REPUBLIKA FAQE 17

KO M E N T E ENJTE
26 NËNTOR 2009

AUDITOR
Në emërtimin e institucioneve
kërkohet më shumë kujdes
Sazan GOLIKU timet e objekteve, të in- emërtohen pa miratimin
stitucioneve, shesheve, e organeve shtetërore

D
ihet që në peri
udhën e diktat
urës enveriste,
politizimi ishte në sh-
kallën më të epërme në
çdo fushë të shoqërisë
shqiptare.
Edhe te toponimet e
mikrotoponimet mbi-
zotëroi politika, madje
edhe emra qytetesh e fs-
hatrash u ndryshuan.
Kurse veprave të reja in-
dustriale dhe institu-
cioneve të ndryshme u
viheshin si rregull vetëm
emrat e drejtuesve poli-
tikë ose që lidheshin me
propagandën e partisë-
shtet. Në ditët tona po
ndodh një dukuri tjetër,
disi qesharake, çka pu-
qet me mungesën e kul-
turës elementare
qytetare të atyre që
kanë në dorë penën për
të nënshkruar emër-
rrugëve etj. Për shem- përkatëse.
bull, u krijua "Univer- Për inerci të kohës së
siteti i Durrësit" dhe iu diktaturës, vërehet një
vu emri. dukuri tjetër: turri
"Aleksandër Moisiu", vetëm pas një emri.
në një kohë kur teatri i Për shembull, emrin e
këtij qyteti e ka natyr- Nënë Terezës, kësaj fig-
shëm këtë emër të ure botërore, e gjejmë
shquar të artit teatror vend e pa vend në
botëror. aeroport, spital, sheshe,
Po pse i duhej vënë ky rrugë etj. Situata e sot-
emër edhe universitetit? me e praktikave të
Çfarë lidhje ka ky aktor emërtimeve e bën të
i famshëm me këtë insti- nevojshme dhe imediate
tucion të lartë mësimor që tek institucioni i
e shkencor? Pak kemi ne Presidentit të Repub-
figura e personalitete të likës të krijohet (siç ish-
fushave të dijes, duke te dikur) një zyrë për
nisur me Gencin e Ilir- emërtimet, e cila do të
isë, Buzukun, Bogdanin, kujdeset për zbatimin e
Hasan Tahsinin, Sami kritereve dhe kompeten-
Frashërin, Fishtën e cave në këtë sektor, në
Mjedën dhe deri ata të bazë të akteve ligjore e
ditëve tona? Në vendet nënligjore që ekzistojnë
e Evropës edhe institu- ose do të miratohen në
cionet private, të rëndë- të ardhmen për këto
sishme e të parëndë- çështje. lem, edhe pse është vlen të shqetësohemi. dinjitetin e identitetin
sishme, nuk lejohen të E trajtova këtë prob- prekur më parë, se ia Ka të bëjë me kulturën, tonë si komb.

® bër me alat."
Këtu vargu i tretë
përqafohet më vargun e
dueshëm. Në disa poezi parë dhe i katërti me të
themelore janë rimat dytin, jo në aspektin e
(apo variacionet e tyre) njohur tradicional, por
dhe disa herë pëlqehen në kuptimin modern të
poezitë që kanë rima të poezisë. Këtu është fuqia
përsëritura pa pushim, e fjalës dhe logjika e saj
në përputhje me një që përbën derivatin kup-
skemë të caktuar ose tues mes vargjeve dhe jo
model të cituar si stil i rima tradicionale. Por,
poetit, një model ritmik edhe dihet se Shkreli
të asaj që është quajtur është cilësuar poeti që
'metri'. Ky model mund shënonte, njëkohësisht,
të jetë në vargje të "mby- kthesën e parë drejt
llura" ose "të hapura". hapjes dhe modernizim-
Lexoni me zë të lartë it të poezisë shqipe të
vargjet e mëposhtme të Pasluftës.
poetit Azem Shkreli tek Shkreli u ngjit natyr-
poezia e tij e famshme shëm në kulmet e poez-
"Liqeni", dhe ju do të isë së sotme shqiptare
shihni se çfarë kuptohet dhe këtë vend ai e kon-
këtu me vargje të mbyl- solidoi dhe e përforcoi
lura: nga njëra vepër poetike
në tjetrën, deri në atë të
"Flas me ty,/ti hesht e fundit, që e la dorësh-
luan me valë./Ti s'je më krim "Zogj dhe gurë",
syri/im as loti i saj./ Flas botuar më 1997. Ai ash-
me ty,/ti shikon tu si Shekspiri la në
pulëbardhat./Për Shën- dorëshkrim vepra për tu
Naumin/ paske zemër mbajtur mend por edhe
t'gjerë./ Flas me ty,/ti për t'u pëlqyer nga lex-
kotesh mrekullie./ Më uesi, ndoshta edhe pse
vjen të zbres në fund ndonjëherë të heshtura
t'fundit,/të vdes i gjel- nga kritika.
