ARKADIA POD OWICZEM

synny park sentymentalny

XVIII-wieczni podrnicy uwaali Arkadi za jeden z najpikniejszych ogrodw w Europie. Opisywali go z niekamanym zachwytem jako czarodziejskie dzieo wrki" i ba w obrazie".

aoya go w 1778 roku Helena Radziwiowa, wacicielka pobliskiego Nieborowa, konkurujca na polu smaku artystycznego z twrczyni rezydencji puawskiej, Izabel Czartorysk. Arkadia - mityczna kraina szczcia i sielskiej prostoty - przybraa tutaj form fantazyjnego ogrodu z malowniczymi skupiskami drzew, rozlegymi kami i stawem z Wysp Uczu.

Zgodnie z mod przeomu XVIII i XIX wieku ten starannie uksztatowany krajobraz urozmaicay budowle nawizujce do sztuki antycznej i gotyckiej. Do najciekawszych nale: witynia Diany z plafonem Jutrzenka pdzla Jana Piotra Norblina oraz staroytne" ruiny - uk Grecki i Akwedukt. Na sztucznym wzgrzu z Jaskini Sybilli wznosi si ceglany Domek Gotycki, zwany tez Przybytkiem Nieszczcia i Melancholii. Stanowi on interesujcy przykad architektury preromantycznej. W ciany niektrych pawilonw ksina Radziwiowa polecia wmurowa blisko 200 fragmentw oryginalnych nagrobkw z rnych epok - od staroytnoci po wiek XVIII. S wrd nich bardzo cenne rzeby renesansowe, pochodzce m.in. z przebudowywanej w owym czasie kolegiaty w owiczu.

witynia Diany

BABIA GRA
krlowa Beskidw

Babia Gra jest najwyszym pozatatrzaskim wzniesieniem w Polsce (najwyszy wierzchoek. Diablak -1725 m n.p.m.). Ma to swoje odbicie w wystpowaniu piter krajobrazowych. Oprcz rolinnoci tzw. regla dolnego i grnego mona tu zaobserwowa pitro kosodrzewiny i k alpejskich, zwanych halami.

d niepamitnych czasw uwaano j za siedzib przernych upiorw i wiedm. Podobno jedna z nich, zwana Bab uniemoliwiaa chtnym wejcie na szczyt. A poniewa Babia Gra syna z licznych wierzchokw, wielu miakw pragno je policzy. Niestety. Baba bya nieustpliwa. Pewnego wieczoru, ujrzawszy kilku wdrowcw, ktrzy zmuszeni do noclegu pod szczytem zasnli wok ogniska z gowami nakrytymi kocami, rzeka gono: Przeszam ju dwanacie wierzchokw tej gry. a jeszcze czego tak dziwnego nie widziaam". Po czym przeraona odesza. Usysza to jeden ze zdobywcw, a rano caa grupa, zadowolona z przypadkowo zdobytej informacji, moga wrci do domw.Dzi niewprawnych turystw mog odstrasza jedynie strome podejcia. Warto jednak zada sobie trud, bo widoki roztaczajce si ze szczytu wynagradzaj powicenie. W celu ochrony przyrodniczych i krajobrazowych walorw na stokach Babiej Gry utworzono Babiogrski Park Narodowy, ktry jako pierwszy z naszych parkw grskich zosta umieszczony na licie wiatowych rezerwatw biosfery UNESCO

Widok z najwyszego szczytu Beskidw zadowoli nawet najbardziej wybrednych turystw. Oprcz piknej panoramy Beskidu ywieckiego oraz masywu Pilska wspaniale prezentuj si Tatry.

Diablak

BAGNA BIEBRZASKIE
ptasi raj

Wczesn wiosn, kiedy topniej niegi, Biebrza zalewa obszar porwnywalny z powierzchni jeziora niardwy. Z wody wystaj jedynie nieliczne pagrki, kpy drzew, krzakw i wysokich trzcin. Na bagnach biebrzaskich przetrway II wojn wiatow ostatnie polskie osie. Dzi yje ich tu kilkaset. Pozornie niezgrabne, poruszaj si z zadziwiajc lekkoci. S te wietnymi pywakami - potrafi nawet nurkowa.

iebrza to jedyna europejska rzeka, ktra w caym swoim biegu zachowaa naturalny charakter. Przepywajc przez stosunkowo paski teren, rozlewa si swobodnie na ca szeroko kotliny (ponad 20 km) i tworzy dugi pas (160 km) dzikich mokrade. Wystpuj tutaj bezcenne z przyrodniczego punktu widzenia rozlege torfowiska, przy czym grubo warstwy obumarych rolin, wchaniajcych wod jak gbka, siga niekiedy nawet szeciu metrw. Ten niemal niedostpny dla czowieka, rzadko zaludniony obszar stanowi jedn z najwikszych ostoi ptakw w Europie, chronion midzynarodow konwencj RAMSAR. Zaobserwowano tu przedstawicieli 263 gatunkw, czyli najwicej w Polsce 185 z nich zakada nad Biebrz gniazda i wychowuje mode. S to gwnie ptaki wodno-botne, w tym zagroone wyginiciem, jak dublet, batalion, kulik wielki, oraz drapiene, m in. gadoer i orzeek wochaty. Wiosn i jesieni nad rozlewiskami pojawiaj si olbrzymie stada gsi, kaczek, urawi i batalionw, przelatujcych z poudnia na pnoc i z powrotem. Bagna biebrzaskie, synce przede wszystkim jako ptasi raj, to take miejsce wystpowania wilkw, osi oraz bobrw, od ktrych pochodzi nazwa rzeki. W 1993 roku utworzono tutaj najwikszy w Polsce park narodowy - jego powierzchnia wynosi prawie 600 km2.

BIAYSTOK
paac Branickich

Rezydencja Branickich w Biaymstoku uchodzi za jedno z najpikniejszych barokowych zaoe paacowo-ogrodowych w Polsce. Niestety, wspaniae wntrza zostay cakowicie wypalone w lipcu 1944 r. Zrekonstruowano tylko nieliczne elementy. Dzi mieci si tu Akademia Medyczna

ajestatyczna rezydencja otoczona dwupoziomowym ogrodem zasuya na miano Wersalu Podlaskiego. Rozbudowano j dla Jana Klemensa Branickiego (16891771). ktry, zdaniem wspczesnych, by najrzdniejszym w Polsce magnatem". Odziedziczywszy olbrzymi, lecz zaduony majtek, energicznie zatroszczy si o podniesienie jego rentownoci, m.in. budujc drogi i usprawniajc komunikacj wodn. Wkrtce po Narwi i Sanie pyway dwie flotylle", a Biaystok chlubi si murowan zabudow (obowizkowo obsadzon drzewami) i czystymi ulicami. Po

pewnym czasie Branicki nie tylko pozby si dugw, ale zacz uzyskiwa kolosalne dochody, szacowane na milion zotych rocznie. Pienidze przeznaczy na powikszenie i upikszenie swoich paacw, przede wszystkim w Warszawie i w Biaymstoku. Ten ostatni by ju przebudowany w XVII wieku przez Tylmana z Gameren, lecz dopiero w latach 1728-1760 sta si siedzib godn wielkiego magnata. Dodano m.in. drugie pitro zwieczone tympanonem z herbem Branickich i figur Herkulesa dwigajcego kul ziemsk. W luksusowo urzdzonych wntrzach uwag zwracaa reprezentacyjna klatka schodowa z kolumnami z czarnego marmuru i rzebami atlantw. Za czasw Branickiego mieci si tu prywatny teatr i wspaniaa biblioteka. U owieconego magnata czsto gocili, artyci, m.in. Franciszek Karpiski i pierwsza polska poetka, Elbieta Druzbacka, autorka panegirycznego poematu pt. Raj biaostocki kademu otwarty w zupenej szczliwoci, w doskonalej rozkoszy wszystkich kontentujcy, przez Adama stracony, przez Jana przywrcony.

BARANW SANDOMIERSKI
manierystyczny zamek

azywany maym Wawelem", naley do najciekawszych pnorenesansowych rezydencji w Polsce. Jest najprawdopodobniej dzieem wybitnego woskiego architekta, Santiego Gucciego. Przyjecha on do Krakowa okoo 1550 roku i przez wiele lat pracowa gwnie dla krla Stefana Batorego oraz jego ony, Anny Jagiellonki. Do najwikszych osigni rzebiarskich florenckiego artysty, wanych dla dalszego rozwoju sztuki w Polsce, nale nagrobki pary krlewskiej w katedrze na Wawelu. Zamek w Baranowie, wzniesiony w latach 1591-1606 dla Rafaa i Andrzeja Leszczyskich, bardzo przypomina inne budowie projektowane przez Gucciego. Prostoktny dziedziniec otaczaj kruganki poczone w elegancki, wrcz wyrafinowany sposb z zewntrzn klatk schodow. Wywodzce si z woskiego renesansu fantazyjne detale,

m.in. rozety i by wyimaginowanych zwierzt, wykonano w rodzimych warsztatach kamieniarskich na Kielecczynie. Pod koniec XVII wieku kolejni waciciele Baranowa, Lubomirscy, postanowili przebudowa rezydencj, powierzajc to zadanie znakomitemu architektowi, z pochodzenia Holendrowi, Tylmanowi z Gameren. Przy zachodnim skrzydle, od jego zewntrznej strony, stan rzd kolumn, na ktrych wsparto galeri biegnc na wysokoci pierwszego pitra. Niestety, bogate wntrza ozdobione sztukateriami Giovanniego Battisty Falcomego zostay zniszczone przez dwa poary - w 1849 i 1898 roku.
Imponujc bry zamku otacza pikny ogrd geometryczny i park krajobrazowy z XVIII w. z cennymi okazami drzew krajowych i egzotycznych, jak np. tulipanowiec amerykaski.

Dziedziniec zamku w Baranowie Sandomierskim

BIESZCZADY
dzikie ostpy

Charakterystycznym elementem bieszczadzkiego krajobrazu s pooniny wysokogrskie ki (od l050 m n.p.m). Pokrywaj one wierzchowiny najwyszych gr, z ktrych tylko trzy maj w nazwie sowo poonina. Najbardziej znane to pooniny Wetliska i Waryska. Pierwsza z nich do 1945 r. bya wykorzystywana jako pastwisko, dlatego jest tu mniej rzadkich gatunkw rolin ni na Caryakiej.

Fauna Bieszczad jest niezwykle bogata - mona tu spotka m i.n. przedstawicieli wielu gatunkw ptakw drapienych, jelenie niedwiedzie brunatne, ubry, wilki biki a take rysie. Wizerunek rysia jest emblematem Bieszczadzkiego Parku Narodowego.

ho to wci jeszcze najmniej skaone cywilizacj gry w Polsce, latem na gwnych szlakach turystycznych w stanowicych dobr baz wypadow miejscowociach coraz trudniej o cisz i spokj. Pitra rolinne Bieszczad ukadaj si nieco inaczej ni w pozostaych polskich grach ze wzgldu na warunki klimatyczne nie ma tu lasw wierkowych regla grnego oraz pitra kosodrzewiny. Aby chroni niezwyke walory przyrodnicze regionu zwaszcza lasy bukowe oraz unikalne wysokogrskie ki - pooniny w 1992 roku Bieszczadzki Park Narodowy wraz z parkami krajobrazowymi Ciniasko-Wetliskim oraz Doliny Sanu wszed w skad Midzynarodowego Rezerwatu Biosfery UNESCO Karpaty Wschodnie. Osobliwoci Bieszczad jest zaistniay po 1947 roku proces wtrnego zdziczenia przyrody. Wie si on z wyludnieniem tych terenw (m i.n. w wyniku wysiedlenia po II wojnie wiatowej zamieszkujcych tu wtedy Bojkow i emkw wywodzcych si od pasterzy wooskich) oraz z zanikiem dziaalnoci gospodarczej.

pooniny: Wietliska i Caryska

BISKUPIN
prehistoryczna osada

awe Jasienica trafnie nazwa j przekadacem historii". Miejscowo lezc nad Jeziorem Biskupiskim upodobali sobie nasi przodkowie ju w czasach starszej epoki kamienia. Najdawniejsze lady bytnoci czowieka na tych terenach to pozostaoci obozowiska owcw reniferw sprzed 10-12 tysicy lat. Troch pniejszy jest neolityczny dom pierwszych rolnikw, ktrzy zaczli prowadzi osiady tryb ycia. Z wczesnej epoki brzu pochodzi tzw. kraal - prawdopodobnie kultowy obiekt, otoczony systemem roww. Najwiksz atrakcje stanowi jednak osada kultury uyckiej z okoo VIII wieku p.n.e., pooona niegdy na wyspie posiadajcej naturalne warunki obronne (obecnie jest to pwysep). Odkry j w 1933 roku nauczyciel miejscowej szkoy, Walenty Schweitzer. Solidnie umocniona - otoczona czstokoem z pali wbitych ukonie w dno jeziora, za ktrym wybudowano drewniany, wypeniony ziemi wa - liczya okoo 1200 mieszkacw. Wykopaliska archeologiczne, rozpoczte w tym miejscu w 1934 roku, trwaj do dzi Cz osady zrekonstruowano (odtworzono m.in. piece chlebowe i garncarskie) i udostpniono do zwiedzania.

Rezerwat archeologiczny Biskupin, w ktrym odtworzono warunki ycia naszych przodkw, ma 23 ha powierzchni i znajduje si w poudniowo-wschodniej czci Pauk. Podczas rekonstrukcji osady zachowano oryginalny ukad 11 ulic rwnolegych i jednej okrnej, przy ktrych miecio si prawdopodobnie okoo stu domw.

Co roku w Biskupinie odbywa si wielki festyn, podczas ktrego mona m.i.n. pozna tajemnice pradawnych rzemielnikw, zemle arnami ziarno, przyjrze si pdzeniu

BRONOWICE
Rydlwka"

Pod koniec lat 80. XIX w. zafascynowani folklorem modopolscy malarze z Krakowa odkryli poblisk wie Bronowice. W 1890 r. jeden z nich, Wodzimierz Tetmajer, oeni! si z crk miejscowego gospodarza. Ann Mikoajczykwn, i osiad na stale w tym oto dworku, zwanym pniej Rydlwk".

onad sto lat temu, 20l listopada 1900 roku, w podkrakowskim dworku nalecym do Wodzimierza Tetmajera odbyo si wesele poety Lucjana Rydla i modszej siostry ony gospodarza, Jadwigi Mikoajczykwny. Obecny na nim Stanisaw Wyspiaski, szczelnie zapity w swj czarny tuurek, sta ca noc oparty o futryn drzwi, patrzc swoimi stalowymi, niesamowitymi oczyma". Kilka miesicy pniej, 16 marca 1901 roku, w krakowskim teatrze miaa miejsce premiera sztuki, ktra wstrzsna widzami - zwaszcza tymi. ktrzy rozpoznali siebie w osobach dramatu. Od tego czasu dworek w Bronowicach, odkupiony w 1912 roku od Tetmajera przez pastwo modych, budzi spore zainteresowanie. Mieszkajce w nim po wojnie crka i wnuczka Lucjana Rydla wyraziy zgod na utworzenie w zachowanych izbach Muzeum Modej Polski. Jego uroczyste otwarcie nastpio w rocznic oczepin, 21 listopada 1969 roku. Dzi mona tu zobaczy pamitki po uczestnikach synnego wesela, m.in. ksiki z biblioteki Rydla z dedykacjami Wyspiaskiego, obrazy autorstwa Wodzimierza Tetmajera, biblioteczk Jzefy Singer, czyli Racheli, oraz skrzyni wyprawn Jadwigi Mikoajczykwny.

Oto synna izba weselna i zarazem scena dramatu w ktrego didaskaliach czytamy: Nad drzwiami [] ogromny obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej [...], a nad drzwiami alkierza taki ogromny obraz Matki Boskiej Czstochowskiej (...) Strop drewniany w dugie belki proste z wypisanym na nich Sowem Boym i rokiem pobudowania".

BRZEG
tojcy tu od XIII wieku dwr w nastpnym stuleciu sta si rezydencj Piastw lskich. Najpikniejszy wygld uzyska w poowie XVI wieku, za panowania ksicia legnicko-brzeskiego Jerzego II, ktry kontynuujc dzieo swego ojca Fryderyka II, dokona kolejnej przebudowy. Autorami projektu i kierownikami prac byli bracia Jakub i Franciszek Panowie, pochodzcy z Woch. Pniej byli oni zatrudnieni m.in. przy wznoszeniu zamkw w Warszawie i Uppsali. Do dzi z gotyckiej czci rezydencji w Brzegu zachoway si fragmenty zachodniego skrzyda oraz kaplica w. Jadwigi, penica funkcj zamkowego kocioa, a w XVI wieku zamieniona na mauzoleum. Z renesansowej budowli pozosta jedynie budynek bramny. Nad wejciem widniej naturalnej wielkoci posgi ksicia oraz jego ony. Wyej umieszczono dwa rzdy popiersi Piastw: w grnym wadcw Polski, poczynajc od Brama wjazdowa do zaniku przypomina tuk triumfalny. czasw legendarnych a do rozbicia Wielko fasady z elewacj z kamienia wyznaczona zostaa wed ug rozpowszechnionych w renesansie proporcji tzw, dzielnicowego, a w dolnym zotego podziau. Podstawow jednostk miary jest tu posg samodzielnych ksit dzielnicy lskiej, przodkw Jerzego II. ksicia Jerzego. Obecnie w czci zamku znajduje Pod rzdami Jerzego II dwr brzeski, na jagielloskiego wzr si Muzeum Piastw lskich. Wawelu skupia wok siebie uczonych i artystw.
Jerzy II wraz z on - element dekoracji budynku bramnego

zamek Piastw lskich

CZARNOLAS
Muzeum Jana Kochanowskiego

Brama wjazdowa do zaniku przypomina tuk triumfalny. Wielko fasady z elewacj z kamienia wyznaczona zostaa wedug rozpowszechnionych w renesansie proporcji tzw, zotego podziau. Podstawow jednostk miary jest tu posg ksicia Jerzego.

Od 1980 r. przed dworem w Czarnolesie stoi odlany w brzie pomnik poety, ktry w zaoonych do tyu rkach trzyma r.

ielskiej atmosfery modrzewiowego dworu i szumu lipy, pod ktr siadywa poeta, najlepiej szuka w Pieniach i Fraszkach. Jego domostwo, zreszt zapewne mocno ju zmienione, spono w 1720 roku. 40 lat pniej Czarnolas kupi ksi Jzef Aleksander Jabonowski. Jego potomkowie z pietyzmem podchodzili do gniazda ojczystego" wielkiego twrcy. Na miejscu, gdzie niegdy rosa sawna lipa wznieli, obelisk upamitniajcy Piotra Kochanowskiego, bratanka Jana, oraz kamienny sarkofag z wykutym imieniem ukochanej crki poety i pierwszymi wersami powiconego jej trenu XIII: Moja wdziczna Orszulo, bodaj ty mnie bya Albo nie umieraa lub si nie rodzia". Muzeum mieci si w murowanym dworze Jabonowskich, pochodzcym z XIX wieku. W latach midzywojennych ostatni waciciel Czamolasu, Stanisaw Zawadzki, zgromadzi sporo pamitek zwizanych z poet, ulegy one jednak rozproszeniu w czasie okupacji. Przez wiele lat budynek zajmowa

Uniwersytet Ludowy. Pierwsz ekspozycj otwarto dopiero w 1961 roku, a w 1980 dokonano w niej powanych zmian. Obecnie ukazuje ona ycie i twrczo Jana Kochanowskiego na tle epoki. Tylko dwa przedmioty tradycja wie bezporednio z jego osob - wycieany kurdybanem fotel oraz metalowe drzwi z herbem Korwin i inicjaami JK, pochodzce prawdopodobnie ze skarbczyka spalonego w 1720 roku.

CZERMNA
kaplica czaszek

a ciekawa budowla jedyna tego typu w Polsce, jedna z trzech w Europie (obok Rzymu i Kutnej Hory w Czechach) - zostaa ufundowana w 1776 roku przez proboszcza miejscowej parafii w. Bartomieja, Wacawa Tomaszka. Po osiedleniu si w Czermnej postanowi on odby pielgrzymk do Rzymu. Tam, przy kociele Santa Maria della Conzezione, natkn si na tzw. cmentarz kapucynw - pi kaplic wyoonych ornamentami wykonanymi z czaszek i koci mnichw, ktrzy opiekowali si wityni. Ksidz Tomaszek wrci do Czermnej przepeniony refleksj nad przemijaniem i mierci. Pewnego razu zauway, e psy rozdrapujce ziemi obok dzwonnicy odkopay ludzkie szcztki. Przy pomocy grabarza Jzefa Pflegera i kocielnego Jana Szmidta zacz wydobywa czaszki i koci nalece - jak si okazao - do ofiar XVII-wiecznych wojen religijnych, wojen lskich oraz epidemii cholery wybuchajcych na tym terenie. Wkrtce proboszcz poleci wybudowa kaplic, w ktrej umieci swe znalezisko. Odtd przez 18 lat zbiera w rejonie Kudowy, Dusznik i Polanicy ludzkie szcztki i gromadzi je w niezwykej budowli. Wrd czaszek uoonych przy cianach znajduj si figury dwch aniow - jeden z trb (pod nim napis: Powstacie z martwych"), drugi z wag (z napisem: Pjdcie pod sd"). W gablotach umieszczono min. czaszk zmarego w 1804 roku proboszcza (zgodnie z jego ostatni wol), a take grabarza oraz wjta Czermnej i jego ony.

W suficie, na cianach i otarzu znajduj si szczotki ok. 3 tys. osb, za czaszki i koci pozostaych 21 tys. uoono pod podog, na gbokoci 2 m.

CZARNA HACZA
rzeka z charakterem

W grnym biegu Czarnej Haczy mona spywa jedynie podczas roztopw, kiedy w rzece jest wicej wody. Ten odcinek jest szczeglnie trudny i pokonania go wymaga od kajakarzy sporych umiejtnoci.

malownicz rzek, pooon na Pojezierzu Suwalskim, wiedzie jeden z najpopularniejszych szlakw kajakowych. Czarna Hacza przepywa przez dwa synne jeziora mazurskie Hacz i Wigry, wypywa na Rwnin Augustowsk, wije si przez wspania puszcz, kilka kilometrw za wsi Rygol przekracza granic z Biaorusi. Trasa spywu prowadzi m.in. Kanaem Augustowskim zaprojektowanym przez generaa Ignacego

Prdzyskiego, zbudowanym w pierwszej poowie XIX wieku, a koczy si w Augustowie, gdzie warto odwiedzi dworek Prdzyskiego - wczesny budynek administracji. W grnym biegu, midzy Hacz i Wigrami, rzeka ma wskie i pytkie koryto, przeamuje si przez strome wzgrza (na tym 47kilometrowym odcinku spadki przekraczaj 4%) i czsto jest zawalona przeszkodami. Poczwszy od jeziora Wigry, zmienia zupenie swj charakter - rozlewa si szeroko i spokojnie pynie zakolami przez puszcz. Dawniej na tych terenach byo sporo plantacji tytoniu, dzi pozostao ich niewiele.
Nad Wigrami gruje zespl klasztorny. Wybudowano go w pierwszej poowie XVIII w. z fundacji Wadysawa IV Wazy dla kameduw sprowadzonych na te ziemie w 1667 r. przez Jana Kazimierza. Na dwch tarasach wzniesiono take pustelnie dla zakonnikw i zabudowania gospodarcze. Zrekonstruowany ze zniszcze wojennych klasztor jest udostpniony do zwiedzania.

Czarna Hacza w okolicach Sobolewa

CZOCHA
zniesiony w latach 40. XIII wieku jako twierdza obronna, sprawia imponujce wraenie. Podobnie jak inne pooone na granicy lsko-czeskiej zamki, w cigu nastpnych stuleci czsto zmienia wacicieli. W pocztkach XVIII wieku niemal doszcztnie spon, dokonano wic jego gruntownej przebudowy. Pod koniec nastpnego stulecia zakupi go za olbrzymi sum baron Ernst von Gtschow i zamieni w luksusow rezydencj, w ktrej zgromadzi kolekcj dzie sztuki, broni, mebli i obrazw. Podczas II wojny wiatowej zamek Czocha by silnie bronion twierdz. Jakich tajemnic strzegli tutaj Niemcy? Podpowiedzi mog by odnalezione po wojnie w kominie szklane mini krysztaki, zawierajce zdjcia i plany szwajcarskich kurortw. Amerykanie podejrzewali, e prowadzono tu badania nad broni
Legenda gosi, e jeden z wacicieli zaniku, wrciwszy po wieloletniej nieobecnoci do domu, zasta on w ciy. Gdy urodzia dziecko, kaza j podda prbie wody- Ksin wrzucono do studni, czego oczywicie nie przeyta. Od tej pory nocami, przy wtrze kwilcego niemowlcia, bka si po zamku Biaa Dama.

zamek nieodkrytych tajemnic

Do gwnych pomieszcze wchodzi si z przedzamcza przez kamienny most. Wejcie wieczy portal przedstawiajcy genealogi wacicieli, a na szczycie znajduje si posg Mineiwy.

rakietow W podziemiach, na ktre skadaj si kilometry niezbadanych korytarzy i lochw, Niemcy mieli ukry skarby zrabowane w Polsce w czasie okupacji. Obecnie zamek udostpniony jest do zwiedzania mona w nim zobaczy m.in. Sal Rycersk z tajnym przejciem i komnat ksic z garderob, w ktrej znajduj si ogromne lustra i oryginalna azienka. Podczas organizowanych corocznie na pocztku czerwca Dni Czochy odbywaj si walki rycerzy oraz wybory zamkowej krlewny.

