MARIUSZ WITUSKI
PAŁAC W ŁABUŃKACH*
Tematem niniejszego komunikatu jest klasycystycz-
ny pałac w Łabuńkach leżący w odległości około
6 km na południowy wschód od Zamościa przy szo-
sie prowadzącej do Tomaszowa Lubelskiego. Pałac
chyli się do upadku, jego wspaniała niegdyś deko-
racja sztukatorska, bodaj najpiękniejsza na Lu-
belszczyźnie ulega powolnej zagładzie. W obecnej
chwili istnieje jeszcze szansa uratowania zabytku, dla-
tego też warto go przypomnieć.
Pałac w Łabuńkach nie zainteresował dotąd bliżej
historyków sztuki, niemal wszystko, co do niedawna
o nim wiedzieliśmy, opierało się na enigmatycznych
wzmiankach w czasopismach, w Słowniku Geograficz-
nym i w przewodnikach turystycznych po wojewódz-
twie lubelskim lub po Zamościu i jego okolicach h
Dopiero przebadanie Akt Hipotecznych Wydziału No-
tarialnego Sądu Powiatowego w Zamościu pozwoliło
uściślić historię dóbr Łabuńki i chociaż w przybliże-
niu ustalić datę powstania pałacu.
Łabuńki wraz z leżącymi w pobliżu Łabuniami
przez długi czas stanowiły jeden kompleks dóbr i
wspólnie zmieniały właścicieli. W XVI w. należały
do rodziny Oleśnickich, w 1648 r. właścicielem obu
wsi był Stanisław z- Dąbrowicy Firlej, kasztelan lu-
belski 2. Na początku XVIII w. stanowiły własność ro-
dziny Zamoyskich jako ich dobra dziedziczne nie
wchodząc w skład ordynacji. Należały kolejno do Mar-
cina Zamoyskiego, następnie do jego starszego syna
Józefa Tomasza, a później do młodszego Michała
Zdzisława, który z kolei przekazał obie wsie swemu
* Z pałacem w Łabuńkach zetknąłem się po raz pierwszy
dnia 11.VI. 1965 r. w czasie objazdu zabytków Lubelszczyzny
zorganizowanego dla studentów przez Instytut Historii Sztu-
ki Uniwersytetu Warszawskiego. Wstępne wyniki badań nad
pałacem przedstawiłem dnia 10.XI.1965 r. na seminarium
magisterskim Prof. dr Stanisława Lorentza, któremu pragnę
gorąco podziękować za zachętę do dalszych poszukiwań
oraz cenne wskazówki. Rezultaty tych poszukiwań przed-
stawiłem w referacie pt. „Pałac w Łabuńkach” wygłoszo-
nym dnia 27.XI.1969 r. na Sesji Naukowej zorganizowanej
przez Koło Naukowe Historyków Sztuki Uniwersytetu im.
A. Mickiewicza w Poznaniu. Niniejszy komunikat jest znacz-
nie skróconą wersją tego referatu.
i Por. anonimowy artykuł pt. Łabuńki, „Tyg. Ul.” t. XII,
1881, nr 291, s. 63—64, na s. 64 rycina z widokiem pałacu
w Łabuńkach od ogrodu; — Słownik Geograficzny Kró-
lestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. V, War-
