Διδασκαλία της ενότητας «Η επικράτηση της

Γερμανίας στην ηπειρωτική Ευρώπη και η επέκταση

του πολέμου (1939-1942)» από το σχολικό βιβλίο
Ιστορία του Νεότερου και του Σύγχρονου Κόσμου, Γ’
τάξη Γενικού Λυκείου και Δ’ τάξη Εσπερινού Λυκείου,
ΟΕΔΒ, Αθήνα 2007

Διδακτικοί στόχοι :
• Οι μαθητές να κατανοήσουν τον ρόλο του
κινηματογράφου στην προετοιμασία του ρωσικού
λαού απέναντι στο διαφαινόμενο κίνδυνο της
ναζιστικής επίθεσης
• Οι μαθητές να εντοπίσουν τα στοιχεία εκείνα της
ταινίας που την καθιστούν σημαντικό καλλιτεχνικό
έργο
• Οι μαθητές να προβληματιστούν για την επιρροή
που έχει το ιστορικό πολιτικό περιβάλλον στην
κινηματογραφική δημιουργία και μάλιστα στην
κινηματογραφική αναπαράσταση ενός ιστορικού
γεγονότος
Εποπτικό μέσο : αποσπάσματα από την
κινηματογραφική ταινία «Αλέξανδρος Νιέφσκι» και
εικόνες με διαφημιστικές αφίσες της ταινίας

H κινηματογραφική ταινία «Αλέξανδρος Νιέφσκι»

(Alexander Nevsky) (1938)

Η ταινία «Αλέξανδρος Νιέφσκι» γυρίστηκε το 1938 από

τους Σεργκέι Αϊζενστάιν και Ντιμίτρι Βασίλιεφ και
στηρίζεται στη ζωή του ομώνυμου ρώσου ηγεμόνα του
μεσαίωνα. Τον κύριο ρόλο παίζει ο Νικολάι Τσερκάσοφ και
τη μουσική της ταινίας έγραψε ο Σεργκέι Προκόβιεφ.
Η υπόθεση της ταινίας

Η ταινία αναπαριστά τη σύγκρουση του 13ου αιώνα ανάμεσα

στους Τεύτωνες Λιβονιανούς ιππότες με αρχηγό τον
Μάγιστρο του Όρντερ και τους Ρώσους κατοίκους του
Νόβγκoροντ (Novgkorod) . Το έργο ξεκινά με την εισβολή
των ιπποτών στο Πσκοβ και τη σφαγή του πληθυσμού του. Ο
ηγεμόνας Αλέξανδρος Νιέφσκι συγκεντρώνει τους κατοίκους
του Νόβγκοροντ, τους εμψυχώνει και σε μία μάχη στην
επιφάνεια της παγωμένης λίμνης Τσουντσκόε νικά τους
Γερμανούς εισβολείς τον Απρίλιο του 1242.

Το πολιτικό υπόβαθρο της ταινίας

Ο «Αλέξανδρος Νιέφσκι» προβλήθηκε για πρώτη φορά σε μια

εποχή που η Ρωσία είχε αντιταχθεί στη ναζιστική Γερμανία.
Ο Στάλιν είχε ζητήσει από τον Αϊζενστάιν μια ταινία που θα
προειδοποιούσε το ρωσικό λαό για τη γερμανική εισβολή. Ο
Αϊζενστάιν επέλεξε από μερικούς προτεινόμενους ήρωες της
ρωσικής ιστορίας τον Αλέξανδρο Νιέφσκι , γιατί ήταν ο
λιγότερο γνωστός και έτσι θα εργαζόταν με λιγότερους
περιορισμούς στο σενάριο1. Στην ταινία υπάρχουν αρκετές
άμεσες αναφορές στο διεθνές πολιτικό κλίμα του 1938. Τα
κράνη των Τευτόνων στρατιωτών θυμίζουν αρκετά τα
κράνη των γερμανών στρατιωτών του 20ου αιώνα, ενώ και η
σβάστικα εμφανίζεται σε στολές των ιπποτών. Ο Νιέφσκι
αρχικά

1 J. Hoberman, Alexander Nevsky, essays, criteirion movies,

http://www.criterion.com/asp/release.asp?id=87&eid=150&section=essay
Εικόνα 1. Φωτογραφία από την ταινία Αλέξανδρος
Νιέφσκι

