/1994). 4. Cng c v a dng sinh hc, 1992 (16/11/1994). Vit Nam ang xem xt tham gia cc Cng c Quc t no? Cc Cng c Quc t m Vit Nam ang xem xt tham gia bao gm: Cng c Quc t v trch nhim hnh s i vi thit hi do nhim du, 1969. Cng c Quc t lin quan ti can thip vo cc biu v cao trong trng hp thit hi do nhim du, 1969. Cng c v phng nga nhim bin do cht thi v cc cht khc, 1971. Cng c v phng nga nhim bin do cht thi v cc cht khc, 1972. Cng c Quc t v bo tn cc loi ng vt hoang d di c, 1979. Hip nh ASEAN v bo tn thin nhin v cc ti nguyn thin nhin, 1985. Cng c Quc t v s sn sng, ng ph v hp tc i vi nhim du.

82

Nhng vn mi trng bc bch ca Vit Nam cn c u tin gii quyt l nhng vn no? Chnh ph Vit Nam c s gip ca cc t chc Quc t xc nh 8 vn mi trng bc bch nht cn c u tin gii quyt l: Nguy c mt rng v ti nguyn rng ang e do c nc, v trong thc t tai ho mt rng v cn kit ti nguyn rng xy ra nhiu vng, mt rng l mt thm ho quc gia. S suy thoi nhanh ca cht lng t v din tch t canh tc theo u ngi, vic s dng lng ph ti nguyn t ang tip din. Ti nguyn bin, c bit l ti nguyn sinh vt bin ven b b suy gim ng k, mi trng bin bt u b nhim, trc ht do du m. Ti nguyn khong sn, ti nguyn nc, ti nguyn sinh vt, cc h sinh thi v.v... ang c s dng khng hp l, dn n s cn kit v lm ngho ti nguyn thin nhin. nhim mi trng, trc ht l mi trng nc, khng kh v t xut hin nhiu ni, nhiu lc n mc trm trng, nhiu vn v v sinh mi trng phc tp pht sinh cc khu vc thnh th, nng thn. Tc hi ca chin tranh, c bit l cc ho cht c hi v ang gy ra nhng hu qu cc k nghim trng i vi mi trng thin nhin v con ngi Vit Nam. Vic gia tng qu nhanh dn s c nc, s phn b khng ng u v khng hp l lc lng lao ng gia cc vng v cc ngnh khai thc ti nguyn l nhng vn phc tp nht trong quan h dn s v mi trng. Thiu nhiu c s vt cht - k thut, cn b, lut php gii quyt cc vn mi trng, trong khi nhu cu s dng hp l ti nguyn khng ngng tng ln, yu cu v ci thin mi trng v chng nhim mi trng ngy mt ln v phc tp.

Vit Nam c nhng s kin v hot ng bo v mi trng no? Nm 1982: Hi tho khoa hc v mi trng ln th nht vi ch "Cc vn mi trng ca Vit Nam". Hi tho cp n cc vn mi trng v ti nguyn t, khong sn, ti nguyn rng, nc, khng kh, dn s. Nm 1983: Hi tho quc t v bo v mi trng v s dng hp l ti nguyn thin nhin do U ban Khoa hc v K thut Nh nc (nay l B Khoa hc, Cng ngh v Mi trng) t chc. Nm 1984: Tng kt cng tc iu tra c bn v ti nguyn v mi trng trn quy m ton quc do U ban Khoa hc v K thut Nh nc ch tr. Nm 1985: Hi ng B trng (nay l Chnh ph) ban hnh Ngh nh 246/HBT v vic "y mnh cng tc iu tra c bn, s dng hp l ti nguyn thin nhin v bo v mi trng". Nm 1987: Hi tho khoa hc "Bo v mi trng bng php lut" do U ban Khoa hc v K thut Nh nc phi hp vi B T php t chc. Nm 1988: Thnh lp Hi a l Vit Nam, Hi Bo v Thin nhin v Mi trng Vit Nam. Nm 1990: Hi ngh quc t v "Mi trng v pht trin bn vng" do U ban Khoa hc v K thut Nh nc phi hp vi Chng trnh Mi trng ca Lin Hp Quc (UNEP) t chc ti H Ni. Nm 1991: Chnh ph thng qua "K hoch quc gia v mi trng v pht trin bn vng 1991-2000".

