Kata Miliǎ

Kemija I

Zagreb, akademska godina 2010./2011.

www.pripreme-pomak.hr 1PMB[OJL
Nakladnik
Pomak, Zagreb 1. Ferenščica 45
tel.: 01/24 50 904, 01/24 52 809
mtel.: +385 (91) 513 6794
www.pripreme-pomak.hr

Za nakladnika
Branko Lemac

Dizajn ovitka
minimum d.o.o.

© Pomak, Zagreb, 2009.

Intelektualno je vlasništvo, poput svakog drugog vlasništva, neotuđivo, zakonom zaštićeno i
mora se poštovati (NN 167/03). Nijedan dio ove skripte ne smije se preslikavati ni umnažati na
bilo koji način, bez pismenog dopuštenja nakladnika. Skripta služi isključivo za internu
uporabu na tečajevima koji se, u okviru Priprema Pomak, održavaju kao pripreme za
polaganje ispita iz kemije na Državnoj maturi.
 TVARI

Tvari su materijali od kojih je izgrađen svijet koji nas okružuje, a prepoznaju se po njihovim
znakovitim svojstvima. Izvori tvari su zemlja, voda, zrak i biljke.
klorofil
Reakcija fotosinteze: 6CO 2 + 12H 2 O ⎯⎯⎯⎯⎯→
sunčevo svjetlo
C6 H12 O6 + 6O 2 + 6H 2 O

Podjela tvari:
1) smjese - homogene
- heterogene
2) čiste tvari - spojevi – različiti atomi
- elementi – istovrsni atomi
- metali
- nemetali

Rasprostranjenost elemenata:
- u Zemljinoj kori: O 2 – 46.6 %, Si – 27.7 %, Al – 8.1 %, Fe – 5 %, Ca – 3.6 %
- na planetu Zemlja: Fe – 34 %, O 2 – 29.5 %, Si – 15.2 %, Mg – 12.7 %, Ni – 2 %
- u svemiru: H 2 – 60.4 %, He – 36.6%

Prijelaz agregatnih stanja:

H > 0 endoterman proces = troši se toplina

sublimacija
taljenje isparav.
s l g
kristal. kond.
desublimacija ili ukapljivanje
H < 0 egzoterman proces = oslobađa se
toplina

Metode razdvajanja tvari:

- filtracija, destilacija, ekstrakcija, kromatografija, sublimacija, dekantacija.
sublimacija: I (s) ⎯⎯ ∆ → I (g) - promjena agregatnog stanja!!!
2 2

∆ → NH (g) + HCl(g) - promjena kemijske veze, nastaju novi spojevi!!!

NH 4 Cl(s) ⎯⎯ 3
ionski spoj molekulski spojevi

Struktura tvari određuje se difrakcijom rendgenskih zraka (rendgenska kristalografija) ili x-

zraka.

Atomi i molekule
Građu atoma otkrio je E. Rutherford (1871-1937). Otkrio je α, β, γ čestice.

α - čestice – pozitivno nabijene čestice, jezgra helija 42 He2+ .

Emisijom α čestica atomski broj Z smanji se za 2, a maseni broj A za 4.
238
92 U − 42 He 2 + → 234
88Th − torij

β - čestice su negativno nabijene čestice odnosno elektroni e − .

Emisijom β čestica nastaju izobari tj. čestice različitog atomskog broja, a istog masenog broja.
β čestice nastaju raspadom neutrona, n0 prema jednadžbi:

1 Pripreme za razredbene ispite

 (e− ) (e− )
+
n → β +p
0
, primjer 146 C − β → 147 N - izobari
234 − 234
90Th −e → 91 Pa (protaktnij) − izobari

Emisijom e− uvijek se povećava Z za 1, a masa A ostaje ista, znači uvijek nastaju izobari.

γ - čestice su elektromagnetski valovi, neutralne čestice ne ioniziraju, ali posjeduju znatno veću
prodornost.

SUBATOMSKE ČESTICE: p + , e− , n 0
NUKLEONI: p + , n 0
ELEMENTARNI NABOJ: e = 1.602 ⋅ 10−19 C [ kulon ]
Toliki je pozitivni naboj na p + i toliki negativni naboj na e− .
Promjer jezgre 10−14 m ⎫⎪ d (atom) 10−10 m
−10
⎬ = −14 = 104
Promjer atoma (elektronski omotač) 10 m ⎪⎭ d ( jezgra) 10 m
Promjer jezgre je 10 000 puta manji od promjera atoma. Svaki atom je definiran atomskim
brojem Z i masenim brojem A.
A
ZX Z = N (p + ) = N (e − )
A = N (n 0 ) + N (p + )
27
13 Al Z = N (p + ) = N (e) = 13
N (n 0 ) = A − Z = 27 − 13 = 14
Ukupan broj nukleona je 27 tj A.
Ukupan broj elementarnih čestica je A + Z = 27 + 13 = 40

MASA ATOMA – smještena u jezgri: 99.95 % mase atoma, masa e − je zanemariva prema
masi nukleona. Masa atoma određuje se pomoću MASENOG SPEKTOGRAFA, danas se zove
SPEKTOMETAR MASA.

Značajke elementarnih čestica

Elementarna Znak čestice Masa čestice Relativna masa Naboj čestice Nabojni broj
čestica (apsolutna) m/ mu Q/C Q
Z=
e
proton p+ 1, 673 ⋅ 10−27 kg 1 +1, 602 ⋅ 10−19 +1
elektron e− 9,109 ⋅ 10−31 kg 1 −1, 602 ⋅ 10−19 –1
0 ili
1836
neutron n0 1, 675 ⋅ 10−27 kg 1 0 0

Z) Izračunaj količinu elektriciteta što ga ima sulfidni ion S2 − .

Z=2
Q = Z ⋅ e = 2 ⋅ ( −1, 602 ⋅ 10−19 C ) = −3, 204 ⋅ 10−19 C

ZAPAMTI (VAŽNO)
e− vanjske valentne ljuske - odreduju kemijska
OMOTAC svojstva elemenata
e − unutarnjih ljusaka

e– vanjske valentne ljuske – određuju kemijska

ATOM protoni - N(p + ) - odreduje vrstu atoma
JEZGRA
neutroni - N(n 0 ) - odreduje izotope elemenata

OMOTAČ svojstva elemenata

e– unutarnjih ljusaka
ATOM
protoni – N(p+) – određuje vrstu atoma
JEZGRA
neutroni – N(n0) – određuje izotope atoma

2 Pripreme za razredbene ispite

Atomi su električki neutralni.

Veličina atoma
- najmanji atom vodik: d (H) = 74,6 pm, 1 pm = 10−12 m = 10−10 cm
- najveći atom cezij: d(Cs) ~ 300 pm
ma 1
masa atoma - ma : ma = Ar ⋅ mu , Ar = , mu = ma 12C
mu 12
mu = 1,6605 ⋅ 10−27 kg =1,6605 ⋅ 10−24 g
mf
masa molekule - m f : m f = M r ⋅ mu , M r =
mu
NUKLIDI – atomi određenog sastava jezgre. Mogu biti IZOTOPI i IZOBARI.
Izotopi (često se zovu nuklidi)
Izotopi su atomi istog elementa koji imaju jednak broj p + (Z), a različiti broj n 0 (A).
Primjer su izotopi vodika – polinuklidni element.
- obični vodik, procij 11 H - stabilan, jedini atom koji nema neutron
- nalazi se u H 2 O , ima ga ~ 99 %
- teški vodik, deuterij 21 H ili 21 D - stabilan, nalazi se u teškoj vodi D 2 O
- superteški vodik, tricij - 31 H (ili 31T ) – nestabilan, tj radioaktivan, zato se sintetizira iz
deuterija: 21 H + 21 H → 31 H + 11 H
Polinuklidni elementi – imaju više izotopa
Mononuklidni elementi - imaju jedan izotop (samo dvadesetak elemenata) Na, Al, F, P, Be
Radioaktivni elementi, npr tricij, znači da mu se jezgra spontano raspada.
Izotopi imaju - isto: N (p + ), N (e − ) , atomski broj i kemijska svojstva.
- različito: N (n 0 ) , maseni broj i različita fizikalna svojstva.
Vodik gradi iste spojeve ali različita su fizikalna svojstva tih spojeva, npr H 2 O i D 2 O .

Izobari
Izobari su atomi koji imaju isti maseni broj A, a različiti atomski broj Z.
Primjer 124 124 124
50 Sn 52Te 54 Xe - izobari
Izobari imaju različita fizikalna i kemijska svojstva.

Z) Kako se zovu atomi a) 39 K i 40

K , b) 40 Ca i 40
K
39 40
a) 19 K i 19 K - izotopi
40 40
b) 19 K i 20 Ca - izobari

Z) Silicij ima 3 izotopa. Podaci su u tablici.

A r izotopa Maseni udio izotopa / %
27,977 92,23 = 0,9223
28,976 4,67 = 0,0467
29,974 3,10 = 0,0310
Izračunaj prosječnu A r silicija.
A r (Si) = W1 A r1 + W2 A r 2 + W3 A r 3
A r (Si) = 0,9223 ⋅ 27,977 + 0,0467 ⋅ 28.976 + 0,0310 ⋅ 29,974
A r (Si) = 28.09

Z) Klor ima 2 stabilna izotopa 35 Cl i 37

Cl . Izračunaj maseni udio izotopa klora, ako je
A r (Cl) = 35, 45 (prosječni PSE).

3 Pripreme za razredbene ispite

 W1 + W2 = 1 ili X 1 + X 2 = 1 ili X 1 % + X 2 % = 100%
W1 = 1 − W2 brojevni udio
W1 + W2 = 1
Ar (Cl ) = W1 Ar1 + W2 Ar 2
35, 45 = (1 − W2 ) Ar1 + W2 Ar 2
35, 45 = 35 − 35 W2 + 37W2
2W2 = 0, 45
W2 = 0, 225 = 22, 5 %
W1 = 1 − 0, 225 = 0, 775 = 77, 5%

ELEKTRONSKI OMOTAČ ATOMA

Vjerojatnost nalaženja e− oko jezgre prikazuje se u tzv. elektronskim oblakom koji nije
svugdje jednake gustoće.

Bohrov model atoma:

Elektroni u elektronskom omotaču nemaju jednak sadržaj energije.
Raspoređeni su u sedam ljusaka ili energetskih razina
- oznake: n = 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 ili K, L, M, N, O, P, Q

E raste prema vanjskoj ljusci

− −
jezgra e e pobudeno stanje (10−8 s )

osnovno ili
stacionarno stanje

U stacionarnom stanju atom ne apsorbira niti ne emitira energiju.

Najmanja količina energije koju e − apsorbira je kvant energije ili kvant zračenja.
c
E = h ⋅ν = h ⋅ E – energija zračenja
λ
h = Planckova konst. = 6, 62 ⋅ 10−34 J ⋅ s
ν = frekvencija
c = brzina svjetlosti
λ = valna duljina
−
Kad se e vraća iz pobuđenog u stacionarno stanje emitira energiju točno određene valne
duljine linijskog spektra. Linijski spektar (bojenje plamena) znakovit je za svaku tvar jer mu je
izvor u atomima. Kod linijskog spektra vide se pojedinačno jasno obojane crte.
Kontinuirani spektar je spektar duginih boja, takav spektar daju sve užarene čvrste tvari, on
nije znakovit za pojedinu tvar (linijski spektar)
Linijski spektar je kvalitativna metoda dokazivanja elemenata: npr – Na – žut, Ca – crven, Cs –
plav, Ba – zelen …

podljuske: s p d f
orbitale: s p d f ili grafički
Orbitale u istoj podljusci nemaju isti sadržaj E. Maksimalan broj e− u jednoj orbitali je 2 ↑↓ ,
suprotnog ili antiparalelnog spina (vrtnja)
- apsorpcija i emisija energije zbiva se samo pri prijelazu e − s jedne energetske ravnine na
drugu.
Broj orbitala: s – jedna
p – tri p x , p y , p z

4 Pripreme za razredbene ispite

 d – pet
f – sedam

P) Koliko u jednoj p, d, f orbitali može biti e − ?