Edhe Shekspiri, prob-
lematik?! Një shtysë
për prozën shqiptare
Një nga mrekullitë e
Shekspirit, "Komedia e
Gabimeve" (The Comedy
of Errors), është një
ndër kryeveprat e tij,
por e papëlqyer nga kri-
tika. Nëse përdorim këtë
fjalë që të kujtojmë
punën e tij të parë në të
cilën mjeshtëria e zbuku-
rimit është pasqyruar,
ajo është plotësisht një
krijimtari e plotë arti,
komplet e suksesshme
në termin e vet, por
problematike në disa
drejtime. Në mjeshtërinë
e tij art-qëndisëse letrare
ajo është rivale e veprave
të tjera të Shekspirit, më
saktë e tetë prej nëntë
veprave që fillojnë me
"Riçardin e Tretë" dhe
"Dashurisë së Humbur
Punëtore"; dhe pastaj
"Komedia e Gabimeve"
është më kompaktja,
edhe pse është më pak
ambicioze, krahasuar me
të tjerat. Ajo çuditërisht
është mbajtur nën një
nivel-kritikë të ulët, e
akuzuar në të qenit një
"mbi-derivat" i ndërtuar
farsë pa ndonjë për-
puthje në literaturën e
merituar. Ka qenë
shpeshherë e luajtur, por
gjithmonë një version i
kryqëzuar dhe i kon-
siderueshëm. Kjo ka
qenë thjesht, sepse ajo
është shumë e shkurtër,
më e shkurtra e gjithë
krijimtarisë së Shekspir-
it. Ajo është bërë me
dashje e tillë, që të mer-
itojë një shtrirje të dublu-
ar. Shumë herët ajo ka
qenë zgjatur, në interpre-
time me nuancën e zgja-
tur të muzikës, këngëve,
valleve, mikrive dhe di-
alogëve shtesë.
Artistët interpretues
pa ndonjë dyshim kanë
qenë inkurajuar në lojën
e tyre nga nocioni se ajo
është një farsë, dhe mad-
je çdokush mund ta traj-
tonte atë si një krijimtari
ndryshe, dhe jo si një
komedi. Amerikania e
letrave, Margaret Web-
ster, ka shkruar: "është
një nga të paktat kome-
di që mund të stilizohet
në limitin e vëmendjes
së drejtorit dhe me
gjithë interpretimet e
muzikës, baletit dhe
trukeve të komedisë.
Kështu ajo, me gjithë
këto avantazhe, është më
shumë se një vepër e
gjatë dhe e plotë, dhe jep
shansin të futet në skenë
edhe si pjesë e çdo
kohe".
Kështu ndodh edhe
me disa krijimtari të ko-
hërave të ndryshme në
letërsinë shqiptare.
Shumë krijime të krijua-
ra në vite, ndoshta me
një ndikim të lehtë, kra-
hasuar me të tjerat, nga
letërsia e realizmit so-
cialist, por edhe tregime
e prozë e gjatë e krijuar
pas viteve '90, mund të
konsiderohen një ush-
qim për skenën shqiptare
e më gjerë.
Janë tregime, skica,
komedi, skeçe dhe hu-
more që kanë një vlerë
të pallogaritshme, por
që me pak prekje regjiso-
riale ata mund të kthe-
hen në kryevepra të
letërsisë shqiptare. Jo
pak janë të tillat. Krijime
të shumta janë jo vetëm
një aspekt i rëndësishëm
i kuptimit të fjalës kri-
jues, por edhe një lidhje
e ngushtë në aspektin e
fjalës krijim në tërë kup-
timin e saj. Duke ditur se
letërsia shpjegohet
nëpërmjet veprimit të
faktorëve të ndryshëm
siç janë: faktori historik,
ekonomik, kulturor,
ideologjik, social etj, ajo
vetë si histori letërsie
përfshin individin dhe
autorin, dhe këtë të fun-
dit si element jashtëza-
konisht të rëndësishëm.
Dhe sipas Rrahmanit
"është autori përcaktues
i kronologjisë e jo para-
qitja e veprës letrare",
nëse kjo në disa raste
nuk është e vetëquajtur,
përpos arsyeve të njohu-
ra apo edhe të stisura
nga klauzola të ndry-
shme (Rrahmani;
1999:13). Dhe natyrshëm,
vepra letrare, më së
shumti thelbi i saj, struk-
tura, mjetet e shprehjes
përbëjnë bazën e interes-
imeve të këtyre studi-
meve dhe jo 'anekset' që
krijojnë problematika
kulturore.