83

Nm 1992: "Hi tho quc t v ngho kh v bo v mi trng" do Hi Bo v thin nhin v mi trng phi hp cng UNEP t chc ti Thnh ph H Ch Minh. Nm 1993: "Hi tho Ho hc v Bo v mi trng" do Hi Bo v thin nhin v mi trng Vit Nam v Hi Ho hc Vit Nam phi hp t chc. Nm 1994: Lut Bo v Mi trng c hiu lc. Nm 1995: Chnh ph thng qua K hoch quc gia v bo tn a dng sinh hc. Nm 1996: Chnh ph ban hnh Ngh nh 26/CP ngy 26/4/1996 Quy nh X pht vi phm hnh chnh v bo v mi trng. Nm 1997: Quc hi thng qua Ngh quyt v tiu chun cc chng trnh trng im quc gia. Hi tho 3 nm thc hin Lut Bo v mi trng. Cuc Thanh tra din rng chuyn v mi trng. Trin lm Mi trng Vit Nam.

Nm 1998: B Chnh tr BCHTW ng ban hnh Ch th 36 CT/TW, ngy 25/6/1998 v "Tng cng cng tc bo v mi trng trong thi k cng nghip ho, hin i ho t nc". Hi ngh Mi trng ton quc 1998 ti H Ni.

Nm 1999: Vit Nam c cc s kin quan trng sau: Quc hi nc Cng ho x hi ch ngha Vit Nam Kho X thng qua B Lut hnh s trong c chng XVII - Cc ti phm v mi trng. Din n Mi trng ASEAN ln th nht. B Khoa hc, Cng ngh v Mi trng xy dng Chin lc bo v mi trng quc gia 2001-2010 v K hoch hnh ng 2001-2005. Hon thin xy dng 4 n thc hin Ch th 36-CT/TW ca B Chnh tr Ban chp hnh Trung ng ng v "Tng cng cng tc bo v mi trng trong thi k cng nghip ho, hin i ho t nc". Th tng Chnh ph ban hnh Chin lc Qun l cht thi rn th v Khu cng nghip Vit Nam v Quy ch Qun l cht thi nguy hi. Vit Nam k Tuyn ngn quc t v Sn xut sch hn. Hi ngh khng chnh thc cp B trng Mi trng ASEAN ln th 5 v Pht ng Nm Mi trng ASEAN.

Lut Bo v Mi trng hin hnh ca Vit Nam c nhng nhim v g, c Quc hi thng qua ngy, thng, nm no? Hin php 1992 ca nc Cng ho x hi ch ngha Vit Nam quy nh: "C quan Nh nc, n v v trang, t chc kinh t, t chc x hi, mi c nhn phi thc hin cc quy nh ca Nh nc v s dng ti nguyn thin nhin v bo v mi trng. Nghim cm mi hnh ng lm suy kit ti nguyn v lm hu hoi mi trng". Cn c quy nh ny, Quc hi kho IX ca nc Cng ho x hi ch ngha Vit Nam ti k hp th IV ngy 17/12/1993 thng qua Lut Bo v Mi trng gm 7 chng vi 55 iu. y l mt trong nhng lut quan trng ca nc ta quy nh v s thng nht qun l bo v mi trng trong phm vi c nc, ra nhng bin php phng, chng, khc phc suy thoi mi trng, nhim mi trng. Nhng ni dung qun l Nh nc v bo v mi trng, lp quy hoch bo v mi trng cng nh xy dng tim lc cho hot ng dch v mi trng Trung ng v a phng.

