Professional Documents
Culture Documents
DEVR-i DA‹M
MAK‹NeLeRi
Newton yasalar› bir cismin, relativistik olma- mifllerdir. Gerçi geçerlilikleri do¤rultusunda, üç (∆E=∆mc2) de kapsayacak biçimde geniflletilmifl-
yan h›zlardaki davran›fl›n› betimler. Birinci yasa; as›rdan fazlad›r uygulanmakta olmalar› sayesinde tir.
üzerindeki net kuvvet s›f›r olan bir cismin sabit o kadar çok kan›t birikmifltir ki; bugün varolan Termodinamik yasalar›, Newton yasalar›n›n
h›zla hareket etti¤ini, ikincisi; üzerinde F kuvve- teknolojik medeniyetimizin hemen tamam›n›n, bu zorunlu birer sonucu de¤ildirler. Bu nedenle olsa
ti bulunan bir cismin F=ma iliflkisine göre ivme- yasalar›n geçerlili¤i üzerine infla edilmifl oldu¤u gerek, pek seyrek olmayarak; bu yasalar›n etra-
lendi¤ini, üçüncüsüyse; iki cisimden birincisin di- söylenebilir. Fakat yine de, yeni baz› koflullar al- f›ndan dolan›larak, sunduklar› k›s›tlar›n afl›labile-
¤erine F12 kuvveti uyguluyor olmas› halinde, t›nda geçerli olmamalar› olas›l›¤› hala vard›r. Ni- ce¤i yan›lg›s›na düflüldü¤ü olur. Sürtünme kay›p-
ikincisinin de birincisine, ters yönde ve eflit bü- tekim, geçen yüzy›l›n bafllar›nda Newton yasalar›- lar› da gözard› edilince, sonuç bir ‘devr-i daim
yüklükte bir F21=-F12 kuvveti uygulad›¤›n› söy- n›n, ›fl›k h›z›na yak›n h›zlarda geçerli olmad›klar› makinesi’dir. Halbuki bilim insanlar› termodina-
ler. Bu üçüncü yasan›n, “etki eflittir tepki” flek- farkedilmifl ve Einstein’›n görelilik kuram› do¤- mik yasalar›n›; gaz, s›v› veya kat›; büyük ölçekli
linde dile getirildi¤i de olur. rultusunda de¤ifltirilerek, bu yüksek h›zlarda da makroskopik sistemlerin analizinde s›k s›k kulla-
Termodinamik yasalar›ysa, çok say›da parça- geçerli olan bugünkü hallerine getirilmeleri ge- n›rlar. Bunu yaparken; asl›nda bir yandan da ya-
c›ktan oluflan sistemlerin ‘istatiktiksel’ ortalama rekmifltir. Bu geliflmeye paralel olarak; termodi- salar›, bir bak›ma s›nava tabi tutmakta olup, bu-
davran›fllar›yla ilgilidir. ‘S›f›r›nc›’ denilen yasa, nami¤in birinci yasas›n› oluflturan enerjinin koru- nun fark›ndad›rlar. Hatta bazen kendileri, yasala-
çok basit olarak; A, B, C gibi üç cisimden, A’n›n numu ilkesi, kütlenin enerjiye eflde¤erli¤ini ra ayk›r› görünen tasar›m önerileri üretip, arala-
B, B’nin de C ile ayn› s›cakl›kta olmas› halin- r›nda tart›fl›r ve tasar›m hatas›n›n belirlenmesi s›-
de, A’n›n C ile ayn› s›cakl›kta (termo- ras›nda, gözden kaçan fizik ilkelerinin daha i-
dinamik dengede) olmas› ge- yi anlafl›lmas›n› sa¤lamaya çal›fl›rlar. Bunun
rekti¤ini, yani termodinamik d›fl›nda, geçmiflteki uygulamalar›n›n istis-
denge durumunun ‘geçiflme nas›z biçimde, deney ve gözlemlerle
özelli¤i’ne sahip oldu¤unu uyumlu sonuçlar vermifl olmas›ndan
söyler. Birinci yasa, farkl› dolay›, yasalara karfl› güven dolu
flekillerde dile getirilebil- bir gönül rahatl›¤› içerisindedirler.
