Arkitektura shqiptare ndr shekuj

1

Arkitektura Shqiptare

Trashgimia arkitektonike sa e larme pr nga gjinit, po kaq e hershme nga fillesa dhe e
gjer pr nga kohzgjatja, prben nj pasuri t rndsishme pr historin e popullit
ton.
Fillimet e arkitekturs n vendin ton i shnon banesa prehistorike (deri ne shek 5
p.e.s.),e zbuluar n Dunavec (vendbanim buze-ujor palafite) q i takojn neolitit t
mesm, dhe n Maliq q i takojn neolitit. Banesa ndrtohej mbi nj platform druri q
mbshtetej mbi hunj t ngulur vertikalisht n taban. N Dunavec jan gjetur 87 hunj t
till t shprndar n mnyr t rregullt. Ndrtimet palafite jan prdorur nga iliret pr
nj koh t gjat q prfshin edhe tr periudhn e hekurit.

Banesat prehistorike kan qen tre tipash:
1 Banesa t futura krejtsisht n tok, si n Cakran Fier
2 Banesa gjysm nntoke, prsri n Cakran
3 Banes mbi tok q sht zakonisht nj thineshe.

Unitet arkitektonik paraqesin edhe qendrat e fortifikuara, si n zgjidhjen e terreneve,
ashtu dhe n zgjidhjen planimetrike. Duke ndryshuar funksionin nga strehime t nj faze
para urbane, n qendra t vrteta urbane fortifikimet psojn evolucion n zgjidhjet
dhe format arkitektonike, si dhe n teknikn e ndrtimit. Kto ndrtime prbjn edhe
prologun e fortifikimeve antike.

Arkitektura gjat shekujve V-I p.e.s.
Gjate ksaj periudhe Dyrrahu dhe Apolonia jetojn nj prudh lulzimi. Arkitektura dhe
Urbanistika e ktyre qyteteve jan bazuar n arritjet e arkitekturs helene po jan t
lidhura me realitetin ilir,. Krahas qyteteve koloni , n territorin e Iliris se Jugut lindn
edhe nj tog qytetesh ilire si Bylisi, Amantia, Dimali, Albanopoli, Lisi etj. Ato u vendosn
n kodra e maja t larta dhe rrethoheshin me mure t br me nj teknik t lart. Kjo
dshmohet n ndrtimin e portave dhe t kullave mbrojtse.
Arkitektura shqiptare ndr shekuj
2

Kullat e fortifikimeve antike n vendin ton kan form katrore, rrethore dhe patkoi. N
format planimetrike dhe zgjedhjen e terrenit, fortifikimet kan nj far uniformimi si n
elementet mbrojts: kurtinat, kullat,hyrjet, t cilat i nnshtrohen nj evolucioni t
caktuar. Nuratura e fortifikimeve realizohej me gur n t that me gur t thyer, t
latuar, dhe t paraprgatitur.

Trajtimi urbanistik i qyteteve t rrafshta ndryshon nga ai i qyteteve n terrene t pjerrt.
Nga ana tjetr, vendosja e akropolit n an ose n mes krijon tipa t ndryshm
urbanistike.

Gjurmt e qyteteve nga planet urbanistike, dshmojn pr nj sistem t rregullt dhe t
prparuar urbanistik. Ky sistem sht karakteristik si pr qendrat e krijuara rishtas si
Antigonea, ashtu dhe pr qendrat e themeluara prej kohesh si Apolonia dhe Oriku. Kjo
dukuri dshmon pr nj urbanistik mjaft t prparuar n koh, pasi themelimi i tyre
prkon me fillimet e urbanistiks s rregullt romake.

Ndonse Buthroti e ka akropolin n mes, veorit e terrenit kan krijuar nj skem tjetr.
N hapsirn e krijuar ndrmjet shkmbit t thikt dhe murit rrethues zhvillohet qendra e
qytetit, ndrsa n shpatet veriore dhe lindore prqendrohen banesat.

Hyrja n qytet sht vendosur n nj pozicion para se cils hapet perspektiva e
qendrs. Monumentet q prbejn qendrn jan shtitorja, teatri, tempujt etj.

Shkputje t akropolit nga qyteti kan qytetet skela si Dyrrah dhe Aulona, sa disa
gjeograf dhe historian i quanin akropolin dhe qytetin e poshtm si dy qytete t
ndryshme.

