BOLUM4 Difdenk

BÖLÜM 4
LİNEER DİFERANSİYEL DENKLEM SİSTEMLERİ

4−1 GİRİŞ
Denklem sistemlerine lineer cebir dersinden aşina olmalısınız. Ancak bu tür denklemlerde
herhangi bir diferansiyel büyüklük veya türev bulunmaz. Başka bir deyişle cebirsel denklem
sistemi,
x+ y =5
(4−1)
3 x − 5 y = −7
şeklinde karşımıza çıkar. Öte yandan diferansiyel denklem sistemleri genellikle bir veya daha
fazla sayıda bağımsız değişkenin tek bir bağımlı değişkene göre türevlerinin bulunduğu
denklem sistemleridir Örneğin;.
x ′′ = 2 y ′ − 3x − 2 x ′ + y + 5e t
(4−2)
y ′′ = 3x ′ + x − y ′ + 6 y + 2

sistemi, ikinci mertebeden iki tane diferansiyel denklemden oluşmaktadır ve burada
bilinmeyen fonksiyonlar x(t) ve y(t) dir. Bu iki bilinmeyen fonksiyonun her iki denklemde de
yer almasından ötürü, bu fonksiyonları bulabilmek için iki denklem birlikte çözülmek
zorundadır (tıpkı Denklem 4−1’in çözümünde olduğu gibi). Elde edilecek çözümler, belirtilen
t aralığında her iki denklemi de sağlamalıdır.
Bir diferansiyel denklem sistemini meydana getiren denklemler farklı mertebeden
denklemler olabilir. Örneğin tüm denklemler, Denklem 4−2 de olduğu gibi ikinci
mertebeden olabileceği gibi denklemlerin bazıları birinci bazıları ise ikinci mertebeden
olabilir. Diferansiyel denklem sistemine üniform bir yapı kazandırmak için genellikle bu tür
sistemler eşdeğer bir sisteme dönüştürülür.
n’inci mertebeden bir diferansiyel denklem, her zaman n adet birinci mertebeden
denklemden oluşan bir sisteme dönüştürülebilir. Bunun nasıl yapıldığını üçüncü
mertebeden bir denklem üzerinde göstereceğiz. Aşağıdaki diferansiyel denklem verilmiş
olsun.
x ′′′ = 2 x ′′ − 3 x ′ + 5 x + 7t 2 (4−3)
Bu denklemi üç tane birinci mertebeden denkleme dönüştürmek için,
x1 = x
x 2 = x1′ = x ′
x3 = x ′2 = x ′′
olarak üç parametre tanımlayacağız. Bunu yaparken en yüksek mertebeli türev hariç, yeni
değişken olarak bilinmeyen fonksiyonlar ve türevlerini tanımlıyoruz. Bu yeni değişkenlerin
Denklem 4−3 te yerine yazılmasıyla,
x3′ = 2 x 3 − 3 x 2 + 5 x1 + 7t 2 (4−5)

elde edilir.

Bu denklem, tanımladığımız üç yeni değişkene bağlı birinci mertebeden bir diferansiyel
denklemdir. Bu denklem ile x2 ve x3 ten oluşan grup birinci mertebeden bir denklem sistemi
meydana getirmiş olur:
x1′ = x 2
x 2′ = x3 (4−6)
x3′ = 2 x3 − 3x 2 + 5 x1 + 7t 2
-1-
Mühendisler İçin Diferansiyel Denklemler
Engin/Çengel
Elde ettiğimiz bu denklem sistemi Denklem 4−3 e eşdeğerdir. Burada verilen dönüştürme
yöntemi oldukça geneldir ve hangi mertebeden olursa olsun bir denklemi birinci
mertebeden bir denklem sistemine dönüştürmede kullanılabilir.

ÖRNEK 4− Yüksek Mertebeli Sistemleri Birinci Mertebeye İndirgeme
Aşağıda verilen denklem sistemini ve sınır şartlarını birinci mertebeden bir denklem
sistemine dönüştürünüz.
x ′′ = 2 x − 3 y + x ′ + f (t ), x(0) = 0, x ′(0) = 1

y ′′ = − x + y + 2 x ′ + g (t ), y (0) = 0, y ′(0) = 2

ÇÖZÜM Verilen sistem, iki bilinmeyenli ikinci mertebeden bir diferansiyel denklem
sistemidir. Sonuçta birinci mertebeden dört adet denklemden oluşan bir sistem elde
edilecektir. Bunun için önce dört tane yeni değişken tanımlayalım:
x1 = x
x 2 = x1′ = x ′

x3= y
x 4 = x3′ = y ′
Bu değişkenlerin verilen sistemde yerine yazılmasıyla aşağıdaki yeni sistem elde edilir.
x1′ = x2 , x1 (0) = 0
x2 = 2 x1 − 3 x3 + x2 + f (t ), x 2 (0) = 1

x3′ = x4 , x 3 ( 0) = 0
x4′ = − x1 − x3 + 2 x 2 + g (t ) x 4 (0) = 2
Bu ise birinci mertebeden dört denklemden kurulu bir diferansiyel denklem sistemidir.
Denklem sisteminden mertebelerin toplamının 4 olduğu dikkatinizi çekmiş olmalıdır. Ayrıca
baştaki sistemde olduğu gibi yeni denklem sisteminde de denklemlerin lineer ve sabit
katsayılı olduğu görülmektedir.
Bir çözüm yolu bulunması halinde yüksek mertebeli bir diferansiyel denklemi birinci
mertebeden bir denklem sistemine dönüştürmenin pek bir anlamı olmayabilir. Ancak
pratikte karşılaşılan yüksek mertebeli denklemlerin çoğu lineer değildir ve sayısal olarak
çözülmeleri gerekir. İlerde de görüleceği gibi verilen yüksek mertebeli bir diferansiyel
denklemi birinci mertebeden bir sisteme dönüştürmek olağan bir uygulamadır.

-2-
Engin/Çengel
DİFERANSİYEL DENKLEM SİSTEMLERİNİN SINIFLANDIRILMASI
Diferansiyeld denklemlerle ilgili tanımlamaların büyük bir çoğunluğu diferansiyel
denklem sistemleri için de yapılabilir. Bunun yanında diferansiyel denklem sistemleri ile
cebirsel denklem sistemleri arasında da yakın bir benzerlik olduğu görülür. Örneğin cebirsel
bir denklem sisteminde eğer tüm denklemler lineer ise, sistemin de lineer olduğu söylenir.
Bu yüzden,
x + 2y = 5
(4−7)
2 x − 3 y 2 = −10
cebirsel denklem sistemi lineer değildir. İkinci denklemde yer alan y2 terimi lineerliği
bozmuştur.
Benzer şekilde bir diferansiyel denklem sisteminde yer alan tüm denklemler lineer
ise, bu diferansiyel denklem sistemine lineerdir denir. Tek bir diferansiyel denklem bile
lineer değilse, diferansiyel denklem sistemi lineer olmayan bir denklem sistemi haline gelir.
Örneğin

x′ = 2 x − y + z + t 3
y′ = x + z + 1

z ′ = 4 x − 3 xy − t 2 z (lineer olmayan denklem )
diferansiyel denklem sistemi
lineer değildir.
Eğer bir diferansiyel denklem sisteminde yer alan tüm denklemler homojen ise bu
sisteme homojendir denir. Tek bir denklemin bile homojen olmaması, sistemi homojen
olmaktan çıkarır:
x ′ = 2 x − y + z (homojen)
y ′ = x + t 2 y + z (homojen)
z ′ = −3 x − y + 3t (3t den ötürü homojen değil)

Lineer bir diferansiyel denklem sistemi, genel olarak,
x ′ = P1 (t ) x + Q1 (t ) y + R1 (t )
(4−8)
y ′ = P 2 (t ) x + Q2 (t ) y + R2 (t )
Biçiminde ifade edilir. Burada R1 (t ) ve R2 (t ) homojen olmayan terimlerdir. Buna göre
x ′ = P1 (t ) x + Q1 (t ) y
lineer homojen bir diferansiyel denklem sistemi
y ′ = P2 (t ) x + Q2 (t ) y
(4−9)
olarak ifade edilir. Lineer bir denklem sisteminde x 2 , xy, xx′ ve sin y gibi lineer olmayan
terimlerin bulunmadığına dikkat ediniz. Ayrıca homojen bir denklem sisteminde ne bağımlı
değişkenler ne de onların türevleri bir çarpan olarak yer almaz.
Son olarak standart biçimde yazılan bir diferansiyel denklem sistemindeki tüm
denklemler sabit katsayılı ise, denklem sistemi de sabit katsayılı olarak nitelendirilir. Tek bir
denklem bile değişken katsayılı olursa, sistem de değişken katsayılı hale gelir. Örneğin,
x ′ = 2 x − y + z + t 3 (sabit katsayılı)
y ′ = − x + 2 y − 1 (sabit katsayılı)
z ′ = 4 x + 2ty − z (2t den ötürü değişken katsayılı)
Buna göre sabit katsayılı bir diferansiyel denklem sistemi aşağıdaki şekilde ifade edilir:
x ′ = a1 x + b1 y + R1 (t )
(4−10)
y ′ = a 2 x + b2 y + R2 (t )
-3-
Engin/Çengel
Yukarıdaki denklem sisteminde ilk denklemde y′, ikinci denklemde ise x′
terimlerinin bulunması gerektiğini düşünebilirsiniz. Yani denklem sisteminin genel biçimi,

x′ = a1 x + b1 y + c1 y ′ + R1 (t )
) (4−11)
y ′ = a 2 x + b2 y + c 2 x ′ + R(t )

şeklinde mi olmalıdır? Ancak ikinci denklemdeki y ′ ilk denklemde yerine yazıldığında, ilk
denklemdeki c1 y ′ teriminin ortadan kalktığı görülür. Benzer bir işlem yapılarak ikinci
denklemdeki c2 y′ terimi de yok edilebileceğinden denklem sistemi yine 4−10 ile verilen
hale gelmiş olur. Bu nedenle bağımlı değişken türevlerini denklem sisteminde göstermenin
problemi karmaşık hale getirmenin ötesinde bir etkisinin bulunmadığı görülür.
Cebir derslerinizde muhtemelen lineer olmayan denklem sistemlerine değinmediniz
ve sadece lineer denklem sistemleri üzerinde yoğunlaştınız. Elbette bunu, lineer denklem
sistemleri önemsiz diye yapmadınız, bilakis bu tür denklem sistemlerinin analitik olarak
çözümleri çoğunlukla imkânsızdır. Ancak bu tür denklem sistemlerini uygun bir teknik
kullanarak bilgisayarda çözmek olasıdır. Ancak bunun için belirli bir düzeyde sayısal
çözümleme yapma bilgisine gerek vardır.
Aynı durum diferansiyel denklem sistemleri için de geçerlidir. Lineer diferansiyel
denklem sistemleri belirli bir sistematik yol izlenerek çözülebilir, ancak lineer olmayan
diferansiyel denklem sistemleri için bu tür çözüm yöntemleri mevcut değildir. Bunu pratikte
yapmanın tek yolu sayısal yöntemler kullanmaktır. Bunu ileriki bölümlerde ele alacağız. Bu
bölümde ise sadece lineer denklem sistemleri üzerinde duracağız. Lineer olsa bile değişken
katsayıların bulunduğu diferansiyel denklem sistemleri çözmek oldukça zordur. Bunun
nedeni çözümlerin genellikle sonsuz seriler içermesidir. Bu yüzden burada lineer ve sabit
katsayılı diferansiyel denklemlerden kurulu sistemleri ele alacağız.

4−2. DİFERANSİYEL DENKLEM SİSTEMLERİ NASIL ORTAYA ÇIKMAKTADIR?
Diferansiyel denklem sistemleri çoğu pratik problemde kendiliğinden ortaya çıkar.
Bu tür problemlerin ortak yönü tek bir sistem yerine iki ya da daha fazla sayıda fiziksel
olarak bağlı sistemlerden oluşmalarıdır. Bu tür sistemlerdeki bilinmeyen fonksiyonlar hem
birbirlerine hem de bağımsız değişkene bağlıdır. Bu nedenle birlikte çözüm yapılarak elde
edilmeleri gerekir. Diferansiyel denklem sistemlerinin teorisine ve çözüm tekniklerine
geçmeden önce birkaç örnekle bu tür denklem sistemlerinin nasıl ortaya çıktığını görelim.

ÖRNEK 4−2 Ayrık mekanik titreşim
Yay sabitleri k1 ve k2 olan iki yay ucuna sırasıyla m1 ve m2 kütlelerinin asıldığını düşünelim.
Kütlelere dışarıdan F1 (t ) ve F2 (t ) kuvvetleri Şekil 4−6’da gösterildiği gibi uygulanıyor
olsun. Kütlelerin başlangıç konumlarına göre yer değiştirme miktarları x1 (t ) ve x2 (t ) dir.
Başlangıç konumları kütlelerin kendi ağırlıklarıyla yayı uzattığı konum olarak düşünüldüğü
için kütlelerin ağırlıkları bir dış kuvvet olarak dikkate alınmamaktadır. Herhangi bir
sönümlenme veya sürtünme olmadığını kabul ederek iki kütlenin hareketlerini tanımlayan
diferansiyel denklem sistemlerini elde ediniz.

-4-
Engin/Çengel

ÇÖZÜM
Bir kütlenin değişik şartlardaki titreşimi daha önce ayrıntılı olarak ele alınmıştı. Herhangi bir
sönümlenme olmadığını ve pozitif yönün aşağı doğru alındığını kabul ederek her iki kütlenin
hareket denklemi,
d 2 x1
m1 = −k1 x1 + F1 (t ) (4−12a)
dt 2
ve

d 2 x2
m2 = −k2 x2 + F2 (t ) (4−12b)
dt 2

olarak ifade edilebilir. Burada x1 (t ) ve x2 (t ) bilinmeyen fonksiyonlar veya (bağımlı
değişkenlerdir. Denklem sistemindeki t ise zamanı gösteren bağımsız değişkendir. Denklem
4−12 iki bilinmeyenli bir denklem sistemini temsil etmektedir. Daha doğrusu bunlar, her ikisi
de tek bir bağımsız değişkene bağlı iki denklemdir. Dolayısıyla bu iki denklem birbirinden
bağımsız olarak çözülebilir ve bunun sonucunda x1 (t ) ve x2 (t ) bilinmeyen fonksiyonları
elde edilebilir. İki kütle birbirlerinden bağımsız şekilde hareket ettiğinden ve birbirlerini
hiçbir şekilde etkilemediklerinden bu durum şaşırtıcı gelmemelidir. Dolayısıyla Denklem
4−12’ye ayrık denklem sistemi adı verilir, çünkü her iki bilinmeyen fonksiyon da ( x1 (t ) ve
x2 (t ) ) sadece tek bir denklemde bulunmaktadır. Bu tür bir sistemi çözmek için yeni bir
bilgiye ihtiyacınız bulunmamaktadır ve biz burada bu tür ayrık sistemler ile ilgilenmeyeceğiz.

ÖRNEK 4−3 Bağlı mekanik titreşim
Önceki örnekte verilen iki yay−kütle sistemini bu sefer uç uca eklemiş olarak yeniden
ele alalım (Şekil 4−7). Sürtünmeyi ihmal ederek iki kütlenin hareketini tanımlayan
diferansiyel denklemleri elde ediniz.

ÇÖZÜM
x1 (t ) ve x2 (t ) yine başlangıç konumlarına göre (kütle ağırlıkları dikkate alınmış halde) iki
kütlenin zamana bağlı konumları olsun. Aşağı yönü pozitif olarak alalım. Yay kuvvetinin,
yayın sıkışma veya uzama miktarıyla orantılı olduğu hatırlanarak aşağıdaki ifadeler
yazılabilir:

Fyay,1 = k1 x1 (4−13a)

Fyay,2 = k2 ( x2 − x1 ) (4−13b)

Her iki kütle de aynı yönde ve aynı miktarda yer değiştirdiğinde x1 = x2 olur ve ikinci
yay herhangi bir kuvvet uygulamaz. Eğer birinci kütle sabitlenmişse ( x1 = 0 ), ikinci kütleye
gelen kuvvet Fyay,2 = k2 x2 olacaktır. Newton’un ikici yasası her bir kütleye
uygulandığında;

-5-
Engin/Çengel
d 2 x1
m1 = − k1 x1 + k 2 ( x2 − x1 ) + F1 (t ) (4−14a)
dt 2

ve

d 2 x2
m2 + k2 ( x2 − x1 ) + F2 (t ) (4−14b)
dt 2
sonuçları elde edilir. Burada ilk denklemin sağ tarafında yer alan bir terim ile Denklem
4−12a den farklılaştığı görülmektedir. İlave bu terim, ikinci yay tarafından uygulanan kuvveti
temsil etmektedir. Benzer şekilde ikinci denklem de Denklem 4−12b den farklı olduğu,
bunun da ikinci kütlenin harektli bir noktaya asılmasından ileri geldiği anlaşılmaktadır. Eğer
birinci denklemi çözerek ilk kütlenin konum denklemi olan x1 (t ) i bulmaya çalışırsak bunda
başarılı olamayız. Çünkü ilk denklemde aynı zamanda diğer kütleye ait olan bilinmeyen
fonksiyon x2 (t ) yer almaktadır. Aynı durum x2 (t ) için de geçerlidir (yani ikinci denklemi
çözerek onu bulamayız). Ancak her iki denklemi birlikte çözerek x1 (t ) ve x2 (t )
fonksiyonlarını bulabiliriz. Denklem 4−14 e bağlı denklem sistemi adı verilir, çünkü her bir
denklem birden fazla bilinmeyen fonksiyona bağlıdır. Bu bölümde bu tür bağlı denklem
sistemlerinin çözümlerini öğreneceğiz.

ÖRNEK 4−4 Elektrik devreleri
Şekil 4−8 de verilen iki kapalı gözlü elektrik devresini göz gönüne alınız. L1 ve L2
bobinlerinden geçen I1 ve I2 elektrik akımlarını veren diferansiyel denklemi belirleyiniz.

ÇÖZÜM
Birden fazla gözün bulunduğu elektrik devrelerini analiz ederken çeşitli devre
elemanlarından geçen akımların yönlerini baştan kestirmek zordur. Bu yüzden genellik
elektrik akımlarının yönleri kabul edilir. Hesaplama sonucu negatif değer olarak bulunan bir
akım, o akım için seçilen yönün yanlış olduğunu gösterir. I1 ve I2 nin yönleri şekilde
gösterildiği gibi kabul edilmiş olsun. Bu durumda R direncinden geçen akım, analiz edilen
göze göre I1 −I2 veya I2−I1 olacaktır. Kapalı bir gözde belirli bir yöndeki gerilim düşümlerinin
toplamının uygulanan gerilime eşit olduğunu biliyoruz. Buna göre bir RL devresi için;

dI
L + RI = E (t ) (4−15)
dt
ifadesi yazılabilir. Bu ilişkiyi iki göze uygularsak;
dI 1
L1 + R ( I 1 − I 2 ) = E (t ) (4−16a)
dt
-6-
Engin/Çengel
dI 2
L2 + R( I 2 − I1 ) = 0 (4−16b)
dt
veya tekrar düzenleme yaparak,
dI 1
L1 + RI 1 = RI 2 + E (t ) (4−17a)
dt
dI
L2 2 + RI 2 = I 1 (4−17b)
dt

elde ederiz. Böylece iki tane birinci mertebeden lineer sabit katsayılı denklemden kurulu bir
sistem elde edilmiş olur. Bilinmeyen I1 (t ) ve I 2 (t ) fonksiyonlarını bulabilmek için iki
denklem birlikte çözülmelidir.

ÖRNEK 4−5 Karışım tankları
Şekil 4−9 da gösterildiği gibi 1000 L hacminde özdeş iki karışım tankı birbiri ile
irtibatlandırılmış durumdadır. Herhangi bir t anında tanklarda bulunan tuz kütleleri sırasıyla
x1 (t ) ve x2 (t ) fonksiyonları ile verilmektedir. Her iki tankta bulunan karıştırıcılar, karışımın
mükemmel homojenlikte olmasını sağlamaktadır. Birinci tanka içerisinde 0.10 kg‐tuz/L
bulunan çözeltiden 15 L/dak, ikinci tanka ise 5 L/dak temiz su girmektedir. Birinci tanktan
ikincisine 50 L/dak tuzlu su geçerken, ikinci tanktan birincisine 35 L/dak tuzlu su
geçmektedir. İkinci tanktan 20 L/dak tuzlu su çekildiğine göre her iki tanktaki tuz
miktarlarını veren diferansiyel denklemleri geliştiriniz.

ÇÖZÜM
İki tanka birim zamanda giren ve çıkan tuzlu su çözeltilerinin hacimleri eşit olduğundan her
iki tankta da her an 1000 L çözelti bulunacaktır. Buna göre birinci tankta 1 L çözelti başına
x1 (t ) /1000 kg‐tuz bulunacaktır. Birinci tanktan birim zamanda ayrılan tuzlu su kütlesi ise
50 { x1 (t ) /1000} olacaktır. Benzer şekilde ikinci tanka giren ve çıkan tuz kütleleri de hesaba
katıldığında, kütle korunumu yasası gereği,

dx1 x x
= 1.5 − 50 1 + 35 2 (4−18a)
dt 1000 1000
dx2 x x
= 0 − 50 1 − 55 2 (4−18b)
dt 1000 1000

yazabiliriz. Bu, iki tane birinci mertebeden diferansiyel denklemden oluşan bağlı bir
sistemdir. Yani x1 (t ) ve x2 (t ) fonksiyonlarını bulmak için iki denklemi birlikte çözmemiz
gerekir.

-7-
Engin/Çengel
Artık lineer denklem sistemlerinin çözüm yöntemlerine geçebiliriz. İlk olarak yok etme
yöntemi üzerinde duracağız. Bu yöntem n adet lineer diferansiyel denklemden oluşan bir
sistemi n’nci mertebeden tek bir diferansiyel denkleme dönüştürür. Bunun ardından lineer
sabit katsayılı denklemler için sistematik bir çözüm yolu olan özdeğer yöntemini
öğreneceğiz. Bu yöntem, sabit katsayılı lineer bir denklemin çözümünü andırmaktadır. En
son olarak matrisler ve lineer cebir konusunda önemli bazı hatırlatmalar yapılarak matris
(veya öz vektörler) yöntemi anlatılacaktır. Bu yöntem, lineer diferansiyel denklem
sistemlerinin çözümünde kullanılan en genel ve sistematik yöntem olma özelliğine sahiptir.
Bunların dışında kalan Laplace dönüşümü ve sayısal yöntemler ileriki bölümlerde ele
alınacaktır.

6‐3 YOK ETME (ELİMİNASYON) YÖNTEMİ
Lineer sistemlerin teorisine girmeden önce, diferansiyel denklem sistemlerinin çözümünde
kullanılan en basit ve temel yöntem olan yok etme yöntemi üzerinde duralım. Bu yöntem n
tane birinci mertebeden diferansiyel denklemi, mertebesi n olan tek bir diferansiyel
denkleme dönüştürme esasına dayanır.
Bu yöntem, cebirsel denklemlerdeki yok etme yöntemine benzemektedir. Örneğin,

3x + 2 y = 7
(4−19)
5x − y = 3
sistemi x e bağlı tek bir denkleme dönüştürülebilir. Bunu yapmak için ikinci denklemden
y=5x−3 elde edilerek ilk denklemde yerine yazılır. Böylece,

3x + 2(5 x − 3) = 7 (4−20)

tek bilinmeyenli denklemi elde edilir. Bu denklemden x çözülürse x = 1 bulunur. x bilindiğine
göre, değeri birinci veya ikinci denklemden yazılarak y = 2 elde edilir.

Şimdi de iki tane birinci mertebeden lineer ve sabit katsayılı diferansiyel denklemden oluşan
bir sistemi göz önüne alalım. Bağımlı değişkenler x ve y dir.

x ′ = a1 x + b1 y + R1 (t ) (4−21a)
y ′ = a 2 x + b2 y + R 2 (t ) (4−21b)

İlk denklemden y yi çekip t ye göre türevini alırsak;
1
y = ( x′ − a1 x − R1 (t ) ) , (4−22)
b1
ve
1
y ′ = ( x′′ − a1 x′ − R1′ (t )) (4−23)
b1

elde ederiz. Şimdi de bu y ve y′ nü ikinci denklemde yerine yazıp düzenlersek,

x′′ − ( a1 + b2 ) x′ + ( a1b2 − a2 b1 ) x = R1′ (t ) − b2 R1 (t ) + b1 R2 (t ) (4−24)

-8-
Engin/Çengel
sonucuna ulaşırız. Bu denklem ikinci mertebeden sabit katsayılı lineer bir denklem ve daha
önce öğrendiğimiz çözüm yöntemleriyle çözülebilir. Denklemin karakteristik denklemi şu
şekildedir:

λ 2 − (a1 + b2 )λ + a1b2 − a2b1 = 0 (4−25)

Denklemimizin homojen kısmının çözümü karakteristik denklemin iki kökü ile kurulur. x’e ait
genel çözüm ise elde edeceğimiz bu homojen çözüm ile, homojen olmayan diferansiyel
denklemi sağlayan bir özel çözümün toplamından ( y = yh + yö ) oluşur. x (t ) bu şekilde
bulunduğunda, x (t ) ve x′(t ) Denklem 4−22 de yerine konur ve böylece y (t ) fonksiyonu da
elde edilmiş olur. Bunu bir örnek üzerinde göstereceğiz.

ÖRNEK 4−6 Yok etme yöntemi

Yok etme yöntemini kullanarak aşağıdaki diferansiyel denklemi çözünüz.

x ′ = 4 x + 6 y , x ( 0) = 1

y ′ = −3 x − 5 y , y ( 0 ) = 0

ÇÖZÜM:
Bu bir birinci mertebeden lineer sabit katsayılı diferansiyel denklem sistemidir. Yoketme
yöntemini kullanarak verilen sistemin ikinci mertebeden sabit katsayılı eşdeğeri olan
denklemi bulalım. İlk denklemden y yi çekelim ve t ye göre türevini alalım:

1 4
y= x′ − x (4−26)
6 6
ve
1 4
y′ = x ′′ − x ′ (4−27)
6 6

Şimdi de y ve y ′ nü ikinci denklemde yerine yazalım:

1 4 ⎛1 4 ⎞
x ′′ − x ′ = −3x − 5⎜ x ′ − x ⎟
6 6 ⎝6 6 ⎠
veya,

x′′ + x′ − 2 x = 0

Bu ise, ikinci mertebeden lineer sabit katsayılı homojen bir diferansiyel denklemdir.
Denklemin karakteristik kökleri;

λ 2 + λ − 2 = 0

λ1 = 1 ve λ2 = −2 olarak elde edilir. Buna göre genel çözüm;

x = C 1 e t + C 2 e −2 t

-9-
Engin/Çengel
olacaktır. Bilinmeyen diğer fonksiyon y ise x ve x′ nün ilk denklemde (Denklem 4−26)
yazılmasıyla bulunur.

