c




?

KABANATA 5
NOCHE BUENA NG ISANG KUTSEROY

Dumating si Basilio sa San Diego sa panahon na inilalakad na sa mga

lansangan ang prusisyon para sa Ì
 Ì ng kapaskuhan. Naanatala
na ang kaniyang pag -uwi ng ilang oras dahil ang kutsero na nakalimot
magdala ng kaniyang
  ay inaresto ng guwardia sibil, kinulata ng ilang
ulit, 1 at dinala at pinaharap sa pinuno. 

Ang kalesa ay muli na nahinto upang paraanin ang prusisyon, ang

kutsero na hinuli at nakulata ay masambang nagdasal ng isang

 Ì 2 sa harap ng rebulto na dumarating na nakalagay sa andas na tila
isang dakilang santo. Kinakatawan ng imahe ang isang matandang lalaki na
may mahabang balbas, nasa panabi ng mga libingan, nasa sa ilalim siya ng
puno na puno ng mga pinatuyong ibon. Isang kalan na mayroong palayok,
isang dikdikan at kalikot ang tanging kasangkapan upang ipakita na ang
matanda ay nabubuhay sa labi ng isang libingan at doon ay nagluluto .3 Iyon
si Matusalem na sa pang-relihiyosong  Ì   sa Pilipinas, ang
kaniyang kasamahan at kasabayan sa Europa ay tinatawag na Noël na higit
na masayahin at matuwain. 4 Nasabi ng kutsero sa kaniyang isip na ´Sa
panahon ng mga santo,´walang guardia sibil, dahil kung mayroon ay hindi
siya mabubuhay ng ganoong katagal sa pangungulata .µ5

Pagkatapos ng matanda, dumaan ang tatlong hari na sakay ng

kabayo na nakatayo ang pangharap na paa, lalo na ang haring itim na si
Melchor na parang nais na unahan ang dalawa nitong kasama. ´Wala ngang
guardia sibil noon,µ ang nawika sa sarili ng kutsero, na may pagkainggit sa
maligayang panahon.6 ´Dahil kung meron, ang maitim na iyon na nais
unahan ang dalawang Kastila (Gaspar at Baltasar) ay nadala na sana sa
bilangguan.µ

???????????????????????????????????????? ????????????????
MGA PALIWANAG
?
Y Makikita ang lupit ni Rizal sa pagsasalaysay n mga kaganapan sa kaniyang mga mga
tauhan, na kaniyang palaging itinataon sa Ì
Ì ng kapaskuhan.

1 Kinulata ² salitang Tagalog na ang kahulugan ay pinukpok o pinalo ng puluhan ng

mahabang baril. Ang katulad halos na kasalanan ng kutsero sa ating panahon ay
nakaiwan ng lisensiya.
2 Sa dasal na
  Ì ay naandoon ang patawarin sa ´kasalanan na gaya ng
pagpapatawad sa mga ngakasala sa amin.µ
3 Isang indikasyon ni Rizal sa dapithapon ng buhay ng isang matanda.
4 Masaya ang dapithapon ng buhay ng mga taga-Europa na katulad ng kay Noel,
samantalang sa Pilipinas ay malungkot lalo na sa mga matatandang mahirap na
ipinapakita ni Rizal sa mga kagamitan ni Matusalem.
5 Napakalupit ng panunudyong ito ni Rizal. Kung meron noong guardia sibil ay hindi ito
maitatala sa pinakamahabang buhay na tao.
6 Talagang makikita na si Rizal ay binibigay sa kaniyang mambabasa ang panahong
malaya.
 c