Sistemi urbanistik ortogonal dshmohet n Apoloni, Antigon dhe gjatsor n Bylis dhe
Dymal. N Antigon jan zbuluar 3 sektor n t ciln rrugt kryesore priten me njra
tjetrn me knde t drejta duke formuar parcela drejtkndesh 50m t gjata.

Arkitektura shqiptare ndr shekuj
3

Banesa e forms m t zhvilluar paraqitet n Apoloni, si banes me peristil. N t si
brtham qendrore shrben oborri i hapur, i cili qarkohet prej nj korridori t mbuluar.
Pr sa i prket dekorit t brendshm, prve gjurmve t dyshemes me mozaik n
banesn e Apolonis,n Dyrrah n banesat e tjera dyshemeja shtrohet me pllaka
mermeri, guri apo argjile t pjekur. N rrnojat e nj shtpie n Durrs u gjet n gjendje
mjaft t mir nj mozaik i shekullit 4-3 p.e.s. i cili sht nj nga mozaikt m shprehs
dhe artistik t bots dhe q quhet Bukuroshja e DURRESIT e cila ruhet ne Muzeun
Historik Kombtar .

Ndrtimet Shoqrore jan treguesit m t rndsishm t nivelit t arkitekturs s
antikitetit.
N Apoloni, Orik, Buthrot etj., tempujt zn pikat m
dominuese duke luajtur rol t madh n trajtimin
urbanistik t qytetit. Por ka edhe raste kur tempujt
jan jasht qyteteve q t prdoren edhe nga
popullsia fshatare.

Tempulli m i hershm sht ai i Artemisit n Apoloni
dhe Asklepit n Buthrot. Kemi dy tipa tempujsh: me
portik me 4-6 kolona n ant e ngushta dhe me
kolona vetm n ball (me ante).

Shtitort (Stoa)gjat periudhs antike qen pjes e pandar e formulimit urbanistik t
qytetit. Ato shquhen pr ann ndrtimore dhe zgjidhjen arkitektonike dhe paraqesin
galeri t mbuluara me fasad me kolona, t hapur ndaj ambientit t jashtm ku
grumbulloheshin dhe shtisnin qytetart n koh t keqe ose me diell t fort, shpesh
edhe pr msim. Prej shtitoreve njohim at t Apolonis, Buthrotit, Bylisit etj.

Teatrot e ksaj periudhe njohim at t Apolonis, Buthrotit, Bylisit etj., t cilt kan t
prbashkt ndrtimin e shkallares n trajt gjysmrrethi, n shpate kodrinore t
prshtatur nga natyra ose dora e njeriut. Ajo q ndryshon midis tyre sht madhsia q
varet nga fuqia ekonomike e qendrs qytetare. Teatri m i madh sht ai i Apolonis.
Prej tij jan zbuluar si pjes t skens, me ballin e punuar sipas stilit dorik me kolona me
kalenur dhe nj friz me triglife. N gjendje t mir ruhet edhe teatri i Buthrotit pr 1500
spektator dhe q inkuadrohej mir midis shkmbit t akropolit dhe murit rrethues. M i
vogli sht teatri i Nikaes pr 1000 spektator.
Arkitektura shqiptare ndr shekuj
4

Stadiumet gjat shek. 3-2 p.e.s. kultura fizike pati nj zhvillim t veant dhe u ndrtuan
vepra monumentale si Stadiumi i Amantias n shek 3 p.e.s. Ky stadium ka nj form
antike tipike me nj pist 184.8 m t gjat dhe 12.25 m t gjer dhe ruhet shum mir.
N njrn an t stadiumit ka 17 radh shkallsh dhe n ann tjetr 8 radh t
ndrtuara me blloqe gursh glqerore.

Arkitektura n shekullin I-V e.s.
N kt periudh vihet re se arkitektura vazhdon t ruaje tiparet e mparshme;
fortifikimet bhen t njjta n teknikn e ndrtimit. Por me pushtimin e Iliris nga Roma
disa qytete kthehen n koloni si Dyrrahu, Buthroti, Bylisi, Skodra etj, ku vendosen shum
veteran dhe tregtar romak.
Influenca romake n kto qendra banimi paraqitet e kufizuar, sepse romakt gjetn nj
arkitektur t prparuar bashkkohore, por teknika e ndrtimit nn pushtimin romak,
arriti n nj nivel shum t lart.

Orientimi i arkitekturs romake drejt asaj helene u ndie m shum gjat periudhs s
mbretrimit t Augustit kur dihet q perandori nuk e la kurr Romn ashtu si dihet se
Augusti kreu studimet e larta n Apoloni.