1 4
y= x′ − x
6 6
1 4
= (C1 e t − 2C 2 e − 2 t ) − (C1 e t + C 2 e − 2 t )
6 6
1
= − C1 e t − C 2 e − 2 t
2

Buna göre verilen diferansiyel denkleminin genel çözümü,

x = C1e t + C 2 e −2t
1
y = − C1e t − C 2 e − 2t
2
olarak elde edilmiş olur. Keyfi sabitler olan C1 ve C 2 ise başlangıç şartlarının
uygulanmasıyla belirlenir:

x(0) = 1 → C1 + C 2 = 1
1
y (0) = 0 → − C1 − C 2 = 0
2

Çözüm yapılırsa, C1 = 2 ve C 2 = −1 olarak elde edilir. Bu değerlerin yerine yazılmasıyla,
verilen denklem sisteminin çözümü;

x = 2e t − e −2t

y = −e t − e − 2 t

olarak bulunur. Bu iki denklemin verilen diferansiyel denklem sistemini sağladığı
gösterilebilir. Ayrıca çözüme y yerine x i yok ederek de başlayabilirdik, yine aynı sonucu
bulurduk.

Yok etme yöntemi basit ve izlenmesi kolay bir yöntem olmasına karşın iki ya da
üçten fazla sayıda denklemden oluşan sistemleri çözmek için pek pratik değildir. Denklem
sayısının artmasıyla oldukça hantal ve karmaşık hale gelmektedir. Öğreneceğimiz özdeğer
yöntemi ise, denklem sayısına bakılmaksızın, aynı karakteristik denklemi bulmada daha
kolay ve sistematik bir yöntem vermektedir. Bunun için az bir miktar lineer cebir bilgisi
yeterli olmaktadır.

Yok etme yöntemi homojen olmayan denklem sistemlerine de uygulanabilir. Bu tür
durumlarda eşdeğer denklem homojen olmayacağından, genel çözümü bulmak için bir tane
özel çözüm bulmamız gerekir.

ÖRNEK 4−7 Yok etme yöntemi−homojen olmayan diferansiyel denklem sistemleri

yok etme yöntemini kullanarak aşağıdaki başlangıç değer problemini çözünüz.

- 10 -
Engin/Çengel
x′ = 4 x + 6 y + 1 x ( 0) = 1

y ′ = −3 x − 5 y + t y ( 0 ) = 0

ÇÖZÜM
Bu bir homojen olmayan, birinci mertebeden sabit katsayılı diferansiyel denklem sistemidir.
Bu sistemin ikinci mertebeden, homojen olmayan sabit katsayılı eşdeğer denklemini bulmak
için ilk denklemden y yi çekip t ye göre türettiğimizde;
1 4 1
y= x ′ − x − ( 4−29 )
6 6 6
ve
1 4
y′ = x ′′ − x ′ ( 4−30 )
6 6
elde ederiz. Şimdi de y ve y ′ nü ikinci denklemde yerine yazalım:

1 4 ⎛1 4 1⎞
x ′′ − x ′ = − 3 x − 5⎜ x ′ − x − ⎟ + t
6 6 ⎝6 6 6⎠
veya

x ′′ + x ′ − 2 x = 6t + 5

Bu denklemin homojen kısmı ise x ′′ + x ′ − 2 x = 0 olur ve bir önceki örnekten bunun
çözümünü biliyoruz:

x = C1e t + C 2 e −2t

Belirsiz katsayılar yöntemine göre özel çözümün genel şekli

xö = At + B

olacaktır. Bu çözüm ve türevleri x ′′ + x ′ − 2 x = 6t + 5 denkleminde yerine yazılıp katsayılar
eşitlendiğinde A = −3, B = −4 olduğu görülür. Böylece genel çözüm ifadesi;

x = C1et + C2 e −2t − 3t − 4

halini alır. Bu denklemden x ve x′ alınıp Denklem 4−29 yerine yazıldığında,

1 4 1
y = x′ − x −
6 6 6
1 4 1
( ) (
= C1et − 2C2 e −2t − 3 − C1et + C2 e −2t − 3t − 4 −
6 6 6
)
1
= − C1et − 2C2 e −2t + 2t + 2
2

Sonuç olarak sistemin genel çözümü şu şekilde olacaktır:

x = C1et + C2 e −2t − 3t − 4
- 11 -
Engin/Çengel
1
y = − C1et − 2C2 e −2t + 2t + 2
2

Keyfi sabitler olan C1 ve C 2 ise başlangıç şartlarının uygulanmasıyla belirlenir:

x (0 ) = 1 → C 1 + C 2 − 4 = 1

1
y (0 ) = 0 → − C1 − C 2 + 2 = 0
2

Çözüm yapılırsa C1 = 1 ve C 2 = −1 olarak elde edilir. Bu değerlerin yerine yazılmasıyla,
verilen denklem sisteminin çözümü;

x = 6 e t − e −2 t − 3t − 4

y = − 3e t + e −2 t + 2 t + 2

olarak bulunur. Bu iki denklemin verilen diferansiyel denklem sistemini sağladığı
gösterilebilir. Ayrıca çözüme y yerine x i yok ederek de başlayabilirdik, yine aynı sonucu
bulurduk.

İlke olarak bu yöntem lineer olmayan denklem sistemlerine de uygulanabilir. Ancak
buradan hareketle kapalı bir çözüm elde etmek nadiren mümkün olur. Bu yüzden lineer
olmayan denklemleri çözmenin en iyi yolu sayısal yöntemlerdir.

4−4 ÖZDEĞERLER YÖNTEMİ

yok etme yöntemine alternatif bir çözüm yöntemi de özdeğerler yöntemidir.
Determinantlar yöntemi olarak da adlandırılan bu yöntem karakteristik denklemin
bulunmasında kullanılan kolay ve sistematik bir yoldur. Bu yöntem ayrıca, bu bölümün
sonunda anlatılacak olan oldukça kullanışlı matris yöntemi (veya özvektörler yöntemi) ile
yakından ilgili temel kavramların öğrenilmesinde de etkin bir rol oynar. Ancak özdeğerler
yönteminin de kullanımı iki veya üç tane birinci mertebeden lineer ve sabit katsayılı
denklemden oluşan sistemlerle sınırlıdır. Daha fazla sayıdaki denklemden oluşan sistemler
için en etkin ve sistematik yol matris yöntemidir.

İki tane birinci mertebeden sabit katsayılı denklemden oluşan
x' = a1 x + b1 y (4−32a)
y ' = a 2 x + b 2 y (4−32b)
sistemini ele alalım. Burada a1, b1, a2 ve b2 gerçel sabitlerdir. Bu denklemlerin çözüm
fonksiyonlarının

x = k 1e λ t (4−33a)
y = k 2 e λt (4−33b)
biçiminde olduğunu varsayalım. Buradaki k1, k2 ve λ sabitleri göstermektedir. Bu sabitlerin
değerleri, önerilen çözümlerin denklem sistemini sağlaması gerektiğinden hareketle
bulunacaktır. Çözümler yerine koyulup,
- 12 -
Engin/Çengel
k 1 λ e λ t = a 1 k 1 e λ t + b1 k 2 e λ t (4−34a)
k 2 λe λt = a2 k1e λt + b2 k 2 e λt (4−34b)
λt
iki denklem dey e bölünür ve tekrar düzenleme yapılırsa,
( a 1 − λ ) k 1 + b1 k 2 = 0 (4−35a)
a2 k1 + (b2 − λ )k 2 = 0 (4−35b)
elde edilir. k1 ve k2 ye göre bu iki denklem lineer homojen bir cebirsel denklem sistemini
temsil eder. k1 = k 2 = 0 çözümü hemen göze çarpsa da x = y = 0 sonucunu doğurduğu
için işimize yaramaz. İşimize yarayacak çözüm ise, lineer cebir teorisine göre yalnızca
katsayılar matrisinin determinantı sıfır ise vardır. Buna göre,

( a1 − λ ) b1
= ( a1 − λ )(b2 − λ ) − a2 b1 = 0 (4−36)
a2 (b2 − λ )
veya
λ 2 + ( a1 + b2 )λ + ( a1b2 − a2b1 ) = 0 (4−37)

olmalıdır. λ ya göre ikinci dereceden olan bu denkleme lineer sistemin karakteristik
denklemi adı verilir. Denklemin kökleri olan λ1 ve λ2 ise karakteristik kökler veya verilen
denklem sisteminin özdeğerleri adını alır.
Bu denklemin daha önce yok etme yöntemi elde ettiğimiz karakteristik denklemin
(Denklem 4−25) aynısı olduğu görülmektedir. Denklem 4−36 da verilen determinanta
dikkatlice bakıldığında, karakteristik denklemin bulunmasında kısa bir yol gösterdiği
anlaşılır. Bunun için katsayılar matrisi olan

⎛ a1 b1 ⎞
A = ⎜⎜ ⎟
⎝ a2 b2 ⎟⎠

matrisinin köşegen elemanlarından λ çıkarmak yeterli olmaktadır.
İkinci mertebeden lineer, homojen ve sabit katsayılı bir diferansiyel denklemin
genel çözümünün, bu denklemin karakteristik denkleminin kökleri olan λ1 ve λ2 nin gerçel
ve farklı, katlı ve kompleks iki kök olmasına göre şekillendiğini biliyoruz. İki tane birinci
mertebeden denklem ikinci mertebeden tek bir denkleme dönüştürülebildiği için aynı
durum burada da geçerlidir. Karakteristik kökler bulunduktan sonra x için genel çözüm
aşağıdaki gibi elde edilir:

Eğer λ1 ≠ λ 2 ise x (t ) = C1 e λ1t + C 2 e λ2t (4−38)
Eğer λ1 = λ 2 = λ ise x (t ) = (C1 + C 2 t )e λ1 (4−39)
αt
Eğer λ1, 2 = α ± iβ ise x (t ) = e (C1 sin β t + C 2 cos β t ) (4−40)

Burada C1 ve C2 keyfi sabitlerdir. Diğer bilinmeyen y ise ise, ilk denklemden y yi çekip, şimdi
bulunan x ve x′ nü y denkleminde yerine yazarak belirlenir. Bu çözüm de aynı keyfi
sabitlere bağlı olacaktır. Bunu bir örnekle göstereceğiz.

ÖRNEK 4−8 Özdeğerler yöntemi
Özdeğerler yöntemini kullanarak aşağıdaki başlangıç değer problemini çözünüz.

- 13 -
Engin/Çengel
x ′ = 4 x + 6 y , x ( 0) = 1

y ′ = −3 x − 5 y , y ( 0 ) = 0

ÇÖZÜM
Bu soru, Örnek 4−6 da daha önceden incelenmişti. Katsayılar matrisini yazalım:
⎛ 4 6 ⎞
A = ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ − 3 − 5⎠
Karakteristik denklem, köşegen elemanlardan λ çıkarılarak elde edilen determinantın sıfıra
eşitlenmesiyle bulunur:
(4 − λ ) 6
= (4 − λ )(−5 − λ ) − 6 x(−3) = 0
−3 (−5 − λ )
veya
λ 2 + λ − 2 = 0
Bu ise daha önce Örnek 4−6 da bulduğumuz karakteristik denklemdir. Denklemin kökleri λ =
1 ve λ= −2 olduğundan (gerçel ve farklı) genel çözüm;

x = C1e t + C 2 e −2 t

olarak bulunur. Diğer bilinmeyen fonksiyon y ise, ilk denklemden y yi çekip x ve x′ nü bu y
denkleminde yazarak bulunur:

1 4
y = x '− x
6 6
1 4
= (C1e t − 2C 2 e − 2 t ) − (C1e t + C 2 e − 2t )
6 6
1
= − C1e t − C 2 e − 2 t
2
Buna göre genel çözüm;

x = C1e t + C 2 e −2 t
1
y = − C1e t − C 2 e − 2t
2
olarak elde edilir. Çözümde yer alan C1 ve C 2 sabitleri Örnek 4−6 da C1 = 2 ve C 2 = −1
olarak hesaplandığından, verilen başlangıç değer probleminin çözümü şu şekilde olur:

x = 2e t − e −2t
y = −e t + e −2 t

Özdeğerler yöntemi homojen olmayan sabit katsayılı lineer denklem sistemlerine de
uygulanabilir. İşlem, homojen olmayan tek bir denklemin çözümünde yapılanlara paraleldir.
Önce homojen kısmın çözümü elde edilir, daha sonra homojen olmayan terimden
kaynaklanan özel çözüm bulunur. Son adımda ise homojen kısmın çözümü ile bu özel çözüm
toplanarak genel çözüm elde edilir. Özel çözümlerin bulunmasında belirsiz katsayılar
yönteminin yanı sıra sabitin değişimi yöntemi de kullanılabilir. Ancak sabitin değişimi
yöntemi, kolay ve basit olmasına karşın, homojen olmayan terimlerin polinom çarpanları,
- 14 -
Engin/Çengel
üstel fonksiyon veya sin, cos fonksiyonları biçiminde olmasını gerektirir. Lineer denklem
sistemlerinde özel çözümlerin genel biçiminin seçimi, tek denklem için yapılandan farklıdır.
Lineer sistemler için tek bir denklemdeki değil, denklem sisteminde yer alan homojen
olmayan terimlerin hepsi birden göz önünde tutulmak zorundadır (Şekil 4−16).

ÖRNEK 4−9 Özdeğerler yöntemi: Homojen olmayan denklem sistemi
Özdeğerler yöntemini kullanarak aşağıdaki başlangıç değer problemini çözünüz

x ′ = 4 x + 6 y + 1 , x(0) = 1
y ′ = −3 x − 5 x + 1 , y (0 ) = 0

ÇÖZÜM İki tane homojen olmayan lineer sabit katsayılı denklemden oluşan bu sistemin
homojen kısmı;

x ′ = 4 x + 6 y
y ′ = −3 x − 5 y
olarak ifade edilebilir. Daha önceki örneklerimizde bu sistemin genel çözümünü;

xh = c1et + c2 e −2t
1
yh = c1et − c2 e −2t
2

Olarak elde etmiştik. Şimdi ise denklem sistemimizde t ve l şeklinde homojen olmayan
terimlerimiz bulunmaktadır. Özel çözümün biçimini oluştururken her iki terimi de dikkate
almamız gerekir. Buna göre,

xö = A1t + B1
yö = A2 t + B2

olacaktır. Bu çözümler denklem sisteminde yerine yazılırsa;

A1 = 4( A1t + B1 ) + 6( A2 t + B2 ) + 1
A2 = −3( A1t + B1 ) − 5( A2 t + B2 ) + t

elde edilir. Bilinmeyen katsayıları bulmak için karşılıklı olarak katsayıları eşitlersek,

4 A1 + 6 A2 = 0
A1 − 4 B − 6 B2 = 1
3 A1 + 5 A2 = 1
A2 + 3B1 + 5 B2 = 0

sistemini buluruz. Birinci ve üçüncü denklem ortak çözülürse Al = −3 ve A2 = 2 bulunur.
Ardından Bl = −4 B2 = 2 olduğu görülür. Böylece özel çözüm;

xö = −3t − 4
yö = 2t + 2
olarak bulınır. Sonuçta homojen olmayan denklem sisteminin genel çözümü;
- 15 -
Engin/Çengel

x = c1e t + c2 e −2t − 3t − 4
1
y = − c1e t − c2 e −2t + 2t + 2
2
Olacaktır. Sınır şartlarının uygulanması halinde C1 = 2 ve C 2 = −1 olarak bulunacağından,
verilen başlangıç değer probleminin çözümü şu şekilde olur:

x = 6e t + e −2t − 3t − 4
y = −3c1e t − e −2t + 2t + 2
Bu ise Örnek 4−7 de belirsiz katsayılar yöntemi ile bulduğumuz sonuçla aynıdır. Aranan her
iki fonksiyonun özel çözümlerinin aynı formda olduğu dikkatinizi çekmiş olmalı. Fark sadece
sabitlerde ortaya çıkmaktadır.

Homojen Olmayan Terimlerin Homojen Denklemin Çözümü Olması Hali

Eğer homojenliği bozan terimler homojen kısmın çözümü ise, diferansiyel denklem sistemi
için yapılacak işlem, tek denklem için yapılandan farklı olacaktır. Tek bir diferansiyel
denklemi çözerken bu tür durumlarda xö özel çözümün olağan biçimi olmak üzere özel
çözümü t k xö olarak öneriyorduk. Burada k homojen çözüm ile özel çözümü lineer
bağımlılıktan kurtaran en küçük pozitif tam sayıdır. Ancak diferansiyel denklem sistemleri
söz konusu olduğunda bu yeterli olmaz. Bunun yerine olağan özel çözümleri,

Pk (t ) = A0 t k + A1t k −1 + ...... + A0 (4−41)

biçiminde bir polinom ile çarpmak gerekir (A bir sabittir). Örneğin homojen olmayan terim
e −2t , homojen kısmın çözümleri ise e −2t ve te −2t olsun. Bu durumda önerilecek özel çözüm
tek bir denklem söz konusu ise xö = At 2 e −2t biçiminde olurken, bir diferansiyel denklem
sistemi söz konusu ise özel çözüm;
( )
xö = At 2 + Bt + C e−2t
biçiminde olmalıdır.

ÖRNEK 4−10 Özdeğer yöntemi: Homojen olmayan diferansiyel denklem sistemi
Özdeğer yöntemini kullanarak aşağıdaki diferansiyel denklem sistemini çözünüz.

x ′4 x + 6 y + 1

y ′ = −3x − 5 y − e − 2t
ÇÖZÜM
Burada verilen, birinci mertebeden sabit katsayılı homojen olmayan bir diferansiyel
denklem sistemidir. Bu sisteme ait homojen sistem,
x′ = 4 x + 6 y

y ′ = −3 x − 5 y
olup genel çözümü daha önceki örneklerimizden
- 16 -
Engin/Çengel
x h = C1e t +C 2 e −2t
1
y h = − C1e t − C 2 e − 2t
2
olarak bulunmuştu. Verilen denklem sisteminden de görüldüğü gibi homojen olmayan
terimler e−2t ve 1 dir. 1 e karşılık glen özel çözüm sadece bir sabittir. e−2t e karşılık gelen özel
çözüm ise normalde te−2t dir, çünkü e−2t terimi homojen kısmın çözümüdür. Ancak burada
bir denklem sistemi söz konusudur ve özel çözümün bir parçası olarak bir sabitle e−2t nin
çarpımını da dahil etmemiz gerekir. Böylece özel çözümleri,
xö = A1e −2t + B1te −2t + D1

yö = A2 e −2t + B2te −2t + D2
olarak önermemiz gerekir. Ancak xh temel çözüm olarak alındığından ve bu ifadedeki keyfi
sabit, çözümün bir parçası olarak ortaya çıkabilecek e −2t terimlerini bünyesinde
bulundurabileceğinden xh ifadesindeki A1 = 0 almak bir sakınca doğurmaz. Buna göre özel
çözümler şu şekilde olacaktır:
xö = B1te −2t + D1

yö = A2 e −2t + B2te −2t + D2
Bu ifadeler diferansiyel denklem sisteminde yerine yazılırsa,
B1e −2t − 2B1te−2t = 4(B1te−2t + D1 ) + 6( A2 e −2t + B2te−2t + D2 ) + 1

− 2 A2 e −2t + B2 e −2t − 2B2te−2t = −3(B1te−2t + D1 ) − 5( A2 e −2t +B 2 te−2t + D2 ) − e −2t
elde edilir. Karşılıklı katsayılar eşitlendiğinde 6 denklemin meydana geldiği görülür:
4 D1 + 6 D2 + 1 = 0
− 3D1 − 5D2 = 0
B1 = 6 A2

− 2 A2 + B2 = −5 A2 − 1
− 2 B1 = 4 B1 + 6 B2
− 2 B2 = −3B1 − 5B2
Son iki denklemin aynı olduğu açıktır. İlk iki denklem ise yalnızca D 1 ve D 2 ye bağlı olup
çözüm yapıldığında D 1 = 25/6 and D 2 =5/2 bulunur. Kalan denklemlerin de çözülmesiyle A 2
= 1/3, B 1 = 2 ve B 2 = −2 olarak hesaplanır. Sonuç olarak aranan özel çözümler;
25
xö = 2te −2t +
6

1 −2t −2 t 5
yö = e − 2te −
3 2
ve sistemin genel çözümü;
25
xö = C1et + C2 e −2t + 2te −2t +
6

1 −2 t 1 −2 t −2 t 5
yö = − C1e − C2 e + e − 2te −
t
2 3 2
−2t
olarak bulunur. e terimlerinin birleştirilmesiyle ikinci fonksiyon,

1 1 5
y = − C1et − (C2 − )e −2t − 2te −2t −
2 3 2

olarak ifade edilebilir.
- 17 -
Engin/Çengel

4−5 MATRİSLERİN GÖZDEN GEÇİRİLMESİ

Gerek yok etme gerekse özdeğerler yöntemi iki veya üç tane denklemden oluşan
diferansiyel denklem sistemlerini çözmede yeterlidir. Ancak daha fazla sayıda denklem
varsa bu iki yöntem pek pratik değildir. Fazla sayıda denklemden oluşan sistemler en iyi
matris gösterimiyle tarif edilebilir. Cebirsel denklem sistemleri için de aynı şeyin geçerli
olduğu biliyoruz. Bu kısımda matrisler ve bunlarla yapılan işlemlerin hatırlanması
amaçlanmıştır, kendini yeterli hisseden öğrenciler bu kısmı atlayabilir.
m×n boyutlarında bir matris, m sayıda satırda ve n adet sütunda sıralanmış sayı
veya elemanlardan oluşur:

⎛ a11 a12 ... a1n ⎞
⎜ ⎟
⎜ a 21 a 22 ... a 2 n ⎟
A=⎜ . . . ⎟ ( 6 – 42 )
⎜ ⎟
⎜ . . . ⎟
⎜a ... a mn ⎟⎠
⎝ m1 am2

Matrisler genellikle kalın büyük harflerle gösterilir, örneğin A. Matrisin elemanları
reel veya kompleks sayı olabileceği gibi fonksiyon da olabilir. Matris elemanlar aij ile
gösterilir. Burada i = 1, 2, 3, ..n ve j = 1, 2, 3, 4…n şeklinde alınır. Örneğin a32 3. satır‐2.
sütundaki elemanı belirtir. Elemanlarla işlem yaparken matrisi bazen A = (aij) olarak ifade
etmek kolaylık sağlar.

Yukarıda matrislerin cebirsel sistemler için de kolaylık sağladığını söylemiştik. Örneğin
aşağıdaki denklem sistemi;

2 x1 − 3x 2 + 3x3 = 5
5 x1 + 4 x 2 − 6 x3 = −5
x1 + 7 x 2 − x3 = 12

matris formda şu şekilde ifade edilir:

⎛ 2 − 3 3 ⎞ ⎛ x1 ⎞ ⎛ 5 ⎞
⎜ ⎟⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ 5 4 − 6 ⎟ ⎜ x 2 ⎟ = ⎜ − 5 ⎟
⎜ 1 7 − 1 ⎟ ⎜ x ⎟ ⎜ 12 ⎟
⎝ ⎠ ⎝ 3⎠ ⎝ ⎠

- 18 -
Engin/Çengel
1 KARE MATRİS

Satır ve sütun sayıları eşit (m = n) olan matrislere kare matris diyoruz. Kare matris şu
şekilde görünür:
⎛ a 11 a 12 ... a 1 n ⎞
⎜ ⎟
⎜ a 21 a 22 ... a 2 n ⎟
. ⎟
A = ⎜
. .
⎜ ⎟
⎜ . . . ⎟
⎜a ⎟
⎝ n1 a n 2 ... a nn ⎠

2 VEKTÖR

Tek bir sütundan (kolondan) oluşan matrise kolon vektörü veya kısaca vektör adı verilir.
Buna göre bir vektördeki eleman sayısı satır sayısına eşit olacaktır. Vektörler kalın küçük
harflerle gösterilir, örneğin b.
⎛ b1 ⎞
⎜ ⎟
b
⎜⎜ 2 ⎟⎟ ( 6 – 44 )
b= .
⎜ ⎟
⎜. ⎟
⎜b ⎟
⎝ n⎠

Benzer şekilde tek bir satırdan oluşan matrise de satır vektörü adı verilir. Dolayısıyla vektör
matrisin özel bir durumunu ifade eder. Örneğin üç tane vektör,

⎛ 2⎞ ⎛ − 3⎞ ⎛3 ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
v1 = ⎜ 5 ⎟ , v2 = ⎜ 4 ⎟ , v3 = ⎜ − 6 ⎟
⎜1 ⎟ ⎜7 ⎟ ⎜ −1 ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠

verilmiş olsun. Bunların oluşturacağı matris şu şekilde olur:

⎛2 − 3 3 ⎞
⎜ ⎟
A = ( v1 v2 v3 ) = ⎜ 5 4 − 6 ⎟
⎜1 7 −1⎟
⎝ ⎠

3 SIFIR MATRİSİ
Tüm elemanları sıfır olan matrise sıfır matrisi denir:
⎛ 0 0 ... 0 ⎞
⎜ ⎟
⎜ 0 0 ... 0 ⎟
0 = ⎜ . . .⎟ (4−45)
⎜ ⎟
⎜. . .⎟
⎜ 0 0 ... 0 ⎟
⎝ ⎠
4 SİMETRİK MATRİS
Ana köşegenine göre simetrik elemanlara sahip matrise simetrik matris denir. Simetrik
matris için aij = aji dir. Buna bir örnek verelim:
- 19 -
Engin/Çengel
⎛ 1 5 − 9⎞
⎜ ⎟
A = ⎜ 5 3 4 ⎟ (4−46)
⎜− 9 4 2 ⎟
⎝ ⎠

5 ÜST ÜÇGEN VE ALT ÜÇGEN MATRİSLER

Ana köşegeninin altında kalan tüm elemanları sıfır olan matrise üst üçgen, bu köşegenin
üzerinde kalan tüm elemanları sıfır olan matrise ise alt üçgen matris denir:

⎛ 1 −5 9 ⎞ ⎛1 0 0⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
U = ⎜ 0 4 5 ⎟ → üst üçgen ve A = ⎜ −1 4 0 ⎟ → alt üçgen
⎜ 0 0 −9 ⎟ ⎜ 4 −5 −9 ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠

6 KÖŞEGEN MATRİS

Ana köşegeni üzerindeki elemanları hariç tüm elemanları sıfır olan kare matristir:

⎛2 0 0⎞
⎜ ⎟
D = ⎜ 0 −7 0 ⎟
⎜ 0 0 4⎟
⎝ ⎠

7 BİRİM MATRİS
Ana köşegeni üzerindeki tüm elemanları 1, geri kalan tüm elemanları ise 0 olan matristir. Bu
matris I ile gösterilir:

⎛1 0 0⎞
⎜ ⎟
I = ⎜0 1 0⎟
⎜0 0 1⎟
⎝ ⎠

MATRİSLERİN ÖZELLİKLERİ
Matris gmsterimi, çok sayıda girişi tek bir sembol ile gösterme imkanı verir. Bu yüzden çok
sayıda denklemin yer aldığı sistemleri son derece sade bir biçimde ifade etmek mümkündür.
O halde matrislerle nasıl işlem yapılacağını bilmek önemlidir.