 
?
‘ n
ki
n
 
o
n
koon
n
 iin
n
k l d
n

d l  n
Ep nol

n iip
 d
n
h i
n

Ì 

bnon-
hinin




‘ i non
ni
n
  l n
k 
 ilio
n 
´inoo
n k  l
n
po

b
n
k n n
p
n on?µ




pin li
ni
 ilio
n
 non
´k ninon
k n n
p ?µ



´S
 i!µ
n
 o
n
 h n

p lihi
n
k o





´non
h i?µ




´n
in
h i
n
h i
n

ndioµ




Si
 ilio

nii

n kibi
b lik 




lin
bnon
hinin
n
k o

S


ndion
  bkid

n n n ili
p
in
n
l  
n

n
k nil n
h i
n
n klon

n k  nik l


„
 
  
10
i n


 k k - li


p k k bih 

S
b  
d n on

n p p id
n
n

 nik l


k  

i n
p 

n
n ii n
n

l n

n

k n n
11
n
p  l 
n
h in
io


p n n i
n
 k  l
n
k d hil n n
n
p lindol


indi
 ip li n 
kn
b ki
in   
i
n


Ì

n
 n do
 in
d hil n

 lon

p k k h lo

 n do
 pio
12

???????????????????????????????????????? ????????????????

 l n
l 
o
p ki- l 
i
 ilio

in k l n
 n n
n
k l  n

p - 
n

b  n



 n
ibolio
n
p nhihin  n
n
n
 on
l 
ni n
  lino

 l n
l 

o
p ki- l 



on
k 
in
 i
i


n in
kibid d
ni
Ri l

k ni n
k b  n

n

 

k ni n


 lo

kbol

bkid

p n hon
n
nih n



 bin
ion

n i ini
nio
n

kno
n

k   h n
nil 
bkid


10
pin p l - l
n
n   likik
n
i


l
n
ipin p p nin
ni
Ri l


p l l kb 

lo
P i

n
S n
 o


11
pin p ki
ni
Ri l
n
i n
p - 
n
kinikiki
n

  -bkid

n
k l d
n

k o
n
d in
n
p n hon
n
k nil n
p l 

T nd n
n

p n hon
n

inl 
ni
Ri l
n
nobl

hlin
dk d
n
n
ik -1
n
ilo

p p ok
n
n

ik -4
n
d n on

 lik n
n
p - l
n
n   likik

K b n 
3
kol

p opik l

n
k  n p n
n
hi ik n
n
 in
iniinn n
ni
Ri l


12
 n
p l iip n

n   likik
n
n
i


nin
kibid d
n
K ipn n


i n
S no
n
15

n
p no
nil

nib
n
P inin n
n
in   
n

Kb
ni
 n do
 pio
  nk )

biinid d
din
n
bin b ni

nobl n
io



  hin
n
iklon
io
n
‘ ion l
io i l
ni


hp://
nhi
ov
ph/ind2
php?opion=oonndopdf=1id=21

‘ pkoh n
k 
i
 n do

onif io
n
k iip n
io
p n
pn h n
n

kb

ip h  
n
k l  n
n
 i
n
  n/ in
  n?



n
l  n
n
kb
n
P inin n

hini n

 l
n


hp://
flik
o/phoo/dnbo/22463224/

 c

 
?

"Kapag nakawala na ang iyong kanang paa,µ ang nabulong ng kutsero

na pinipigil ang buntong hininga, ´ Ibibigay ko samkanya ang aking mga
kabayo, maglilingkod ako sa kaniya, kahit na mamatay ako« will give my
horses, I'll get into his service and let me kill ... Ililigtas niya kami sa mga
guardia sibil.µ 13

At sinundan na may hapis ng kaniyang mga mata ang tatlong hari na

papalayo.

