c




?
Š
   
  Š

 
?

?
??.Y

     à ang bapor Tabo2 ay

nahihirapan na sumasalunga sa paliko-likong agos ng Pasigà

lulan nito ang malaking bilang ng mga pasahero  
.4 Siya ay isang malaking baporà halos bilogà

???????????????????????????????????????? ????????
ô    
Y ? 

??  
?? ?


à Sa ibang salin ay  
??
 
? 

? Salitang ginamit ni Virgil na sa ibang
pagpapakahulugan ay isang mabigat na gawain na patungo sa
kadakilaan o katanyagan na walang kamatayan. Isang palaisipan kung
bakit ni Rizal ang pariralang itoà ito kaya ay upang maging inspirasyon
niya upang maging determinado na tapusin ang ikalawang nobela.

Sa anotasyon ng nagsasaliksik sa 
??

 ay binigyan nito ng
pansin na ang naganap ang pagdiriwang sa (Kabanata  sa bahay ni
Kapitan Tiyago sa huling araw ng Ê  ay nilagyan ng taong 2.
Ibinibigay muli sa inyong pansin na nagsimula naman ang Kabanata
ng | ?

?sa buwan ng  . Mahalaga na malaman itoà
dahil sa magiging susi sa pagkaunawa sa isang hindi napapansin na
kronolohikang nagawa ni Rizal para sa dalawang nobela na
magkakaroon ng propetikal na kaganapan sa kasaysayan ng Pilipinas.
Tingnan sa mga susunod na kabanata ng ating pag-aaral.

2 Ang malakaking sasakyang dagat ay tinatawag sa Pilipinas na barko

at bapor. Ang barko ay pangkalahatang tawag sa malalaking sasakyang
dagat na nakapaglululan ng maraming bilang ng pasahero at magagamit
sa malayuang paglalakbay. Ang ? ay isang uri ng barko na
pinatatakbo ng makina na pinapaandaw ng singaw (. Ang Bapor
Tabo ay iwinangis ni Rizal sa mga bapor na pampasahero na naglalakbay
ng Maynila at Laguna sa kaniyang kapanahunan. Ginamit ni Rizal ang
Bapor Tabo upang gamiting isang simbolismo ng Lipunang Pilipino sa
panahon ng pananakop ng Espanya.

Mga suliranin na tinatahak ng pamahalaan sa araw-araw. Kung

makakabasa ka ng isang serye ng pahayagan sa buong dekada na nasa
sinupan ng iyong paaralan ay makikita mo ang dinadaanan ng ating
bayan sa araw-araw sa loob ng dekada. Halos paulit-ulit lamang.

4 Pinabibigay alam sa mga nag-aaral ng nobelang na sa bahaging ito ay

masisimulang mapansin ang pagkakadugtong ng | ?


 sa 
?
? 
? Maala-ala sanaà na halos nagtapos ang 
 ng 
sa
pag-uusap nina Ibarra at Elias sa bangka na dumadaan sa Ilog Pasig at
nagtapos sa paghahabulan sa Lawa ng Laguna. Sa pagkakataong ito ay
binuksan ni Rizal ang | ? 


 sa lugar na malapit kung saan
?
 c

 
?
na katulad ng tabo na pinagkuhanan ng kaniyang pangalanà
          à 
tila nagmamalaki sa kaniyang mabagal na pag-usad.6 Sa kabilang
dakoà siya ay kinagigiliwan sa lugar na iyonà maaring dahilan sa
kaniyang Tagalog na pangalanà o dahilan    
    à     
     à     !"
   à      
 "à   à subalit hindi pag-aalinlangananà
at     #     ! 
 !". 

Masasabing ang bapor na ito ay tunay na Pilipino! Kung

pagpapaumanhinan sa paggamit nitoà      "à
na ginawa sa ilalim ng pagmamasid ng mga Reverendo at
Illustrisimo!

???????????????????????????????????????? ???????????????????????????????????????? ???????????????????????????????????????? ????????

misteryosong nawala ang dalawang mahalagang tauhan ng 
? ?



 Ito ang trahedya ng isang pamahalaan ² marumi sa kabila ng kaniyang

pagnanais na maging malinis at upang magmukhang malinis ay
kailangan lamang ang paimbabaw na remedyo.
.
6 Nagmamalaki sa kaniyang mabagal na pag-usad. Kahit na naiiwan
tayo sa karera ng progreso ay nagmamalaki pa rin ang Pilipinas na
umuunlad o nakakahabol sa pagsulong ng mundo (kahit paano.

 Isang bahagi nang pasaring ni Rizal para sa pangkat ng mga tao na

gustong manatiling nasa hulihan ng progreso ang Pilipinas.

 Isang paglalarawan ni Rizal sa Pilipinas na halos isang bansa sa pang-

estadong istrakturang ² subalit hindi naman tunay na estado dahilan sa
nasa ilalim ng kolonyalismo.

 Ang Pilipinas ay isang organismong walang pakiramdam ² hindi

kumikibo at nagsasalita sa mga pang-aabuso at pagsasamantala na
ginagawa sa kaniya.

 Makikita rito na ang mga ´pagbabagoµ sa Pilipinas ay higit na

kosmetiko. Maaring mayroong mga ilang tagumpay na ´programa o
pakuloµ ngunit hindi naman ito nagtatagal at lumalabas muli ang
kalawang ng kahinaan na minsan nating tinakpan ng pansamantalang
solusyon.

Ipinakikita niya ang isang estado na pinagtutulungan na itaguyod ng

kolonyal na gobyeno at mga kaparian ng kolonyal na simbahan. Mula sa
paliwanag ni Ongocoà sa bapor na ito ng estado ang makina ang
gobyerno at ang timon/"" ay ang mga taong simbahan.
?
 c

 
?
    à  
  (na nagbubuga ng maitim na usokà 2 na
nagpapagalaw sa alon ng ilog at nagpapasipol sa hanginà sa mga
malagong kawayanan na bumabaluktot sa magkabilang pampang;
may mga pabirong nagsasabing umuusok ang bapor ng
pamahalaan
Tumitigil sa bawat sandali ang kaniyang paos na
pagpito 4 at nagbabanta na parang isang hari-harian na nag-uutos
sa pamamagitan ng sigawà kaya ang nasa loob ng ng bapor ay
hindi marinig maging ang
kaniyang isipan.  Kaniyang
pinagbabantaan ang lahat ng
kaniyang makakasalubong;
minsan ay parang nais niyang
durugin ang mga salambaw
na mga payat na kagamitan
sa pangingsidaà na parang
yumuyukong mga kalansay sa
nagdadaang higanteng pagong
na nabuhay sa panahon hindi
pa nagaganap ang pag-apaw ng tubig sa buong mundo; 6 kung
minsan ay nagtutungo sa sa mga kawayanan o kaya ay sa mga
karihan na nagagayakan ng mga gumamela at iba pang mga
bulaklakà na katulad sa mga naliligong na ang mga paa ay
nakalubog sa tubigà na ayaw pang lumublob. Š   
 "  "          

???????????????????????????????????????? ????????

2 Mula sa malayo ay napapalibutan na nang makabagong panahon ang

lipunang Pilipinoà maputi ang kulay dahil nais ipakitang ´bagoµà subalit
nagbubuga pa rin ng maitim na usok na simbolismo ng makalumang
kaisipan at mga katiwalian na hindi maitago.