1 EŞİTLİK
Eğer iki matrisin satır ve sütun sayıları eşitse bu iki matris aynı boyuttadır denir. Eğer aynı
boyuttaki A ve B matrislerinin karşılıklı gelen tüm elemanları eşitse, yani;

a ij = bij (6 − 47)

ise, bu durumda A = B dir. Örneğin;

⎛ 2 −1 0 ⎞ ⎛ 2 −1 0 ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
A = ⎜ 0 −7 0 ⎟ ve B = ⎜ 0 −7 0 ⎟ ise A = B olur.
⎜ −2 9 4 ⎟ ⎜ −2 9 4 ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠

- 20 -
Engin/Çengel

2 TOPLAMA İŞLEMİ
İki tane m × n boyutundaki matris toplanırken karşılıklı gelen elemanları toplanır:

( ) ( ) (
A + B = aij + bij = aij + bij ) (6 − 48)
Örneğin,

⎛ 2 4 ⎞ ⎛ − 3 8 ⎞ ⎛ 2 + (−3) 4 + 8 ⎞ ⎛ − 1 12 ⎞
⎜⎜ ⎟⎟ + ⎜⎜ ⎟⎟ = ⎜⎜ ⎟⎟ = ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ −1 6⎠ ⎝ 2 0⎠ ⎝ −1 + 2 6 + 0⎠ ⎝ 1 6 ⎠

Toplanan matrislerin aynı boyutta olması gerekir. Toplama sonucu elde edilen matris de
toplanan matrislerin boyutundadır. Matris toplama işleminin de değişme ve birleşme
özelliği vardır:

A + B = B + A (4−49a)
A + (B + C) = (A + B) + C (4−49b)

Toplama işleminde sıfır matrisi (0) etkisiz elemandır: A + 0 = A.

3 MATRİSİ BİR SAYI İLE ÇARPMA

Bir A matrisini k gibi bir skalerle çarpmak demek, bu matrisin her bir elemanını o sayı ile
çarpmak demektir:

kA = k (aij ) = (kaij ) (6 − 50)
Örneğin

⎛ 2 −1⎞ ⎛ 3 ⋅ 2 3 ⋅ (−1) ⎞ ⎛ 6 −3 ⎞
3⎜ ⎟=⎜ ⎟=⎜ ⎟
⎝ 4 7 ⎠ ⎝3⋅ 4 3 ⋅ 7 ⎠ ⎝ 12 21 ⎠

Bunun sonucunda matrisin boyutunun değişmediğine dikkat ediniz.

4 ÇIKARMA İŞLEMİ

Elimizde A ve B gibi m×n boyutunda iki matris bulunsun. A−B = A + (−B) yazılabileceğinden,
birinci matrisle ikinci matrisin negatifini toplarsak bu iki matris arasındaki farkı bulmuş
oluruz. Örnek verelim:

⎛ 4 2⎞ ⎛3 6 ⎞ ⎛ 4 − 3 2 − 6 ⎞ ⎛ 1 −4 ⎞
⎜ ⎟−⎜ ⎟=⎜ ⎟=⎜ ⎟
⎝ −3 6 ⎠ ⎝ 0 −2 ⎠ ⎝ −3 − 0 6 − ( −2) ⎠ ⎝ −3 8 ⎠

5 ÇARPMA İŞLEMİ

Boyutu m×n olan A matrisi ile boyutu m×r olan B matrisinin çarpımından
boyutu m×r
- 21 -
Engin/Çengel
olan bir C matrisi elde edilir. C matrisinin elemanları şöyle bulunur:
cij = ∑ aik bkj = ai1b1 j + ai 2 b2 j + ... + ain b1n (6 − 54)
Örnek verelim. İki matris,

⎛ 2 5⎞
ve B = ⎛⎜
⎜ ⎟ 3 4⎞
A = ⎜ 1 0⎟ ⎟
⎜ −3 4 ⎟ ⎝ 2 5⎠
⎝ ⎠

olarak verilmiş olsun. Bu iki matrisin çarpımı şöyledir:

⎛ 2 5⎞ ⎛ 2 ⋅ 3 + 5 ⋅ 2 2 ⋅ 4 + 5 ⋅ 5 ⎞ ⎛ 16 33 ⎞
⎜ ⎟⎛ 3 4⎞ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
AB = ⎜ 1 0 ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ 1⋅ 3 + 0 ⋅ 2
= 1⋅ 4 + 0 ⋅ 5 ⎟ = ⎜ 3 4 ⎟
⎜ −3 4 ⎟ ⎝ 2 5 ⎠ ⎜ −3 ⋅ 3 + 4 ⋅ 2 −3 ⋅ 4 + 4 ⋅ 5 ⎟ ⎜ −1 8 ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠

Çarpma işleminin birleşme ve dağılma özelliği bulunmakta, ancak değişme özelliği
bulunmamaktadır. Diğer bir ifadeyle;

(AB)C=A(BC)
A(B + C)=AB + AC
AB ≠ BA

Aslında kare matrisler olmadıkça BA çarpımı yoktur. Kare matrisler söz konusu değilse, çarpma
işleminin yapılabilmesi için A nın sütun (kolon) sayısı B nin satır sayısına eşit olmak
durumundadır. Ayrıca bir matrisin birim matris I ile çarpımı yine matrisin kendisine eşittir,
yani AI = A dır.

6 MATRİSİN DEVRİĞİ (TRANSPOZESİ)

Bir A matrisinin devriği ya da transpozesi AT olarak gösterilir. Devrik matris, verilen matrisin
satır ve sütunları yer değiştirilerek elde edilir. Örneğin A = ( aij ) ise, bu matrisin devriği;
A T = ( a ji ) (4−57)
Olur. Örnek verelim:
⎛1 2 9⎞ ⎛1 4 7⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
A = ⎜ 4 5 6⎟ ⇒ A = ⎜ 2 5 8⎟
T
⎜7 8 9⎟ ⎜3 6 9⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
Ana köşegen üzerinde yer alan 1, 5 ve 9 sayılarının değişmediğine dikkat ediniz. Devrik
kavramı sütun vektörleri satır vektörü olarak göstermeyi de mümkün kılar.

⎛1⎞
⎜ ⎟
a = ⎜ 2 ⎟ ⇒ a T = b = (1 2 3)
⎜ 3⎟
⎝ ⎠

İki vektörün skaler çarpımı
Skaler çarpım a ∙ b olarak gösterilir ve buna bazen iç çarpım da denir. Skale çarpım şu
şekilde elde edilir:

- 22 -
Engin/Çengel
a ⋅ b = [ a1 a2 ... an ] [b1 b2 ... bn ] = a1b1 + a2 b2 + ... + an bn
T

(4−58)

Örneğin a = [1 −2 5] ve bT = [ 2 0 6 ] verilmiş olsun. Bu durumda

a ⋅ b = [1 −2 5][ 2 0 6] = 2 + 0 + 30 = 32
T

olur. Görüldüğü gibi skaler çarpımın sonucu skale bir büyüklüktür (yani bir sayıdır).

7 DETERMİNANT
Boyutu n×n olan kare A matrisinin determinantı det A veya A ile gösterilir. Matrislerden
farklı olarak determinant tek bir sayı ile ifade edilir:

a a12
det A = 11 = a11a22 − a21a12
a21 a22
Örneğin,

⎛ 2 6⎞ 2 6
A = ⎜ ⎟ ⇒ det A = = 2 × 5 − 6 × ( −1) = 16
⎝ −1 5 ⎠ −1 5

3×3 boyutunda bir matrisin determinantı ise Sarrus kuralı ile bulunur:

(-) (-) (-)

⎛ a11 a12 a13 ⎞ ⎛ a11 a12 a13 ⎞ a11 a12
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
A = ⎜ a21 a22 a23 ⎟ → ⎜ a21 a22 a23 ⎟ a21 a22
⎜a ⎟ ⎜ ⎟
⎝ 31 a32 a33 ⎠ ⎝ a31 a32 a33 ⎠ a31 a32
(+ (+ (+
) ) )
det A = a11a22 a33 + a12 a23 a31 + a13 a21a32 − a31a22 a13 − a32 a23 a11 − a33 a21a12

Bu yöntem yüksek mertebeli determinantlara da uygulanabilir. n inci mertebeden bir
determinantın (n−1) inci mertebeden determinantlar verdiğini biliyoruz. Örneğin Mij, verilen
bir A determinantının i’inci satırı ve j’inci sütunu silinerek elde edilen (n−1)×( n−1)
boyutunda bir determinant olarak alınırsa, bu durumda,
n
det A = ∑ ( −1)i + j aij M ij (4−61)
j =1
Örneğin aşağıdaki determinantı 2. satırına göre açarak hesaplayalım:

1 2 1
A = 0 0 3
7 5 0

2 1 1 1 1 2
det A = −0 +0 −3 = −0 + 0 − 3 (1 × 5 − 2 × 7 ) = 27
5 0 7 0 7 5

- 23 -
Engin/Çengel
Eğer bir A matrisinin herhangi bir satırı veya sütunu sıfır ise, bu matrisin determinantı
sıfırdır. Yukarıdaki determinantı Maple ile alalım:

>
>
>
> = 27

>

Bu determinanın sonucunun −25 olduğunu gösterebilir misiniz?

8 BİR MATRİSİN TERSİ

n×n boyutunda bir A kare matrisi bulunsun. Bu matrisin tersi A−1 ile gösterilir ve A×A−1 =
A−1×A = I dır. Kare olsa bile her matrisin tersi bulunmayabilir. Eğer A−1 mevcutsa, A
matrisine tekil olmayan matris denir. Eğer bir matrisin determinantı sıfır ise, bu matrise
tekil matris adı verilir. Bir A matrisinin tersi,

(kofaktör A)T
A −1 = (4−62)
det A

olarak verilir. A matrisi şu şekilde verilmiş olsun.

⎛1 2 3⎞
⎜ ⎟
A = ⎜0 4 5⎟
⎜1 0 6⎟
⎝ ⎠
A matrisinin kofaktör matrisinin elemanları şu şekilde bulunur:
4 5
A11 = ( −1)1+1 = 24
0 6
2 3
A21 = ( −1) 2 +1 = −12
0 6
2 3
A31 = ( −1)3+1 = −2 vb.
4 5

⎡ 24 5 −4 ⎤
Bunun sonucunda kofaktör (A) = ⎢⎢ −12 3 2 ⎥⎥ olur.
⎢⎣ −2 −5 4 ⎥⎦
- 24 -
Engin/Çengel

Öte yandan det A 22 olduğundan,

12 6 1
11 11 11
5 3 5

22 22 22
2 1 2
22 11 11
olacaktır.

9 MATRİS FONKSİYONLARI

Elemanları bir t değişkeninin fonksiyonu olan matrise matris fonksiyonu adı verilir. Örneğin
3×3 lük bir matris fonksiyonu şu şekilde gösterilir:

⎛ a11 ( t ) a12 ( t ) a13 ( t ) ⎞
⎜ ⎟
A(t ) = ⎜ a21 ( t ) a22 ( t ) a23 ( t ) ⎟ (6 − 63)
⎜ a (t ) a (t ) a (t ) ⎟
⎝ 31 32 33 ⎠
Eğer A(t) matris fonksiyonunun tüm elemanları t = t0 da sürekliyse, matris fonksiyonu da bu
noktada süreklidir. Benzer bir durum t1 < t < t2 gibi bir aralık için de geçerlidir. Örneğin
⎛ t 2 sin t ⎞
A ( t ) = ⎜ −3t ⎟
⎝e 5 ⎠
fonksiyonunun tüm elemanları her t değeri için sürekli olduğundan bu matris fonksiyonu da
tüm t değerleri için süreklidir.

10 MATRİS FONKSİYONLARININ TÜREVİ
Bir A(t) matrisinin türevi A′(t ) ile gösterilir ve şu şekilde elde edilir:
dA ( t ) ⎛ daij ( t ) ⎞
⎜ dt ⎟⎟ ( ij ( ) )
A′ ( t ) = =⎜ = a′ t (4−64)
dt ⎝ ⎠
Buna göre 3×3 lük bir matrisin türevi de,

⎛ a11′ ( t ) a12′ ( t ) a13′ ( t ) ⎞
⎜ ⎟
′ ( t ) a22
A′ ( t ) = ⎜ a21 ′ ( t ) a23′ (t ) ⎟ (4−65)
⎜ a ′ ( t ) a ′ ( t ) a′ ( t ) ⎟
⎝ 31 32 33 ⎠
Biçiminde olacaktır. Örneğin,

⎛ t 2 sin t ⎞ ⎛ 2t cos t ⎞
A ( t ) = ⎜ −3t ⎟ → A′ ( t ) = ⎜ −3t ⎟
⎝e 5 ⎠ ⎝ −3e 0 ⎠
olacaktır.

Fonksiyonlar için daha önceden öğrendiğimiz türev kurallarının çoğu matris
fonksiyonları için de geçerlidir. c herhangi bir sabit, C ise sabit matris fonksiyonu olmak
üzere aşağıdaki bağıntılar yazılabilir:

- 25 -
Engin/Çengel
d dA
(cA) = c ( 4−66a)
dt dt
d dA
(C A ) = C (6 − 66 b )
dt dt
d dA
(A C ) = C (6 − 66 c )
dt dt

d dA dB
(A + B) = + (6 − 66 d )
dt dt dt
d dB dA
(AB) = A + B (6 − 66 e )
dt dt dt

Matris çarpımlarının değişme özelliği bulunmadığından yukarıda verilen sıralamaların
önemi vardır. Örneğin (AB)′ = AB′ + A′B ≠ B′A+BA′

MATRİS FONKSİYONLARININ İNTEGRALİ
Bir A(t) matris fonksiyonunun integrali ∫ A(t )dt olarak gösterilir ve her bir elemanın
integrali alınarak bulunur:
∫ A′(t )dt = (∫ aij(t )dt ) ( 6 − 67 )

Buna göre, örneğin 3×3 lük bir matris fonksiyonunun integrali;

(
⎛ a (t )dt
⎜ ∫ 11 ) ( ) (
∫ a12 (t )dt ∫ a13 (t )dt ⎞⎟ )
⎜
( ) ( ) (
∫ A(t )dt = ⎜ ∫ a21 (t )dt ∫ a22 (t )dt ∫ a23 (t )dt ⎟ (4−68)
⎟
)
⎜ ⎟
⎝ (
⎜ ∫ a31 (t ) dt ) ( ∫ a32 (t )dt ) ( ∫ a33 (t )dt ⎟)
⎠
Şeklinde ifade edilir. Buna örnek verelim:
⎛t2 sin t ⎞
A(t ) = ⎜ −3t ⎟
⎜e 5 ⎟⎠
⎝

bu durumda verilen matris fonksiyonunun integrali,

⎛⎛ t 2 ⎞ ⎛t ⎞⎞
⎜ ⎜ ∫ t dt ⎟ ⎜ ∫ sin tdt ⎟ ⎟ ⎛⎜ ⎛⎜ 1 t 3 ⎞⎟ (1 − cos t ) ⎟
⎞
t
⎜⎝ 0 ⎠ ⎝0 ⎠⎟ ⎜⎝ 3 ⎠ ⎟
∫0 A(t )dt = ⎜ ⎛ t ⎞ ⎛ ⎞
⎟=⎜
⎛ 1 ⎞ ⎟
( )
t
⎜ e −3t dt
⎜⎜ ∫ ⎟ ⎜∫ 5 dt ⎟ ⎟
⎟ ⎜ − e −1
⎜
−3 t
⎟ ( 5t ) ⎟
3
⎝⎝ 0 ⎠ ⎝0 ⎠ ⎠ ⎝⎝ ⎠ ⎠

olacaktır. Bilinen integral kurallarının çoğu matris fonksiyonlarının integralleri için de
geçerlidir. c herhangi bir sabit, C ise sabit matris olmak üzere şu kurallar verilebilir:

- 26 -
Engin/Çengel
∫ cAdt = c ∫ Adt ( 6 − 69a )
∫ CAdt = C ∫ Adt (6 − 69b)
∫ ( A + B) dt = ∫ Adt + ∫ Bdt (6 − 69c)

VEKTÖRLERİN LİNEER BAĞIMSIZ OLUŞU
Vektörlerin lineer bağımsızlığı kavramı, fonksiyonların lineer bağımsızlığı kavramına
benzerdir. Eğer bir vektör bir başka vektörü bir sabit ile çarparak elde edilemiyorsa, bu iki
vektöre lineer bağımsız denir. Geometrik olarak lineer bağımsızlık bu iki vektörün paralel
olmadığını ifade eder. Daha genel bir ifadeyle eğer v1, v2,……vn olarak verilen n tane vektör
için

C1 v1 + C2 v 2 + C3 v3 + ...Cn v n = 0 (4−81)

eşitliği yalnızca C1 = C 2 = ..... = C n = 0 için sağlanıyorsa, bu vektörler lineer bağımsızdır.
Aksi halde ise lineer bağımlıdır (C ler birer sabittir)

n tane lineer diferansiyel denklemden oluşan bir sistemde her birinin eleman sayısı n olan n
tane vektör söz konusudur ve bu vektörlerin lineer bağımlı olup olmadıkları önemlidir. Şu
sistemi ele alalım:
a1C1 + b1C 2 + c3 C 3 = 0
a 2 C1 + b2 C 2 + c 3 C 3 = 0
a 3 C1 + b3 C 2 + c3 C 3 = 0

Burada 3 bilinmeyen ( C1 , C2 ve C 3 ) ve 3 denklem vardır ve bu sistem matris biçiminde
yani Ax = 0 olarak yazılabilir:
⎛ a1 b1 c1 ⎞ ⎛ C1 ⎞ ⎛0⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
A = ⎜ a2 b2 c3 ⎟ , x = ⎜ C2 ⎟ , ve 0 = ⎜ 0 ⎟
⎜a b c ⎟
⎝ 3 3 3⎠
⎜C ⎟ ⎜0⎟
⎝ 3⎠ ⎝ ⎠
Bu sistem ancak katsayılar matrisinin determinantı sıfır değilse, x = 0 veya
C1 = C 2 = C 3 = 0 adi çözümüne sahiptir:
a1 b1 c1
det A = a2 b2 c2 ≠ 0
a3 b3 c3
Buna göre her biri n elemandan oluşan n tane vektör, sütunları bu vektörlerden oluşan n×n
boyutundaki matrisin determinantı sıfırdan faklıysa lineer bağımsızdır. Bunu bir örnekle
göstereceğiz.

⎛ 2⎞ ⎛1 ⎞ ⎛2 ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
v1 = ⎜ 0 ⎟ , v 2 = ⎜1 ⎟ ve v3 = ⎜ 1 ⎟ verilmiş olsun.
⎜1 ⎟ ⎜ −1⎟ ⎜ −3 ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠

- 27 -
Engin/Çengel
2 1 2
0 1 −1 = −5 ≠ 0 olduğundan bu vektörler lineer bağımsızdır.
1 −1 −3

Lineer bağımlılık veya bağımsızlık kavramları vektör fonksiyonlarına da uygulanabilir.
Örneğin;

⎛ v11 (t ) ⎞ ⎛ v12 (t ) ⎞ ⎛ v13 (t ) ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
v1 (t ) = ⎜ v21 (t ) ⎟ , v 2 (t ) = ⎜ v22 (t ) ⎟ ve v3 (t ) = ⎜ v23 (t ) ⎟ verilmiş olsun. Eğer
⎜ v (t ) ⎟ ⎜ v (t ) ⎟ ⎜ v (t ) ⎟
⎝ 31 ⎠ ⎝ 32 ⎠ ⎝ 33 ⎠

v11 (t ) v12 (t ) v13 (t )
W(t ) = v21 (t ) v22 (t ) v23 (t ) = 0 ise t1 < t < t 2 aralığındaki tüm t ler için bu vektör
v31 (t ) v32 (t ) v33 (t )
fonksiyonları lineer bağımlıdır. Bu determinanta daha önce Wronskian determinantı
demiştik. Eğer n tane vektör fonksiyonu söz konusu ise, bu durumda W determinantı şu
şekilde ifade edilecektir:

⎛ v11 (t ) ⎞ ⎛ v12 (t ) ⎞ ⎛ v1n (t ) ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ v21 (t ) ⎟ ⎜ v 2(t ) ⎟ ⎜ v2 n (t ) ⎟
v1 (t ) = ⎜ . ⎟ , v 2 (t ) = ⎜ . ⎟ , … v n (t ) = ⎜ . ⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜. ⎟ ⎜. ⎟ ⎜. ⎟
⎜ v (t ) ⎟ ⎜ v (t ) ⎟ ⎜ v (t ) ⎟
⎝ n1 ⎠ ⎝ n2 ⎠ ⎝ nn ⎠

v11 (t ) v12 (t ) . . v1n (t )
v21 (t ) v22 (t ) . . v2 n (t )
W(t ) = . . . . . (4−83)
. . . . .
vn1 (t ) vn 2 (t ) . . vnn (t )

ÖRNEK 4−17 Vektör fonksiyonların lineer bağımsız oluşu
Aşağıdaki vektörlerin 0 < t < ∞ aralığında lineer bağımlı olup olmadıklarını gösteriniz.
⎛ et ⎞ ⎛0 ⎞ ⎛ −2e t ⎞
⎜ 2t ⎟ ⎜ 2t ⎟ ⎜ ⎟
v1 (t ) = ⎜ −e ⎟ , v 2 (t ) = ⎜ 2e ⎟ ve v3 (t ) = ⎜ e 2t ⎟
⎜ −2t ⎟ ⎜ −e −2t ⎟ ⎜ −2t ⎟
⎝e ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ 3e ⎠
ÇÖZÜM Wronskian determinantı şöyledir:

et 0 −2et
W(t ) = −e2t 2e 2t e 2 t = 9e t ≠ 0
e−2t −e −2t 3e −2t

O halde verilen aralıkta tüm t değerleri için bu vektörler lineer bağımsızdır.
- 28 -
Engin/Çengel

Lineer bir diferansiyel denklem sistemi matris ve vektör fonksiyonları kullanılarak,

x′ = A x (6 − 84)

biçiminde çok daha sade biçimde ifade edilebildiğini gördük. Burada A katsayıları matrisidir.
Böyle bir denklem sisteminin çözümünde özdeğerler ve bunlara karşılık gelen özvektörler
ortaya çıkar. O halde n×n boyutunda bir kare A matrisinin özdeğerleri ve özvektörleri nasıl
bulunur sorusuna yanıt arayalım.

ÖZDEĞERLER VE ÖZVEKTÖRLER

n×n lik bir A matrisini ele alalım:
⎛ a11 a12 . . a1n ⎞
⎜ ⎟
⎜ a21 a22 . . a2 n ⎟
A=⎜ . . . . . ⎟ (6 − 85)
⎜ ⎟
⎜ . . . . . ⎟
⎜a ⎟
⎝ n1 an 2 . . ann ⎠

det ( A − λI ) = 0 (6 − 86)

Denklemini sağlayan λ gerçel ya da kompleks köklerine A matrisinin özdeğerleri (veya
karakteristik değerleri) denir. Benzer şekilde ,

( A − λI ) v = 0 (6 − 87)

Denklemini sağlayan v vektörüne de A matrisinin λ özdeğerleriyle ilgili özvektörü (veya
karakteristik vektör) adı verilir.

A − λI matrisi şu şekilde ifade edilebilir:

⎛ a11 a12 . . a1n ⎞ ⎛ λ 0 . . 0 ⎞ ⎛ a11 − λ a12 . . a1n ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ a21 a22 . . a2 n ⎟ ⎜ 0 λ . . 0 ⎟ ⎜ a21 a22 − λ . . a2 n ⎟

A − λI = ⎜ . . . . . ⎟−⎜ . . . . . ⎟ =⎜ . . . . . ⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ . . . . . ⎟ ⎜. . . . .⎟ ⎜ . . . . . ⎟
⎜
⎝ an1 an 2 . . ann ⎟⎠ ⎝⎜ 0 0 . . λ ⎠⎟ ⎜⎝ an1 an 2 . . ann − λ ⎟⎠

Görüldüğü gibi özdeğerler denklemini elde etmenin kısa bir yolu, katsayılar matrisinin ana
köşegen elemanlarından λ çıkarılarak elde edilir. Buna göre det ( A − λI ) = 0 denklemi şu
şekilde açılabilir:
- 29 -
Engin/Çengel
a11 − λ a12 . . a1n
a21 a22 − λ . . a2 n
det ( A − λI ) = . . . . . = 0
. . . . .
an1 an 2 . . ann − λ
(4−88)

Determinantın da açılmasıyla,

λ n + b1 λ n −1 + b2 λ n − 2 + ... + bn = 0 (6 − 89)

bulunur. v = 0 çözümünün daima ( A − λI ) v = 0 denklemini sağladığı görülse de bu çözüm
asıl aradığımız çözüm olmadığından göz ardı edilir. Ayrıca eğer v bir özvektör ise, bunun k
katı da, yani kv de bir özvektördür (k bir sabit). Çünkü,

( A − λI ) v = 0
alınırsa,
( A − λI ) kv = k ( A − λI ) v = k × 0 = 0 olduğu görülür.

Dolayısıyla bir özvektör, keyfi bir sabit çarpan ile çarpılırsa sonuç değişmemektedir. Bu
yüzden çarpanı sıfır dışında herhangi bir sabit seçebiliriz. Bir özvektörü belirlerken
genellikle elemanlarından biri 0 ya da 1 alınır.

Bir A matrisinin basit bir özdeğerine karşılık gelen tek bir lineer bağımsız özvektör
vardır. k defa tekrarlayan bir özdeğere karşılık k tane lineer bağımsız özvektörün bulunması
gerektiğini düşünebilirsiniz, ancak durum böyle değildir. k katlı bir özdeğer m tane
özvektöre sahip bulunabilir ve 1 ≤ m ≤ k dir. m < k olması halinde daha ileride
göreceğimiz gibi diferansiyel denklem sistemlerinin çözümünde bazı güçlüklerle karşılaşılır.
A matrisinin tüm elemanları gerçel olsa bile, bazı özdeğerlerin ve bunlara karşılık gelen
özvektörlerin kompleks olabileceği unutulmamalıdır.