 FAQE 16
E ENJTE
26 NËNTOR 2009
"Prognozë" kritike për krijimtarinë në tri pika
Fatmir TERZIU
D
uke parë, lexuar
dhe studiuar
mjaft libra, au-
torë, kritikë, studiues,
analistë dhe vëzhgues të
letërsisë shqiptare dhe të
asaj në të cilën hulumto-
va për gati tetë vjet dhe
ende hulumtoj, pra asaj
britanike, natyrshëm
është një pikë ku domi-
non e përgjithshmja:
"Gjatë gjithë historisë
së saj, letërsinë e ka
përcjellë një studim i pa-
sur dhe i shumëllojshëm,
që ka synuar të përcak-
tojë karakterin dhe
natyrën e saj, ta klas-
ifikojë e të shpjegojë
funksionin e saj dhe, më
në fund, ta analizojë ve-
prën letrare si të tillë"
(Rrahmani, 1999:13).
Pra, ashtu siç edhe e
kam ndeshur në tërë këtë
bagazh të madh aka-
demik, po aq edhe siç e
thekson edhe studiuesi
shqiptar, Zejnullah Rrah-
mani, kemi të bëjmë me
dijen për letërsinë si një
shkencë e veçantë, objekt
i së cilës është vepra
letrare. Sipas Rrahmanit,
tri janë degët e saj: his-
toria e letërsisë, teoria e
letërsisë dhe kritika
letrare. Ato janë
mishërimi i njëra tjetrës.
Por, në fakt ka edhe
shumë arsye që ende sot
kanë mbetur pa ndonjë
përgjigje të veçantë.
Marshall McLuhan men-
don se thelbi i tyre vjen
nga 'kuptimi i medias'
(McLuhan; 2002:306-
307). Duke lexuar McLu-
han në tërë lidhjen e tij
ne kuptojmë se këtu ësh-
të fjala për një detaj që
lidhet në skutat e këtyre
tre degëve dhe që
shënon atë që ne shpesh
e ngatërrojmë me termat
'poet', 'shkrimtar' dhe në
një farë mënyre me fjalët
'krijues', 'vjershëtor' apo
edhe 'talent'. Sot, në një
farë mënyre, kur 'hap një
faqe në internet dhe del
një 'poet', natyrshëm
riskimi i këtyre fjalëve
është njësoj si në humor-
in e viteve 90-të në Sh-
qipëri kur thuhej "sh-
kund një ferrë dhe del
një shofer". Por, ndërsa
shkundja e ferrës prod-
honte 'shoferin' që thy-
ente qafën apo merrte
jetë njerëzish, kjo puna e
'internet-poetëve' është
një qafëmarrje e rrezik-
shme e kulturës dhe
krisje e rrezikshme e
mirëkuptimit poet-sh-
krimtar. Këtu nuk ka të
bëjë asnjë argument me
personalen, karakterin
vetjak, as me faktin e të
pirit alkool ndoshta apo
të qenit jo në formë të
mirë, por me një kënd
larg shumë nga të gjitha
këto që lidhet me fatin e
krijimtarisë shqiptare në
lumin e madh të "poet-
ëve" që kanë krasitur
fjalën poet, dhe në
kënetën e bollshme që ka
prodhuar aq shumë
'mushkonja", sa që edhe
në cyberspace kanë
'ëndërr-tokën" e tyre.
Inkurajim talentesh!
Bukur! Por sa e kuptojnë
ata vetë këtë mesazh?
Në një farë mënyre,
kjo është edhe autokri-
tikë e jona për inkura-
jimin e mjaft të tillëve, që
me teftera e lapsa në
duar turren të pispillosin
historitë e tyre personale
apo të stisura e na thu-
rin ditë-poezi apo jetë-
romane, ëndërrojnë
natën dhe ditën na "mbi-
prodhojnë poezi". Poetë
zhdukuni nga 'poetët'
dhe shkrimtarë ikni nga
'shkrimtarët'! Një zh-
dukje dhe një ikje që të
shpie larg e shumë larg.
Larg në kohë, vend dhe
hapësirë. Larg?!