DB BARTEK
zielony olbrzym

Imi najpopularniejszego dbu w Polsce pochodzi od nazwy wsi, w ktrej ronie, czyli Bartkowa w Kieleckiem.

brew rozpowszechnionej opinii nie jest najstarszym drzewem w Polsce, ale na pewno jednym z najbardziej znanych i owianych licznymi legendami. Pod tym wzgldem mog z nim konkurowa jedynie trzy rogaliskie olbrzymy Lech, Czech i Rus. Wzmianki o Bartku zamieszczay juz XIX-wieczne pisma krajoznawcze, podajc, ze jest on rwienikiem Bolesawa Chrobrego. W okresie midzywojennym wiek dbu szacowano nawet na 1200 lat, a w 1934 roku sd konkurso-

wy pod przewodnictwem wybitnego botanika, profesora Wadysawa Szafera. uzna Bartka za najokazalsze drzewo w Polsce". Opowiadano, jakoby odpoczywa pod mm strudzony owami Bolesaw Krzywousty, sprawowa sdy Kazimierz Wielki, a Jan III Sobieski wracajcy spod Wiednia zostawi w dziupli butelk wina, rusznic i tureck szabl. Stosowane obecnie metody badawcze, oparte gwnie na analizie prbek pobranych z pnia, kazay zweryfikowa niektre z tych opowieci. Wedug najnowszych ustale Bartek liczy okoo 654 lat, co i tak przy dzisiejszym zanieczyszczeniu rodowiska naturalnego jest sporym osigniciem. Niestety, nie ma w naszym kraju tysicletnich dbw, ktre by moe rosy jeszcze w czasach Mickiewicza. Wiek najstarszego egzemplarza tego gatunku - Chrobrego ze wsi Piotrowice w Zielonogrskiem szacuje si na okoo 727 lat. Najstarszym drzewem w Polsce nie jest jednak db, lecz cis rosncy w Henrykowie Lubaskim (Jeleniogrskie). Ma on ponad 1250 lat, ale wyglda o wiele mniej dostojnie ni modsze od niego dby.

DBNO PODHALASKIE
drewniany kociek z drugiej potowy XV wieku

Do budowy modrzewiowego kocika pod wezwaniem w. Michaa Archanioa nie uyto ani jednego gwodzia. Zastpiy je drewniane koki.

tanowi unikat w skali wiatowej, znajdujcy si pod specjaln ochron UNESCO. Chocia trudno stwierdzi z ca. pewnoci, e to najstarsza tego typu budowla w Polsce, jest bez wtpienia najcenniejsza ze wzgldu na doskonale zachowane wntrze. Strop i ciany pokrywa gotyckorenesansowa polichromia z okoo 1500 roku - s to jedyne malowida z tego okresu, ktre przetrway w tak dobrym stanie. Anonimowi artyci wykonali je za pomoc specjalnych skrzanych matryc. zwanych patronami, powtarzajc w rnych ukadach pasmowych ponad 70 motyww, m.in. jelenie, gryfy, w. Jerzego walczcego ze smokiem, halabardnikw i ornamenty rolinne. Mimo upywu setek lat barwy me straciy swojej wieoci. Farby uzyskiwano z naturalnych skadnikw, ktrych pochodzenia w wielu wypadkach nie poznano dokadnie do dzi.

Najstarszym elementem wyposaenia kocioa jest drewniany krucyfiks na belce tczowej pochodzcy z drugiej polowy XIV w. Po bokach umieszczono wycite w desce i pokryte polichromi postacie w. Jana i Matki Boskiej Bolesnej.

DBNO
pnogotycki zamek rycerski

Obecnie w zamku mieci si oddzia Muzeum Okrgowego w Tarnowie. Zgromadzono tu zabytkowe meble, zastaw stoow i inne przedmioty ukazujca ycie codzienne polskiej magnaterii. Odtworzono nawet star kuchni i aptek.

ochodzi z drugiej potowy XV wieku i jest jedn z nielicznych w Polsce wieckich budowli z tego okresu. Jakub z Dbna zbudowa swoj siedzib na wzniesieniu, na ktrym - jak wykazay badania archeologiczne - ju wczeniej stal niewielka warownia. Prost bry zamku z czerwonej cegy urozmaicaj wykusze. Wok wewntrznego dziedzica, na wysokoci pierwszego pitra, biegnie drewniany ganek, ktry niegdy umoliwiaj komunikacj midzy poszczeglnymi skrzydami. Na rodku znajduje si studnia kryta gontem. Zamek wielokrotnie zmienia wacicieli. Za czasw Tarw, na przeomie XVII i XVIII wieku, wydarzya si tu gona, cho nie znajdujca potwierdzenia w rdach tragedia. Jedyna spadkobierczyni monego rodu zakochaa si w sudze i nie

chciaa polubi wybranego przez rodzicw narzeczonego. Rozgniewany ojciec kaza j zamurowa w lubnej sukni w zamkowej niszy. Owiana romantyczn legend budowla stal si w XIX wieku ulubionym obiektem malarzy krakowskich. Goci tutaj min. Jan Matejko, ktry z pasj szkicowa gotyckie detale, oraz profesor krakowskiej ASP, Julian Faat, autor piknych akwarel. Grasowali tu rwnie w nadziei odkrycia lubnej wyprawy nieszczsnej dziewczyny poszukiwacze skarbw. Jeszcze w latach midzywojennych ostatni waciciele zamku, Jastrzbscy, pokazywali jasny warkocz - pono Tarwny...

DOLINA PRDNIKA
Maczuga Herkulesa i inne niezwykle skay

Niezwyky ksztat Maczugi Herkulesa to wynik nierwnomiernej erozji warstw wapienia o rnej odpornoci. Legenda tumaczy to inaczej: skal przynis i wbi cieszym kocem w ziemi diabe, na yczenie mistrza Twardowskiego.

ajdusza i najpikniejsza z kilkunastu dolin jurajskich w okolicach Krakowa synie zwaszcza z bardzo malowniczej ponad 20-metrowej skay, zwanej Maczug Herkulesa. W 1956 roku ten wyjtkowo cenny przyrodniczo obszar zosta objty ochron jako Ojcowski Park Narodowy W okresie jurajskim pokrywao go morze, na ktrego dnie z muszli may, jeowcw i innych yjtek uformowaa si warstwa wapienia. Ta mikka skala, wyniesiona w wyniku procesw geologicznych na powierzchni, przez tysice lat podlegaa niszczeniu przez wod i inne czynniki atmosferyczne. W ten sposb powstay charakterystyczne elementy tutejszego krajobrazu - samotne skay o fantastycznych ksztatach, zwane ostacami, bramy, wywierzyska (miejsca, w ktrych ze szczelin skalnych wypywaj potoki), a przede wszystkim jaskinie, ktrych

naliczono tu okoo 220. W najsynniejszej z nich wedle tradycji ukrywa si przed wojskami krla czeskiego, Wacawa II, Wadysaw okietek. Dzi gwnymi mieszkacami jaski s nietoperze wystpuje tu 15 z 21 znanych w Polsce gatunkw, dlatego stay si one symbolem parku narodowego.

DOLINA PICIU STAWW POLSKICH

najpikniejsza dolina w Tatrach

Dolina Piciu Staww Polskich jest chtnie odwiedzana przez turystw. Znakowane szlaki wiod std m.in. na Zawrat, Kozi Wierch, Krzyne. Szpiglasow Przecz, do Morskiego Oka oraz do Doliny Roztoki.

tanowi pooony w caoci powyej grnej granicy lasu wielki cyrk lodowcowy o powierzchni ponad 7 km2 z kilkoma odnogami bocznymi. Gwn jej ozdob jest - wbrew nazwie -sze staww: Przedni, May, Wielki, Czarny, Zadni oraz Wole Oko; okresowo pojawiaj si jeszcze dwa mae stawki. Nagie skay i surowe turnie wznoszce si ponad wodami, a take interesujca, cho skpa rolinno, na ktr skadaj si gwnie mchy, porosty oraz rozlege murawy, tworz wspaniay wysokogrski krajobraz. Wiele tu tatrzaskich naj" Nad brzegiem Przedniego Stawu znajduje si najwyej pooone (1671 m n.p.m) i jedno z najstarszych schronisk. Wielki Staw jest najgbszym (79,3 m), najbardziej pojemnym (12 967 tys. m3) i - wedug niektrych statystyk - najwikszym (34,4 ha) stawem (inne badania przyznaj pierwszestwo Marskiemu Oku). Zadniego Stawu, zwanego tez Zadnim Stawem pod Koem, prno szuka wzrokiem, bo znajduje si na wysokoci 1890 m n.p.m. (tylko 5 m niej od Giewontu!) i jest najwyej usytuowanym polskim stawem.

FROMBORK
warowna katedra

Narona wiea wchodzca w skad murw od XVII w. nosi nazw Wiey Kopernika. Powszechnie uwaa si, e bya mieszkaniem i pracowni wielkiego astronoma.

est jednym z najwspanialszych zabytkw gotyckiej architektury sakralnej w tej czci Europy. Wznoszono j blisko 60 lat (1329-1388) - jak na owe czasy bardzo krtko. Usytuowana na wysokim wzgrzu budowla wraz z otoczeniem penia rwnie funkcje obronne. Wejcia przez wieki strzegy bramy, fosy, zwodzone mosty oraz ceglane mury z wysokimi basztami, z ktrych mona byo strzela z broni palnej. Niewiele z pierwotnego wyposaenia wityni zachowao si do dzi. Wikszo dziel sztuki wiz z bibliotek nalec do Mikoaja Kopernika wywieziono w czasie potopu" szwedzkiego Jednym z najcenniejszych zabytkw jest pnogotycki picioskrzydowy otarz z 1504 roku, wykonany na zlecenie wuja synnego astronoma - ukasza Watzenrode. Dawniej peni on funkcj otarza gwnego, obecnie stoi w nawie bocznej. W katedrze spoczywaj doczesne szcztki Mikoaja Kopernika. Niestety, nie wiadomo, w ktrym miejscu zostay zoone. W chwili jego mierci tylko grono najbliszych osb wiedziao, czym si zajmowa. Gdy po latach sawa uczonego wci rosa, ufundowano mu tablic pamitkow, ale nikt ju nie potrafi wskaza miejsca jego pochwku. Przypuszcza si, e spocz obok otarza, ktrym opiekowa si jako kanonik.

GDASK
Trakt Krlewski
rzy Dugim Targu, tworzcym wraz z ulic Dug Trakt Krlewski, stoj obok siebie dwie najwaniejsze wieckie budowle Gwnego Miasta w Gdasku: ratusz i Dwr Artusa. Wznoszenie pierwszej z nich rozpoczto ju w XIV wieku, potem bya ona wielokrotnie przebudowywana.. Jej wntrza naleay do najwspanialszych w pnocnej Europie i wiadczyy o potdze miasta, Korzystne pooenie Gdaska - u ujcia Wisy do morza i na szlaku bursztynowym wiodcym z pnocy na poudnie Europy uatwiao rozwj handlu. Kupcy i mieszczanie bogacili si take dziki licznym krlewskim przywilejom. Najpikniejszym pomieszczeniem ratusza jest Sala Rady, nazywana tez od koloru obi cian Sal Czerwon. Na stropie widnieje 25 obrazw, a najstarszym elementem wyposaenia jest pochodzcy z 1593 roku kominek. W dobudowanej na przeomie XV i XVI wieku wiey mieci si zegar z carillonem zoonym z 14 dzwonw. Pocztki Dworu Artusa rwnie sigaj redniowiecza. Wwczas w miastach (szczeglnie portowych) wznoszono domy, w ktrych spotykali si bogaci mieszczanie. Chcieli oni naladowa obyczaje i tryb ycia rycerstwa, a wzorem dla nich by krl Artur (Artus) i jego rycerze gromadzcy si przy Okrgym Stole. Niewiele ponad sto lat po wybudowaniu Dwr Artusa stal si wasnoci kupcw gdaskich oraz gwnym orodkiem ycia towarzyskiego i handlowego miasta.

Przed Dworem Artusa stoi fontanna Neptuna - najstarszy wiecki pomnik w Polsce. Posta boga morza odlano w brzie w 1615 r, a fontann uruchomiono 17 lat pniej. Pod figur przychodzili marynarze, aby podzikowa za szczliwy powrt do domu. Legenda mwi, e pewnego razu z trjzbu trysna gdaska ,,zota" wdka. Jednak gdy karczmarze zaczli w piwnicach gromadzi zapasy trunku, Neptun rozzoci si i cofn zaklcie.

Stojcy przy Dugim Pobrzeu nad Motaw redniowieczny uraw peni funkcje bramy miejskiej i dwigu portowego. Jego konstrukcja zostaa wbudowana pomidzy dwie baszty. Wewntrz mechanizmu znajdoway si bbny. Po zamontowanych w nich stopniach chodzili robotnicy, uruchamiajc w ten sposb machin, Za pomoc dwigu mona byo wynie adunek o ciarze 2t na wysoko 27 m.

uraw

Dwr Artusa z fontann Neptuna

GDASK
koci Mariacki

Masywna wiea kocioa gruje nad Gdaskiem. Warto wspi si na ni, pokonujc ponad 400 schodw, eby zobaczy z gry cale miasto.

Hans Memling: Sd Ostateczny (cz rodkowa)

waa si go za najwiksz w Europie wityni zbudowan z cegy. Wznoszono j przez prawie 160 lat (1343-1502). Moe pomieci 25 tysicy osb, a warto pamita, e kiedy powstaa, Gdask liczy okoo 30 tysicy mieszkacw. Wspaniale, jasne wntrze wypeniaj rzdy oszaamiajco wysokich filarw, na ktrych wspiera si sklepienie o skomplikowanych ukadach, gwiadzistym, sieciowym i krysztaowym. Z bogatego wyposaenia zachoway si bardzo nieliczne, ale wyjtkowo cenne dziea sztuki, m.in. tryptyk Sd Ostateczny Hansa Memlinga (obecnie w Muzeum Narodowym w Gdasku, niebawem ma jednak wrci na swoje pierwotne miejsce) i Pikna Madonna - kamienna rzeba gotycka. Niestety, wiele arcydzie przepado bezpowrotnie, gdy w 1945 roku podczas zdobywania Gdaska przez wojska radzieckie koci zosta straszliwie zniszczony. W XV wieku do tutejszej parafii przypisanych byo a 124 ksiy. Proboszczw kocioa Mariackiego - nawet w czasach, gdy piecz nad nim sprawowali protestanci - mianowali polscy krlowie. Rwnie stanowisko kapelmistrza byo bardzo zaszczytne i dobrze patne. Zachowa si list Jana Sebastiana Bacha z 1730 roku, w ktrym genialny kompozytor prosi swego przyjaciela, by ten zorientowa si w szansach zdobycia owej posady.

Sd Ostateczny, jedno z najcenniejszych dzie sztuki obcej w polskich zbiorach, zosta zrabowany w 1473 r przez gdaskich kaprw (rozbjnikw morskich) ZE statku pyncego do Woch. Prawowici waciciele: florencki bankier i jego ona, ktrych postaci widoczne s na bocznych skrzydach tryptyku, bezskutecznie domagali si jego zwrotu.

GNIEZNO
rjnawowy koci kryje wiele cennych zabytkw (m.in. nagrobek prymasa Zbigniewa Olenickiego, wykonany przez Wita Stwosza w 1495r.). Po poarze w 1945 roku zosta odbudowany. Przywrcono mu wwczas cechy gotyckiej wityni, jaka staa na tym miejscu w XIV wieku. Pozostaoci wczeniejszych budowli mona zobaczy w podziemiach. Gwn i boczne nawy otacza 14 kaplic, w wikszoci gotyckich. Jedn z barokowych zaprojektowa w 1727 roku dla arcybiskupa Teodora Potockiego synny woski architekt Pompeo Ferrari, ktrego dziea rozsiane s po caej Wielkopolsce. W kruchcie kocioa znajduje si jeden z najcenniejszych zabytkw romaskich w Polsce wykonane z brzu Drzwi Gnienieskie z koca XII wieku. Stanowi one unikalne rdo informacji o yciu i zwyczajach w tamtych czasach. Kolejne kwatery opisuj histori ycia i mierci w. Wojciecha. Zosta on pochowany w podziemiach katedry, podobnie jak Dobrawa, ona Mieszka I, dziki ktremu Polska przyja chrzest.
Srebrna trumna kryjca relikwie w. Wojciecha, wystawiona pod baldachimem na rodku prezbiterium, zostaa wykonana w 1662 r. W 1986 r. dokonano w katedrze tajemniczej, zuchwaej kradziey, podczas ktrej sarkofag uleg czciowemu zniszczeniu. Zrekonstruowano go rok pniej.

katedra z relikwiami w. Wojciecha

Potne wiee katedry zwieczone s barokowymi hemami. Wntrze kocioa jest rwnie imponujce: jego dugo wynosi 85 m, a wysoko nawy gwnej - 22 m.

GOLUB-DOBRZY
zamek krlewny Anny Wazwny

Od czasw Anny Wazwny masywn bry ceglanego zamku zdobi wytworna renesansowa attyka.

Barwne midzynarodowe turnieje rycerskie co roku przycigaj do Golubia-Dobrzynia wielu turystw.

zniesiony na przeomie XIII i XIV wieku by siedzib komtura, czyli zarzdcy prowincji pastwa zakonnego. Po pokoju toruskim (1466) przeszed w polskie rce - wadz na tym terenie sprawowali w imieniu krla starostowie. W 1611 roku Zygmunt III Waza nadal starostwo golubskie swojej modszej siostrze, Annie. Bya to osoba niezwykle wyksztacona, o szerokich horyzontach, hojnie wspierajca uczonych. Interesowaa si zwaszcza botanik i medycyn. Na poudniowym zboczu wzgrza zamkowego zaoya wspaniay ogrd w stylu woskim. w ktrym hodowaa rzadkie roliny i badaa ich lecznicze waciwoci. Sporzdzanymi przez siebie medykamentami skutecznie kurowaa dworzan i poddanych. Ona te, w latach 1616-1623, przebudowaa zamek w stylu renesansowym. Po mierci Anny Wazwny jej siedziba powoli zaczta chyli si ku upadkowi, a po 1867 roku popada w ruin. Dzisiejszy wygld zawdzicza pracom konserwatorskim przeprowadzonym w latach 1959-1969. We wntrzach mona zobaczy stare meble, bro i zbroje z czasw bitwy pod Grunwaldem oraz rekwizyty z filmu Potop Jerzego Hoffmana.

GOUCHW
siedziba znanych wielkopolskich rodw

Oprcz zamku wielk atrakcj. Gouchowa jest hodowla ubrw prowadzona od 1977 r. na terenie przylegajcym do rozlegego, najwikszego w Wielkopolsce parku krajobrazowego.

amek w rzadkim na naszych ziemiach stylu renesansu francuskiego, jakby ywcem przeniesiony znad Loary. Swj dzisiejszy ksztat zawdzicza przebudowie dokonanej w latach 18721885. Poprzednia rezydencja, pierwotnie wasno Leszczyskich, przechodzia z tak do rk, a w kocu popada w ruin. W 1853 roku naby j Tytus Dziayski, waciciel Kornika. Kilka lat pniej w niewielkiej, odrestaurowanej czci zamku zamieszka jego jedyny syn, Jan Kanty, oeniony z ksiniczk Izabel Czartorysk, crk

wielkiego polityka i dyplomaty, Adama Jerzego. Gdy w 1863 roku mody Dziayski przyczy si do powstania, a po jego upadku musia wyemigrowa, Gouchw przeszed na wasno jego ony. Izabela Dziayska, osoba o rozlegych zainteresowaniach artystycznych, sprowadzia z Francji znakomitych architektw, rzebiarzy i dekoratorw. Pod jej czujnym okiem odnawiali oni zamek, uzupeniajc fragmenty pochodzce jeszcze z czasw Leszczyskich (m.in. kominki) oryginalnymi detalami renesansowymi zakupionymi przez wacicielk we francuskich i woskich antykwariatach. Wytworne wntrza stanowiy wspaniae to dla kolekcji dzie sztuki z niezwykle cennym zbiorem 259 antycznych waz. Powoane przez Dziaysk prywatne, lecz oglnie dostpne muzeum przetrwao do roku 1939. Podczas okupacji wikszo eksponatw zostaa rozgrabiona, a wntrza zniszczone. W 1951 roku zamek przejo Muzeum Narodowe w Poznaniu, ktre po przeprowadzeniu niezbdnych remontw wyposayo go na nowo i w roku 1962 otworzyo dla zwiedzajcych. W 1956 roku Zwizek Radziecki zwrci cz zbiorw bezprawnie przejtych na terenie Niemiec, w tym synne wazy, ktre jednak trafiy nie do Gouchowa, lecz do Muzeum Narodowego w Warszawie. Dopiero od niedawna 56 z nich mona podziwia tam. gdzie umiecia je rka Izabeli Dziayskiej.

GRY STOOWE
skalny labirynt

Przez wskie, krte korytarze prowadzce wrd piknie wymodelowanych form niekiedy trudno przecisn si z plecakiem. Przewanie panuje tu pmrok. a po deszczach do dugo utrzymuje si woda. Mapolud, Kwoka, So, Baranek, Fotel, Telewizor - to tylko niektre formy skalne, z ktrymi zwizane s liczne podania i legendy.

Mapolud - forma skalna Szczelica Wielkiego

jedynymi w Polsce grami pytowymi zbudowanymi z uoonych na przemian warstw margli i piaskowcw, Utworzony w 1993 roku Park Narodowy Gr Stoowych chroni przede wszystkim niezwykle formy skalne powstae w wyniku dziaania czynnikw erozyjnych. Wedug tradycji nazwa pasma nawizuje do wielkiego biesiadnego stou, jaki ustawiono tu na pocztku XIX wieku podczas uczty wydanej dla pruskiego ministra lska, hrabiego von Hoyma. Na terenie Gr Stoowych utworzono kilka rezerwatw przyrody. Najbardziej znany znajduje si na Szczelicu Wielkim - najwyszym sczycie masywu pooonym w granicach Polski (919 m n.p.m.). Jego charakterystyczn pask sylwetk widoczn z oddali trudno pomyli z jakimkolwiek innym wzniesieniem. Bdne Skay (852 m n.p.m.) tworz labirynt korytarzy i wskich przej, co stanowi nie lada atrakcj turystyczn. Niezwykle cennym przyrodniczo obszarem jest rwnie rezerwat Wielkie Torfowisko Batorowskie z zespoami rolinnoci bagiennej. Na terenie Sawanny yckiej (zwanej te Sawann Kodzk lub - ze wzgldu na podobiestwo krajobrazu - Afrykask), na obszarze okoo 2 km2, wrd bujnej rolinnoci kowej i parasolowatych sosen rozrzucone s pojedyncze skaki. Warto zobaczy cez Skalne Grzyby zawdziczajce swj wygld i nazw szybszemu niszczeniu dolnych partii piaskowca; wskutek tego na skalnym supku powstaje kapelusz.