Ang mga batang lalaki ay sumunod na nasa dalawang hanay,

malungkot, walang katawa-tawa, na waring pinilit lamang. Ang ilan ay may
dalang sulong huwepe, kandila, at papel na parol na nakasabit sa tungkod
na kawayan, pasigaw na nagdarasal ng rosaryo sa kabila ng pananaway ng
iba. Sumusunod si San Jose na nasa hindi marangyang andas, may
mukhang malungkot at mapagkumbaba, na ang tungkod ay nagagayakan
ng bulaklak ng azucena, nasa pagitan ng dalawang guardia sibil na waring
nakadakip sa kaniya; nauunawaan na ngayon ng kutsero ang malungkot na
ekpresyon sa mukha ng santo .14 Dahilan sa pagkakita sa guardia sibil o
kawalan ng paggalang sa santo na may ganoong kaakbay, hindi man
lamang ito nagbigay ng isang dasal na  Ì .15 Sa likuran ni San
Jose ay ang mga batang babae na umiila w na ang mga buhok ay
nakatalakbong ng panyo na nakabuhol sa ilalim ng kanilang mga baba,
nagdarasal din ng rosaryo na hindi kasinglakas ng mga batang lalaki. Sa
pagitan ay ang hila-hilang kunehong   Ì , na may buntot na na
pinutol na papel na itinataas at iniilawan ng kandilang pula. Ang mga bata
ay nagtutungo sa prusisyon na kasama ang mga laruang ito upang
pasayahin ang kapanganakan ng manunubos .16 ¡
?
? 
? ?
? ?

???????????????????????????????????????? ???????????????????????????????????????? ???????????????????????????????????????? ???????????????????????????????????????? ????????????

Basahin rin ang artikulong 
  

   
ROSES & THORNS By Ale jandro R. Roces

13 Ipinapakita ni Rizal ang determinasyon ng kahandaang pagpapakabayani ng isang

karaniwang tao para sa kaniyang pinapangarap na pagdating ng kalayaan. Pinapapansin
ng nagsasaliksik na ang kaapihan at ang pangarap ng kutsero ay naganap sa ¸Ì

nang inaakalang pagsilang ng tagapagligtas.

14 Ikaw kaya ang nasa kalagayan ni San Jose na asawa ng ina ni Jesus, na nasa pagitan
ng dalawang guardia sibil, magiging masaya ka kaya

15 Sukdulan sa panglalait si Rizal sa bahaging ito ng panunudyo dahil hindi man lamang
nagbigay ang kutsero ng dasal na  Ì para kay San Jose. Ang dasal na ito ay
ibinibigay sa isang taong tiyak na mamamatay. Pagpapakita na kahit na santo ay hindi
bubuhayin ng mga guardia sibil.
?


?

?
?
 ?
?

?
?
? ?
???

??


?

?
 ?
?
?


?? 
? ?
?

?


? ? ? 
?
? ?

?



? ?

?
 ?
 ?
?
?




?
?

  ?
?!
?
? ?
?"

?"
"

?
?
 ?
?

?
?
?
?
?


?
?"
"
?

?   ?# ?

?
? ?
?"

?"
"

?
? "? ?


?

?
?
 ?$
?


?
 c

 
?
  ?  ? 
 ? ? 
?  

? ? ?   ? „ ?
   
? 

 ?
?  
?   

? ?  

.1 Sa
pagkakita ng pagkakasunog, a ng 
 ay papatayin sa pamamagitan ng
pagpalo, pag-ihip, at pag-iyak kung makita ang ganap na pagkasira.1 Ang
kutsero ay pinapanood na may lungkot na ang lahi ng hayop na ito ay
kumokonti sa bawat taon, na waring nasalot din na katulad ng mga

? 
.1 Siya si Sinong na kinulatang kutsero, ay naala -ala pa
niya ang kaniyang dalawang makikisig na kab ayo na upang makaiwas sa
salot ay pinabendisyunan ayon sa payo ng pari ay nakagastos ng sampung
piso, dahil sa ang pari at ang pamahalaan ay hindi makita ng higit na lunas
sa sakit ng mga hayop ² kahit na sa ganoon, ang kaniyang alaga ay
namatay rin.  
 ?  
 ?  ? 
? „ 
? „

 ,20 dahilan
sa pagwiwisik ng banal na tubig, pagwiwika ng Latin, at seremonya ng mga
pari, ang kabayo ay nag-ugali na ring mapagmataas, ayaw ng pasingkaw, at
dahilan sa siya ay mabuting Kristiyano ay hindi niya ma palo, sapagkat
sinabi sa kaniya ng Ì 
 na dahil ang mga ito ay benditado .21

Ang nasa hulihan ng prusisyon ay ang Birhen, suot   Ì  na

may sumbrerong ayos  Ì na may malalapad na pardilyas at
mahahabang pakpak ng ibon, upang ipak ilala ang paglalakbay sa
Jerusalem. ¡ ? 
?  
 