szawa 1884, s. 564; — M. M. PIESZKO, Przewodnik po Zamo-
307
synowi Janowi Jakubowi, staroście lubelskiemu i wo-
jewodzie podolskiemu, ożenionemu z siostrą Stanisła-
wa Augusta, Ludwiką Poniatowską3. Jan Jakub Za-
moyski, fundator wspaniałego rokokowego pałacu w
Łabuniach, sprzedał Łabuńki po r. 1750 swemu sy-
nowcowi Michałowi Wielhorskiemu, kuchmistrzowi
wielkiemu litewskiemu, a w 1801 ir. właścicielem wsi
stał się Stanisław Grzębski, tajny radca, cesarsko-kró-
lewski szambelan i prezes sądów szlacheckich we
Lwowie4. Na mocy testamentu jego żony Tekli ze
Stadnickich spisanego 26 sierpnia 1815 r. Łabuńki o-
dziedziczyła córka Teofila zaślubiona 10 czerwca te-
goż roku Kajetanowi Karnickiemu, cesarsko-królew-
skiemu szambelanowi i członkowi stanów galicyjskich
z grona magnatów 5.
Anonimowy artykuł zamieszczony w 1881 r. w „Ty-
godniku Illustrowanym” zapewnia, że pałac w Łabuń-
kach został ostatecznie wykończony staraniem Teofili
Karńickiiej, „obszerne zaś ogrody spacerowe i owocowe
umiejętnie zarysowane założył tu ogrodnik z Wied-
nia sprowadzony”6. Inicjatorem budowy pałacu mu-
siał być zatem Stanisław Grzębski (poprzednim właś-
cicielom Łabuniek rezydencja nie była potrzebna). Ro-
boty rozpoczęto zapewne w pierwszych latach XIX
stulecia 'i przerwano je niebawem z powodu toczącej
się wojny. Wykończenie pałacu było możliwe dopiero
w okresie stabilizacji politycznej i gospodarczej po
r. 1815, kiedy Łabuńki znalazły się w obrębie nowo
utworzonego Królestwa Kongresowego. W 1831 r. pa-
łac został chwilowo zajęty na szpital wojskowy, wsku-
tek czego uległ poważnej dewastacji. Po upadku po-
ściu i okolicy, Zamość 1934, s. 79; — K. T. WILGATOWIE
i H. GAWARECKI, Województwo lubelskie, Warszawa 1957,
s. 290.
2 Podaję za A. KURZĄTKOWSKĄ, Barokowy zespół pa-
łacowy w Łabuniach kolo Zamościa, Studia i Materiały
Lubelskie, Historia Sztuki, t. I, Lublin 1963, s. 201.
3 Tamże, s. 202.
4 Por. Łabuńki, „Tyg. 111.”, jw„ s. 63.
5 Archiwum Sądu Powiatowego w Zamościu: Wykaz Hi-
poteczny Dóbr Ziemskich Łabuńki część A składające się
z folwarku Łabuńki i wsiów Jatutów i Barchaczów z ich
przyległościami w Powiecie Zamojskim Guberni Lubelskiej
położone. Stąd zaczerpnąłem datę testamentu Tekli ze Stad-
nickich Grzębskiej. Datę małżeństwa Teofili Grzębskiej z Ka-
jetanem Karnickim podaję za J. S. DUNTN-BORKOWSKIM,
Genealogie żyjących utytułowanych rodów polskich, Lwów
1895, s. 276.
6 Łabuńki, „Tyg. UL”, jw., s. 63.
 MARIUSZ WITUSKI