Bdne Skay

GRABARKA
wite miejsce prawosawia

XVIII-wieczna zabytkowa cerkiew w Grabarce spona cakowicie w wyniku podpalenia w lipcu 1990 r. Now zbudowano dokadnie na wzr starej z tym e murowan, Jedynie na zewntrz oboono j drewnem.

ajwaniejsze sanktuarium chrzecijastwa wschodniego w granicach Polski, miejsce licznych pielgrzymek, zwane prawosawn Czstochow". Na witej Grze otoczonej sosnowym lasem wznosi si cerkiew i eski klasztor, erygowany w 1947 roku. Najwiksze wraenie robi widok tysicy drewnianych krzyy - od potnych po zupenie malutkie Na wielu z nich wyryte s teksty modlitw, podzikowa i prb; niektre - zgodnie ze star tradycj - zostay przepasane lnianymi, haftowanymi rcznikami lub wstkami. Co roku podczas wita Spasa (Zbawiciela), czyli Przemienienia Paskiego (19 sierpnia, wedug kalendarza prawosawnego - 6 sierpnia), licznie przybywajcy ptnicy przynosz nowe krzye i wkopuj je w ziemi. Dzi ich liczb szacuje si na okoo siedem tysicy (wg niektrych 10 tys.) - std inne okrelenia Grabarki: Wzgrze Pokutnikw lub Wzgrze Krzyy. Pocztki sanktuarium wi si z epidemi dumy, szalejc na Podlasiu w 1710 roku. Legenda gosi, e jednemu z mieszkacw pobliskich Siemiatycz zostaa we nie objawiona

droga ocalenia: naleao opuci miasto, uda si w gb lasu i odszuka rdo z krystalicznie czyst wod. Osoby, ktre posuchay tego nakazu, unikny strasznej mierci. Wkrtce na wzgrzu postawiono unick cerkiewk. Juz w XVIII wieku pielgrzymowali do niej rwnie katolicy W 1839 roku, po zniesieniu unii brzeskiej przez wadze rosyjskie, Grabarka staa si sanktuarium prawosawnym.

JAR RADUNI
mroczna kraina dziww

Kady kajakarz, ktry znalaz si tu po raz pierwszy, ma prawo czu si jak heros i wielki odkrywca. Ale te i miejsce to nieprzecitne w skali Pomorza, jak i caego kraju" - to fragment jednego z przewodnikw dla kajakarzy.

Nad brzegami Raduni rosn, wspaniae paprocie, m.in. piropusznik strusi, oraz wiele innych ciekawych rolin, takich jak: cisty palnik europejski, kosaciec ty czy lilia zotogw. Na dnie rzeki yj szczeuje i skjki (jedyne rodzime mae wytwarzajce pery).

mrok, zwalone drzewa, szybki nurt, ostre zakrty - takie atrakcje czekaj na tych, ktrzy odwa si przepyn kajakiem legendarny odcinek Raduni, nazywany Przeomem Babidolskim, Przeomem Raduni czy Jarem Raduni. Ma on okoo 10 kilometrw i rozpoczyna si we wsi Somonmo. W grnym biegu rzeka pynie wasn pradolin, potem wije si wrd k u podna Wzgrz Szymbarskich. Od Somonina znacznie przyspiesza, wpywajc w gboki wwz. Jego wysokie i urwiste zbocza poronite s gstym lasem. W tych miejscach Radunia ma prawdziwie grski charakter, spadek rzeki dochodzi do 5%, co powoduje, e trasa nie jest atwa nawet dla wytrawnych kajakarzy. W jarach rosn naturalne grdy, gi i buczyny, w ktrych ju w XIX wieku niemieccy i polscy botanicy znajdowali wiele ciekawych gatunkw rolin. Jar Raduni jest rezerwatem. Poniej ukowa rzeka pynie przez sztuczne jeziora zaporowe, poruszajc turbiny szeciu elektrowni wodnych.

Lilia zotogw

Radunia

JASKINIA RAJ
najpikniejsza jaskinia w Polsce

Tysice podwietlonych stalaktytw (ponad 200 na 1 m2) robi ogromne wraenia. Na dnie sali widoczne s stalagmity oraz poczone grupy naciekowe, ktre tworz ciekawe formy, m.in. tzw. Pagod.

o toku przybywa tu ponad 100 tysicy turystw, aby podziwia nacieki o niezwykych ksztatach. Baniow jaskini w Grach witokrzyskich odkryli przypadkowo w 1963 roku mieszkacy okolicznych wsi. By zapobiec dewastacji, w 1965 roku wejcie zamknito krat. Podczas bada w jaskini naukowcy natrafili na lady bytnoci czowieka sprzed 50-60 tysicy lat, a take na szkielety zwierzt, m.in. niedwiedzi, ubrw, mamuta i pimowou. Siedem lat pniej to niezwykle miejsce udostpniono turystom. Wntrze skada si z kilku sal. Przez sztolni, penic rwnoczenie rol luzy zabezpieczajcej mikroklimat jaskini, wchodzi si do Komory Wstpnej, a potem do najwikszej sali. nazywanej Sal Zomisk. Znajduj si w niej ogromne gazy, ktre oderway si od sufitu, a potem przez tysice lat pokryway si naciekami. Interesujca jest zwaszcza przewitujca kolumna, zwana Harf. W Sali Kolumnowej poczonej z Sal Zomisk

dugim, wskim korytarzem mona obejrze pikne formy skalne, m.in. tzw. pola ryowe, oraz pery jaskiniowe lece w jeziorkach na dnie sali. Przez mostek przechodzi si do Sali Stalaktytowej, ktra zadziwia bogactwem krystalicznych naciekw w rnych stadiach rozwoju Std droga wiedzie do Sali Wysokiej i do wyjcia. Jeden z korytarzy, zwany Niedostpnym, podlega cisej ochronie i jest wyczony z ruchu turystycznego.

JASNA GRA
sanktuarium Matki Boskiej Czstochowskiej

Na Jasnej Grze mieci si te arsena z wystaw broni (m.in. zdobytej na Turkach przez Jana III Sobieskiego). muzeum historii klasztoru i cudownego obrazu oraz skarbiec. Z waw obronnych wida monumentalne stacje drogi krzyowej z pocztku XX w.

Istniej dwie koncepcje dotyczce powstania cudownego obrazu. Wedug jednej z nich namalowano go w Bizancjum ok. VI-VII w., wedug drugiej - we Woszech ok. XIII w.

lasztor Paulinw na Jasnej Grze jest jednym z najwaniejszych miejsc kultu religijnego w Polsce. Opad si atakom Szwedw w 1655 oraz Rosjan w 1771 roku, ocala niemal bez strat z I i II wojny wiatowej. Wzniesiony zosta w XV wieku, cz gotyckich murw zachowaa si do dzi. Podczas gruntownej przebudowy w pocztkach XVII stulecia otoczono go potnymi fortyfikacjami, dziki ktrym przetrwa szwedzkie oblenie. Wejcia na teren klasztoru strzeg cztery bramy. Najwaniejszy cel przybywajcych licznie wiernych stanowi kaplica Najwitszej Marii Panny. Obok cudownego obrazu koronowanego w 1717 roku, znajdujcego si w piknym, wyoonym hebanem i srebrem otarzu, widnieje zota ra podarowana przez Jana Pawa II podczas pielgrzymki do Polski w 1979 roku. Na cianach umieszczone s liczne wota ofiarowane przez ptnikw. W renesansowym kruganku wisi kopia obrazu Matejki luby Jana Kazimierza, przedstawiajca scen w lwowskiej katedrze, gdy w 1656 roku Matka Boska Czstochowska zostaa obrana Krlow Polski i Litwy. W ssiadujcym z kaplic kociele, ktry ma rang bazyliki mniejszej, mona zobaczy polichromie Karola Dankwarta, znakomitego malarza szwedzkiego, z koca XVII wieku.

KALWARIA ZEBRZYDOWSKA
polska Jerozolima

Wczesnobarokowy koci Matki Boej Anielskiej wraz z klasztorem Bernardynw posiada doskonale proporcje. Klasztor rozbudowywany by przez cay wiek XVII i ze wzgldu na gwnych budowniczych: Wocha Jana Bernaidoniego oraz Flamanda Pawa Baudartha, nosi cechy architektury rzymskiej i niderlandzkiej.

owstaa jako pierwsza w naszym kraju z inicjatywy wojewody krakowskiego, Mikoaja Zebrzydowskiego, ktry pod wpywem lektury ksigi zawierajcej opis i plan Jerozolimy w czasach Chrystusa postanowi w okolicach Lanckorony ufundowa Drog Mki Paskiej. Wikszo kaplic kalwarii wzniesiono w latach 16051611, oprcz stacji drogi krzyowej dodajc take budowle powicone Maryi oraz rnym witym. Gwny projektant, flamandzki architekt i zotnik Pawe Baudarth, zastosowa wiele oryginalnych planw architektonicznych, np pierwszy raz uyty w Polsce plan eliptyczny (Dom Kajfasza) czy plan w formie serca (kaplica Serca Maryi), oraz manierystyczne i barokowe dekoracje. Dominant caego zaoenia sta si koci wraz z klasztorem Bernardynw, postawiony w latach 1605-1609. W 1667 roku w dobudowanej do wityni bogato zdobionej kaplicy umieszczono wizerunek Matki Boej z Dziecitkiem. Obraz podarowany zosta zakonowi w 1641 roku przez rodzin Paszkowskich i wkrtce zasyn licznymi askami.

Co roku w Wielkim Tygodniu tumy pielgrzymw oraz mieszkacw okolicznych wiosek i miast uczestnicz w niezwykej inscenizacji, wspominajc mk, mier i zmartwychwstanie Chrystusa- Tutejsza misteria nale do najstarszych w Polsce.

Zesp klasztorny

KARKONOSZE
niezwyke skay, urwiska i wodospady

W caym pamie spotyka si fantazyjne grupy skalne, bdce efektem specyficznego sposobu wietrzenia granitu.

o najwysze pasmo Sudetw zbudowane jest niemal wycznie z granitw. Tworzy je rozcignity na dugoci 36 kilometrw wa, ktrego kulminacj stanowi nieka (1602 m n.p.m.,). Jedynie tutaj oraz na drugim co do wysokoci szczycie Karkonoszy. Wielkim Szyszaku (1509 m n.p.m.), wyksztacio si pitro alpejskie. Najbardziej wartociowe z przyrodniczego punktu widzenia s tereny pitra subalpejskiego (1250-1450 m n.p.m.), gdzie oprcz zaroli kosodrzewiny wystpuj m.in. zioorosla, traworola i zbiorowiska rolinnoci torfowiskowej. Charakterystyczny element karkonoskiego krajobrazu stanowi kary polodowcowe - wyobione przez lodowiec zagbienia podcinajce wierzchowin stromymi, skalistymi urwiskami. Najpikniejsze s niene Koty, w ktrych niemal przez cay rok u stp urwiska o wysokoci prawie 200 metrw zalegaj paty niegu Znaczne spadki terenu i uskoki skalne sprzyjaj te powstawaniu wodospadw. Do najwikszych nale: wodospady omniczki (300-metrowa kaskada potoku omniczka), Wodospad Szklarki (13 m wysokoci) i najwikszy w polskich Karkonoszach Wodospad Kamieczyka (27 m wysokoci). W 1992 roku Karkonoski Park Narodowy wraz z czesk czci parku (na terenie naszego kraju ley zaledwie 177 z 617 km2 pasma) uznany zosta przez UNESCO za Bilateralny Rezerwat Biosfery Karkonosze/Krkonoe.

Kocio Maego Stawu, w ktrym ley jedno z pikniejszych schronisk Karkonoszy - Samotnia.

Baynowe skay

KARPACZ
witynia Wang

Powstaa na przeomie XII i XIII wieku w poudniowej Norwegii w miejscowoci Vang (obecnie Grindaheim). pooonej nad jeziorem o tej samej nazwie. Kiedy w XIX wieku przestaa wystarcza mieszkacom (bya za maa i wymagaa kosztownej przebudowy), Jan Kristian Dahl, pochodzcy z Norwegii profesor drezdeskiej Akademii Sztuk Piknych, wpad na pomys wystawienia jej na aukcji; uzyskane pienidze miay by przeznaczone na wzniesienie nowej wityni. Kociek zakupi krl pruski Fryderyk Wilhelm IV z myl o ustawieniu go na Wyspie Pawiej w Berlinie, gdzie zgromadzi ju kilka zabytkw architektury drewnianej. W 1841 roku budowla zostaa rozebrana i przewieziona najpierw wozami do portu w Bergen, pniej statkami do Szczecina, a stamtd do Berlina. Poszczeglne elementy zoono w tamtejszym Muzeum Krlewskim. Ostatecznie jednak witynia - za rad hrabiny Juliany von Reden, wdowy po krlewskim ministrze - zostaa ofiarowana ewangelikom mieszkajcym w okolicach Karpacza. Stana na zboczu Czarnej Gry (885 m n.p.m.), a prace nad rekonstrukcj, trway dwa lata (1842-1844).

Zbudowana z bardzo trwaej sosny norweskiej nasyconej ywic witynia Wang stanowi przykad redniowiecznego skandynawskiego drewnianego budownictwa sakralnego (tzw. stavkirke). Szczegln uwag zwracaj niezwykle paskorzeby umieszczane na portalach i kolumnach, przedstawiajce niespokojna sploty rolin, wy, mitologicznych zwierzt i ludzkich twarzy z wysunitymi rozdwojonymi jzykami. Zdobice szczyty dachowe wypusty w ksztacie otwartych smoczych paszcz to charakterystyczne elementy dekoracyjne lodzi wikingw.

KAZIMIERZ DOLNY
urokliwe miasteczko nad Wis

Wyjtkowo piknie prezentuje si Kazimierz widziany z okolicznych wzniesie, np. z Gry Trzech Krzyy.

Fasad XVI-wiecznej kamienicy Krzysztofa Przybya zdobi wizerunek jego patrona - w. Krzysztofa.

iejsce magiczne, przycigajce coraz wiksze rzesze turystw. Malownicze pooenie i wspaniale zabytki Kazimierza Dolnego doceniono ju w XIX wieku Czsto gocili w nim wybitni malarze, m.in. Leon Wyczkowski i Jzef Pankiewicz, ktrego obrazy powstae w Kazimierzu uwaa si za pierwsze przejawy impresjonizmu w Polsce. W okresie midzywojennym regularnie przyjedali tu na plenery studenci warszawskiej ASP Rwnie dzi mona spotka, zwaszcza na rynku, modych ludzi szkicujcych pikne renesansowe kamienice czy okoliczne wzgrza. Usytuowanie nad rzek - niegdy gwn arteri komunikacyjn, ktr spawiano zboe - stanowio rdo zamonoci miasta. Jej widomym znakiem s bogato zdobione kamienice mieszczaskie z przeomu XVI i XVII wieku. Do najcenniejszych w Polsce zalicza si stojce przy rynku bliniacze domy Krzysztofa i Mikoaja Przybylw. Wyjtkowej klasy zabytkiem jest take koci farny Jego sklepienie zdobi misterna, przypominajca koronk sztukateria, typowa dla renesansu lubelskiego. We wntrzu znajduj si organy z 1620 roku. najstarsze z zachowanych w caoci w Polsce (wymieniono w nich jedynie miechy). Nad sam Wis wznosi si kilkadziesit murowanych spichlerzy z XVI i XVII wieku, ktre w wikszoci zaadaptowano na pensjonaty i restauracje. Ich ozdobne, zazwyczaj tynkowane na biao szczyty s charakterystycznym elementem tutejszej zabudowy, nie zeszpeconej na szczcie pseudoarchitektur z czasw PRL-u.

KOZWKA
Muzeum Zamoyskich

Paac w Kozwce zosta wzniesiony w XVIII w. dla Michaa Bieliskiego, wdowca po Autorze Rutkowskiej. nielubnej crce Augusta II i Turczynki Fatimy. Po raz ostatni przebudowano go w latach 1879-1908.

edna z nielicznych w Polsce rezydencji arystokratycznych, ktra przetrwaa dziejowe zawieruchy w takim ksztacie, jaki nadali jej dawni waciciele. Tutejsze Muzeum Zamoyskich szczyci si najwikszym w kraju zbiorem dzie sztuki i przedmiotw codziennego uytku z XIX i pocztkw XX wieku Obejmuje on m.in. tak rzadkie u nas z powodu wojennych zniszcze i powojennej dewastacji szczegy wystroju, jak dekoracyjne tkaniny czy ogromne lustra (50 sztuk!). Spore wraenie wywiera te liczca blisko tysic pcien kolekcja obrazw, pokrywajca niemal cakowicie ciany paacu. S to wysokiej klasy kopie arcydzie malarstwa europejskiego, zgromadzone przez Konstantego Zamoyskiego (1846-1923). Ten pikny mczyzna o wyjtkowej kulturze towarzyskiej i poczuciu humoru" tak troszczy si o swoj rezydencj, e - jak gosi anegdota - po wykonaniu w Mini wspaniaych kaflowych piecw nakaza zniszczy formy. by nikt inny nie mg zamwi identycznych. Lubi tez dawa koncerty organowe w paacowej kaplicy - podobno zasiada wwczas przy instrumencie z nieodcznym cygarem w ustach i uruchamia specjalne perforowane rolki z nagran muzyk. Po wojnie, kiedy Kozwk przejo pastwo, miecia si tu Centralna Skadnica Muzealna, Z jej zbiorw w jednej z oficyn utworzono najwiksz w Polsce stal wystaw sztuki socrealistycznej. W latach 90 w parku otaczajcym paac ustawiono monumentalne rzeby z okresu PRL-u, m.in. przeniesiony z Lublina pomnik Bolesawa Bieruta.

Imponujce bogactwem wntrze rezydencji Zamoyskich w Kozwce.

KRNIK
rezydencja Biaej Damy

Romantyczny zameczek otoczony jest najwikszym w Polsce parkiem dendrologicznym, penym egzotycznych drzew i krzeww (ok. 3 tys. gatunkw).

Sala Mauretaska to jedno z najpikniejszych wntrz w zamku krnickim.

ameczek w stylu neogotyku angielskiego, otoczony malownicz fos i przepiknym parkiem, powsta w wyniku przebudowy wczeniejszej rezydencji Grkw, dokonanej w latach 1843-1861 wedug projektu najwybitniejszego architekta niemieckiego doby romantyzmu, Karla Friedricha Schinkla. wczesny waciciel Krnika, hrabia Tytus Dziayski, uczestnik powstania listopadowego, wielki patriota i zapalony kolekcjoner, wikszo pomieszcze przeznaczy na ekspozycj zgromadzonych przez siebie pamitek narodowych i dzie sztuki. Jego bibliofilskiej pasji zawdziczamy powstanie jednego z najcenniejszych w Polsce zbiorw rkopisw i starych drukw. S wrd, nich takie rarytasy, jak autografy polskich krlw, rkopis III czci Dziadw oraz opis kampanii woskiej skrelony rk Napoleona. Dzieo ojca kontynuowa Jan Kanty, a nastpnie jego siostrzeniec, Wadysaw Zamoyski, ktry wzbogaci rodzinn kolekcj o wspaniale eksponaty z Madagaskaru, Australii i Polinezji. W swoim testamencie z 1924 roku przekaza cay majtek narodowi w formie fundacji Zakady Krnickie". Podczas zwiedzania zamku warto zwrci uwag na ogromny portret przedstawiajcy wacicielk Krnika, Teofil Szodarsk-Potulick (1714-1790). To synna Biaa Dama, ktra podobno w ciemne noce spaceruje po parkowych alejkach.

KRAKW
Barbakan

Nazwa barbakan" pochodzi z jzyka arabskiego i oznacza rodzaj kolistych fortyfikacji. Dla okrelenia krakowskiej budowli uywa si jej od drugiej potowy XIX w. W dawnych aktach obiekt nazywany jest po prostu Bram Floriask. Poza funkcjami obronnymi mia te znaczenie reprezentacyjne - by honorowy bram miasta, przez ktr przejedali uroczycie witani krlowie lub wracajcy z pola bitwy wodzowie.

o jedyna tak dua i tak dobrze zachowana budowla obronna tego typu w Polsce. Podobna znajduje si w Carcassonne we Francji, jest jednak zrekonstruowana, podczas gdy krakowska stoi w nie zmienionej postaci od 500 lat. Zbudowany za Jana Olbrachta Barbakan (zwany tez Rondlem), jako placwka najbardziej wysunita poza mury miasta, pierwszy odpiera ataki wroga. Jego konstrukcja wiadczy o doskonalej znajomoci zarwno staroytnych metod budowania, jak i osigni sztuki redniowiecznej nieznanego z imienia twrcy. Bezpieczestwa miasta broniy grube na trzy metry mury Gdyby nieprzyjacielowi udao si je sforsowa i przemkn midzy miotanymi z gry kamieniami i lejcymi si strugami wrztku oraz gorcej smoy, musiaby jeszcze pokona fos i siedem mocnych, okutych elazem bram z opadajcymi kratami. Na pocztku XIX wieku z rozkazu cesarza Austrii Franciszka II wikszo redniowiecznych budowli Krakowa zostaa rozebrana. Feliks Radwaski, architekt, senator Rzeczypospolitej Krakowskiej i profesor Uniwersytetu Jagielloskiego, przekona wczesne wadza, e zniszczenie

Barbakanu i przylegajcych do budowli narazi miasto na przecigi i zadymki niene, a krakowian na rne choroby. Barbakan - Wraz z Bram Floriask, czci murw obronnych, dawnym arsenaem i trzema basztami ocala.

KRAKW
katedra na Wawelu

Od XVI w. wok katedry zaczto wznosi kaplice. Budowano je na zlecenie krlw, biskupw i magnatw. Najsynniejsz z nich jest kaplica Zygmuntowska - arcydzieo polskiej sztuki renesansowej. Pokrywajc dach zot usk otrzymaa pod koniec XVI w. dziki Annie Jagiellonce.

Wacy ok. 11t dzwon ufundowany przez krla Zygmunta I Starego odlano w 1520 r. Jego gos rozlega si w czasie waniejszych uroczystoci pastwowych i kocielnych. Wedug ludowej tradycji rozwiewa on chmury i przynosi soneczn pogod. Niegdy wierzono, e dziewczyna, kiera dotknie serca dzwonu, wkrtce wyjdzie za m. Jeeli za uczyni ta matka, ma szczcie w zapewnione

Dzwon Zygmunt

ej dzieje nierozerwalnie zwizane s z losami naszego narodu. To tutaj, poczwszy od Wadysawa okietka, koronowano prawie wszystkich polskich krlw. Porodku wityni, w miejscu przecicia nawy gwnej z transeptem. gdzie znajduje si barokowa konfesja w. Stanisawa, Wadysaw Jagieo zoy chorgwie zdobyte w bitwie z Krzyakami pod Grunwaldem, a Jan III Sobieski - chorgiew spod Wiednia. W wawelskiej katedrze pochowano niemal wszystkich naszych wadcw od czasw Wadysawa okietka. W okresie zaborw w kryptach kocioa zoono take bohaterw narodowych, ksicia Jzefa Poniatowskiego (1817) i Tadeusza Kociuszk (1818), a w XX wieku - prochy Jzefa Pisudskiego i Wadysawa Sikorskiego. Oddzielne pomieszczenie powicone jest pamici polskich wieszczw. Adama Mickiewicza i Juliusza Sowackiego. 24 wrzenia 2001 roku w Krypcie Poetw umieszczono urn z ziemi ze zbiorowego grobu w Montmorency we Francji, gdzie pochowano Cypriana Kamila Norwida.

KRAKW
Kazimierz

mur cmentarza Remach z widocznym symbolem doni wzniesionych w gecie bogosawiestwa

Obecny wygld Starej Synagogi jest efektem rekonstrukcji, ktr przeprowadzono po poarze, Jaki strawi wityni w 1557 r., wkrtce po wybudowaniu. Podniesiono wwczas sklepienie i powikszono bonic o parterow przybudwk z trjktnymi daszkami. Przeznaczono j na sal modlitewn dla kobiet. Te bowiem w kulturze ydowskiej byy uwaane za istoty nieczyste i nie mogy przestpi progu synagogi. Stworzone specjalnie dla nich miejsca umoliwiay spenianie obowizkw religijnych.

K
Na cmentarzu przy synagodze Remuh zachowao si wiele cennych. XVI-wiecznych nagrobkw. Na ich stalach (tzw. macewach) mona znale symbole, ktrymi dawniej ozdabiano groby. Nale do nich np.: donie wzniesione w gecie bogosawiestwa (na grobach kapanw), misy i dzbany symbolizujce umywanie rk (na grobach lewitw) czy w (na nagrobkach lekarzy).

azimierz, zwany niegdy Jerozolim Europy, by intelektualn stolic polskich ydw. Najwaniejsz cz miasta (obecnie dzielnicy Krakowa) stanowia ulica Szeroka. Tutaj te znajduje si tzw. Stara Synagoga - najstarszy zabytek ydowskiej architektury sakralnej w Polsce. Jeszcze do lat 30. XX wieku odmawiano tu specjaln modlitw za krla Kazimierza Wielkiego, ktry lokowa miasto i by uwaany za wielkiego dobroczyc oraz opiekuna ludnoci wyznania mojeszowego. Obecnie w Starej Synagodze mieci si oddzia Muzeum Historycznego powicony tradycji i sztuce polskich ydw. Pooona nieopodal synagoga Rernuh jest czynna do dzi. Jej wystrj, z licznymi bogato zdobionymi przedmiotami kultu, nadaje temu miejscu specyficzny charakter. Nazwa bonicy pochodzi od imienia rabina Mojesza Isserlesa, zwanego Rabbi Moses-Remuh. Jego grobowiec, do ktrego zjedaj si ydzi z caego wiata, aby si pomodli i wcisn w szpary midzy kamieniami karteczki z probami, znajduje si na cmentarzu pooonym tu przy synagodze To jeden z najstarszych kirkutw w Europie, na ktrym grzebano zmarych od drugiej poowy XVI wieku.