Umuusok ang bapor ng pamahalaan dahil ang paninigarilyo ay isa sa

mga pangunahing bisyo ng mga opisyal at kawani ng pamahalaan.

4 Hindi 


 ang gobyerno sa kaniyang mga utos o
ipinangangalandakang mga programang panlipunan.

 Ang malakas na panakot ng isang naghahari-hariang pamahalaan ay

nagbibigay ng panganib sa mga mamamayan na magpahayag ng
kanilang mga kaisipan. Ang nakakatakot na pamahalaan ay nagtatago
ng tunay na tinig ng mga taong bayan.

6 Larawan ng salambaw na gamit sa pangingisda ay mula sa guhit ni

Fernando Amorsolo at mula sa url na:
http://galeriestephanie.blogspot.com/

?
 c

 
?
à    "    !  à
maliban sa isang biglaang pagbagok na muntik ng ikabuwal ng
mga pasaheroà ito ay dahilan sa pagkakatama sa burak na hindi
inaasahan ninuman na naroon .

Kung ang pagkakatulad sa bapor ng estado ay hindi pa

sapatà pansinin ang kaayusan ng mga pasahero. Sa ibaba ng
kubyerta ay matutunghayan ang mga mga kayumangging mukha
at mga itim na uloà na mga uring ý

à Intsikà at Mestisoà
nakaupong siksikan sa pagitan ng mga baol at kahon ng kalakal.
Samantalang sa itaas ng kubryertaà sa ilalim ng tolda na
nagsasanggalang sa kanila arawà ay nakaupo sa maginhawang
silya ang iilang pasahero na nakasuot ng kagayakang Europeoà
mga prayleà at mga kawani ng pamahalaanà na humihitit ng
tabakoà nakatanaw sa dinadaananà  na hindi alintana ang
pagsisikap ng kapitan na maiwasan ang mga balakid sa ilog.

Ang kapitan ay isang taong may magiliw na kaanyuanà may

labis na edadà isang matandang maglalayagà na noong kabataan ay
namuno sa higit na maayos na bapor sa lalong malawak na
karagatanà ngayong matanda na ay kailangang gumamit ng
malaking pag-iisipà ingatà pagbabantayà upang makaiwas sa
maliliit na panganib.2 Iyon mga balakid sa araw-araw; "

???????????????????????????????????????? ????????
 Maayos na nakapaglalakbay ang estado kung nakabase sa mga
panuntunan.
 Mga biglaang kaganapan na hindi inaasahan ng estado tulad ng mga
kalamidad o biglang kaguluhan.

 Nagawa ni Rizal sa pamamagitan ng pagtukoy ng kinaroroonan ng

mga pasahero (sa ibabaw at ilalim ng kubyerta ang istratipikasyon ng
lipunan. Higit sa lahat ang pribilehiyo at komportableng kalagayan ng
mga nasa itaas na halos napakalaking pagkakaiba sa siksikan at hirap
na kalagayan ng mga nasa ibaba.
Pansinin na pinasimulan ni Rizal ang paglalarawan mula sa itaas
na magpapakita ng kaniyang magiging trato sa paglalantad ng realidad
panlipunan mula sa drama ng mga tauhan ng nobelang ito na nagmula
sa mga naghaharing uri.

2 Ang matandang kapitan ng bapor Tabo ay ginamit bilang simbolismo

ng mga nKapitan Heneral ng Espanya sa Pilipinas. Karamihan sa kanila
ay matatanda na sa panahon ng kanilang panunungkulan bilang
punong tagapagpaganap at sa ganito ay nawawala ang bisyon at tapang
na harapin ang mga prayle upang maipaglaban ang kapakanan ng mga
Pilipino.

?
 c

 
?
    à2 ang dati ring laki ng bapor na
sumasayad sa mga kapareho ding kurbadaà22 na parang isang
matabang babae sa siksikan ng mga taoà kaya sa bawat sandalià
ang mabait na kapitan ay tumitigilà umurongà pinababagal sa
kalahati ang bilisà nagpalipat-lipat sa kaliwa at kanang panig ng
bapor ang mga marinero na may hawak na tikin upang ituon sa
lugar na itinuturo ng timon. Ang kapitan ay katulad ng isang
kawalà pagkatapos na pamunuan ang mga kawal sa isang
mapanganib na pakikidigmaà sa pagtanda ay naging tagapag-alaga
ng isang batang sumpunginà matigas ang uloà at tamad. 2

Si Donya Victorinaà ang nag-iisang babae na nakaupo sa

kalipunan ng mga Europeoà ang makapagsasabi kung ang bapor
?ay tamadà masuwayinà at kapritsoso; Si Donya Victorina ay
katulad ng marami na napaka-nerbiyosaà ay nagtutungayaw sa
mga kaskoà bangkaà balsang niyongà mga Indiyo na namamangkaà
pati na sa mga naglalaba at naliligo na kinaiinisan niya dahilan sa
pagkakatuwa at ingay! Tama naman siyaà ang  ay magiging
maayos ang lakad kung wala kahit isa mang Indiyo sa bayan at sa
mundoà hindi napupuna na ang mga tumitimon ay Indiyoà ang
mga makinista ay Indiyoà at Indiyo ang siyamnapu·t siyam sa
bawat isang daang pasaheroà at maging siya ay Indiyo rinà kung
kakaskasin ang kulapol sa kaniyang mukha at huhubarin ang
kaniyang ipinagmamalaking 
 24 Nang umagang iyon ay higit
ang pagka-irita ni Donya Victorinaà sapagkat hindi siya pinapansin
ng mga kasamaà na hindi naman kapos sa kadahilanan ²
magkakasama ba naman doon 
" à   "

???????????????????????????????????????? ????????
2 Mababaw na burak ² hayagang kabulukan na palaging naririyan sa
lahat ng panahon na humahadlang sa mabilis na pagbibiyahe ng bapor
ng estado.

22 Mapapansin na ang bapor ng estdado ay sumasayad sa mga burak at

kurbada ng daanan ² ipinapakita ni Rizal na ang kabuuan ng bapor o
sistema ay hindi na katugma o angkop sa kaniyang tinatahak na
daanan.

2
Pansinin na ang pagkilos ng Kapitan ay nasa anyo na palaging





?at hindi naka-programa.

24 Pansinin ang husay ni Rizal sa paggamit ng mga tauhan sa kaniyang

nobela. Ang ginamit niyang magsasalita sa kahinaan ng mga ý

 ay si
Donya Victorinaà ito ay upang maiiwas muna sa paggamit ng tauhan na
mga kabilang sa matataas na pinuno ng pamahalaan at simbahanà lalait
sa ating lahi.

?
 c

 
?
";2     $ "à 
à  !    .26
  "    
#% &Ì Ì
Ì 
'() #  ô
"!  # ;2  pÌ  
 "
" à  """  "  à "! 
   !   ! 
 #*""!    
        ;2 at   
#!   "  à   
  #"       Š
*;2 Isipin ba namang magkatagpo ang mga haliging saligan
ng bayanà magkasama-sama doonà at masayang nag-uusapà ay
!"! !    
 #à
 na nagpakulay ng buhokà na sapat upang
???????????????????????????????????????? ????????
2 Naiintindihan mo na ba kung bakit si Donya Victorina ang pinagsalita
ni Rizal ng mga kontra ý


. Ito ay dahilan sa pangungusap na ito
naman ay pinasimulan na ni Rizal ang kaniyang kontra prayleng
pahayag. Titiwarik ang mundoà kung lalakad ng tama sa pamumuhay
ang mga prayle. Magsisimula rito si Rizal sa kaniyang maraming
napakagagandang mga pananalita ng pang-iinsulto.