II. 1. Łabuńki, pałac od frontu. (Neg. IS PAN)

II. 2. Łabuńki, pałac od ogrodu. (Neg. IS PAN)

308
 PAŁAC W ŁABUŃKACH
wstania listopadowego, właściciele wielkim kosztem
dokonali jego restauracji7.
Po śmierci Teofili Karnickiej w r. 1864 Łabuńki
wraz z Jatutowem, Bródkami i BarchaCzowem objął
w posiadanie jej syn Władysław, tajny radca oraz po-
seł nadzwyczajny i minister pełnomocny Austrii przy
dworach szwedzkim i hiszpańskim8. W 1873 r. Kar-
nlćki sprzedał dobra łabuńkowskie Teodorowi Józefo-
wi i Jadwidze z Czackich Kaszowskim, którzy pod-
nieśli gospodarstwo rolne na bardzo wysoki poziom,
a pałac wyposażyli w wiele cennych dzieł sztuki9. Od
r. 1896 właścicielem Łabuniek był Zygmunt Bogumił
Kaszowski10 *, w latach dwudziestych bieżącego stu-
lecia nabył je mierniczy Jan Kołaczkowski, wreszlcie
ostatnim właścicielem majątku był jego zięć Łabędzki,
który opuścił Łabuńki w r. 1944u. Po ostatniej woj-
nie umieszczono w pałacu szkołę podstawową.
Rezydencja w Łabuńkach mimo zniszczeń w czasie
pierwszej wojny światowej mogła jeszcze uchodzić w
okresie dwudziestolecia międzywojennego za jedną z
piękniejszych klasycystycznych siedzib na Lubelszczyź-
nie. O jej wysokich walorach świadczyła nie tylko
sżlachetna, pełna prostoty architektura oraz wytwor-
na dekoracja sżtukatorska lecz również piękny park
krajobrazowy rozciągający się na południe od pałacu.
Sam pałac jest budynkiem prostokątnym, piętrowym
z wysuniętym czterokolumnowym portykiem doryc-
kim od frontu i tarasem wspartym na toskańskiej ko-
lumnadzie od ogrodu. Charakterystyczny dla pałaców
wiejskich przełomu XVIII i XIX w. układ dWutrak-
towy zastosowano i tutaj. W Łabuńkach trakt repre-
zentacyjny znajdował się jak w większości pałaców
tego czasu od ogrodu i mieścił w sobie Pokój Jadal-
ny, Duży Salon, Zielony Salonik i Bibliotekę, wszyst-
kie odznaczające się dekoracją sztukatorską. Pokoje
pierwszego piętra nie miały charakteru reprezenta-
cyjnego i riie były zdobione. Jedenastoosiowa fasada
pałacu zwrócona jest na północ. Dominantą jej Ijeśt
wspomniany już portyk w wielkim porządku zwień-
czony uskokową attyką. Wertykalny akcent portyku
został tutaj umiejętnie osłabiony przez mocny pas wy-
dzielający kondygnacje, dzięki czemu cała elewacja
nabrała cech spokoju i równowagi. Dziewięcioosiową
7 Tamże.
8 Data śmierci Teofili Karnickiej (16.VI.1864) za DUNIN-
-BORKOWSKIM, jw., s. 276. Testament jej na rzecz syna
został spisany 1.III.1858, por. Wykaz Hipoteczny Dóbr Ziem-
skich Łabuńki część A..., jw.
9 Akt sprzedaży Łabuniek Kaszowskim nastąpił 27.VI/
/9.VH.1873 r., Wykaz Hipoteczny Dóbr Ziemskich Łabuńki
część A..., jw. — Cytowany już anonimowy artykuł w ,,Tyg.
111.”, s. 63 tak opisuje wyposażenie pałacu w Łabuńkach:
,,...Łabuńkowski pałac zdobią wewnątrz bogate sztukaterye,
a w ostatnich latach przewieziono tu wiele dzieł sztuki
z dóbr wołyńskich teraźniejszych właścicieli. Zwraca tu przej-
dę wszystkim uwagę duży współczesny portret Jana III.
Okazała postać Sobieskiego przedstawiona jest w zbroi, sto-