84

Lut xc nh nhim v bo v mi trng l s nghip ca ton dn, cc t chc, c nhn phi chp hnh nghim chnh php lut v bo v mi trng, nhm bo v sc kho mi ngi, m bo quyn con ngi c sng trong mi trng trong lnh ca t nc cng nh gp phn bo v mi trng khu vc v trn th gii. Chnh sch mi trng l g? "Chnh sch mi trng l nhng ch trng, bin php mang tnh chin lc, thi on, nhm gii quyt mt nhim v bo v mi trng c th no , trong mt giai on nht nh". Chnh sch mi trng c th ho Lut Bo v Mi trng (trong nc) v cc Cng c quc t v mi trng. Mi cp qun l hnh chnh u c nhng chnh sch mi trng ring. N va c th ho lut php v nhng chnh sch ca cc cp cao hn, va tnh ti c th a phng. S ng n v thnh cng ca chnh sch cp a phng c vai tr quan trng trong m bo s thnh cng ca chnh sch cp trung ng. U ban nhn dn phng, x, th trn c nhim v, quyn hn g trong lnh vc bo v mi trng? Trong lnh vc bo v mi trng, UBND phng, x, th trn c nhim v v quyn hn nh sau: 1/ T chc thc hin cc vn bn quy phm php lut v bo v mi trng. H tr cho cc c quan Nh nc thc hin cc chng trnh, k hoch nghin cu, ng dng cc tin b khoa hc v cng ngh trong lnh vc bo v mi trng a phng. 2/ T chc bo v ti nguyn thin nhin, ci thin mi trng, phng chng, khc phc hu qu thin tai, bo lt, suy thoi mi trng, s c mi trng a phng. 3/ Tuyn truyn, ph bin gio dc kin thc php lut v bo v mi trng. nh k 6 thng hoc t xut cung cp thng tin v din bin mi trng ti a phng vi u ban nhn dn cp trn trc tip. 4/ Tham gia cc on thanh tra, kim tra vic chp hnh php lut v bo v mi trng ca cc c quan, t chc, c nhn a phng. Trong cng tc bo v mi trng, cc c nhn, on th c nhim v, quyn hn g? Trong cng tc bo v mi trng, cc c nhn, on th c quyn v ngha v sau: Khiu ni v t co v cc hnh vi vi phm php lut v bo v mi trng. Kin ngh vic xy dng cc bin php bo v mi trng a phng. C quyn c bi thng thit hi theo quy nh ca B Lut dn s v cc Ngh nh ca Chnh ph do cc t chc, c nhn gy nhim mi trng, suy thoi mi trng, s c mi trng. C ngha v tun th php lut v bo v mi trng, h tr cc c quan nh nc trong vic phng chng, khc phc suy thoi mi trng, nhim mi trng, phng chng khc phc hu qu thin tai, l lt. To iu kin thun li cho cc on thanh tra hoc thanh tra vin bo v mi trng thi hnh nhim v. C nhim v chp hnh quyt nh ca c quan Nh nc c thm quyn kt lun nhng vn v mi trng. C ngha v bi thng thit hi do hnh vi gy tc hi n mi trng lm thit hi cho ngi khc.

ng thi cc n v, c nhn, h gia nh sng trong thnh ph, th x khng c:

85

Hot ng sn xut, dch v gy n, rung, mi kh chu, bi, nng v cc hnh thc nhim khc nh hng ti cc h gia nh xung quanh. Gy n, rung vt qu tiu chun quy nh. rc sinh hot, cc cht ph thi, xc ng vt ra va h, ng ph, sng, h, khu vc cng cng. Nui ln trong khu vc ni thnh, ni th. Chn, dt, nui sc vt ni cng cng. Dng phn ti, hi thi ti rau.