mekle beraber, yal›t›lm›fl Dolay›s›yla, yasalara uymayan bir
bir sistemdeki toplam tasar›mla karfl›laflt›klar›nda, ta-
enerjinin korunumu ilke- sar›m› ellerinin tersiyle kenara i-
sine eflde¤erdir. ‹kinci tip, ayr›nt›lar›na girmeye gerek
yasaysa, yal›t›lm›fl sis- görmeksizin, reddederler.
temlerde; düzensizli¤in Bu yaz›daki amac›m›z, bu
bir ölçüsü olan entropi- türden birkaç tasar›m› ele al›p;
nin zamanla azalamayaca- neden geçersiz olduklar›n›, savu-
¤›n›, kendili¤inden yer alan nulduklar› biçimde neden çal›fla-
süreçlerde art›p di¤erlerinde mayacaklar›n› aç›klamaya çal›flmak.
ayn› kald›¤›n›, fakat mikros- Baz›lar› Newton yasalar›n›n henüz
kopik sistemlerde entropi sap- bilinmedi¤i, ya da henüz yeterince
malar›n›n olabildi¤ini belirtir. Bir iyi anlafl›lmad›¤› dönemlerdeki hatal›
de üçüncü yasa vard›r ki bu; s›cak- analizlerin ürünü olup, baz›lar› da uzmanlar
l›k mutlak s›f›ra yaklaflt›¤›nda, sis- taraf›ndan haz›rlanm›fl flafl›rt›c› örnekler niteli-
tem entropisi sabit bir de¤ere ulafl›r- ¤inde. Önce yan›lt›c› biçimleriyle sunulup, ar-
ken tüm süreçlerin dur- d›ndan hatalar› ay›k-
du¤unu, dolay›s›yla bir lanacak.
cismi mutlak s›f›ra ka- Hepsinin
dar so¤utman›n s›n›rs›z de, bulan›k
zor oldu¤unu söyler. kalm›fl baz›
‹nsan›n do¤a hakk›nda noktalar› berrak-
türetti¤i tüm di¤er yasa- l a fl t › r a n ,
lar gibi bu yasalar da; ku- e¤itici yanlar›
ramsal olarak ispat- var.
lanm›fl ‘teorem’ler
olmay›p, gözlemle-
rin ard›ndan ‘geri
bak›fl’la türetil-
cakaranl›¤›nda keflfetmifl olan Stevin’in an›s›na, bi; B noktas›na inene kadar h›zlanacak, fakat g
yukar›daki flekil mezar tafl›na kaz›nm›flt›r. art›k zamanla azalmakta oldu¤undan, B noktas›-
2. Üstteki flekilde bir ‘kütleçekimi makinesi’ na vard›¤›nda, önceki duruma göre daha az kine-
çizimi görülüyor. Burada, dönme eksenine göre tik enerji kazanm›fl olacakt›r. Sol yar›dan yukar›
kaym›fl konumdaki bir kütle, bafllang›çta, diyelim ç›karken ise, sürekli yavafllar. Fakat A noktas›na
en üst noktada bulunuyor. Bize göre hafifçe sa¤- varana kadarki kinetik enerji kayb›; g sabiti kütle
daki bir A noktas›na kayd›r›lmas› halinde, yerçeki- sa¤ yar›dayken azalm›fl bulundu¤undan ve hâlâ da
minin etkisiyle saat yönünde dönmeye bafllayacak- azalmakta oldu¤undan, B noktas›ndaki kinetik
t›r. B noktas›na kadar kuvvet hep dikey oldu¤un- enerji miktar›ndan daha azd›r. Kütle sonuç ola-
dan, bu kuvvetin her an için, kütlenin hareketi yö- rak, A noktas›n› bir miktar kinetik enerjiyle aflar.
nünde bir bilefleni vard›r ve bu bileflen kütle üze- Tam o s›rada bu kinetik enerjisi al›n›p kullan›la-
rinde, ‘kuvvet çarp› yol’ kadar pozitif ifl yapar. Do- cak olsa, kütle yine s›f›r bafllang›ç h›z›yla düflme-
lay›s›yla kütle, en alt B noktas›na inene kadar ki- ye bafllayacak ve tekrar A noktas›na döndü¤ünde,
netik enerji kazanacakt›r. Kazand›¤› kinetik ener- bir miktar kinetik enerji daha kazanm›fl olacakt›r.