Nga fillimi i shekullit t VI, n periudhn e sundimit t perandorit Anastas, Dyrrahu pajiset
me rrethim t trefisht, ndrtohet nj hipodrom, dhe prsoset rrjeti i kanalizimeve.
Ndonse qyteti u shkatrrua nga dy trmete, u rimkmb shpejt, pasi n t ndodheshin
thesaret perandorake dhe Dyrrahu qe nj qendr zejtaro-tregtare e rndsishme.

N drejtimin urbanistik qytetet e ksaj periudhe i prmbahen kryesisht skemave t
trashguara. Kshtu, n Apoloni, urbanistika e qytetit prcaktohet prej rrjetit t
mparshm rrugor hipodamik q nuk pson asnj ndryshim prve se n futjen e
elementve t rinj q i japin nj pamje t re qendrs. N formulimin e qendrs shtohen
monumente t reja, si: odeoni, biblioteka, buleuterioni etj. N Buthrot rrjeti rrugor shkon
sipas izoipseve dhe objektet jan t vendosura n mnyr t rregullt sipas terrenit, 1/4
e t cilave qen terma dhe nimfe q i japin Buthrotit karakterin e nj kurorti bregdetar si
Herkulana dhe Pompeu.
Banesat n Buthrot jan prgjithsisht me peristil, ndrsa n Apoloni sht zbuluar nj
banes me atrium q i prkiste shtresave t pasura, dhe e zbukuruar me mozaik.
Arkitektura shqiptare ndr shekuj
5

Monumenti m i madh i periudhs antike sht amfiteatri i Dyrrahut, i ndrtuar n fillim
t shek. II n skajin perndimor t rrethimit t qytetit. N formn e eklipsit, ai ka prmasa
150m gjatsi dhe 20m lartsi. Amfiteatri shfrytzon pjerrtsin e terrenit pr nj faqe t
shkallares. Arena ka forme eliptike, ndrsa shkallarja prshkohet prej galerish t
mbuluara me qemer t prforcuara me nervatura mbi 2m t gjera dhe 4m t larta.
N qendr t qytetit t Apolonis jan gjetur monumente me vlera t veanta si
Odeoni (teatr i mbuluar) dhe BULEUTERIONI ose monumenti i Agonoteteve ku mblidhej
Kshilli I qytetit. Ndrmjet Odeonit dhe Buleuteronit sht gjetur edhe bazamenti i
Harkut t Triumfit.
Gjurm t bibliotekave jan gjetur n Dyrrah dhe Apoloni.
N kt periudh ndrtimet termale gjenden n shumic dhe kthehen n ambiente
me karakter shoqror. Ato kan nj trajtim t rregullt arkitektonik dhe estetik,t
zbukuruar me mozaik me vlera t rralla artistike, si banjat n Apoloni, Buthrot dhe n
qendrn e Dyrrahut ku termat shquhen pr nj arkitektonik t prsosur.

Ndrtimet e hershme t kultit kristian
Me lejimin nga ana e perandorit romak
Konstandin t fes krishtere n shekullin
e IV-t AD, fillon n Iliri ndrtimi i nj sr
monumentesh kulti q ndjekin n vija t
prgjithshme skemat arkitekturale
romake t shekujve t fundit q nuk
mbetet prapa rajoneve fqinje, si: Italia
dhe Greqia. Kto ndrtime u shtrin n
nj rajon t gjer, duke prfshir Ilirin
nga veriu deri ne jug.

Bazilikatat ishin ndrtime me karakter shoqror m t prshtatshme pr qllime kulti pr
kohn. Karakteristik e tyre sht ndrtimi me nefa ku qendrori sht m i madh dhe
m i lart, dhe 2 absidat n ant m t shkurtra dhe hyrja behej nga ana m e gjat.
Brenda ka nj aks gjatsor dinamik q prputhet me drejtimin e lvizjes nga perndimi
n lindje drejt altarit.
Bazilikat n vendin ton u mbuluan me ati me kapriata druri si influenc e lidhjeve me
Romn. M e madhja e ktij lloji n vendin ton sht ajo e Butrintit n pjesn jug-
lindore t qytetit.
Arkitektura shqiptare ndr shekuj
6