Cc t chc, c nhn sn xut, vn chuyn, tng tr, s dng cht phng x c quy nh nh th no? Mi t chc, c nhn sn xut, vn chuyn, tng tr, s dng cht phng x phi ng k ti c quan chc nng ca Nh nc v phi c php ca c quan ny. Ngi v a im cha v s dng cht phng x phi c trang b phng tin bo v ng quy phm an ton bc x ca Nh nc v phi thng xuyn o c mc phng x, thng bo vi c quan qun l mi trng ca tnh v chu s thanh tra ca c quan ny. Nu mc phng x trong mi trng xung quanh vt qu gii hn cho php trong khng kh hoc trong nc nh quy nh trong Tiu chun Vit Nam th phi ngng hot ng, bo co cho c quan chc nng v x l hu qu. Vic qun l tc nhn bc x phi thc hin theo Php lnh ngy 25/6/1996 ca Nh nc v an ton v kim sot bc x. Quy nh chung ca Nh nc v khen thng, x pht trong vic bo v mi trng nh th no? T chc, c nhn c thnh tch trong hot ng bo v mi trng, pht hin sm v bo co kp thi cc du hiu s c mi trng, khc phc s c mi trng, suy thoi mi trng, ngn chn cc hnh vi hu hoi mi trng th c khen thng. Nhng ngi tham gia bo v mi trng, khc phc s c mi trng, nhim mi trng, suy thoi mi trng v u tranh chng cc hnh vi vi phm php lut v bo v mi trng m b thit hi ti sn, sc kho hoc tnh mng th c bi thng theo quy nh ca php lut. Ngi no c hnh vi ph hoi, gy tn thng n mi trng, khng tun theo s huy ng ca c quan Nh nc c thm quyn khi c s c mi trng, trong thc hin nh gi tc ng mi trng, vi phm cc quy nh khc ca php lut v bo v mi trng th tu theo tnh cht, mc vi phm v hu qu xy ra m b x pht hnh chnh, hoc truy cu trch nhim hnh s. Ngi no li dng chc quyn vi phm quy nh ca php lut v bo v mi trng, bao che cho ngi vi phm php lut v bo v mi trng, thiu tinh thn trch nhim xy ra s c mi trng th tu theo tnh cht, mc vi phm v hu qu xy ra m b x l k lut hoc b truy cu trch nhim hnh s. Nhng hnh vi no c coi l hnh vi vi phm hnh chnh v bo v mi trng Theo Quy nh X pht hnh chnh v bo v mi trng c quy nh ti Ngh nh 26/CP, ngy 26/4/1996 ca Chnh ph, cc hnh vi c coi l vi phm hnh chnh v bo v mi trng gm: Vi phm v phng nga nhim v suy thoi mi trng. Vi phm v bo v a dng sinh hc v bo tn thin nhin. Vi phm v khai thc, kinh doanh ng, thc vt qu, him thuc danh mc do B Nng nghip v Pht trin nng thn, B Thu sn cng b.

86

Vi phm v bo v mi trng trong sn xut, kinh doanh, bnh vin, khch sn, nh hng. Vi phm v giy php xut khu, nhp khu cng ngh, thit b ton b, thit b l quan trng, ho cht c hi, ch phm vi sinh vt c llin quan n bo v mi trng. Vi phm v nhp khu, xut khu cht thi. Vi phm v phng trnh s c mi trng trong tm kim, thm d, khai thc vn chuyn du kh. Vi phm quy nh ca c quan qun l Nh nc v bo v mi trng i vi cht phng x. Vi phm quy nh ca c quan qun l Nh nc v bo v mi trng khi s dng ngun pht bc x. Vi phm v vn chuyn v x l nc thi, rc thi. Vi phm quy nh v nhim t. Vi phm v ting n, rung qu gii hn cho php lm tn hi sc kho v nh hng n sinh hot ca nhn dn. Vi phm trong vic sn xut, vn chuyn, bun bn, nhp khu, tng tr v t pho hoa. Vi phm trong vic khc phc s c mi trng. Tu theo tnh cht vi phm m c th b x pht cnh co hoc pht tin t 50.000 ng n 50.000.000 ng v p dng cc bin php khc nh tc quyn s dng giy php, buc chm dt vi phm, tch thu phng tin, tang vt,...

Ch tch UBND tnh, thnh ph tr thuc Trung ng c thm quyn x pht vi phm hnh chnh v Bo v mi trng n u? Ch tch UBND tnh, thnh ph trc thuc Trung ng c quyn x pht: Pht cnh co. Pht tin n 100.000.000 ng. Quyt nh cc bin php x pht b sung, cc bin php tc quyn s dng giy php, tch thu tang vt, phng tin, buc khi phc li tnh trng ban u b thay i, buc thc hin cc bin php khc phc tnh trng nhim mi trng, buc bi thng thit hi n 1.000.000 ng, buc tiu hu vt gy hi (nu giy php do c quan Nh nc cp th Ch tch UBND tnh ra quyt nh nh ch v ngh c quan c thm quyn thu hi).

Ch tch UBND cp huyn v tng ng c thm quyn x pht vi phm hnh chnh v Bo v mi trng n u? Ch tch UBND cp huyn v tng ng c quyn: Pht cnh co. Pht tin n 10.000.000 ng. Quyt nh vic p dng cc bin php x pht b sung (nh trn v tr trng hp tc quyn s dng giy php do c quan Nh nc cp trn cp th Ch tch UBND cp huyn ra quyt nh nh ch ngh c quan Nh nc thu hi).