jąco;. bogactwo akcesoryów i pewność penzla każą wnio-
skować, że wizerunek ten wykonany był przez jednego
z malarzy francuskich, którymi król lubił się otaczać. Płótno
J. Suchodolskiego «Napad nocny Tatarów na tabor polski*,
którego litografię warszawskie Towarzystwo zachęty sztuk
pięknych dla członków swych wykonać kazało, zdobi rów-
nież salony łabuńskie. Z zagranicznych malarzy są tu dzieła
takich mistrzów jak Van der Helst, Potter, Teniers, Casa-
noua itd. Wiele tu mebli, pochodzących z pałacu tauryckiego
w Petersburgu, niegdyś własność Potemkina; ale najcie-
kawszą rzeczą w Łabuńkach jest biblioteka, przeszło 4000
309
II. 3. Łabuńki, rzut parteru pałacu (szkic)
elewację ogrodową skomponowano zupełnie inaczej.
Akcentem dominującym jest tu taras wsparty na dzie-
sięciu kamiennych kolumnach ciągnący się wzdłuż ca-
łej elewacji, motyw nie spotykany w polskiej archi-
tekturze pałacowej przełomu XVIII i XIX w. i utrud-
niający nam właściwą klasyfikację pałacu łabuńkow-
skiego. Elewacja ogrodowa jeszcze w 1881 r. odzna-
czała się attyką, rozciągniętą nad trzema środkowymi
oknami12 * *.
Pałac w Łabuńkach należy do popularnego w Pol-
sce typu rezydencji wiejskiej: piętrowy pałac wznie-
siony na planie prostokąta, dwutraktowy, z portykiem
kolumnowym od frontu i półokrągłym lub wielobocz-
nym ryzalitem od ogrodu kryjącym salon ciągnący
się przez obie kondygnacje. Portyk kolumnowy wień-
czył najczęściej trójkątny fronton. Typ ten w swej
klasycystycznej wersji wywodzi się z pałacu w Bier-
nikach w Wielkopolsce, wzniesionego w latach 1786—
—88 według projektu Jana Chrystiana Kamsetzera1S.
Pałac w Łabuńkach ma wiele elementów omawianego
typu, jak prostokątny rzut, 'dwutraktowy układ po-
tomów licząca, w której znajduje się wiele białych kruków,
że wymienimy tylko: Statut Łaskiego (1506 r.), Żywot św.
Stanisława Długosza (1530 r.), doskonale zachowany egzem-
plarz Biblii ks. Leopolity (1561 r.), Quincunx Orzechowskiego
(1564 r.), Panoszę Paprockiego (1576 r.), Modrzewskiego Siluae
(1590 r.). Wydania Raczyńskich, Działyńskich, Przezdzieckich
są tu w komplecie. Z działu manuskryptów zwracają szcze-
gólną uwagę «Summaryusze akt dawnych łuckich od 1560
po 1800 r.* 25 tomów in folio, praca całego żywota archi-
wisty tych akt Korzeniowskiego, za którą żądano przed
laty 15,000 RS., nieoceniony materiał do dziejów Wołynia
i rodzin tam osiadłych.”
10 Zygmunt Bogumił Kaszowski 'Objął Łabuńki 2.XH.1896
(Wykaz Hipoteczny Dóbr Ziemskich Łabuńki część A..., jw.).
u Informacja kierownika szkoły podstawowej w Ła-
buńkach.
12 Łabuńki, „Tyg. 111.”, jw., s. 64.
13 Na temat Siernik por. artykuły M. KWIATKOWSKIE-
GO, W sprawie autorstwa niektórych pałaców grupy wielko-
polskiej, „Biui. Hist. Sztuki” XXIV, 1962, nr 2, s. 156-^158
oraz Z. OSTROWSKIEJ-KĘBŁOWSKIEJ, Pałac w Siernikach,
tamże, s. 200i—212. Por. również Z. OSTROWSKA-KĘBŁOW-
SKA, Architektura pałacowa drugiej połowy XVIII wieku
w Wielkopolsce, Poznań 1969, s. 131—148.
 MARIUSZ WITUSKI