Ndrtimet me planimetri qendrore.
Kto ndrtime prbjn nj grup t vogl por jo m pak t rndsishm t ndrtimeve
paleokristiane. Karakteristik sht ndrtimi rreth nj ambienti kryesor me planimetri me
simetri qendrore rrethore, katrore, poligonale ose bashkim t tyre. Ktu aksi vertikal
mbizotron ndaj atij gjatsor.
Baptiseri i Butrintit prbn nj nga dshmit m me vler t arkitekturs dhe artit t shek
V-VI, rndsia e t cilit kalon kuadrin lokal, duke qen m i madhi me planimetri
qendrore n botn mesdhetare. Dyshemeja me form rrethore me diametr 13.5 m
sht mbuluar me nj mozaik shumngjyrsh me motive kafshsh dhe gjeometrik t nj
vlere artistike shum t lart. Dy radh kolonash graniti ngrihen mbi kt dysheme pr
t mbajtur mbulesn.

Arkitektura n shekujt VII-XV
Arkitektura bizantine n Shqipri u ngrit mbi bazn e nj arkitekture Ilire paraardhse e
ndikua edhe nga faktor t rinj dhe t ndryshm t kohs.

Duke zn pozit t veant n trevat e perandoris bizantine, n korridorin natyral
mes lindjes dhe perndimit, territori i vendit ton shrbeu n periudha t caktuara si
transmetues apo rrezatues i vlerave arkitektonike drejt perndimit dhe anasjelltas. Gjat
mesjets s hershme dhe t mesme, kemi gjini t ndryshme arkitektonike, duke filluar
nga banesat, ndrtimet mbrojtse, ato t kultit si dhe ndrtime inxhinierie.

Shumllojshmria e tipave si dhe niveli i lart ndrtues, tregon se arkitektura mesjetare
n vendin ton nuk qndron prapa asaj t vendeve fqinj m t zhvilluara, dhe flet pr
kontakte t vazhdueshme me kto vende, pr ndikime reciproke dhe zgjidhje
arkitektonike origjinale si n elemente t veanta ashtu dhe n formulimin e tipave.

Nj zhvillim t madh pati arkitektura gjat periudhs s konsolidimit t principatave
feudale shqiptare. Nj fenomen urbanistik me rndsi q merr zhvillim t plot n kt
periudh, dhe q kishte t bnte me zhvillimin e qyteteve, sidomos gjat shek. XIII-XIV,
sht lindja e varosheve ose lagjeve jasht mureve rrethuese t qyteteve. Kjo dukuri
shnoi lindjen dhe zhvillimin e qytetit t hapur.
Arkitektura shqiptare ndr shekuj
7


Gjat shek. XIII-XIV, me periudhn e fuqizimit t principatave arbreshe me qendra n
Petrele, Kruje, Gjirokastr etj, ndrtimet mbrojtse patn zhvillim t dukshm, zgjerohen
dhe riparohen ato ekzistuese, dhe n disa raste rrethohen dhe varoshet.
Arritjet m t shquara n arkitekturn e kultit t krishtere, i prkasin shek. XIII-XIV. Me
gjith ndikimet nga arkitektura bizantine dhe e Evrops perndimore, ato kan disa
veori q i dallojn nga t parat.

Fortifikimet mesjetare mund ti ndajm n qytete t fortifikuara, kshtjella t ngritura si
seli e feudalit, pr qllime ushtarake, si pika vrojtimi t rrugve etj. Qytetet q lindn n
mesjet e kan origjinn tek kshtjella e feudalit, si p.sh. Petrela, Kruja, Gjirokastra etj.
N disa qytete si Shkodra dhe Kanina dallojm tri pjes t fortifikuara q lidhen me
porta midis tyre: qytetin e poshtm, t mesm dhe kshtjelln ku rrinte paria e qytetit. Si
zakonisht kshtjella qndronte n vendin m dominues t qytetit.
Gjat shek. XV, pr shkak t lufts s madhe shqiptaro-turke, n mjaft krahina t
Shqipris u shkatrruan qytete dhe kshtjella si dhe vepra t ndryshme arkitektonike.
Procesi i lindjes s qytetit t jashtm u pengua seriozisht. Gjat ksaj periudhe i
kushtohet nj vmendje e veant ndrtimeve mbrojtse q u prsosen pr shkak t
prparimit t mjeteve dhe mnyrave t sulmit. T ksaj periudhe jan kshtjellat e
Lezhs, Petrels, Devollit, Butrintit, Shkodrs. Durrsi n kt koh ka qen tepr i
fortifikuar.