Bir A matrisinin değişik özdeğerlerine karşılık gelen özvektörlerin lineer bağımsız
olduğu kolayca gösterilebilir. Eğer n×n boyutundaki A matrisi n tane farklı özdeğere sahipse,
bunlara karşılık gelen n tane özvektör de lineer bağımsızdır. Ancak bu matris bir ya da daha
fazla katlı özdeğere sahipse A ya ait özvektörlerin sayısı n den az olabilir. Ancak elemanları
gerçel olan simetrik bir matris için durum farklıdır (böyle matrislerin devrikleri kendilerine
eşittir).

Eğer n×n boyutundaki A matrisi bu şekilde simetrik ise, bu durumda A matrisinin
lineer bağımsız n tane özvektörü bulunacaktır. Bir ya da daha fazla özvektörün tekrarlaması
bu durumu değiştirmez. Bu halde ayrıca tüm özdeğerler gerçeldir ve m katlı bir özdeğere
karşılık gelen m tane lineer bağımsız özvektör vardır. Farklı hallerde özdeğerler ve
özvektörlerin nasıl ele alınması gerektiğini örnekler üzerinde göstereceğiz.

- 30 -
Engin/Çengel
ÖRNEK 6 – 8 Farklı ve gerçel özdeğerlerin bulunması
Aşağıdaki matrisin özdeğerlerini ve bunlara karşılık gelen özvektörlerini bulunuz.
⎛5 4⎞
A=⎜ ⎟
⎝3 1⎠
ÇÖZÜM
Bu bir 2 × 2 lik matristir ve özdeğerleri det(A − λI) = 0 denkleminin kökleridir.
5−λ 4
det(A − λI) = = (5 − λ)(1 − λ) − 12 = λ 2 − 6λ − 7 = 0
3 1− λ

Denklemin kökleri 7 ve −1 dir. Buna göre verilen matrisin özdeğerleri λ = 7 ve λ = −1 olur.
Kökler gerçel ve farklı olduğundan A matrisinin 2 tane lineer bağımsız özvektörün bulunması
beklenir. Bunlar ise (A − λI)v = 0 denkleminden elde edilir, yani;

⎛5 − λ 4 ⎞ ⎛ v1 ⎞ ⎛ 0 ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ = ⎜ ⎟ (6 – 90)
⎝ 3 1 − λ ⎠ ⎝ v2 ⎠ ⎝ 0 ⎠

Özdeğerlerden ilki olan λ = λ1 = 7 ye karşılık gelen özvektör, bu değer yukarıdaki
denklemde yerine yazılarak bulunur. Bu yapıldığında,

⎛ −2 4 ⎞ ⎛ v1 ⎞ ⎛ 0 ⎞
⎜ ⎟⎜ ⎟ = ⎜ ⎟
⎝ 3 −6 ⎠ ⎝ v2 ⎠ ⎝ 0 ⎠

elde edilir ki bu da aşağıdaki denklem sistemine denktir:
− 2v1 + 4v 2 = 0
3v1 − 6v 2 = 0

Bu iki denklem aslında aynıdır, çünkü ilk denklem −3/2 ile çarpılırsa ikincisi elde edilir.
Dolayısıyla bir denkleme karşılık iki bilinmeyenimiz bulunmaktadır. Bu durum bize
bilinmeyenlerden biri için uygun bir değer seçmemize (sıfır dışında) olanak verir. Böylece
ikinci bilinmeyeni birinci cinsinden bulabiliriz. Basit olması bakımından v2 = 1 alırsak v1 = 2
elde ederiz. Böylece λ1 = 7 ye karşılık gelen özvektör,
⎛ 2⎞
v1 = ⎜⎜ ⎟⎟
⎝1 ⎠
olacaktır. Eğer c keyfi bir sabit olmak üzere v2 = c almış olsaydık, bu durunda v1 = 2c elde
ederdik ve λ 1 = 7 ye karşılık gelen özvektör;

⎛ 2c ⎞ ⎛ 2⎞
v1 = ⎜ ⎟ = c ⎜ ⎟
⎝c ⎠ ⎝1⎠

olurdu. Bu ise daha önce bulduğumuzun c katından başka bir şey değildir. c nin sonuca bir
etkisi olmadığından bundan böyle onu göz ardı edeceğiz. Ancak bir özvektörün bir sabitle
çarpımının yine bir özvektörü vereceği asla unutulmamalıdır.

İkinci özvektör Denklem 6‐90 da λ λ 1 alınarak belirlenir:

- 31 -
Engin/Çengel
⎛ 6 4 ⎞ ⎛ v1 ⎞ ⎛ 0 ⎞
⎜ ⎟⎜ ⎟ = ⎜ ⎟
⎝ 3 2 ⎠ ⎝ v2 ⎠ ⎝ 0 ⎠
Bu ise aşağıdaki sisteme eşdeğerdir:
6v1 + 4v 2 = 0
3v1 + 2v 2 = 0
Bu iki denklem sonuçta aynıdır ve,
3v1 + 2v 2 = 0
olarak ifade edilebilir. Yine iki bilinmeyene karşı tek bir denklem vardır. Kesirlerli
terimlerden kaçınmak için 3 alırsak 2 elde ederiz. Buna göre λ 1 e
karşılık gelen özvektör şu şekilde olur:
⎛ − 2⎞
v 2 = ⎜⎜ ⎟⎟
⎝3 ⎠
Bulduğumuz özvektörlerin lineer bağımsız olduğuna kolayca gösterilebilir:

ÖRNEK 6 – 19 Tekrarlayan özdeğerler
4 1
A
1 2

ÇÖZÜM Bu bir 2 2 lik matristir ve özdeğerleri det A λI 0 denkleminin kökleridir:

4 λ 1
det A λI
1 2 λ
= (4 − λ)(2 − λ) + 1
( )
= λ 2 − 6λ + 9 = 0
Bu denklemin kökleri ve dolayısıyla verilen matrisin özdeğerleri λ1 = λ 2 = 3 olarak elde
edilir. Buna göre λ = 3 iki katlı bir özdeğerdir. matrisinin özvektörleri ise A λI v 0
denkleminden bulunacaktır:
⎛4−λ 1 ⎞ ⎛ v1 ⎞ ⎛ 0 ⎞
⎜ ⎟⎜ ⎟ = ⎜ ⎟ (6 – 91)
⎝ −1 2 − λ ⎠ ⎝ v2 ⎠ ⎝ 0 ⎠

λ = 3 alınırsa yukarıdaki denklem
⎛ 1 1 ⎞ ⎛ v1 ⎞ ⎛ 0 ⎞
⎜ ⎟⎜ ⎟ = ⎜ ⎟
⎝ −1 −1⎠ ⎝ v2 ⎠ ⎝ 0 ⎠
halini alır. Ayrıca verilen sistemin aşağıdaki denklemlere eşdeğer olduğu görülür:
v1 + v 2 = 0
− v1 − v 2 = 0
Her iki denklem de aynıdır ve herhangi birini kullanabiliriz.
v1 + v 2 = 0
v1 = 1 alırsak v 2 = −1 elde ederiz. Buna göre verilen matrisinin λ = 3 özdeğerine karşılık
gelen özvektör;
⎛1 ⎞
v = ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ − 1⎠

olacaktır. matrisinin lineer bağımsız tek özvektörü budur, çünkü λ = 3 ün dışında başka bir
özdeğer bulunmamaktadır.
- 32 -
Engin/Çengel

ÖRNEK Gerçel simetrik matrisler

Aşağıdaki matrisin özdeğerlerini ve özvektörlerini bulunuz.
⎛ 0 3 3⎞
⎜ ⎟
A = ⎜ 3 0 3⎟
⎜ 3 3 0⎟
⎝ ⎠

ÇÖZÜM Bu bir 3 3 lük matristir ve özdeğerleri det A λI 0 denkleminin kökleridir:
0−λ 3 3
det(A − λ1) = 3 0−λ 3
3 3 0−λ
= λ (λ2 − 9) − 3(−3λ − 9) + 3(9 + 3λ )

= (λ + 3)(λ + 3)(λ − 6) = 0

Bu denklemin kökleri 3, 3 ve dır. Dolayısıyla verilen matrisin özdeğerleri λ1 = 6 ve
λ 2 = λ3 = −3 dir. Verilen matris gerçel ve simetriktir, bu yüzden beklentimiz üç tane lineer
bağımsız özvektör bulmaktır. Aranan özvektörleri A λI v 0 denklemi verecektir:

⎛− λ 3 3 ⎞⎛ v1 ⎞ ⎛ 0 ⎞
⎜ ⎟⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ 3 −λ 3 ⎟⎜ v2 ⎟ = ⎜ 0 ⎟ (4−92)
⎜ 3
⎝ 3 − λ ⎟⎠⎜⎝ v3 ⎟⎠ ⎜⎝ 0 ⎟⎠

λ = λ1 = 6 e karşılık gelen özvektörleri bulalım:

⎛− 6 3 3 ⎞⎛ v1 ⎞ ⎛ 0 ⎞
⎜ ⎟⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ 3 − 6 3 ⎟⎜ v 2 ⎟ = ⎜ 0 ⎟
⎜ 3 3 − 6 ⎟⎠⎜⎝ v3 ⎟⎠ ⎜⎝ 0 ⎟⎠
⎝

Çeşitli satır işlemlerinden sonra matris çarpımı yapılırsa, aşağıdaki denklem sistemi elde
edilir:

v1 − v3 = 0

v2 − v3 = 0

Buna göre her iki denklem de özdeştir ve iki bilinmeyene karşılık tek bir denklem vardır.
Kolaylık olması bakımından v3 = 1 alırsak v1 = 1 ve v 2 = 1 elde ederiz. Sonuç olarak λ 6
ya karşılık gelen özvektör

- 33 -
Engin/Çengel
⎛1⎞
⎜ ⎟
v1 = ⎜ 1 ⎟
⎜1⎟
⎝ ⎠

olarak elde edilir. İkinci özvektör ise Denklem 6‐92 de λ 2 = λ 3 = −3 alınarak elde edilir

⎛ 3 3 3 ⎞⎛ v1 ⎞ ⎛ 0 ⎞
⎜ ⎟⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ 3 3 3 ⎟⎜ v2 ⎟ = ⎜ 0 ⎟
⎜ 3 3 3 ⎟⎜ v ⎟ ⎜ 0 ⎟
⎝ ⎠⎝ 3 ⎠ ⎝ ⎠

veya buna eşdeğer denklem sistemi;

3v1 + 3v 2 + 3v3 = 0
v1 + v 2 + v3 = 0

olur. Bu kez tek bir denkleme karşın üç tane bilinmeyen vardır. Bilinmeyenlerden herhangi
ikisi keyfi olarak seçilebilir. Örneğin v1 = 1 and v 2 = 0 alınırsa v 3 = 0 bulunur. Buna göre
λ 2 = −3 için bulunan özvektör;
⎛1⎞
⎜ ⎟
v2 = ⎜ 0 ⎟
⎜ − 1⎟
⎝ ⎠
olacaktır. den lineer olarak bağımsız bir özvektör de ve için farklı sayısal değerler
atanarak elde edilebilir. Bu defa v1 = 0 ve v 2 = 1 alırsak v3 = 1 buluruz. Böylece
λ 2 = −3 e karşılık gelen özvektör;
⎛0⎞
⎜ ⎟
v3 = ⎜ 1 ⎟
⎜ − 1⎟
⎝ ⎠
olarak elde edilir. ve , aynı özdeğere karşılık elde edilmiş olmalarına rağmen lineer
olarak bağımsızdırlar (birini sabit bir sayı ile çarparak diğerini elde edemeyiz).

λ 2 = −3 e karşılık gelen lineer bağımsız başka özvektörlerin bulunmadığını göstermek için
v1 = c1 ve v 2 = c2 alırsak v3 = −c 2 buluruz. Bu seçimlere göre λ 2 = −3 e karşılık gelen
özvektör

⎛ c1 ⎞ ⎛ c1 ⎞ ⎛ 0 ⎞ ⎛1⎞ ⎛0⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
v = ⎜ c2 ⎟ = ⎜ 0 ⎟ + ⎜ c2 ⎟ = c1 ⎜ 0 ⎟ + c2 ⎜ 1 ⎟ = c1v 2 + c2v3
⎜ − c − c ⎟ ⎜ −c ⎟ ⎜ −c ⎟ ⎜ −1⎟ ⎜ −1⎟
⎝ 1 2⎠ ⎝ 1⎠ ⎝ 2⎠ ⎝N⎠ ⎝N⎠
v2 v3

- 34 -
Engin/Çengel
olacaktır. Bu ise daha önce belirlediğimiz iki özvektörün lineer kombinasyonudur.
Dolayısıyla iki katlı λ 3 özdeğerine karşılık gelen iki tane lineer bağımsız özvektör
bulunmaktadır.

ÖRNEK 4−21 Kompleks özdeğerler
⎛ 1 2⎞
A = ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ −1 1⎠
ÇÖZÜM Bu bir 2 2 lik matristir ve özdeğerleri det A λI 0 denkleminin kökleridir
1− λ 2
det ( A − λI) =
−1 1− λ
= (1 − λ )(− 2 − λ ) + 2
= λ 2 − 2λ + 3 = 0

Bu denklemin kökleri, dolayısıyla verilen matrisin özdeğerleri λ , 1 √2 dir. Kökler
kompleks olduğundan her iki özdeğer de komplekstir. matrisinin özvektörleri
A λI v 0 ifadesinden bulunur:

⎛1 − λ 2 ⎞⎛ v1 ⎞ ⎛ 0 ⎞
⎜⎜ ⎟⎟⎜⎜ ⎟⎟ = ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ − 1 1 − λ ⎠⎝ v 2 ⎠ ⎝ 0 ⎠

λ λ 1 √2 alınması halinde yukarıdaki denklem;
√2 2 0

1 √2 0
haline gelir. Bu ise aşağıdaki denklem sistemine eşdeğerdir:

√2 2 0
√2 0

Bu iki denklem özdeştir şu şekilde ifade edilebilir:

√2 0

Yine iki bilinmeyene karşın tek bir denklem vardır. 1 alınması durumunda
⁄√2 elde ederiz. Buna göre verilen matrisin λ 1 √2 özdeğerine karşılık
gelen özvektörü;

⎛ 1 ⎞
v1 = ⎜ i ⎟
⎜ ⎟
⎜ ⎟
⎝ 2 ⎠

olacaktır. Aynı işlemleri eşlenik diğer kök olan λ 1 √2 için tekrarlamış
olsaydık
- 35 -
Engin/Çengel
⎛ 1 ⎞
v 2 = ⎜ −i ⎟
⎜ ⎟
⎜ ⎟
⎝ 2⎠

özvektörünü elde ederdik. Bu ise ilk bulduğumuz özvektörün kompleks eşleniğidir.

4−7 LİNEER DİFERANSİYEL DENKLEM SİSTEMLERİ TEORİSİ

Birinci mertebeden tane lineer denklemden oluşan aşağıdaki sistemi göz önüne alalım:

·
·
·

Bu sistem ayrıca daha derli‐toplu biçimde matris olarak da gösterilebilir:

x x (4−95)

⎛ a11 (t ) a12 (t ) . . a1n (t ) ⎞ ⎛ x1 ⎞ ⎛ r1 (t ) ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ a21 (t ) a22 (t ) . . a2 n (t ) ⎟ ⎜ x2 ⎟ ⎜ r2 (t ) ⎟
A(t ) = ⎜ . . . . . ⎟ ; x =⎜ . ⎟ ; r (t ) = ⎜ . ⎟ (4−96)
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ . . . . . ⎟ ⎜ . ⎟ ⎜ . ⎟
⎜ a (t ) a (t ) . . ann (t ) ⎠⎟ ⎜x ⎟ ⎜ r (t ) ⎟
⎝ n1 n2 ⎝ n⎠ ⎝n ⎠

Ayrıca aşağıdaki başlangıç şartları verilmiş olsun:

, ,………., (4−97)

Denklem 4−94 ve bu başlangıç koşulları, tane başlangıç değer problemi meydana getirir ve
varlık ve teklik teoremi şu şekilde ifade edilebilir:

TEOREM 4−1 Lineer Sistemlerin Varlık ve Teklik Teoremi

Eğer , ,… katsayıları ve , , … . homojen olmayan fonksiyonları, ’ın da
içinde kaldığı bir aralığında sürekli fonksiyonlar ise, bu durumda tane birinci
mertebeden denklemden oluşan diferansiyel denklem sisteminin aşağıdaki koşulları
sağlayan tek bir çözümü vardır ve bu çözüm tüm aralığında geçerlidir:

, ,……….,

Söz konusu denklem sisteminin genel çözümünden tane keyfi sabit gelir ve bu sabitler
verilen başlangıç koşullarından hareketle bulunur.

- 36 -
Engin/Çengel
Denklem sistemlerinin çözümleri vektörel olarak ifade edilir. Eğer bir vektörün bileşenleri,
denklem sisteminde yer alan tüm denklemleri sağlıyorsa, bu durumda o vektör bir
çözümdür. Çözüm vektörleri şu şekilde gösterilir:

x · x · … …. x ·
· · ·

LİNEER HOMOJEN SİSTEMLER TEORİSİ: Süperpozisyon İlkesi

Lineer homojen denklem sistemi 0 alınarak

x x (4−99)

şeklinde ifade edilir. Eğer x , x … . x vektör fonksiyonları x x homojen sisteminin
çözümleriyse, bu durumda bunların lineer kombinasyonu, yani;

x x x . x (4−100)

ifadesi de verilen sistemin bir çözümüdür.

ÖRNEK 4−22 Denklem sistemleri için süperpozisyon ilkesi
Aşağıda verilen x ve x çözüm vektörlerinin x x sisteminin çözümü olduğunu,
ayrıca 2x 8x ifadesinin de bir çözüm olduğunu gösteriniz.

⎛ 2et ⎞ ⎛ −e 2t ⎞ ⎛4 6⎞
x1 = ⎜ t ⎟ , x 2 = ⎜ −2t ⎟ , A=⎜ ⎟
⎝ −e ⎠ ⎝e ⎠ ⎝ −3 −5 ⎠

ÇÖZÜM: Verilen çözümlerin diferansiyel denklem sistemini sağlaması gerekir. Sırayla yerine
koyalım:
x1′ = A x1
burada
⎛ 2e t ⎞
x1′ = ⎜ t ⎟
⎝ −e ⎠
ve
⎛ 4 6 ⎞ ⎛ 2et ⎞ ⎛ 8et − 6et ⎞ ⎛ 2et ⎞
Ax1 = ⎜ ⎟⎜ t ⎟ = ⎜ t ⎟
= ⎜ t ⎟
⎝ − 3 − 5 ⎠⎝ − e ⎠ ⎝ − 6 e t
+ 5e ⎠ ⎝ −e ⎠

olduğundan x denklemi sağlamaktadır ve çözümdür. Benzer şekilde diğer vektörü yazalım:

x ′2 = A x 2
burada
⎛ −e 2t ⎞′ ⎛ 2e 2t ⎞
x′2 = ⎜ −2t ⎟ = ⎜ −2t ⎟

⎝ e ⎠ ⎝ −2e ⎠
ve
- 37 -
Engin/Çengel
⎛ 4 6 ⎞ ⎛ −e 2t ⎞ ⎛ −4e −2t + 6e −2t ⎞ ⎛ 2e −2t ⎞
Ax 2 = ⎜ ⎟ ⎜ 2t ⎟ = ⎜ −2t −2 t ⎟
=⎜ −2 t ⎟

⎝ −3 −5 ⎠ ⎝ e ⎠ ⎝ 3e − 5e ⎠ ⎝ −2e ⎠

olduğundan x de denklemi sağlamaktadır ve çözümdür. Bu iki çözüm vektörünün lineer bir
kombinasyonu olan 2x 8x ifadesini oluşturup denklemde yerine yazarsak;

(2 x1 − 8 x 2 )′ = A(2 x1 − 8 x 2 )

veya (2x1′ − 8x ′2 ) = 2Ax1 − 8Ax 2

veya 2(x1′ − Ax1 ) − 8(x ′2 − Ax 2 )

elde edilir. Ancak her iki parantezin içi de sıfırdır (x ve x çözüm vektörleri olduğundan).
Dolayısıyla 2x 8x ifadesi de denklem sistemini sağlar ve bir çözümdür.

Süperpozisyon ilkesinin sadece lineer homojen sistemlere uygulanabildiği, lineer olsalar bile
homojen olmayan sistemlere uygulanamadığı unutulmamalıdır.

TEOREM 4−3 Homojen Sistemlerin Genel Çözümü
Birinci mertebeden adet denklemden oluşan lineer homojen x x sisteminin
aralığında daima adet lineer bağımsız x , x … . x çözümleri vardır
(Katsayılar matrisi ’nın elemanları bu aralıkta sürekli fonksiyonlar olduğu kabul edilmiştir).
Ayrıca bu aralıkta homojen sistemin genel çözümü

x x x . x

olarak ifade edilir. Buradaki , … . keyfi sabitlerdir.

Önceki kısımda tane çözüm vektörünün lineer bağımlılığının Wronskian determinantı
yardımıyla ortaya çıkarılabileceğini görmüştük. Benzer biçimde tane çözüm vektörünün
Wronskian’ı
x11 (t ) x12 (t ) . . x1n (t )
x21 (t ) x22 (t ) . . x2 n (t )
W (t ) = . . . . .
. . . . .
xn1 (t ) xn 2 (t ) . . xnn (t ) (6‐101)

olarak ifade edilir. Eğer bu determinant sıfır ise çözümler lineer bağımlı, aksi halde lineer
bağımsızdır

- 38 -
Engin/Çengel
ÖRNEK 4−23 Çözümlerin lineer bağımsız oluşu

x x sistemi için iki çözüm vektörü ve katsayılar matrisi şu şekildedir:

⎛ 2et ⎞ ⎛ −e 2t ⎞ ⎛4 6⎞
x1 = ⎜ t ⎟ , x 2 = ⎜ −2t ⎟ , A=⎜ ⎟
⎝ −e ⎠ ⎝e ⎠ ⎝ −3 −5 ⎠

Buna göre verilen çözümlerin ∞ ∞ aralığında lineer bağımlı olup olmadıklarını
gösteriniz.

ÇÖZÜM Verilen çözüm vektörlerinin Wronskian’ı alınırsa;
|x x | 2
Mademki ∞ ∞ aralığında bu araştırmayı yapıyoruz, o halde 0 almamızda bir

sakınca yoktur. Buna göre yukarıdaki determinanttan;
2 1
0 2 1 1 0
1 1

bulunur. O halde verilen çözümler lineer bağımsızdır diyebiliriz.

ÖRNEK 4−24 Lineer homojen sistemlerin genel çözümü

x x sistemi için iki çözüm vektörü ve katsayılar matrisi şu şekildedir:

⎛ 2et ⎞ ⎛ −e 2t ⎞ ⎛4 6⎞
x1 = ⎜ t ⎟ , x 2 = ⎜ −2t ⎟ , A=⎜ ⎟
⎝ −e ⎠ ⎝e ⎠ ⎝ −3 −5 ⎠

Buna göre verilen sistemin ∞ ∞ aralığında genel çözümünü yazınız.

ÇÖZÜM

Teorem 6‐3’e göre genel çözüm x x x şeklinde ifade edilebilir. Verilen çözüm
vektörleri yerine yazılırsa;

x x x 2

elde edilir. Bu iki çözüm ayrıca skaler biçimde de ifade edilebilir:

x 2
x

HOMOJEN OLMAYAN SİSTEMLER TEORİSİ
Şimdi de homojen olmayan

x x (6‐102)

- 39 -
Engin/Çengel
lineer denklem sistemini göz önüne alalım. Burada homojen olmayan terimlerden
oluşmaktadır. İlk yapmamız gereken öncelikle homojen kısmın, yani x x
denkleminin çözümü olan (x ) bulmak olacaktır. Bunun ardından, belirsiz katsayılar ya da
sabitlerin değişimi yöntemlerinden birini kullanarak vektörüne karşılık gelen özel
çözüm (xö ) bulunmalıdır. Bu ikisinin toplamından homojen olmayan lineer diferansiyel
denklem sisteminin çözümü x x xö olarak elde edilir.

TEOREM 4−4 Homojen Olmayan Sistemlerin Genel Çözümü
aralığında xö , x x lineer sisteminin bir özel çözümü ve x aynı
sistemin homojen kısmının çözümü ise, verilen aralıkta ve nin elemanları sürekli
fonksiyonlar olmak üzere, bu aralıkta homojen olmayan lineer diferansiyel denklem
sisteminin genel çözümü;

x x xö
x x . x xö (4−103)

olarak ifade edilebilir. Burada , , … . keyfi sabitleri, x , x , … . x ise tane lineer
bağımsız çözümü temsil etmektedir.

6‐8 SABİT KATSAYILI LİNEER HOMOJEN SİSTEMLER

Bu bölümün başlarında lineer diferansiyel denklem sistemlerinin çözümü için yok etme ve
özdeğerler yöntemlerini öğrendik. Bunlar temel yöntemlerdir ve denklem sayısı üçten fazla
olunca pratik değildir. Bu kısımda ise matris yöntemi veya özvektörler yöntemini
öğreneceğiz. Bu yöntem genel olarak daha önce öğrendiğimiz özdeğerler yöntemine ve
matris işlemlerine dayanmaktadır
Aşağıdaki gibi n tane lineer homojen denklemden kurulu bir sistemi göz önüne
alalım:

x1′ = a11 x1 + a12 x2 + ... + a1n xn
x2′ = a21 x1 + a22 x2 + ... + a2 n xn
.
.
xn′ = an1 x1 + an 2 x2 + ... + ann xn (6-104)

Bu sistem matrislerle daha sade biçimde ifade edilebilir:

x ' = Αx (6‐105)

burada,
- 40 -
Engin/Çengel
⎛ a11 a12 . . a1n ⎞ ⎛ x1 ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ a 21 a 22 . . a 21 ⎟ ⎜ x2 ⎟
Α(t ) = ⎜ . . . . . ve x = ⎜ . ⎟
⎟ (6‐ 106)
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ . . . . . ⎟ ⎜ . ⎟
⎜ ⎟ ⎜x ⎟
⎝ a n1 an2 . . a nn ⎠
⎝ n⎠

Teorem 6‐3 e göre bu lineer homojen sistemin n adet lineer bağımsız çözüm vektörü
x1 , x 2 ,..., x n vardır ve bunların toplamı genel çözümü verir.

x = c1 x1 + c 2 x 2 + ... + c n x n (6‐107)

Dolayısıyla n adet denklemden oluşan bir lineer homojen denklem sisteminin genel
çözümünü yapmak demek, bu sistemin n tane lineer bağımsız çözüm vektörünü bulmak
demektir.