nim charakterystyczne zwieńczenie portyku pałacu w

postaci uskokowej attyki zamiast trójkątnego fronto-
nu, rzadko spotykane w polskim klasycyzmie i nada-
jące elewacji frontowej cechy odrębne.
Kto mógł być twórcą pałacu w Łabuńkach? Hi-
storycznie rzecz biorąc pałac leży w kręgu oddziały-
wania ośrodka zamojskiego. W pierwszym piętnasto-
leciu XIX w., kiedy to pałac najprawdopodobniej roz-
poczęto wznosić, jedynym architektem czynnym stale
na terenie Zamościa i okolic był Henryk Ittar. Po-
chodził z Katanii, studiował w Rzymie, skąd po r.
,1790 przybył do Polski, gdzie od razu stał się wzię-
tym architektem. W r. 1805 został powołany przez or-
dynata Stanisława Zamoyskiego na stanowisko nau-
czyciela rysunków i architektury praktycznej w Li-
ceum w Zamościu. W r. 1803 wykonał projekt prze-
budowy pałacu ordynackiego w Zamościu, a w latach
1808 i 1814 wykonał projekt przebudowy pałacu i bu-
dynków gospodarczych w Klemensowie 14. Jego to oso-
bę należałoby brać pod uwagę jako ewentualnego
projektodawcę pałacu w Łabuńkach, tym bardziej, że
występuje tu motyw bardzo znamienny dla jego twór-
czości, mianowicie uskokowe zwieńczenie portyku,
które zastosował m.in. w pałacu Mielżyńskich w Po-
znaniu 15 i w projekcie przebudowy pałacu ordynac-
kiego w Zamościu16. Rysuje się również druga hipo-
teza, zdaje się, bardziej prawdopodobna. Dekoracja
wnętrz pałacu, zwłaszcza rozeta sufitowa i faseta Du-
żego Salonu oraz gzyms wieńczący w Pokoju Jadal-
nym noszą cechy warsztatu sztukatorskiego Bauma-
nów. Rozeta sufitowa z Łabuniek jest niemal iden-
tyczna z rozetą sali pierwszego piętra Zameczku w
Łańcucie (dzieło Fryderyka Baumana), rząd liści akan-
tu wypełniający fasetę sufitową Dużego Salonu przy-
pomina podobny motyw w Jadalni pałacyku natoliń-
skiego (dzieło Wergiliusza Baumana), wreszcie gzyms
wieńczący w Pokoju Jadalnym jest bardzo zbliżony
do gzymsu w Pokoju Bawialnym w Natolinie (także
dzieło Wergiliusza Baumana). Również pozostałe mo-
tywy dekoracji sztukatorskiej w Łabuńkach, jak sup-
raporty z kandelabrowo ułożoną wicią roślinną i
maskami, supraporty z rogami obfitości i maskami
II. 4. Łabuńki, fragment kolumnady od ogrodu. (Fot. czy też supraporty z motywem liry wśród wici ro-
M. Wituski) ślinnej mieszczą się całkowicie w zakresie repertuaru
formalnego Baumanów. Sztukaterie w pałacu w Ła-
buńkach odznaczają się tą samą doskonałością rysun-
ku i czystością modelunku co najlepsze dzieła war-
sztatu baumanowskiego w Łańcucie, Natolinie i Igo-
łomiii. Trudno w obecnym stanie badań przesądzić, któ-
mieszczeń i portyk kolumnowy od frontu. Odbiega ry z Baumanów mógł pracować w Łabuńkach, to
jednak znacznie od schematu brakiem dwukondygna- pewne jednak, że dekoracja sztukatorska pałacu mo-
cyjnego salonu w trakcie ogrodowym wysuniętego ry- że być im przypisana z największym prawdopodobień-
zalitowe przed lico muru. Brak tego elementu świad- stwem. Pomijając nawet analogie w zakresie moty-
czy o przezwyciężeniu przez nieznanego twórcę pałacu wów dekoracyjnych i ich modelunku — nie było w
w Łabuńkach tradycji barokowych, tak jeszcze sil- Polsce w ciągu pierwszej ćwierci XIX stulecia innego
nych w końcu XVIII stulecia. Niezmiernie interesu- warsztatu sztukatorskiego, który mógłby wykonać de-
jący, nowatorski na polskim gruncie wydaje się po- korację odznaczającą się podobną precyzją. Z kolei
mysł tarasu od ogrodu, ciągnącego się wzdłuż całej udział warsztatu Baumanów może rzucić światło na
budowli, dzięki czemu pałac w Łabuńkach nabrał osobę ewentualnego projektodawcy. Nasuwa się mimo-
cech willi podmiejskiej z wielkim tarasem zwróconym woli pytanie, czy nie był nim Chrystian Piotr Aigner
ku najbardziej nasłonecznionej stronie. I jeszcze je- stale współpracujący z tym warsztatem. Architekt na
den element odbiega od omawianego schematu. Jest zamówienie Stanisława Zamoyskiego wykonał w r.

14 O Henryku Ittarze por. artykuł T. S. JAROSZEWSKIE-
GO i A. ROTTERMUNDA, Wiadomości o życiu i twórczości
architekta Henryka Ittara, „Biul. Hist. Sztuki” XXIX, 1967,
nr 1, s. 3—26.
15 Wiadomości o autorstwie Henryka Ittara pałacu Miel-
żyńskich w Poznaniu podała po raz pierwszy Z. OSTROW-
SKA-KĘBŁOWSKA, Architektura pałacowa..., jw., s. 101—102.
16 Projekt ten opublikował po raz pierwszy W. TATAR-
KIEWICZ, Turniej klasyków w Zamościu, „Arkady” 1937,
z. VI, S. 293. — Por. również JAROSZEWSKI, ROTTERMUNB,
jW., S. 12, 20, ii. 19.