U jednoj p, d, f orbitali može biti 2 e− antiparalelnog spina.

Građa ljusaka i redosljed popunjavanja orbitala – pravilo dijagonale

n=1 s

n=2 s p

n=3 s p d

n=4 s p d f

n=5 s p d f

n=6 s p d

n=7 s p

Maksimalan broj e− u jednoj ljusci je 2n 2 , n = broj ljusaka. To vrijedi do n = 4.

n = 1 ⇒ 2 n 2 = 2 e−
n = 2 ⇒ 2 ⋅ 22 = 8 e −
n = 3 ⇒ 2 ⋅ 32 = 18 e −
n = 4 ⇒ 2 ⋅ 42 = 32 e −
n = 5 ⇒ 2 ⋅ 52 = 50 e− − ne mogu se e − rasporediti!!!
Elektronska konfiguracija – raspored e− po ljuskama i orbitalama.

Z) Na oba načina prikaži e.k. a) H, b) He, c) N, d) O, e) Fe, f) Fe 2 + g) Fe3+ h) Cu

e) Cl−

s s
1H n = 1 ↑ 1s1 2 He n = 1 ↑↓
a) b)

⇒ Stabilnije stanje je ako je s – orbitala popunjena, takav element ima veću Ei (energiju
ionizacije)
Ei (He) > Ei (H)
s p
−
c) 7 N n = 2 ↑↓ ↑ ↑ ↑ -Hundovo pravilo – maks. broj nesparenih e u p, d, f orbitali
n = 1 ↑↓ 1s 2 2 s 2 2 p3 [ He ]

d) ↑↓ ↑↓ ↑ ↑
8O
1s 2 2 s 2 2 p 4 [ He]
n = 1 ↑↓

⇒ Stabilnije stanje je ako je u p orbitali 3e− nesparen, takav element ima veću Ei od
elemenata čije p – orbitale imaju 4 e− .
E i (N) > E i (O)

5 Pripreme za razredbene ispite

e) 26 Fe s p d
n = 4 ↑↓ 1s 2 2 s 2 2 p6 3s 2 3 p 6 4 s 2 3d 6 [ Ar ]

n = 3 ↑↓ ↑↓↑↓↑↓ ↑↓ ↑ ↑ ↑ ↑
n = 2 ↑↓ ↑↓↑↓↑↓
n = 1 ↑↓

f) 26 Fe
2+
1s 2 2 s 2 2 p6 3s 2 3 p6 3d 6 [ Ar ]⎫
⎪
⎪
⎬ Pazi! Prvo se prazni 4s, a iza toga 3d.
⎪
g) 26 Fe
3+
1s 2 s 2 p 3s 3 p 3d [ Ar ] ⎪⎭
2 2 6 2 6 5

Stabilnije stanje Fe3+ nego Fe 2+ (manji broj e − )

h) 1s 2 2 s 2 2 p6 3s 2 3 p6 4 s1 3d10 − stabilnije stanje

29 Cu

1s 2 2 s 2 2 p6 3s 2 3 p6 4 s 2 3d 9 − nestabilnije stanje
Od pravila dijagonale odstupaju i Cr, Ag, Au koji imaju u s orbitali jedan elektron!
i) 17 Cl
−
1s 2 2 s 2 2 p6 3s 2 3 p6 [ Ar ]
Cl− i Ar su izoelektronske čestice tj. čestice koje imaju isti broj e− [18 e − ].

Z) Koje od sljedećih čestica su izoelektronske s Na + : K, Mg 2+ , Al3+ , F− , O 2− , Br − , Ag ?

Izoelektronske s Na + : Mg 2 + , Al3+ , F− , O 2− .

Z) Koliko nesparenih e− u d – orbitali ima a) Fe b) Ti c) Ni d) Mn

a) Fe – 4 nesparena e −
b) Ti – 2 nesparena e−
c) Ni – 2 nesparena e −
d) Mn – 5 nesparenih e−

−
Z) Elektronska konfiguracija kloridnog iona 17 Cl je:
2 2 6 2 5
a) 1s 2 s 2 p 3s 3 p
b) 1s 2 2 s 2 2 p6 3s 2 3 p5

Z) Koliki je broj e − u jednoj p – orbitali: a) 8 b) 4 c) 2 d) 6

PERIODNI SUSTAV ELEMENATA (PSE)

Elementi u suvremenom PSE poredani su prema porastu atomskog broja Z (protonski broj).
- 18 grupa – elementi iste grupe slična kemijska svojstva – periodički se ponavljaju
- 7 perioda – elementi iste periode imaju isti broj ljusaka

Periodičnost fizikalnih svojstava:

d – promjer atoma [pm]
Ei – energija ionizacije [ K J mol −1 ]
Ea – afinitet prema e − [ K J mol −1 ]

Elektronegativnost je realan broj (jedinica elektronegativnosti jednaka je jedan).

6 Pripreme za razredbene ispite

a) Promjer atoma

G
PADA raste privlačna sila
P
R
A
S
T
E
pada privlačna sila

b) Energija ionizacije – energija koju valja dovesti atomu ili pozitivno nabijenom ionu u
plinovitom stanju za udaljavanje e − . Proces je uvijek endoterman, ∆H > 0.

G
RASTE He
P
P Mg(g) - e - Mg+(g) ... IE
A
1s 2
Mg+(g) - e-
}
i II > I
Mg2+(g) ... IIEi Ei Ei
D
A Najveca Ei!

Cs Najmanja Ei !

s p s p
Be N
}Ei (Be) > Ei (B) }Ei (N) > Ei (O)
B O

Ei su veće za atome sa sparenim s-elektronima ili s tri nesparena p-elektrona u valentnoj

ljusci, jer su takve konfiguracije energetski povoljnije (manje Ei).

c) Elektronski afinitet – definiran je prirastom energije (oslobodi se) u procesu u kojem se

slobodnom atomu ili pozitivnom ionu dovede e− u plinovitom stanju. Proces je
egzoterman ∆H < 0.
G
RASTE
P F
P Cl Klor ima najveći afinitet zbog toga što u odnosu
A na fluor ima veći promjer, rjeđi elektronski oblak
D i lakše primi e– do okteta!
A

Z) Pomoću jednadžbi prikaži nastajanje oksidnog iona O 2− .

Prema Hessovom zakonu
I O (g) + e − → O − (g) ∆H = −141 K J mol −1 ⎫⎪ ukupna entalpija jednaka je
⎬+ zbroju svih entalpija po
II O − (g) + e − → O 2− (g) ∆H = +844 K J mol −1 ⎪⎭
koracima.
O (g) + 2 e − → O 2 − (g) ∆H = +703 K J mol −1
Z) Na temelju promjene entalpije zaključi koji atom ima najveći afinitet prema e − .
a) F(g) + e − → F− (g) , ∆H = −333 K J mol −1
b) Cl(g) + e− → Cl− (g) , ∆H = −348 K J mol −1 ⇒ Najveći afinitet jer je oslobođeno
najviše energije (najveća |∆H|)
c) Br(g) + e − → Br − (g) , ∆H = −324 K J mol −1
d) I(g) + e − → I − (g) , ∆H = −2 K J mol −1

7 Pripreme za razredbene ispite

d) Elektronegativnost – mjera za silu (sposbnost) kojom atom privlači e − od atoma s kojim
se kemijski spaja.
G
RASTE
P F 4,0 najelektronegativniji element
P
A
D
A

Cs 0,7 najelektropozitivniji element

⇒ metali – imaju malu Ei , Ea i elektronegativnost.

⇒ nemetali – imaju veliku: Ei , Ea i elektronegativnost.
⇒ metali – reducensi – najači reducens litij.
⇒ nemetali – oksidansi – najjači oksidans F2 .
F2 > O 2 > Cl2 > N 2 > Br2 > S - šest najelektronegativnijih elemenata – jaki oksidansi.

Z) Kako se mijenja polumjer atoma

a) Na, P, Cl
b) O, F, N

Z) Koji će atom jače privlačiti zajednički elektronski par?

a) Si i O b) C iH c) As i Cl d) Cl i Sn

Z) Svrstaj sljedeće veze od najkraće do najdulje:

Cl – Cu, Br – Br, F – Cl, Cl – O, H - F

VEZE IZMEĐU ATOMA I MOLEKULA

Vrste kemijske veze: kovalentna, ionska, metalna

⇒ Kemijske veze nastaju kao posljedica elektrostatskog privlačenja – elektrostatske su
prirode - privlačenje
+ i
Kovalentna veza
nemetal + nemetal → molekule (molekulski kristali).
Kovalentna veza nastaje između nemetala. Oktet se postiže stvaranjem zajedničkih
elektronskih parova. Produkti su molekule (molekulski kristali).

Jednostruka kovalentna veza

Lewisovi simboli H + H H H, H H, H 2

Najčvršća jednostruka kovalentna veza jer je najkraća, 74 pm, a to je u molekuli H 2 .

Cijepanje kemijske veze uvijek je endoterman proces.

Dvostruka kovalentna veza

nepodjeljeni elektronski
O O parovi
2 elektronska para (podjeljena)

O O - rezonantna struktura molekule kisika – bolje prikazuje paramagnetična

svojstva kisika. Molekula kisika je paramagnetična jer ima nesparene e − .

8 Pripreme za razredbene ispite

Paramagnetične tvari – mogu postati magnetične u magnetskom polju.
Dijamagnetične tvari se ne mogu namagnetizirati.
Feromagnetične tvari – trajni magneti – Fe, Co, Ni.

Trostruka kovalentna veza

N N
zajednicki elektronski parovi
Valencija atoma se određuje prema broju zajedničkih elektronskih parova.

Z) Prikaži strukture molekula pomoću Lewisovih simbola: Cl2 , C2 H 6 , C2 H 4 , C2 H 2 , CO 2 ,

CS2 , CH 4 , H 2 O , NH 3 , HCl, NHC, N 2 O 4 .
H H H H
Cl Cl C C H C C H O C O
H C C H
H H H H

H
S C S H C H H O H N H H Cl H C N
H H H
O O
N N
O O
Z) U kojoj molekuli je kovalentna veza najčvršća?

a) H 2 b) CH 4 c) HCl d) NaCl e) N2 [ N N ]

USMJERENOST KOVALENTNE VEZE

Kovalentna veza strogo je usmjerena u prostoru. Ostale veze nisu usmjerene.

CH 4 NH 3
H H2 O
N
O
C H H H
H H
H H H
Oblik: tetraedar Oblik: krnja piramida Oblik: svinut (V - oblik)
Valentni kut: 109,5° Valentni kut: ~ 107,3° Valentni kut: 104,5°
(1080)

Valentni kut ovisi o: broju atoma u molekuli, broju podjeljenih i nepodjeljenih elektronskih
parova, veličini centralnog atoma. Nepodjeljeni elektronski parovi se jače odbijaju od
zajedničkih elektronskih parova.
ODSTUPANJE OD PRAVILA OKTETA

BeCl 2 Cl Be Cl molekula! Oktet nema Be.

Oblik – linearan, α = 180°.

⇒ BeCl 2 je molekula a ne ionski spoj jer je Be dosta elektronegativan i ima relativno veliku
Ei .

9 Pripreme za razredbene ispite

 BCl3
Planarna molekula – svi atomi leže u istoj ravnini – nije
Cl polarna.
= 120° Oblik - trokut
B
Cl Cl
1.4
 
1.6 3.0
AlCl3
AlCl3 − molekula!
Cl
= 120°
Al AlF3 − ionski spoj − razlika u elektronegativnosti 2.4
Cl Cl 1.6 4.0 odnosno veća od 1.8
 

2.4

ionski spoj > 1,8 (ili 1,9) > kovalentni spoj

Ionski spojevi imaju razliku u elektronegativnosti veću od 1.8.