Arkitektura e fortifikimeve e shek. XV-XIX
Prfaqsohet me rikonstruksionin e qendrave strategjike, si: kalaja e Elbasanit, kalaja e
Prezs, kalaja e Tepelens dhe kalaja e Vlors si m e rndsishmja e bregdetit.

Fortifikimet e shekujve XVIII-XIX i prket periudhs s pashallqeve t mdha. Kalaja e
Shkodrs n fillim t shek. XVIII u meremetua nga Bushatllinjt dhe kalaja e Beratit nga
Ahmet Kurt Pasha. Midis gjith sundimtarve t pashallqeve, u dallua pr ngritje
fortifikimesh, Ali Pash Tepelena. N ndrtimet e tij, Ali Pasha, prdori nj numr t
madh arkitektsh dhe inxhiniersh t huaj. Ve kalave q ndrtoi jasht territorit t
sotm shqiptar, si n Janine, Prevez, Arte Sul etj, ndrtoi shum t tilla brenda territorit
t sotm shqiptar, si n Tepelen, Gjirokastr, Shn Triadhe, Butrint, Libohov, Shn Vasi,
Porto Palermo, Malloha dhe Berat. Pjesa m e madhe e fortifikimeve ruhen n gjendje
Arkitektura shqiptare ndr shekuj
8

t mir dhe dallohen nga teknika e ndrtimit me gur t latuar,nga format e rregullta
gjeometrike, kullat, frngjit pr topa dhe elementet dekorative.
Ndr tiparet m karakteristike q i dallon fortifikimet e shek. XVIII-XIX, jan madhshtia e
tyre dhe fortsia pr ti br ball artileris, format e rregullta gjeometrike t
planimetrive, lartsia e barabart e kullave dhe kurtinave dhe rnia me pjerrtsi e tyre
n ann e jashtme, mbisundimi i formave poligonale t kullave, heqja dor nga
prdorimi i bedenave dhe krijimi i parapeteve me frngji. Pr sa i prket trajtimit t
jashtm, ato jan me gur t latuar, trajtimi monumental i portave dhe dekoret
dhmbshare q kufizojn pjesn e siprme t kullave dhe kurtinave.

Ndrtimet e Kultit Mysliman u morn nga modelet turke duke krijuar nj fizionomi t
tyrn vendase dhe me tipologji t fiksuar. Xhamit grupoheshin n ato me kupole dhe
ato t tipit me sall t mbuluar me ati. Kto t fundit kan qen tipat e par
menjher pas pushtimit, duke adoptuar kishat, si n Shkodr, Kruje, Berat, Elbasan dhe
Kanin. Me interes sht teknika e ndrtimit dhe strukturave t tyre, si: kupolat,
qemert, harqet e shkallzuara npr dritare, teknika e ndrtimit me gur e tulla t
mureve t jashtme q prdorej rrall n Turqi dhe q tregon pr influencn e stilit
vendas n kto objekte. Prdorimi i harqeve t mprehta n form fund lundre, sht
nj element formal q m von n fund t shek. XVIII, zvendsohet me harkun rrethor
q prdorej gjersisht n arkitekturn popullore dhe n ndrtimet e kultit t krishter.
Xhamia m komplekse sht ajo e Plumbit n Shkodr e ndrtuar me 1773-1774 nga
Mustafa Pash Bushati. Ajo i ngjan xhamive t Stambollit. Vllimi qendror, i mbuluar me
atit e ulura trekndshe n qoshe ose me kupol, prezenca e portikut, vendosja n
tri radh e dritareve jan karakteristikat kryesore t ksaj xhamie. N ann e jashtme nj
rol t madh lozin dhe minaret.

Arkitektura e Kultit t Krishter trashgoi shum tipare pararendsja e saj paleokristiane
dhe duke filluar prej pjess s dyt t shekullit t XVI filluan t ndrtohen kisha t vogla
q vazhdojn t ndrtohen deri n pjesn e par t shekullit XVIII ku arrijn edhe
kulmin. Arkitektura e kultit t krishter karakterizohet nga interpretimi i lir i tipave dhe
formave duke treguar individualitetet dhe prpjekjet e tyre pr t gjetur ekspresione t
reja arkitektonike.

Gjat shekujve XVI-XIX u ndrtuan nj sr veprash t kultit t krishter . Fillimisht ato
ishin t vogla dhe me planimetri t thjeshta. Kishat me vlera t veanta u ndrtuan n
shekullin e XVIII ku spikat pr vlerat e veanta bazilika e Voskopojs.
Arkitektura shqiptare ndr shekuj
9

Sipas kritereve kishat pasbizantine i ndajm:
1. Nj nefeshe
2. Me struktur n form kryqi me kupol
3. Bazilikat.