συνάπτει ειρήνη με του Μογγόλους, παλιούς εχθρούς, για να

αντιμετωπίσει τους Τεύτονες εισβολείς. Ο Στάλιν την ίδια
περίοδο που γυριζόταν η ταινία προσπαθούσε να αποτρέψει
έναν πόλεμο με την Ιαπωνία έτσι ώστε να αντιμετωπίσει τον
ναζιστικό κίνδυνο. Τα λόγια του Αλέξανδρου «όποιος μας
επιτεθεί με σπαθί, με σπαθί θα χαθεί» παραπέμπουν στο
βιβλικό «Όποιος ζει με το σπαθί, πεθαίνει από το σπαθί» και
αποτελούν άμεση προειδοποίηση για τα επεκτατικά σχέδια
της ναζιστικής Γερμανίας.

Η ταινία παρά την οπτική της αρτιότητα μειονεκτεί

ηχητικά, κάτι που οφείλεται στη βεβιασμένη μέσα στο
γενικότερο πολεμικό κλίμα διάθεση της ταινίας στις
κινηματογραφικές αίθουσες. Η υπέροχη, πάντως, μουσική
του Προκόβιεφ, ολοκληρωμένη, ακούγεται στο συμφωνικό
του έργο «Καντάτα2».

2 Wikipedia, Alexander Nevsky (film),

http://en.wikipedia.org/wiki/Alexander_Nevsky_%28film%29
Ο Αϊζενστάιν γνωστός για την πειραματική και ευρηματική
γραφή του σε ταινίες όπως ο «Οκτώβρης», στον Αλέξανδρο
Νιέφσκι»» δεν πρωτοτυπεί. Παρουσιάζει μια απλή ιστορία με
έναν βασικό πρωταγωνιστικό χαρακτήρα, ενώ χρησιμοποιεί
τα πιο εξελιγμένα οπτικά εφέ της εποχής του θέλοντας να
κεντρίσει αμέσως την καρδιά και την ψυχή του Ρώσου
πολίτη. Η συνύπαρξη του Αϊζενστάιν με τη μουσική
μεγαλοφυΐα του Προκόβιεφ παράγει ένα εντυπωσιακό ακόμη
και σήμερα κινηματογραφικό αποτέλεσμα. Αρκεί να προσέξει
κανείς πώς το θριαμβικό μουσικό θέμα συνοδεύει την
επίθεση των Ρώσων στην παγωμένη λίμνη Τσουντσκόε.
Είναι μια κλασική από τότε τεχνική που συναντάμε συχνά σε
σύγχρονες πολεμικές ταινίες αλλά και στον «Πόλεμο των
άστρων».

Η πορεία της διδασκαλίας

Η διδασκαλία της συγκεκριμένης ενότητας μπορεί να γίνει

σε δύο διδακτικές ώρες και να διαιρεθεί σε τέσσερις φάσεις
:

Α) Στην πρώτη φάση ο εκπαιδευτικός με τη βοήθεια του

διαλόγου και με κατάλληλες ερωτήσεις αναπτύσσει την
επεκτατική πολιτική της χιτλερικής Γερμανίας την περίοδο
1939-1942. Αναφέρει τις Συμφωνίες του Μονάχου και
Μολότοφ-Ρίμπεντροπ και επεξηγεί τα κίνητρα των
εμπλεκομένων. Παρουσιάζονται παράλληλα, τα οικονομικά
κίνητρα της ναζιστικής επίθεσης στην ανατολική Ευρώπη, ο
έλεγχος της Βαλτικής και η πορεία προς τα πετρέλαια του
Καυκάσου. (Χρόνος : 20-30 λεπτά της πρώτης διδακτικής
ώρας)

Β)Στη δεύτερη φάση ο εκπαιδευτικός μιλά για την ταινία

«Αλέξανδρος Νιέφσκι», τους συντελεστές της, την υπόθεση
και τον προφανή στόχο , την προετοιμασία του ρωσικού
λαού για την επερχόμενη γερμανική επίθεση. Επιπρόσθετα,
παραθέτονται βιογραφικά στοιχεία του σκηνοθέτη Σεργκέι
Αϊζενστάιν και του συνθέτη Προκόβιεφ ή παρουσιάζονται
προφορικά και με εικόνες σύντομα στοιχεία για άλλες
ταινίες του Αϊζενστάιν, όπως «Οκτώβρης» και «Θωρηκτό
Ποτέμκιν». Στη συνέχεια, οι μαθητές παρατηρούν εικόνες
με αφίσες της ταινίας και ειδικά την εικόνα εκείνη που
παραβάλλει την εισβολή των Γερμανών Τευτόνων Ιπποτών
του 1242 με τη ναζιστική επίθεση (Εικόνα 2) . (Χρόνος : 15-
25 λεπτά της πρώτης διδακτικής ώρας)