SnCl2
Sn SnCl2 - plin – molekula
Cl Cl oblik molekule - V

α = 120°

PCl5
⇒ Pet el. parova oko centrlnog atoma razmješta se u prostoru tako da
Cl
Cl čine trigonsku bipiramidu.
α1 = 120°
P Cl
α 2 = 90°
Cl
Cl Oblik – trigonska piramida
SF4 - oblik trigonske bipiramide – pamti!

PCl3
P Krnja piramida (kao NH3 )
α = 107°
ClCl
Cl
Fosfor ima d – orbitale, zato može stvoriti više od 4 zajednička el. para.

SF6
Fα
2
α1 = α 2 = 90°
F F
Oblik – oktaedar
S ⇒ Šest el. parova oko centralnog atoma (c.a.) tvori oktaedar.
F α1 F
F
Sumpor kao i fosfor može storiti više od 4 zajednička el. para jer ima d – orbitale.

Samo elementi koji imaju d – orbitale mogu stvoriti više od 4 zajednička el. para.

O
NO 2 ⇒ N - odstupanje od okteta
O
Polarnost molekula – nastaje kao posljedica razlike u elektronegativnosti atoma koji se
međusobno spajaju i strukture (oblika) molekule. Mjera polarnosti molekule je njen dipolni
moment µ koji se definira izrazom µ = q l gdje je l razmak između dva točkasta električna
naboja +q i –q. Jedinica za dipolni moment je C m. Kod nepolarnih molekula je dipolni
moment jednak nuli jer je razmak između naboja jednak nuli tj. težište pozitivnog i

10 Pripreme za razredbene ispite

negativnog naboja se nalazi u istoj točki. Naprimjer, molekula vodika H2 ( H H ) je nepolarna
jer je građena od atoma jednake elektronegativnosti (el. par je točno na sredini između
protona!). Navedimo još nekoliko primjera nepolarnih molekula:
O O nepolarna

O C O nepolarna jer je simetricna!

S C S nepolarna - simetricna (linearna).

H ⎫
⎪
H C H nepolarna - simetricna ⎪
⎪
H ⎪
⎪ Svi ugljikovodici su
⎬ nepolarni spojevi!
H C C H nepolarna - simetricna ⎪
⎪
H H ⎪
C C nepolarna - simetricna ⎪
H H ⎪
⎭
N2 H4
H H
N N hidrazin nepolarna - simetricna
H H
U drugu ruku molekula HCl (crtež) je polarna! Očito, ona je građena od atoma
različite elektronegativnosti. Zajednički elektronski par pomaknut je δ+ δ−
(bliže) prema elektronegativnijem atomu - nije na sredini! H Cl

DIPOLNI MOMENT: µ > 0 – veći od nule kod dipola

O
+
O ozon je dipol
2δ −
O
O DIPOL (najpolarnije otapalo)
H δ+ Hδ+
δ− ⎫
3δ- CH3 − O dipol ⎪
N ⎪
H ⎪
H H + DIPOL δ+ ⎪ svi alkoholi
δ+ H + δ ⎬ su dipoli
δ δ− ⎪
CH3 − CH2 − O dipol ⎪
H ⎪
δ+ ⎪
⎭

⇒ Nepolarne su sve molekule građene od atoma iste elektronegativnosti ili ako su simetrične
H 2 , O 2 , N 2 , Cl2 , Br2 , I 2 , C 2 H 6 , C 2 H 4 , C2 H 2 , CO 2 , CS2 .
Dipoli su sve molekule građene od atoma različite elektronegativnosti: H 2 O > HF > NH3 -
(najpolarnija voda), svi alkoholi su dipoli zbog -OH skupine.

VODIKOVA VEZA (most)

Vodikova veza je veza koja nastaje između atoma vodika i jednog jako elektronegativnog
atoma druge molekule (F, O, N, Cl).
Vodikova veza je elektrostatske prirode (slaba privlačna sila).
Molekule koje imaju vodikovu vezu imaju POVIŠENO VRELIŠTE. Vodikove veze mogu
povezivati (asocirati) iste ili različite molekule.

11 Pripreme za razredbene ispite

Z) Vodikovim vezama prikaži asocijaciju: a) 2 molekule vode b) 2 molekule amonijaka
c) molekule vode i etanola i označi vodikove veze.

a) b) duljina v.v.
O
H
δ+ H Hδ+ O
H N H
H H + N H
duljina v. v. δ+ H + δ H
δ

a) i b) – vodikove veze između molekula

c)
duljina v.v.
−
δ
CH3 − CH2 − O H
H + O
δ H

⇒ U ledu su sve molekule povezane vodikovim vezama. Pri zagrijavanju treba savladati
vodikove veze. Zbog vodikovih veza voda ima visoko vrelište i javlja se ANOMALIJA
VODE. Također s POVEĆANJEM TLAKA SNIZUJE SE TALIŠTE JER PUCAJU
vodikove veze.

KOVALENTNI I VAN DER WAALSOV POLUMJER

kovalentni
promjer van der Waalsov polumjer
Kovalentna veza je jača što je duljina
manja, a energija veze veća
A
A
van der
kovalentni Waalsov
polumjer promjer

Van der Waalsov polumjer je često znatno dulji od kovalentnog polumjera,

Privlačne sile između molekula su međumolekulske ili van der Waalsove.

ZA POLARNE MOLEKULE, TRAJNE DIPOLE ( H 2 O , NH3 , alkohol) govorimo o van der
Waalsovim silama. Londonove sile su van der Waalsove sile koje se javljaju između
trenutačnih i induciranih dipola tj. između molekula koje su nepolarne, npr F2 , CL 2 , Br2 , I 2 ,
H 2 , CO 2 , O 2 itd.

Van der Waalsove i Londonove sile su elektrostatske prirode.

⇒ Poredak jakosti:
kovalentna veza > vodikova veza > van der Waalsova sila
jakost vodikove veze je svega 5 – 10% kovalentne veze

12 Pripreme za razredbene ispite

 Jakost privlačne sile između čestica
ion - ion

- Na + , Cl -
+
ion - dipol
+
+ - + Na + , H 2 O, Na + (aq) ili [Na(H 2 O)6 ]

dipol - dipol
+ - + - CH 3 OH i H 2 O, H 2 O, NH 3
vodikova veza
dipol - inducirani dipol

+ - + - H 2 O i CO 2 O=C=O
inducirani - inducirani
dipol dipol
+ - + - CO 2 i CO 2

⇒ Privlačne sile određuju agregatno stanje tvari, a isto tako i brzinu kemijske reakcije,
vrelište i talište tvari. Sve privlačne sile između čestica su ELEKTROSTATSKE
PRIRODE.
t/°C t/°C
200
H 2O
100 160
AsH 3 SbH 3 120
HF
19.5 H 2 Te 80
0
-33 NH 3 H 2S H 2Se 40
HCl HBr HI 0
-100 PH 3
SnH 4 -40
GeH 4 -80
CH 4 SiH 4
-120
-200 -160
2 3 4 5 perioda
-200
Vrelište raznih spojeva vodika (na apscisi je
perioda ili Mr) -240
Više vrijednosti vrelišta fluorovodika, vode i -273
1 2 3 4 5 perioda
amonijaka od ostalih hidrida iste grupe ili M r
upućuju na to da između njihovih molekula Grafički prikaz ovisnosti vrelišta
djeluju vodikove veze. Kad ne bi bilo plemenitih plinova i halogenih elemenata o
vodikovih veza, voda bi, na primjer, pri relativnoj atomskoj odnosno molekulskoj
standardnim uvjetima bila plin (vidi crtkanu masi.
liniju), pa oceani, rijeke i jezera ne bi
postojali, a kiša ne bi padala. Vrelišta halogenih elemenanta i plemenitih plinova
Element tv/°C Element tv/°C
F2 (g) -187,0 He(g) -268,9
Cl 2 (g) -34,6 Ne(g) -246,0
Br (g) 58,78 A(g) -185,2
2
I 2 (g) 183,0 Kr(g) 152,3
Xe(g) 108,1

Razmisli i odgovori:
Z-1) Dva nesparena e − u d – podljusci ima atom s atomskim brojem:
a) 29 b) 12 c) 21 d) 28 e) 14

13 Pripreme za razredbene ispite

Z-2) Izoelektronske čestice s K + su: He, Cl− , Mg 2+ , Al3+ , O 2− , S

Z-3) Elementi prve skupine PSE:

a) grade amfoterne spojeve
b) njihovi atomi imaju relativno malu Ei
c) njihovi atomi imaju relativno veliku Ei
d) njihovi atomi imaju veliki afinitet prema Ei

Z-4) Najvišu prvu Ei ima:

a) 1s1 b) 1s 2 c) 1s 2 2 s1 d) 1s 2 2 s 2 2 p1

Z-5) Pravilo okreta za centralni (središnji) atom nije zadovoljen u:

a) NH3 b) CO 2 c) BF3 d) H 2 S d) CH3 − OH e) SiO 2

Z-6) Koji od navedenih iona ima najmanji radijus?

a) Al3+ , b) Mg 2+ , c) Na +

Z-7) Koja molekula nema dipolno svojstvo: H 2 O , CO 2 , SO 2 , CH3 OH

Z-8) Isključivo nepolarne molekule pokazuje niz:

a) HCl, H 2 , CO 2 b) CO 2 , NO, BeF2 c) CO 2 , N 2 , CCl 4 d) CCl4 , BeF2 , HCl

Z-9) Poredaj sljedeće spojeve po jakosti vodikove veze: SbH3 , PH3 , AsH3

Z-10) Najveće vrelište ima: a) HI b) H 2 O c) HBr d) HF e) HCl

Z-11) U kojoj od navedenih molekula nema dvostruke kovalentne veze?

a) SO 2 b) CO 2 c) C2 H 4 d) CHCl3 e) C2 H 2 Cl2

Z-12) Linearna molekula nije:

a) CO 2 b) BeF2 c) C2 H 2 d) H 2 S

Z-13) Vodikova veza:

a) je kovalentna veza između vodika i halogenih elemenata
b) spaja molekule metala
c) spaja molekule metanola
d) je kovalentna veza u molekuli vodika.

Z-14) Vodikova veza može nastati između molekula

a) CH 4 i CH 4 b) H 2 i H 2 c) H 2 O i NH3 d) H 2 O i CH3 OH

Z-15) U kojem je od navedenih parova najmanja razlika u veličini radijusa:

a) Li + i Cl− b) Li + i Br − c) Li i Br d) Li i Cl

Z-16) Usporedi vrelište:

a) halogenih elemenata
b) plemenitih plinovi
c) hidrida (spojevi s vodikom) 14, 15, 16 i 17 grupe PSE. (svaku grupu posebno a ne
međusobno). Napiši formule navedenih hidrida i imenuj ih.

Z-17) Prikaži strukturu: fosfina PH 3 , arsina AsH 3 , stibina SbH 3 , bizmutina BiH3 i
amonijaka NH3 .

14 Pripreme za razredbene ispite

Z-18) Prikaži strukturu: metana CH 4 , silana SiH 4 , germana GeH 4 , stanana SnH 4 , i plumban
PbH 4 .

Z-19) Prikaži asocijaciju 5 molekula HF.

F F F
H H H H
F H
140° F

Z-20) Poredaj ione F− , Br − , Cl− , I − prema porastu njihovih redukcijskih svojstava.

[ F− < Cl− < Br − < I − ]

Z-21) Točna tvrdnja je

a) kisik je elektronegativniji od sumpora
b) SO 2 je ionski spoj
c) molekule CO 2 su polarne
d) ugljik je elektronegativniji od klora
e) u kemijskoj reakciji gustoća el. oblaka ostaje nepromjenjena

Z-22) Koji od navedenih spojeva je nemoguć: OF2 , SF6 , FO 2 , S6 F , SCl2, SCl6?