KRAKW

koci Mariacki

iedy na krakowskim rynku rozlegaj si dwiki znanego w caej Polsce hejnau, oczy wszystkich kieruj si w stron wiey drugiego, po katedrze wawelskiej, najwaniejszego kocioa Krakowa. W jego wygldzie i pooeniu juz na pierwszy rzut oka wida asymetri. Bazylika mariacka (tytu ten nada wityni w 1962 r. papie Jan XXIII) jest usytuowana skonie w stosunku do osi Rynku Gwnego. Wynika to z faktu, e wybudowano j jeszcze przed lokacj miasta. lady niewielkiego romaskiego kocioa zachoway si 2,6 metra poniej poziomu obecnej posadzki. Tym, co najbardziej zwraca uwag, s dwie nierwnej wysokoci wiee. Wysza (81 m), bardziej zdobna, stanowia stranic miejsk, natomiast nisza (69 m) bya dzwonnic.
Wykonany z lipowego drewna olbrzymi gotycki poliptyk powstawa 12 lat. W rodkowej szafie przedstawiono zanicie Najwitszej Marii Panny, a na skrzydach bocznych sceny z ycia Jezusa i Maryi. Legenda mwi. e wiee kocioa Mariackiego stawiao dwch braci. Starszy szybciej skoczy! budow, ale zorientowa si, e wiea modszego ma solidniejsze fundamenty i moe by wysza. a co za tym idzie - wiksza te bdzie sawa jej budowniczego. Zgadzi wiec brata i szybko zakoczy! jego dzieo. Wkrtce potem, drczony wyrzutami sumienia, popeni samobjstwo.

otarz Wita Stwosza

Do mroczne, gotyckie wntrze kryje wiele wspaniaych barokowych otarzy rozmieszczonych symetrycznie. Duga na 81 i wysoka na 28 metrw nawa gwna ozdobiona jest wspania polichromi Jana Matejki. Najcenniejszym zabytkiem kocioa Mariackiego jest otarz Wita Stwosza.

KRAKW
Sukiennice

Przez wieki miejsce to byo handlowym centrum miasta, tu odbywao si te, wiele uroczystoci. Na rynku obok Sukiennic w 15251. Albrecht Hohenzollern zoy krlowi Zygmuntowi I hod lenny z sekularyzowanych ziem zakonu krzyackiego. Tutaj te w 1794 r. przysiga wierno narodowi polskiemu Tadeusz Kociuszko.

Wiszcy w przejciu poprzecznym wielki elazny n stanowi niegdy ostrzeenie dla zodziei i suy do oszelmowywania, czyli obcinania uszu. W redniowieczu tak bowiem karano za kradzie. Jedna z krakowskich legend mwi, e tym wanie noem zazdrosny starszy brat zabi modszego. gdy ten wybudowa przy kociele Mariackim wysz wie.

miejscu, gdzie dzi na krakowskim Rynku Gwnym znajduj si stoiska z pamitkami i drobnymi upominkami, w XIII wieku stay w dwch rzdach kamienne kramy. W przywileju lokacyjnym miasta zobowizywa si do ich zbudowania ksi Bolesaw Wstydliwy. Biegnc midzy nimi ma uliczk zamykano na noc z obu stron kratami. Murowany budynek postawi okoo 1358 roku krl Kazimierz Wielki, jednak gotycki gmach spon 200 lat pniej. W poowie XVI wieku kilku mistrzw trudzio si nad jego odbudow, Gwna hala otrzymaa kolebkowe sklepienie, a na pitrze od pnocy i poudnia dobudowano loggie. Wtedy te wzniesiono drug kondygnacj. Od gadulstwa (niem. schmettern) przesiadujcych tam przekupek nazwano j smatiuzem. Gruntownej przebudowy dokonano prawie 150 lat temu. Prace nadzorowa Tomasz Prylinski. Zburzono wwczas przylegajce do Sukiennic kramy i budy, a na kapitelach kolumn umieszczono rzebione gowy (maszkarony) - niektre z ruch projektowa Jan Matejko. Smatruz zosta zamieniony w sale Muzeum Narodowego. Dzi znajduje si tu Galeria Polskiego Malarstwa i Rzeby XIX wieku. W dolnej hali ustawiono pod cianami drewniane kramy dla handlujcych, rwnie projektu Matejki. Ksztat nadany Sukiennicom w XIX wieku przetrwa do dzi.

KRAKW
zamek krlewski na Wawelu

Parter zamku przeznaczony by na cele gospodarcze, pierwsze pitro penio funkcje mieszkalne, drugie - reprezentacyjne. Urzdzano tam uczty i narady, przyjmowano posw. Dla zapewnienia odpowiedniej oprawy salom tym dano podwjn wysoko - std tez wysze podpory na drugim pitrze. Z krugankw obserwowano odbywajce si na dziedzicu turnieje rycerskie i uroczystoci dworskie.

awel zawsze uchodzi w wiadomoci Polakw za centrum pastwa. W czasach rozbicia dzielnicowego ksita posiadajcy dzielnic krakowsk sprawowali wadz zwierzchni nad caym krajem. Zasadnicza cz obecnego zamku krlewskiego zostaa zbudowana za panowania Zygmunta I z dynastii Jagiellonw w pocztkach XVI wieku, cho ju w X i XI stuleciu istniaa tu rezydencja wadcy. Na Wawelu przechowywano insygnia koronacyjne i wszelkie drogocenne przedmioty oraz najwyszej wagi dokumenty pastwowe. Jednym z najcenniejszych skarbw jest Szczerbiec miecz koronacyjny krlw polskich, uyty po raz pierwszy w 1320 roku podczas koronacji Wadysawa okietka. Insygnia krlewskie, suce po raz ostatni przy koronacji Stanisawa Augusta Poniatowskiego, zostay zrabowane przez Prusakw w latach 90. XVIII wieku i przetopione. Najstarszym zabytkiem wawelskiego zamku s drewniane gowy umieszczone na stropie Sali Poselskiej. Z wykonanych w XVI wieku 194 rzebionych kasetonw do dzi zachowao si jedynie 30.
Synna kolekcja arrasw powstaa w XVI w. na zlecanie krla Zygmunta II Augusta. Z wykonanych w najlepszych warsztatach przeszo 300 tkanin do dzi zachowao si niewiele ponad sto. Zbir pod wzgldem artystycznym naley do najcenniejszych w Europie, a jego warto podnosi fakt, i zosta zamwiony przez jednego wadc specjalnie dla zamku wawelskiego. Arrasy przedstawiajce sceny biblijne, pejzae i zwierzta oraz herby i inicjay krlewskie przygotowano na miar" do konkretnych pomieszcze.

dziedziniec zamkowy

KRASICZYN
pera polskiego renesansu

a przeomie XVI i XVII wieku kasztelan przeworski Stanisaw Krasicki i jego syn Marcin wznieli wspania rezydencj. Bogactwem wystroju przewyszaa ona inne magnackie siedziby. Umieszczone na zewntrznych cianach sceny biblijne i przedstawiajce polowania, a take medaliony z popiersiami staroytnych wadcw i portrety krlw polskich zajmuj powierzchni okoo 7000 m2. Wykonano je technik sgraffitow na mury kadziono kilka warstw tynku, kad innego koloru, a nastpnie wedug wzoru czciowo zeskrobywano. W XVII wieku bezpotomnie zmar ostatni z rodu Krasickich. Posiado kilkakrotnie zmieniaa wacicieli, a pod koniec pierwszej potowy XIX stulecia trafia w rce Sapiehw. Im zawdzicza przywrcenie dawnej wietnoci. Niestety, w poowie XIX wieku budowl strawi ogromny poar, z ktrego ocalaa jedynie kaplica. Na przeomie XIX i XX wieku rezydencj odbudowano. Wikszo zamkw ma swoje duchy. W Krasiczynie od czasu do czasu w upalne lipcowe noce pojawia si Bielica - zjawa dziewczyny, ktra nie chcc wyj za niekochanego mczyzn, wyskoczya przez okno Wiey Zegarowej, wieczcej bram wjazdow.

Cztery rogi budowli zdobi cztery baszty: Boska. Papieska. Krlewska i Szlachecka, ktre s odzwierciedleniem porzdku spoecznego tamtych czasw. Szlacheck i Papiesk wieczy renesansowa attyka, na szczycie Krlewskiej widnieje sze wieyczek. Baszta Boska, nakryta kopul, penia funkcj zamkowej kaplicy.

KRUSZWICA
Mysia Wiea

ad wodami Gopa krluje majestatyczna sylwetka Mysiej Wiey. Jak gosi legenda, stoi tu ona od czasw, kiedy tworzyo si pastwo polskie. Wadz sprawowa wwczas ksi Popiel, ktry prowadzi bardzo hulaszczy tryb ycia wci urzdza biesiady i zabawy. Ba si jednak, e nienawidzcy go za rozrzutno moni kmiecie (wg innej wersji -stryjowie) pozbawi go wadzy, wic pewnego dnia na wydanej przez siebie uczcie poczstowa ich zatrutym miodem. Z cia zmarych wrzuconych do Gopa wylgo si tysice myszy, ktre zaatakoway Popiel. Przeraony ksi schroni si w wiey na wyspie, ale mae gryzonie znalazy go tam i

Kruszwicka kolegiata to jeden z najstarszych kociow w Polsce. Postawiono j ok. XI w. Legenda mwi. e budowa wityni nie spodobaa si mieszkajcemu w puszczy diabu. Czsto miota w jej stron kamienie, ale modlitwy wiernych chroniy mury przed zniszczeniem. Pewnej bezksiycowej nocy prbowa j zniszczy, mocno ni potrzsajc. Na szczcie przeszkodziy mu pierwsze pomienie wschodzcego soca. Za to na cianach kolegiaty do dzi pozostay siady diabelskich pazurw.

zjady. Przez wieki powstao wiele rnych wersji legendy o Popielu. Jego imi pojawia si ju w Kronice Galia Anonima. Kronikarz pisze jednak, ze ksi sprawowa wadz w pooonym niedaleko od Kruszwicy Gnienie. Wspominajc za o wiey, w ktrej schroni si w nikczemny m, wyranie zaznacza, i bya ona drewniana, a nie ceglana. rda historyczne podaj, e stojca na pwyspie Ostrw Rzpowski omioboczna wiea jest jedyn pozostaoci potnego zamku wzniesionego w XIV wieku przez krla Kazimierza Wielkiego. 300 lat pniej budowla zostaa spalona i zburzona przez wojska szwedzkie.

romaska kolegiata witych piotra i Pawa

Pwysep Ostrw Rzpowski, na ktrym stoi 32-metrcwa wiea, w czasach jej budowy by wysp. W cigu piciu wiekw wody Gopa obniyy si o kilka metrw, czc wysp ze staym ldem.

KRUSZYNIANY
meczet tatarski

Meczet w Kruszynianach to najstarsza witynia muzumaska w Polsce.

prcz pobliskich Bohonik Kruszyniany to jedyne miejsce w Polsce, gdzie znajduje si stary meczet tatarski. Drewniana budowla pochodzi z XVIII wieku i z zewntrz mona by j pomyli z wiejskim kocikiem, gdyby nie pksiyce na wieyczkach. Wntrze podzielone jest na dwie czci, gdy w wityni muzumaskiej kobiety i mczyni modl si osobno. Waciwe naboestwo odbywa si w czci przeznaczonej dla mczyzn. Tam te znajduje si mihrab - niedua wnka wskazujca kierunek Mekki. Po jej prawej stronie stoi mimbar niewielkie, zadaszone podwyszenie, z ktrego imam celebruje naboestwo i wygasza nauk. Podog meczetu wycielaj dywany (przed wejciem zdejmuje si obuwie), a na cianach widniej muhiry - ozdobnie wypisane wersety z Koranu. Tatarzy osiedlili si na Podlasiu na mocy przywileju nadanego przez Jana III Sobieskiego. Wedug legendy krl odwiedzi nawet Kruszyniany, by podzikowa pukownikowi Samuelowi Muizy Krzeczowskiemu, ktry ocali mu ycie w bitwie pod Parkanami (1683). Potomkowie pukownika jeszcze w XIX wieku pokazywali krzeso, na ktrym siedzia monarcha; obecnie mona ju tylko zobaczy stare lipy, rosnce na miejscu tego

historycznego spotkania. Z licznej jeszcze przed II wojn wiatow spoecznoci tatarskiej zostao w Kruszynianach i Bohonikach zaledwie kilka rodzin. Polscy Tatarzy zachowuj tylko niektre z rozbudowanych nakazw religijnych islamu, dbajc przede wszystkim o tradycyjn opraw takich uroczystoci, jak nadanie imienia niemowlciu, lub oraz pogrzeb. Na mizarze w Kruszynianach - jednym z niewielu cmentarzy tatarskich w naszym kraju - mona zobaczy najstarszy nagrobek muzumaski w Polsce, pochodzcy z 1704 loku. Zdobi go napisy w jzyku arabskim i polskim.

KRUTYNIA
najpikniejszy szlak rzeczny

ypywajca z jeziora Warpuny na Pojezierzu Mrgowskim Krutynia jest jedn z najbardziej malowniczych rzek w Polsce. Przepywajc przez Puszcz Pisk i Mazurski Park Krajobrazowy, mija synn leniczwk Pranie, w ktrej tworzy Konstanty Ildefons Gaczyski. Spyw rozpoczyna si w Sorkwitach, gdzie stoi zabytkowy. XV-wieczny koci ewangelicki. W grnym biegu rzeki trasa prowadzi przez Jezioro Lampackie. jezioro Lampasz i odcinek Krutyni zwany Sobiepank, a dalej przez Jezioro Krutyskie do Ukty. len ostatni fragment uwaany jest za najpikniejszy Czsto mona tu spotka flisakw przewocych turystw paskimi odziami. Po drodze warto zwiedzi rezerwat Krlewska Sosna z liczcym ponad 500 lat Dbem Karola Maka i rezerwat Zakrt z
Na terenach, przez ktre przepywa Krutynia. zachowaa si niemal dziewicza przyroda. Mona tu spotka m.in., liczne gatunki ptactwa wodnego oraz bielika czy orla przedniego. W ostatnich latach ornitolodzy protestuj przeciwko zorganizowanym spywom (W czasie sezonu Krutyni przepywa do 2 tys. kajakw dziennie!), ktre wypaszajc ptaki z gniazd, utrudniaj im wysiadywanie jaj.

W 1934 i. Melchior Wankowicz przepyn kajakiem fragment szlaku Krutyni. Swoje wraenia opisa w ksice Na Tropach Smtka, ktra jest piknym reportaem o Mazurach walczcych o prawo do zachowania jzyka i kultury polskiej.

pywajcymi wyspami. Nie zawadzi te wstpi do wsi Wojnowo, zaoonej w 1825 roku przez przeladowanych w Rosji filiponw (odam staroobrzdowcw), i obejrze drewnian cerkiew z lat 20. XX wieku. W Kadzidowie koo Ukty czynny jest Park Dzikich Zwierzt, w ktrym yj min. osie, ubry, rysie i wilki. Krutynia koczy swj bieg w Jeziorze Bedany.

KRZYTOPR
niesamowite ruiny

Przez setki lat mieszkacy okolicznych wiosek rozbierali pozostaoci zamku by zdoby materia budowlany. Mimo to ruiny wci poraaj ogromem.

iewielka wie Ujazd w Kieleckiem synie z pozostaoci najwikszego zamku, jaki kiedykolwiek wzniesiono w Polsce, a prawdopodobnie i w Europie. Jego nazwa Krzytopr - pochodzi od herbu wacicieli, rodu Ossoliskich (Topr), i krzya - znaku wiary i przywizania do Kocioa. Oba te symbole, powikszone do imponujcych rozmiarw, zdobi gwn bram wjazdow. Monumentalna rezydencja powstaa w latach 1627-1644 dla Krzysztofa

Opaliskiego, przypuszczalnie wedug projektu Wawrzyca Senesa. By moe w zwizku z barokow fascynacj czasem i przemijaniem stanowia swoiste nawizanie do kalendarza. Miaa tyle okien, ile jest dni w roku (czyli 365), liczb pokoi odpowiadajc liczbie tygodni (52). 12 sal (jak 12 miesicy) i cztery wiee (jak cztery pory roku). Fasad zdobio 80 wnk z portretami osb skoligaconych z Ossoliskimi. O penych przepychu wntrzach kryy legendy. Wedug nie potwierdzonych przekazw wykonany ze szka sufit sali balowej by jednoczenie dnem olbrzymiego akwarium, w ktrym pyway egzotyczne ryby, a w stajniach przed kadym koniem wisiao krysztaowe lustro i sta marmurowy b. Ta niesamowita budowla przetrwaa tylko 11 lat - zostaa cakowicie ogoocona podczas potopu" szwedzkiego, a ostatni mieszkacy opucili j w 1770 roku Surowe wyroki losu dotkny te tutejsz ga Ossoliskich. Fundator Krzytoporu zmar zaledwie w rok po zakoczeniu budowy, a jego syn Krzysztof Baldwin zgin na Podolu od tatarskiej strzay, nie pozostawiajc potomka. Podobno przy peni ksiyca mona spotka wrd ruin jego ducha w husarskiej zbroi.

KSI
najwikszy zamek lska

Eklektyczna budowla usytuowana jest na wzgrzu wrd piknych lasw. Spacerujc ciekami Ksiaskiego Parku Krajobrazowego, mona dotrze do wielu malowniczych zaktkw.

est trzecim co do wielkoci zamkiem w Polsce (po Malborku i Wawelu). Kilkakrotnie przebudowywany, nosi cechy rnych stylw. Zosta wzniesiony w latach 12881292 przez Bolka I, ksicia widnicko-jaworskiego, prawdopodobnie w miejscu starego grodu. Pniej wielokrotnie zmienia wacicieli, a w 1509 roku trafi w rce Hochbergw rodu osiadego w XIV wieku na ziemi jeleniogrskiej. W latach 1548-1555 dokonali oni gruntownej przebudowy zamku w stylu renesansowym, a w 1718 roku rozpoczli kolejn - w stylu barokowym. Prace trway z niewielkimi przerwami a do drugiej potowy XVIII wieku. Wwczas nadano budowli inny charakter - usunito stare fortyfikacje i zaoono wspaniale ogrody, powikszono gwny budynek, postawiono reprezentacyjne bramy wjazdowe. Swj rozmach i

dzisiejszy wygld Ksi zawdzicza przede wszystkim Janowi Henrykowi XV Hochbergowi. W 1891 roku uda si on do Anglii. Tam zakocha si w Marii Teresie Oliwii Cornwallis-West zwanej Daisy (Stokrotka) i wkrtce poj j za on. Swej ukochanej podarowa m.in. niezwyk palmiarni wzniesion w pobliskim Lubiechowie.

Nazwa Sali Maksymiliana pochodzi od jednego z imion hrabiego Konrada Ernesta Maksymiliana Hochberga - inicjatora powstania barakowej czci zamku. Niegdy przyjmowano tu wanych goci: arystokratw, politykw, artystw. Wntrze utrzymane jest w stylu baroku wiedeskiego, a przy jego ozdabianiu pracowao wielu wybitnych artystw. Uwag zwraca m.in. malowido na plafonie z 1732 r. autorstwa czeskiego malarza Schefflera. Balkoniki nad drzwiami prowadzcymi na korytarz suyy zamkowej kapeli, za te widoczne na cianach bocznych wychodziy z prywatnych komnat ksicych.

KWIATO
emkowska cerkiew w Beskidzie Niskim

Oto charakterystyczna sylwetka trjdzielnej cerkwi emkowskiej z amanym dachem krytym gontem- Wiea zostaa nadbudowana nad babicem (czyli krucht, przedsionkiem), drugi hem nakrywa naw gwn, trzeci - prezbiterium. Obecnie witynia suy katolikom.

o jedna z najpikniejszych drewnianych wity w Polsce i zarazem ciekawe wiadectwo przenikania si wpyww wschodu i zachodu na terenie naszego kraju. Do dzi trwaj spory, rwnie w gronie samych zainteresowanych, czy emkowie to osobny nard, czy tez grupa etniczna wewntrz narodu ukraiskiego, z ktrym jest najbliej spokrewniona jzykowo. Przypuszcza si, ze odrbna kultura emkw wyksztacia si podczas kolonizowania trudno dostpnego obszaru Beskidu Niskiego przez osadnikw rnego pochodzenia. Proces ten rozpocz si na wiksz skal dopiero w XVI wieku. Wtedy tez, jak wiadcz dokumenty, powstay na

tym terenie pierwsze cerkwie. W wyniku unii brzeskiej z 1596 roku, na mocy ktrej Koci prawosawny w Rzeczypospolitej uzna zwierzchno papiea, zachowujc dotychczasow wschodni liturgi, emkowie stali si grekokatolikami. Stworzyli wwczas wasny styl budownictwa cerkiewnego, niespotykany nigdzie indziej. czy on w harmonijny sposb elementy wschodnie z zachodnimi: do tradycyjnego podunego korpusu cerkwi dodawano zazwyczaj wie wzorowan na maopolskich kocikach i kryte gontem barokowe hemy. Cerkiew w Kwiatoniu (wg tradycji z 1700 r) stanowi jeden z najstarszych i wyjtkowo piknych przykadw tego rodzaju budowli. Takich klasycznych" wity emkowskich zachowao si bardzo niewiele, gdy II wojna wiatowa i akcja wysiedlecza przeprowadzona przez wadze komunistyczne w 1947 roku doprowadzia do rozproszenia tej spoecznoci i zniszczenia jej wielowiekowego dorobku. Podobne cerkwie zobaczy mona jeszcze w Tyliczu (1743), Switkowej Wielkiej (1757), Czarnej (1764) i kilku innych miejscowociach oraz w skansenach w Sanoku i Nowym Sczu. Te, ktre powstay pniej, maj bardziej uproszczon konstrukcj i czciej przypominaj cerkwie prawosawne.

LEAJSK
koci i klasztor oo. Bernardynw

stosunkowo niewielkim Leajsku znajduje si ponad 120 zabytkowych budowli oraz kirkut z grobem cadyka Elimelecha (1717-1787), do ktrego pielgrzymuj ydzi z caego wiata. Wyjtkow i w peni zasuon saw cieszy si zespl klasztorny oo. Bernardynw. Zakonnicy przybyli tu w roku 1608, a obecn bazylik wznieli w latach 1618-1628 w miejscu, gdzie stal niewielki drewniany kociek ze syncym askami wizerunkiem Matki Boskiej. Do wspaniaej barokowej wityni, do ktrej przeniesiono cudowny obraz, cile przylega klasztor zbudowany na planie czworoboku. Cao opasuje potny mur z trzema bastejami, dziki czemu zaoenie miao charakter obronny, podobnie jak inne fundacje bernardynw na kresach poudniowowschodnich, np. we Lwowie. Matk Bosk Leajsk wielk czci otaczali krl Wadysaw IV i hetman Stefan Czarniecki. Uwaano j za szczegln opiekunk rycerzy kresowych, do niej modlili si Polacy uprowadzeni w jasyr. W 1752 roku papie Benedykt XIV zezwoli na koronacj obrazu i osobicie powici korony. W bazylice znajduj si jedne z najstarszych i najcenniejszych na wiecie organw, Pochodz z koca XVII wieku, maj 75 gosw i 5894 piszczaki, z ktrych najwiksza, drewniana, liczy 12 metrw wysokoci. Dodano do nich nawet takie elementy, jak poruszajce si ptaszki, wydajce dwik podobny do wiergotu.

Monumentalny prospekt organowy oszaamia bogactwem zdobie. Figura w centralnej czci, z wzniesion rk. to Herkuules walczcy z Hydr symbol cnoty zmagajcej si z wystpkiem.

koci Bernardynw otoczony murem obronnym

prospekt organowy w bazylice w Leajsku

LICHE
sanktuarium maryjne

Licheska bazylika - o wymiarach: 120 m dugoci, 77 m szerokoci i 99 m wysokoci (planowana wysoko wiey: 128 m) - jest najwiksz katolick wityni w Polsce, sidm w Europie i dziesit na wiecie. Jej zocist kopu wida ju z odlegoci kilkunastu kilometrw.