Kisha e Shn Kollit n Voskopoj sht nj nga monumentet m me vler q kemi
trashguar nga e kaluara. Muret e saj t brendshme jan t veshura me piktura nga
kryemjeshtri i shek. XVIII, David Selenica dhe vllezrit, Konstandin dhe Athanas Zografi.

N t gjith kt larmi tipash t kishave, t prbashkt kan theksimin e aksit t zgjatur
horizontal, dhe aty ku sht i pranishm aksi vertikal. Trajtimi dekorativ karakterizohet
nga volume t mbyllura, faqe t rrafshta dhe hapsira t pakta ndriimi.
N kt periudh kemi shum manastire. Kto ndrtime formonin nj trsi
arkitektonike, ku vendin qendror e zinte kisha. Brenda nj manastiri takon ndrtime me
karakter t ndryshm, por ato kan krijuar ansamble q dallohen pr nj kompaktsi
kompozicionale, ku do ndrtes z nj vend t caktuar n saje t funksionit q
prmbush. Me vlera t veanta arkitektonike dhe ikonogtrafike jan manastiri i
Ardenics dhe i Apolonis.

Zhvillimi Urbanistik i Qytetit Mesjetar t shek. XV-XIX.
Megjithse pushtimi turk pati pasoja negative
nga luftrat shekullore, qyteti shqiptar kishte
arritur nj shkall t rndsishme zhvillimi. N
shek. XVII qyteti shqiptar rritet dhe forcohet
ekonomikisht. T dhnat e udhtarit Evlia
Celebia, nga prshkrimet e tij, qyteti shqiptar i
kohs kishte psuar rritje t konsiderueshme, si
Berati, Gjirokastra, Elbasani etj, q u ruajt dhe
gjat shek. XVIII-XIX duke marr fizionomin e tij
urbanistike, q u ruajt n tiparet themelore dhe
n shekujt pasues.
Gjat shek. XVII, pazaret shndrrohen n qendra t mirfillta shkmbimi dhe prodhimi
dhe q formojn ansamble n form vargu n dy rreshta. Pazaret e qyteteve n shek.
XVII pajisen me kulla t larta n t cilat vendosn or me kamban.
Arkitektura shqiptare ndr shekuj
10

N shekullin XVIII n siluetn e qytetit fillon t spikas faltorja me kulln e sahatit, si nj
ndrtim monumental q s bashku me ndrtime t tjera shoqrore, si banjat,
medreset etj, pasuron m shum qendrn e qytetit. Por do lagje kishte qendrn e vet
ku ndrtohej xhamia me hamam dhe ezme.

Shekulli XIX shnon nj rritje t mtejshme t qytetit shqiptar. N do qytet pazari rritet si
qendr prodhimi dhe shkmbimi. N urbanistikn e qyteteve gjat ktij shekulli vrehet
nj ecuri e pa barabart, e cila karakterizohet nga shkallt e ndryshme t zhvillimit
ekonomik, p.sh. n qoft se Elbasani, Gjirokastra dhe Berati n prgjithsi nuk
ndryshojn tiparet urbanistike, Shkodra njohu nj proces zgjerimi, n zonn ku shtrihet
sot, duke iu larguar kalas e cila humb do funksion n mesin e shekullit t XIX. Rritje t
bujshme ka dhe Kora, qendr tipike zejtaro-tregtare. N qoft se n Shkodr qyteti u
zhvillua pa plan, n Kor zgjerimi i tij u b sipas nj plani, duke u shkputur nga tradita
mesjetare.

Qyteti i von shqiptar mori tiparet themelore urbanistike nga gjysma e dyt e shek. XVII,
duke zgjidhur shtjet kryesore t tij, si: shtrirjen e qytetit, vendosjen e qendrs s tij,
rrjetin rrugor etj. Kjo skem u ruajt e pa prekur n arritjet e saj kryesore.

Qyteti mesjetar klasifikohet sipas dy kritereve:
* Qytete q lidhen me fortifikimet, si Berati, Gjirokastra etj.
* Qytete q shtrihen n terrene t rrafsht ose t pjerrta, si Tirana, Kavaja , Elbasani.