Z-23) U kojem paru čestice imaju najsličnija kemijska svojstva:

a) K + i Na + b) Na i Mg c) 16 O i 17 O

Z-24) Koji od nizova pokazuje jačanje oksidativnih sposobnosti halogenih elemenata:

a) F > Cl > Br > I b) I > Br > Cl > F c) F > Br > Cl > I d) I > Cl > Br > F

Z-25) Koja od sljedećih vrsta sadrži 27 p + i 24 e− : a) Al b) Co3− c) Cr 3+ d) Co3+

Z-26) Skup elemenata koji su najskloniji stvaranju kationa s jediničnim nabojem su:
a) alkalozemni (zemnoalkalijski) metali
b) elementi d – bloka
c) alkalijski metali
d) halogeni

Z-27) Ako u pojedinoj grupi PSE raste atomski broj tada

a) raste atomski radijus
b) raste Ei
c) raste elektronegativnost
d) smanjuje se ionski radijus

Z-28) Vodikova veza postoji među molekulama: a) etanola b) benzena c) etil-acetata

e) n-pentanona

Z-29) Četiri atoma klora piše se ovako:

a) 4Cl2 b) 4Cl c) Cl4 − d) 2Cl2

Z-30) Građu trostrane piramide ima: a) BeCl2 b) BF3 c) H 3 O + d) H 2 O

H O+ - točan odgovor je c.
3
+
O
H H
H

15 Pripreme za razredbene ispite

 1 18

H 0, 037
H − 0, 0208 He 0,050
H+
2 13 14 15 16 17

Li 0,152 Be 0,111 B 0,080 C 0,077 N 0,074 O 0,074 F 0,071 Ne 0,065

Li +
0, 068 Be 2+
0,035 C 4−
0,260 N3+ 0,171 O2− 0,140 F− 0,136

Na 0,186 Mg 0,160 Al 0,143 Si 0,118 P 0,110 S 0,103 Cl 0,099 Ar 0,095

Na +
0, 097 Mg 2+
0, 066 Al3+ 0,051 P3− 0,212 S2 − 0,184 −
Cl 0,181

K 0, 227 Ca 0,197 Ga 0,122 Ge 0,123 As 0,125 Se 0,116 Br 0,114 Kr 0,110

K + 0,133 Ca 2 + 0,099 Ga3+ 0,062 Se2 − 0,191 Br − 0,196

Rb 0, 248 Sr 0, 215 In 0,163 Sn 0,141 Sb 0,145 Te 0,143 I 0,133 Xe 0,130

Rb + 0,147 Sr 2 + 0,112 In 3+ 0,081 Sn 2 + 0,093 Sb3+ 0,076 Te2 − 0,218 I − 0, 220

Tl 0,170
Cs 0, 265 Ba 0, 217 Tl+ 0,147 Pb 0,175 Bi 0,155 Po 0,118 Rn 0,145
Cs + 0,167 Ba 2 + 0,134 Tl3+ 0,095 Pb2 + 0,120 Bi3+ 0,096

d - prijelazni elementi
Fr Ra
Fr + 0,180 Ra 2 + 0,134

3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

V 0,131 Cr 0,125 Mn 0,137 Fe 0,124 Co 0,125 Cu 0,128

Sc 0,161 Ti 0,145 V2 + 0,088 Cr 2+
0,083 Mn 2+
0,080 Fe 2+
0,074 Co 2+
0,072 Ni 0,125 Cu + 0,096 Zn 0,133
Sc3+ 0,081 Ti2 + 0,080 V3+ 0,074 Cr 3+
0,063 Mn 3+
0,066 Fe 3+
0,064 Co 3+
0,063 Ni 2+
0,069 Cu 2+
0,072 Zn 2+ 0,074

Mo 0,136 Tc 0,135 Ru 0,133

Y 0,178 Zr 0,159 Nb 0,143 Rh 0,135 Pd 0,138 Ag 0,145 Cd 0,149
3+ 3+ 2+ +
Y 0,092 Rh 0,068 Pd 0,080 Ag 0,126 Cd 2+ 0,097

Au 0,144
La 0,187 Hf 0,156 Ta 0,143 W 0,137 Re 0,137 Os 0,137 Ir 0,136 Pt 0,139 Au + 0,137 Hg 0,150
La 3+
0,114 Pt 2 + 0,080 Au 3+ 0,085 Hg 2 + 0,110

f - unutrašnji prijelazni elementi

Ac 0,188
Ac3+ 0,118

16 Pripreme za razredbene ispite

IONSKA VEZA

Metal + nemetal → ionski spoj (ionski kristal)

formulska jedinka

metal otpušta elektrone – reducens (najjači Li)

nemetal prima elektrone – oksidans (najjači F2 )

Nastajanje ionske veze uvijek egzoterman proces.

-e
+ nabojni broj iona
K + Cl ® K + [ Cl ] = valencija
[ Ar ] [ Ar ]
kation anion

K + , Cl− i Ar su IZOELEKTRONSKE čestice – isti broj elektrona.

KATION UVIJEK MANJI od NEUTRALNOG ATOMA.
ANION UVIJEK VEĆI od NEUTRALNOG ATOMA.

Z) Usporedi veličinu (promjer) K + , Cl− , Ar .

Ar < K + < Cl− - sve čestice imaju tri ljuske
⇒ Ako je broj ljusaka isti najmanji je neutralni atom, zatim kation a najveći je anion (vidi
tablicu str. 16.).

Z) U kojem spoju se nalazi: a) samo ionska b) ionska i kovalentna c) samo kovalentna veza?
BeCl2 , Li 2 O, NaCl, AlCl3 , K 2 CO3 , NH 4 Cl, CO 2 , CH 3 COONa, CaCl 2 , KCl,
CH3 COONH 4 .
+
a) NaCl, CaCl2 , KCl, Li 2 O ⎡ ⎤
H
b) NH 4 Cl, CH3 COONa, CH3 COONH 4 ⎢ ⎥
⎢ N ⎥
c) CO 2 , BeCl2 , AlCl3 ⎢ ⎥ Cl
⎢ H H H ⎥
⎣ ⎦

P) Između kojih skupina najlakše dolazi do stvaranja kemijske veze? [alkalijskih i halogenih
elemenata]

Z) Napiši elektronsku konfiguraciju Cu + , Mn 2+ , Mn 3+ .

Z) Ionskom vezom povezani su svi atomi u spojevima

a) natrijev oksid
b) natrijev hidroksid
c) olovni (IV) klorid
d) silicijev tetrajodid
e) olovni (II) klorid
f) germanijev (IV) klorid

⇒ Za razliku od kovalentne veze pri kojoj je gustoća elektronskog oblaka između vezanih
atoma velika, u ionskoj vezi gustoća elektronskog oblaka između nastalih iona je mala.

17 Pripreme za razredbene ispite

 METALNA VEZA

Veza između metala je metalna veza.

Vezivanjem atoma metala atomi se ioniziraju te nastaju pozitivni ioni i delokalizirani elektroni
koji čine elektronski oblak. Delokalizirani elektroni provode električnu struju i toplinu.
Elektroni i ioni se privlače i tako se drži kristal zajedno.
Ionizacijom nastaju elektroni koji zauzimaju valentnu vrpcu, a vodljiva je vrpca prazna. Kod
metala su te dvije vrpce blizu, gotovo da se dodiruju, zato metali uvijek provode struju bez
obzira na agregatno stanje. Metali su vodiči prvog reda.

VODLJIVA VODLJIVA VODLJIVA

VRPCA VRPCA VRPCA

VALENTNA ∆E = energetska
VRPCA barijera ∆E
VALENTNA
VRPCA
VALENTNA
METALI
POLUVODICI VRPCA
[Si, Ge]
IZOLATORI
- dijamant
- staklo
- guma
- plastika

Energetska barijera ∆E kod izolatora je velika pa elektron nemože proći iz valentne u vodljivu
vrpcu.t/°C t/°C može proći iz valentne u vodljivu vrpcu.
Kod poluvodiča ∆E nije velika pa elektron Dijagram taljenja amfoterne
tvari (staklo)
Poluvodiči n – tipa nastaju tako da se Si (silicij) donira sa elementima 15 grupe PSE. Struju
prenose
talište elektroni (n = negativan).
t = konst završetak
Poluvodiči p tipa nastaju taljenja
pocetak tako da se
t/s Si donira sa elementiam 13 grupet/PSE.
s Struju prenose
taljenja
pozitivne šupljine (p = pozitivan).

KRISTALI

Kristal je pravilno geometrijsko tijelo, pravilne unutarnje građe, omeđeno ravnim međusobno
okomito i koso položenim plohama.
Kristalna struktura može se odrediti pomoću dijagrama taljenja koji izgleda ovako:

t/°C t/°C
Dijagram taljenja amfoterne
tvari (staklo)

talište
t = konst završetak
pocetak taljenja
taljenja t/s t/s

t = konst jer se sva toplina troši na razaranje kristalne rešetke.

Amfoterne tvari = tvari koje nemaju pravilnu unutarnju građu.

18 Pripreme za razredbene ispite

Čistoća tvari također se može pratiti pomoću dijagrama taljenja

t/°C
A
t = konst.

kraj
pocetak taljenja
taljenja
t/s

Krivulja taljenja: A – čista tvar

B – onečišćena tvar i smjesa

KRISTALNI SUSTAVI: kubični, tetragonski trigonski heksagonski, rompski, monoklinski,

triklinski.
ELEMENTI SIMETRIJE: ravnina simetrije, os simetrije , centar simetrije.
KRISTALOGRAFSKE OSI: a, b, c. Svi kristalni sustavi imaju 3 osi, a heksagonski 4 - a, b, c,
d.
ELEMENTARNA ĆELIJA KRISTALNE REŠETKE – najmanji dio s kojim se slaganjem u tri
smjera u prostoru može izgraditi čitav kristal.

Kubični sustav ima 3 tipa elementarnih ćelija:

1
a) jednostavna: N(A) = 8 = 1 atom
8
1
b) volumno centrirana (prostorno): N(A) = 8 + 1 = 2 atoma
8
1 1
c) plošno centrirana: N(A): N(A) = 8 + 6 = 4 atoma
8 2
1 1
Heksagonski sustav ima: N(A) = 12 + 2 + 3 = 6 atoma
6 2

VRSTE KRISTALA I NJIHOVA FIZIKALNA SVOJSTVA

Fizikalna svojstva ovise o načinu slaganja atoma, molekula ili iona u kristalu.
Međutim svojstva tvari ne ovise samo o vrsti elementarne ćelije već ovise i o prirodi kemijske
veze kao i o silama koje se javljaju unutar kristala. Kristali se dijele na: ionske, molekulske,
atomske te kristale metala.

IONSKI KRISTALI

- građevni elementi – ioni koji kristaliziraju u gustim slagalinama.

Primjer: NaCl – plošno centrirana elementarna ćelija. Svaki Na + okružen sa 6 Cl− i obrnuto.
Koordinacijski broj (K. B.) NaCl je 6.
CsCl – koordinacijski broj je 8. Volumno centrirana ćelija (veći atom Cs – veći koordinacijski
broj).
SVOJSTVA IONSKIH KRISTALA
- kalavost – pri udaru se lome u smjeru određene ravne plohe
- vodljivost – ne provode struju u čvrstom stanju, kao taline i vodene otopine su elektroliti
(vodiči drugog reda)
- čvrstoća, tvrdoća, talište – vrlo visoke zbog jakih privlačnih sila

19 Pripreme za razredbene ispite

Privlačna sila između iona ovisi o: veličini naboja iona (upravno proporcionalno) i razmaku
između iona (obrnuto proporcionalno). Sila se određuje prema Coulombovom zakonu [Kulon].
F – privlačna sila
(+Q)(−Q)
F =k k – konstanta
r2 ±Q - naboj iona
r – razmak između iona

Z) Usporedi talište: a) NaCl i KCl b) MgO i BaO

+1 −1 +1 −1
a) tt (Na Cl) > tt ( K Cl) Talište NaCl je veće jer je umnožak naboja iona isti a razmak
2g 3g 3g 2g
između iona u NaCl manji.
+2 −2 +2 −2
b) tt ( MgO ) > tt ( BaO ) Talište veće u MgO isto kao i kod primjera a).

Z) Usporedi talište: a) CaCl2 i MgCl2 b) NaF i MgO c) Al2 O3 i MgO d) BeCl2 iCaCl2 .