1813 roku Tomasz Kossowski, polski onierz pochodzcy z okolic Lichenia, zosta ciko ranny w bitwie pod Lipskiem. Dogorywajc na polu walki, ujrza wietlist posta z orem na piersi, ktra obiecaa mu ocalenie ycia, proszc w zamian, aby w przyszoci odszuka jej wizerunek. Odnaleziony w 1836 roku w miejscowoci Lgota pod Czstochow niewielki obraz Tomasz umieci w drewnianej kapliczce w grbliskim lesie, dwa kilometry od Lichenia. Po mierci Kossowskiego zaopiekowa si nim ubogi pasterz Mikoaj Sikatka. Doznawszy w 1850 roku objawienia, zacz przestrzega miejscow ludno przed majc nadej zaraz. Epidemia cholery w 1852 roku sprawia, e obraz uznano za cudowny i przeniesiono do kaplicy cmentarnej, a dwa lata pniej do neogotyckiego kocioa w. Doroty w Licheniu. Po II wojnie wiatowej, kiedy parafi przejli ksia marianie, wzroso jej znaczenie jako sanktuarium maryjnego. Z inicjatywy ksidza Eugeniusza

Makulskiego, proboszcza i kustosza, powikszono teren przykocielny, poprowadzono alejki wiodce do licznych kaplic (m.in. Matki Boskiej Ostrobramskiej, Matki Boskiej Czstochowskiej), pomnikw i miejsc zadumy. Rwnie ksidzu Makulskiemu Lichen zawdzicza sw najwiksz budowl bazylik powstajc od 1994 roku. stanowic wotum narodu polskiego za dwa tysice lat chrzecijastwa.

LIDZBARK WARMISKI
biskupia rezydencja

W 1749 r. w bibliotece biskupiej na zamku w Lidzbarku odkryto bezcenny rkopis Galia Anonima - najstarszy kronik dziejw Polski.

Aurowe kruganki otaczajce dziedziniec zamku biskupw warmiskich uwaane s za arcydzieo sztuki gotyckiej na naszych ziemiach.

o obok Malborka jeden z najlepiej zachowanych zamkw gotyckich w Polsce. Zosta wzniesiony w drugiej potowe XIV wieku (1348-1400) na miejscu wczeniejszej budowli krzyackiej, na planie kwadratu, z wewntrznym dziedzicem. W podziemiach kryj si dwupoziomowe piwnice, cz nadziemna ma a cztery kondygnacje: tzw. przyziemie z pomieszczeniami gospodarczymi, pierwsze i drugie pitro o charakterze mieszkalnoreprezentacyjnym oraz poddasze z magazynami zboa i stanowiskami obronnymi. Znaczenie Lidzbarka wzroso ogromnie po zakoczeniu wojny trzynastoletniej, gdy na mocy drugiego pokoju toruskiego (1466) Warmia zostaa przyczona do Rzeczypospolitej. Biskupi warmiscy sprawowali rwnie wadz wieck, w zwizku z czym przysugiwa im tytu ksicy. Wielu z nich naleao do elity umysowej i kulturalnej kraju. W latach 1503-1510 przebywa tu jako sekretarz i lekarz swego wuja, biskupa ukasza Watzenrode. Mikoaj Kopernik. Prawie 30 lat spdzi na zamku lidzbarskim Ignacy Krasicki, ktry wiele swych utworw podpisywa kryptonimem XBW, czyli Ksi Biskup Warmiski. Swoj rezydencj otoczy przepiknym ogrodem, kolekcjonowa te dziea sztuki. W 1772 roku, po pierwszym rozbiorze, Warmi wczono do Prus. Dopiero w 1945 roku Lidzbark ponownie znalaz si w granicach Polski.

LUBI
opactwo Cystersw

zniesiony w poowie XII wieku na niewielkim wzgrzu w zakolu Odry klasztor zosta zniszczony w czasie wojen husyckich, pniej zdewastowali go Szwedzi, ktrzy te zrabowali skarbiec i wywieli bibliotek. Po wojnie trzydziestoletniej nastpi najwikszy, trwajcy ponad sto lat, okres wietnoci lubiskiego opactwa. Wtedy tez zburzono budynki klasztorne i dom opatw, zostawiajc jedynie stary koci, i w krtkim czasie postawiono olbrzymi budowl. Wielu artystw pracowao nad stworzeniem jej wspaniaego wystroju. Sklepienie jadalni do dzi zdobi freski Michaa Willmanna - najwybitniejszego wwczas malarza dziaajcego na
Najokazalsze z zachowanych wntrz to: biblioteka, jadalnia opata, letni refektarz oraz Sala Ksica, w ktrej dzi odbywaj si koncerty muzyczne.

W czasie kampanii Napoleona budynek opactwa wykorzystywany by jako szpital. Podczas II wojny wiatowej zamieniono go na fabryk sprztu wojennego. Pniej wiele cennych drewnianych otarzy posuyo onierzom rosyjskim za opa.

Sala Ksica

lsku. Rzebiarz Mateusz Steinl jest twrc gwnego otarza w kociele klasztornym, otarzy w obejciu, czci otarzy w nawach bocznych i kaplicy Ksicej. W jego warsztacie wykonano tez przepikne stalle, przypominajce ywy ogrd. Nad gowami siedzcych niezwyky baldachim tworzyy licie i kwiaty, wrd ktrych stay lub siedziay anioy, grajce na instrumentach dtych (od pnocy) oraz strunowych (od poudnia). Stalle rozebrano pod koniec II wojny wiatowej Pniej trafiy do Stycy koo Dblina, gdzie przystosowano" je do wntrza tamtejszego kocioa, tnc tu i wdzie i przybijajc gwodziami. Rwnie inne cenne elementy wyposaenia zostay rozproszone po caej Polsce. W samej Warszawie lubiskie ptna znajduj si w 13 kocioach.

AGW
zamek joannitw

Nad zamkiem krluje sylwetka wysokiej wiey -na dole kwadratowej, wyej cylindrycznej. Dawniej w jej podziemiach znajdowao si wiezienie. Rozciga si std przepikny widok na wody dwch jezior i domy agowa.

est jednym z pikniejszych zabytkw ziemi lubuskiej. Do XIV wieku w miejscu, gdzie obecnie znajduje si gotycko-barokowa budowla, stal obronna forteca. W 1347 roku waciciel agowa, margrabia brandenburski Ludwik, oddal go w zastaw za dugi. Wwczas posiado trafia w rce joannitw. Wzniesiony przez nich na wzgrzu usypanym na wskim przesmyku rozdzielajcym jeziora agowskie i Trzeniowskie zamek stal si siedzib komandora zakonu, ktry sprawowa piecz nad podlegymi mu ziemiami. Znajdujc si na terenie granicznym midzy Pomorzem. Brandenburgi. Wielkopolsk i lskiem, spenia wan funkcj obronn, chronic ziemie polskie przed naporem Marchii Brandenburskiej. Zbudowany na planie kwadratu, do dzi zachowa si w dobrym stanie. Nie zosta zniszczony nawet przez Szwedw, ktrzy zajli go w XVII wieku. wiadectwem dawnego wystroju jest ciekawa dekoracja w Sali Rycerskiej oraz

kominek z herbem zwierzchnika zakonu. Pono od 1820 roku w zamku pojawia si duch zmarego w XVI wieku komandora Andrzeja von Schliebena. Zjawa w otoczeniu pomykw ognia ukazuje si tylko wiosn i latem, jak dotd - jedynie mczyznom. Wiele mwiono tez niegdy o skarbach joannitw. Niektrzy uwaaj, ze cz bogactw zostaa zamurowana w podziemiach zamczyska...

ACUT
paac Lubomirskich i Potockich

W 1996 r. w acucie spotkali si prezydenci dziewiciu pastw Europy rodkowej. Kady z nich zasadzi w parku otaczajcym paac jedno drzewko.

kareta galowa z powozowni zamku w acucie

abytek najwyszej klasy, przycigajcy rzesze turystw, wci jest tu co podziwia. Warto rwnie z zagranicy. W pierwotnym drewnianym zamku zwrci uwag na Apartament nalecym do Pileckich kilkakrotnie goci krl Wadysaw Turecki w modnym pod koniec Jagieo, ktry w 1417 roku polubi ich jedyn crk, XVIII stulecia stylu orientalnym obejrze Gabinet temperamentn wdwk, Elbiet Granowsk. Pod koniec XVI oraz wyoony wieku majtek znalaz si w rkach osawionego warchoa i Zwierciadlany okrutnika, Stanisawa Stadnickiego, zwanego diabem acuckim". drewnian rokokow boazeri w Prowadzi on cige spory z ssiadami, m.in. z Opaliskimi. pastelowych kolorach. Skutkiem tej prywatnej wojny byo zburzenie zamku przez ukasza Opaliskiego. Podwign go z ruin nowy waciciel, jeden z najbogatszych magnatw, Stanisaw Lubomirski. Wzniesiona przez niego w latach 1629-1641 rezydencja typu palazzo in fortezza czya funkcje mieszkalne z W dawnych zabudowaniach gospodarczych mieci si najwiksze w Polsce obronnymi i bya jedn z Muzeum Powozw. Mona tam nawet zamwi sobie przejadk zabytkow nielicznych warowni, ktre zdoay obroni si przed karet. Szwedami. Najwiksze zmiany zaszy w acucie na przeomie XVIII i XIX wieku, kiedy najea on do Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej. Trwajca wiele lat przebudowa zaowocowaa powstaniem icie krlewskiej siedziby i chocia ostatni waciciel, przeraony nadcigajc w 1944 roku armi radzieck, wywiz na zachd 11 wagonw najcenniejszych dzie sztuki,

EBA
ruchome wydmy w Sowiskim Parku Narodowym

Na wydmach wystpuj rne ciekawe zjawiska typowe dla pusty, m.in. tzw. piewajce piaski. Przemieszczajce si pod wpywem wiatru drobinki wydaj odgosy do zudzenia przypominajce piew.

a Wybrzeu Sowiskim, pomidzy eb a Rowami, rozciga si wielokilometrowy pas piaszczystych wzgrz najwikszy obszar ruchomych wydm w Europie. I chocia powsta wskutek grabieczej dziaalnoci czowieka, zosta uznany przez UNESCO za wiatowy Rezerwat Biosfery. O sile wdrujcych piaskw przekonali si w XVIII wieku mieszkacy wsi czki. Ich osada zostaa cakowicie zasypana. Dzi szacuje si. e sunce na wschd i poudnie (zgodnie z kierunkiem wiatru) wydmy co roku pokonuj 10-12 metrw! W rezultacie zasypaniu ulega trzecie co do wielkoci jezioro w Polsce - ebsko. Zesp najwikszych ruchomych wydm to tzw. Biae Gry, z ktrych najwysza - cka Gra - osiga 45 metrw n.p.m. Std po horyzont ju tylko piaski - prawdziwa pustynia. Pooona nieopodal eba kadego lata rywalizuje z Ustk o miano letniej stolicy Polski.

Jej okolice byy zamieszkane juz pi tysicy lat temu, chocia osadnictwo rozwino si na tym terenie duo pniej. yli tutaj m.in. Sowianie pomorscy, zwani Sowicami, ktrzy, mimo e znajdowali si pord narodu niemieckiego na terenie Prus, zachowali odrbn kultur i gwar. We wsi Kluki mona oglda ich oryginalne zagrody z mnstwem starych narzdzi oraz przedmiotw codziennego uytku. Ruchome wydmy do zudzenia przypominaj pustyni. Std te wiele pomysw na wykorzystanie ich w filmie. Tu m.in. byy krcone zdjcia do Faraona oraz O dwch takich, co ukradli ksiyc.

Intensywna dziaalno czowieka (wyrb lasu) spowodowaa, e pozbawione naturalnej ochrony wydmy podday si wpywowi wiatru i rozpoczy wdrwk. Powolne, ale konsekwentne zasypywanie lasw oraz bagnisk to nieuchronny skutek tych procesw.

D
ulica Piotrkowska

Od Gajerowskiego Rynku a do Nawrot jest [ulic] fabryczn, od Nawrt do Nowego Rynku - handlow, a od Nowego, w d, do Starego Miasta tandeciarsko-ydowsk" - tak pisa o Piotrkowskiej w Ziemi obiecanej Wadysaw Reymont.

W dzkiej Alei Sawy urzdzonej w czci ul, Piotrkowskiej maj swoje gwiazdy reyserzy i aktorzy, min. Jerzy Hoffman. Agnieszka Holland i Andrzej Seweryn.

d nazywana jest miastem jednej ulicy. Przecinajca centrum czterokilometrowa arteria stanowi najduszy trakt handlowy w caej Europie. Tu mieciy si niegdy banki, fabryki i ekskluzywne sklepy, tu mieszkali najbardziej wpywowi i bogaci ludzie. Tutaj te rozegray si krwawo stumione przez wojska carskie walki podczas rewolucji 1905 roku. Ulica ma swj pocztek przy placu Wolnoci, na ktrym stoi klasycystyczny ratusz z 1827 roku oraz koci garnizonowy witego Ducha z koca XIX wieku. Przy Piotrkowskiej znajduj si 72 zabytkowe obiekty - fabryki, paacyki, kamienice mieszczaskie. Hilary Majewski, jeden z najwikszych dzkich architektw, projektowa synny paacyk Scheiblerw pod numerem 11. Dom bankowy pod numerem 29 projektu Gustawa Landaua-Gutentegera z kopu zdobion motywami rolinnymi i maskami to wspaniay przykad sztuki secesyjnej. Jednym z najpikniejszych budynkw odzi jest paacyk Juliusza Heinzla. w ktrym obecnie maj siedzib wadze miasta. We wzniesionej w 1835 roku w stylu klasycystycznym tzw. Biaej Fabryce miecia si pierwsza w Krlestwie Polskim mechaniczna przdzalnia i tkalnia. Dzi znajduje si tu Centralne Muzeum Wkiennictwa z bogatymi zbiorami tkanin oraz ekspozycj prezentujc dawne techniki tkackie.

MALBORK
zamek krzyacki

Zamek pooony jest nad Nogatem - szerok odnog Wisty. Widok z przeciwlegego brzegu dostarcza niezapomnianych wrae. Rwnie wspania panoram mona podziwia z przecinajcych Nogat mostw. Latem organizowane s rejsy po rzece.

onumentalna gotycka twierdza przyciga turystw z caego wiata. Nic dziwnego - jest najwikszym tego typu zabytkiem w Europie. W grudniu 1997 roku zostaa wpisana na List wiatowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO. Zespl zamkowy skada si z kilku czci, budowanych w rnych okresach. W latach 1276-1280 wzniesiono Zamek Konwentualny nazwany pniej Wysokim. Po 1309 roku. kiedy Malbork byt ju stolica pastwa zakonnego, zosta on przebudowany (szczeglnie istotnych zmian dokonano w latach 1330-1334). a wiele pomieszcze zmienio swoj pierwotn funkcj. W budowli na planie prostokta, z wieyczkami w naroach, znajdoway si min. sale klasztorne (dormitoria, refektarz, kapitularz), kaplica Najwitszej Marii Panny. a take skarbiec, gdzie teraz mona oglda niezwyk kolekcj bursztynw. W powstaym w pierwszej poowie XIV wieku na terenie dawnego przedzamcza obszernym Zamku rednim mieci si min. Wielki Refektarz - jedna z najwikszych reprezentacyjnych

sal w Europie, infirmeria dla chorych i starszych braci oraz wyrniajcy si nowatorstwem architektonicznym Paac Wielkiego Mistrza. Dzi we wschodnim skrzydle Zamku redniego znajduj si ekspozycje muzealne, min. zbiory ora i wystawa porcelany. Najwiksza cz malborskiej warowni przedzamcze zwane Zamkiem Niskim zostaa zaoona najpniej i miaa charakter gospodarczy. Obecnie czciowo odbudowane obiekty przeznaczone s na hotel.

MIERZEJA HELSKA
batycka kosa"

est chyba najbardziej charakterystycznym elementem na mapie Polski. W najwszym miejscu, niedaleko Kunicy, jej szeroko nie przekracza 200 metrw, podczas gdy dugo caej linii brzegowej wynosi a 74 kilometry. Zdarzao si. ze w czasie silnych sztormowych wiatrw wiejcych od Batyku woda przelewaa si przez pwysep. W ten sposb zosta zniszczony nasyp linii kolejowej. Mierzeja powstaa z poczenia kilku niewielkich wysepek, w wyniku nanoszenia piasku przez fale morskie i wiatr. Wedug legendy, dawno temu na jednej z wysp y samotnie boek zwany Jastrzebogiem. Okoliczni rybacy przypywali, aby skada mu dary. W kocu cz z nich osiedlia si na terenie dzisiejszej Jastarni. Badania naukowe wykazay, e miejscowo ta rzeczywicie bya zamieszkana ju dwa tysice lat temu, gdy wikszo osad pooonych na Pwyspie Helskim zostaa zaoona w redniowieczu. Mieszkacy pwyspu, ktry jeszcze na pocztku XX wieku mia nazw rodzaju eskiego Hela (zmieniono j dopiero w latach 20), byli korsarzami i budzili strach w caej Zatoce Gdaskiej.

Mierzeja Helska to jedyne miejsce w Polsce, gdzie wystpuj oprcz pnocnych take plae poudniowe, Pooone nad Zatok Puck przycigaj turystw cieplejsz i spokojniejsz wod. Pwysep ma jedn z najwikszych w kraju ilo dni sonecznych w toku.

Co raku 29 czerwca barwne flotylle rybackie pyn z Kunicy do Pucka na odpust witych Piotra i Pawa.

widok znad Kunicy w stron Rozewia

MORSKIE OKO
owiane legendami grskie jezioro

est jednym z najchtniej odwiedzanych miejsc w polskich Tatrach. Gromadzi tumy turystw, ktrzy zaczli tu przybywa ju na pocztku XIX wieku. Pooone w Dolinie Rybiego Potoku na wysokoci 1395 m n.p.m. w polodowcowym zagbieniu, od pnocnej strony zamknite jest waem morenowym, na ktrym stoi tzw. nowe. cho juz niemal stuletnie schronisko. Powszechnie uznawane za najwiksze tatrzaskie jezioro (34,5 ha lub - wg innych oblicze - 34,9 ha), ustpuje zdaniem niektrych Wielkiemu Stawowi w Dolinie Piciu Staww Polskich. Maksymalna gboko Morskiego Oka wynosi 50.8 metra. Woda ma barw zielon, a przezroczysto siga 11-14 metrw. Dziki temu atwo mona zauway yjce tu pstrgi. Zarybienie zbiornika - jedyny przypadek w naszych Tatrach - ma charakter naturalny. Niegdy zamieszkiway go rwnie ososie potokowe. By moe tumaczy to dawn nazw: Rybi Staw. Z obecn wie si legenda, ktra mwi, e jezioro ma podziemne poczenie z Adriatykiem. Pono fale wyrzucay dawniej szcztki zatopionych okrtw, a w gbinach yy wielkie morskie ryby.

Otoczenie Morskiego Oka jest obszarem niezwyke cennym przyrodniczo; rosn tu m.in. okazae limby, ktre ,mona zobaczy, wdrujc ciek wok jeziora.

NACZW
ulubione miejsce wypoczynku Bolesawa Prusa

W willi Pod Matk Bosk" mieszka przez 10 lat Bolesaw Pius, co upamitnia

udzie byliby o wiele lepsi, gdyby chocia raz w roku mogli przyjecha do Naczowa twierdzi pisarz, ktry przez 28 lat (od 1882 r.) spdza tu kade wakacje. Za jego czasw, w dwch ostatnich dekadach XIX i na pocztku XX wieku, uzdrowisko przezywao zoty okres. By wali tutaj m.in. Henryk Sienkiewicz, Ignacy Paderewski, Karol Szymanowski i Stefan eromski Do dzi Naczw zachowa urod kurortu w starym stylu i wci synie ze swego znakomitego mikroklimatu oraz leczniczych wd mineralnych. W paacu Maachowskich, otoczonym rozlegym, dobrze utrzymanym parkiem zdrojowym, mona na parterze obejrze dwa pokoje, w ktrych mieszka i pracowa Prus. lady autora Lalki znajdziemy tez w innych zaktkach, cho nie istnieje ju zbudowany specjalnie dla niego drewniany domek, ktrego dach pokryto mchem, aby pisarza nie rozpraszay uderzenia kropel deszczu. W 1890 roku w Naczowie pojawi si Stefan

Letnia pracownia eromskiego to pikny przykad stylu zakopiaskiego. Na przeomie wiekw w Naczowie wznoszono te wille w stylu szwajcarskim i woskim. Eklektyczna architektura nadaje miasteczku wyjtkowy urok.

eromski, skromny guwerner, dopiero marzcy o literackiej sawie. Tu pozna crk jednego z dyrektorw uzdrowiska, mod wdow Oktawi Rodkiewiczow. ktr wkrtce polubi. W 1905 roku za honorarium za powie Popioy zbudowa sobie letni pracowni, tzw. Chat. Jej wntrze przetrwao w me zmienionym stanie, gdy ju trzy lata po mierci pisarza, w 1928 roku, utworzono tu muzeum.

NIEBORW
dzieo piknych pa

Z harmonijn sylwetk paacu wietnie komponuje si regularny park, uwaany obok Wilanowa za najlepiej zachowane barokowe zaoenie ogrodowe w Polsce.

Ozdob Czerwonego Salonu jest portret Anny Orzelskiej, ukochanej nielubnej crki Augusta II. Anusi uwaano za najpikniejsz Polk doby baroku. Podobno wieczorami schodzi ona z obrazu i wdruje wraz ze swym pieskiem po paacu.

edna z nielicznych rezydencji magnackich w Polsce z zachowanymi w niemal nienaruszonym stanie wntrzami i bogatym wyposaeniem. Powstaa w latach 1694-1697 wedug projektu Tylmana z Gameren, spolszczonego Holendra, najwybitniejszego architekta XVII wieku dziaajcego w naszym kraju. Otoczony piknym ogrodem paac by siedzib wczesnego prymasa Polski, kardynaa Michaa Radziejowskiego. Jego portret mona zobaczy w bibliotece, gdzie znajduj si tez dwa olbrzymie weneckie globusy z XVII wieku i cenny ksigozbir. Gwna klatka schodowa wyoona jest prawie 10 tysicami XVIII-wiecznych kafli holenderskich, rcznie zdobionych, kady innym wzorem. Wrd dzie sztuki wyrnia si opiewana wierszem przez Konstantego Ildefonsa Gaczyskiego gowa Niobe, wykuta w biaym marmurze. Jest to rzymska kopia greckiego oryginau, podarowana przez caryc Katarzyn II ksinej Helenie Radziwiowej Ta synna z urody i zamiowa artystycznych dama, twrczyni Arkadii, powicia wiele czasu (i pienidzy) na upikszenie Nieborowa. Do Radziwiw paac nalea do 1945 roku, nastpnie zosta zamieniony na muzeum.

NIEDZICA
malowniczy zamek w Pieninach

znis go okoo 1330 roku wgierski rd Berzevicsych, tdy bowiem przebiegaa granica wgiersko-polska i wany szlak handlowy. W pierwszej poowie XVII wieku kolejny waciciel, Jerzy Horvth, przeksztaci gotyck budowl w renesansow rezydencj. 150 lat pniej do zamku zawitali niezwykli gocie - inkaska ksiniczka i jej may synek. Dlaczego przybyli wanie tutaj? Ot ostatni potomek wadajcego niegdy Niedzic rodu Berzevicsych, Sebastian, trafi do Peru, gdzie polubi crk wodza jednego z indiaskich plemion. Z tego zwizku narodzia si Umina, ktra wysza za m za ksicia ze staroytnego rodu Inkw. Po upadku krwawego powstania przeciwko Hiszpanom w 1782 roku caa rodzina schronia si w Europie, jednak m Uminy zosta zamordowany w Wenecji. Sebastian, lkajc si o ycie crki i wnuka, przywiz ich do Niedzicy. Ale i tu dosiga ich rka mordercy. Pewnego wieczoru Umina zostaa zasztyletowana na dziedzicu zamku. Jej synka adoptowali krewni, nadajc mu nazwisko Benesz. W 1946 roku jego praprawnuk, Andrzej Benesz, kierujc si wskazwkami z rodowych dokumentw, odnalaz pod schodami wiodcymi do zamku tub z pkiem rzemykw z wzekami i doczepionymi do nich trzema zotymi blaszkami, na ktrych wyryte byty sowa: Titicaca (jezioro w Peru), Vigo (miasto w Hiszpanii) i Dunajecz (przez cale wieki zamek w Niedzicy zwano Dunajcem) Chocia kipu (pisma wzekowego) nie udao si odczyta, poszukiwacze przygd wierz, e wanie tutaj Inkowie ukryli cz swych legendarnych zotych skarbw.

Zamek w Niedzicy jest jednym z najcenniejszych zabytkw architektury obronnej w Polsce.