Εικόνα 2. Διαφημιστική αφίσα της ταινίας

Γ) Στην τρίτη φάση και πρώτη της δεύτερης διδακτικής
ώρας οι μαθητές εφοδιάζονται με ένα ερωτηματολόγιο3 το
οποίο θα απαντήσουν κατά τη διάρκεια της προβολής του
κινηματογραφικού έργου. Οι ερωτήσεις αυτές θα είναι

3 Julia Murphy, 1OO ideas for teaching history, Continuum, London 2006, p 64.
πολλαπλής επιλογής (multiple choice) και θα ζητούν από
τους μαθητές να σημειώσουν ποιες σκηνές της ταινίας
φανερώνουν στοιχεία για το διεθνές πολιτικό πλαίσιο του
1938. Μπορούν επίσης να αναφέρονται σε λεπτομέρειες
της μουσικής, της ενδυμασίας ή του σκηνικού με πολιτική
σημασία. Οι μαθητές θα διαιρεθούν σε δύο ομάδες με
διαφορετικά ερωτηματολόγια η κάθε μία. Κατ’ αυτόν τον
τρόπο, κάποιοι δεν θα αντιγράφουν απλώς τις απαντήσεις
των διπλανών τους. Ο εκπαιδευτικός μπορεί να επιλέξει
ανάμεσα στο να δείξει εκτενή αποσπάσματα της ταινίας ή
να προβάλλει ολόκληρη την ταινία που έχει διάρκεια 112
λεπτά. Στη δεύτερη περίπτωση, απαιτείται κατάλληλος
προγραμματισμός, γιατί θα πρέπει να αφιερωθούν τρεις
διδακτικές ώρες, κάτι που με τα στενά χρονικά πλαίσια του
Γενικού Λυκείου, φαντάζει σχεδόν αδύνατο. Τα αποσπάσματα
επιλέγονται με κριτήριο την οπτική δύναμη και το πολιτικό
περιεχόμενο τους. Τέτοιες σκηνές είναι η συμφωνία του
Αλέξανδρου με τους Τατάρους, η καταστροφή της πόλης
Πσκοβ (Pskov), η μάχη στη λίμνη Τσουντσκόε (Chudskoe),
οι τελευταίες σκηνές με τα μηνύματα προς οποιονδήποτε
επίδοξο εισβολέα. (Χρόνος : 20-30 λεπτά)

Δ)Στην τέταρτη φάση της διδασκαλίας ο εκπαιδευτικός θα

ζητήσει από τους μαθητές να του αναφέρουν τις γενικές
εντυπώσεις, τα δυνατά και αδύναμα κατ’ αυτούς στοιχεία
της ταινίας, τα συναισθήματα που ένιωσαν κυρίως στις
πολεμικές σκηνές της ταινίας. Στη συνέχεια, οι ίδιοι θα
διαβάσουν δυνατά τις απαντήσεις τους και θα εκφράσουν
την άποψη τους για την Τέχνη όταν λειτουργεί ως εργαλείο
αποπροσανατολισμού και πολεμικής ρητορείας και εκείνο
τον κινηματογράφο που προβληματίζει και ευαισθητοποιεί
σε θέματα, όπως η αλληλεγγύη, η φιλία, η ενότητα
απέναντι στον κοινό κίνδυνο. Εάν ο χρόνος το επιτρέπει, η
συζήτηση μπορεί να επεκταθεί και σε άλλες ιστορικές
κινηματογραφικές ταινίες με πολιτικό περιεχόμενο.
Ενδεικτικά αναφέρουμε τον «Ναπολέοντα» του Αμπέλ Γκανς,
την «Γέννηση ενός Έθνους» του Γκρίφιθ, τους «300» του
Ζακ Σνάιντερ, τον «Αλέξανδρο» του Όλιβερ Στόουν, τον
«Σπάρτακο» του Στάνλεη Κιούμπρικ, τους «Σταυρούς στο
μέτωπο» του ίδιου σκηνοθέτη. (Χρόνος : 15-20 λεπτά)