Z) Ioni okruženi molekulama vode zovu se ……………… ioni, a proces ………………. .

Ako otapalo nije voda proces se naziva ………………, a takvi ioni zovu se ………………
Nadopuni.

ATOMSKI KRISTALI

- gradivi elementi – atomi

- dijamant, grafit, (fuleren C60 alotropska modifikacija). Alotropija – pojava da se ista tvar
javlja u više strukturnih oblika.
Veze između atoma – KOVALENTNA

Dijamant – svojstva:
- tvrd – najtvrđi mineral
- proziran
- krt
- ne provodi el. struju – nema slobodnih elektrona
- provodi toplinu (najbolji vodič topline)
Oblik tetraedar - visoko talište i vrelište.

Grafit – svojstva:
- mekan
- metalnog sjaja
- vodič topline i električne struje (ima slobodne elektrone)
- visoko talište
- sublimira t > 3600°C
Oblik – stvara šesterokute – slojevi povezani slabim van der Waalsovim silama
e− e−
C e− e− C C =120°C
e− C C α e− e− C
C C C

Slojevi grafita povezani su slabim van der Waalsovim silama, zato se vrlo lako troši pri pisanju
grafitnom olovkom.

Fuleren – vrlo sličan dijamantu, vrlo tvrd

Postaje supravodljiv (vodič bez otpora) ako mu se doda malo K, Rb ili Cs.
Z) Elementarna ćelija dijamanta sadrži koliko atoma: a) 4, b) 6, c) 8
Rješenje: N(C) = 8 (1/8) + 6 (1/2) + 4 = 8.

20 Pripreme za razredbene ispite

Z) Entalpija stvaranja dijamanata je 2 kJ mol, a entalpija stvaranja grafita je 0 kJ mol −1 . Koji
od dvije alotropske modifikacije je stabilniji? Odgovor: Stabilnija alotropska modifikacija je
grafit jer ima manji sadržaj energije.

Z) Usporedi entropiju (mjeru za nered) dijamanta i grafita.

Entropija grafita je veća jer ima delokalizirane elektrone.

Čađa – amforni oblik ugljika – nema pravilnu unutarnju građu.

MOLEKULSKI KRISTALI

Molekulski kristali su:

- molekule: Cl2 , H 2 , HCl 2 , H 2 O, S8 , P4 , I 2 (s) - sublimira, CO2(s) suhi led + plemeniti
plinovi (He, Ne, Ar, Kr, Xe).

Svojstva – mekani, netopljivi ili slabo topljivi u vodi, a slabo topljivi u organskim otapalima,
ne provode el. struju – nemaju slobodnih iona i elektrona. Nisko talište i vrelište zbog slabih
privlačnih sila između molekula zbog čega neke tvari npr. I 2 , S8 , CO2(s) - sublimiraju.

Privlačna sila ovisi o:

1) veličini i masi molekule – proporcionalno
2) udaljenosti između čestica – obrnuto proporcionalno, tj. van der Waalsova sila je jača što
su čestice bliže.
3) polarnosti molekule odnosno o mogućnosti deformacije elektronskog oblaka kod
induciranih dipola.

⇒ Važno kod određivanja tališta molekulskih kristala uzeti u obzir točke 1, 2 i 3.

Z) Usporedi tv (temperatura vrelišta) dušika N 2 i ugljičnog monoksida CO.

M r =28 M r =28
tv (N 2 ) < tv (CO)
1. M r (N 2 ) = M r (CO)
2. veličina – gotovo da nema razlike (vrlo mala)
δ+
3. polarnost: N 2 - nepolarna, CO δ − dipol
Zaključak: veća tv je kod CO.

Z) Svrstaj po porastu vrelišta:

a) Ar, He, Ne, Xe,
tv raste
b) I 2 , Cl2 , Br2 , F2
⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯ →
a) He, Ne, Ar, Xe → b) F2 , Cl2 , Br2 , I 2
⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯  
N N
g l s
tv − raste

Na str. 3 vidi grafove: ovisnost vrelišta o M r - molekulski kristali.

Z) Pomoću jednadžbe prikaži sublimaciju: a) I 2 b) CO 2

a) I 2 (s) → I 2 (g) ⎫⎪
−78 C0 ⎬ moguć reverzibilan proces!
b) CO 2 (s) ⎯⎯⎯ → CO 2 (g) ⎪⎭
CO 2 (g) → kristalizira u plošno centriranoj ćeliji kao NaCl
Između molekula I 2 , kao i molekula CO 2 - koje su inducirani dipoli djeluju slabe
Londonove sile, koje se ubrajaju u van der Waalsove sile.
Z) Koje čestice nastaju sublimacijom I 2 , a koje sublimacijom NH 4 Cl ?

21 Pripreme za razredbene ispite

KRISTALI METALA

- građevni elementi su njihovi atomi odnosno ioni i izdvojeni elektroni.

Sila što drži kristalnu rešetku privlačenje je iona i delokaliziranih elektrona.
Kristaliziraju:
- heksagonski sustav: Be, Mg, Zn
- kubični sustav – ćelije: jednostavna, plošno centrirana i volumno (prostorno) centrirana
Plošno centrirane kristaliziraju: Ca, Ni, Pt, Cu, Ag, Au.
Volumno centrirane kristaliziraju – alkalijski metali.

Udaljenost između središta najbližih iona:

a 2
a) Plošno centrirana kocka: d = , a = duljina brida
2
a 3
b) Volumno centrirana kocka: d =
2

Z) Kristalna struktura Li je volumno centrirana kocka. Duljina brida je 351 pm. Izračunaj
udaljenost između središta najbližih atoma.
a 3 351 3
d= = = 303.62 pm
2 2

Z) Srebro klistalizira u plošno centriranoj kocki. Duljina brida je 409 pm. Izračuanj udaljenost
između najbližih atoma.

Z) Alotropske modifikacije
a) su posljedica određene kristalne strukture
b) proizlaze iz svojstva kemijskih elemenata
c) ovise o izotropnom sastavu elementarnih tvari

Svojstva metalnih kristala: metalnog su sjaja, netopljivi u otapalima, topljivi samo u tekućim
metalima, metalna veza, pretežno visoko talište i vrelište, dobri vodiči struje i topline, mogu se
kovati, legirati.

Z) Najteži metal je: a) željezo b) olovo c) osmij (Os)

Z) Tvrđi metal je a) natrij b) magnezij

Magnezij je tvrđi jer u kemijskoj vezi sudjeluju 2 valentna elektrona.

POLIMORFIJA

Polimorfija je pojava (vrsta alotropije) u kojoj se ista tvar pojavljuje u više kristalnih oblika pri
promjeni vanjskog p i t. Fizikalna svojstva – različita.
Polimorfija se odnosi na SPOJEVE.
Alotropija se odnosi na ELEMENTARNE TVARI.
Polimorfija se može očitovati:
1) Kristalnoj strukturi – npr. CaCO3 - kalcit (čist i proziran, zove se dvolomac) – trigonski s.
- aragonit – rompski sustav
2) Polimorfija se može temeljiti i na promjeni kemijske veze. Npr.
t =13°C → Sn
Sn ⎯⎯⎯⎯
metalna siva modifikacija - kovalentna veza
modifikacija
Na niskim t taj prijelaz je brži, ta se pojava zove KOSITRENA KUGA.
3) Polimorfija se može očitovati kroz promjenu boje.

22 Pripreme za razredbene ispite

 0
127 C
⎯⎯⎯
HgI2 ←⎯⎯ ⎯→ HgI 2
crven žut
(tetragonski) (rompski)

SiO 2 - molekula, kovalentna veza javlja se u prirodi u 3 polimorfna oblika, čija stabilnost ovisi
o tlaku i temperaturi i koji prelaze lako jedan u drugi.
Kremen, kvarc R tridimit R kristobalit

Z) Razvrstaj sljedeće kristale na: a) ionske b) atomske c) metalne d) molekulske

CO 2 (s) , Na, SiO 2 , dijamant, He, H 2 , NaCl, KNO3 , AlH 3 , S8 , HCl(g), Hg, Mg, CaO,
BeCl2 , BeH 2 , AlCl3 .

P) Metamorfna stijena je: a) granit b) dolomit ( CaCO3 × MgCO 3 ) c) lapor d) mramor

e) sadra
Metamorfna stijena je mramor. Granit je eruptivna stijena.

Z) Navedi agregatno stanje halogenih elemenata kod sobne temperature.

Z) Ako se pomješaju led i NaCl dolazi do sniženja temperature. Toplina se troši na:
a) disocijaciju vode b) hidrolizu soli c) oksidaciju kloridnih iona d) stvaranje kloridne
kiseline e) rušenje kristalne rešetke leda
Točno je e).

Z) U zatvorenom spremniku se nalazi smjesa leda i vode. Dodatkom male količine topline u taj
spremnik i dalje ostaje smjesa vode i leda.
a) temperatura sustava će narasti b) tlak pare će pasti c) tlak pare će narasti d) tlak
pare ostaje konstantan.
Točno je c).

Z) U kakvom su odnosu polumjeri atoma joda (I) i jodidnog atoma ( I− ):

a) r (I) < r ( I − ) b) r (I) = r ( I − ) c) r (I) > r ( I − )

Z) Zaokruži dvije točne tvrdnje:

a) Cl + e − → Cl− b) Na − e − → Na + , ∆H < 0 c) za endotermne procese ∆H > 0
d) H 2 O(l) → H 2 O(g) , ∆H < 0

Z) Izmjerena je temperatura vrelišta vode tv = 80°C. Vrelište je izmjereno u:

a) Splitu b) Mount Everestu c) depresija Quatara d) Zagrebu

OSNOVE KEMIJSKOG RAČUNA

1. Izračunaj masu atoma: a) zlata i b) 5 atoma sumpora!

a)
ma = Ar ⋅ mu
ma (Au) = 197 ⋅ 1, 6605 ⋅ 10−27 kg
ma (Au) = 327,12 ⋅ 10−27 kg
ili ma (Au) = 197 ⋅ mu
b) 5 ma (S) = 5 ⋅ Ar (S) ⋅ mu
= 5 ⋅ 32 ⋅ 1,6605 ⋅ 10−27 kg
= 265,68 ⋅ 10−27 kg
= 160 ⋅ mu

2. Izračunaj maseni udio kisika u FeSO 4 ⋅ 7H 2 O - zelena galica.

M r (O) 11Ar (O)
w (O, FeSO 4 ⋅ 7H 2 O) = = =
M r (FeSO 4 ⋅ 7H 2 O) Ar (Fe) + Ar (S) + 11Ar (O) + 14 Ar (H)

23 Pripreme za razredbene ispite

 11,16 176
= = = 0, 6334 = 63, 34%
55,85 + 32 + 11 ⋅ 16 ⋅ 14 ⋅ 1 277,85

3. Izračuanj maseni udio vode u Na 2 SO 4 ⋅ 10 H 2 O (glauberova sol).

10 M r (H 2 O) 10,18 180
w (H 2 O, Na 2SO 4 ⋅ 10 H 2 O) = = =
M r (Na 2SO 4 ⋅ 10 H 2 O) 2 ⋅ 23 + 32 + 14 ⋅ 16 + 20 ⋅ 1 322
= 0.5590 = 55.90%

Z) Izračunaj maseni udio svih atoma u: a) Na 2 SO3 ⋅ 10 H 2 O b) CaSO 4 ⋅ 2 H 2 O . Navedi

nazive svih soli.