NOWY WINICZ
zamek, ktry goci krlw

a jednym ze wzgrz otaczajcych miasteczko Nowy Winicz mony rd Kmitw wznis niegdy drewniany grdek, w XIV wieku przebudowany na gotycki zamek. Za czasw ostatniego przedstawiciela rodu, Piotra Kmity, wojewody krakowskiego i marszaka wielkiego koronnego, wspaniaoci niewiele ustpowa on Wawelowi. Jego wyposaenie wiadczyo o bogactwie i zmyle artystycznym waciciela. Kmitowie posiadali bogat bibliotek, a w ich rezydencji gocio wielu pisarzy i uczonych (m.in. poeta Klemens Janicki oraz historyk Marcin Bielski), a take pary krlewskie: Zygmunt Stary i Bona Sforza oraz Zygmunt August i Barbara Radziwiwna. Jak gosi legenda, na uczcie wydanej w Nowym Winiczu przez Piotra Kmit otruto Barbar, nielubian synow Bony. Po bezpotomnej mierci marszaka zamek zosta sprzedany LubomirWyruszajc w 1621 r. na wojn, Stanisaw Lubomirski przysig, e jeeli wrci jako zwycizca, na wzgrzu lecym nieopodal zamku wzniesie koci ku czci Chrystusa Salwatora, a przy nim klasztor. Sowa dotrzyma. Dzi w dawnym barokowym klasztorze Karmelitw Bosych mieci si wiezienie.

dawny klasztor Karmelitw Bosych

skim. Z inicjatywy Sebastiana Lubomirskiego dokonano przebudowy w stylu barokowym. Dodano jedno pitro oraz pit baszt, budowl otoczono tarasem. Siedziba rodu miaa sto sal, a wszystkie framugi drzwi, okien i kominkw wyrzebiono w marmurze. Do wykonania drzwi posuyy drogocenne gatunki drewna, z ktrych take uoono rnokolorowe posadzki, za wikszo okien wypeniy wielobarwne witrae. W paacowej galerii wisiay obrazy Rafaela. Tycjana i Drera. Mimo doskonaego systemu obronnego (fortyfikacje, dobrze rozwinity system waw, strzelnice dla dzia) w XVII wieku zamek zosta zajty i ograbiony przez Szwedw. Nigdy ju nie odzyska w peni swej dawnej wietnoci. Do jego zniszczenia przyczynio si rwnie kilka poarw. Jeden z nich strawi nawet wiksz cz miasteczka.

OBLGOREK
Muzeum Henryka Sienkiewicza

Paacyk w Oblgorku - niegdy wasno Henryka Sienkiewicza, dzi powicone mu muzeum.

grabny paacyk w pobliu Kielc spoeczestwo polskie ofiarowao wielkiemu pisarzowi z okazji jubileuszu 25-lecia pracy twrczej. Akt wasnoci wrczono mu 22 grudnia 1900 roku na ratuszu w Warszawie, po uroczystej mszy w kociele witego Krzya. Ponadto jubilat otrzyma 60 sztuk byda, sze koni. maszyny i narzdzia rolnicze. Z pocztku nie by tym wszystkim zachwycony. Zajty pisaniem, czsto przebywajc za granic, nie mia czasu, by oddawa si urokom ziemiaskiego ycia i zarzdza majtkiem. Dopiero gdy jego trzecia ona, polubiona w 1904 roku Maria z Babskich, energicznie zaja si urzdzaniem paacyku, zacz przyjeda tutaj na letnie wakacje.

W 1968 roku w Oblgorku otwarto muzeum autora Trylogii - najbogatsze i najobszerniejsze z kilku innych mu powiconych (m.in. w dworku w Woli Okrzejskiej na Podlasiu, gdzie si urodzi, i w Poznaniu). W starannie odtworzonych wntrzach eksponowane s autentyczne meble i pamitki po pisarzu, czciowo przeniesione z jego warszawskiego mieszkania. Moemy tu zobaOto biurko Henryka Sienkiewicza z jego gabinetu w Oblgorku. Przy nim powstao m.in. W pustyni i w puszczy m.in. zaczy. ciany pokoju zdobi kolekcja broni i trofea myliwdziwiajce nieskie, gdy polowanie naleao do ulubionych rozrywek wielkimi rozmiapisarza rami dbowe ko, w ktrym sypia, i podrny sepet (skrzynk do przechowywania cennych drobiazgw) inkrustowany koci soniow. Muzeum posiada take wspaniay zbir rkopisw (130 pozycji) naszego pierwszego noblisty.

OGRODZIENIEC
ruiny najwikszego zamku na Szlaku Orlich Gniazd

Najbardziej imponujcym fragmentem zamkowych ruin jest Baszta Kredencerska, z ktrej roztacza si wspaniay widok na okolic.

ikszo warowni na wapiennych wzgrzach cigncych si od Krakowa do Czstochowy powstaa za panowania Kazimierza Wielkiego, by strzec poudniowej granicy. Ogrodzieniec by pooony najwyej (504 m n.p.m.), w miejscu o naturalnych walorach obronnych. Sposb, w jaki dawni architekci wkomponowali wielk kamienn budowl w fantastyczny jurajski krajobraz, do dzi budzi podziw. W 1523 roku zamek, ktry utraci swoje znaczenie strategiczne, naby jeden z najbogatszych ludzi w Polsce - Jan Boner, bankier Zygmunta Starego i upnik krakowski. rdem jego gigantycznych dochodw bya przede wszystkim kopalnia soli w Wieliczce. Spadkobierc Jana zosta jego bratanek, Seweryn Boner. ktry w latach 1530-1545 przeksztaci Ogrodzieniec w pen przepychu rezydencj. Wedug wspczesnych dorwnywaa ona smakiem i bogactwem Wawelowi, a moe nawet go przewyszaa. Niestety, podczas potopu" zostaa zdobyta i ograbiona przez Szwedw. Nigdy juz nie odzyskaa dawnego blasku. Groba zawalenia stropw zmusia w 1810 roku ostatni rezydentk do opuszczenia zamczyska. Od 1974 roku malownicze ruiny s czciowo dostpne dla

zwiedzajcych. Rozlegle przedgrodzie otacza kamienny mur obronny, w ktrego naronikach wznosz si ogromne ostace. Do wiey bramnej wiedzie most przerzucony nad fos (dzi pozbawion wody). Dziki prowadzonym przez wiele lat pracom archeologicznym i konserwatorskim wiadomo do dokadnie, jak wyglda Ogrodzie-nie w latach swej wietnoci. Tzw. zamek wysoki mia trzy kondygnacje, z ktrych zachowaa si tylko najnisza. W przyziemiu odkryto unikatowy system chodni grawitacyjnych, sucych jako magazyn ywnoci.

OPINOGRA
Muzeum Romantyzmu
d poowy XVII wieku Opinogra bya siedzib rodu Krasiskich. Rozkwit zawdziczaa ambitnemu generaowi napoleoskiemu, a potem lojalnemu sudze Rosji - Wincentemu. On to rozpocz w 1828 toku budow neogotyckiego zameczku, ktry nastpnie ofiarowa swemu jedynemu synowi, poecie Zygmuntowi, w dniu jego lubu z Eliz Branick w sierpniu 1843 roku. Rne drobiazgi zwizane z autorem Nie-Boskiej komedii i jego bliskimi, np. zabytkowe fotografie, mona zobaczy w otwartym w 1961 roku Muzeum Romantyzmu. Ekspozycja obejmuje rwnie cenne pamitki napoleoskie, w tym tzw. teczk Napoleona, podarowan mu przez on Jzefin i ozdobion inicjaami J i N, a utracon przez niego podczas bitwy pod Berezyn. Znamienny dla polskiego romantyzmu kult cesarza Francuzw znalaz tez wyraz w malarstwie. Warto zwrci uwag na Somosierr Januarego Suchodolskiego - jest to kopia dziea zamwionego w Paryu przez generaa Wincentego, ktry kaza si na nim przedstawi na czele szwoleerw, chocia w rzeczywistoci nie bra udziau w synnej szarzy. W pobliskim kociele znajduje si wykuty z biaego marmuru grobowiec Marii z Radziwiw Krasiskiej, matki poety, zmarej bardzo modo na grulic. U boku lecej postaci klczy maty chopczyk, w ktrym moemy domyla si zaledwie 10-letniego wwczas Zygmunta. Po latach i jego prochy, sprowadzone z Parya, spoczy w tej wityni.

Wok zameczku rozciga si malowniczy park. Do dzi stoi w nim kamienny st. przy ktrym podobno poeta lubi przesiadywa, oraz neogotycka aweczka mioci" wystawiona przez Amelie Zausk, jego pierwsz ukochan.

nagrobek Marii Krasiskiej

PELPLIN
katedra Najwitszej Marii Panny

W Muzeum Diecezjalnym w Pelplinie wrd wielu cennych inkunabuw znajduje si jedyny w Polsce (jeden z 45 zachowanych do dzi) egzemplarz dwutomowej Biblii Gutenberga z 1453 r. Wywieziony podczas wojny do Kanady, powrci do kraju wraz ze skarbami wawelskimi w 1959 r.

ej pocztki sigaj najprawdopodobniej przeomu XIII i XIV wieku. Wwczas cystersi, ktrzy w 1276 roku otrzymali wie Pelplin od ksicia pomorskiego Mciwoja II, przystpili do budowy monumentalnej bazyliki. Wznoszono j do polowy XV wieku, cho najpniejsze sklepienia nawy poprzecznej pochodz z potowy nastpnego stulecia. W 1823 roku decyzj rzdu pruskiego (od 1772 r. miejscowo znajdowaa si w zaborze pruskim) opactwo cysterskie ulego kasacie. Rok pniej Pelplin zosta stolic powikszonej wanie diecezji chemiskiej i w ten sposb witynia stal si katedr. Jedynym elementem pierwotnego, pnogotyckiego wystroju s stalle powstae w latach 1450-1463. Niektre z umieszczonych na nich formu ikonograficznych nale do rzadkoci, np. przedstawienie Ducha witego w postaci modzieca trzymajcego gobic czy scena ukrzyowania, w ktrej Chrystusa przybijaj do krzya niewiasty symbolizujce cnoty. W pelpliskiej katedrze warto zwrci te uwag na wiele pniejszych zabytkw, m.in. najwikszy w tej czci Europy XVII-wieczny otarz gwny z obrazami dziaajcego na Pomorzu wybitnego malarza Hermana Hana, oryginaln, wspart na gowie Samsona rozdzierajcego paszcz lwa, barokow ambon oraz umieszczone w transepcie organy.

PIESKOWA SKAA
est jedn z najpikniejszych budowli renesansowych w Polsce. Pierwotna warownia gotycka stana w tym miejscu prawdopodobnie za panowania Kazimierza Wielkiego. W 1377 roku Ludwik Wgierski oddal j rycerzowi Piotrowi Szafracowi. Bya to rekompensata za zranienie i zniewaenie go przez onierza z orszaku krla. Wedug Dugosza pierwszy waciciel Pieskowej Skaty para si alchemi i czarn magi owe tajemnicze eksperymenty przeprowadza wanie w swej nowej siedzibie. W XVI wieku Hieronim Szafraniec, sekretarz Zygmunta I Starego, i jego stryjeczny brat Stanisaw przebudowali zamek, czynic ze wspania renesansow rezydencj, ktr porwnywano z Wawelem. W czasie potopu" zostaa ona z niewiadomych powodw poddana Szwedom i doszcztnie ogoocona. Kolejni waciciele pieczoowicie odnawiali Pieskow Ska, ale los nie by dla nie] askawy. Kilkakrotnie niszczyy j wielkie poary (m.in. w 1863 r. podczas walk powstaczego oddziau Mariana Langiewicza), a w 1853 roku osuna si cz skay, grzebic wysunit wie, zwan Dorotk. Pod koniec XIX wieku ruinom grozia rozbirka. Wwczas z inicjatyw odbudowy wystpi znany pisarz Adolf Dygasiski Dziki powoanej przez niego spce akcyjnej uratowano zamek i przeznaczono na pensjonat, ktry istnia do 1939 roku. Po wojnie Pieskow Ska zajli si konserwatorzy zabytkw, W wyniku wieloletnich prac (1948-1965) przy wrcono jej renesansowy charakter: Dzi mieci si tu muzeum - Oddzia Pastwowych Zbiorw Sztuki na Wawelu.

zamek zawieszony nad dolin Prdnika

Niedostpne skalne urwiska bronice z trzech stron dostpu do zamku maj ponad 20 m wysokoci.

PRZEOM DUNAJCA
najpikniejszy przeom rzeczny w Europie

Wierzchoek Okrglicy (982 m n.p.m.), najwyszej spord turni szczytowych Trzech Koron. wznosi si 522 m ponad wodami Dunajca. Z Sokolicy (747 m n.p.m.) roztacza si niezapomniany widok na przeom Dunajca.

rzepywajca przez Pieniny rzeka tworzy w okolicach Sromowcw i Szczawnicy niezwykle malownicz, wsk dolin o stromych, w wikszoci zalesionych zboczach, z ktrych wyrastaj strzeliste wapienne turnie. Ju w latach 30 XIX wieku organizowano spywy przeomem Dunajca. Widoki s tak przycigajce, ze szczawniccy gocie zwykli si na ten spacer w wikszym towarzystwie wybiera. Z rana wypywa ze Sromowcw, wioski przylegej Czorsztynowi, flotylla z 10-15 odzi zoona. Trzeba odzie po dwie z sob czy, poniewa z pni wierkowych wydubane, atwo s wywrotne. Towarzystwo poprzedza powszechnie muzyka na oddzielnej odzi, na drugiej za artyleria strzelajca z modzierzy w miejscach, gdzie si echo odbija" pisa w 1848 roku Ludwik Zejszner. Rwnie dzi spyw przeomem Dunajca stanowi wielk atrakcj, przycigajc turystw z caego wiata. Na odcinku 15 kilometrw (dla chtnych jeszcze dodatkowo 3,5 km) od Ktw do Szczawnicy lub dalej, do Krocienka, mona podziwia przepikny, cigle zmieniajcy si pieniski krajobraz Kierujcy tratwami (zbudowanymi z poczonych poprzeczn spink i powizanych powrozami piciu czen) flisacy umilaj podr legendami dotyczcymi regionu Zanurzajc spryszki - erdki dugoci 3,5 metra - w wodach Dunajca, opowiadaj min. o ucieczce Janosika przed andarmami i pokazuj miejsce, w ktrym synny zbjnik przeskoczy rzek. Na lewobrzenym cyplu wida nawet lady jego kierpcw odcinite w kamieniu...

Trzy Korony

PRZYLDEK ROZEWIE
znanym pod nazw Rosenhoupt (wg innych rde: Rosehaupt) punkcie juz w zamierzchych czasach zapalano ogie majcy uatwi rybakom orientacj w trakcie pooww na Batyku. Pod koniec XVII wieku staa tutaj latarnia, zaznaczona na szwedzkich mapach z tego okresu Niestety, po rozbiorach Polski na pruskim wybrzeu nie palio si adne wiato nawigacyjne. Rozbyso ono ponownie dopiero wtedy, gdy tuz przy Rozewiu doszo do kilku katastrof morskich (np. podczas sztormu w 1807 r. rozbio si tu 14 francuskich statkw). Ale poniewa stara latarnia nie speniaa ju swojej funkcji, w poowie XIX wieku wzniesiono now, wysok na 21 metrw, z 15 nowoczesnymi lampami Arganda. W czasie modernizacji pod koniec XIX stulecia budowl wyposaono w specjalistyczny aparat Fresnela, ustanowiono te trzyosobow zaog.

najdalej na pnoc wysunity punkt w Polsce

Latarnia morska na przyldku Rozewie posiada najnowoczeniejsza aparatur skadajc si z dwch paneli po 20 reflektorw kady. Zasig jej wiata wynosi 26 mil morskich, to jest ok. 48 km. W czasie mgy nawigacj uatwia specjalny buczek mgowy. tzw. nautofon, nadajcy alfabetem Morsea litera R" (jak Roewie). Latarni na Rozewiu rozsawi Stefan eromski, ktrego imi dzi ona nosi. Wedle tradycji pisarz przebywa tu w latach 1920-1924 podczas pisania powieci Wiatr od morza. Jego izb mona oglda tu obok utworzonego w 19631. Muzeum Latarnictwa.

Kiedy w Czopinie koo eby wybudowano podobn latarni, aby odrni jej wiato od znajdujcej si na Rozewiu, okoo 200 metrw na zachd od istniejcej wzniesiono drug. Pniej te starsz unowoczeniono i podwyszajc prawie o 13 metrw, ustalono jako gwne wiato nawigacyjne dla tego regionu. Zesp dwch latarni (z tego jednej czynnej do dzi) stojcych na rozewskim cyplu chroni obecnie przed dziaaniem morza duga na 800 metrw betonowa opaska.

latarnia morska na Rozewiu

PSZCZYNA
paac Hochbergw

W pszczyskim paacu gociy koronowane gowy, dyplomaci i inni wielcy ludzie swoich czasw, min. Georg Philipp Telamann. synny niemiecki kompozytor, wspczesny Janowi Sebastianowi Bachowi. Najwiksze wraenie w paacu robi Sala Lustrzana (niegdy jadalnia), jedno z najlepiej zachowanych w Polsce XIXwiecznych wntrz. Sw nazw zawdzicza dwom ogromnym lustrom, zajmujcym w sumie powierzchnie prawie 30 m2.

ste lasy wok Pszczyny, bogate w jelenie i ubry, byy znakomitym miejscem na polowania. Upodobali je sobie piastowscy ksita i w XI lub XII wieku postawili tu warowny zamek. W kolejnych wiekach ziemia pszczyska przechodzia z rk do rk. W XVI stuleciu jej wacicielem sta si biskup wrocawski Baltazar Promnitz. Jego spadkobiercy kilkakrotnie przebudowywali zamek, ktry w poowie XVIII wieku ostatecznie straci charakter obronny i stal si wytworn rezydencj. W 1846 roku majtek przejli Hochbergowie, jedna z najbogatszych w Europie rodzin magnackich z tytuem ksicym. Za ich czasw, w latach 60. XIX wieku, dokonano ostatniej przebudowy, tym razem w stylu neobarokowym. Pracami kierowa francuski architekt Aleksander Destailleur. ktry tez zaprojektowa westybul i paradne schody, wzorowane na wersalskich. Wiody one ku szklanym drzwiom prowadzcym do sklepionej sieni wyoonej kostk z dbowego drewna. Dzi nad schodami wisi gobelin otrzymany przez jednego z wacicieli zamku od carycy Katarzyny II. W paacowych wntrzach sporo jest myliwskich trofew z organizowanych przez Hochbergw polowa, na ktrych czsto bywali monarchowie. By uatrakcyjni im t rozrywk, w 1865 roku sprowadzono do pszczyskich lasw ubry. Do dzi w Jankowicach pod Pszczyn yje w specjalnym rezerwacie stado tych zwierzt.

PUSTYNIA BDOWSKA
polska Sahara

W czasie II wojny wiatowej niemieckie oddziay Afrikakorps przed wyruszeniem do walki w Afryce wiczyy na Pustyni Bdowskiej. Rwnie po wojnie cz tego terenu bya uytkowana jako poligon.

ej wielko (dugo ok. 8 km, szeroko 3-4 km) nie jest moe imponujca, ale to jedyny w Europie obszar o charakterze pustynnym. Jeszcze nie tak dawno wystpoway tutaj takie zjawiska, jak burza piaskowa i fatamorgana. Niestety, ekspansja rolinnoci, w tym gatunkw sztucznie wprowadzonych przez czowieka, np. wierzby kaspijskiej, doprowadzia do powanych zmian. Jeli wic kto ma ochot zobaczy polsk pustyni, powinien si pospieszy, zanim ona zupenie zaronie. Skd wzio si 2,5 miliarda metrw szeciennych piasku w pobliu Olkusza? Legenda gosi, e diabe, nie mogc znie myli, ze okoliczni mieszkacy bogac si na wydobyciu srebra, postanowi zasypa tutejsze kopalnie. Wzi wielki wr, napeni go piaskiem i unis si w powie-

trze. Po drodze jednak zawadzi o wie kocioa w Kluczach i zawarto worka wysypaa si na ziemi... W rzeczywistoci piaszczyste osady zostay naniesione przez wody topniejcego lodowca.

Mimo trudnych warunkw niektre roliny, m.in. typowa dla nadmorskich wydm trawy, skutecznie opanowuj pustyni.

PUSZCZA BIAOWIESKA
krlestwo ubra

Jeli komu nie uda si zobaczy ubra NA wolnoci, moe mu si dokadnie przyjrze w Rezerwacie Pokazowym Zwierzt Puszczaskich niedaleko Biaowiey.

o ostatni pierwotny las nizinny na naszym kontynencie naturalny charakter zachowa m.in. dziki temu, ze stanowi teren owiecki polskich wadcw i nie by zbyt intensywnie eksploatowany. W 1921 roku niewielki fragment puszczy objto cis ochron, a 11 lat pniej utworzono rezerwat, ktry sta si zalkiem powoanego w 1947 roku parku narodowego. Na jego obszarze ronie kilka tysicy drzew o rozmiarach niespotykanych w innych czciach Polski, w tym 2500 okazw uznanych za pomniki przyrody. Do najpikniejszych fragmentw drzewostanu nale grdy, czyli lasy dbowo-grabowe z domieszk lipy i klonu. Wiosn rozkwitaj w nich cale kobierce biaych zawilcw, niebieskich przylaszczek i tych ziarnoponw. Rwnie wiat zwierzcy puszczy jest bardzo bogaty. Wystpuje tu ogromna liczba gatunkw
W 1979 i. Puszcza Biaowieska - jako jedyny obiekt przyrodniczy w Polsce - zostaa wpisana przez UNESCO na List wiatowego Dziedzictwa Ludzkoci.

objtych ochron, w tym wiele zagroonych wyginiciem, jak np. malekie ptaki: wistunka zielonawa i wodniczka. Zrozumiale zainteresowanie budz ubry, ktrych ocalenie i przy naturalnemu rodowisku uwaa si za jeden z najwikszych sukcesw ochrony przyrody w skali wiatowej. Chocia ostatnie zwierz yjce na swobodzie zostao zabite w 1919 roku, w wyniku umiejtnej hodowli osobnikw z ogrodw zoologicznych i zwierzycw udao si odbudowa niewielkie stado. Pierwszego ubra wypuszczono na wolno wanie w Puszczy Biaowieskiej w 1952 roku. Dzi yje ich tu okoo 300.