Ch tch UBND phng, x, th trn c thm quyn x pht vi phm hnh chnh v Bo v mi trng n u? Ch tch UBND phng, x, th trn c quyn: Pht cnh co. Pht tin n 200.000 ng. Tch thu tang vt, phng tin c gi tr n 500.000 ng. Buc bi thng thit hi n 500.000 ng.

87

Buc khi phc tnh trng ban u b thay i. nh ch hot ng gy nhim mi trng sng, ly lan dch bnh, gy no ng lm mt s yn tnh chung. Tiu hu nhng vt phm c hi gy nh hng n sc kho ca con ngi. Quyt nh vic gio dc ti x, phng, th trn.

Quyn khiu ni, t co v x l vi phm ca t chc v c nhn v Bo v mi trng c quy nh nh th no? T chc, c nhn b x pht vi phm hnh chnh v Bo v mi trng hoc ngi i din hp php ca h c quyn khiu ni i vi Quy nh x pht ca ngi c thm quyn trong thi hn 10 ngy k t ngy nhn c quyt nh. Trong thi hn 15 ngy k t khi nhn c khiu ni, ngi c trch nhim phi tr li bng vn bn cho ngi khiu ni bit. Nu khng ng th ngi khiu ni c quyn khiu ni tip ln cp trn trc tip trong thi hn 3 ngy k t khi nhn c gii quyt khiu ni. Trong thi hn 20 ngy k t khi nhn c khiu ni, th trng c quan cp trn c trch nhim gii quyt v tr li bng vn bn cho ngi khiu na bit v quyt nh gii quyt l quyt nh cui cng. Mi cng dn c quyn t co i vi c quan Nh nc c thm quyn nhng vi phm hnh chnh v bo v mi trng ca cc t chc, c nhn khc. Ngi c thm quyn x pht vi phm hnh chnh v bo v mi trng m vi phm cc quy nh v x pht hnh chnh, sch nhiu, dung tng, bao che cho ngi vi phm, khng x pht hoc x pht khng ng thm quyn th tu theo tnh cht, mc vi phm s b x l k lut hnh chnh hoc truy cu trch nhim hnh s. Trng hp gy thit hi cho Nh nc, t chc, cng dn th phi bi thng theo quy nh ca php lut.

B Lut hnh s nm 1999 ca Nc Cng ho x hi ch ngha Vit Nam c my chng, my iu v cc ti phm v mi trng, c hiu lc t bao gi? B Lut hnh s nm 1999 ca Nc Cng ho x hi ch ngha Vit Nam (BLHS) chng XVII, c 10 iu v cc ti phm v mi trng t iu 182 n iu 191, gm: iu 182. Ti gy nhim khng kh. iu 183. Ti gy nhim ngun nc. iu 184. Ti gy nhim t. iu 185. Ti nhp khu cng ngh, my mc, thit b, ph thi hoc cc cht khng m bo tiu chun mi trng. iu 186. Ti lm ly lan dch bnh nguy him cho ngi. iu 187. Ti lm ly lan dch bnh nguy him cho ng vt, thc vt. iu 188. Ti hu hoi ngun li thu sn. iu 189. Ti hu hoi rng. iu 190. Ti vi phm cc quy nh v bo v ng vt hoang d qu him. iu 191. Ti vi phm ch bo v c bit i vi khu bo tn thin nhin

B lut ny c hiu lc t ngy 01 thng 07 nm 2000. Ti gy nhim khng kh b x pht nh th no? iu 182 (BLHS). Ti gy nhim khng kh 1. Ngi no thi vo khng kh cc loi khi, bi, cht c hoc cc yu t c hi khc; pht bc x, phng x qu tiu chun cho php, b x pht hnh chnh m c tnh khng thc hin cc bin php khc phc theo quyt nh ca c quan c thm quyn gy hu qu nghim trng, th b pht tin t mi triu ng n mt