26  $ "   "   na kasama ang

kaniyang mga balak na proyekto. Larawan ng isang pamahalaan na
pakitang tao lamang ang kasipagan (o naniniwala na siya ay masipag na
kasamang natutulog ang mga magagandang programa.

2 Si Ben-Zayb ay maaring isang manunulat ng sa isang pahayagan. Sa

ganito ay kaniyang naiinpluwensiyahan ang kaisipan ng mga
naninirahan sa Maynila. Naniniwala siya na ang kaniyang isinusulat ay
mayroong malaking inpluwensiya sa opinyong pampubliko ng Maynila.

2 Ang katungkulang 


 ni Padre Irene ayon sa glosaryo ay
nakabase sa katauhan ng isang 
 ? 

 na itinago panitik na
Don E. N.
Subalit malupit ang panunudyo ni Rizal kay Padre Irene ² ang
kaniyang naibibigay na dangal sa kaparian ay higit na pang-labas
lamang at walang binanggit ukol sa talino at integridad na dapat taglayin
ng isang paring nagtataglay ng ganoong posisyong pansimbahan.

2 Sa bungad na kabanata ay unti-unti nang ipinakilala ni Rizal ang

inpluwensiyang pangpamahalaan ng pangunahing tauhan ng kaniyang
nobelan na si Simoun.

 Sa pamamagitan ng isang patawang paraan ay nailusot ni Rizal ang

kaniyang isang pangungutya sa mga Pilipino na nagtatakwil ng kaniyang
pagiging Pilipino. Ipinapakita ni Rizal sa mga Pilipina na
nagkukunwaring mga dayuhan na hindi sila papansinin ng mga
matataas na tao mula sa lahi na kaniyang ginagayahan.
?
 c

 
?
maubos ang pasensiya ng isang 6 ² pangalang ibinigay sa sarili
ni Donya Victorinaà kailanman at may makakatagpo.

Higit na naradagan ang pagkainis ng babae sa bawat sigaw

ng kapitan ng: ! 
! Sa mga mga marineroà na
nagmamadaling isaksak sa mga gilid ang kanilang mga
mahahabang tikin at pigil sa tulong ng mga hita at balikat upang
mapigil na masadsad sa dakong iyon ang bapor. Š   
      !    
   
.
2

´Subalit kapitanà bakit hindi doon pinapupunta ng mga

istupidong timunel?µ ang pagalit na tanong ng babae.

´Sapagkat napakababaw po doon aliµ ang malumanay na

sagot ng Kapitanà at marahang ikinindat ang isang mataà na
kaniyang nakaugalian na katulad ng kaniyang salita na
lumalabas ng marahang lumalabas: marahang-marahan.

´Kalahating tulin ng makinaà abaà kalahating tulin!µ ang

tutol ni Donya Victorinaà ´bakit hindi buong tulin?µ

´Sapagkat tayo ay babagtas sa mga palayang iyanà señoraà

ang walang tinag na sagot ng kapitanà inginuso ang kaniyang labi
upang ipakita ang palayan at dalawang beses na kumindat.

Si Donya Victorina ay kilala sa buong bayan sa kaniyang

kapritso at kinahuhumalingan. Palagiang dumadalo sa mga piging
panlipunanà at pinagtitiyagaan doonà lalo na tuwing kasama ang
kaniyang pamangking si Paulita Gomezà maganda at mayamang
binibi na ulila sa ama at inaà na naiwan sa pangangalaga ni Donya
Victorina. Sa pagtanda ng babaeng ito ay nagpakasal sa isang
sawing paladà na ang pangalan ay Don Tiburcio de Espadañaà at
sa mga sandaling ito ay may labinglimang taong nang kasalà ang
buhok ay peluka at ang kalahati ng kasuotan ay gayak Europea.
Sapagkat sa buong buhay niya ay hinahangadà magmula ng mag-
???????????????????????????????????????? ???????????????????????????????????????? ???????????????????????????????????????? ????????

Tinawag ni Donya Victorina ang kaniyang sarili na babaeng Jobà na

isa sa mga tauhan ng Biblia na dumaan sa matinding pagsubok sa
buhay.

2 Nailarawan dito ni Rizal ang karikatura ng pamahalaan sa Pilipinas.

Ang pagiging pagong sa larangan ng kaunlaran at ang pagiging tila
alimango sa harap ng panganib ² armado ng sipità nababalutan ng
malutong (hindi makapal na baluti at à  "
!" ".
?
 c

 
?
asawa ay nag-anyong Europeaà sa tulong ng kaniyang masagwang
kaparaananà ay marahang nagtagumpay na baguhin ang kaniyang
sarilià sa kasalukuyang kaanyuanà kahit na magtulong sina
Quatrefages at Virchowà

ay hindi magagawa kung saang lahi siya
ibibilang.

Ang kaniyang asawaà na nagtiis ng maraming taon sa lahat

ng kaniyang maibigan na katulad ng isang §Ìà
4? isang
masamang araw ang lalaki ay dinalaw ng isang sumpongà at
hinambalos siya ng tungkod. Ang nabiglang si Madam Joba sa
pagbabagong ugalià ay hindi agad nakasunod sa kaganapanà at
pagkatapos ng pagkabigla at makatakas ang kaniyang asasaà ay
saka naramdaman ang sakit at naratay ng ilang arawà sa gitna ng
napakalaking katuwaan ni Paulitaà na nawiwili sa pagtatawa at
pagbibiro sa kanyang ali. Subalit ang asawaà sindak sa nagawang
pagkakamalià na para sa kaniya ay parang isang kakila-kilabot na
pagpatay sa kabiyak ng pusoà tumakasà at hinabol ng alitang mag-
asawa (ang dalawang aso at isang loro sa bahayà ay tumakbong na
buong bilis na ipinahihintulot ng kaniyang kapilayanà sumakay sa
unang bangkang nakita sa ilogà at ang Ulises sa Pilipinasà ay
nagsimulang maglagalag sa mga bayan-bayanà sa mga lalawiganà
sa mga pulo na hinahabol at inuusig ng kaniyang Calypsoà na
nakasalaminà na nakakainis sa mga kasabay sa pagbibiyahe.
Tumanggap ng balita na ang asawa ay nagtatago sa isang bayan
sa Lagunaà kaya papunta doon upang akitin ang asawa sa tulong
ng kaniyang buhok na tininaan.

Ang kaniyang mga kapwa pasahero ay nagkaisang

magsangalang sa pakikisalamuha sa kanyaà sa pamamagitan ng
walang hintong usapan ng anumang paksa.
 Sa pagkakataong
iyonà dahilan sa liko-likong daanan ng ilog ay pinag-uusapan ang
pagtutuwid sa kanal na iyonà at tungkol sa mga gawaing ukol sa
daungan.

???????????????????????????????????????? ????????