4. Izračunaj masu molekule: a) SO3 b) Cl2

a) b)
m f (SO3 ) = M r ⋅ mu m f (Cl2 ) = M r (Cl2 ) ⋅ mu
= [ Ar (S) + 3 Ar (O)] ⋅ mu = 5 ⋅ 32 ⋅ 1, 6605 ⋅ 10−27 kg
= (32 + 48) ⋅ 1, 6605 ⋅ 10−27 kg = 265, 68 ⋅ 10−27 kg
= 132,84 ⋅ 10−27 kg ili = 160 ⋅ mu
ili = 80 ⋅ mu
5. Izračunaj brojnost molekula CO 2 u 200 g uzorka.
(Molarna masa M za molekule ili formulske jedinke jednaka je M = M r g mol −1 )
m (CO 2 ) = 200 g
N (CO 2 ) = ?
m (CO 2 ) 200 ⋅ 10−3 g
N (CO 2 ) = n (CO 2 ) ⋅ L = ⋅L = −1
⋅ 6,022 ⋅ 1023 mol −1 = 4,55 ⋅ 1020
M (CO 2 ) 44 g mol

6. Izračunaj brojnost aluminija u uzorku mase 250 g aluminija!

(Za atome je molarna masa jednaka M = Ar g mol −1 )
m (Al) = 250 g
m (Al) 250 ⋅ 10−3 g
N (Al) = n (Al) ⋅ L = ⋅L = −1
⋅ 6,022 ⋅ 1023 mol −1 = 55,76 ⋅ 1023
M (Al) 27 g mol
7. Za uzorak sumpornog (VI) oksida mase 100 g izračunaj:
a) množinu
b) volumen pri s. u. [standardni uvjeti su: t = 0°C, p = 101325 Pa]
c) brojnost molekula SO3
d) množinu kisika
e) brojnost atoma kisika
f) brojnost molekula kisika

m (SO3 ) = 100 g a) m (SO3 ) 100 g

n (SO3 ) = = = 1, 25 mol
a) n (SO3 ) = ? M (SO3 ) 80 g mol −1
b) V 0 (SO3 ) = ? b)
c) N (SO3 ) = ? V 0 (SO3 ) = n ⋅ Vm0 = 1, 25 mol ⋅ 22, 4 dm3 mol −1 = 28 dm3
d) n(O) = ? c)
N (SO3 ) = n ⋅ L = 1, 25 mol ⋅ 6,022 ⋅ 1023 mol −1 = 7,53 ⋅ 1023
e) N (O) = ?
f) d)
n (O) = 3 ⋅ n (SO3 ) = 3 ⋅ 1, 25 mol = 3,75 mol

24 Pripreme za razredbene ispite

 e) N (O) = n (O) ⋅ L = 3, 75 mol ⋅ 6, 022 ⋅ 1023 mol −1 = 22.59 ⋅ 1023
N (O) 3
ili =
N (SO3 ) 1
N (O) = 3 ⋅ N (SO3 ) = 3 ⋅ 7, 53 ⋅ 1023 = 22.59 ⋅ 1023

f) N (O 2 ) = n (O 2 ) ⋅ L
N (O 2 ) = 1,875 mol ⋅ 6, 022 ⋅ 1023 mol −1 = 11, 29 ⋅ 1023
n (O) 2
=
n (O 2 ) 1
1 1
n (O 2 ) = n (O) = ⋅ 3, 75 mol = 1,875 mol
2 2
⇒ Množina i brojnost nepoznate tvari može se izračunati preko odnosa množina ili brojnosti.
Vrijedi: N (A) : N (B) : N (C) = n (A) : n (B) : n (C)
↓
n (A) ⋅ L : n (B) ⋅ L : n (C) ⋅ L = n (A) : n (B) : n (C)
⇒ Odnos brojnosti i množina je isti.

8. 0,2 mola CuO sadrži:

a) 30,11 ⋅ 1023 jedinki b) 1, 2044 ⋅ 1023 c) 1, 2044 ⋅ 10−23
N (CuO) = n ⋅ L = 0, 2 mol ⋅ 6, 022 ⋅ 1023 mol −1 = 1, 2044 ⋅ 1023

9. U vodi je otopljeno 5,34 g soli formule M 2 SO 4 (M = metal). Ako toj otopini dodamo
otopinu BaCl2 (u suvišku) istaložit će se 4,66 g BaSO 4 . Odredi Ar metala M.
m (M 2 SO 4 ) = 5, 34 g M 2SO 4 + BaCl2 → BaSO 4 + 2MCl
m (BaSO 4 ) = 4, 66 g m(BaSO 4 ) 4.66 g
n(BaSO 4 ) = = = 0,01997 mol
Ar (M) = ? M (BaSO 4 ) 233.3gmol −1
n(M 2SO 4 ) 1
=
n(BaSO 4 ) 1
n(M 2SO 4 ) = n(BaSO 4 ) = 0,01997 mol
m 5.34 g
M (M 2SO 4 ) = = = 267,4 gmol −1
n 0,01997 mol
2 ⋅ x + 32 + 4 ⋅16 = 267.4
x = 85.7 [Rb ]

10. U kojoj množini bromovodika ima isti broj molekula kao u 1,8 g vode.
m (H 2 O) = 1,8 g
N (HBr) = N (H 2 O) ⇒ brojnost je ista ako su iste množine
L ⋅ n (HBr) = L ⋅ n (H 2 O)
n (HBr) = n (H 2 O)
m (H 2 O) 1,8 g
n (HBr) = = = 0,1 mol
M (H 2 O) 18 g mol −1

11. Koliko atoma Fe ima jedna molekula hemoglobina čiji je M r = 6700 ako je maseni udio
Fe u molekuli 0,333%.
M r (hem) = 67000
W (Fe) = 0, 333% = 0, 00333

25 Pripreme za razredbene ispite

 N (Fe) = ?
M r (Fe) N ⋅ Ar (Fe)
W (Fe,hem) = =
M r (hem) M r (hem)
N (Fe) ⋅ 55,85
0, 00333 =
67000
N (Fe) = 3, 99 ~ 4 atoma

12. 0,1 mol helija sadrži ukupno: a) 6,022 ⋅ 1023 neutrona b) 6,022 ⋅ 1022 protona
c) 3, 01 ⋅ 1023 protona d) 1, 20 ⋅ 1023 neutrona 4
2 He
n (He) = 0,1 mol
N (p + ) = N (e − ) = 2
N (He) = n ⋅ L = 0,1 mol ⋅ 6, 022 ⋅ 1023 mol −1 = 6, 022 ⋅ 1022 atoma!
N (n 0 ) = 4 − 2 = 2
N (n 0 ) 2
= ↓
N (atom He) 1
u jednom atomu
N (n 0 ) = 2 ⋅ N (He − atom) = 2 ⋅ 6, 022 ⋅ 1022 = 1, 2 ⋅ 1023 neutrona

13. Množina 0, 5 cm3 olova je ( ρ (Pb) = 11, 5 g cm −3 ) :

a) 9,16 mol b) 5,65 mol c) 1,16 mol d) 0,027 mol
V (Pb) = 0, 5 cm3
ρ (Pb) = 11, 5 g cm −3
m (Pb) = ρ ⋅ V = 0, 5 cm3 ⋅ 11, 5 g cm −3 = 5, 75 g
m 5, 75
n (Pb) = = = 0, 0277 mol
M 207, 2 g mol −1

14. Kolika je masa Al2 (SO 4 )3 koji sadrži Avogadrov broj Al3+ iona.
N (Al3+ ) = 6, 022 ⋅ 1023 iona n (Al3+ ) 2
3+ =
n (Al ) = 1 mol n (Al2 (SO 4 )3 ) 1
m Al2 (SO 4 )3 = n ⋅ M = 1
−1
n (Al2 (SO 4 )3 ) = ⋅ 1 mol = 0, 5 mol
= 0, 5 mol (2 ⋅ 27 + 3 ⋅ 32 + 12 ⋅ 16) g mol = 171 g 2

15. Jedan mol glukoze sadrži: a) jednu molekulu C6 H12 O6 b) 6, 022 ⋅ 1023 g C6 H12 O 6
c) 6, 022 ⋅ 1023 g C atoma d) 6, 022 ⋅ 1023 molekula C6 H12 O6
Točno je d) – jedan mol bilo koje tvari sadrži 6, 022 ⋅ 1023 čestica – Avogadro!

ODREĐIVANJE FORMULE SPOJA

(EMPIRIJSKE I MOLEKULSKE)

Empirijska formula prikazuje najmanji odnos broja atoma elemenata u molekuli ili formulskoj
jedinici.
Molekulska formula prikazuje stvarni odnos broja atoma elemenata u spoju.

1. Kemijskom analizom ustanovljeno je da u nekom fosforovom oksidu maseni udio fosfora

je 0,4364. M r spoja je 283,88. Odredi molekulsku formulu spoja.
u 100 g
W (P) = 0, 4364 = 43, 64% ⎯⎯⎯⎯⎯ → m (P) = 43, 64 g
W (O) = 1 − 0, 4364 = 0, 5636 = 56, 36% → m (O) = 56, 36 g
M r (Px O y ) = 283,88

26 Pripreme za razredbene ispite

 Prvo izračunati množinu elemenata:
m 43, 64 g
n (P) = = = 1, 4077 mol
M 31 g mol −1
m 56, 36 g
n (O) = = = 3, 5225 mol
M 16 g mol −1
Vrijedi: N (A) : N (B) : N (C) = n (A) : n (B) : n (C)
N (P) : N (O) = n (P) : n (O)
= 1,4077 mol : 3,5225 mol / : 1,4077 (najmanji)
= 1 : 2,5 / ⋅ 2 (ako je broj polovičan množi se sa dva da se dobiju
=2:5 cijeli brojevi)
Empirijska formula: P2 O5 .
Budući da je zadan M r odrediti:
Mr 283,88 283,88 283,88 283,88
= = = = = 1, 999 ~ 2
Er Er (P2 O5 ) 2 Ar (P) + 5 Ar (O) 2 ⋅ 31 + 5 ⋅ 16 142
↑ relativna masa empirijske formule
Molekulska formula: (P2 O5 ) 2 = P4 ⋅ O10

2. Zagrijavanjem 0,05 mol hidrantne soli CaSO 4 ⋅ XH 2 O ispari sva voda. Pri tome se masa
soli smanji za 1,802 g. Koliko molekula vode sadrži formulska jedinka te hidrantne soli:
n (CaSO 4 ⋅ XH 2 O) = 0, 05 mol
m (H 2 O) = 1,802 g m 1,802 g
n (H 2 O) = = = 0,1 mol
Mf =? M 18 g mol −1
N (CaSO 4 ⋅ XH 2 O) : N (H 2 O) = n (CaSO 4 ⋅ XH 2 O) : n (H 2 O)
= 0, 05 mol : 0,1 mol / :0,05
=1 : 2
Formula spoja: CaSO 4 ⋅ 2H 2 O - gips ili sadra.

3. 0,0266 mola kiseline formule HXO3 ima masu 2,246 g. Odredi Ar (X) .
n (HXO3 ) = 0, 0266 mol m 2, 246
M (HXO3 ) = = = 84, 436
m (HXO3 ) = 2, 246 g n 0, 0266
Ar (X) = ? M r = (HXO3 ) = Ar (H) + Ar (X) + 3 Ar (O)
84, 436 = 1 + Ar (X) + 48
Ar (X) = 35, 45

Formula kiseline: HClO3 - kloratna kiselina – oksokiselina klora.

4. Spaljivanjem 0,1 mol nekog ugljikovodika (CH) nastaje 0,2 mol CO 2 i 0,3 mol vode. Odredi
empirijsku formulu.
CH+O 2 → CO 2 +H 2 O
n (CO 2 ) = 0, 2 mol
n (H 2 O) = 0, 3 mol
n(C) 1
= - ovaj odnos pri sagorjevanju CH vrijedi uvijek!
n(CO 2 ) 1
n (C) = c (CO 2 ) = 0, 2 mol
n( H ) 2
= - ovaj odnos vrijedi uvijek pri sagorjevanju CH (ugljikovodik)
n ( H 2 O) 1
n (H) = 2 ⋅ n (H 2 O) = 2 ⋅ 0, 3 mol = 0, 6 mol

27 Pripreme za razredbene ispite

 N (C) : N (H) = n (C) : n (H)
= 0, 2 mol : 0, 6 mol / : 0, 2
= 1: 3
Empirijska formula: CH3 .