Zaman›nda epeyce tart›fl›lm›fl olan bu tasar›m-
ji, ‘düfler’ken kaybetti¤i kütleçekimsel potansiyel Bu da al›nabilir ve kütle, hareketine devam eder.
daki hatay›, Newton’un ikinci yasas›n› kullanarak
enerji, yani mgh kadard›r. Kütle bu kinetik ener- Burada, kesintili olarak da olsa, s›n›rs›z enerji
göstermek mümkün. Çünkü, x rampas›ndaki küt-
jiyle bafllayarak, dairenin sol yar›s›nda da dönme- üretebilecek bir sistem var gibidir. Çünkü, kütle-
lelerin a¤›rl›¤›n›n (mgx/d) rampaya paralel olan
sine devam eder. Fakat bu yar›da, yine afla¤›ya nin hareketinin her döngüsünde bir miktar enerji
bilefleni (mgx/d)sinA, di¤er rampadakilerinki de
do¤ru olan kuvvetin hareket do¤rultusundaki bile- elde ediliyor ve hareket, g sabitinin devaml› aza-
(mgy/d)sinC’dir. Halbuki öte yandan, sinA=h/x
fleni bu sefer harekete ters yönde oldu¤undan, l›p sonsuz sürede s›f›rland›¤› varsay›m›yla, sonsu-
ve sinC=h/y oldu¤undan, bu bileflenlerin ikisi de
kütle üzerinde yap›lan ifl negatiftir. Kütle art›k ya- za kadar devam edebiliyor.
mgh/d’ye, dolay›s›yla birbirine eflit olur. Bafllan-
vafllamaktad›r ve sürtünme kay›plar›n›n olmad›¤› Burada, kütlenin daire etraf›nda turlar at›p
g›çta e¤er dura¤ansa, zincirin harekete geçmesi
varsay›l›rsa, tekrar A noktas›na geldi¤inde durur. duraca¤› ve her turun sonunda kütleden bir mik-
mümkün de¤ildir. Yok, e¤er bafllang›çta bir itkiy-
Çünkü, B noktas›na göre yüksekli¤i tekrar h kadar tar enerji al›nabilece¤i do¤ru. Analizdeki hata,
le harekete geçirilmiflse; sürtünmenin gözard›
artm›fl ve B noktas›ndayken sahip oldu¤u mgh ka- Grek düflünürü Zeno’nun ad›yla bilinen ikilemde
edilmifl olmas› nedeniyle, hareketine sabit h›zla
darl›k kinetik enerji, ayn› miktarda potansiyel oldu¤u gibi; sonsuz say›da pozitif terimden olu-
devam eder. Ancak sistemden enerji al›nmaya kal-
enerjiye dönüflmüfltür. Kütle bu sefer de saatin flan her toplam›n sonsuza gitti¤i yan›lg›s›nda ya-
k›fl›ld›¤›nda, kinetik enerjisi azal›r ve tükendi¤in-
tersi yönde dönme e¤ilimine girer ve buraya kadar t›yor. Halbuki, böyle bir toplam›n sonucu öyle ol-
de durur.