Sina Quadrifages ay isang tanyag na 

 
 na Prances at si
Virchow pathologuist at ethnologist na Aleman. Pagsamahin pa man ang
kanilang husay sa larangan ng ethnolohiya ay hindi nila kayang
malaman kung saang tribo ng mundo ibibilang si Donya Victorina.

4 Isang lalaking asetiko sa relihiyong Islam na ang buhay ay nakagugol

sa mga pagtitiis at na nabubuhay sa pamamagitan ng limos.

 Asar ang mga kausap ni Donya Victorina at ito ay ipinakikita nila sa

pamamagitan ng hindi nila pagpayag na makasingit sa kanilang usapan.

?
 c

 
?

#%à     
6 ay
nakikipagtalo sa       ! 
.
 Kapwa nagsisigawanà ang kaanyuan ay ayon sa
sinasabià ibinubuka ang kanilang mga kamayà tumatadyak sa
sahigà nag-uusap ukol sa mga patitis at mga bakladà Ilog San
Mateoà mga Kaskoà mga Indiyoà at iba pang mga bagayà sa gitna ng
kasiyahan ng kanilang mga tagapakinigà at ang hindi maitagong
pagkainip ng isang matandang paring Pransiskanoà na labis na
napakapayat at natutuyoà at ng Dominicano na may maayos na
tindig at kababakasan ang kaniyang labi ng isang pakutyang
ngiti.


Ang payat na Pransiskano na na nakakaunawa ng ngiti ng

Dominicanoà ay nagpasiyang makilahok sa usapan upang ito ay
maputol. Hindi mapag-aalinlanganan na siya ay iginagalangà kaya
sa isang galaw ng kamay ay kaniyang naputol ang usapan ng
dalawaà nang    !   
     at     !  
  !.


´Mga siyentipikoà Ben-Zaybà alam ba ninyo kung ano ang

mga taong marurunong?µ tanong ng Pransiskanoà sa malalim na
tinigà na halos hindi kumilos sa kaniyang kinauupuan at bahagya
lamang na igalaw ang butuhan niyang kamay.

???????????????????????????????????????? ????????

6 Sa paglalarawan ni Rizal kay Ben-Zayb na Ì   Ì
 Ì Ì

Ì 
Ì ang dadagilin niya ang mga prayle sa pamamagitan ng
kaniyang kakatwang paglalarawan sa tauhang ito.

    ay isang tagong panlilibak ni Rizal sa

pamamagitan ng simbolismo. Isang taong hindi angkop sa kaniyang
tungkulin dahilan sa hindi kaya ng isipan at emosyon. Balikan ang
Kabanata 4 ng Noli Me Tangere ukol sa paglalarawan ni Rizal sa artilyero
na nakagalit ni Don Rafael.

 Katulad sa unang Kabanata ng 
ay muli na namang pinagtagpo ni

Rizal ang kinatawan ng orden Dominicano at Franciscano sa Unang
Kabanata ng kaniyang ikalawang nobela. Si Padre Sybila ang
Dominicano na presente sa dalawang Unang Kabanata at si Padre Salvi
sa pagkakataong ito (sa 
ay si Padre Damaso.

 Mapapansin na ang dahilan ng pagtatalo ay karanasan at agham.

?
 c

 
?
´Nariyan sa probinsiya ang V
? ?
4 na ginawa
ng isa naming kapatidà na hindi nataposà dahilan sa pinintasan ng
mga marurunong na tao na mahina at mapanganib dahilan sa
kanilang paniniwala sa kanilang mga sapantaha ² ngunit sa kabila
noon ay nariyan pa rin ang tulay na lumalaban sa lahat ng mga
baha at lindol.

´Iyan ngaà puñalesà ang eksaktong sasabihin koµ ang wika

ng paring mukhang artilyeroà
kasabay ng bagsak ng kaniyang
kamao sa gabay ng kaniyang
upuang kawayanà ´iyan ang
V
?  ? 
 at ang mga
marurunong; iyan nga ang
babanggitin koà Padre Salvià
 àµ

Si Ben-Zayb ay nanatiling
tahimikà bahagyang nakangitià
marahil sa paggalang o dahilan
hindi niya alam ang isasagotà
kahit na siya lamang ang tanging ulo na nag-iisip sa Pilipinas. Si
Padre Irene ay sumang-ayon sa pamamagitan ng galaw ng uloà
habang pinapahid ang kaniyang mahabang ilong. Si Padre Salvià
ang payat at nanunyong parià ay mukhang nasisiyahan sa
pagpapakumbaba ng dalawaà sa gitna ng katahimikan.

´Subalit hindi ang kahulugan nito na kayo ay wala sa

katwiranà katulad ni Padre Camorra (pangalan ng paring mukhang
artilyero; ang problema ay nasa lawa«µ

???????????????????????????????????????? ????????
4 Ang tulay na ito ay ginawa sa Majayjayà Laguna sa ilalim ng
pamamahala ng mga Pransiskanong si Padre Victoriano del Moral noong
 . patuyang tinawag na V
? ?
 dahilan sa hindi maayos
na kayarianà at ipinahayag sa opisyal na ulat na ginawa ng mga
inhenyerong Espanyol noong 2 na hindi umaayon sa siyentipikong
paraan ng konstruksiyonà ngunit sa kabila nitoà sa paglipas ng panahon
ay napatunayan na napakatibay at nagamit ng matagal. (Glosaryo
Ang larawan ay mula sa url na:
http://www.icomosphilippines.com/26/4/bridge-over-not-so-
troubled-waters.html

?
 c

 
?
´Talaga naman wala kahit isang mabuting lawa sa lupaing
itoµ ang putol ni Donya Victorinaà na labis na namumuhi at muling
humanda para salakayin ang kuta.4

Ang mga nasa bakod ay sindak na nagkatinginanà ngunit sa

pamamagitan ng katalasan ng isang heneralà ang mag-aalahas na
si Simoun ay sumagot. ´Ang remedyo ay simple lamangµ ang sabi
niya sa isang kakaibang pamamaraanà na magkahalong wikang
Ingles at Timog Amerika. ´Hindi ko nga maunawaan kung bakit
wala kahit isa man lamang nakaisip.µ

Ang lahat ay napalingonà maging ang Dominicanoà at nakinig

sa kaniyang mabuti. Ang mag-aalahas ay matangkadà malitidà
labis na kayumanggià suot-Ingles at suot ang isang salakot na
timsin. Natatangi ang kanyang mahabang buhok na puti na tiwali
sa kaniyang madalang na balbas na itimà na pagkikilalanan ng
kaniyang pagiging mestiso. Upang maiwasan ang silaw ng araw ay
palagiang gumagamit ng salamin na may asul na kulayà na ganap
na tumatakip sa kanyang mga mata at bahagi ng pisngià na
nagbibigay sa kanya ng ayos bulag o malabo ang mata. Nakatayo
sa mga paang nakabikaka na parang naninimbangà ang mga
kamay ay nakapasok sa bulsa ng kaniyang  (coat.

´Napakadali ng remedyoµ ang kaniyang ulità ´at hindi hindi

gagastos.µ

Ang pakikinig ay higit na nag-ibayo. Sa bulungan ng mga

mahahalagang tao sa Maynila na ang taong ito ay kumokontrol sa
Kapitan Heneralà at nakikini-kinita nang lahat na ang remedyo ay
maisasagawa. Maging si Don Custodio ay napalingon upang
makinig.