5. Jedan organski spoj ima empirijsku formulu CHO, ima M r = 232. Točna E f je:
a) C3 H3 O3 b) C8 H8 O8 c) C5 H5 O5 d) C6 H 6 O6 e) C2 H 2 O 2
M (CHO) 232
a) r = = 8 otkuda sljijedi da je b) točan odgovor!
Er (CHO) 29

6. Jedan organski spoj ima E f CH, a M r je 104. Koja mu je molekula formula?

E f = CH
M r (CH) = 104
M r 104
= =8
Ef 13
Molekulska formula : (CH)8 = C8 H8

7. U nekoj aminokiselini (AK.) maseni udio joda je 0,586. poznato je da se 2 mol joda nalazi u
1 mol AK. Izračunaj M (AK).
w (I) = 0, 586
n (I) = 2 mol
n (AK) = 1 mol
m (I) n (I) ⋅ M (I)
w (I, AK) = =
m (AK) n (AK) ⋅ M (AK)
2 mol ⋅ Ar (I)
0, 586 =
1 mol ⋅ M (AK)
2 ⋅ 126, 9
0, 586 =
M (AK)
2 ⋅ 126, 9
M (AK) = = 433,105 g mol −1
0, 586

8. Zagrijavanjem 2,78 FeSO 4 ⋅ X H 2 O masa se smanjila 1,26 zbog isparavanja vode. Koja je
formula spoja?
m (FeSO 4 ⋅ X H 2 O) = 2, 78 g
m (H 2 O) = 1, 26 N (FeSO 4 ) : N (H 2 O) = n (FeSO 4 ) : n (H 2 O)
m (FeSO 4 ) = (2, 78 − 1, 26) g = 1, 52 g = 0, 01 mol : 0, 07 mol / : 0, 01
1, 26 = 1: 7
n (H 2 O) = = 0, 07 mol
18 g mol −1
1, 52 g
n (FeSO 4 ) = = 0, 01 mol
151,85 g mol −1

9. 2,2 g nekog monohidroksilnog alkohola daje 280 cm3 vodika (s.u.) u reakciji s Na. odredi
molekulsku formulu spoja.
m (R- OH) = 2, 2 g
V 0 = (H 2 ) = 280 cm3 = 0, 280 dm3

28 Pripreme za razredbene ispite

 2R − OH + 2Na → 2R − ONa + H 2
V0 0, 280 dm3
n (H 2 ) = = = 0, 0125 mol
Vm0 22, 4 dm3 mol −1
n (H 2 ) 1
=
n (R − OH) 2
n (R − OH) = 2 ⋅ 0, 0125 mol = 0, 025 mol
m 2, 2 g
M (R − OH) = = = 88 g mol −1
n 0, 025 mol
Formula alkohola: Cn H 2 n +1 - OH je C5 H11 - OH − penatanol - AMILNI ALKOHOL

10. Empirijska formula nekog CH je CH 2 . Gustoća ispitivanog CH je 14 puta veća od gustoće

vodika pri istim uvjetima. M r danog CH je:
a) CH 4 b) C3 H8 c) C3 H 6 d) C2 H 4 e) C2 H 6
ρ (CH) M r (CH)
= ⇒ Gustoće i M r se jednako odnose!
ρ (H 2 ) M r (H 2 )
14 M r (CH)
= Formula CH je: C2 H 4 - ETEN
1 2 ⋅1
M r (CH) = 2 ⋅ 14
M r (CH) = 28

11. Iz 0,4469 mol soli Na 2 SO 4 . X H 2 O zagrijavanjem ispari sva voda. Smanjenje mase je
7,05 g. Odredi E f spoja.

12. Analizom uzorka ZnCl2 mase 0,1356 g dobiveno je 0,5448 g cinka. Ako je Ar masa klora
35,45, koliki je Ar cinka?
n1 = n2 m (Cl) m (Zn)
=
m (ZnCl2 ) = 1,1356 g M r (Cl2 ) M r (Zn)
m (Zn) = 0, 5448 g m (Zn) ⋅ 2 Ar (Cl)
Ar (Zn) =
m (Cl) = 0, 5908 g m (Cl)
0, 5448 g ⋅ 35, 45 ⋅ 2
Ar (Zn) = = 65, 38
0, 5908 g

13. Molarna masa zraka je 29 g mol −1 , gustoća para fosfora prema gustoći zraka je 4,28.
Koliko atoma gradi jednu molekulu fosfora?
M (zrak) = 29 g mol −1 ρ (P) M (P)
=
ρ (P) 4, 28 ρ (zrak) M (zrak)
= = 4, 28
ρ (zrak) 1 N ⋅ Ar (P) ⋅ g mol −1
4, 28 =
29 g mol −1
4, 28 ⋅ 29
N (P) = =4
31

14. Uzorak 0,89 g lužine elementa alkalijskih metala otopljeno je u vodi i volumen nadopunjen
na 100 ml. Za potpunu neutralizaciju tako priređene otopine utrošeno je 44,4 ml HCl konc.
0, 5 mol dm −3 . Izračunaj molarnu masu lužine.
m (MOH)(aq) = 0,89 g
V (MOH)(aq) = 100 ml
V (HCl) = 44, 4 ml = 44, 4 ⋅ 10−3

29 Pripreme za razredbene ispite

 C (HCl) = 0, 5 mol / dm −3
n = C ⋅V
n = 0, 5 mol dm −3 ⋅ 0, 044 dm3
nHCl = 0, 0222 mol
n (MOH) = n (HCl) = 0, 0222 mol
m 0,89 g
M (MOH) = = = 40, 09 g mol −1 [ NaOH ]
n 0, 0222 mol

STEHIOMETRIJA KEMIJSKIH REAKCIJA

Stehiometrija kemijskih reakcija proučava odnose množina reaktanata i produkata.

Vrijedi: N (A) : N (B) : N (C) = n (A) : n (B) : n (C)

1. Kolika je masa kalcijeva klorida potrebnog da se u reakciji sa srebrovim nitratom nastaje

12.4 g srebrova klorida.

1. Uvijek napisati jednadžbu i izjednačiti:

CaCl2(aq) + 2AgNO3(aq) → Ca(NO3)2 + 2AgCl(s)

AgNO3 – reagens za dokazivanje halogenida → nastaje bijeli sirasti talog – taložne

reakcije!
Poznato:
m (AgCl) = 12,4 g
m ( CaCl 2 ) = ?

2. Naći množinu poznate tvari, zatim usporediti množine poznate i nepoznate tvari .
m (AgCl) = 12, 4
m 12, 4 g
n (AgCl) = = = 0, 086 mol
M 143, 3 g mol −1
n (CaCl2 ) 1 - stehiometrijski koeficjent CaCl2
=
n (AgCl) 2 - stehiometrijski koefcijent AgCl
1 1
n (CaCl2 ) = n (AgCl) = ⋅ 0, 086 mol = 0, 043 mol
2 2
m (CaCl2 ) = n ⋅ M = 0, 043 mol ⋅ 110, 9 g mol = 4, 77 g
ili kraće:
n (AgCl) 2
=
n (CaCl2 ) 1
1
n (CaCl2 ) = ⋅ n (AgCl)
2
m (CaCl2 ) 1
= ⋅ 0, 043 mol
M (CaCl2 ) 2
1
m (CaCl2 ) = ⋅ 0, 043 mol ⋅ 110, 9 g mol −1 = 4, 77 g
2

2. Izračuanj masu Al2 O3 koji nastaje žarenjem 500 g Al(OH)3 .

m (Al2 O3 ) = ?
m (Al(OH)3 ) = 500 g
2Al(OH) 2 ⎯⎯ ∆ → Al O + 3H O
2 3 2

30 Pripreme za razredbene ispite

 m 500 g
n (Al(OH)3 ) = = = 6, 41 mol
M 78 g mol −1
n (Al2 O3 ) 1
=
n (Al(OH)3 ) 2
1
n (Al2 O3 ) = ⋅ 6, 41 mol = 3, 205 mol
2
m (Al2 O3 ) = n ⋅ M = 3, 205 mol ⋅ 102 g = 326, 91 g

3. 30 g HgO grije se dok se ne razvije 3, 4 ⋅ 1022 molekula kisika. Kolika je masa

neraspadnutog HgO na kraju reakcije?
m (HgO) = 30 g
N (O 2 ) = 3, 4 ⋅ 1022
m (HgO) = ? neraspadnutog
2HgO ⎯⎯∆ → 2Hg + O
2
m 30 g
n (HgO) = = = 0,1385 mol - U REAKCIJI
M 216, 6 g
N 3, 4 ⋅ 1022
n (O 2 ) = = = 0, 0565 mol
L 6, 022 ⋅ 1023
n (HgO) 2
=
n (O 2 ) 1
n (HgO) = 2 ⋅ 0, 0565 mol = 0,113 mol - RASPADNUTOG HgO!
n (HgO) = 0,1385 mol − 0,113 mol = 0, 0255 - NERASPADNUT
m (HgO) = n ⋅ m = 0, 0255 mol ⋅ 216, 6 g mol −1 = 5, 52 g
Neraspadnutog HgO je 5,52 g .

4. Grijanjem se NaNO3 raspada djelomice na O 2 i NaNO 2 . Grijanjem 4,25 g NaNO3 masa

se smanji za 0,65 g. Izračunaj broj formuliranih jedinki neraspadnutog NaNO3 .
m (NaNO3 ) = 4, 25 g
m (O 2 ) = 0, 65 g
N (NaNO3 ) = ? neraspadnutog
2NaNO3 ⎯⎯ ∆ → 2NaNO + O
2 2
m 4, 25 g
n (NaNO3 ) = = = 0, 05 mol − U REAKCIJI
M 85 g mol −1
m 0, 65 g
n (O 2 ) = = = 0, 2 mol
M 32 g mol −1
n (NaNO3 ) 2
=
n (O 2 ) 1
n (NaNO3 ) = 2 ⋅ 0, 02 mol = 0, 04 − RASPALO SE

NERASPADNUTOG: n (NaNO3 ) = 0, 05 mol − 0, 04 mol = 0, 01 mol

m (NaNO3 ) = n ⋅ M = 0, 01 mol ⋅ 85 g mol −1 = 8, 5 g
N (NaNO3 ) = n ⋅ L = 0,1 mol ⋅ 6, 022 ⋅ 1022 mol −1 = 6, 022 ⋅ 1022

5. Reakcijom 10 g NaCl i 5 g AgNO3 nastaje AgCl i NaNO3 . Izračunaj:

31 Pripreme za razredbene ispite

 a) mjerodavan i reaktant u suvišku
b) množinu reaktanta u suvišku – neiskorištenog
c) masu AgCl koja nastaje reakcijom
m(NaCl) = 10 g
m(AgCl) = 5 g
a) mjerodavan / suvišku – reaktant
b) n (reaktanta) = ? neiskorištenog
c) m (AgCl) = ?
NaCl + AgNO3 → AgCl + NaNO3
m 10 g
a) n (NaCl) = = = 0,172 mol − REAKTANT U SUVIŠKU
M 58 g mol −1
5g
n (AgNO3 ) = = 0, 029 mol − MJERODAVAN REAKTNANT −
169, 9 g mol −1 prema tom računamo ostalo
n (AgNO3 ) 1
=
n (NaCl) 1
n (NaNO3 ) = n (NaCl) = 0, 029 mol
b) SUVIŠAK NaCl: n ( NaCl ) = (0,172 − 0, 029) mol = 0,143 mol
c) m (AgCl) = ?
n (AgCl) 1
=
n (AgNO3 ) 1
n (AgCl) = n (AgNO3 ) = 0, 029 mol
m (AgCl) = n ⋅ M = 0, 029 mol ⋅ 143, 35 g mol −1 = 4,157 g