RADZY PODLASKI
rokokowe cacko

Wyjtkow urod i wdzikiem odznacza si rokokowa oraneria. Wieczy j dynamiczna kompozycja rzebiarska - rydwan Apollina zaprzony w trzy rumaki.

iegdy jedna z najpikniejszych pnobarokowych rezydencji w Polsce, z powodu tragicznych zniszcze wojennych jest dzi mniej znana, ni zasugiwaaby na to ze wzgldu na swoj klas artystyczn. Niestety, w 1944 toku zostaa podpalona przez wycofujcych si Niemcw. Z wykwintnych wntrz nic nie pozostao - zrekonstruowano jedynie fantazyjn klatk schodow. W odbudowanych w latach 50. i 60. murach maj swoj siedzib rne urzdy. Paac wzniesiono w 1686 roku wedug projektu Augustyna Locciego, twrcy Wilanowa. W latach 1750-1759 przebudowa go znany architekt warszawski, Jakub Fontana, dla Eustachego Potockiego, ktry pragn dorwna rozmachem Janowi Klemensowi Branickiemu, wacicielowi nieodlegego Wersalu Podlaskiego" w Biaymstoku. Budowl w ksztacie podkowy zdobi niezwykle bogata dekoracja rzebiarska: rozwichrzone kartusze herbowe, pnce si roliny, trofea wojenne, putta... W skrzydach bocznych otaczajcych rozlegy dziedziniec mieszcz si dwie naprzeciwlege bramy z wyniosymi wieami. Na hemie jednej z nich wida Pilaw, herb Potockich, a na drugiej Jelenia - herb ony Eustachego, Marii z Ktskich. Efektown ozdob bram s rzeby przedstawiajce cztery prace Herkulesa. Mityczny bohater walczy z lwem, Hydr, bykiem kreteskim i smokiem. W zabytkowym parku z malownicz sadzawk ronie wiele starych drzew. S wrd nich pomnikowe, liczce ponad 300 lat modrzewie.

oraneria w Radzyniu Podlaskim

paac Potockich

ROGALIN
paac wrd dbw

Geometryczny park francuski na tyach paacu, jeden z najlepiej zachowanych w Polsce, pynnie przechodzi w angielski park krajobrazowy obejmujcy nadwarciaskie ki z najwikszym w Europie skupiskiem starych dbw.

zniesiony w latach 1768-1776 dla twrcy potgi rodu Raczyskich, Kazimierza, czy cechy stylu barokowego i klasycystycznego. Ostatni etap prac, w ktrym brali udzia ulubieni architekci krla Stanisawa Augusta: Dominik Merlini i Jan Chrystian Kamsetzer. zakoczono w roku 1815. Powstaa niemal monarsza rezydencja, zaliczana do najwspanialszych w Wielkopolsce. Wnuk Kazimierza, Edward Raczyski, fundator istniejcej do dzi biblioteki publicznej w Poznaniu, by jednym z najbardziej zasuonych Wielkopolan XIX wieku. Zainteresowania kulturalne dziadka kontynuowa jego imiennik, Edward Aleksander, ktremu zawdziczamy powstanie niezwykle cennej kolekcji obrazw. Eksponowa j w specjalnie wybudowanym w tym celu w 1910 roku przeszklonym pawilonie w ogrodzie. Mimo strat poniesionych w czasie II wojny wiatowej (z 500 dzie zbir zma-

la do ok. 300) moemy dzi podziwia m.in. ptna Malczewskiego i Wyspiaskiego. Ostatnim wacicielem Rogalina by Edward Raczyski (18911993), wybitny polityk i dyplomata, w latach 1934-1945 ambasador RP w Londynie, a pniej ostatni prezydent rzdu emigracyjnego. W 1991 roku, w setn rocznic urodzin, przekaza cay swj majtek w formie fundacji narodowi.
Niegdy uwaano, e najstarsze z rogaliskich dbw pamitaj czasy Mieszka. Najnowsze badania wykazay, e ich wieli waha si miedzy 550 a 600 lat.

dby rogaliskie: Lech, Czech i Rus

RYDZYNA
rezydencja Leszczyskich i Sukowskich

Po odzyskaniu przez Polsk niepodlegoci w 1918 r. Sukowscy przekazali majtek pastwu. W tatach 20 w paacu miecio si elitarne gimnazjum. Hitlerowcy urzdzili tu orodek wychowawczy Hitlerjugend.

ierwsz warowni wznis w tym miejscu w XIV wieku Jan z Czerniny Na przeomie XVII i XVIII stulecia stana tu siedziba rodu Leszczyskich, a budow prowadzi m.in. znany woski architekt Pompeo Ferrari. Zamek przeksztacono w obszern, reprezentacyjn rezydencj magnack stojc na sztucznym wzniesieniu i otoczon fos, z oficynami, ujedalni, stajni, wozowni, oraneri i strzelnic. W 1738 roku Rydzyna przesza w rce Sukowskich, ktrzy dokonali kolejnej przebudowy. Pracami kierowa Karol Marcin Frantz, on te wytyczy barokowy urbanistyczny ukad miasta zachowany - jako jeden z nielicznych w Europie - niemal bez zmian do dzi. Wysoko ceniony malarz lski Jerzy Neunbertz wykona wspaniay plafon zdobicy dwukondygnacyjn Sal Balow. Ogrd urzdzono w modnym wwczas stylu angielskim. Zmiany, jakie zaszy w rezydencji przez wieki, nie odstraszyy rydzyskiego ducha - damy w bieli, ktra w nocy z 1 na 2 listopada odbywa spacer przez zamek do kaplicy, gdzie daremnie czeka na rozgrzeszenie za popenione zbrodnie.

Z bogatego niegdy wystroju nie zachowao si nic to, co przetrwao wojn, spono podczas poaru wznieconego przez czerwonoarmistw w 1945 r. Fantazyjne dekoracje w Sali Morskiej, ktre moemy dzi oglda, to efekt rekonstrukcji przeprowadzonej w latach 1972-1982 na podstawie zachowanych fragmentw, rysunkw i fotografii.

SANDOMIERZ
jedno z najstarszych miast w Polsce

Sandomierz zachowa redniowieczny ukad urbanistyczny z rynkiem, ratuszem i murami obronnymi. Wielk atrakcj turystyczn jest podziemna trasa, prowadzca przez piwnice starych kamienic.

ooone na siedmiu wzgrzach wznoszcych si malowniczo nad Wista, pene wspaniaych zabytkw, ktre szczliwie ocalay z dziejowych kataklizmw, bywa nazywane maym Rzymem". Lubiane przez artystw, wystpuje na kartach Popiow Stefana eromskiego, w utworach Reymonta i Wakowicza. W domu przy ulicy Katedralnej 3 wielokrotnie goci Jarosaw Iwaszkiewicz, a dzi mieci si tu powiecone mu muzeum. Do najcenniejszych zabytkw Sandomierza naley koci w. Jakuba - jedna z zaledwie trzech romaskich wity w Polsce zbudowanych z cegy, a nie z kamienia. Gwne wejcie zdobi XIII-wieczny portal, a wntrze kryje szcztki 49 dominikanw, tzw. mczennikw sandomierskich, okrutnie zamordowanych przez Tatarw w 1260 roku. Niedaleko std znajduje si wejcie do Wwozu Krlowej Jadwigi wyobionego w lessie bardzo wskiego, pkilometrowego przejcia o cianach dochodzcych do kilkunastu metrw wysokoci. Legenda gosi, ze kiedy Jadwiga podrowaa zim z Sandomierza do Krakowa, rozptaa si straszliwa burza niena. Pomocy udzielili krlowej mieszkacy pobliskiej wsi, za co w nagrod zostali wykupieni z rk srogiego waciciela i zobowizani do suby przy katedrze. Biae skrzane rkawiczki Jadwigi, ktre otrzymali na pamitk tego wydarzenia, mona zobaczy w Muzeum Diecezjalnym. Mieci si ono w XV-wiecznym Domu Dugosza, ufundowanym przez synnego kronikarza. Eksponowane s tu te cenne dziea sztuki, m.in. romaska kamienna rzeba Madonny z Golic oraz obraz Lucasa Cranacha starszego Madonna z Dziecitkiem i w. Katarzyn.

Wziutka furta dominikaska zwana Uchem Igielnym, to jeden z wielu urokliwych zaktkw Sandomierza.

ratusz w Sandomierzu

STARY SCZ
koci i klasztor Klarysek

W 1999r. papie Jan Pawe II dokona w Starym Sczu uroczystej kanonizacji ksinej Kingi, fundatorki tutejszego klasztoru.

T
ambona w kociele Klarysek

W kociele Klarysek uwag przykuwa ambona z 1671 r. w ksztacie drzewa genealogicznego Chrystusa. Z piersi Jessego. ojca krla Dawida, wyrasta pie, na kolejnych odgazieniach artysta umieci figury przodkw Jezusa, a na szczycie Matk Bosk z Dziecitkiem.

o najcenniejszy zabytek urokliwego miasteczka, ktre do dzi zachowao redniowieczny ukad. Fundatork bya w. Kinga (1234-1292), wdowa po Bolesawie Wstydliwym. Pikna i pobona krlewna wgierska najpierw wymoga na swym mu lub czystoci, a po jego mierci zostaa mniszk. Dziki niej klasztor w Starym Sczu zasyn jako wany orodek kulturalny, gdzie kwito ycie muzyczne, studiowano ksigi, a by moe dokonano nawet pierwszego przekadu psalmw na jzyk polski. Za przykadem witej szy take i inne wielkie panie - franciszkaski habit przyobleky m.in. ksina Jolanta, wdowa po Bolesawie, ksiciu kaliskim, i Jadwiga, maonka krla Wadysawa okietka. Budow gotyckiego kocioa witej Trjcy ukoczono okoo roku 1332, jednak wiksza cz wyposaenia, m.in. trzy stiukowe otarze z warsztatu Baltazara Fontany, pochodzi z epoki baroku. W kaplicy w. Kingi znajduje si cenna drewniana rzeba z XV wieku przedstawiajca patronk. Pierwotny klasztor nie dotrwa do naszych czasw. Obecny wzniesiono na pocztku XVII wieku. Siostry klaryski przechowuj w nim takie skarby, jak iluminowane redniowieczne rkopisy, w tym dwa graduay z koca XIII stulecia, zabytkowe hafty i drobne pamitki po fundatorce: piercie, yeczk i trzonek kindau.

STRZELNO
tym niewielkim miasteczku na granicy Wielkopolski i Kujaw wznosz si obok siebie dwie budowle romaskie: rotunda w. Prokopa i koci Norbertanek pod wezwaniem witej Trjcy. Ten ostatni przebudowano w XVIII wieku w stylu barokowym, co spowodowao zatarcie wielu pierwotnych, redniowiecznych elementw wystroju. Po kilkuset latach wydobyto je na wiato dzienne w do niezwykych okolicznociach. Ostrza artyleryjski prowadzony w ostatnich miesicach II wojny wiatowej wyrzdzi tak due szkody, ze trzeba byo podj prace konserwatorskie. Z popkanych barokowych kolumn zdjto star zapraw murarsk, odsaniajc wewntrz nich wietnie zachowane kolumny romaskie. Dwie pierwsze pokrywa niezwyka, stanowica unikat w skali europejskiej, dekoracja figuralna. Przedstawia ona personifikacje cnt i przywar. Na kolumnie poudniowej
Odsonicie w 1946 r. rzebionych kolumn romaskich w Strzelnie uwaa si za najbardziej sensacyjne odkrycie w dziedzinie historii sztuki w powojennej Polsce.

skarby sztuki romaskiej

Granitowa rotunda w. Prokopa z oryginalnym sklepieniem jest jednym z najlepiej zachowanych kociow romaskich w Polsce.

(po prawej strome) rozpoznano m.in. postacie symbolizujce; Sprawiedliwo (z wag w rku), Roztropno (z ksik), Pokor (z rkami skrzyowanymi na piersiach), Wiar (z krzyem). Na pnocnej (po lewej stronie) udao si zidentyfikowa min. wyobraenia. Gniewu (kobieta szarpica si za wosy), Zabjstwa (z mieczem), Zawici (z wem), Rozpusty (naga posta, zjawisko wyjtkowe w sztuce tej epoki). W sumie na kadej kolumnie wystpuje 18 figur wykutych w piaskowcu, pogrupowanych po sze. Jest to najwspanialszy przykad rzeby romaskiej w Polsce. Wybitny poziom artystyczny i gboka tre teologiczno-moralna tego dziea wymownie wiadcz o szerokich horyzontach pomysodawcy by moe ktrej z ksieni norbertanek. To rwnie dowd na to, e sztuka wczesnego redniowiecza na naszych ziemiach nie bya bynajmniej tylko sabym echem sztuki europejskiej.

koci w. Prokopa

SZWAJCARIA KASZUBSKA
kraina czystych jezior i malowniczych wzgrz

rokliwy krajobraz Szwajcarii Kaszubskiej tworz ukryte w lasach, poczone ze sob oczka wodne i jeziora. Jedno z nich. Lubygo, swe niezwyke pomaraczowe zabarwienie zawdzicza yjcym w nim glonom. Na szczycie Wieycy, najwyszego wzniesienia Pojezierza Kaszubskiego (329 m n.p.m.), znajduje si kamie, na ktrym wyryta jest odlego do... Szwajcarii. Umiecili go tu rodowici Szwajcarzy, dowiedziawszy si o potocznej nazwie regionu.

Kaszuby jednak to nie tylko jeziora, dzikie bory oraz malownicze wzgrza. To take, jedna z nielicznych ju na wiecie, enklawa naturalnego folkloru. Nie na sprzeda, nie jako atrakcja turystyczna, ale ywa a do dzi kultura. Gboko zakorzeniane w lokalnej wiadomoci Kaszebe to ziemie Rebokw na Helu, Belokw w okolicach Pucka, Joskw, Lesokow, Gochw i Zaborakw. To odrbny jzyk, ktrym posuguje si wikszo mieszkacw. To take, a moe przede wszystkim, wspaniale zwyczaje, huczne wita i odpusty, podczas ktrych mona usysze dwiki jedynego w swoim rodzaju instrumentu muzycznego na wod i koskie wosie - burczybasu. Owej szczliwej krainy strzeg dobre duchy. Jednym z nich jest Borowa Ciotka - straniczka lasu. Jej orszak weselny zaklty w kamienie spoczywa nad Jeziorem Drugim, nieopodal Wsior.

W apalicach, niewielkiej wiosce lezcej niedaleko Chmielna, rzemielnik z Gdaska wznosi niezwyk budowle. Przypominajc baniowy zamek z 12 wieami, nazwanymi imionami 12 apostow, i licznymi kopuami, pooona nad sztucznym jeziorem z wysp, jak twierdzi jej twrca, bdzie suya wyszym celom...

jezioro Raduskie w Kaszubskim Parku Krajobrazowym

WITA LIPKA
jedno z najstarszych sanktuariw maryjnych w Polsce

ocztki kultu sigaj tutaj XIV, a moe nawet XII wieku. Wtedy to na przydronej lipie zawisa drewniana figura Matki Boskiej. Wedug legendy mia j wykona wizie, ktremu w noc poprzedzajc egzekucj ukazaa si Maryja, przynoszc kawaek drewna oraz duto, i polecia wyrzebi swoj podobizn. Kiedy rano skazaniec pokaza swoje dzieo, oniemiali sdziowie cofnli wyrok. Wkrtce zbudowano kaplic, ktra daa pocztek miejscowoci wita Lipka. Znajdowaa si ona w granicach pastwa krzyackiego, a od 1525 roku - w Prusach Ksicych, gdzie panowaa religia luteraska. Pielgrzymowanie do tego miejsca byo zabronione pod kar mierci, a kaplic zrwnano z ziemi. Mimo to przez sto lat wierni przybywali tu, gwnie nocami, i modlili si. Dopiero na pocztku XVII wieku przywrcono katolikom w Prusach wolno wyznania Po wykupieniu terenu z rk protestanckich w witej Lipce znw stana kaplica. W 1640 roku osadzeni kilka lat wczeniej jezuici umiecili w niej namalowany w Wilnie, czczony do dzi wizerunek Matki Boskiej z Dziecitkiem. W 1688 roku rozpoczto budow wspaniaego kocioa pod wezwaniem Nawiedzenia Najwitszej Marii Panny, co zajo kilkadziesit lat. Wntrze wypeniaj stiuki i iluzjonistyczne malowida. Daj one doskonae zudzenie przestrzeni - spogldajc w gr, mamy wraenie, e zamiast paskiego sklepienia rozciga si nad nami wspaniaa kopua. Niezwykle cennym elementem wyposaenia s XVIII-wieczne organy z ruchomymi figurami.

Do sanktuarium w witej Lipce pielgrzymowali krlowie: Zygmunt III Waza, Wadysaw IV, Jan Kazimiera i Jan III Sobieski.

Obraz Matki Boskiej, zwanej wietolipsk, zosta koronowany w 1968 r. przez prymasa Polski kardynaa Stefana Wyszyskiego.

WITY KRZY
pradawny orodek kultu religijnego

ak funkcj ysa Gra penia juz w czasach przedchrzecijaskich, o czym wiadcz pozostaoci kamiennego krgu. Wedug trudnych do sprawdzenia przekazw czczono tutaj bstwa sowiaskie o imionach: Lada, Bod i Leli. U stp wzniesienia stoi kamienna figura zwana Pielgrzymem, niegdy rwnie czona z pogaskimi obrzdami. Jak gosi legenda, wdruje ona na szczyt, przesuwajc si kadego roku o ziarnko piasku. Kiedy osignie cel, nastpi koniec wiata. Nazwa wity Krzy pochodzi od relikwii przechowywanych w opactwie Benedyktynw, ufundowanym na pocztku XII wieku, najprawdopodobniej przez Bolesawa Krzywoustego. Okres najwikszego rozkwitu sanktuarium przypada na wiek XV kiedy przybywali tu pielgrzymi z caej Polski. A siedem razy odwiedzi je krl Wadysaw Jagieo. Na przeomie XVI i XVII wieku przy ptniczej ciece wiodcej z Nowej Supi na szczyt ysej Gry wybudowano jedn z pierwszych w Polsce drg krzyowych. Klasztor i koci byy wiele razy niszczone przez najazdy pogaskich Litwinw i Tatarw oraz poary. Obecna witynia powstaa na pocztku XIX wieku, zaledwie na kilka lat przed kasat opactwa przez wadze rosyjskie (1819). Chocia klasztor opustosza, przez cay okres zaborw przybyway na wity Krzy pielgrzymki, ktre czsto miay rwnie charakter manifestacji patriotycznych. W 1882 roku cz zabudowa przeznaczono na cikie wizienie. W 1936 roku opiek nad sanktuarium przejo i do dzi sprawuje Zgromadzenie Misjonarzy Oblatw.

Tak wyglda relikwiarz Krzya witego, kryjcy w swym wntrzu pi niewielkich drewienek.

TORU
Stare Miasto

Opasane murami miasto stanowio doskonale zorganizowany kompleks dwch dzielnic Starego i Nowego Miasta, ale jedynie rodziny kupieckie i bogatsi mieszkacy Starego Miasta mieli nieograniczony dostp do rzeki od czego zaleaa pomylno handlu.

iewiele jest miast w Polsce, ktre mogyby poszczyci si tak wielk iloci zabytkw. W 1997 roku zespl staromiejski Torunia zosta wpisany na List wiatowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO. Dum mieszkacw jest Rynek Staromiejski, ktry w redniowieczu stanowi centrum handlowe i administracyjne. Porodku stoi gotycki ratusz, jeden z najciekawszych tego typu obiektw w Europie. W jego Sali Mieszczaskiej (zwanej te Sal Wielk) podejmowani byli nawet krlowie. Przed ratuszem znajduje si pomnik najsynniejszego torunianina, Mikoaja Kopernika. Wybitny astronom urodzi si zreszt prawdopodobnie niedaleko std - na ssiedniej ulicy, dawniej w. Anny. pod numerem 17. Dzi ulica nosi jego imi, a w gotyckiej kamienicy mieci si muzeum. Cignce si wzdu nadwilaskiego bulwaru mury to pozostao systemu obronnego. Miay one osiem bram, z ktrych dwie wychodziy na wane szlaki komunikacyjne, cztery na nabrzee, a pozostaje dwie czyy Stare Miasto z Nowym. Z obwarowaniami silnie powizany by krzyacki kompleks zamkowy. W 1454 roku toruscy mieszczanie, buntujc si przeciw obowizkowi posuszestwa wobec rezydentw zamku, zdobyli go i zniszczyli.

Synna toruska Krzywa Wiea to jedna z baszt gotyckiego systemu obronnego. Jest odchylona od pionu o 1,4 m. Wedug jednej z legend symbolizuje to odejcia od regu zakonnych pewnego rycerza krzyackiego. Spotyka si on potajemnie z pikn toruniank i za kar musia zbudowa baszt.

panorama Starego Miasta

TRZSACZ
ruiny kocioa

Pierwszy koci, drewniany, postawiono w tym miejscu w XII w., drugi, murowany - ok. 1270 r. Ocalaa do dzi ciana to pozostao ze wityni z XV w.

a wysokim, urwistym brzegu, podmywanym wci przez wzburzone fale, stoi kawaek ciany z czerwonej cegy. To wszystko, co pozostao z wybudowanego pi wiekw temu kocioa. A trudno uwierzy, e wityni wraz z przylegym cmentarzem postawiono w rodku wsi, oddalonej od morza o prawie dwa kilometry. Dlaczego Batyk tak zaciekle zabiera po kawaku ldu w tym wanie miejscu? Dawno temu w Trzsaczu mieszkao dwoje modych ludzi, Kazko i Ewa, ktrzy darzyli si wielkim uczuciem. Pewnego dnia chopak wypyn na pow i nigdy nie powrci, a dziewczyna umara z tsknoty za nim. Od tamtej pory w ksiycowe noce duch Ewy bdzi nad brzegiem, chcc spotka si z duchem Kazka. Morze postanowio przykry falami cmentarz, na ktrym pochowano dziewczyn, aby od tej pory zakochani ju zawsze byli razem. Wedle innej legendy rybacy z Trzsacza zowili niegdy w sieci Zielenic (Zefir). crk krla Batyku. Trzymali j w zamkniciu, aby piewem wabia ryby do ich sieci. Wadca, nie mogc patrze na nieszczcie crki, tak wzburzy fale, e signy do wizienia i oswobodziy dziewczyn. Inna opowie podaje, ze Zielenica umara z tsknoty za morzem i pochowano j na przykocielnym cmentarzu. Od tamtej pory ojciec co roku wydziera po kawaku ldu, aby zabra ciao crki. W poowie XVII wieku pnocn cian kocioa dzielio od urwiska jedynie niewiele ponad 50 metrw. Ju wtedy szum morskich fal czsto zagusza sowa kaznodziei. Ostatecznie ze wzgldw bezpieczestwa w poowie XIX wieku wityni zamknito. 50 lat pniej podczas sztormu runa do morza pierwsza ciana. To, co z kocioa pozostao do dzi, moe si osun w czasie wikszej nawanicy.

Kiedy koci w Trzsaczu zamknito, jego wyposaenie zostao przewiezione do katedry w pobliskim Kamieniu Pomorskim, gdzie znajduje si do dzi.

otarz z kocioa w Trzsaczu

TYNIEC
opactwo Benedyktynw

Opactwo tynieckie wyjtkowo malowniczo prezentuje si od strony Wisy.

znosi si na wyniosym, skalistym brzegu Wisy, 10 kilometrw na zachd od centrum Krakowa. Zostao prawdopodobnie ufundowane przez Kazimierza Odnowiciela w 1044 roku, cho niektrzy historycy przypisuj ten akt Bolesawowi miaemu, przesuwajc dat powstania na lata 1076-1079. By moe temu ostatniemu zawdziczamy jedynie budow tutejszego kocioa. Opactwo byo przez wieki znaczcym orodkiem ycia duchowego i kulturalnego, od pocztku syncym z zasobnej biblioteki. Z niej pochodzi wyjtkowo cenny zabytek romaski - Sakramentarz tyniecki wczony do zbiorw Biblioteki Narodowej w Warszawie. Jest to XII-wieczny kodeks pisany zotem na purpurze i ozdobiony caostronicowymi miniaturami. Pooenie klasztoru sprawio, e odgrywa on tez wan rol strategiczn, np. w walkach o tron krakowski w okresie rozbicia dzielnicowego, a kilkaset lat pniej jako punkt oporu konfederatw barskich. W 1816 roku wadze zaborcze usuny std zakonnikw, w 1831 roku zabu-

dowania strawi poar. Benedyktyni po wrcili do Tyca dopiero w 1939 roku. W latach powojennych czsto bywa tu Karol Wojtya. Wielokrotnie niszczone i odbudowywane opactwo stanowi jedyn w swoim rodzaju mozaik stylw. W latach 1961-1965 odsonite fundamenty i cz murw pierwotnej bazyliki romaskiej, odkrywajc groby siedmiu opatw z XI, XII i XIII wieku, a w jednym z nich bezcenny XIwieczny zoty kielich z paten, przechowywany obecnie na Wawelu. Prace konserwatorskie w Tycu nie zostay jeszcze zakoczone.

WARSZAWA
ierwotnie w miejscu dzisiejszego parku krajobrazowogeometrycznego, zaliczanego do najpikniejszych w Europie, rozciga si krlewski zwierzyniec. Nazwa pochodzi od luksusowego pawilonu kpielowego wzniesionego na tym terenie w drugiej poowie XVII wieku przez wczesnego waciciela, filozofa i poet, Stanisawa Herakliusza Lubomirskiego. W 1764 roku azienki znalazy si w rkach nowo obranego krla Stanisawa Augusta, ktry poleci przebudowa pooon na wyspie ani na swoj letni rezydencj. Prace trway w sumie 20 lat. Przeprowadzono je w kilku etapach, odzwierciedlajcych zmieniajcy si gust monarchy - od rokokowej ozdobnoci do klasycznego umiaru. Gwnymi projektantami byli ulubieni architekci krla: Dominik Merlini i Jan Chrystian Kamsetzer. Zachowali oni niektre fragmenty pierwotnej budowli, std w dwch pokojach - Kpielowym i Bachusa - moemy zobaczy resztki wystroju ani Lubomirskiego Przy dekoracji wntrz pracowali najlepsi artyci epoki - do wybitnych osigni zalicza si wysok na dwa pitra Sal Balow ozdobion posgami Apolla i Herkulesa. Szeroko zakrojone prace prowadzono w tym czasie rwnie w parku. W latach 1786-1788 powstaa Stara Pomaraczarnia - jej wntrze kryje jeden z niewielu zachowanych na wiecie teatrw dworskich z XVIII wieku. W 1790 roku na niewielkiej wysepce wzniesiono kamienny Amfiteatr, wzorowany na staroytnej budowli w Herkulanum. Do dzi odbywaj si tu spektakle na wolnym powietrzu. Park azienkowski to wspaniae miejsce wypoczynku - mona tu pojedzi konno, popywa stylow gondol czy poobserwowa przechadzajce si dostojnie pawie.

azienki

Paac na Wodzie odznacza si klasyczn elegancj i harmoni. Otaczajcy go staw, peen zocistych karpi, dodaje mu wiele uroku.

Latem w tej oto Sali Jadalnej odbyway si synne obiady czwartkowe, na ktre, krl Stanisaw August zaprasza poetw i mylicieli.