Qytetet me kshtjella jan edhe qytetet m t lashta, por dhe m t zhvilluarat.
Fillimisht qyteti sht i lidhur me fortifikimin, por m von me lindjen e varosheve, qyteti
shtrihet jasht fortifikimit.

Terrenet e aksidentuara jan edhe mbrojtje natyrale. Terreni i pjerrt ka ndikuar mjaft n
krijimin e ansambleve arkitektonike me orientim t detyruar, ku t gjitha ndrtimet i
vishen faqes s kodrs duke krijuar ndrtime organike dhe kompakte. Ngushtica e
truallit prbn nj problem n kt rast. Ndrtimet vendosen n form vargu, si n
lagjen Mangalem t Beratit ose kan shtrirje m t lir si n disa lagje t Gjirokastrs.
Lidhja e prsosur me terrenin, rrit monumentalitetin e ktyre ansambleve.
Arkitektura shqiptare ndr shekuj
11

Banesa del drejtprdrejt n rrug, duke marr pjes aktivisht n formimin e saj. Terreni
ka kushtzuar ndrtimin e baness 2-3 katesh, e cila pr vet kompozimin vertikal dhe
vendosjen n form shkallsh, sht elementi kryesor mbisundues n krejt formulimin
arkitektonik. Ndrtimet e kultit humbasin n kto ansamble, duke u shkrir me masn
dinamike t ansamblit t banesave n form shkalle q sht edhe elementi m i
qensishm arkitektonik i ktij kompozicioni.

Nj karakter tjetr kan qendrat qytetare apo lagjet n terren t rrafsht. Ndrtimet
jan t rralla, me troje t mdha dhe t rrethuar me mure t larta. Banesa shum rrall
merr pjes n formulimin e rrugs. Gjelbrimi i dendur shpesh mbulon banesn. Qetsia
kompozicionale ktu thyhet vetm nga ndrtimet e kultit mysliman. Ato zakonisht
ndrtohen n sheshe, duke br m t prcaktueshme efektin e volumeve t tyre
dinamike.

N qytetin mesjetar shtresat e pasura nga ato t varfra dalloheshin nga banesa.
Banesat e t pasurve ndrtoheshin n troje t prshtatshme, t gjera, plot drit e
gjelbrim, kurse shtpit e t varfrve n troje t ngushta dhe pa shum drit. Dasit
fetare jan pasqyruar gjithashtu n qytetin shqiptar mesjetar.

N qytetet me mure mbrojtse, rrugt kryesore zn fill nga hyrjet e kalas duke u
shprndar pastaj n nj mori rrugsh dytsore q ndiqnin n prgjithsi vijat e
izoipseve. Por lindte nevoja edhe e rrugve pingule me to, t cilat realizoheshin n
formn e shkallve. Nj vend t rndsishm lozin dhe rrugt q lidhin qendrn tregtare
me zonat e banimit si dhe rrugt midis lagjeve.

N qytetet e rrafshta, rrugt kryesore jan vazhdim i atyre q lidhin qytetin me qytetet
e tjera. N vend t rrugve t ngushta t qyteteve shkmbore, n qytetin e rrafsht
rrugt jan m t gjera, por shpesh pa krye, t cilat shtrohen me kalldrm.

Gjelbrimi sht karakteristik tjetr e qytetit t asaj kohe. Veanrisht n lagjet me
terren t aksidentuar, gjelbrimi bn lidhjen e ndrtimeve me trojet n mnyr t
natyrshme, duke theksuar karakterin monumental t saj.
Arkitektura shqiptare ndr shekuj
12

N gjendjen e sotme, qytetet muze t Beratit, Gjirokastrs, (t dy kto qytete mbrohen
nga UNESCO) si edhe qendrat historike t Elbasanit dhe Kors, i prgjigjen n
kompozim urbanistik arritjeve t shek. XVIII-XIX.
Banesa Shqiptare
N arkitekturn e ndrtimeve qytetare nj vend t rndsishm z banesa, pr vet
prhapjen e gjer dhe vlern e realizimeve arkitektonike n t gjitha trevat e Ballkanit
t banuar nga shqiptart. Banesa pati lulzimin e saj gjat shek. XVIII-XIX, ku ajo
dallohet pr nj tipologji t pasur dhe t kristalizuar, si dhe pr arritje me vlera t mdha
si n fshat dhe n qytet. Lvizja e madhe e Rilindjes Kombtare q prkon me lindjen e
marrdhnieve kapitaliste, u pasqyrua n pasurin e madhe t vlerave arkitektonike t
baness. Banesa qytetare dallohet n tipologji nga banesa fshatare, sidomos nga ajo e
Shqipris s veriut. Banesa qytetare n shumicn e rasteve sht banes njfamiljare,
por rrall hasim banesa pr dy vllezr q zhvillohen n simetri sipas nj aksi.