? 
? 

 „? ?   

?
?
„ ? ?   „ ? 
?  22 at lagyan ng mga basahan at bulak sa
???????????????????????????????????????? ???????????????????????????????????????? ???????????????????????????????????????? ???????????????????????????????????????? ????????????

?


? ?
 ?
?
?
?
?

?
?

?
?"

 ?
?
?

 ?
?

?
?


 ?
?

? ?
?
"


?
?%&?
?
 ?
?   ?
?
'
?# ?
?

?
??
? ?? ? 
?
?
?
?
?
??
?

?
  ?

?

?
?
? ?
 ? "
?




?
?

?
 ?
?
?


?
?V
  



V
?
?
(
?%


? ? 
?
?


?
?


?
 
? ? "

?
?
?


?
?




? ?


"
?

?
)

?*? 
??
 
?
)
+?*?

?
)
+
?*?
? ? ?

? ?



?
? ?
?




?
?


?
%



?

? ? 
?
?

??
?
 ?

 ?

? 
?
?


 ?
?
?
?

?



?" ?
?

?
?
,
?-
?

?
?
 ?
?

? ? ? 
?
?
?
? ?
?
? ?
? ?
?"

?
 ?
./
?%
"

?
?

?"?
?

?
 ?


?
?
 ?



? ?

?


?

"
??

?
?


 ? ?
?

 
?
?


? ?


?
?
?

?
?

"
?
?
.
?&


 ?
?  ?? ? 
?
?


? ?

?

 ?
&



?*?



?

?
? 
?
?

?0
? ?1?

"
?
?

?
  ?




?
?
+



?
? 
?
?

? ?
?
#
?


?*??
?

 ? ?
?

?
?




?
?

?0
?




?
?
 ?
?




?
?

?" ?
? ??
?

1?
2 ?

? ?
" ?- 
?*? ?

"

? ?
?+ ?- 
?
?
?
 


?
"

?0!
  ?
?
+
? ?
?
"
"

?
?-
"


?
?$
+

?
??%&1?
?
..
?%



"

? ? 
?

?

? ?
? ? ?
?

?  ?
?
 
? ?# " ?)
?
)
?
?%&?
?3?
 c

 
?
ilalim ng saya, upang walang mag-alinlangan sa kanyang kalagayan. ¡
?
 ??
?
 
?
 ? ?? 

? ?„
? 
?
 ?
? 

?

?
? 
?  
? 
? ? ? ? ?

 
??„ ??
? ?„ . Sa dakong harapan ay may ilang
kantores at sa likuran ay ilang musiko at ang mga kaukulang guwardiya
sibil.23 ? 
?  ? ?  ? „? 
? „ ?  
? 
?
„ 
?
 
  nang taong iyon ay masama ang loob, sa dahilang
kinailangan niyang gamitin ang buo niyang katalinuhan at pananalitang
pasilu-silo upang ang mga taong -bayan ay magbayad ng tatlumpu ng piso sa
bawa·t isang     Ì   at hindi dalawampu na gaya nang dating
halaga.

´‘

?   
?„,µ ang sabi. 24

 
? „? ? 
? „ 

? ? ? 
? 
? ?
 