´Humukay ng isang tuwid na kanal mula sa pinagmumulan

hanggang sa bungad ng ilogà na magdadaan sa Maynila; sa
madaling salitaà gumawa ng isang bagong ilog lagusan at tabunan
ang matandang ilog Pasig. Makakatipid ng lupa at iikli ang
paglalakbay at mapipigilan ang pagkakaroon ng mababaw na
dako.µ 42
???????????????????????????????????????? ????????
4 Nangangahulugan na ang mga matataas na tao na kasama ni Donya
Victorina na ayaw siyang isingit sa usapan.

42 Dahilan sa malimit na si Rizal na naglalakabay pauwi sa kaniyang

lalawigan sa pamamagitan ng mga bapor na nagbibiyahe sa Maynila
patungo ng Laguna ay maaring sa mga paglalakbay na iyon ay kaniyang
naisip ang proyektong ipinasasabi niya kay Simoun.
Napakalaking proyekto ang nasa isipan ni Simoun ² ang
katunayan nga kung ito ay nagkaroon ng katuparan sa tunay na buhay
?
 c

 
?

Ang proyektong ito ay nakapamangha sa mga tagapakinigà

na nasanay sa mga paraang tapal-tapal.4

´Isang panuklang Yankeeൠsabi ni Ben-Zaybà na nais na

kalugdan siya ni Simoun. Ang mag-aalahas ay matagal na
nanirahan sa Hilagang Amerika.44

Kinonsidera ng lahat ang kalakihan ng panukalaà sa

pamamagitan ng mga galawan ng ulo. Si Don Custodioà ang liberal
na si Don Custodioà dahilan sa kaniyang malayang kalagayan at
mataas na tungkulinà ay inaakalang nararapat niyang labanan ang
isang panukala na hindi kanya nagmulaà iyon ay isang
panghihimasok.4 Umuboà hinaplos ang kaniyang balbasà at sa
matigas na boses ay parang nasa pormal na sesyon ng
pamahalaang panlunsod ay nagsabing: ´Paumanhinan ninyo ako
Ginoong Simounà kung hindi ninyo ako ka-opinyonà malaking
salapi ang gugulinà at maaring sumira tayo ng mga bayan.µ
???????????????????????????????????????? ???????????????????????????????????????? ???????????????????????????????????????? ????????
ay maaring nagkaroon ng napakalaking kapakinabangan ngayon sa mga
lalawigan ng Lagunaà Rizalà at Metro Manila. Ang isa sa maaring maging
kanal na labasan ng tubig ng Laguna de Bay tungo sa Manila Bay ay ang
bayan ng Paranaque na may pinakamakitid na lupang pagitan sa
dalawang katawang tubig.

4
Isang masakit na pasaring ni Rizal sa mga solusyon ng pamahalaan

na panandalian lamang at walang pang-matagalang epekto sa kabuuan
ng bansa.

44 Panukalang Yankee ² ang pagkakabanggit na ito ni Ben-Zayb ay

dahilan sa mga panahong iyon ay aktibo ang Estados Unidos (na higit na
kilala noon sa Pilipinas sa katawagang Norte Amerikano sa
konstruksiyon ng mga kanal. Si Rizal ay nakadaan sa Estados Unidos
noong  (sa panahon na pinasisimulan niya ang | ? 



para sa kaniyang ikalawang pagtigil sa Europa.
Ang pagkakagawa ng kanal sa unang yugto ayon sa wikipedia ay
nagbuwis ng maraming buhay na tinataya na umaabot sa 22à.
Maaring dito binunot ni Rizal ang takot ni Don Custodio.
http://en.wikipedia.org/wiki/Panama_Canal#Early_proposals

Pansinin na ang panukala ay mula sa Norte Amerikano at hindi sa

mga bansang nasa Sur Amerikano na ang malaking bahagi ay dating
mga kolonya ng Espanya. Hanapin ang magiging malupit na pagpuna ni
Rizal sa mga republika ng Timugang Amerika sa mga susunod na bahagi
ng nobelang ito.

4 Ipinakikilala ni Rizal sa katauhan ni Don Custodio ang karaniwang

kaugalian ng mga pinuno ng pamahalaan na baliwalain ang mga
mahuhusay na panukala dahilan sa ito ay hindi nagmula sa kaniya.

?
 c

 
?

´Kung ganoon ay sirain iyon!µ ang mahinahong sagot ni

Simoun.

´Papaano ang salaping ibabayad sa mga manggagawa?µ

´Huwag bayaran. Pagawain ang mga bilanggo at

presidiyaryo«µ

´Hindi iyon sasapatà Ginoong Simoun!µ

´Kung hindi sapatà ang lahat ng naninirahan sa mga bayanà

ang matatandaà ang mga binataà ang mga bata ay pagawin at ang
labinlimang araw na sapilitang paggawa ay palitan nang tatloà apat
o limang buwang paggawa para sa pamahalaan at may
karagdagang obligasyon na ang bawa·t isa ay magdala ng kanyang
pagkain at kagamitan.µ46

Ang nasisindak na si Don Custodio ay na lumingon upang

tanawin kung sa kalapit ay may isang Indiyo na nakaririnig sa
kanila. Salamat na lamang at ang nangaroroon ay pawang taga-
bukidà at ang dalawang timunel ay waring walang pinapansin
kundi ang mga liko ng ilog.4

´Nguni·t Ginoong Simoun«µ

´Maniwala kayoà Don Custodioൠang matigas na patuloy ni

Simounà ´        
 à   . Sa ganyan nagawa ang mga
piramideà ang lawang Moeris at ang Coliseo sa Roma.
Nanggagaling ang lahat sa mga lalawigan mula sa disyerto na
dala-dala ang kanilang mga sibuyas na makakain; ang mga
matatandaà mga binata at mga bata ay naghahakot ng batoà
tinatapyas nila at pinapasan sa pamamagitan ng pamalo ng
namumuno; at pagkatapos ay bumabalik sa kanilang mga
tahanan ang natitirang buhay o nangamamatay sa buhanginan ng
???????????????????????????????????????? ????????
46 Makikita ang husay ni Rizal sa paggamit ng mga pahayag ng
kaniyang mga tauhan ² ang mga mapanupil na sinabi ni Simoun sa mga
nakaraang hanay ay hinango ni Rizal mula sa katotohanang historikal
ng Pilipinas sa mga unang dantaon ng kolonyalismo sa Pilipinas.
Nagawa ni Rizal na ipahayag ang kasaysayan ng pagka-alipin ng
mga Pilipino sa ilan dantaon na ang gamit ay ang panukala ni Simoun.
  (+

4 Ang natakot ay si Don Custodio ² isang kasangguni sa batas ng

pamahalaang kolonyal ng Espanya sa Pilipinas.