Örneğin
⎛4 6⎞
x' = Αx , A = ⎜ ⎟ verilmiş olsun. Bu sistemin lineer bağımsız iki çözüm
⎝ −3 −5 ⎠
vektörü,
⎛ 2e t ⎞ ⎛ − e −2t ⎞
x1 = ⎜⎜ t ⎟⎟ ve x 2 = ⎜⎜ − 2t ⎟⎟ olarak bulunur. Buradan hareketle genel çözüm
⎝− e ⎠ ⎝ e ⎠

⎛ 2et ⎞ ⎛ − e −2 t ⎞
x = c1 x1 + c 2 x 2 = c1 ⎜ t ⎟ + c 2 ⎜ − 2 t ⎟
⎝ −e ⎠ ⎝ e ⎠
olarak elde edilir.

Burada yapmaya çalıştığımız şey x ' = Αx sisteminin çözümlerini bulmaktır. Bu çözümler;

⎛ x1 ⎞ ⎛ v1eλt ⎞ ⎛ v1 ⎞
⎜ ⎟ ⎜ λt ⎟ ⎜ ⎟
⎜ x2 ⎟ ⎜ v2 e ⎟ ⎜ v2 ⎟
x = ⎜ . ⎟ = ⎜ . ⎟ = ⎜ . ⎟ eλt = veλt 6‐108)
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ . ⎟ ⎜ . ⎟ ⎜ . ⎟
⎜ x ⎟ ⎜ v eλt ⎟ ⎜ v ⎟
⎝ n⎠ ⎝ n ⎠ ⎝ n⎠

biçiminde olacaktır. Burada λ ve v1 , v 2 ,..., v n gerçel veya kompleks sabitlerdir. λ ve v sabit
vektörlerini bulmak için kabul edilen çözüm ( x = ve λt ) ve bunun türevini ( x ' = λve λt )
denklem sisteminde ( x ' = Αx ) yerine yazalım:

λveλt = Αveλt
veya e λt ≠ 0 olduğundan;
Αv = λ v (6‐109)
- 41 -
Engin/Çengel

yazılabilir. Buna göre λ değerlerinin sabit ve v vektörünün elemanların Αv = λv
denklemini sağlaması koşuluyla x = ve λt ifadesi verilen denklem sisteminin bir çözümüdür.

Αv = λv denklemini sağlayan λ ve v değerlerini bulmak için bu denklemi şu şekilde ifade
edelim:

( Α − λΙ )v = 0 (6‐110)

Burada I birim matristir. Görüldüğü gibi bu denklem A matrisinin özvektörlerini veren
denklemle aynıdır ve λ bu özvektörlere karşılık gelen özdeğerleri temsil etmektedir.
Böylece şu sonucu ifade etmek mümkündür:

λ , A katsayılar matrisinin bir özdeğeri, v ise λ ile ilgili özvektör olmak üzere x = ve λt ,
x ' = Αx lineer sisteminin bir çözümüdür.

Daha önceki konulardan n × n lik bir A matrisinin n adet λ özdeğerinin bulunduğunu ve
bunların det( Α − λΙ ) = 0 denkleminin kökleri olduğunu biliyoruz. Bu kökleri bulmak, bazen
güç de olsa, daima mümkündür. O halde verilen n adet denklemden kurulu sistemi
oluşturmak için yapmamız gereken tek şey, bu özdeğerlerle ilgili n tane lineer bağımsız
özvektörü belirlemektir. Eğer n tane özvektör gerçel ve farklı ise, bunlara karşılık gelen
özvektörler de gerçel ve lineer olarak bağımsız olacaktır. Kökler farklı olmak kaydıyla,
köklerin bazılarının kompleks olması halinde de durum aynıdır. Ancak katlı (tekrarlayan )
köklerin bulunması halinde n tene lineer bağımsız özvektörü elde etmek mümkün
olmayabilir. Bu tür durumlarda geriye kalan lineer bağımsız çözümleri başka yöntemlerle
bulmak gerekebilir.

Homojen sistemlerin çözümüne geçmeden c1 , c 2 ,..., c n keyfi sabitlerini bulmada çok faydalı
olan ana matris F den söz etmek yararlı olacaktır.

Sütun elemanları n tane lineer bağımsız çözüm vektörü x1 , x 2 ,..., x n olan n × n
matrisine ana matris denir ve
⎛ x11 (t ) x12 (t ) . . x1n (t ) ⎞
⎜ ⎟
⎜ x 21 (t ) x 22 (t ) . . x 2 n (t ) ⎟
F (t ) = ⎜ . . . . . ⎟ (6‐111)
⎜ ⎟
⎜ . . . . . ⎟
⎜ ⎟
⎝ x n1 (t ) x n 2 (t ) . . x nn (t ) ⎠

Olarak ifade edilir. n tane denklemden oluşan bir sistemin genel çözümü

x(t ) = F (t )c (6‐112)
şeklinde yazılabilir. Burada
- 42 -
Engin/Çengel
⎛ c1 ⎞
⎜ ⎟
⎜ c2 ⎟
c=⎜ . ⎟ (6‐ 113)
⎜ ⎟
⎜ . ⎟
⎜ ⎟
⎝ cn ⎠
sabit katsayıları temsil eden vektördür. x(t0 ) = x 0 başlangıç şartlarına karşılık gelen bu keyfi
sabitlerin değerleri, bu şartları Denklem 6−112 ye uygulayarak belirlenebilir. Bu
yapıldığında, x(t0 ) = F (t0 )c olduğundan

F(t0 )c = x 0 (6‐114)

elde edilir. Bu denklemin her iki yanını F −1 (t0 ) = x 0 ile çarparsak

−1
c = F (t0 )x 0 (6‐ 115)

Bulunur, çünkü F −1 (t 0 )F (t 0 ) = I ve Ic = c dir. Dolayısıyla keyfi sabitler, belirtilen noktada
ana matrisin tersini almak ve bunu başlangıç değerlerinden oluşan vektörler çarpmak
suretiyle belirlenebilir. F (t ) nin sütunları lineer bağımsız vektörler olduğundan F −1 (t 0 )
daima mevcuttur. F −1 (t 0 ) belirlendikten sonra, t 0 noktasındaki farklı başlangıç şartlarına
göre denklemi çözmek tekrar tekrar kullanılabilir.

Durum 1 GERÇEL VE FARKLI ÖZDEĞERLER
n × n lik A matrisinin n tane özdeğeri gerçel ve birbirlerinden farklı olduğunda, bunlara
karşılık gelen n tane özvektör de ( v1 , v 2 ,..., v n ) gerçel ve farklıdır. Bu durumda
v1e λ1t , v 2 e λ 2t ,..., v n e λ nt çözüm vektörleri de lineer bağımsızdır ve denklem sisteminin genel
çözümü

x = C1v1e λ1t + C2 v 2 e λ2t + ... + Cn v n e λnt (6−116)

Halinde ifade edilebilir. v1e λ1t , v 2 e λ 2t ,..., v n e λ nt çözümlerinin lineer bağımsız oldukları,
belirtilen aralıkta Wronskian determinantının asla sıfır olmadığı gösterilerek ispat edilebilir.

ÖRNEK 6−25 Gerçel ve Farklı Köklere Sahip Homojen Sistemler
Aşağıdaki diferansiyel denklem sisteminin genel çözümünü bulunuz.
x'1 = 4 x1 + 6 x 2

x' 2 = −3x1 − 5 x 2

ÇÖZÜM Bu sistem 2 tane birinci mertebeden denklemden oluşmaktadır ve x ' = Αx
biçiminde ifade edilebilir. Burada,
⎛ 4 6 ⎞ ⎛x ⎞
Α = ⎜⎜ ⎟⎟ ve x = ⎜ 1 ⎟
⎝ − 3 − 5⎠ ⎝ x2 ⎠

- 43 -
Engin/Çengel
Önce A matrisinin özdeğerlerini det( Α − λ I) = 0 yazarak bulalım:

4−λ 6
det( Α − λ I) =
−3 −5 − λ
= (4 − λ)(−5 − λ) + 18
= λ2 + λ − 2 = 0

Bu denklemin kökleri 1 ve −2 dir. O halde λ1 = 1 ve λ 2 = −2 . Bu kökler gerçel ve farklıdır.
Bunlara karşılık gelen özvektörler ise ( A − λ I )v = 0 denkleminden elde edilir. Bu denklem
açık halde yazılırsa,
⎛ 4−λ 6 ⎞ ⎛ v1 ⎞ ⎛ 0 ⎞
⎜ ⎟⎜ ⎟ = ⎜ ⎟ (6‐117)
⎝ −3 −5 − λ ⎠ ⎝ v2 ⎠ ⎝ 0 ⎠

olur. Önce ilk özdeğeri ele alalım: λ = λ1 = 1 . Bu durumda Denklem 6−117,

⎛ 3 6 ⎞⎛ v1 ⎞ ⎛ 0 ⎞
⎜⎜ ⎟⎟⎜⎜ ⎟⎟ = ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ − 3 − 6 ⎠⎝ v 2 ⎠ ⎝ 0 ⎠

veya tek denklem halinde,

3v1 + 6v 2 = 0

elde edilir. v 2 = −1 olarak seçilirse v1 = 2 olur ve λ1 = 1 e karşılık gelen özvektör şu şekilde
olur:
⎛2⎞
v1 = ⎜ ⎟
⎝ −1 ⎠
Benzer şekilde For λ = λ1 = −2 için,

⎛ 6 6 ⎞⎛ v1 ⎞ ⎛ 0 ⎞
⎜⎜ ⎟⎟⎜⎜ ⎟⎟ = ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ − 3 − 3 ⎠⎝ v 2 ⎠ ⎝ 0 ⎠

veya

6v1 + 6v 2 = 0
v1 = 1 alınması halinde v 2 = −1 olur ve böylece λ1 = −2 ye karşılık gelen özvektör şöyle
olur:
⎛1⎞
v2 = ⎜ ⎟
⎝ −1⎠

Buna göre verilen sisteme ait lineer bağımsız iki çözüm vektörü;

⎛2⎞ ⎛ 2et ⎞
x1 = v1e λ1t = ⎜ ⎟ et = ⎜ t ⎟
⎝ −1⎠ ⎝ −e ⎠

- 44 -
Engin/Çengel
⎛ 1 ⎞ −2t ⎛ e−2t ⎞
x 2 = v2e λ2t
= ⎜ ⎟ e = ⎜ −2t ⎟
⎝ −1⎠ ⎝ −e ⎠

Bu iki çözüm lineer bağımsızdır, çünkü

2et e −2t
W(t ) = x1 x2 = = −e − t
−e t −e −2t

asla sıfır olamaz. Böylece genel çözüm

⎛2⎞ ⎛1⎞ ⎛ 2C et + C2 e−2t ⎞
x = C1x1 + C2 x 2 = C1 ⎜ ⎟ et + C2 ⎜ ⎟ e−2t = ⎜ 1 t −2 t ⎟

⎝ −1⎠ ⎝ −1⎠ ⎝ −C1e − C2 e ⎠

Şeklinde ifade edilebilir. Bu çözüm cebirsel biçimde de yazılabilir:

x1 = 2c1e + c2 e−2t
t

x2 = −c1et − c2 e−2t

ÖRNEK 6−26 Gerçel ve Farklı Köklere Sahip Homojen Sistemler: Başlangıç Değer Problemi

Aşağıdaki başlangıç değer problemini çözünüz:

x'1 = 4 x1 + 6 x 2 , x1 (0) = 1

x' 2 = −3x1 − −5 x 2 , x 2 (0) = 0

ÇÖZÜM Verilen denklem sisteminin genel çözümü yukarıda bulunmuştu:

⎛ 2e ⎞
t
⎛ e −2t ⎞
x = c1 ⎜ t ⎟ + c2 ⎜ −2t ⎟
⎝ −e ⎠ ⎝ −e ⎠

Buna göre ana matris,

⎛ 2e t e −2t ⎞
F(t ) = ⎜⎜ t ⎟
⎝− e − e − 2t ⎟⎠

Olacaktır. Keyfi sabitler c = F −1 (t0 )x 0 (Denklem 6−115) ifadesinden yola çıkılarak belirlenir.

⎛2 1⎞
F(t 0 ) = F(0) = ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ − 1 − 1⎠
Bu matrisin tersi,
⎛1 1 ⎞
F −1 (0) = ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ −1 − 2⎠
- 45 -
Engin/Çengel
Bunu c = F −1 (t0 )x 0 ifadesinde yazarsak,

⎛C ⎞ ⎛ 1 1 ⎞⎛ 1 ⎞ ⎛ 1 ⎞
c = ⎜ 1 ⎟ = F −1 (0)x 0 = ⎜ ⎟⎜ ⎟ = ⎜ ⎟
⎝ C2 ⎠ ⎝ −1 −2 ⎠⎝ 0 ⎠ ⎝ −1⎠

Buna göre C1 = 1 ve C1 = −1 dir. Sonuç olarak verilen başlangıç değer probleminin çözümü
⎛x ⎞ ⎛ 2 ⎞ ⎛1⎞
x = ⎜ 1 ⎟ = ⎜ ⎟ et − ⎜ ⎟ e −2 t
⎝ x2 ⎠ ⎝ −1⎠ ⎝ −1 ⎠

veya cebirsel halde,
x1 = 2e t − e −2t

x 2 = −e t + e − 2 t

olacaktır.

Durum 2 KOMPLEKS ÖZDEĞERLER
Özdeğerlerin gerçel ve birbirlerinden farklı olması halinde matris yönteminin n tane lineer
bağımsız çözüm verdiğini gördük. Yine farklı olmak kaydıyla özdeğerlerin bazılarının
kompleks olması halinde de bu durum geçerlidir. Kompleks özdeğerlere karşılık gelen
özvektörler (ve çözüm vektörleri) normalde kompleks değerler alırlar. Ancak eğer katsayılar
matrisi A gerçel ise, bu durumda karakteristik denklemin tüm katsayıları gerçel olur ve
kompleks özdeğerler ile bunlara karşılık gelen özvektörler eşlenik kompleks çift halinde
bulunurlar. Bu tür durumlarda herhangi bir çift eşlenik özdeğerlere karşılık daima iki tane
lineer bağımsız gerçel değerli çözüm elde edebiliriz.

Eğer λ = α + iβ özdeğerine karşılık gelen özdeğer v = a + ib alınırsa (burada a, b,
α, β gerçel sabitlerdir), bu özdeğere ait çözüm şu şekilde ifade edilebilir:

x = ve λt
= ( a + ib ) e(α +iβ)t
= ( a + ib ) eαt ( cosβt + i sin βt )
= eat ( a cosβt − bsin βt ) + ieα t ( a sin β t + b cosβt )
= x1 (t ) + ix 2 (t )
(6−118)

Burada
x1 (t ) = e at ( a cosβt − b sin βt ) (6−119a)
x 2 (t ) = e at
( a sin βt + b cosβt ) (6−119b)

olarak ifade edilir. Bu çözümler gerçel‐değerli çözümlerdir. Bu iki çözümün lineer bağımsız
olduğu aynı çözümlerin λ = α + iβ eşlenik özdeğeri içinde elde edilebildiği kolayca
gösterilebilir. Dolayısıyla eşlenik köklerde sadece birini kullanarak lineer iki bağımsız çözüme
ulaşmak mümkündür. λ kompleks özdeğeri ile buna ait v özvektörünün bilindiği
- 46 -
Engin/Çengel
durumlarda, ezberlemek yerine yukarıda yaptığmız işlemi yaparak çözüme gitmek daha
pratiktir.

ÖRNEK 6−27 Kompleks özdeğerli homojen sistemler
Aşağıdaki diferansiyel denklem sisteminin çözümünü yapalım:

x'1 = x1 + 2 x 2

x' 2 = − x1 + x 2
ÇÖZÜM Sabit katsayılı iki lineer denklemden oluşan bu sistem matris formunda x ' = Ax
olarak yazılabilir. Burada
⎛ 1 2⎞ ⎛x ⎞
A = ⎜⎜ ⎟⎟ ve x = ⎜ 1 ⎟
⎝−1 1⎠ ⎝ x2 ⎠
A nın özdeğerleri Örnek 6−21 de λ1,2 = 1 ± 2i olarak buluştuk. λ1 = 1 + 2i özdeğerine
karşılık gelen özvektör de aynı örnekte
⎛ 1 ⎞
v1 = ⎜ i ⎟
⎜ ⎟
⎜ ⎟
⎝ 2⎠

olarak hesaplanmıştı. Buna göre λ1 ’e karşılık gelen çözüm,

x = v1e λ1t
⎛ 1 ⎞
=⎜ i ⎟e (1+i 2 ) t
⎜ ⎟
⎝ 2⎠
⎛ 1 ⎞
=⎜
⎜
(
i ⎟e t cos 2t + i sin 2t
⎟
)
⎝ 2⎠

⎛ e t cos 2t + ie t sin 2t ⎞
⎜ ⎟
=⎜ i t i t
⎜ e cos 2t − e sin 2t ⎟⎟
⎝ 2 2 ⎠
⎛ e t cos 2t ⎞ ⎛ e t sin 2t ⎞
⎜ ⎟ ⎜ 1 ⎟
=⎜ 1 t + i⎜
⎜−
⎟
e sin 2t ⎟ ⎜ e cos 2t ⎟⎟
t
⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠

Dolayısıyla bağımsız iki çözüm;

⎛ et cos 2t ⎞
⎜ ⎟
x1 (t ) = Re( x) = ⎜ 1 t ⎟
⎜ − e sin 2t ⎟
⎝ 2 ⎠
ve
⎛ et sin 2t ⎞
⎜ ⎟
x 2 (t ) = Im( x) = ⎜ 1 t ⎟
⎜ e cos 2t ⎟
⎝ 2 ⎠
olacaktır. Bu durumda genel çözüm şu şekilde ifade edilebilir:
- 47 -
Engin/Çengel

⎛ et cos 2t ⎞ ⎛ et sin 2t ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
x(t ) = C1 x1 (t ) + C2 x 2 (t ) = C1 ⎜ 1 t ⎟ + C2 ⎜ 1 t ⎟
⎜ − e sin 2t ⎟ ⎜ e cos 2t ⎟
⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠

Bu çözüm ayrıca skaler biçimde de verilebilir:

(
x1 (t ) = et C1 cos 2t + C2 sin 2t )
⎛ 1 1 ⎞
x 2 (t ) = et ⎜ − C1 sin 2t + C2 cos 2t ⎟
⎝ 2 2 ⎠
Elde ettiğimiz bu çözümler, verilen diferansiyel denklem sisteminde yazarak doğrulanabilir.

ÖRNEK 6‐28 Birleşik Mekanik Sistemler: Serbest titreşimler

Şekildeki gibi iki yay ve iki kütleden oluşan bir sistemi ele alalım. Uyumlu birimlerde olmak
üzere , , ve dir. t = 0 anında birinci ve ikinci kütle, başlangıç
noktasına göre sırasıyla ve konumlarına getirilerek ilk hızsız olarak
serbest bırakılmaktadır. Sürtünme etkilerini ihmale ederek her bir kütlenin konumunu
zamanın fonksiyonu olarak belirleyiniz.

ÇÖZÜM Bu sisteme ait hareket denklemlerini daha önce, dış kuvvetlerin bulunduğu durum
için Örnek 6‐3 te çıkarmıştık. Burada herhangi bir dış kuvvet yoktur, dolayısıyla her bir
denklemin hareketini tanımlayan diferansiyel denklem şu şekilde olur:

⎛k k ⎞ k
x1 ' ' = −⎜⎜ 1 + 2 ⎟⎟ x1 + 2 x 2 , x1 (0) = x 01 , x1 ' (0) = v 01
⎝ m1 m2 ⎠ m1
k k
x 2 ' ' = 2 x1 − 2 x 2 , x 2 (0) = x 02 , x 2 ' (0) = v 02
m2 m2

Bu ise iki tane ikinci mertebeden lineer diferansiyel denklemden kurulu bir sistemdir. İlk
yapmamız gereken, bu sistemi birinci mertebeden denklemlerden oluşan bir sisteme
indirgemek olacaktır. Yeni değişkenlerimiz ve olsun. Bu tanımlamalara
göre yukarıdaki sistem şu şekilde ifade edilebilir:

- 48 -
Engin/Çengel
x1 ' = x3 ,
x2 ' = x4 , x1 (0) = x01
⎛k k ⎞ k x 2 (0) = x02
x3 ' = −⎜⎜ 1 + 2 ⎟⎟ x1 + 2 x 2 ,
⎝ m1 m1 ⎠ m1 x3 (0) = x1 ' (0) = v 01
k k x 4 (0) = x 2 ' (0) = v 02
x 4 ' = 2 x1 − 2 x 2 ,
m2 m2

Fiziksel olarak ve sırasıyla ve kütlelerinin hızlarını temsil etmektedir. 1,
1, 3, 2, 0 1, 0 5, ve 0 değerlerini yerine
koyarak denklem sistemi daha sade halde yazılabilir:
x1 ' = x3 , x1 (0) = 1
x2 ' = x4 , x 2 ( 0) = 5

x3 ' = −5 x1 + 2 x 2 , x3 (0) = x1 ' (0) = 0
x 4 ' = 2 x1 − 2 x 2, x 4 ( 0) = x 2 ' ( 0) = 0

Artık sistemi matris biçiminde x x olarak ifade edebiliriz:
⎛ 0 0 1 0⎞ ⎛ x1 ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ 0 0 0 1⎟ ⎜ x2 ⎟
A=⎜ ⎟ ve x =
−5 2 0 0 ⎜ x3 ⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ 2 −2 0 0 ⎟⎠ ⎝ x4 ⎠
⎝

A matrisinin özdeğerleri det λI 0 dan bulunur:

−λ 0 1 0
−λ 0 1 0 −λ 1
0 −λ 0 1
det( A − λI ) = = −λ 2 −λ 0 + −5 2 0
−5 2 −λ 0
−2 0 −λ 2 −2 −λ
2 −2 0 −λ
= − λ(−λ 3 − 2λ) + (10 − 4 + 5λ 2 )

4 2 2 2
= λ + 7λ + 6 = (λ + 1)(λ + 6) = 0

Bu denklemin kökleri ve √6 dir. Dolaysıyla katsayılar matrisinin özdeğerleri
λ , ve λ , √6 olur. Bunlar eşlenik iki çift köktür ve bu yüzden sadece λ
ve λ √6 köklerini kullanarak iki tane özvektör bulmamız yeterli olacaktır. Elde edilecek
bu iki özvektör, verilen sisteme ait dört tane lineer bağımsız çözüm vektörünü belirlemek
için yeterlidir. λ özdeğerine karşılık gelen özvektör A λI v 0 denkleminden
bulunur:

⎛−i 0 1 0 ⎞⎛ v1 ⎞ ⎛ 0 ⎞
⎜ ⎟⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ 0 − i 0 1 ⎟⎜ v 2 ⎟ ⎜ 0 ⎟
⎜ − 5 2 − i 0 ⎟⎜ v ⎟ = ⎜ 0 ⎟
⎜ ⎟⎜ 3 ⎟ ⎜ ⎟
⎜ 2 − 2 0 − i ⎟⎜ v ⎟ ⎜ 0 ⎟
⎝ ⎠⎝ 4 ⎠ ⎝ ⎠

Satır işlemleriyle bu matris aşağıdaki şekilde sadeleşir:
- 49 -
Engin/Çengel

⎛1 0 i 0 ⎞⎛ v1 ⎞ ⎛ 0 ⎞
⎜ ⎟⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜0 1 0 i ⎟⎜ v 2 ⎟ ⎜ 0 ⎟
=
⎜0 0 1 − 0.5 ⎟⎜ v3 ⎟ ⎜ 0 ⎟
⎜ ⎟⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜0 0 0 0 ⎟⎠⎜⎝ v 4 ⎟⎠ ⎜⎝ 0 ⎟⎠
⎝

Sonuç olarak aşağıdaki cebirsel denklem sistemi elde edilir:

v1 + iv 3 = 0
v 2 + iv 4 = 0
v3 − 0.5v 4 = 0

v 4 = 2 alınırsa v3 = 1 , v 2 = −2i ve v1 = −i olur. Buna göre λ e karşılık gelen
özvektör
⎛ −i ⎞
⎜ ⎟
⎜ − 2i ⎟
v1 = ⎜
1 ⎟
⎜ ⎟
⎜ 2 ⎟
⎝ ⎠
olacaktır. Öte yandan λ √6 özdeğerine karşılık gelen özvektör benzer yolla;
⎛ 2i ⎞
⎜− ⎟
⎜ 6⎟
⎜ i ⎟
v3 = ⎜ − ⎟
⎜ 6 ⎟
⎜ 2 ⎟
⎜ ⎟
⎝ 1 ⎠
olarak elde edilir. λ için olan çözüm şu şekilde ifade edilebilir:

⎛ −i ⎞ ⎛ −i ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ −2i ⎟ it ⎜ −2i ⎟
x = v1e =
λ1t
e = (cos t + i sin t )
⎜ 1 ⎟ ⎜ 1 ⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠
⎛ − i cos t + sin t ⎞ ⎛ sin t ⎞ ⎛ − cos t ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ − 2i cos t + 2 sin t ⎟ ⎜ 2 sin t ⎟ ⎜ − 2 cos t ⎟
=⎜ = +i
cos t + i sin t ⎟ ⎜ cos t ⎟ ⎜ sin t ⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ 2 cos t + 2i sin t ⎟ ⎜ 2 cos t ⎟ ⎜ 2 sin t ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠

Böylece lineer bağımsız iki çözüm;

⎛ sin t ⎞ ⎛ − cos t ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
2sin t ⎟ −2cos t ⎟
x1 (t ) = Re( x) = ⎜ ve x 2 (t ) = Im( x) = ⎜
⎜ cos t ⎟ ⎜ sin t ⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎝ 2cos t ⎠ ⎝ 2sin t ⎠

- 50 -
Engin/Çengel
Diğer iki lineer bağımsız çözüm de, λ √6 alınarak aynı şekilde bulunabilir. Sonuçta v
özvektörü;

⎛ 2 ⎞ ⎛ 2 ⎞
⎜ sin 6t ⎟ ⎜− cos 6t ⎟
⎜ 6 ⎟ ⎜ 6 ⎟
⎜ 1 ⎟ ⎜ 1 ⎟
x 3 (t ) = ⎜ sin 6t ⎟ ve x (t ) = ⎜ − cos 6t ⎟
⎜ 6 6
4
⎟ ⎜ ⎟
⎜ 2cos 6t ⎟ ⎜ 2sin 6t ⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ 2cos 6t ⎟ ⎜ sin 6t ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠

olarak bulunur. Buna göre verilen sistemin genel çözümü;

x x x x x

⎛ 2 ⎞ ⎛ 2 ⎞
⎛ sin t ⎞ ⎛ − cos t ⎞ ⎜ sin 6t ⎟ ⎜− cos 6t ⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ 6 ⎟ ⎜ 6 ⎟
⎜ 2 sin t ⎟ ⎜ − 2 cos t ⎟ ⎜ 1 ⎟ ⎜ 1 ⎟
= c1 ⎜ + c2 ⎜ + c3 ⎜ sin 6t ⎟ + c 4 ⎜ − cos 6t ⎟
cos t ⎟ sin t ⎟ 6 6
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ 2 cos t ⎟ ⎜ 2 sin t ⎟ ⎜ 2 cos 6t ⎟ ⎜ 2 sin 6t ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎜ ⎟
2 cos 6t ⎠ ⎜ sin 6t ⎟⎠
⎝ ⎝
şeklinde olur. Bu çözüm skaler biçimde de ifade edilebilir:
2 2
x1 (t ) = c1 sin t − c 2 cos t + c3 sin 6t − c 4 cos 6t
6 6
1 1
x 2(t ) = 2c1 sin t − 2c 2 cos t + c3 sin 6t − c 4 cos 6t
6 6
x 3(t ) = c1 cost +c 2 sint + 2c3 cos 6t + 2c 4 sin 6t
x 4(t ) = 2c1 cost + 2c 2 sint + c3 cos 6t + 2c 4 sin 6t

Verilen 4 sınır şartının uygulanmasıyla aşağıdaki denklem takımı elde edilir.