izlemifl oldu¤u patikay› tersinden izler. T›pk› bir mak zorunda de¤il. Nitekim, bu tasar›m›n kurgu-
Stevin bu problemi, Newton yasalar›n›n bilin-
sarkaç gibi, sa¤a sola sal›n›p duracak ve bu peri- suna bakarken, g’nin zamanla azalma h›z›n›n sa-
medi¤i bir dönemde irdelerken, ‘sanal ifl’ (‘virtu-
yodik hareketini, sürtünme kayb› yoklu¤unda sür- bit oldu¤unu varsayal›m. fiöyle ki; birinci turda
al work’) ilkesini keflfetmifltir. ‹lkeyi flöyle aç›kla-
dürecektir. Bafllang›çta itilerek, diyelim saat yö- g’nin, kütle A’dan B’ye inene ve B’den tekrar A’-
mak mümkün: Herhangi bir sistemi ele al›p, d›fla-
nünde bir dönme kinetik enerjisinin verilmesi ha- ya ç›kana kadarki ‘yol a¤›rl›kl› ortalama’ de¤er-
r›dan üzerine uygulanan tüm kuvvetlere ve dönme
lindeyse, kütle; düflerken daha da h›zlan›p, yükse- leri aras›ndaki fark ∆g1 olsun: ‹kinci turdaki
momentlerine bakal›m. Sonra da sistemin, olas›
lirken yavafllayacak ve tur üzerinden ortalama ki- ∆g2, üçüncü turdaki ∆g3 vb... Bu durumda, küt-
bir hareket biçimi çerçevesinde, az biraz, ‘diferan-
netik enerjisi ayn› kalmak kayd›yla, hep ayn› yön- lenin i’nci turda A’dan B’ye inerken kazand›¤›
siyel’ bir miktarda hareket etti¤ini veya döndü¤ü-
de dönüp duracakt›r. Bu tasar›m belli ki; enerjiyi kinetik enerjiyle, B’den A’ya ç›karken kaybetti¤i
nü varsayal›m. E¤er bu ‘sanal’ hareketi s›ras›nda,
koruyan, gerçek bir ‘devr-i daim makinesi’ olufltur- kinetik enerji aras›ndaki fark, m∆gih kadar ola-
sistemin üzerindeki kuvvetlerin veya dönme mo-
makta ve net enerji üretmesi olanaks›z. Fakat, ün-
mentlerinin yapt›¤› ifllerin toplam› s›f›rsa, sistem cakt›r. Dolay›s›yla, turun sonunda A noktas›na
lü ‹ngiliz fizikçisi Paul A.M. Dirac’›n 1930’lu y›llar-
bu hareketinden dolay› enerji kazanamaz. Sonuç ulaflt›¤›nda sahip oldu¤u kinetik enerji, turun
da, evrensel sabitlerin evrenin yafl›na ba¤l› olarak
olarak bu hareketi de yapmaz: Niye yaps›n ki? E- bafllang›c›ndakinden m∆gih kadar daha fazlad›r.
zamanla de¤iflebilece¤i ve bu arada kütleçekimi
¤er sanal ifl miktar› negatifse, sistemin hareket Ancak, tur sonlar›ndaki bu kinetik enerji art›flla-
sabiti g’nin azalmakta oldu¤u, hatta 10 milyar y›l
etmesi için, tam tersine, d›flar›dan üzerine ifl ya- r›, g’deki azalmalar›n toplam› g’yi bulana, yani
sonra flimdikinin yar› de¤erine sahip olaca¤› yö-
p›lmas› gerekir. Dolay›s›yla; sistemin harekete Σ(∆gi)=g olana kadar devam eder. Dolay›s›yla;
nündeki kuramsal spekülatif düflünceleri, bu tasa-
geçmesi için, sanal ifl miktar›n›n pozitif olmas› ge- sistemden al›nabilecek toplam enerji miktar›,
r›mdan net enerji üretilebilece¤ine dair ak›l jim-
rekir; ki sistem, hareketi için gerekli olan, hare- m∆gih’lerin toplam›, yani Σm(∆gi)h=mgh kadar
nastiklerine yol açt›. Gerçekten de, e¤er g sabiti
ketinin temsil etti¤i kinetik enerjiyi kazanabilsin.
zamanla azal›yorsa, bu kütle ne yapar? olur. Bu da, kütlenin bafllang›çta, B noktas›na
‹lke, döngüsel hareket tasar›mlar› için, bir periyot
Kütlenin bafllang›çta yine, en üst noktan›n he- göre sahip oldu¤u potansiyel enerjiye eflittir.
üzerinden kullan›lmak durumundad›r.
men sa¤›ndaki A noktas›nda bulundu¤unu ve t=0 ∆gi’lar› istedi¤imiz kadar küçülterek, döngü sa-
Dikkatli incelemeleriyle, statik sistemlerin ka-
an›nda, s›f›r h›zla serbest b›rak›ld›¤›n› varsayal›m. y›s›n› istedi¤imiz kadar art›rabiliriz, bu do¤ru.
rarl›l›k analizinde bugün dahi hâlâ s›kça kullan›-
Bir önceki, yani g’nin sabit oldu¤u durumdaki gi- Fakat sonuç de¤iflmez.
lan sanal ifl ilkesini ayd›nlanma ça¤› öncesinin ala-