310
 PAŁAC W ŁABUŃKACH
II. 5. Łabuńki, Duży Salon w pałacu przed pierwszą wojną światową. (Neg. IS PAN)
1802 dwa projekty pałacu ordynackiego w Zamościu17,
mógł zatem w tym samym czasie sporządzić projekt
pałacu w pobliskich Łabuńkach. Zleceniodawcą byłby
w tym wypadku Stanisław Grzębski. Projekt realizo-
wany mógł być bez udziału architekta, sprowadzono
tylko znany warsztat sztukatorski wsławiony pracami
w Puławach i w Łańcucie. Pałac w Łabuńkach mieści
się całkowicie w zakresie możliwości artystycznych
Aignera, choć trudno byłoby znaleźć w dorobku ar-
chitekta dzieło uderzająco zbliżone do naszego pałacu.
Za Aignerem przemawiają dobre proporcje pałacu i
^znakomicie wyważona bryła.
Tak więc kwestia autorstwa pałacu nadal pozosta-
je otwarta i trudno będzie ją wyjaśnić definitywnie
wobec zaginięcia materiałów archiwalnych odnoszą-
cych się do budowy obiektu. Nie wyjaśnione autor-
stwo pałacu w żadnym razie nie powinno umniejszać
wartości zabytku, którego stan zachowania budzi po-
ważne obawy. Jak już wspomniano, w pałacu łabuń-
17 T. S. JAROSZEWSKI, Chrystian Piotr Aigner, archi-
tekt warszawskiego klasycyzmu, Warszawa 1970, s. 151—155.
LE CHATEU DE ŁABUŃKI
La communication presente traite du palais dans
le style du classicisme de Łabuńki pres de Zamość.
On a commence a le construire probablement apres
1801 et on l’a termine apres 1815. L’auteur 1’attribue
311
kowskim mieści się szkoła podstawowa zajmująca
cztery sale na parterze odrestaurowane staraniem jej
kierownika. Pozostałe pomieszczenia użytkowane są
na mieszkania prywatne. Dekoracja sztukatorska przez
kilkakrotne pobielanie zatraciła w dużym stopniu
pierwotną czystość modelunku. Otoczenie pałacu jest
niestety zdewastowane. Po obszernym niegdyś parku
,nie ma prawie śladu. Brama wjazdowa uległa rów-
nież zniszczeniu i pozostały po niej tylko resztki mu-
rów. Wśród postulatów natury konserwatorskiej na
pierwszy plan wysuwa się zabezpieczenie jego wnętrz.
.Należałoby znaleźć nowego użytkownika, który za-
gwarantowałby właściwe zagospodarowanie obiektu.
■Konieczna również wydaje się zmiana klasyfikacji pa-
łacu zaliczonego przez Spis zabytków architektury i
budownictwa do klasy drugiej 18. Szlachetna architek-
tura pałacu, a zwłaszcza wysoki poziom dekoracji
sztuka torskiej wnętrz klasyfikują z pewnością rezy-
dencję w Łabuńkach do zabytków klasy pierwszej.
18 Ministerstwo Kultury i Sztuki, Zarząd Muzeów i Ochro-
ny Zabytków, Spis zabytków architektury i budownictwa,
Warszawa 1964, s. 270.
•soiiit a 1’architecte Henr! Ittar, soit a Christian Pienie
Aigner. La decoration en stuc de 1’interieur, une des
plus belles dans la voivodie de Lublin, est attribuee
a 1’atelier des Bauman.
 MARIUSZ WITUSKI

U. 6. Łabuńki, supraporta w Pokoju Jadalnym w pałacu. (Neg. IS PAN)

II. 7. Łabuńki, supraporta w Bibliotece pałacu. (Neg. IS PAN)

312
 PAŁAC W ŁABUŃKACH

II. 8. Łabuńki, supraporta w Dużym Salome w pałacu. (Neg. IS PAN)

II. 9. Łabuńki, rozeta w Dużym Salonie. (Neg. IS PAN)

313