6. Izračunaj volumen zraka potrebnog za izgaranje 1280 g CH 4 (s.u.).

m (CH 4 ) = 1280 g
V 0 (zrak) = ?
CH 4 + 2O 2 → CO 2 +2H 2 O
ϕ (O 2 ) = 21% = 0, 21
1280 g
n (CH 4 ) = = 80 mol
16 g mol −1
n (O 2 ) 2
=
n (CH 4 ) 1
n (O 2 ) = 2 ⋅ 80 mol = 160 mol
V 0 (O 2 ) = n ⋅ Vm0 = 160 mol ⋅ 22, 4 dm3 mol −1 = 3584 dm3
V 0 (O 2 )
ϕ (O 2 ) = ϕ = volumni dio
V 0 (zrak)
3584 dm3
V 0 (zrak) =
0, 21
V 0 (zrak) = 17066 ⋅ 67 dm3 = 170, 6667 m3

7. Reakcijom amonijaka i nitratne kiseline dobije se umjetno gnojivo NH 4 NO3 . Izračunaj

masu NH 4 NO3 koja se može dobiti iz 1m 2 NH3 (s.u.) uz 80% iskorištenje.
m (NH 4 NO3 ) ?
V 0 = (NH 3 ) = 1 m3 = 1000 dm3 faktor iskorištenja
↑
Uz 80 % iskorištenje: V 0 (NH3 ) = V 0 (NH 3 ) ⋅ η = 1000 dm3 ⋅ 0,8 = 800 dm3

32 Pripreme za razredbene ispite

 NH3 +HNO3 → NH 4 NO3
V 0 (NH3 ) 800 dm3
n (NH3 ) = = = 35, 71 mol
Vm0 22, 4 dm3 mol −1
n (NH 4 NO3 ) 1
=
n (NH 3 ) 1
n (NH 4 NO3 ) = n (NH3 ) = 35, 71 mol
m (NH 4 NO3 ) = n ⋅ m = 35, 71 mol ⋅ 80 g mol −1 = 2856,8 g = 2,8568 kg

8. Koliko se grama 1,2 – dibrompropena dobije iz 21 g propena?

m (dibrompropena) = ?
m (C3 H 6 ) = 21 g
CH 3 − CH = CH 2 +Br2 → CH 3 − CH − CH 2
Br Br
m 21 g
n (C3 H 6 ) = = = 0, 5 mol
M 42 g mol −1
n (C3 H 6 Br2 ) 1
=
n (C3 H 6 ) 1
n (C3 H 6 Br2 ) = n (C3 H 6 ) = 0, 5 mol
n (C3 H 6 Br2 ) = n ⋅ M = 0, 5 mol ⋅ 201,8 g mol −1 = 100, 9 g

9. Otapanjem 3 mola P4 O10 u vodi broj nastalih molekula H3 PO 4 je:

a) 12 b) 6 c) 7, 2 ⋅ 1024 d) 3, 6 ⋅ 1024 e) 18 ⋅ 1023
3P4 O10 + 18H 2 O → 12H3 PO 4
N (H 3 PO 4 ) = ?
N (H 3 PO 4 ) = n ⋅ L = 12 mol ⋅ 6, 022 ⋅ 1023 mol −1 = 7, 2 ⋅ 1024 molekula

10. Koliko je mola klora potrebno za dobivanje 0,5 mol heksaklorakloheksana iz benzena?
C6 H 6 + 3Cl2 → C6 H 6 Cl6
n (C6 H 6 Cl6 ) = 0, 5 mol
n (Cl2 ) 3
=
n (C6 H 6 Cl6 ) 1
n (Cl2 ) = 3 ⋅ 0, 5 mol = 1, 5 mol

11. 0,5 g nepoznate dvoprotonske kiseline razrjeđeno je vodom do ukupnog volumena 50 ml.
Za potpunu neutralizaciju priređene otopine kiseline utrošeno je 22,2 ml otopine NaOH,
konc. 0,5 mol dm −3 . Izračunaj relativnu molekulsku masu kiseline.
a) 180,18 b) 45,05 c) 90,09 d) 135,14 e) 450
m (H 2 X) = 0, 5 g
V (H 2 X)(aq)=50 ml = 0, 0050 dm3
V (NaOH) = 22, 2 ml = 0, 0222 dm3
n
C (NaOH) = 0, 5 mol dm3
H 2 X + NaOH → Na 2 X + 2H 2 O
n (NaOH) 2
=
n (H 2 X) 1
n (NaOH) = 2 ⋅ n (H 2 X)

33 Pripreme za razredbene ispite

 1 1 1
n (H 2 X) = ⋅ n (NaOH) = ⋅ C ⋅ V (NaOH) = ⋅ 0, 5 mol dm −3 ⋅ 0, 0222 dm3
2 2 2
n (H 2 X) = 0, 00555 mol
m 0, 5 g
M (H 2 X) = = = 90, 09 g mol −1
n 0, 00555 mol

12. Izračunaj volumen H 2 pri s. u. koji će se razviti u reakciji 15 g Na s vodom.

m (Na) = 15 g n (H 2 ) 1
0 =
V (H 2 ) = ? n (Na) 2
2Na+2H 2 O → 2NaOH + H 2 1
n (H 2 ) = ⋅ 0, 55 mol = 0, 325 mol
m 15 g 2
n (Na) = = = 0, 65
M 23 g mol −1 V 0 (H 2 ) = n ⋅ Vm0 = 0, 325 ⋅ 22, 4 dm3 mol −1
V 0 (H 2 ) = 7, 28 dm3

13. Gustoća NaOH je 2,130 g cm −3 . Odredi molarni volumen NaOH.

14. Kolika je masa klornog praskavca koja sadrži dva mola molekula vodika i klora. [Klorni
praskavac H 2 : Cl2 = 1:1 ]

15. Pomješano je 7,3 g HCl i 4,25 g NH3 . Koji je to spoj i koliko ga nastaje? Kojeg plina i
koliko ga ima u suvišku ?

16. Odvagali ste 3,2 g Cu i 5,2 g Zn. Cink je bio u granulama, a bakar u obliku tankog lima.
Zagrijali ste jakim plamenom da se metali rastale. Pustite da se ohlade. Koja je empirijska
formula legure koju ste dobili? [R: Cu 5 Zn 8 ]
m 3,2 g
n(Cu ) = = = 0,049 mol
M 66,35 gmol −1
m 5,2 g
n( Zn ) = = = 0,078 mol
M 65,37 gmol −1
N (Cu ) : N ( Zn) = n(Cu ) : n( Zn)
= 0,048 mol : 0,078 mol / : 0,048
= 1 : 1,62 /⋅ 5
= 5 : 8,1
Formula nastale legure je: Cu 5 Zn 8 - INTERMETALNI SPOJ - spojevi u kojima su dva ili
više metala vezani metalnom vezom, nastaju taljenjem u određenom omjeru komponenata.

FORMULE
Kemijski račun:
m mf
Ar = a , M r = , mu = 1, 6605 ⋅ 10−24 g
mu mu
m N V0 M
n= = = , ρ=
M L Vm0 L = 6, 022 ⋅ 1023 mol - gustoća za čvrste tvari (NaOH…)
Vm
Vm0 = 22, 4 dm3 mol −1
s.u.: t = 0°C ⎫
⎬ za plin
p = 101325 Pa ⎭

Empirijske formule i stehiometrija kemijske reakcije:

34 Pripreme za razredbene ispite

N (A) : N (B) : N (C) : … = n (A) : n (B) : n (C) : …

Udjeli:
m( X ) M r (X) M (X)
a) maseni udio: W (X ) = = = [1 ili %]
m(smjese) M r (spoj) M (spoj)
V (x)
b) volumni udio: ρ (x) =
V (otopina)
n (A)
c) X (A) =
n (A) + n (x) + ...
XA + XB =1

Koncentracije:
m (x) ⎡ g ⎤
a) masena koncentracija: γ (x) = ⎢ 3
ili g ⋅ dm −3 ⎥
V (otopina) ⎣ dm ⎦
γ = ρ ⋅W = c ⋅ M
n (x)
b) množinska koncentracija: c (x) = ⎡ mol dm −3 ⎤
V (otopina) ⎣ ⎦
γ ρ ⋅W
c= =
M M

Molalnost:
n (x)
b (x) = ⎡ mol kg −1 ⎤
m (otapalo) ⎣ ⎦

Masu otopljene tvari možemo izraziti na različite načine:

m=ρV
=ρwV=γV
=nM=cMV
= w m(otopine)

Razrjeđivanje otopina:
n1 = n2 → c1V1 = c2V2
m1 = m2 → γ1 V1 = γ2 V2 → w1 γ1 V1 = w2 γ2 V2

Miješanje otopina:
n1 + n2 = n3
m1 + m2 = m3
V1 + V2 = V3

Koligativna svojstva:
p = p0 X 0 Raoultov zakon p 0 = tlak pare čistog otapala
n0 p = tlak pare otopine
= p0 → p < p0 X0 = množinski udio otapala
n0 + n (tvar)
n0 je množina otapala
XA + XB =1

Koligativna svojstva su: povišenje vrelišta, sniženje ledišta i osmotski tlak.

∆T = f ⋅ Kb ⋅ b − povišenje vrelišta
∆T = f ⋅ K k ⋅ b − sniženje ledišta
p ⋅ v = n ⋅ R ⋅ T − opća plinska jednadžba

35 Pripreme za razredbene ispite

π ⋅V = f ⋅ n ⋅ R ⋅ T :V f = faktor koji pokazuje na koliko iona disocira spoj (elektrolit)
n f = 1 za neelektrolite
π= f ⋅ ⋅ R ⋅T NaCl → Na + + Cl− , f = 2
V
π = f ⋅ c ⋅ R ⋅T CaCl2 → Ca 2+ + 2Cl− , f = 3
m Kb - ebulioskopska konstanta
ili π ⋅ V = ⋅ R ⋅T
M K k - krioskopska konstanta
m RT ⎛ m⎞ π - osmotski tlak
π= ⋅ , ⎜ρ = ⎟
V M ⎝ V⎠ ∆T = ∆t
RT
π=ρ⋅
M
R = 8,314 Pa m3 mol −1K −1 = 8314 Pa dm3 mol −1K −1

Plinovi:
1. Boyle – Mariotteov zakon 2. Gay – Lussacov zakon 3. Charlesov zakon
p1V1 = p2V2 (T = konst.)
V1 T1 p1 T1
V p = ( p = konst.) = (V = konst.)
ili 1 = 2 V2 T2 p2 T2
V2 p1

Ako se mijenjaju sve tri veličine, odnos između njih prikazuje opća plinska jednadžba:
p ⋅V = n ⋅ R ⋅ T
p [ Pa ] ⋅ V ⎡⎣ m3 ⎤⎦ = n [ mol ] ⋅ R ⎡⎣8,314 Pa m3mol −1K −1 ⎤⎦ ⋅ T [ K ]

Za dva stanja plina vrijedi:

p1V1 p2V2 ρ M p T n1 = n2
= , 1 = 1⋅ 1⋅ 2 m1 m2
T1 T2 ρ 2 M 2 p2 T1 =
M1 M 2
Termokemija:
Faradayevi zakoni:
prom. entalpije : ∆H 0 = H P0 − H R0
Q = I ⋅ t = N (e − ) ⋅ e Serij. spojeni elektroli.:
∆H = n ∆ r H
Q = n⋅Z ⋅F Q1 = Q2
prom. entropije : ∆S0 = S0P − S0R I ⋅t = n⋅ Z ⋅ F n1 Z1 = n2 Z 2
prvi zak. termoke. : ∆G 0 = ∆H 0 − T ∆S0 1F = L ⋅ e
1F = 96500 C mol −1 = 96500 As mol −1 = 26,8 Ah mol −1

Kristali:
Razmak između središta najbližih atoma (prvi susjedi) jednak je:
a 2
d= - za plošno centriranu elementarnu ćeliju
2
a 3
D= - za prostorno (volumno) centriranu elementarnu ćeliju
2
gdje je a = duljina brida elementarne ćelije.
Gustoća kristala:
N (A)
M (A)
m nM L N (A) Ar (A) mu
Za atomarne kristale: ρ (A) = = = 3
=
V V a a3

N (AB)
M
m nM L N (AB) M r (AB) mu
Za složene strukture (npr. CO2, NaCl, MgO, ...): ρ (AB) = = = 3
=
V V a a3

36 Pripreme za razredbene ispite