88

trm triu ng, ci to khng giam gi n ba nm hoc pht t t su thng n ba nm. 2. Phm ti gy hu qu rt nghim trng th b pht t t hai nm n by nm. 3. Phm ti gy hu qu c bit nghim trng th b pht t t nm nm n mi nm. 4. Ngi phm ti c th b pht tin t nm triu ng n nm mi triu ng, cm m nhim chc v, cm hnh ngh hoc lm cng vic nht nh t mt nm n nm nm. Ti gy nhim ngun nc b x pht nh th no? iu183 (BLHS). Ti gy nhim ngun nc 1. Ngi no thi vo ngun nc du m, ho cht c hi, cht phng x qu tiu chun cho php, cc cht thi, xc ng vt, thc vt, vi khun, siu vi khun, k sinh trng c hi v gy dch bnh hoc cc yu t c hi khc, b x pht hnh chnh m c tnh khng thc hin cc bin php khc phc theo quyt nh ca c quan c thm quyn gy hu qu nghim trng, th b pht tin t mi triu ng n mt trm triu ng, ci to khng giam gi n ba nm hoc pht t t su thng n ba nm. 2. Phm ti gy hu qu rt nghim trng th b pht t t hai nm n by nm. 3. Phm ti gy hu qu c bit nghim trng th b pht t t nm nm n mi nm. 4. Ngi phm ti cn c th b pht tin t nm triu ng n nm mi triu ng, cm m nhim chc v, cm hnh ngh hoc lm cng vic nht nh t mt nm n nm nm. Ti gy nhim t b x pht nh th no? iu 184 (BLHS). Ti gy nhim t 1. Ngi no chn vi hoc thi vo t cc cht c hi qu tiu chun cho php, b x pht hnh chnh m c tnh khng thc hin cc bin php khc phc theo quyt nh ca c quan c thm quyn gy hu qu nghim trng, th b pht tin t mi triu ng n mt trm triu ng, ci to khng giam gi n ba nm hoc pht t t su thng n ba nm. 2. Phm ti gy hu qu rt nghim trng th b pht t t hai nm n by nm. 3. Phm ti gy hu qu c bit nghim trng th b pht t t nm nm n mi nm. 4. Ngi phm ti cn c th b pht tin t nm triu ng n nm mi triu ng, cm m nhim chc v, cm hnh ngh hoc lm cng vic nht nh t mt nm n nm nm. Ti nhp khu cng ngh, my mc, thit b, ph thi hoc cc cht khng m bo tiu chun bo v mi trng b x pht nh th no? iu 185 (BLHS). Ti nhp khu cng ngh, my mc, thit b, ph thi hoc cc cht khng m bo tiu chun bo v mi trng 1. Ngi no nhp khu hoc cho php nhp khu cng ngh, my mc, thit b, cc ch phm sinh hc, ch phm ho hc khc, cc cht c hi, cht phng x hoc ph thi khng m bo tiu chun bo v mi trng, b x pht hnh chnh v hnh vi ny m cn vi phm gy hu qu nghim trng, th b pht tin t mi triu ng n mt trm triu ng, ci to khng giam gi n ba nm hoc pht t t su thng n ba nm. 2. Phm ti gy hu qu rt nghim trng th b pht t t hai nm n by nm. 3. Phm ti gy hu qu c bit nghim trng th b pht t t nm nm n mi nm.

89

4. Ngi phm ti cn c th b pht tin t nm triu ng n nm mi triu ng,

cm m nhim chc v, cm hnh ngh hoc lm cng vic nht nh t mt nm n nm nm.

Ti lm ly lan dch bnh nguy him cho ngi b x pht nh th no? iu 186 (BLHS). Ti lm ly lan dch bnh nguy him cho ngi

1. Ngi no c mt trong cc hnh vi sau y lm ly lan dch bnh nguy him cho ngi, th b pht t t mt nm n nm nm: a. a ra khi vng c dch bnh ng vt, thc vt, sn phm ng vt, thc vt hoc vt phm khc c kh nng truyn dch bnh nguy him cho ngi; b. a vo hoc cho php a vo Vit Nam ng vt, thc vt hoc sn phm ng vt, thc vt b nhim bnh hoc mang mm bnh nguy him c kh nng truyn cho ngi; c. Hnh vi khc lm ly lan dch bnh nguy him cho ngi. 1. Phm ti gy hu qu rt nghim trng hoc c bit nghim trng, th b pht t t nm nm n mi hai nm. 2. Ngi phm ti cn c th b pht tin t mi triu ng n mt trm triu ng, cm m nhim chc v, cm hnh ngh hoc lm cng vic nht nh t mt nm n nm nm.
Ti lm ly lan dch bnh nguy him cho ng vt, thc vt b x pht nh th no? iu 187 (BLHS). Ti lm ly lan dch bnh nguy him cho ng vt, thc vt