„ ? ?  
25 sapagka·t nang makaraan ito at nang ipag-utos
ni Basilio na magpatuloy ay hindi napuna na ang ilaw ng parol ng karumata
ay namatay. Sa isang dako naman ay hindi napuna ni Basilio sapagka·t
nalilibang sa pagmamasid sa mga bahay na naiilawan, sa loob at labas ng
mga parol na papel na maiinam ang ayos at iba·t iba ang kulay, mga bituing
nalilibid ng bilog na may mahahabang pabuntot, na pag nahipan ng hangin
ay naglalagaslasan, at mga isdang ang ulo·t buntot ay gumagalaw, na may
baso ng ilaw sa loob, na pawang nakasabit sa ba lisbisan ng bahay at siyang
nagbibigay ng anyong masaya. Namamasdan ni Basilio na ang mga pag -
iilaw ay umuunti rin, na ang mga bituin ay nawawala, na nang nakaraang
taon ay kakaunti na ang mga palamuti at palawit, at nang taong ito ay lalo
pa manding kaunti kaysa nakaraan« Bahagya nang nagkaroon ng musika
sa lansangan, ang masasayang galawan sa kusinaan ay hindi na
namamalas sa lahat ng bahay at ang gayon ay sinapantaha ng binata na
alinsunod sa kasamaan ng panahon, ang asukal ay matumal, ang ani ng
palay ay nasira, nangamatay ang mahigit sa kalahati ng mga hayop, at ang
mga buwis ay tumataas, nadadagdagan nang di maalaman kung bakit at sa
anong dahilan, samantalang lalong humigit naman ang pamamaslang ng
guwardiya sibil na siyang pumapatay sa kasayahan ng mga bayan.26

Ito pa naman ang kanyang iniisip nang madinig ang isang ´alto!µ na
nag-umugong. Kasalukuyang nagdaraan sila sa harapan ng kuwartel at
napuna ng isang bantay na patay ang tanglaw ng kalesa at ang bagay na
iyon ay hindi dapat manatili . Sunud-sunod na mura ang tinanggap ng

???????????????????????????????????????? ????????????????
.4
?2 ?"

?

"  ?
?
?
?
 ?




?
?
?"
?
?
"  ?)
  ?

?

 ?!
?5
?
?6
?
?
 ?
?) ?!
?5
?6

??
 ?
?!
?5
?
?

? ?
   ??
?
 ?

? ?
?

? "?*?
?




?
?
?

 ? ?

?


?
?



?
? 
?
?

? ?

???7 

??
?

?? ?
 ?
+


?

?
?

 ?
"? ?!
?5
?
?
.8
?2 ?"
? ? 
? ?
 ?
?



??
?
?

?
 ?
?
?
  ? 
?












 

?
.9
?7?
?  ?
?


?
?
 ?"
?  ?
.
?# ?
 ? ?
?

 ?


? ?


 ??
?
+"
?

"
? ?

? ?"

?
 c

 
?
kaawa-awang kutsero na nagsabing ang kadahilanan noon ay ang
kahabaan ng prusisyon, at sa dahilang pipiitin at ilalatahala sa mga
pahayagan, sapagka·t lumabag sa ipinag -uutos, ay lumunsad sa sasakyan
ang ayaw ng basag-ulo at mahinahong ipinagpatuloy ni Basilio ang lakad,
na pasan ang kanyang takba.

Iyon ang San Diego, ang kanyang bayan, na wala man siya ni isang
kamag-anak«

Ang tanging bahay na nakita niyang masaya ay ang kay Kapitan

Basilio. Ang mga tandang at mga inahin ay nag-iiyukan, na sinasaliwan ng
mga tunog ng wari·y nagtatadtad ng karne sa sangkalan at ng sagitsit ng
mantika sa kawali. May handa sa bahay at umaabot sa lansangan ang
maminsan-minsang simoy na may halong amoy ng ginisa . 2

Sa entresuelo ay nakita ni Basilio si Sinang, na pandak ding gaya

nang kilala ng aming mambabasa, kahi·t tumaba at lalo pang bumilog,
sapol nang magkaasawa. At siya·y napamangha nang makitang kausap ni
Kapitan Basilio, ng kura at ng alperes ng guwardiya sibil ang mag-aalahas
na si Simoun,2 na may salaming bughaw sa mata at kilos malaya ring gaya
nang dati.