2
−C2 − C4 = 1
6
1
−2C2 − C4 = 0
6
C1 + 2C3 = 0
2C1 + C3 = 0

İlk iki denklemin çözümünden 1⁄3 ve 2√6⁄3 elde edilirken 0
bulunur. Bu sabitlerin verilen çözüm fonksiyonlarında yerine yazılmasıyla iki kütlenin
hareket denklemleri;

- 51 -
Engin/Çengel
1 4
x1 (t ) = − cos t + cos 6t
3 3
2 2
x 2 (t ) = − cos t + cos 6t
3 3

olarak elde edilir. Bu çözümler, iki kütlenin hareketinin ω 1 ve ω √6 doğal
frekanslarına sahip iki farklı salınım hareketinin toplamından oluştuğunu göstermektedir.
Her iki salınım hareketinde, iki kütle aynı yönde ve aynı frekansla senkronize biçimde ancak
farklı genliklerle hareket etmektedir. in yaptığı hareketin genliği ω 1 için nin
genliğinin yarısı, ω √6 için ise iki katıdır.

Durum 3 TEKRARLAYAN ÖZVEKTÖRLER

Şimdi de katlı bir özdeğerin ( ) bulunduğunu varsayalım. Bu tür bir özdeğer yine tane
lineer bağımsız özvektöre ( ), dolayısıyla tane lineer bağımsız çözüm vektörüne sahip
olabilir. A katsayılar matrisi simetrik olan denklem sistemleri için durum daima böyledir.
Dolayısıyla bu tür durumlarda tekrarlayan özdeğer bir soruna yol açmaz. Eğer katlı bir
özdeğer dan daha az sayıda lineer bağımsız özvektöre sahipse, bu özdeğerle ilgili olarak
v λ biçiminde dan daha az sayıda lineer bağımsız çözüm vardır. Diğer bir ifadeyle
çözümlerin bazıları v λ biçiminde değildir ve ile ilgili lineer bağımsız çözümlerin sayısını
denkleştirmek için v λ den başka biçimlerde çözümler aramamız gerekir.

Daha önceki bölümlerden, λ karakteristik kökünün katlı olması halinde λ çözümünü
bağımsız değişkenin kuvvetleriyle çarparak diğer lineer bağımsız çözümleri elde
edebildiğimizi biliyoruz. Örneğin karakteristik denklemin λ kökü üç katlı ise, lineer bağımsız
üç çözüm λ , λ ve λ olur. Burada da benzer bir yöntem izleyerek, yani v λ
çözümünü bağımsız değişkenin kuvvetleri ile çarparak diğer lineer bağımsız çözümleri
bulabilir miyiz? Aşağıda da açıklanacağı gibi diferansiyel denklem sistemleri için bu şekilde
yapmak tam olarak uygun değildir. Yapılması gereken, temel çözümü nin kuvvetleri yerine
nin bir polinomu ile çarpmaktır.

Sadece bir lineer bağımsız özvektörü (v) bulunan iki katlı bir özdeğer (λ) ele alalım ( 2).
Lineer bağımsız iki özvektörü bulmak isteyelim. Bu çözümlerden biri

x1 (t ) = veλt (6‐120)

olur. Yukarıdaki değerlendirmenin ışığında ikinci çözümü

x 2 (t ) = vte λt + ue λt (6‐121)

olarak seçelim. Burada u sabit bir vektördür ve x nin x x diferansiyel denklemini
sağlama koşulundan belirlenir. Bu sağlama işlemi yapılırsa,

ve λt + λvte λt + λue λt = Avte λt + Aute λt (6‐122)

Elde edilir. λ ve λ terimlerinin katsayıları eşitlenerek,

( A − λ I )v = 0 (6‐ 123a)
- 52 -
Engin/Çengel
( A − λ I )u = v (6‐ 123b)

Bu denklemlerden ilki bir kez daha v nin λ ile ilgili bir özvektör olduğunu doğrulamaktadır.
İkinci denklemden u sabit vektörü kolayca çözülebilir. İkinci mertebeden tek bir denklemin
tekrarlayan kök durumu ile iki tane birinci mertebeden lineer denklemden oluşan bir
sistemdeki tekrarlayan kök hali arasındaki fark şu şekilde açıklanabilir. Tek bir denklem için,
ilk çözüm λ nin bir sabitle çarpımı temelde λ den farklı değildir ve bunu ikinci çözüme
dahil etmek sonuçta bir değişiklik yapmaz. Diğer bir anlatımla,

x = C1e λt + C2te λt

ve

x = C1e + (C2te + C3e ) = (C1 + C3 )e λt + C2te λt
λt λt λt

çözümleri özdeştir. Öte yandan birinci mertebeden iki tane denklemden oluşan bir sistem
için λ çözümünün, ilk çözüm olan λ nin sabit bir katı olması gerekmez, çünkü ve
birer vektördür. Örnek olarak

⎛ 2⎞
x 2 (t ) = ⎜ ⎟ eλt (6‐ 124)
⎝1⎠
çözümü
⎛1⎞
x1 (t ) = ⎜ ⎟ eλt (6‐125)
⎝1⎠

çözümünü bir sabitle çarparak elde edilemez. Üstelik x çözüm olması karşın x bir
çözüm olmayabilir. Temelde bu durum, iki skalerden birini bir sabitle çarparak daima
ikincisini elde edebilmemize rağmen, iki sabit vektörden birini bir sabitle çarparak diğerini
elde edemeyişimizden ileri gelmektedir. Bunu örneklerle göstereceğiz.

ÖRNEK 6‐29 Tekrarlayan (iki katlı) özdeğerlere sahip homojen sistemler
Aşağıdaki sistemin çözümünü yapınız.

x 4

x 2

ÇÖZÜM İki tane birinci mertebe denklemden oluşan bu sisteme matris biçiminde x x
olarak yazılabilir.

⎛ 4 1⎞ ⎛x ⎞
A = ⎜⎜ ⎟⎟ ve x = ⎜ 1 ⎟
⎝ −1 2⎠ ⎝ x2 ⎠

- 53 -
Engin/Çengel
Katsayılar matrisi A nın özdeğerleri Örnek 6‐19 da λ λ 3 olarak bulunmuştu.
Dolayısıyla 2 katlı bir kök söz konusudur. Aynı örnekte ayrıca bu özdeğerle ilgi sadece bir
tane lineer bağımsız özvektör bulunduğunu görmüştük. Bu özvektör;
⎛ −1⎞
v=⎜ ⎟
⎝1⎠
Dolayısıyla verilen sistemin çözümü
⎛ −1⎞
x1 (t ) = veλt = ⎜ ⎟ e3t
⎝1⎠
olacaktır. İkinci lineer bağımsız çözüm ise,

x 2 (t ) = (u + vt )eλt

Biçiminde alınır. Buradaki sabit vektörü,

( A − λ I )u = v
ifadesinden elde edilir. Yerine konursa,
⎛ 1 1 ⎞⎛ u1 ⎞ ⎛ − 1⎞
⎜⎜ ⎟⎟⎜⎜ ⎟⎟ = ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ − 1 − 1⎠⎝ u 2 ⎠ ⎝ 1 ⎠

aşağıdaki tek bir denkleme ulaşılır.
u1 + u 2 = −1

Homojen olmayan bu denklemde bilinmeyenlerden birini sıfır seçerek diğer bilinmeyeni
bulalım: 0 için 1 elde edilir. Buna göre

⎛0⎞
u = ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ − 1⎠

O halde lineer bağımsız ikinci çözüm
⎡⎛ 0 ⎞ ⎛ −1⎞ ⎤ ⎛ −t ⎞ 3t
x 2 (t ) = (u + vt )e λt = ⎢⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ t ⎥ e3t = ⎜ ⎟e
⎣⎝ −1⎠ ⎝ 1 ⎠ ⎦ ⎝ −1 + t ⎠

x ve x çözümlerinin Wronskian’ı alınarak lineer bağımsız oldukları kolayca
gösterilebilir. Buna göre verilen sistemin genel çözümü şu şekilde olur:

−
⎛ ⎞
1 ⎛ −t ⎞ 3t ⎛ −C1 − C2 ⎞ 3t
x = C1x1 + C2 x 2 = C1 ⎜ ⎟ e3t + C2 ⎜ ⎟e = ⎜ ⎟e
⎝1⎠ ⎝ t − 1⎠ ⎝ C1 + C2 (t − 1) ⎠

Bu çözüm skaler biçimde de ifade edilebilir:

x1 (t ) = −(C1 + C2t )e3t
x 2 (t ) = [C1 + C2 (t − 1)]e3t

- 54 -
Engin/Çengel
Özdeğerin kat sayısı arttıkça durum daha da karmaşık bir hal almaktadır. Örneğin 3 katlı bir
özdeğer için üç olası durum söz konusudur:

Durum 1 Üç katlı özdeğeri lineer bağımsız üç özvektöre (v , v , v ) sahip olabilir.
Bu durumda lineer bağımsız çözüm doğrudan şu şekilde olur:

x v λ (6‐126 a)
x v λ (6‐
126b)
x v λ (6‐
126b)

Durum 2 Üç katlı özdeğeri lineer bağımsız iki özvektöre (v , v sahip olabilir.
Bu durumda lineer bağımsız iki çözüm;

λ
x v λ (6‐
127a)
x v λ (6‐127a)
Olurken üçüncüsü

x 3 = vteλt + ueλt (6‐128)
Denkleminden belirlenmelidir. Tekrar ifade edelim, burada u

( A − λ I )u = v

İfadesinden bulunur. Peki acaba v ve v den hangisini bu denklemde kullanmalıyız?
Genelde ikisi de kullanılmaz, bunların lineer toplamı kullanılır, yani v v . Buna göre
yukarıdaki denklem daha uygun biçimde;

λ v v (6‐129)

Buradaki ve sabit olup aranan çözümünü verecek biçimde seçilmelidirler. ve
sabit vektörleri bulunduktan sonra üçüncü lineer bağımsız çözüm Denklem 6‐128 den elde
edilir.
Durum 3 Üç katlı özdeğeri lineer bağımsız tek bir özvektöre (v sahip olabilir.
Bu durumda lineer bağımsız ilk çözü şu şekilde olur:

x1 = ve (6‐130)
λt

Diğer iki lineer bağımsız çözüm ise şu denklemlerden elde edilir:

x 2 = vteλt + ueλt (6‐131a)
1
x 3 = vt 2 eλt + ute λt + weλt (6‐131b)
2

Burada görülen ve vektörleri;

( A − λI )u = v and ( A − λI ) w = u (6‐132)

- 55 -
Engin/Çengel
Bağıntılarından belirlenir. İkinci lineer bağımsız çözümün Durum 2 deki gibi belirlendiğine
dikkat ediniz. Kat sayısı 4 olduğunda çözüm yolu daha karmaşık bir hal alacaktır.

ÖRNEK 6‐30 Tekrarlayan (üç katlı) özdeğerlere sahip homojen sistemler
Aşağıdaki sistemin genel çözümünü yapınız.
x '1 = x1 + x2
x '2 = −2 x1 + 3x2 − x3
x '3 = 2 x2 + 3 x3
ÇÖZÜM Verilen denklem sistemi x x biçiminde ifade edilebilir:

⎛3 1 0 ⎞ ⎛ x1 ⎞
⎜ ⎟
A = ⎜ 2 3 − 1⎟ ve x = ⎜⎜ x2 ⎟⎟
⎜0 2 3 ⎟ ⎜x ⎟
⎝ ⎠ ⎝ 3⎠

Katsayılar matrisi A nın özdeğerleri det A − λI 0 denkleminden belirlenir:

3−λ 1 0
det( A − λI ) = 2 3−λ −1
0 2 3−λ
= (3 − λ )3 + 2(3 − λ ) − 2(3 − λ )
= (3 − λ )3 = 0

Sonuç olarak λ 3 tür ve 3 katlı köktür. Bu özdeğere karşılık gelen özvektör λ
0 denkleminden bulunur:
⎛ 0 1 0 ⎞⎛ v1 ⎞ ⎛ 0 ⎞
⎜ ⎟⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ 2 0 − 1⎟⎜ v 2 ⎟ = ⎜ 0 ⎟
⎜ 0 2 0 ⎟⎜ v ⎟ ⎜ 0 ⎟
⎝ ⎠⎝ 3 ⎠ ⎝ ⎠

Matris çarpımı ile bu denklem aşağıdaki denklem sistemine dönüşür:
v2 = 0
2v1 − v3 = 0
2v2 = 0
ya da;
v2 = 0

v3 = 2v1
Basit olsun diye 1 alırsak, yukarıdaki denklemden 2 buluruz. Dolayısıyla λ 3
karşılık gelen tek özvektör,

⎛1⎞
⎜ ⎟
v = ⎜0⎟
⎜ 2⎟
⎝ ⎠

- 56 -
Engin/Çengel
olur. Bu, λ 3 için tek bir lineer bağımsız özvektördür, çünkü için başka bir değer
seçmiş olsaydık, bu özvektörün sabit bir sayı ile çarpılmış halini elde ederdik. Buna göre
verilen sistem Durum 3 e uymaktadır. Öncelikle sabit ve vektörlerini belirleyelim.
vektörünü λ denkleminde yazarsak,

⎛ 0 1 0 ⎞⎛ u1 ⎞ ⎛ 1 ⎞
⎜ ⎟⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ 2 0 − 1⎟⎜ u2 ⎟ = ⎜ 0 ⎟
⎜ 0 2 0 ⎟⎜ u ⎟ ⎜ 2 ⎟
⎝ ⎠⎝ 3 ⎠ ⎝ ⎠

elde edilir. Veya bu sistem aşağıdaki cebirsel hale gelir:

u2 = 1
2u1 − u 3 = 0
2u 2 = 2
ya da,
u2 = 1

u 3 = 2u1

Basit olsun diye 1 alırsak, yukarıdaki denklemden 2 buluruz. Buna göre
vektörü şöyle olur:

⎛1⎞
⎜ ⎟
u = ⎜1⎟
⎜ 2⎟
⎝ ⎠

Şimdi de bunu λ denkleminde yazalım:

⎛ 0 1 0 ⎞⎛ w1 ⎞ ⎛ 1 ⎞
⎜ ⎟⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ 2 0 − 1⎟⎜ w2 ⎟ = ⎜ 1 ⎟
⎜ 0 2 0 ⎟⎜ w ⎟ ⎜ 2 ⎟
⎝ ⎠⎝ 3 ⎠ ⎝ ⎠

Sonuç olarak;
w2 = 1
2w1 − w3 = 1
2 w2 = 2
veya,
w2 = 1

u 3 = 2u1 − 1

Basit olsun diye 1 alırsak, yukarıdaki denklemden 1 buluruz. Buna göre
vektörü şöyle olur:
⎛1⎞
⎜ ⎟
w = ⎜1⎟
⎜1⎟
⎝ ⎠
- 57 -
Engin/Çengel
Böylece verilen sistemin lineer bağımsız üç çözümü şöyle yazılır:

⎛1⎞
⎜ ⎟
x1 = ve = ⎜ 0 ⎟ e3t
λt
⎜ 2⎟
⎝ ⎠
⎛1⎞ ⎛1⎞ ⎛ t +1 ⎞
⎜ ⎟ 3t ⎜ ⎟ 3t ⎜ ⎟
x 2 = vte + ue = ⎜ 0 ⎟ te + ⎜ 1 ⎟ e = ⎜ 1 ⎟ e3t
λt λt
⎜ 2⎟ ⎜ 2⎟ ⎜ 2t + 2 ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠
⎛1⎞ ⎛1⎞ ⎛ 1⎞
1 2 λt 1 ⎜ ⎟ 2 3t ⎜ ⎟ 3t ⎜ ⎟ 3t
x 3 = vt e + ute + we = ⎜ 0 ⎟ t e + ⎜ 1 ⎟ te = ⎜1⎟ e
λt λt
2 2⎜ ⎟ ⎜ 2⎟ ⎜ 1⎟
⎝ 2⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠
⎛1 2 ⎞
⎜ 2 t + t + 1⎟
⎜ ⎟
= ⎜ t + 1 ⎟ e3t
⎜ t2 + t +1 ⎟
⎜ ⎟
⎝ ⎠

Sistemin genel çözümü ise

x = C1 x1 + C2 x 2 + C3 x 3
⎛1 2 ⎞
⎛1⎞ ⎛ t +1 ⎞ ⎜ 2 t + t + 1⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
= C1 ⎜ 0 ⎟ e3t + C2 ⎜ 1 ⎟ e3t + C3 ⎜ t + 1 ⎟ e3t
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ t2 + t +1 ⎟
⎝ 2⎠ ⎝ 2t + 2 ⎠ ⎜ ⎟
⎝ ⎠
veya skaler biçimde

⎡ 1 ⎤
x1 = ⎢C1 + C2 (t + 1) + C3 ( t 2 + t + 1) ⎥ e3t
⎣ 2 ⎦
x2 = [C2 + C3 (t + 1) ] e 3t

x3 = ⎡⎣C1 + 2C2 (t + 1) + C3 (t 2 + t + 1) ⎤⎦ e3t

olarak elde edilir.

6‐9 LİNEER HOMOJEN OLMAYAN SİSTEMLER

Şimdi de aşağıdaki homojen olmayan sistemi göz önüne alalım:

x ' = A (t )x + r (t ) (6‐133)

Katsayılar matrisi ve homojen olmayan vektör , aralığında sürekli
olsun. Aranan genel çözüm, homojen kısmın çözümü ile özel çözümün toplamından oluşur:

x x xö (6‐
134)
- 58 -
Engin/Çengel

Burada x homojen kısmın, yani x x denkleminin genel çözümü, xö ise homojen
olmayan sistemin özel çözümüdür. Daha önce öğrendiğimiz belirsiz katsayılar yöntemi ile
sabitin değişimi yöntemi, bazı değişiklikler yapılarak bu tür sistemler için de kullanılabilir.

SABİT KATSAYILAR YÖNTEMİ
Bu yöntemi diferansiyel denklem sistemlerine uygularken katsayıların sabit skalerler yerine
sabit vektör olarak alınması gerekir. Homojen olmayan sistemin özel çözümünün alacağı
biçime karar verirken, bu sistemdeki terimleri belirli bir düzende yazmak kolaylık sağlar.
Örneğin,

x '1 = 2 x1 − 3 x3 + 5t − 5
x '2 = x1 + x2 − x3 + 3te−2t + 1
x '3 = − x1 + 5 x3
sistemi,
⎛0⎞ ⎛ 5⎞ ⎛ − 5⎞
⎜ ⎟ − 2t ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
r (t ) = ⎜ 3 ⎟te + ⎜ 0 ⎟t + ⎜ 1 ⎟
⎜0⎟ ⎜0⎟ ⎜ 0 ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠
olarak yazılabilir. Bu durumda özel çözümün olması gereken biçimi, homojen çözümün
homojen olmayan terimlerle aynı olmadığı kabul edilerek,

⎛ a1 ⎞ ⎛ b1 ⎞ ⎛ c1 ⎞ ⎛ d1 ⎞
−2 t ⎜ ⎟ −2t ⎜ ⎟ −2t ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
x p = (at + b)e + ct + d = ⎜ a2 ⎟ te + ⎜ b2 ⎟ e + ⎜ c2 ⎟ t + ⎜ d 2 ⎟
⎜a ⎟ ⎜b ⎟ ⎜c ⎟ ⎜d ⎟
⎝ 3⎠ ⎝ 3⎠ ⎝ 3⎠ ⎝ 3⎠

şeklinde ifade edilebilir. Burada 12 tane bilinmeyen bulunmaktadır. Özel çözüm biçiminin
homojen olmayan tüm terimleri kapsadığına dikkat edilmelidir.

Öte yandan homojen kısmın çözümleri olan homojen olmayan terimler, diferansiyel
denklem sistemlerinde başka şekilde ele alınır. Sistemleri çözerken özel çözümün temel
çözümünü sadece ile çarpmak yerine, sıfırıncı kuvvet dahil tüm alt kuvvetleriyle çarpmak
gerekir. Örnek verelim: homojen kısmın çözümü olsun. Bu durumda biçimindeki
homojen olmayan bir terime karşılık gelecek özel çözüm xö biçiminde
seçilmelidir. Belirsiz katsayılar yönteminin, denklem sistemindeki tüm katsayıların sabit ve
homojen olmayan terimlerin belirli bazı biçimleri için uygulanabildiğini tekrar vurgulayalım.

ÖRNEK 6‐31 Belirsiz Katsayılar Yöntemi
Belirsiz katsayılar yöntemiyle aşağıdaki sistemi çözünüz.
x '1 = 4 x1 + 6 x2 + 1

x '2 = −3 x1 − 5 x2 + et
ÇÖZÜM Verilen sistem matris biçiminde x x olarak ifade edilebilir.

⎛ 4 6 ⎞ ⎛1⎞ ⎛ 1 ⎞ ⎛0⎞ ⎛1 ⎞
A = ⎜⎜ ⎟⎟ , x = ⎜ t ⎟ ve r = ⎜⎜ t ⎟⎟ = ⎜⎜ ⎟⎟e t + ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ − 3 − 5⎠ ⎝e ⎠ ⎝e ⎠ ⎝1⎠ ⎝0 ⎠

- 59 -
Engin/Çengel
Bu sistemin homojen kısmının çözümünü daha önce yapmış ve,

⎛2⎞ ⎛ − 1⎞
x h = c1 ⎜⎜ ⎟⎟e t + c 2 ⎜⎜ ⎟⎟e − 2t
⎝ − 1⎠ ⎝1⎠

olarak bulmuştuk. Homojen kısmın çözümü ile ve terimleri karşılaştırıldığında, nin
homojen kısmın çözümünde de yer aldığı görülür. Dolayısıyla bu terime karşılık gelen özel
çözüm teklifi olmalıdır (sadece değil). için ise sabit bir vektörü dikkate
almamız gerekir. Buna göre özel çözüm;

xö
ve türevi,

xö

olarak ifade edilir. Buradaki , ve , 2×1 lik birer vektördür:

⎛a ⎞ ⎛b ⎞ ⎛c ⎞
a = ⎜⎜ 1 ⎟⎟ , b = ⎜⎜ 1 ⎟⎟ , and c = ⎜⎜ 1 ⎟⎟
⎝ a2 ⎠ ⎝ b2 ⎠ ⎝ c2 ⎠
Yukarıdaki özel çözüm ifadesini ve türevini verilen diferansiyel sisteminde yerine yazarsak,

0 1

1 0

ve terimlerinin katsayılarını eşitlersek aşağıdaki gibi üç matris denklemi elde ederiz:
⎛1⎞
Ac + ⎜⎜ ⎟⎟ = 0
⎝0⎠
a = Aa
⎛0⎞
a + b = Ab + ⎜⎜ ⎟⎟
⎝1⎠

İlk denklemin her iki yanını ile çarparak vektörü kolayca hesaplanabilir:

−1
⎛1⎞
−1 ⎛ 4 6 ⎞ ⎛1⎞ 1 ⎛ − 5 − 6 ⎞⎛ 1 ⎞ 1 ⎛ − 5 ⎞
c = − A ⎜⎜ ⎟⎟ = −⎜⎜ ⎟⎟ ⎜⎜ ⎟⎟ = − ⎜ ⎟⎜ ⎟ = ⎜ ⎟
⎝0⎠ ⎝ − 3 − 5⎠ ⎝ 0⎠ − 2 ⎜⎝ 3 4 ⎟⎠⎜⎝ 0 ⎟⎠ 2 ⎜⎝ 3 ⎟⎠

İkinci denklem ise ( A − I)a = 0 olarak yazılabilir. Bu ise matrisinin λ 1 özdeğerine
karşılık gelen özvektör denklemidir. Örnek 6‐25’te bu çözüm yapılmış ve,
⎛2⎞
a = v1 = ⎜ ⎟
⎝ −1 ⎠
olarak bulmuştuk. Geri kalan son matris denklemi ise aşağıdaki hale gelir:

3b1 + 6b2 = 2

Basit olsun diye 0 alırsak, yukarıdaki denklemden 1⁄3 buluruz. Bu seçimler ile
özel çözüm;
- 60 -
Engin/Çengel
⎛2⎞ 1 ⎛0⎞ 1 ⎛ −5 ⎞
x ö = ⎜ ⎟ tet + ⎜ ⎟ et + ⎜ ⎟
⎝ −1 ⎠ 3⎝1⎠ 2⎝ 3 ⎠

Böylece verilen sistemin genel çözümü,

⎛2⎞ ⎛ −1 ⎞ ⎛2⎞ 1 ⎛0⎞ 1 ⎛ −5 ⎞
x = C1 ⎜ ⎟ et + C2 ⎜ ⎟ e −2t ⎜ ⎟ tet + ⎜ ⎟ et + ⎜ ⎟
⎝ −1 ⎠ ⎝1⎠ ⎝ −1 ⎠ 3⎝1⎠ 2⎝ 3 ⎠
veya skaler biçimde,
5
x1 = (2C1 + 2t )et − C2 e −2t −
2

⎛ 1 ⎞ 3
x2 = ⎜ −C1 + − t ⎟ et + C2 e −2t +
⎝ 3 ⎠ 2

olarak elde edilir.