?
 c

 
?
disyerto. Makaraan iyon ay darating ang ibang lalawiganà
pagkatapos ay iba namanà sunud-sunod sa paggawa sa loob ng
mga taon; ang gawain ay natatapos at ngayon ay hinahanggan
natinà naglalakbay tayoà pumupunta tayo sa Ehipto o sa Romaà
pinupuri natin ang mga Paraonà ang pamilyang Antonina«
Maniwala kayoà Don Custodio; ang mga patay ay naiiwang patay at
ang malakas lamang ang binibigyan ng katwiran ng mga
kapanahunang susunod.µ 4

´Subalit ang mga ganyang paraanà Ginoong Simounà ay

maaring maging dahilan ng pagbabangonൠang sabi ni Don
Custodio na hindi mapalagay dahil sa masamang pinupuntahan
ng usapan.4

´Pagbabangonà haà ha! Naghimagsik ang mamamayang

Ehipsiyo minsan man? Naghimagsik ba ang mga bilanggong
Hudyo laban sa madasaling si Tito?     
      "    ,µ

Malinaw na si Simoun ay mapagmalaki o walang

pakundangan.  !   $ "  !"
???????????????????????????????????????? ????????
4  ( ² muli na naman niyang pinagsalita si Simoun
para ipakita ang lupit at pagsasamantala na ginawa ng Espanya sa
maraming taon sa pamamagitan ng sapilitang paggawa ng mga Pilipino
sa pagawaing bayan ng kolonyal na pamahalaan sa Pilipinas.

4      ( ² Ang ginamit niyang tagapagtanggol at

nagpakita ng pagmamalasakit ay ang opisyal ng kolonyal na
pamahalaan.
Kung papansinin ang kalipunan ng mga sinulat ni Rizalà ang
unang anti-kolonyal at anti-simbahan na sinulat ni Rizal ay ang 6
? ?
V
à?na dito ay maaring hindi mapansin o seseryoshin ang !

 at

 na nilalaman nito dahilan sa kaniyang pinagsalita ay ang
tauhang diablo sa alegorya. Ang malaking bahagi ng pagsusuri na
ginawa ng nagsasaliksik ay ang bigyan ng

 ang huling tapos na
nobelang naisulat ni Rizal (

" sa unang kumpletong drama na natapos
ni Rizal (6
? ?V
.

  !    à    (   
 "  !+
Mula sa kuwento ng aking ama at inaà na sa panahon ng
pananakop ng mga Hapon ang usapan ng mga tao ukol sa mga
pangyayari sa bansa ay pabaligtad sa tunay na nangyayari. Katulad ng
kanilang kuwentuhan noong 44 bago ang tinatawag na liberasyon na
´Hindi na darating ang mga Amerikanoµ at ang sagot naman ng kausap
ay ´Oo ngaà wala naman silang ginagawang paghahanda para salakayin
ang mga Hapon sa Pilipinas.µ

?
 c

 
?
            !
! At gayon ang nangyarià nakalimot si Don Custodio at
sumagot: ´Ang mahirap ay hindi Ehipsiyo o Hudyo ang inyong
kakaharapin!µ

´At ang bayang ito ay hindi minsan lamang naghimagsikàµ

ang dugtong na may munting takot ng Dominicanoà ´noong
panahong pinahila sila ng malalaking kahoy upang gawing mga
bapor; kung hindi dahil sa mga pari«µ2

 -Malayo na ang mga panahong iyonൠang sagot ni Simounà

na ang tawa ay higit na matindi sa karaniwanà
´Ang mga pulong
ito ay hindi na muling maghihimagsikà gaano man ang bigat ng
buwis at gawain na ipataw sa kanila. Hindi ba pinupuri ninyoàµ
ang dugtong na hinarap ang payat na Pransiskanoà ´ang bahay at
pagamutan sa Los Bañosà kung saan naroroon ngayon ang
Kapitan Heneral.µ

Itinango ni Padre Salvi ang ulo at tuminging may

pagkakamangha sa tanong.4

???????????????????????????????????????? ????????
 Kung wala kang alam sa kasaysayanà hindi mo maiintindihan ang mga
pasikot-sikot na pamamaraan ng pang-iinsulto ni Rizal sa 
at 

.
  ? Š !"à kahit hindi nakikita sa oras na ito ay
hinahangaan kita at umaasa ako na may mahalagang bagay na
maidudulot ang iyong isipan para sa ating lipunan.
Š  à nauunawaan kita at kung ako ay malapit lang sa iyo
ng pisikalà buong awa akong magmamagandang loob na damputin ang
iyong IQ sa sahig na kinatutuntungan ng iyong paa.

2 Tinutukoy dito na paghihimagsik ay ang mga naganap sa Pilipinas

noong ika-  siglo sa kasagsagan ng pagpapagawa ng mga Galyon ng
Espanya sa sa iba·t ibang bahagi ng bansa partikular sa Cavite. Ang isa
sa pinakamalubha rito ay ang ginawang pag-aalsa nina Sumuroy sa
Samar. Isinisingit ni Padre Sybila ang kahalagahan ng mga prayle sa
aktibidad na kontra-rebelyon ng mga Pilipino.


           " 
   !
 .
Bakit Tumatawa ng matindi si Simoun?
Š à       
  à       
  ! +

4 Nagtataka si Padre Salvi sa tanong ni Simoun dahilan sa

pagkakabanggit ng paghihimagsik sa Pilipinas. Nagpapakita na si
Simounà sa kabila kabila ng pagiging ´dayuhanµ ay maraming alam ukol
sa bayang ito.
?
 c

 
?

´Hindi ba sinabi ninyo sa akin na ang dalawang bahay na

iyon ay naitayo sa tulong ng pagpilit sa mga bayang gumawa doonà
sa ilalim ng kapangyarihan ng isang ? ? Marahil ang?
V
?  ? 
? ay nayari sa gayon din paraan. At kayo ang
magsabià naghimagsik baga ang mga bayang ito?µ

´Subalit ang katotohanan ay naghimagsik na noong arawàµ

ang sabi ng Dominicanoà ´at ? ? ? ?  ?

? (sa
nangyari ay ay maaaring mahulaan ang pagka-maaaring
mangyari.

´Walaà walaà wala niyonൠang patuloy ni Simoun na

nagsimulang bumaba sa 
?upang pumanaog sa??
?
?

à6 ´ang nasabi ay nasabi na.  à " à 
!         
 +        
!  .µ

Si Simoun ay pumanaog sa munting hagdananà na hindi

pinansin ang mga tutol at sagot at inuulit-ulit ang salitang "à?
!
Namutla si Padre Sybilaà siya na vice-rector ng
unibersidadà ay noon lamang nasabihang may katunggakan; si
Don Custodio ay nagkulay berde; sa alinmang pulong na kanyang
dinaluhan ay hindi nakatagpo ng isang katunggaling kagaya
niyon. Ang gayon ay napakalabis.
???????????????????????????????????????? ???????????????????????????????????????? ???????????????????????????????????????? ????????

 Ang mababang presyo ng pagpapatayo sa pamamagitan ng maliit na

pasahod at pamimilit ay katulad din ng ikinukuwento ni Padre Damaso
sa 
??
.

6 Pansinin ang simbolismo ng pagpanaog ni Simoun mula sa ibabaw

tungo sa ilalim ng 
 na kinaroroonan ng mga taong kabilang sa
mababang uri.

 Sa kapanahunan ng mga Kastila ay ipinagmamalaki ng mga prayle na

sila ang humahadlang sa mga pagtatanggka ng mga taong bayan laban
sa paghihimagsik sa pamahalaan ² maging si Padre Salvi ay naging
kasangkapan sa pagsugpo ng himagsikan (na siya rin ang may lihim na
pakana sa 
.