Poe, si një model
Edgar Alan, Poe
(1809-'49), poet dhe
prozator amerikan, i lin-
dur në Boston, të Massa-
chusetts; në Amerikë,
pinte alkool rëndë, mer-
rte opium, dhe vdiq në
varfëri, por ai kishte një
zotërim të shquar të
fjalëve, siç tregohet jo
vetëm në poezinë e tij të
shkëlqyer, (p.sh. kujto
ose lexo poezinë e tij
model dhe të paarrit-
shme "Kambanat"), por
edhe në tregime të sh-
kurtra, midis të cilave
është tregimi i tij
"Vrasësit e Rue
Morgues", një tregim in-
teresant, i njohur si një
nga të parët tregime de-
tektive të shkruara
REPUBLIKA
KO M E N T
AUDITOR
ndonjëherë në një stil
dhe intuitë të veçantë e
tejet tërheqëse. Tregimet
e tij me tematikën 'hor-
ror' janë jashtëzakonisht
tërheqëse dhe janë një
arsye më shumë për të
bërë lidhjen midis poet-
it brilant dhe shkrimtarit
poet, tërheqës. Por edhe
pse ai pinte apo kishte
mangësi të tjera kurë
nuk u vetëmburr, kurë
nuk priti të 'ikte' e 'zh-
dukej' nga 'poetët dhe
'shkrimtarët'. Poe është
dhe mbeti një model. Një
model që ndihmon edhe
argumentin tonë, arsyen
e lidhur me faktorin e
sotëm shqiptar, me kr-
ijimtarinë shqiptare që
zhurmon e zhurmon në
dëm të kulturës Ko-
mbëtare. Këtu nuk është
fjala për ata krijues që
kanë një ndeshje logjike
mes termit 'krijimtari
poetike dhe në prozë',
pra të atyre që kanë kri-
juar në prozë dhe poezi,
por një lidhje teorike në
kohë, hapësirë dhe vend
për të analizuar krijim-
tarinë shqiptare, për të
cilën mbetet problemi në
fjalë si një derivat
kundërshtie dhe virusi
shkatërrues. Në poezinë
shqiptare ka një risk në
këtë pikë. Por ama ka
edhe një fakt. Në letërs-
inë shqiptare ka një
lidhje të tillë të hershme,
por në këtë analizë vë-
mendja është jashtë em-
rave, që kanë një risi më
të ndjeshme afruese në
këtë pikë. Dhe kjo risi ëve të lauruar britanikë, duhen sqaruar shkaqet, të e përfshirë në një për-
natyrshëm vjen si një urë Ben Johnson (11 qershor diferencat dhe arsyet vojë-ndjenjë (për shem-
për të shkuar më tej. Për 1572 - 6 gusht 1637); pse poezia është gjuhë e bull: sensacione fizike),
të parë atë që Robert Lord Tennyson (1809- përdoruar nga mjeshtrit por edhe emocione dhe
Elsie e quan si një 'ende 1892); Robert Bridges e saj, mjeshtrit e fjalës. mendime. Dhe në këtë
lëvrim' në poezinë sh- (1913) dhe Masefield Po e nis nga fundi, si ar- pikë është edhe dallimi
qiptare, kur kulturat e John (1930) si një nyje sye për të sqaruar krye- tjetër që vjen midis poez-
tjera perëndimore e kanë dominante në aspektin soren në lidhje me kon- isë dhe prozës. Një dal-
heshtur disi penën për të dallues të vetë poezisë. ceptin teorik dhe filozo- lim në mes të poezisë dhe
(Elsie; BBC: 2009). Kjo Në konsideratën time, fik të poezisë, jo të asaj prozës është se në poezi
heshtje ndoshta ka lidhje kam tentuar të shoh vler- që rëndom ndeshet dhe shprehja e ndjenjave dhe
me një hapësirë kohore at dhe vlerësimet e dhë- parashihet si e tillë, nën emocioneve është fonda-
brilante, ndoshta me atë na për to në fushën aka- duar që e degjenerojnë mentale. Një ndryshim
hapësirë kur Britania demike, dhe njëkohë- atë, si të tillë, nën 'lirinë' tjetër është se në prozë
lauronte poetët e saj, fill sisht të artikulojë edhe që kjo poezi i ka dhënë nuk ka nevojë për
pas një shkëlqimi të lidhjet dhe vlerat për kohës së lëvrimit të saj. metrikën.
ndjeshëm shekspirian. poezinë dhe poetët sh- Sipas Enciklopedisë Pak a shumë, është e
qiptarë të një periudhe të britanike, të njohur si vërtetë se një sasi proze
Jo thjesht dallimi caktuar, sidomos të asaj "Enciklopedia Nelson" është ritmike, por dihet
poezi-prozë që u ndikua nga (Nelson's Encyclopae- ama, gjithashtu, se në
monizmi dhe ideologjia, dia) dihet që poezia ësh- prozë nënshtrohet ritmi
Prej kohësh në po aq edhe të asaj që u të gjuha e përdorur nga i zhvillimit të vazh-
kërkimet dhe studimet e zhvillua pas viteve '90. mjeshtrit e saj, në
mia kam konsideruar Por që të bëhet një lidhje mënyrë të atillë për të
veprat poetike të poet- e tillë natyrshëm së pari shprehur çdo gjë, që ësh- ®