Banesa qytetare gjat shekujve XVI-XIX
Sipas kompozimit planimetriko-volumor. Banesa qytetare klasifikohet n 4 grupe:
1. Banesa me shtpi me vatr zjarri(banesa Tiranase)
2 . Banesa me hajat
3 . Banesa me ardak
4 . Kulla qytetare (banesa Gjirokastrite)

Urbanistika dhe Arkitektura e qyteteve Shqiptare n gjysmn e
par t shek. XX
Kjo periudh prkon me pushtimin austro-hungarez, pas saj
me periudhn e qeveris s Fan Nolit, vazhdon me
mbretrin e Zogut, dhe, n fund me pushtimin Italian.

Qytetet shqiptare me fizionomi mesjetare fillojn ti
nnshtrohen studimeve t mirfillta urbanistike t realizuara
nga arkitekt austro-hungarez t cilat tentonin ti jepnin
qyteteve shqiptare pamjen e qyteteve evropiane.

Arkitektura shqiptare ndr shekuj
13

Me 1920 Tirana shpallet kryeqytet i Shqipris dhe qeveria e Fan Nolit vendos ti jap
qytetit pamjen dinjitoze t nj kryeqyteti evropian, i cili duhet t ishte njkohsisht edhe
qendr administrative. Pr kt arsye projektohet pr her t par sheshi n qendr t
qytetit (sheshi Sknderbej) ku u hodhn njollat e para t godinave qeveritare, si dhe
aksi historik Veri-Jug i bulevardit t madh, n t cilin bn pjes ky shesh, dhe q ka autor
ing. Eshref Frasherin, ministr n qeverin e Fan Nolit, s bashku me dy autor t tjer;
njri italian Chiaravelli dhe tjetri austriak Weiss.

Mbreti Zog i dha nj rndsi t madhe planeve rregulluese t qyteteve kryesore t
vendit, nj pjes e t cilave gjeti zbatim. Me 1930 n Tiran fillon zbatimi i bulevardit t
madh i quajtur bulevardi Mbreti Zog, dhe ndrtimi i ministrive. Gjithashtu zgjerohen
rrugt kryesore t qytetit dhe prcaktohet kufiri i qytetit. Me 1931 kufiri i kryeqytetit
brendashkruante nj siprfaqe prej 600 ha, dhe prcaktoheshin zonat e zhvillimit n
perspektiv, si p.sh. zona industriale, e banimit, e gjelbruar etj. N kt periudh
autort e planeve rregulluese jan arkitektt austriak, ku veojm arkitektin, Kohler.

N periudhn e pushtimit nga Italia fashiste pas 1939, arkitektt italian rishikojn t
gjitha planet rregulluese t qyteteve kryesore ose i bjn nga fillimi. Arkitektura dhe
Urbanistika n kt periudh sht racionale, pra e tipit fashist. Dallohet kompleksi i
spats s liktorit n fund t bulevardit kryesor t Tirans i prbr nga Stadiumi, dhe
dy godinat anash bulevardit. Arkitektt italian ku veohet ark. Gerardo Bosio, Ivo
Lambertini dhe Ferdinando Poggio kan realizuar hartimin e planeve rregulluese t
Tirans, Durrsit, Vlors, Elbasanit, Beratit, Petrels, Sarands etj., n t cilat prve
arkitekturs dhe urbanistiks racionale, respektohet psikologjia dhe tradita e shqiptarit
t lidhur me pronn private etj. Ato e projektuan Tirann sipas karakterit ekstensiv me
vila private, duke ruajtur zonat historike n qendr me xhamin, teqen, kulln e
sahatit, t cilat merren si pika referimi. Planet rregulluese t qyteteve shqiptare t vitit
1942 t realizuara nga arkitektt italian jan marr pr baz n linjat e tyre kryesore n
planet rregulluese pas lirimit.

Piramida e ndrtuar si Muze pr Diktatorin
Enver Hoxha dhe e konvertuar me 1992 n
Qendr ndrkombtare t Kulturs, t asaj
Kulture q ai, Enver Hoxha ia privoi shqiptarve
pr 50 vjet t qeverisjes s tij dragoniane.