SABİTLERİN DEĞİŞİMİ YÖNTEMİ

Homojen olmayan

x' = A(t ) x + r (t )

sistemin katsayılar matrisi nın elemanları sabit olmadığında veya homojen
olmayan vektörü belirsiz katsayılar ile çözülebilecek biçimlerden farklı olarak verilmişse,
belirsiz katsayılar yöntemi pratikliğini kaybeder. Bu tür durumlarda genel bir yöntem olan
sabitlerin değişimi yöntemi daha kullanışlıdır.

İlk yapmamız gereken x x homojen denkleminin genel çözümünü yaparak tane
lineer bağımsız çözümden oluşan x çözümünü bulmak olacaktır.

x h = C1 x1 + C2 x2 + ... + Cn xn (6‐135)

Bu homojen çözüm ayrıca temel matris cinsinden de yazılabilir ( lik bu matrisin
sütunlarının tane lineer bağımsız çözüm vektörü x , x , x , … … . . x den oluştuğunu
hatırlatalım):

x h = F(t )c (6‐136)

Sabitlerin değişimi yöntemi, yukarıdaki denklemde görülen yi bir fonksiyonu ile yer
değiştirmek ve bu fonksiyonu bulma esasına dayanmaktadır. Dolayısıyla özel çözümün
biçimi şu şekilde olur:

x p = F(t )u (6‐137)

fonksiyonu, önerilen özel çözümün diferansiyel denklem sistemini sağlaması
koşulundan yola çıkılarak bulunur. Bunun için özel çözümün türevi alınır ve x x
sisteminde yerine yazalım:

- 61 -
Engin/Çengel
F ' (t )u(t ) + F(t )u ' (t ) = A(t )F(t )u(t ) + r(t ) (6‐138)

Ancak homojen sistemi sağladığından olur. Bu durumda yukarıdaki
denklem;

F (t )u '(t ) = r (t ) (6‐139)

halini alır. fonksiyonu nin sürekli olduğu tüm aralıklarda tekil olmayan bir matris
olduğundan mevcuttur. Denklemin her iki yanı ile çarpılırsa;

u' (t ) = F −1 (t )r (t ) (6‐140)

elde edilir. Buna göre fonksiyonu;

(6‐
141)

Bu ifadeyi Denklem 6‐137 de yerine yazarsak, aranan özel çözüm;

x p = F(t ) ∫ F −1 (t )r (t )dt + F (t )k (6‐142)

olarak elde edilir. Sonuçta genel çözüm;

x = F (t )c + F(t ) ∫ F −1 (t )r (t )dt + F(t )k (6‐143)

veya keyfi integral sabitleri (sabit vektörler) ve tek bir sabit vektörü çatısı altında
düşünülürse,

x = F (t )c + F (t ) ∫ F −1 (t )r (t )dt (6‐ 144)

elde edilir.

ÖRNEK 6‐32 Sabitlerin Değişimi Yöntemi
Sabitlerin değişimi yöntemini kullanarak aşağıdaki diferansiyel denklemi çözünüz.

x '1 = 4 x1 + 6 x2 + 1

x '2 = −3 x1 − 5 x2 + et

ÇÖZÜM Verilen diferansiyel denklem matris biçiminde x' = Ax + r olarak yazılabilir.
⎛ 4 6 ⎞ ⎛x ⎞ ⎛1⎞
A = ⎜⎜ ⎟⎟ , x = ⎜ 1 ⎟ ve r = ⎜⎜ t ⎟⎟
⎝ − 3 − 5⎠ ⎝ x2 ⎠ ⎝e ⎠
- 62 -
Engin/Çengel
Homojen kısma ait iki lineer bağımsız çözüm Örnek 6‐25 te bulunmuştu. Bu çözümler
şöyleydi:

⎛ 2e t ⎞
x1 = ⎜ t ⎟
⎝ −e ⎠

⎛ −e −2 t ⎞
x 2 = ⎜ −2 t ⎟
⎝ e ⎠

Dolayısıyla temel matris;
⎛ 2e t − e −2t ⎞
F(t ) = ⎜⎜ t ⎟
⎝− e e − 2t ⎟⎠
ve determinantı;
⎛ 2e t − e −2t ⎞
det F = ⎜⎜ t ⎟ = 2e −t − e −t = e −t
− 2t ⎟
⎝− e e ⎠

olarak bulunur. Bu matrisin tersi ise;

1 ⎛e−2 t
e −2t ⎞ ⎛ e −t e −t ⎞
F −1 (t ) = ⎜ t ⎟=⎜ ⎟
e −t ⎜ e 2e t ⎟⎠ ⎜⎝ e 2t 2e 2t ⎟⎠
⎝

olur.
Artık özel çözümü bulabiliriz. İntegral sabitini göz ardı ederek;

x p = F (t ) ∫ F −1 (t )r (t )dt
burada
⎛ e −t e − t ⎞⎛ 1 ⎞
∫ F (t )r (t ) dt = ∫ ⎜⎜⎝ e 2t ⎟⎜ t ⎟ dt
−1
2e 2 t ⎟⎠⎜⎝ e ⎟⎠
⎛ e −t 1 ⎞ ⎛ − e −t + t ⎞
= ∫ ⎜⎜ 2 t ⎟ dt = ⎜ 1 2 t 2 3t ⎟
⎝e 2e 3t ⎟⎠ ⎜ e + e ⎟
⎝2 3 ⎠
olarak elde edilip özel çözüm ifadesinde yerine yazılırsa,
⎛ −e − t + t ⎞
⎛ 2et −e −2t ⎞ ⎜ ⎟
x p = F(t ) ∫ F (t )r (t )dt = ⎜ t
−1
−2 t ⎟ ⎜ 1 2 t 2 3t ⎟
⎝ −e e ⎠⎜ e + e ⎟
⎝2 3 ⎠
⎛ 1 2 t⎞ ⎛ 2 t 5⎞
⎜ − 2 + 2te − − e ⎟ ⎜ 2te − e − ⎟
t t
=⎜ 2 3 ⎟=⎜ 3 2⎟
1 2
⎜ 1 − te t + + e t ⎟ ⎜ − te t + e t + 3 ⎟
2
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎝ 2 3 ⎠ ⎝ 3 2⎠
⎛2⎞ 2 ⎛ − 1⎞ 1 ⎛ − 5⎞
= ⎜⎜ ⎟⎟te t + ⎜⎜ ⎟⎟e t + ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ − 1⎠ 3⎝ 1 ⎠ 2⎝ 3 ⎠

elde edilir. Dolayısıyla verilen denklem sisteminin genel çözümü, vektörel olarak;

- 63 -
Engin/Çengel
x = C1 x1 + C2 x2 + xö
⎛2⎞ ⎛ −1⎞ ⎛2⎞ 2 ⎛ −1⎞ 1 ⎛ −5 ⎞
= C1 ⎜ ⎟ et + C2 ⎜ ⎟ e −2t + ⎜ ⎟ tet + ⎜ ⎟ et + ⎜ ⎟
⎝ −1⎠ ⎝1⎠ ⎝ −1⎠ 3⎝ 1 ⎠ 2⎝ 3 ⎠
veya skaler olarak;
⎛ 2 ⎞ 5
x1 = ⎜ 2C1 − + 2t ⎟ et − C2 e−2t −
⎝ 3 ⎠ 2

⎛ 2 ⎞ t −2 t 3
x2 = ⎜ −C1 + − t ⎟ e − C2 e +
⎝ 3 ⎠ 2
şeklinde elde edilmiş olur.

Homojen Olmayan Başlangıç Değer Problemlerine Ait Sistemler
Sabitlerin değişimi yöntemi oldukça sistematik ve kolay bir yöntemdir ve kolayca başlangıç
değer problemlerine de uygulanabilir.

Yukarıdaki kısımda homojen sistemlerin genel çözümünün temel matrise bağlı olarak ifade
edilebileceğini gördük. Diğer bir anlatımla;

x h (t ) = F(t )c (6‐ 145)

yazılabilir. Burada keyfi sabitler içeren bir vektördür. Denklemi soldan ile çarpar
ve daki değeri alınırsa, bu durumda vektörü,

c = F − 1 (t 0 ) x 0 (6‐146)

Olarak elde edilir. Burada x verilen başlangıç koşuludur. Bu ifadeyi verilen
denklem sisteminde yazalım:
x h (t ) = F (t )F −1 (t 0 ) x 0 (6‐147)

Buradaki c = F −1 (t 0 ) x 0 ifadesi çok cazip görünse de homojen olmayan sistemlere
uygulanamaz. Çünkü başlangıç koşulları çözümün sadece homojen kısmına değil tümüne
uygulanmalıdır. Bunun mümkün olabileceği tek durum da özel çözümün sıfır
olmasıdır. Dolayısıyla bir şekilde daki özel çözüm olacak şekilde ifade edebildiğimiz
homojen olmayan denklem sistemlerinde bu yöntemi kullanmak mümkündür. Diferansiyel
denklem sistemlerini çözerken Denklem 6‐142 deki integral sabiti yi sıfır ya da keyfi bir
sabit vektör almak sonucu değiştirmez. Kolaylık bakımından genellikle sıfır alınması tercih
edilir. Ancak başlangıç‐değer problemlerini çözerken yi sıfır almak yerine özel çözümü
da sıfır yapacak şekilde seçmek daha uygundur. Bunu yapmak için Denklem 6‐142
deki belirsiz integrali, ile arasında belirli integral biçiminde yazmak yeterlidir:

t
xö = F(t ) ∫ F −1 (t )r (t )dt (6‐ 148)
t0
Böyle yazmakla da xö 0 olması güvence altına alınmış olur (buradan çıkan ifadede

alınırsa sonuç mutlaka sıfır çıkacaktır, zira integralin alt ve üst limiti aynı olmuş olur).
Homojen ve özel çözümlerin toplamından genel çözüm;

- 64 -
Engin/Çengel
⎡ t ⎤
x(t ) = F(t ) ⎢F −1 (t )x 0 + ∫ F −1 (t )r (t )dt ⎥ (6‐ 149)
⎣⎢ t0 ⎦⎥
olarak elde edilir. Sonuç olarak homojen kısma ait temel matris biliniyorsa, yukarıdaki
denklem homojen olmayan bir diferansiyel denklem sisteminin x x daki çözümünü
bulmada kullanılabilir.

ÖRNEK 6‐33 Homojen Olmayan Başlangıç Değer Problemi
Aşağıdaki diferansiyel denklem sistemini verilen başlangıç koşulları altında çözünüz.

x '1 = 4 x1 + 6 x2 + 1 , x1 (0) = 0

x '2 = −3x1 − 5 x2 + et , x2 (0) = 0

ÇÖZÜM Homojen olmayan bu denklem sistemini daha önce çözmüştük. Verilen başlangıç
koşulları yerine konur ve integral sabitleri bulunursa 2 ve 5⁄6 bulunur.
Dolayısıyla verilen denklem sisteminin çözümü;
⎛ 10 ⎞ 5 5
x1 = ⎜ 2t + ⎟e t − e − 2t −
⎝ 3⎠ 6 2

⎛ 4 ⎞ t 5 − 2t 3
x 2 = ⎜ t + ⎟e − e +
⎝ 3⎠ 6 2
olarak elde edilir. Şimdi ise aynı sonucu aynı sonucu yukarıda özetlediğimiz yöntemle
bulacağız.

Temel matris, bunun tersi ve 0 daki değeri sırasıyla şu şekilde elde edilir:

⎛ 2et −e−2t ⎞ ⎛ e−t e−t ⎞ ⎛1 1 ⎞
F (t ) = ⎜ t −2 t ⎟
, F −1
(t ) = ⎜ 2t 2t ⎟
ve F −1 (0) = ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ −e e ⎠ ⎝e 2e ⎠ ⎝1 2 ⎠

Ayrıca başlangıç koşulları ve homojen olmayan terimler de matris biçiminde verilebilir:

⎛ 0⎞ ⎛1⎞
x 0 = ⎜ ⎟ ve r = ⎜⎜ t ⎟⎟
⎝1⎠ ⎝e ⎠
Tüm bunları Denklem 6‐149 da yerine yazarsak, verilen sistemin çözümü vektör olarak;
⎡ t ⎤
x(t ) = F(t ) ⎢F −1 (t )x 0 + ∫ F −1 (t )r (t )dt ⎥
⎣⎢ t0 ⎦⎥
- 65 -
Engin/Çengel
⎡⎛1 1 ⎞⎛ 0 ⎞ t ⎛ e− t e−t ⎞ ⎛ 1 ⎞ ⎤
= F (t ) ⎢⎜ ⎟⎜ ⎟ + ∫ ⎜ 2t ⎟ ⎜ t ⎟ dt ⎥
⎣⎢⎝1 2 ⎠⎝ 1 ⎠ t0 ⎝ e 2e 2t ⎠ ⎝ e ⎠ ⎦⎥
⎡⎛ 1 ⎞ t ⎛ e − t 1 ⎞ ⎤
= F (t ) ⎢⎜ ⎟ + ∫ ⎜ 2t ⎟ dt ⎥
⎣⎢⎝ 2 ⎠ t0 ⎝ e 2e3t ⎠ ⎦⎥
⎡ ⎛ −e − t + t + 1 ⎞ ⎤
⎛1⎞ ⎜
= F (t ) ⎜ ⎟ + 1 2t 2 3t 7 ⎟ ⎥
⎢
⎢ 2 ⎜ e + e − ⎟⎥
⎢⎣⎝ ⎠ ⎜⎝ 2 3
⎟
6 ⎠ ⎥⎦
⎛ −e − t + t + 2 ⎞
⎛ 2et −e −2t ⎞ ⎜ ⎟
=⎜ t ⎟ 1 2 5
⎝ −e e−2t ⎠ ⎜⎜ e2t + e3t + ⎟⎟
⎝2 3 6⎠
⎛⎛ 10 ⎞ t 5 −2t 5 ⎞
⎜ ⎜ 2t + ⎟ e − e − ⎟
⎝ 3⎠ 6 2⎟
=⎜
⎜ ⎛ 4 ⎞ t 5 −2t 3 ⎟
⎜ − ⎜ 3 + t ⎟ e + 6 e + 2 ⎟
⎝ ⎝ ⎠ ⎠

veya skaler biçimde
⎛ 10 ⎞ 5 5
x1 = ⎜ 2t + ⎟e t − e − 2t −
⎝ 3⎠ 6 2

⎛ 4 ⎞ t 5 − 2t 3
x 2 = −⎜ t + ⎟e + e +
⎝ 3⎠ 6 2

olarak elde edilir.

- 66 -
Engin/Çengel
PROBLEMLER

6‐1 Diferansiyel Denklem Sistemlerinin Gözden Geçirilmesi

6‐1C Diferansiyel denklem sistemlerini cebirsel denklem sistemlerinden ayıran özellikler
nelerdir?

6‐2C Hangi şartlarda ’inci mertebenden bir diferansiyel denklem tane birinci
mertebeden denkleme dönüştürülebilir, bu işlem nasıl yapılır?

6‐3C Bir diferansiyel denklem sistemi hangi durumda lineerdir?

Aşağıdaki diferansiyel denklemleri birinci mertebeden diferansiyel denklem sistemlerine
dönüştürünüz ( bağımlı, ise bağımsız değişkendir).

6‐4 (a ) x' ' '+3 xx' = 6t 2 (b) x' ' '−3 x = e 2t
6‐5 ( a ) t 3 x' ' '+tx '+ x = 0 (b) x' ' '+tx '−3 x = sin 2t
2 −3t
6‐6 (a ) x ' ' '+2 x x '+2 x = te (b) x' '+5 x'− kx = 0
6‐7 ( a ) x ' ' '−3 x'+tx = 0 (b) x' ' '+ x' = t 2 cos t
6‐8 ( a ) x (iv ) − 5 x'+ cos x = t + 1 (b) x (iv ) = 0
1
6‐9 (a ) x (iv ) + 2t 2 x'+5 x = 0 (b) x ( iv ) + e t x =
t

Aşağıdaki diferansiyel denklem sistemlerini, birinci mertebeden diferansiyel denklem
sistemlerine dönüştürünüz ( bağımsız değişkendir).

6‐10 x ' ' ' = 3 y '+ cos t , x(π ) = 0 ve x' (π ) = −2
y ' ' = 2ty '− x + e t , y (0) = 2
6‐11 x ' ' ' = xy
(t − 1) 3 y ' ' = 2txy '− y + e −t

6‐12 x ''' = ty '− 3y + x 2 e3t , x ( −1) = 1, x '(−1) = 0 ve x ''( −1) = 4
y ' ' = 6 xy − 2, y ( −1) = −2

6‐13 x' ' ' = x + y '+ z ' '−3t
y ' ' = t 2 y − xz
z ' ' = xy − yz − 1

6‐14 x '' = 4(y − z) + tz '− cos 2t , x (0) = 0 ve x '(0) = −1
y '' = −3xy '− tz, y (0) = 0 ve y '(0) = 7
z '' = x 2 − 3xz, z (0) = 0 ve z '(0) = 2

Aşağıdaki diferansiyel denklem sistemlerini lineer olma/olmama, homojen olma/olmama,
sabit katsayılı olma/olmama yönünden değerlendiriniz

6‐15 x' ' ' = 2 xy − y '+ cos t
- 67 -
Engin/Çengel
y ' ' = 2ty '− x + e t

6‐16 x ' ' ' = x + y
y ' ' = 2txy '− y + e −t − 1

6‐17 x (iv ) = 2( x − y ) + y '−3 x'
y' ' = x + y

6‐2 Diferansiyel Denklem Sistemleri Nasıl Oluşmaktadır?

6‐18 Şekildeki kütleler başlangıçta hareketsiz ve denge konumlarındadırlar ( anında
yaylar sıkışmış veya uzamış halde değildir). Daha sonra kütlesine periyodik
kuvveti uygulanarak kütleler harekete geçiriliyor. Kütlelerin başlangıç noktalarına göre
konumları sırasıyla ve olduğuna göre, sürtünmeleri ihmal ederek bu iki kütlenin
hareketini veren diferansiyel denklemleri elde ediniz.

6‐19 Şekildeki kütleler başlangıçta hareketsiz ve denge konumlarındadırlar ( anında
yaylar sıkışmış veya uzamış halde değildir). Daha sonra kütlesine periyodik kuvveti
uygulanarak kütleler harekete geçiriliyor. Kütlelerin başlangıç noktalarına göre konumları
sırasıyla , ve olduğuna göre, sürtünmeleri ihmal ederek bu üç kütlenin
hareketini veren diferansiyel denklemleri elde ediniz.

- 68 -
Engin/Çengel
6‐20 Şekildeki kütlesi sol taraftan yayına sağ taraftan ise bir sönümleyiciye
(damper) bağlıdır. Sönümleme katsayısı dir. Kütleler başlangıçta hareketsiz ve denge
konumlarındadırlar ( anında yaylar sıkışmış veya uzamış halde değildir). Daha sonra
kütlesine periyodik kuvveti uygulanarak kütleler harekete geçiriliyor. Kütlelerin
başlangıç noktalarına göre konumları sırasıyla ve olduğuna göre, sürtünmeleri
ihmal ederek bu iki kütlenin hareketini veren diferansiyel denklemleri elde ediniz.

6‐21 Şekildeki elektrik devresini göz önüne alınız. Gösterilen yönleri pozitif kabul ederek
kollardan geçen ve akımlarını veren diferansiyel denklemleri yazınız.

6‐22 Yandaki şekilde verilen elektrik
devresini göz önüne alınız. Gösterilen yönleri
pozitif kabul ederek kollardan geçen ve
akımlarını veren diferansiyel denklemleri
yazınız.

6‐23 Yandaki şekilde verilen elektrik
devresini göz önüne alınız. Gösterilen yönleri
pozitif kabul ederek kollardan geçen , ve
akımlarını veren diferansiyel denklemleri
yazınız.

6‐24 Yandaki şekilde 1000 L hacmindeki iki
tuzlu su (salamura) tankına giriş ve çıkışlar
gösterilmiştir. Her iki tankta birer karıştırıcı
sürekli olarak çalışarak karışımın homojenliğini
sağlamaktadır. Birinci tanka 50 L/dak tatlı su
verilirken ikinci tanktan aynı hacimsel debide
tuzlu su çekilmektedir. Herhangi bir anında
tanklardaki tuz miktarları (kütleleri) ve
olduğuna göre, bu iki kütleyi veren
diferansiyel denklemleri oluşturunuz.

- 69 -
Engin/Çengel
6‐25 Problem 6‐24’te temiz su yerine birinci tanka içerisinde litre başına 0.05 kg tuz
bulunan aynı debide salamura girdiğini kabul ederek (yani 50 L/dak) problemi tekrar
çözünüz.

6‐3 Yoketme Yöntemi

6‐26C Yoketme yönteminin önemli bir eksikliği nedir? Bu yöntem homojen olmayan
denklem sistemlerine de uygulanabilir mi? Lineer olmayan sistemlere uygulanabilir mi?
Değişken katsayılı sistemlere uygulanabilir mi?

Yoketme yöntemini kullanarak aşağıdaki birinci mertebeden diferansiyel denklem
sistemlerinin genel çözümünü bulunuz.

6‐27 (a ) x' = 3 x − y (b) x' = 3 x − y + t
y ' = x + y y ' = x + y − 2

6‐28 ( a ) x' = x − y (b) x' = x − y − t + 1
y ' = − x + 4 y y ' = − x + 4 y + te t

6‐29 (a ) x' = x − y (b) x' = x − y − t 2 − 1
y ' = −3 x − 2 y y ' = −3 x − 2 y + 3t

6‐30 (a ) x' = 2 x + 4 y (b) x' = 2 x + 4 y − 5t 2 e 3t
y ' = − x + 2 y y ' = − x + 2 y

6‐31 ( a ) x' = 7 x + y (b ) x ' = 7 x + y − 1
y ' = − x − 3 y y ' = − x − 3 y + 1

6‐32 ( a ) x' = 2 x + y (b ) x ' = 2 x + y + 1
y ' = x − 2 y y ' = x − 2 y + 3t 2

6‐33 (a) x' = − x + 2 y (b) x' = − x + 2 y + 3 sin 2t
y ' = 3 x + y y ' = 3 x + y − 2

6‐34 (a) x' = 4 x − 2 y (b) x' = 4 x − 2 y + t 2 − 3
y ' = 2 x − 4 y y ' = 2 x − 4 y − 5t

6‐35 (a ) x' = 5 x − y (b) x' = 5 x − y + te 2t
y ' = x + 2 y y ' = x + 2 y − 1

6‐36 (a ) x' = x − 5 y (b ) x ' = x − 5 y + 3
y ' = x + y y ' = x + y − 3

6‐37 (a ) x' = x − 3 y (b) x' = x − 3 y
y ' = − z + 2 y y ' = − z + 2 y − 2e t
z ' = x − y z ' = x − y − 1
- 70 -
Engin/Çengel

6‐38 (a ) x' = −3 x + y − 2 z (b) x' = −3 x + y − 2 z + t 2
y ' = x − z + 2 y y ' = x − z + 2 y − 3t
z ' = y + 3 z z ' = y + 3 z + 2

2 4 1 1
6‐39 (a) x' = x+ 2 y (b ) x ' = x − 2 y
t t t t
y ' = 2 x − t + 1 y ' = x + 1

−3 8 1
6‐40 (a) x' = x + 2 y −5 (b) x' = 2 y + e 2t
t t t
2t
y ' = x + te y ' = x + 2

6 1 3
6‐41 (a ) x' = y (b) x' = x − 2 y + 4
t2 t 2
t
y ' = −3 x + 5 y ' = x + 1

4 3 −2 4 1
6‐42 (a) x' = x+ 3 y (b) x' = x− 2 z− 3 y
t t t t t
y ' = 2 z y ' = 2 z + 1
z ' = 3x + e 2t z' = 3x − t + 1

Yok etme yöntemini kullanarak aşağıdaki birinci mertebeden diferansiyel denklem
sistemlerini verilen sınır şartları altında çözünüz.

6‐43 ( a ) x ' = x − 6 y + 1 , (b) x(0) = 1
y ' = 4 x + 2 y + t , y (0) = 0

6‐44 (a ) x ' = 2 x − y + t , (b) x(0) = 1
y ' = − x + 4 y , y (0) = 1

6‐45 ( a ) x ' = x − 4 y + 1 , (b) x(0) = 2
y ' = 5 x − 2 y , y (0) = −3

6‐4 Özdeğerler Yöntemi

6‐46C Özdeğerler yöntemi ile yok etme yöntemini karşılaştırarak avantaj/dezavantaj
yönünden değerlendiriniz.

6‐47C Özdeğerler yönteminin önemli bir eksikliği nedir? Bu yöntem homojen olmayan
denklem sistemlerine de uygulanabilir mi? Lineer olmayan sistemlere uygulanabilir mi?
Değişken katsayılı sistemlere uygulanabilir mi?

6‐48C Özdeğerler yönteminde, belirli bir homojen olmayan terimin homojen kısmın
çözümü olması halinde bu terime karşılık gelen özel çözüm nasıl bulunur?

- 71 -
Engin/Çengel
Özdeğerler yöntemini kullanarak aşağıdaki birinci mertebeden diferansiyel denklem
sistemlerinin genel çözümünü bulunuz.

6‐49 (a ) x' = 3 x − y (b) x' = 3 x − y + t
y ' = x + y y ' = x + y − 2

6‐50 ( a ) x' = x − y (b) x' = x − y − t + 1
y ' = − x + 4 y y ' = − x + 4 y + te t

6‐51 (a ) x' = x − y (b) x' = x − y + t 2 − 1
y ' = −3 x − 2 y y ' = −3 x − 2 y + 3t

6‐52 ( a ) x' = 7 x + y (b ) x ' = 7 x + y − 1
y ' = − x − 3 y y ' = − x − 3 y + 1

6‐53 ( a ) x' = 2 x + y (b ) x ' = 2 x + y + 1
y ' = x − 2 y y ' = x − 2 y + 3t 2

6‐54 (a ) x ' = − x + 2 y (b) x ' = − x + 2 y + 3 sin 2t
y ' = 3 x + y y ' = 3 x + y − 2

6‐55 (a ) x' = 4 x − 2 y (b) x' = 4 x − 2 y + t 2 − 3
y ' = 2 x − 4 y y ' = 2 x − 4 y − 5t

6‐56 (a ) x' = 3 x + y − 2 z (b) x' = 3 x + y − 2 z + t 2
y ' = x − z + 2 y y ' = x − z + 2 y − 3t
y ' = y + 3z y ' = y + 3z + 2

Özdeğerler yöntemini kullanarak aşağıdaki birinci mertebeden diferansiyel denklem
sistemlerini verilen sınır şartları altında çözünüz.