1. Ngi no c mt trong cc hnh vi sau y lm ly lan dch bnh nguy him cho

ng vt, thc vt gy hu qu nghim trng hoc b x pht hnh chnh v hnh vi ny m cn vi phm, th b pht tin t mi triu ng n mt trm triu ng, ci to khng giam gi n ba nm hoc pht t t su thng n ba nm:

a. a vo hoc mang ra khi khu vc hn ch lu thng ng vt, thc vt, sn phm ng vt, thc vt hoc vt phm khc b nhim bnh hoc mang mm bnh; b. a vo hoc cho php a vo Vit Nam ng vt, thc vt, sn phm ng vt, thc vt thuc i tng kim dch m khng thc hin cc quy nh ca php lut v kim dch; c. Hnh vi khc lm ly lan dch bnh nguy him cho ng vt, thc vt. 1. Phm ti gy hu qu rt nghim trng hoc c bit nghim trng, th b pht t t hai nm n by nm. 2. Ngi phm ti cn c th b pht tin t nm triu ng n nm mi triu ng, cm m nhim chc v, cm hnh ngh hoc lm cng vic nht nh t mt nm n nm nm. Ti hu hoi ngun li thu sn b x pht nh th no? iu 188 (BLHS). Ti hu hoi ngun li thu sn

1. Ngi no vi phm cc quy nh v bo v ngun li thu sn thuc mt trong cc

trng hp sau y gy hu qu nghim trng hoc b x pht hnh chnh v hnh vi ny hoc b kt n v ti ny, cha c xo n tch m cn vi phm, th

90

b pht tin t mi triu ng n mt trm triu ng, ci to khng giam gi n ba nm hoc pht t t su thng n ba nm: a. S dng cht c, cht n, cc ho cht khc, dng in hoc cc phng tin, ng c khc b cm khai thc thu sn hoc lm hu hoi ngun li thu sn; b. Khai thc thu sn ti khu vc b cm, trong ma sinh sn ca mt s loi hoc vo thi gian khc m php lut cm; c. Khai thc cc loi thu sn qu him b cm theo quy nh ca Chnh ph; d. Ph hoi cc ni c ng ca cc loi thu sn qu him c bo v theo quy nh ca Chnh ph; ) Vi phm cc quy nh khc v bo v ngun li thu sn. 1. Phm ti gy hu qu rt nghim trng hoc c bit nghim trng, th b pht tin t nm mi triu ng n hai trm triu ng hoc pht t t hai nm n nm nm. 2. Ngi phm ti cn c th b pht tin t hai triu ng n hai mi triu ng, cm m nhim chc v, cm hnh ngh hoc lm cng vic nht nh t mt nm n nm nm. Ti hu hoi rng b x pht nh th no? iu 189 (BLHS). Ti hu hoi rng 1. Ngi no t, ph rng tri php hoc c hnh vi khc hu hoi rng gy hu qu nghim trng hoc b x pht hnh chnh v hnh vi ny m cn vi phm, th b pht tin t mi triu ng n mt trm triu ng, ci to khng giam gi n ba nm hoc b pht t t su thng n nm nm. 2. Phm ti thuc mt trong cc trng hp sau y, th b pht t t ba nm n mi nm: a. b. c. d. C t chc; Li dng chc v, quyn hn hoc li dng danh ngha c quan, t chc; Hu hoi din tch rng rt ln; Cht ph cc loi thc vt qu him thuc danh mc quy nh ca Chnh ph; ) Gy hu qu rt nghim trng. 1. Phm ti thuc mt trong cc trng hp sau y, th b x pht t by nm n mi lm nm: a. Hu hoi din tch rng c bit ln; b. Hu hoi rng phng h, rng c dng; c. Gy hu qu c bit nghim trng. 1. Ngi phm ti c th b pht tin t nm triu ng n nm mi triu ng, cm m nhim chc v, cm hnh ngh hoc lm cng vic nht nh t mt nm n nm nm. Ti vi phm cc quy nh v bo v ng vt hoang d qu him b x pht nh th no? iu 190 (BLHS). Ti vi phm cc quy nh v bo v ng vt hoang d qu him 1. Ngi no sn bt, git, vn chuyn bun bn tri php ng vt hoang d qu him b cm theo quy nh ca Chnh ph hoc vn chuyn, bun bn tri php sn phm ca loi ng vt , th b pht tin t nm triu ng n nm mi triu ng, ci to khng giam gi n hai nm hoc b pht t t su thng n ba nm.