 Bakit sinabihang tunggak ni Simoun si Padre Sybila na 
#?ng

UST?
   ! "  à
   !
!!    .

?
 c

 
?

´Isang mulatong Amerikano!µ ang pabulalas na ungol.

´Indiyo-Ingles!µ ang mahinang sabi ni Ben Zayb.

´Sinasabi ko sa inyong Amerikanoà bakit ko nalalaman?µ

ang payamot nma sagot ni Don Custodioà ´sinabi sa akin ng
Kapitan Heneral; siya ay isang mag-aalahas na nakilala niya sa
Havana at sa hinala ko ay nagbigay sa kanya ng katungkulanà
sapagkat pinautang siya ng salapi. Upang mabayaran ay
pinaparito at nang magawa ang gusto upang madagdagan ang
kanyang kayamanan sa pagbebenta ng mga diamanteà ano ang
malay natinà baka imitasyon? 6 At napakawalang utang na loobà
na matapos kunan ng salapi ang mga Indiyo ay ibig pang«! Pf!µ
At tinapos ang salita sa isang makahulugang galaw ng kamay.6

Walang nakapangahas na makisali sa gayong mga pag-

alimura; si Don Custodio ay mangyayaring makipagsira sa Kapitan
Heneral kung ibig niyaà ngunit ni si Ben Zaybà ni si Padre Salvià
maging ang binastos na si "     
!.62
???????????????????????????????????????? ????????
 Lumilitaw na si Simoun ay nagmula sa Cuba. Isa kayang pagbibiro ng
pagkakataon na si Rizal bago maganap ang Himagsikang Pilipino noong
6 ay magsasadya naman sa Cubaà bilang manggagamot sa hukbong
Espanyol.

6 Nagkaroon ng inpluwensiya si Simoun sa Kapitan Heneral dahilan sa

pinautang niya ang KH ng salapi na maaring magamit sa pagbili sa
posisyon. Makikita sa salaysay na ito na ang mga masalapi ay
nagkakaroon ng inpluwensiyang pampulitika sa pinuno ng bayan na
tinulungan niya para malagay sa tungkulin. Sa kaso ni Simoun ay hindi
lamang pulitika kundi higit sa lahat ay ang pangkabuhayan kapakanan
ang kaniyang natamong kapalit sa Kapitan Heneral. Walang magagawa
ang KH sa anumang maibigan ni Simoun dahil sa utang na loob.
Ano kaya ang kapalit nang pagsuporta na hihiningi ngayon ng
mga malaking negosyoà sa kanilang sinusuportahang kandidato sa
pagkapangulo?

6 Hindi na inilarawan ni Rizal ang mustra ng kamay ni Don Custodioà

subalit si Rizal ay nagkaroon ng halos katulad na karanasan. Ito ay ng i-
mustra ng mensahero ng palimbagan sa Berlin ang kamay nito na pagilit
sa leegà upang ipaalam kay Rizal ang maari niyang kahantungan dahil sa
pagsulat ng 
??
?

62 Hindi dapat magtiwala ng lihim kaninuman. Ang lihim na naibahagi

ay nagtatapos sa pagiging lihim nito. Alam ni Padre Sybilaà na walang
sikreto sa Pilipinas.

?
 c

 
?

´Ang taong iyanà dahil Amerikanoà ay nag-aakalang ang

kakaharapin natin ay ang mga pulang kulay? (mga Indiyan sa
Amerika. Pag-usapan ang mga bagay na iyan sa loob ng isang
bapor! Ipag-utosà pilitin ang taoÕ,     
    $ à  "  ô" 
  #  +    !" 
    pp à 6
nguni·t ang tanong ko
naman: ano ang alam ng isang mag-aalahasà gaano man kayaman
at kabihasaà sa pagpapagawa ng mga daong?µ

Sinabing lahat ito ni Don Custodio na pinalalaki ang bosesà

sa kaniyang katabi na si Ben-Zaybà na kasabay ng kumpayà kibit
ng balikatà pamaminsan-minsang nagtatanong sa tingin sa ibang
kausap na iginagalaw naman ang ulo nang walang ibig turan. Ang
kanonigong si Padre Irene ay napapangiting walang ibig sabihinà
na tinatakpan ng kamay sa tulong ng paghaplos sa kanyang
ilong.64

´Sinasabi ko sa inyoà Ben-Zaybൠang patuloy ni Don Custodio

na tinatampal ang bisig ng manunulatà ´ang lahat ng suliraning
???????????????????????????????????????? ????????
6

      % 
Ipinapakita ni Rizal sa pamamagitan ng pangungusap ni Don
Custodio na mayroong kumikita ng salapi sa pakikidigma ng Espanya na
ang gamit ay salapi ng mga Pilipino. ANG KATOTOHANANà ANG
PAIMBABAW NA INAALIMURA NI DON CUSTODIO SA NOBELA AY SI
SIMOUNà SUBALIT ANG POOT NI RIZAL AY LUMALAGOS SA TUNAY NA
KATAUHAN NG ARSOBISPO NG MAYNILA NA SI PEDRO PAYO.
Sa Glosaryo ay makikita ang paliwanag:
Dahilan sa hidwaan ng Espanya sa Alemanya ukol sa pag-aangkin
sa Carolinasà sa Maynila ay nagkaroon ng pan-iinlak ng salapi noong
6na umabot ng daan-daang dolya para sa pagpapagawa ng isang
barkong pandigma (crucero. Ang barkong pandigma ay ipinagawa sa
isang arsenal sa Hong Kong (na sinasabing kasosyo ng mga Dominicano
prayle sa Pilipinas. Ang barko ay hindi pinayagan ng na makadaong
dahilan sa kawalan ng katatagan. Ang Resulta; ang isang proyekto na
ginugulan ng libo-libo ay ay itinapon sa dagat.
Makikita ang pag-alimura ni Rizal sa pamamagitan ng Don
Cuistodio kay Simoun (na sa katunayan ay patungkol sa Dominicanong
arsobispo Pedro Payo ano ang alam ng isang mag-aalahasà gaano man
kayaman at kabihasaà sa pagpapagawa ng mga daong

64 Ang dahilan ng lihim sa ngiti ni Padre Irene ay sapagkat nakikita na

nila ang maari nilang maging kakampi laban kay Simounà na nakikita
nilang pangahas at walang pakundangan sa kaparian.
Pansinin na muling ginamit ni Rizal ang ilong sa paglalarawan ng
kaniyang tauhan. Sa 
ay ibinigay ni Rizal ang katangiang ito kay
Seňor Laruja (Kabanata at  ng 
??

?
 c

 
?
dito ay bunga ng hindi pagtatanong sa mga taong may malaong
paninirahan dito. Ang isang panukalang nakasulat sa maayos na
salitaà lalung-lalo na ang may malaking gugulinà ng isang guguling
may mga halagang walang putal ay nakasisilaw at tinatanggap
agad«!µIkiniskis ni Don Custodio ang kanyang mga daliring
hinlalakià hintuturo at hinlalato. 6

´ô  ൠang akala ni Ben-Zayb na

dapat niyang isagotà dahil sa pagiging mamamahayag ay dapat
makaalam ng lahat.66

´Tingnan ninyoà bago gawin ang Ê?  ? V? ay

nagharap ako ng isang panukalaà bagoà malinawà
mapapakinabanganà matipid at magagawa upang luminis ang
wawa ng dagat na tabangà at hindi tinanggap dahil sa hindi
nagbibigay nang ganito!µ6 At inulit ang pagbilog ng mga dalirià
kinibit ang balikat at ang lahat ay tiningnan na waring ang ibig
sabihin ay: ¶Nakakita na kayo ng ganyang kasawian?·

???????????????????????????????????????? ????????