´Yari na, ginoong Simoun,µ ang sabi ni Kapitan Basilio, ´tutungo kami
sa Tiyani upang tingnan ang inyong mga hiyas.µ

´Ako ma·y paparoon din,µ anang alperes, ´sapagka·t kailangan ko ang

isang tanikala sa relos, nguni·t marami akong gawain« Kung iibigin sana ni
Kapitan Basilio na siya na ang mamanihala«µ

Malugod na sumang-ayon si Kapitan Basilio, at sa dahilan g ibig

niyang makasundo ang militar upang di siya magambala, kung ginagambala
ang kanyang mga tao, ay ayaw tanggapin ang halagang pinagpipilitang
dukutin ng alperes sa bulsa.

´Iyon na ang aking pamasko!µ

´Hindi ko mapapayagan, Kapitan, hindi ko mapapayagan!µµ

´Siya! Siya! Saka na tayo magtuos sa huli!µ ang sabing mapagparaya

ni Kapitan Basilio.

???????????????????????????????????????? ????????????????
.'
?# ?"

? ?
??
?
?


?

?
? ?


?
?

? ? 
?
?6
?
?

"


?%
?6

?
?%&??
?
.(
?!
?%&?
? ?

? ?6
?
?
+
?
? ?-

?6
?
?:?3? ?
 c

 
?
Ang kura man ay nangangailangan din ng „
at ipinagbilin sa
Kapitan na  „ na siya. 2

´Ang ibig ko ay iyong mabuti. Saka na tayo magtuos.µ

´Huwag kayong mag-alaala, Padre Kura,µ ang sabi niya, na ibig ding
makasundo ang nasa dako ng simbahan.

Ang isang patibay na masama ng kura ay ikagagambala niya nang

malaki at ibayo pa ang magugugol  ang hikaw na iyon ay isang sapilitang
handog. Samantala nama·y pinupuri ni Simoun ang kanyang mga
hiyas.

´‘„„
 ? 
? 

? 
µ ang sabi sa sarili ni Basilio, ´sa lahat
ng pook ay nakapangangalakal« At kung paniniwalaan natin ang ilan ay
binibili niya sa ilang ginoo, sa munting halaga, ang mga ipinagbili din
niyang hiyas upang ipang -alay« ¡
?  ? ? „ 

„? ?

„  
?
???
?
? 

? .µ

At nagpatuloy sa kanyang bahay, sa bahay ni Kapitan Tiago, na

tinatahanan ng isang katiwala. Inaantay siya upang balitaan ng katiwala
na may malaking paggalang sa kanya mula noong makita siyang
bumubusbos na waring inahing manok lamang ang iniiwaan. Ang
dalawang manggagawa ay napipiit, ang isa·y matatapon sana sa malayong
bayan«namatay ang ilang kalabaw.

´Ang dati rin, matatandang balita!µ ang may yamot na putol ni

Basilio. ´Kailan pa man ay ganyan ang pasalubong nihyo sa sakin!µ

Ang binata·y hindi ganid, nguni·t sa dahilang madalas siyang

makagalitan ni Kapitan Tiyago ay iginiaganti naman niya sa kanyang gma
napag-uutusan. Ang matanda·y nag-apuhap ng bagong balita.

´Namatay ang isa nating mananaka, ang matandang bantay sa gubat,

at hindi pumayag ang kura na malibing nang libing mahirap, sapagka·t
mayaman daw ang panginoon!µ

´At sa ano namatayµ

´Sa katandaan na!µ

´Bah, namatay sa katandaan! Kung namatay nang dahil sa isang

sakit man lamang sana!µ

Ang ibig ni Basilio ay may sakit, dahil sa kanyang hangad na

makagawa ng   .

???????????????????????????????????????? ????????????????
.,
?# ?
?




? ?
;?#?
  ?
?


"
? ?


"?
?
<

?
?


 ??
?"
?
?
?
?
?

?
?

?
?
+

? ?"

?
 c

 
?
´Wala na baga kayong maibabalita sa aking bagong bagay
Nawawalan tuloy ako ng gana sa pagkain dahil sa pagbabalita ng mga bagay
na gaya rin ng dati. May balita baga tungkol sa 

µ

Isinalaysay ng matanda ang pagkakabihag kay Kabesang Tales. Si

Basilio ay napahintong nagmumuni -muni at hindi umimik. Hindi na
nakakain.