WARSZAWA
lac by niegdy dziedzicem przednim Zamku Krlewskiego, ograniczonym od poudnia murami obronnymi. Swj dzisiejszy wygld zawdzicza Jakubowi Kubickiemu. Wedug jego planw zburzono cz murw i zabudowania znajdujce si przed zamkiem. Stojca tu kolumna Zygmunta to pierwszy w Polsce pomnik przedstawiajcy osob historyczn. Zostaa wzniesiona w 1644 roku przez Wadysawa IV dla uczczenia pamici jego ojca, Zygmunta III Wazy. Rodzicowi najlepiej zasuonemu / Roku Paskiego 1643 / Wystawi rozkaza / Ktremu ju / Stawa wieniec / Potomno wdziczno / Wiekuisto pomniki / Wzniosa, albo jest duna" -gosi fragment aciskiego napisu na tablicy fundacyjnej. Posg krla wykona rzebiarz z Bolonii, Clemente Molli. Mierzc 275 centymetrw figur wadcy w zbroi rycerskiej, z szabl i krzyem w rkach oraz koron na gowie, odla z brzu krlewski ludwisarz Daniel Tym. Podczas powstania warszawskiego, we wrzeniu 1944 roku, strzaskana przez Niemcw pociskiem czogowym, lega w gruzach. Rok wczeniej Tadeusz Hollender w wierszu nagrodzonym w konspiracyjnym konkursie napisa: A lud stateczny wierzy, e gdy szabla w grze to znak, e si w krwi wasnej wkrtce wrg zanurzy, e szabla podniesiona now chwa wry. Kolumn odbudowano w 1949 roku.

plac Zamkowy z kolumn Zygmunta

Kiedy odbudowano Zamek Krlewski, zmieni si wygld placu. Teren zosta obniony o 0,5-1,5 m i pokryty kostk brukow ze starej nawierzchni Krakowskiego Przedmiecia i placu Grzybowskiego. Pas cegy klinkierowej wyznacza bieg dawnych murw obronnych. Podstaw kolumny Zygmunta uzupeniono kilkoma granitowymi stopniami.

WARSZAWA
Powzki

Wiele rzeb nagrobnych na powzkowskim cmentarzu to wybitne lub przynajmniej wzruszajce dziea sztuki.

ajstarszy z istniejcych do dzi cmentarzy warszawskich to nie tylko miejsce spoczynku zmarych, ale - podobnie jak inne polskie nekropolie, np. wileski cmentarz na Rossie czy cmentarz yczakowski we Lwowie - niezwykle wiadectwo ycia duchowego narodu oraz przemian obyczajw i gustw estetycznych. Z zabytkowej wartoci tego obiektu zdano sobie spraw stosunkowo niedawno, przede wszystkim dziki wytrwaej dziaalnoci Jerzego Waldorffa. Powoany z jego inicjatywy w 1974 roku Spoeczny Komitet Opieki nad Starymi Powzkami stara si o fundusze na inwentaryzacj i konserwacj najcenniejszych nagrobkw. Niektre z nich licz juz prawie 200 lat, cmentarz zosta bowiem zaoony w 1790 toku w wyniku rozporzdze, ktre ze wzgldw higienicznych zabraniay chowania zmarych w podziemiach kociow i wok nich. Jeden z dekretw nosi tytu Uniwersa dla Miast Wolnych wzgldem cmentarzy i szlachtuzw, co moe dzi szokowa, ale wanie rzenie i miejsca pochwku stanowiy rdo gronych epidemii. Mimo uroczystego powicenia Powzek w obecnoci samego krla Stanisawa Augusta pocztkowo nie uwaano za zaszczytne spocz w tym

miejscu. Zmienio si to jednak szybko, a pogrzeby wybitnych osobistoci oraz ofiar terroru zaborcy czsto przeradzay si w potne manifestacje patriotyczne. W 1872 roku Stanisawa Moniuszk odprowadzio na miejsce wiecznego spoczynku 80 tysicy warszawiakw Na powzkowskim cmentarzu znajdziemy groby min.: Prusa. Wieniawskiego, Reymonta, Lemiana, wirki i Wigury, wikliskiej, Smosarskiej. Szacuje si, ze pochowano tutaj okoo miliona osb.

WARSZAWA
Zamek Krlewski
raz ze stojc na placu Zamkowym kolumn Zygmunta III Wazy jest jednym z symboli Warszawy. Zniszczony podczas II wojny wiatowej zamek zaczto odbudowywa na pocztku lat 70. i w 1984 loku udostpniono publicznoci. W XV wieku gotycka budowla bya siedzib ksit mazowieckich. W latach 1598-1619 dokonano jej gruntownej przebudowy w zwizku z ustanowieniem przez Zygmunta III Waz gwnej siedziby krlewskiej w Warszawie W poowie XVIII stulecia nowy. pnobarokowy ksztat zyskaa fasada od strony Wisy. Za panowania Stanisawa Augusta Poniatowskiego dobudowano skrzydo biblioteki, ktre ocalao podczas II wojny wiatowej Urzdzono w nim sale uywane przez instytucje pastwowe. Do najciekawszych pomieszcze zamkowych, uwaanych wwczas za jedne z pikniejszych w Europie, nale: Wielki Apartament - zoony z sal: Wielkiej (Balowej), Rycerskiej. Tronowej, Pokoju Marmurowego i Gabinetu Konferencyjnego, Sala Senatorska, zwana Sal Konstytucji 3 Maja (tu bowiem doszo do uchwalenia synnej ustawy) oraz mieszkalny apartament krla. W przylegych komnatach krlewiczw mona podziwia obrazy Jana Matejki, m.in. Konstytucj 3 maja. Parterowe pomieszczenia zamku urzdzono zgodnie z XVI-i XVII-wieczn mod. Na drugim pitrze mieci si m.in. Galeria Sztuki Zdobniczej oraz Galeria Lanckoroskich. w ktrej znajduj si dwa ptna Rembrandta. Odtworzono tutaj take gabinet prezydenta Ignacego Mocickiego.

W 1990 r. na zamku odbya si symboliczna uroczysto przekazania prezydentowi Lechowi Wasie przez przedstawicieli rzdu londyskiego insygniw prezydenckich z okresu midzywojennego.

Sala Rycerska

Do upikszenia apartamentw Stanisawa Augusta, urzdowych i prywatnych, przyczynili si m.in. malarze Canaletto i Marcello Bacciarelli, rzebiarze Andrzej La Brun i Jakub Monaldi. Klasycystyczny ksztat wntrz zosta po odbudowie odtworzony zgodnie z dawnymi funkcjami i wygldem.

WIELICZKA
kopalnia soli

kaplica w. Kingi

Najwiksza i najpikniejsza podziemna kaplica w kopalni powicona jest w. Kindze. Wedug legendy to wanie jej zawdziczamy odkrycie z soli w Wieliczce. Kiedy opuszczaa rodzinne Wgry, aby polubi Bolesawa Wstydliwego, wrzucia do kopalni soli w Maramosz zarczynowy piercie. Po drodze do Krakowa jej orszak zatrzyma si w Wieliczce. Ksina nakazaa kopa w tym miejscu i w pierwszej wydobytej bryle soli odnalaza swj klejnot.

ako jedyna na wiecie czynna jest bez przerwy od ponad 700 lat. Podziemna trasa o dugoci trzech kilometrw, udostpniona do zwiedzania, to jedna z najwikszych atrakcji turystycznych w Polsce. Wiedzie ona przez stare komory i korytarze trzech najwyej pooonych poziomw wydobywczych (maksymalna gboko 136 m). cznie jest ich dziewi - najgbszy siga 330 metrw, a dugo chodnikw i wyrobisk w caej kopalni wynosi okoo 300 kilometrw. Sl uzyskiwano tutaj juz w czasach prehistorycznych, odparowujc solank, jednak pierwsze szyby, ktrymi docierano do pokadw soli kamiennej, powstay dopiero na przeomie XIII i XIV wieku. W 1368 roku Kazimierz Wielki ustanowi prawo grnicze okrelajce zasady wydobycia tego cennego minerau. Zoa w Wieliczce stanowiy tzw. regale, czyli wasno krlewsk. Pod koniec XIV stulecia przynosiy 1/3 wszystkich dochodw skarbu pastwa - to dziki soli powsta pierwszy polski uniwersytet. upy wielickie naleay do najwikszych i najlepiej zorganizowanych przedsibiorstw w Europie, lecz praca w nich wymagaa niemaej odwagi. Gwnym wrogiem grnikw by ogie, gdy wszystkie szyby i chodniki zabezpieczano drewnianymi konstrukcjami W 1696 loku poar spowodowa cakowite zawalenie si kilku komr i zapadnicie stojcych na powierzchni domw. Stao si to w nocy i grunt osiada na tyle powoli, ze mieszkacy dopiero rano zorientowali si, i tkwi na dnie wielkiego zapadliska. Wycignito ich drabinami przez dach. Po tym wypadku zakazano grni kom budowania drewnianych otarzy i kapliczek Zaczli wic rzebi w soli i juz w dwa lata po tragicznym poarze powicono kaplic w. Antoniego - najstarsz z istniejcych do dzi.

Srebrny rg ofiarowany bractwu grniczemu przez upnika Seweryna Bo-nera w 1534 r. to jeden z najcenniejszych eksponatw w wielickim muzeum. Warto te zobaczy niezwykle kolekcj ponad 400 solniczek.

WILANW
ulubiona rezydencja Jana III Sobieskiego

Wilanw czy w niepowtarzalny sposb swojski urok polskiej siedziby ziemiaskiej z wykwintem woskiego baroku. Marysieka, ukochana ona Sobieskiego, bya wielokrotnie portretowana przez artystw pracujcych w Wilanowie. Jej wizerunki, czsto w mitologicznych przebraniach, np. jako bogini Jutrzenka: zdobi ciany i plafony prywatnych apartamentw krlewskich.

zniesiona przez woskiego architekta Augustyna Locciego, bya dwukrotnie przebudowywana za ycia krla, nabierajc coraz wikszego rozmachu i elegancji. Nazwano j Villa Nova. co wkrtce spolszczono na Wilanw. Dekoracj wntrz zajmowali si najwybitniejsi artyci owych czasw, w tym wyksztacony za granic dziki hojnoci monarchy Jerzy Eleuter Szymonowicz-Siemiginowski, autor wspaniaych malowide ciennych o tematyce mitologicznej. Ich odsonicie podczas restauracji Wilanowa w latach 1955-1965 uznano za jedno z najwikszych odkry konserwatorskich po wojnie. Na przeomie XVIII i XIX wieku paac, nadszarpnity w czasie powstania kociuszkowskiego i ogoocony przez sam wacicielk, Izabel Lubomirsk, ktra upodobawszy sobie acut, przewioza tam spor cz wyposaenia, dosta si w rce jej zicia, Stanisawa Kostki Potockiego. Ten wybitny znawca i mionik sztuki wzbogaci Wilanw o nowe nabytki. Do szczeglnie cennych naley kolekcja waz etruskich i rzeb rzymskich oraz portret konny samego Potockiego, autorstwa francuskiego malarza Jacques'a Louisa Davida. A do 1939 roku Wilanw pozostawa w rkach prywatnych. Przejty po wojnie przez wadze pastwowe zosta zamieniony na muzeum, w ktrym mona zwiedza apartamenty krlewskie oraz Galeri Portretu Polskiego prezentujc obrazy z XVI-XIX wieku. W latach 60. w dawnej ujedalni otwarto pierwsze w wiecie Muzeum Plakatu.

WODOSPAD SIKLAWA
najwikszy wodospad w Tatrach

Mimo stosunkowo atwego wejcia na prg Siklawy, nie obyo si bez ofiar. W 1924 i. znany przewodnik tatrzaski, Jan Gsienica Daniel, schodzc tdy z turyst, polizn si i zgin w wodach potoku. Podobno jeszcze w ostatniej chwili wskaza rk swemu towarzyszowi kierunek dalszej wdrwki.

sto moe krokw od nas przelewa si, grzmia wodospad i rosi nas swoimi mgami. Przekrojony od sterczcej na wierzchu opoki, rzuca si on prostopadle dwoma pasami (...). Lecca woda, poamana, pokbiona, wrzca, zdaje si by tylko pian i brylantami... - tak blisko 200 lat temu opisywa swoje wraenia Seweryn Goszczyski. Potok Roztoka, wypywajcy z Wielkiego Stawu w Dolinie Piciu Staww Polskich, 120 metrw dalej spada z jej progu do Doliny Roztoki. Jego wody rozdzielaj si tam na kilka odng, tworzc wodospady, m.in. Siklaw. Autorzy przewodnikw i encyklopedii powiconych Tatrom nie s zgodni co do jej wielkoci. Najczciej jednak uznaje si. ze ma ona okoo 70 metrw wysokoci (odpowiada

to mniej wicej 20 pitrom). Najbardziej imponujco wyglda w czasie obfitych deszczw. W pocztkach XIX wieku, kiedy zaczto odkrywa" Tatry, Siklawa staa si atrakcj turystyczn. Wwczas poprowadzono tdy jeden z najliczniej uczszczanych grskich szlakw.

WROCAW
gotycki ratusz

Ratusz skada si z trzech czci przykrytych oddzielnymi dachami Wysok na 66 m wie wieczy renesansowy hem.

szybkiej rozbudowie Wrocawia w XIII wieku zadecydowaa lokacja miasta w 1261 roku na prawie magdeburskim, co uniezaleniao je od wadzy ksicej. Wzniesiony wwczas na rodku rynku ratusz, siedziba wadz miejskich, by parterowy. Odbyway si w nim doroczne zgromadzenia mieszczan, a na co dzie budynek wykorzystywano na cele handlowe. Wielokrotne przebudowy, w latach 1327-1504, doprowadziy do powstania jednej z najokazalszych budowli redniowiecznych w Europie. Kady szczeg - bogato dekorowane fasady, zegar astronomiczny z 1580 roku, ktrego tarcza ma ponad 16 m2 czy pniejszy, wspaniay barokowy portal nad wejciem z herbem, nadanym Wrocawowi w 1530 roku - wiadczy zarwno o bogactwie i potdze miasta, jak i o wadzy gospodarzy

ratusza. We wntrzach zachowa si gotycki wystrj - charakterystyczne sklepienia i rzebiarskie dekoracje. W gmachu ma obecnie swoj siedzib Muzeum Historyczne Miasta Wrocawia. Kolejne sale Hala Mieszczaska, Sala Sdowa, Kancelaria i Izba Rady, mieszcz zbiory powicone dziejom grodu nad Odr i tutejszej mennicy. W XIII wieku zaczto wok rynku wznosi kamienice. Wikszo z nich zostaa zniszczona podczas II wojny wiatowej i potem zrekonstruowana. Gdzieniegdzie tylko zachoway si oryginalne fragmenty murw. Brama czca renesansow kamienic, zwan Jasiem, i barokow, zwan Magosi, prowadzi z rynku do piknego gotyckiego kocioa w. Elbiety.

Trjnawowa Wielka Sala zajmuje du cz pitra ratusza. Jej sklepienie jest ozdobione 161 rzebionymi zwornikami. Wspaniaa dekoracja miaa zapewne obrazowa polityczn potg miasta.

WYSPA WOLIN
krlestwo bielika

Klif na wyspie Wolin naley do najwyszych i najciekawszych odcinkw polskiego wybrzea Batyku, Jego wysoko siga prawie 100 m (gra Gosa - 96 m n.p.m.). a u podna zalegaj, przetransponowane przez ldold, fragmenty ska pochodzce z dna niecki Batyku oraz ze Skandynawii.

ao kto wie, e pod koniec IX i w X wieku Wolin by najwikszym miastem w Europie. Jego sawa dotara nawet na Dalek Pnoc - pod nazw Jomsborg opisywano go w skandynawskich sagach. Lezca na szlaku kupieckim osada stanowia niejako bram do wntrza ldu i szlakw handlowych na poudnie, a z drugiej strony - okno na wiat poprzez Batyk. Dzi wiedzie do oazy spokoju i piknej przyrody, krlestwa bielika - na wysp Wolin. Znaczn jej cz zajmuje utworzony w 1960 roku Woliski Park Narodowy, ktry obejmuje, jako jedyny w kraju, obszar morski. Chroni take unikatowy klifowy brzeg. Jego strome, wysokie na ponad 100 metrw ciany, to wielka osobliwo przyrodnicza polskiego wybrzea. Woliskie wzgrza w wikszoci porasta buczyna pomorska, cha-

widok ze wzgrza Zielonka na wyspy delty wstecznej winy

rakteryzujca si zacienionym, ale przejrzystym podszyciem. Jednym z najciekawszych fragmentw wyspy jest ujcie winy. W czasie silnych wiatrw zachodnich i pnocnozachodnich wody Batyku wtaczane s kanaami rzeki do Zalewu Szczeciskiego. Dziki temu zjawisku, zwanemu potocznie cofk, usypany zosta archipelag wysp tzw. delty wstecznej winy Niektre z nich zaliczane s do bogatszych rezerwatw ptakw w rodkowej Europie (np. Karsiborska Kpa).

klifowe wybrzee pomidzy Midzyzdrojami a Wisek

ZAKOPANE
kurort u stp Tatr

Zbudowana w latach 1905-1907 wedug projektu Stanisawa Witkiewicza kaplica pod wezwaniem Najwitszego Serca Pana Jezusa na Jaszczurw-ca stanowi doskonay przykad stylu zakopiaskiego.

Legendarny muzykant, gawdziarz i jeden z pierwszych przewodnikw tatrzaskich, Jan Krzeptowski (Sabaa), w modoci by zbjnikiem i kusownikiem. W grskich wdrwkach towarzyszy min. Tytusowi Chaubiskiemu.

d dziesitkw lat d tu corocznie tysice i tysice osb z bliska i z daleka (...) Jedni szukaj tu zdrowia, drudzy wypoczynku, inni rozrywki, wikszo jednake przybywa () dla Tatr i wycieczek tatrzaskich - pisa w 1926 roku Mieczysaw Orowicz. Pooone u stp naszych najwyszych gr na wysokoci 800-1000 m n.p.m. miasto rwnie dzi jest gwn baz turystyczn oraz centrum sportw zimowych. Jego pocztki sigaj XVI wieku i zwizane s z ksztatowaniem si staego osadnictwa pasterskiego. Nazwa pojawiajca si ju w dokumencie z 1605 roku pochodzi od stwa kopane" oznaczajcego obszar wykarczowany pod k. Szczeglny rozwj miejscowoci datuje si od drugiej polowy XIX wieku, m.in. za spraw Tytusa Chaubiskiego, wielkiego propagatora walorw klimatycznych Zakopanego, oraz zaoonego w 1874 roku Towarzystwa Tatrzaskiego. Najstarsza cz miasta skupiona jest wok drewnianego kocika z XIX wieku oraz starego cmentarza na Peksowym Brzyzku, gdzie spoczywaj m.in. Tytus Chaubiski, Jan Krzeptowski (Sabaa), Kornel Makuszyski i Stanisaw Witkiewicz.

kaplica na Jaszczurwce

ZALEW SOLISKI
bieszczadzkie sztuczne jezioro

ezioro Soliskie popularnie zwane te Zalewem Soliskim powstao w 1968 roku po wybudowaniu w Solinie-Zabrodziu zapory, ktra spitrza wody Sanu i Solinki. Ma ona 664 metry dugoci i 81,8 metra wysokoci i jest najwysza w Polsce. Dugo linii brzegowej zbiornika przekracza 150 kilometrw, rednia gboko wynosi okoo 25 metrw, a przy zaporze 60 metrw. Zwierciado wody znajduje si na poziomie 420 m n.p.m.. cho zdarza si, e z dnia na dzie poziom ten zmienia si. nawet o jeden metr. U stp zapory wybudowano elektrowni wodn o mocy 120 MW. Poudniowa cz Jeziora Soliskiego dzieli si na dwie odnogi. Jedna siga w gb doliny Solinki po Wolkowyj i Bukowiec, za druga, dusza, wypenia dolin Sanu, dochodzc do Rajskiego. Zalew Soliski peni tez funkcj zbiornika przeciwpowodziowego. Tereny dawnej wsi Soliny, o ktrej pierwsze wzmianki pochodz z polowy XV wieku, znalazy si na jego dnie. Wspczesna miejscowo posiada dogodne warunki turystyczne latem i zim -nad brzegiem jeziora znajduj si przystanie statkw spacerowych, a w Solinie-Jaworze, na stokach Jawora, czynny jest wycig orczykowy. Wie Polaczyk natomiast to najwiksze w Bieszczadach skupisko uzdrowisk, domw wczasowych, hoteli oraz gospodarstw agroturystycznych.

Olbrzymi, zimujcy 21 km2 zbiornik wodny zmieniajcy si o kadej porze dnia i roku, jest czsto fotografowany.

ZAMO
renesansowe miasto

W 1992 r. Zamo zosta wpisany na List wiatowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO. Bogaci kupcy ozdabiali swoje kamienice figurami witych patronw i aniow oraz fantazyjnymi ornamentami rolinnymi i zwierzcymi, np. smokami.
dekoracja rzebiarska kamieniczki - Madonna z Dziecitkiem

aoone w 1580 roku przez kanclerza i hetmana Jana Zamoyskiego jest niezwyk w skali wiatowej realizacj urbanistyczn opart na traktatach XVI-wiecznych architektw. Plan Zamocia opracowa Woch, Bernardo Werando, ktry nie zapomnia o zbudowaniu dla siebie piknej kamienicy. Wewntrz potnych murw miejskich znalazy si: rynek gwny wraz z ratuszem, dwa rynki pomocnicze, kolegiata (od 1992 r. katedra), w ktrej podziemiach spoczywaj wszyscy potomkowie zaoyciela miasta, cerkiew (obecnie koci katolicki) i bnica (obecnie biblioteka), a take paac ordynacki i Akademia Zamojska. Do miasta prowadziy niegdy trzy bramy; Lubelska, Szczebrzeska i Lwowska. W celi nad t ostatni by wiziony w latach 1824-1825 Walerian ukasiski. Arcydzieo sztuki urbanistycznej stanowi kwadratowy Rynek Wielki o wymiarach 100x100 metrw, otoczony arkadowymi kamienicami o bogatej dekoracji rzebiarskiej i koronkowych attykach. Za najpikniejsze uwaa si budynki ormiaskie przy pierzei pnocnej. W kamienicy pod numerem 2 od ponad 350 lat nieprzerwanie mieci si apteka. Zabytkiem wyjtkowej klasy jest zaprojektowany przez Morando ratusz, przebudowany w latach 1639-1651 (dodano wwczas monumentalne schody w ksztacie wachlarza). Podobno w czasach Zamoyskiego ze smukej wiey ratuszowej wygrywano hejna tylko na trzy strony wiata, gdy dumny magnat nie chcia pozdrawia stoecznego Krakowa.

ratusz i rynek w Zamociu

ELAZOWA WOLA
miejsce narodzin Fryderyka Chopina

W latach 30. XX w. wok dworku powsta nastrojowy park. Drzewa i krzewy nadsyali nieodpatnie ogrodnicy z caego kraju.

W latach 30. XX w. wok dworku powsta nastrojowy park. Drzewa i krzewy nadsyali nieodpatnie ogrodnicy z caego kraju.

iay dworek ze wspartym na dwch kolumnach gankiem wznosi si na fundamentach dawniejszej, duo skromniejszej budowli, w ktrej przyszed na wiat genialny kompozytor. Jego rodzice: przybyy z Francji Mikoaj Chopin, guwerner dzieci hrabiostwa Skarbkw, wacicieli elazowej Woli, i pomagajca im w prowadzeniu domu Tekla Justyna z Krzyanowskich, zamieszkali po lubie w lewej oficynie dworskiej, parterowej, krytej strzech. Tu w 1807 roku urodzio si ich pierwsze dziecko -crka Ludwika, a trzy lata pniej jedyny syn - Fryderyk, ktry mia zaledwie osiem miesicy, gdy caa rodzina przeniosa si na stae do Warszawy. Dwr Skarbkw spon podczas przemarszu wojsk napoleoskich w 1812 roku, podobny los spotka ponad sto lat pniej praw oficyn. W cudem ocalaej lewej mieci si przez pewien czas magazyn, a nawet trzymano w niej trzod chlewn, co wywoao oburzenie spoeczestwa. Dopiero w 1928 roku budynek wykupiono z rk prywatnych i przebudowano z przeznaczeniem na muzeum Chopina. Odtworzono m.in. pokj stoowy i pokj matki kompozytora wraz z przylegajc alkow - prawdopodobnym miejscem jego narodzin. W pokoju dziecinnym mona zobaczy tzw. yraf - stary fortepian z pionowym pudem rezonansowym. Latem w saloniku muzycznym w kad niedziel rozbrzmiewaj polonezy i mazurki.

dworek w elazowej Woli