91

2. Phm ti thuc mt trong cc trng hp sau y, th b pht t hai nm n by

nm: a. b. c. d. C t chc; Li dng chc v, quyn hn; S dng cng c hoc phng tin sn bt b cm; Sn bt trong khu vc b cm hoc trong thi gian b cm; ) Gy hu qu rt nghim trng hoc c bit nghim trng. 1. Ngi phm ti cn c th b pht tin t hai triu ng n hai mi triu ng, cm m nhim chc v, cm hnh ngh hoc lm cng vic nht nh t mt nm n nm nm. Ti vi phm ch bo v c bit i vi khu bo tn thin nhin b x pht nh th no? iu 191. Ti vi phm ch bo v c bit i vi khu bo tn thin nhin 1. Ngi no vi phm ch s dng, khai thc khu bo tn thin nhin, vn quc gia, di tch thin nhin hoc cc khu nhin nhin khc c Nh nc bo v c bit, b x pht hnh chnh v hnh vi ny m cn vi phm gy hu qu nghim trng, th b pht tin t nm triu ng n nm mi triu ng, ci to khng giam gi n ba nm hoc b pht t t su thng n ba nm. 2. Phm ti gy hu qu rt nghim trng hoc c bit nghim trng, th b pht t t hai nm n nm nm. 3. Ngi phm ti cn c th b pht tin t hai triu ng n hai mi triu ng, cm m nhim chc v, cm hnh ngh hoc lm cng vic nht nh t mt nm n nm nm.

92

T i liu tham kh o Michael Allaby Basics of environmental science. Publisher .Routledge, London-NewYork 1995. S.E.Jorgensen & I.Johnsen Principles of Enviromental Science & Technology Publisher. Elsevier, London-Amst-NewYork 1989. Bernard J. Nebel; Richard T. Wright Environmental Sciences. London, 1996. L Thc Cn C s khoa hc mi trng. Nh xut bn Vin i Hc M H ni. H.1995. Phm Ngc ng Mi trng khng kh. Nh xut bn Khoa hc k thut, H Ni, 1997. Lu c Hi C s khoa hc mi trng. Trng i hc Khoa hc T nhin, HQG H Ni, 1998. Lu c Hi, Nguyn Ngc Sinh Qun l mi trng cho s pht trin bn vng. Nh xut bn i hc Quc gia H Ni, 2000. Nguyn nh Ho v n.n.k Tp bi ging v mi trng (tp I, II) Trng i hc Khoa hc T nhin, HQG H Ni, 1998. Phm Ngc H, Hong Xun C C s kh tng hc.

93

Nh xut bn Khoa hc k thut, 1992. Phm Ngc H Tp bi ging C s mi trng kh v nc. Trng i hc Khoa hc T nhin, H Ni, 1996. Phm Minh Hun C s hi dng hc. Nh xut bn Khoa hc k thut, 1992. L Vn Khoa Mi trng v nhim. Nh xut bn Gio dc, H Ni, 1995. Mai nh Yn v n.n.k Con ngi v mi trng. Nh xut bn Gio dc, H Ni, 1994. B sch 10 vn cu hi ti sao. Nh xut bn Khoa hc v K thut, 1994. B Lut Hnh s ca nc Cng ho, x hi ch ngha Vit Nam,1999. B T php, 1999. Cc quy nh php lut v mi trng (tp I, II, III) Nh xut bn Chnh tr quc gia, 1995, 1997,1999. Lut Bo v Mi trng Nh xut bn Khoa hc v K thut, 1994. Ngh nh 175/CP ngy 18/10/1994 ca Chnh ph v hng dn thi hnh Lut Bo v mi trng. Cc Mi trng, 1994. Ngh nh 26/CP ngy 26/4/1996 ca Chnh ph Quy nh X pht vi phm hnh chnh v bo v mi trng. Cc Mi trng, 1996.

94