6 Sa pamamagitan ni Don Custodio ay ipinakita ni Rizal ang kahinaan

ng pamahalaang kolonyal ² handang aprobahan ang malalaking
pagawaing bayan na mayroong nakalaang malaking  . Ang
paglalarawan ni Don Custodio ng bilog sa pamamagitan ng mga daliri ay
isang pagdagil ni Rizal na sa anumang mga malaking pagawaing bayanà
ang mga opisyal ng kolonyal na pamahalaan ay nagkakaroon ng
malaking kita.
Ginamit ni Rizal si Don Custodio na isang mataas na pinuno ng
kolonyal na pamahalaan upang kumpirmahin kahit sa pamamagitan ng
nobela ang malaking suhulan na nagaganap noon sa pamahalaang
kolonyal ng Espanya sa Pilipinas.

66 Sa hanay ng pananalita para kay Ben-Zayb ay ginawang mistulang

tanga ni Rizal ang peryodista. Dapat niyang kumpirmahin na may
suhulan sa pamahalaanà subalit wala siyang isinusulat ukol doon« Sa
patagong salita ay pinag-iisip tayo ni Rizalà kung talagang tanga si Ben-
Zayb o hindi niya isinusulat dahilan sa may pera siyang natatanggap sa
hindi pagsulat ukol sa bagay na iyon.

6 Hindi tinatanggap sa pamahalaan ang mga proyekto ng paglilinis ng

wawa ng ilog Pasig dahilan sa hindi magkakaroon ng kikitahin ang mga
tiwaling opisyal ng pamahalaan.
Pansinin ang sinabi ni Jagor ukol sa pagbabaw ng wawa ng ilog Pasig:

[Silting up of river mouth.] In every rain-monsoonà the Pasig

river sweeps such a quantity of sediment against the breakwater
that just its removal keepsà as it seemsà the dredging machine
stationed there entirely occupied.

?
 c

 
?

´Maari bang malaman ang inyong panukala?µ at« ¶aba!·

ang pamangha ng isa·t isa na naglapitan at tinalasan ang
pakikinig. Ang mga panukala ni Don Custodio ay pawang bantogà
na kagaya ng mga lunas ng mga palpak na manggagamot.

Muntik ng hindi sabihin ni Don Custodio ang bagayà

sapagkat nagdamdam dahil sa hindi siya kinampihan noong
dinudusta ni Simoun. ´Kapag walang panganib ay ibig ninyong
ako ay magsalitaà haà at pag mayroon ay wala kayong imikൠang
nais niyang sabihinà ngunit ang gayon ay isang pagpapakawala ng
isang mabuting pagkakataon at yayamang hindi na maisasagawa
ang panukala ay makilala man lamang at hangaan.

Matapos ang dalawa o tatlong buga ng asoà umubo at

lumura nang patagilidà ay tinanong si Ben-Zaybà na sabay ang
tampal sa hita nito.

´Nakakita na ba kayo ng pato?µ

´Tila«nakahuli kami sa lawaൠang pahangang sagot ni Ben-

Zayb.

´Hindià hindi ko tinutukoy ang patong-bukid (
?; ang

sinasabi ko ay ang mga maaamo na inaalagaan sa Pateros at sa
Pasig. At alam ninyo kung ano ang kanilang kinakain?µ

Si Ben-Zaybà ang tanging ulong nag-iisipà ay hindi

nakaaalam niyon; hindi niya napanghihimasukan ang
hanapbuhay na iyon.

´Mga susong maliliità tao kayo; mga susong maliliit!µ ang

sagot ni Padre Camorraà ´hindi kailangang maging Indiyo upang
makabatid ng bagay na iyanà sukat na ang magkaroon ng mata!µ

´Eksaktoà mga susong maliliit!µ ang ulit ni Don Custodio na

iginagalaw ang hintuturoà ´at alam ninyo kung saan kinukuha?µ

Hindi rin iyon alam ng ulong mapag-isip. 6

???????????????????????????????????????? ????????
6 Ginawang katatawanan ni Rizal si Ben-Zaybà sa una ay ipinakilala na
tanging nag-iisip sa Pilipinas ² mapapansin na sa maraming mga
paksang napag-usapan ay lumilitaw na walang anumang nalalaman.

?
 c

 
?
´Kung kayo ay nanirahan na sa lupaing ito nang kagaya ng
haba ng aking paninirahan ay mababatid ninyong nakukuha sa
wawa at doon ay marami na kahalo ng buhangin.µ

´At ano ang inyong panukala?µ

´Diyan nga ang tungo ko. Ang aking iniisip ay pipilitin ko

ang lahat ng bayang kalapit ng wawa na mag-alaga ng patoà at
makikita ninyo silaà sa kanilang sarilà ay makakapagpalalim ng
wawa sa panghuhuli ng suso«Ganyang-ganyan.µ6

Binuksan ni Don Custodio ang kanyang dalawang bisig at

malugod na tinanaw-tanaw ang pagkakagulilat ng mga nakikinig
sa kanya; walang isa mang nakaisip ng gayong kainam na
panukala.

´Papayagan ba ninyong makasulat ako ng isang artikulo?

tungkol sa bagay na iyan?µ ang tanong ni Ben-Zaybà
´  #  «µ

´Nguni·t Don Custodioൠsabi ni Donya Victorina na

nagpakendeng-kendeng at kumiling-kiling. ´Kung ang lahat ay
mag-aalaga ng pato ay dadami ang itlog na balot. Hoyà
nakakadiri! Hayaan na lang magsara ang wawa!µ

???????????????????????????????????????? ????????
6 Isang napakalaking insulto sa mga opisyal ng kolonyal na
pamahalaan² Ipinakita ni Rizal sa pamamagitan ni si Don Custodio ang
saliwang balangkas ng mga pinuno ng pamahalaan at ito ay ang
pagkakaroon nila ng mataas na tungkulin at kababaan ng kaisipan.

 Kulang na lang sabihin ni Rizal na sina Don Custodio at Ben-Zayb ay

ang dalawang pinaka-tunggak sa Pilipinas. Isang mamamahayag na
gagawa ng mga ulat ukol sa katawa-tawang panukala ni Don Custodio.
Peroà mapansin na si Don Custodio ay alam na ang prinsipyo ng
mabuting V
?$ 

.
Ang paghingi kaya ng pahintulot ni Ben-Zayb ng pahintulot kay
Don Custodio ay isang anyo ng pag-aalok na isulat ang isang bagay
kapalit ng halagang salapi?
Sa bandang huli ay hindi rin pinaligtas ni Rizal sa puna si Don
Custodio sa dahilang ang sabi ni Ben-Zayb na pagkatapos na marinig
ang kakatwang panukala ni Don Custodio ay ´napakakaunti ang nag-
iisip sa bayang ito.µ
sa
?
 c

 
?