6‐57 ( a ) x ' = x − 6 y + 1 , (b) x(0) = 1
y ' = 4 x + 2 y + t , y (0) = 0

6‐58 (a ) x ' = 2 x − y + t , (b) x(0) = 1
y ' = − x + 4 y , y (0) = 1

6‐59 ( a ) x ' = x − 4 y + 1 , (b) x(0) = 2
y ' = 5 x − 2 y , y (0) = −3

6‐60 (a ) x' = 2 x + 4 y + t , (b) x(1) = 0
y ' = x − 3 y − 1 , y (0) = 2

6‐61 ( a ) x' = 3 x + y − 1 , (b) x(0) = 0
y ' = −4 x − y + 3e 2t , y (0) = 1

- 72 -
Engin/Çengel
6‐62 ( a ) x' = x + y , (b) x(2) = 0
y ' = −2 x − 2 y , y (2) = 0

6‐63C Aynı boyutta iki vektör verilmiş olsun. Bu iki vektörün lineer bağımlı olup olmadığına
nasıl karar verirsiniz? Vektör fonksiyonları için durum ne nedir?

6‐64C tane vektör fonksiyonu bulunsun. Bunların lineer bağımlı olup olmadığına nasıl
karar verirsiniz?

6‐65C × lik bir kare matrisin kaç tane özdeğeri vardır, bunlar nasıl belirlenir?

6‐66C × lik sabit bir matrisi ve buna ait gerçel bir özdeğerini dikkate alınız. Bu
özdeğer karşılık gelen özvektörü nasıl belirlersiniz? Bu matrisin bu özdeğer karşılık kaç tane
özvektörü bulunabilir ve bunlardan kaçı lineer bağımsız olabilir?

6‐67C Bir matrisinin katlı bir özdeğeri için lineer bağımsız kaç özvektörü vardır? Bu
matrisin gerçel ve simetrik olması durumunda cevabınız ne olur?

6‐68C Kompleks ve eşlenik iki özdeğer bulunsun. Bunlardan birine karşılık gelen özvektör
ise diğeri nasıl olur?

Aşağıdaki matrislerden tersi olanların tersini bulunuz.

⎛ 4 − 2 3⎞
⎛ 2 0⎞ ⎜ ⎟
6‐69 (a ) A = ⎜⎜ ⎟⎟ (b) B = ⎜ − 1 0 3 ⎟
⎝ − 7 5⎠ ⎜ − 3 0 2⎟
⎝ ⎠
⎛ − 3 4 − 5 ⎞
⎛ 1 − 4⎞ ⎜ ⎟
6‐70 (a ) A = ⎜ ⎜ ⎟
⎟ (b ) B = ⎜ 1 3 0 ⎟
⎝− 2 2 ⎠ ⎜− 3 9 1 ⎟
⎝ ⎠
⎛ 3 − 1 0⎞
⎛ 7 − 3⎞ ⎜ ⎟
6‐71 (a ) A = ⎜⎜ ⎟⎟ (b) B = ⎜ − 2 4 3 ⎟
⎝ 6 12 ⎠ ⎜ − 1 1 0⎟
⎝ ⎠
⎛ 4 − 2 3⎞ ⎛ − 3 1 − 6⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
6‐72 (a) A = ⎜ − 1 0 3 ⎟ (b) B = ⎜ 0 3 − 2 ⎟
⎜ − 3 0 2⎟ ⎜ −1 4 8 ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
⎛ 0 1 − 4⎞
⎛ 3 − 3⎞ ⎜ ⎟
6‐73 (a ) A = ⎜⎜ ⎟⎟ (b) B = ⎜ 1 0 2 ⎟
⎝8 3 ⎠ ⎜− 4 2 0 ⎟
⎝ ⎠
⎛ 1 1 1 ⎞
⎛ 2 5⎞ ⎜ ⎟
6‐74 (a ) A = ⎜ ⎜ ⎟
⎟ (b ) B = ⎜ 0 2 − 2 ⎟
⎝ − 1 3⎠ ⎜−1 5 1 ⎟
⎝ ⎠
⎛1 1 1⎞
⎛− 2 7⎞ ⎜ ⎟
6‐75 (a ) A = ⎜⎜ ⎟⎟ (b) B = ⎜ 2 2 2 ⎟
⎝ 5 2⎠ ⎜1 2 0⎟
⎝ ⎠

- 73 -
Engin/Çengel
Aşağıdaki cebirsel denklem sistemlerinden çözümü olanların çözümünü yapınız?

6‐76 (a) x1 + 2 x 2 + x3 = 5 (b) x1 + 2 x 2 + x3 = 0
− 2 x1 + 4 x 2 − x3 = 0 − 2 x1 + 4 x2 − x3 = 0
2 x1 + x 2 − x3 = 1 2 x1 + x 2 − x3 = 0
(c) x1 + 2 x 2 + x3 = 5 (d ) x1 + 2 x 2 + x3 = 5
− 2 x1 + 4 x 2 − x3 = 0 − 2 x1 + 4 x 2 − x3 = −2
− x1 + 6 x 2 = 5 2 x1 + x 2 − x3 = 1

6‐76 (a) 3x1 − x 2 − x3 = 6 (b) 3x1 − x 2 − x3 = 0
2 x1 − 6 x 2 + 2 x3 = −4 2 x1 − 6 x 2 + 2 x3 = 0
− x1 + x 2 − 4 x3 = 11 − x1 + x 2 − 4 x3 = 0
(c) 3x1 − x2 − x3 = 2 (d ) 3x1 − x 2 − x3 = 6
2 x1 − 6 x 2 + 2 x3 = −4 2 x1 − 6 x 2 + 2 x3 = −4
− x1 + x 2 − 4 x3 = 1

6‐77 (a) x1 + x 2 + x3 = 2 (b) x1 + x 2 + x3 = 0
− 3x1 + 2 x 2 + 4 x3 = −4 − 3x1 + 2 x 2 + 4 x3 = 0
− x1 + 4 x 2 + 6 x3 = 0 − x1 + 4 x 2 + 6 x3 = 0

(c) x1 + x 2 + x3 = 2 (d ) x1 + x 2 + x3 = 2
− 3x1 + 2 x 2 + 4 x3 = −4 − 3x1 + 2 x 2 + 4 x3 = −4
− x1 + 4 x 2 + 6 x3 = 8 x1 + 4 x 2 + 6 x3 = 4

Aşağıda verilen vektör kümelerinin lineer bağımlı olup olmadığını gösteriniz.

⎛1⎞ ⎛1⎞ ⎛ 0⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
6‐78 v1 = ⎜ 0 ⎟ , v 2 = ⎜ 2 ⎟ ve v 3 = ⎜ 1 ⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎝1⎠ ⎝ −1⎠ ⎝ −4 ⎠

⎛2⎞ ⎛ 3⎞ ⎛7⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
6‐79 v1 = ⎜ −3 ⎟ v 2 = ⎜ 2 ⎟ ve v 3 = ⎜ 0 ⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎝1⎠ ⎝1⎠ ⎝ −6 ⎠

⎛0⎞ ⎛ 2⎞ ⎛ 4⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
6‐80 v1 = ⎜ 1 ⎟ , v 2 = ⎜ 0 ⎟ ve v 3 = ⎜ 0 ⎟
⎜0⎟ ⎜ 2⎟ ⎜0⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠
⎛6⎞ ⎛1⎞ ⎛ 0⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
6‐81 v1 = ⎜ 0 ⎟ , v 2 = ⎜ 0 ⎟ ve v 3 = ⎜ −2 ⎟
⎜ 2⎟ ⎜ −3 ⎟ ⎜ −2 ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠

- 74 -
Engin/Çengel
⎛ 2et ⎞ ⎛ e 2t ⎞ ⎛t2 ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
6‐82 v1 (t ) = ⎜ −3e 2t ⎟ , v 2 (t ) = ⎜ 0 ⎟ ve v 3 (t ) = ⎜ t ⎟
⎜ e −2t ⎟ ⎜ −2e −2t ⎟ ⎜1⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠

⎛ et ⎞ ⎛ 2et ⎞ ⎛ −et ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
6‐83 v1 (t ) = ⎜ −2et ⎟ , v 2 (t ) = ⎜ 0 ⎟ ve v 3 (t ) = ⎜ 4et ⎟
⎜ 0 ⎟ ⎜ −4et ⎟ ⎜ et ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠
⎛ −3e ⎞
−t
⎛0⎞ ⎛ 4e ⎞
−t
⎜ −t ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ −t ⎟
6‐84 v1 (t ) = ⎜ 2e ⎟ , v 2 (t ) = ⎜ t ⎟ ve v 3 (t ) = ⎜ e ⎟
⎜ e −t ⎟ ⎜1⎟ ⎜ 5e −t ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠

Aşağıdaki matrislerin özdeğerlerini ve bunlara karşılık gelen özvektörleri bulunuz.
⎛ 4 − 2 3⎞
⎛ 2 0⎞ ⎜ ⎟
6‐85 (a) A = ⎜⎜ ⎟⎟ (b) B = ⎜ − 1 0 3 ⎟
⎝ − 7 5⎠ ⎜ − 3 0 2⎟
⎝ ⎠
⎛ − 3 4 − 5⎞
⎛ 1 − 4⎞ ⎜ ⎟
6‐86 (a) A = ⎜⎜ ⎟⎟ (b) B = ⎜ 1 3 0 ⎟
⎝− 2 2 ⎠ ⎜− 3 9 1 ⎟
⎝ ⎠
⎛ 3 − 1 0⎞
⎛ 7 − 3⎞ ⎜ ⎟
6‐87 (a ) A = ⎜⎜ ⎟⎟ (b) B = ⎜ − 2 4 3 ⎟
⎝ 6 12 ⎠ ⎜ − 1 1 0⎟
⎝ ⎠
⎛ 4 − 2 3⎞ ⎛ − 3 1 − 6⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
6‐88 (a) A = ⎜ − 1 0 3 ⎟ (b ) B = ⎜ 0 3 − 2 ⎟
⎜ − 3 0 2⎟ ⎜ −1 4 8 ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
⎛ 4 1 0 ⎞
⎛0 − 6⎞ ⎜ ⎟
6‐89 (a) A = ⎜ ⎜ ⎟
⎟ (b ) B = ⎜ 1 − 2 3 ⎟
⎝5 1 ⎠ ⎜0 3 1⎟
⎝ ⎠
⎛ 0 1 − 4⎞
⎛ 3 − 3⎞ ⎜ ⎟
6‐90 (a) A = ⎜⎜ ⎟⎟ (b) B = ⎜ 1 0 2 ⎟
⎝8 3 ⎠ ⎜− 4 2 0 ⎟
⎝ ⎠
⎛ − 1 1 5 − 2⎞
⎜ ⎟
⎛ 0 − 4⎞ ⎜ 3 3 −5 0 ⎟
6‐91 ( a ) A = ⎜⎜ ⎟⎟ (b) B = ⎜
⎝7 3 ⎠ −5 0 5 1 ⎟
⎜ ⎟
⎜− 2 0 3 1 ⎟⎠
⎝

- 75 -
Engin/Çengel
6‐6 Lineer Denklem Sistemleri Teorisi

Aşağıdaki vektörlerin verilen diferansiyel denklemin çözümleri olduğunu gösteriniz. Bu
çözümler lineer bağımsız mıdır? Eğer öyleyse verilen sistemlerin ∞ ∞ aralığında
genel çözümlerini elde ediniz. Ayrıca bu çözümlerin temel matrislerini oluşturunuz.

⎛ 1 0⎞ ⎛ et ⎞ ⎛ 0 ⎞
6‐92 x ' = ⎜⎜ ⎟⎟x ; x1 = ⎜⎜ ⎟, x 2 = ⎜⎜ −t ⎟⎟
t ⎟
⎝- 3 2⎠ ⎝ − 3e ⎠ ⎝ 2e ⎠
⎛ 18 10 ⎞ ⎛ 2e 3t ⎞ ⎛ e −2t ⎞
6‐93 x ' = ⎜⎜ ⎟⎟x ; x1 = ⎜⎜ ⎟, x 2 = ⎜
3t ⎟
⎟
⎜ − 2e − 2 t ⎟
⎝ − 30 − 17 ⎠ ⎝ − 3 e ⎠ ⎝ ⎠
⎛2 1⎞ ⎛e ⎞
t
⎛ 2e ⎞3t
6‐94 x ' = ⎜⎜ ⎟⎟x ; x1 = ⎜⎜ t ⎟⎟, x 2 = ⎜⎜ 3t ⎟⎟
⎝1 2⎠ ⎝e ⎠ ⎝ 2e ⎠
⎛ 4 6 ⎞ ⎛ 4e t ⎞ ⎛ 6e t ⎞
6‐95 x ' = ⎜⎜ ⎟⎟x ; x1 = ⎜⎜ ⎟, x 2 = ⎜ ⎟
t ⎟ ⎜ − 3e t ⎟
⎝ − 3 − 5⎠ ⎝ − 2 e ⎠ ⎝ ⎠
⎛2 4 ⎞ ⎛ 4e ⎞ 3t
⎛ e −2 t
⎞
6‐96 x ' = ⎜⎜ ⎟⎟x ; x1 = ⎜⎜ 3t ⎟⎟, x 2 = ⎜⎜ − 2t ⎟⎟
⎝ 1 − 1⎠ ⎝e ⎠ ⎝− e ⎠
⎛−1 2 ⎞ ⎛ 2⎞ ⎛ e −5t ⎞
6‐97 x ' = ⎜⎜ ⎟⎟x ; x1 = ⎜⎜ ⎟⎟, x 2 = ⎜⎜ ⎟
− 5t ⎟
⎝ 2 − 4 ⎠ 1
⎝ ⎠ ⎝ − 2 e ⎠
⎛ 3 − 1⎞ ⎛e ⎞ 2t
⎛ 2e ⎞2t
6‐98 x ' = ⎜⎜ ⎟⎟x ; x1 = ⎜⎜ 2t ⎟⎟, x 2 = ⎜⎜ 2t ⎟⎟
⎝1 1 ⎠ ⎝e ⎠ ⎝ 2e ⎠
⎛ −1 −1 0 ⎞ ⎛ et ⎞ ⎛ −2et ⎞ ⎛ −e t ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
6‐99 x ' = ⎜ 1 0 −1⎟ x ; x1 = ⎜ −2et ⎟ , x 2 = ⎜ 4et ⎟ ve x3 = ⎜ 2et ⎟
⎜ ⎟ ⎜ t ⎟ ⎜ t ⎟ ⎜ t ⎟
⎝3 1 1⎠ ⎝ 3e ⎠ ⎝ −6e ⎠ ⎝ −3e ⎠
⎛ 0 3 3⎞ ⎛ e 6t ⎞ ⎛ −2e −3t ⎞ ⎛ 0 ⎞
⎜ ⎟ ⎜ 6t ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ −3t ⎟
6‐100 x ' = ⎜ 3 0 3 ⎟ x ; x1 = ⎜ e ⎟ , x 2 = ⎜ 0 ⎟ ve x3 = ⎜ e ⎟
⎜3 3 0⎟ ⎜ e 6t ⎟ ⎜ −e −3t ⎟ ⎜ −e −3t ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠

Aşağıdaki vektörlerin verilen diferansiyel denklemin çözümleri olduğunu gösteriniz. Bu
çözümler lineer bağımsız mıdır? Eğer öyleyse verilen sistemlerin ∞ ∞ aralığında
genel çözümlerini elde ediniz. Ayrıca bu çözümlerin temel matrislerini oluşturunuz.

⎛ 18 10 ⎞ ⎛ 1 ⎞ 1 ⎛ −17 ⎞
6‐101 x ' = ⎜ ⎟x +⎜ ⎟ ; xö = ⎜ ⎟
⎝ −30 −17 ⎠ ⎝ 0 ⎠ 6 ⎝ 30 ⎠

⎛ 2 1 ⎞ ⎛ 4e −t ⎞ 1 ⎛ −3e −t + 2 ⎞
6‐102 x ' = ⎜ ⎟ ⎜
x + ⎟ ; x = ⎜ ⎟
2 ⎝ e −t − 4 ⎠
ö
⎝1 2⎠ ⎝ 3 ⎠
⎛ 2 4 ⎞ ⎛ 6t 2 − 1⎞ 1 ⎛ −9t 2 + 21t − 1⎞
6‐103 x ' = ⎜ ⎟ ⎜
x + ⎟ ; x = ⎜ ⎟
⎝ 1 −1⎠ ⎝ t ⎠ 9 ⎝ −9t 2 − 6t − 7 ⎠
ö
⎛ −1 2 ⎞ ⎛ −3e 2t ⎞ 3 ⎛ 3e 2t ⎞
6‐104 x ' = ⎜ ⎟x +⎜ ⎟ ; x ö = − ⎜ 2t ⎟
⎝ 2 −4 ⎠ ⎝ 0 ⎠ 7⎝ e ⎠

- 76 -
Engin/Çengel
6‐7 Sabit Katsayılı Lineer Homojen Sistemler

Matris yöntemini kullanarak aşağıdaki diferansiyel denklem sistemlerinin genel çözümünü
bulunuz.
⎛ 3 − 1⎞ ⎛ 1 − 1⎞ ⎛ 1 −1⎞
6‐105 x ' = ⎜⎜ ⎟⎟x x ' = ⎜⎜ ⎟⎟ x x ' = ⎜⎜ ⎟⎟x
⎝1 1 ⎠ ⎝−1 4 ⎠ ⎝ − 3 − 2⎠
⎛ 2 4⎞ ⎛ 7 1 ⎞ ⎛2 1 ⎞
6‐106 x ' = ⎜⎜ ⎟⎟x x ' = ⎜⎜ ⎟⎟x x ' = ⎜⎜ ⎟⎟x
⎝−1 2⎠
⎝ − 1 − 3 ⎠ ⎝ 1 − 2⎠
⎛−1 2⎞ ⎛ 4 -2 ⎞ ⎛ 5 − 1⎞
6‐107 x ' = ⎜⎜ ⎟⎟x x ' = ⎜⎜ ⎟⎟x x ' = ⎜⎜ ⎟x
⎝ 3 1⎠ ⎝ 2 − 4⎠ ⎝ 1 2 ⎟⎠

⎛1 -5 ⎞ ⎛ -5 6 ⎞ ⎛0 4⎞
6‐108 x ' = ⎜⎜ ⎟⎟x x ' = ⎜⎜ ⎟⎟x x ' = ⎜⎜ ⎟⎟x
⎝1 1 ⎠ ⎝ 2 7 ⎠ ⎝1 0⎠
⎛1 − 3 0 ⎞ ⎛ − 3 1 − 2⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
6‐109 x ' = ⎜ 0 2 − 1⎟x x ' = ⎜ 1 − 1 2 ⎟x
⎜1 −1 0 ⎟ ⎜ 0 1 3 ⎟⎠
⎝ ⎠ ⎝

Matris yöntemini kullanarak aşağıdaki diferansiyel denklem sistemlerini verilen sınır şartları
altında çözünüz.
⎛ 1 -6 ⎞ ⎛1⎞
6‐110 x ' = ⎜⎜ ⎟⎟x , x 0 (0) = ⎜⎜ ⎟⎟
⎝4 2 ⎠ ⎝0⎠
⎛2 -1⎞ ⎛1⎞
6‐111 x ' = ⎜⎜ ⎟⎟ x , x 0 (0) = ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ -1 4⎠ ⎝1⎠
⎛1 − 4⎞ ⎛ 2 ⎞
6‐112 x ' = ⎜⎜ ⎟⎟x , x 0 (0) = ⎜⎜ ⎟⎟
⎝5 − 2⎠ ⎝ − 3⎠
⎛2 4 ⎞ ⎛0⎞
6‐113 x ' = ⎜⎜ ⎟⎟ x , x 0 (1) = ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ 1 − 3⎠ ⎝ 2⎠
⎛ 3 1⎞ ⎛0⎞
6‐114 x ' = ⎜⎜ ⎟⎟x , x 0 (0) = ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ − 4 − 1⎠ ⎝1⎠
⎛ 1 1 ⎞ ⎛0⎞
6‐115 x ' = ⎜⎜ ⎟⎟ x , x 0 (0) = ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ − 2 − 2⎠ ⎝0⎠

6‐8 Lineer Homojen Olmayan Sistemler

Belirsiz katsayılar ve Sabitlerin değişimi yöntemlerini kullanarak aşağıda verilen diferansiyel
denklem sistemlerinin genel çözümlerini yapınız. Homojen kısımların çözümlerini bulmak
içim matris yöntemini kullanınız.
⎛ 3 -1⎞ ⎛ − 5e 2t ⎞ ⎛ 1 − 1⎞ ⎛ t 2 − 1⎞
6‐115 x ' = ⎜⎜ ⎟⎟x + ⎜⎜ ⎟
⎟ x ' = ⎜
⎜−1 4 ⎟ ⎟ x + ⎜ ⎟
⎜ 3t + 2 ⎟
⎝ 1 1 ⎠ ⎝ 0 ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠
⎛ 1 − 1⎞ ⎛ − 2 sin 3t ⎞ ⎛ 2 4⎞ ⎛− 7⎞
6‐116 x ' = ⎜⎜ ⎟⎟x + ⎜⎜ ⎟⎟ x ' = ⎜⎜ ⎟⎟x + ⎜⎜ ⎟⎟
⎝− 3 2 ⎠ ⎝ cos 3t ⎠ ⎝ − 1 2⎠ ⎝ 0 ⎠
⎛7 1 ⎞ ⎛ 2te t ⎞ ⎛2 1 ⎞ ⎛ − e −2t ⎞
6‐117 x ' = ⎜⎜ ⎟⎟x + ⎜⎜ t ⎟⎟ x ' = ⎜⎜ ⎟⎟x + ⎜⎜ ⎟
⎟
⎝ − 1 − 3⎠ ⎝− e ⎠ ⎝1 − 2⎠ ⎝ 0 ⎠
- 77 -
Engin/Çengel
⎛ − 1 2⎞ ⎛t +2⎞ ⎛4 − 2⎞ ⎛ − 3t ⎞
6‐118 x ' = ⎜⎜ ⎟⎟x + ⎜⎜ ⎟⎟ x ' = ⎜⎜ ⎟⎟x + ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ 3 1⎠ ⎝ 3t − 1⎠ ⎝2 − 4⎠ ⎝ 5 ⎠
⎛ 5 − 1⎞ ⎛ 0 ⎞ ⎛1 − 5 ⎞ ⎛ 3e −3t ⎞
6‐119 x ' = ⎜⎜ ⎟⎟ x + ⎜⎜ ⎟⎟ x ' = ⎜⎜ ⎟x + ⎜ ⎟
⎝1 2 ⎠ ⎝ − 2 cos 3t ⎠ ⎝1 1 ⎟⎠ ⎜⎝ 2e 2t ⎟⎠

⎛ − 5 6⎞
6‐120 x ' = ⎜⎜
⎛ 6 ⎞
⎟⎟x + ⎜⎜ ⎟⎟
⎛0
x ' = ⎜⎜
4⎞
( )
⎟⎟x + 4t 3 − 14t − 5
⎝ 2 7⎠ ⎝ − 2 ⎠ ⎝1 0⎠
⎛1 − 3 0 ⎞ ⎛ t +3 ⎞ ⎛ -3
1 -2 ⎞ ⎛ et ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
6‐121 x ' = ⎜ 0 2 − 1⎟x + ⎜ 3 + −5 ⎟ x'= ⎜ 1 -1 2 ⎟x + ⎜ − 5e t ⎟
⎜1 −1 0 ⎟ ⎜ −2 ⎟ ⎜0 ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝1 3 ⎟⎠ ⎝ 0 ⎠

Belirsiz katsayılar ve Sabitlerin değişimi yöntemlerini kullanarak aşağıda verilen diferansiyel
denklem sistemlerini, verilen sınır şartları altında çözünüz. Homojen kısımların çözümlerini
bulmak içim matris yöntemini kullanınız.
⎛1 − 6⎞ ⎛ 0 ⎞ ⎛1⎞
6‐122 x ' = ⎜⎜ ⎟⎟x + ⎜⎜ ⎟⎟ ; x 0 (0) = ⎜⎜ ⎟⎟
⎝4 2 ⎠ ⎝ − 2 cos 2t ⎠ ⎝ 0⎠
⎛ 2 − 1⎞ ⎛ − 3⎞ ⎛ 1⎞
6‐123 x ' = ⎜⎜ ⎟⎟x + ⎜⎜ t ⎟⎟ ; x 0 (0) = ⎜⎜ ⎟⎟
⎝−1 4 ⎠ ⎝ 5e ⎠ ⎝ 1⎠
⎛ 1 − 4 ⎞ ⎛ t 2 − 1⎞ ⎛ 2 ⎞
6‐124 x ' = ⎜⎜ ⎟⎟x + ⎜⎜ ⎟;
⎟ x0 (0) = ⎜⎜ ⎟⎟
⎝5 − 2⎠ ⎝ − 4 ⎠ ⎝ − 3⎠
⎛2 4 ⎞ ⎛ t +1 ⎞ ⎛0⎞
6‐125 x ' = ⎜⎜ ⎟⎟x + ⎜⎜ ⎟⎟ ; x 0 (1) = ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ 1 − 3⎠ ⎝ 2t − 3 ⎠ ⎝ 2⎠
⎛ 3 1⎞ ⎛ 3e −2t ⎞ ⎛0⎞
6‐126 x ' = ⎜⎜ ⎟⎟x + ⎜⎜ ⎟;
⎟ x 0 (0) = ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ − 4 − 1⎠ ⎝ 0 ⎠ ⎝1⎠
⎛ 1 1 ⎞ ⎛ − 2 sin t ⎞ ⎛0⎞
6‐127 x ' = ⎜⎜ ⎟⎟x + ⎜⎜ ⎟⎟ ; x 0 (2) = ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ − 2 − 2⎠ ⎝ 2 cos t ⎠ ⎝0⎠

- 78 -
Engin/Çengel

BOLUM4 Difdenk

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

BOLUM4 Difdenk

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BÖLÜM 4

cij = ∑ aik bkj = ai1b1 j + ai 2 b2 j + ... + ain b1n (6 − 54)

∫ ( A + B) dt = ∫ Adt + ∫ Bdt (6 − 69c)

Mademki ∞ ∞ aralığında bu araştırmayı yapıyoruz, o halde 0 almamızda bir

= − λ(−λ 3 − 2λ) + (10 − 4 + 5λ 2 )

Böyle yazmakla da xö 0 olması güvence altına alınmış olur (buradan çıkan ifadede

You might also like