UNIVERZITET U SARAJEVU

PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET

Armin Lagumdžija, Davorin Samek i Rajfa Musemić

FIZIKA JONIZIRAJUĆIH ZRAČENJA

U PRIMJENI
KNJIGA 1. Radioaktivnost

Sarajevo, 2010
 UNIVERZITET U SARAJEVU
PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET

Armin Lagumdžija, Davorin Samek i Rajfa Musemić

FIZIKA JONIZIRAJUĆIH ZRAČENJA

U PRIMJENI
KNJIGA 1. Radioaktivnost

Sarajevo, 2010
FIZIKA JONIZIRAJUĆIH ZRAČENJA U PRIMJENI
Knjiga 1. Radioaktivnost
Armin Lagumdžija, Davorin Samek i Rajfa Musemić

Izdavač: Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Sarajevu

Recenzenti: prof. dr Lamija Tanović, Prirodno-matematički fakultet Univerziteta

u Sarajevu
prof. dr Slavenka Vobornik, Medicinski fakultet Univerziteta u
Sarajevu
Lektor: Samija Rizvanović

Štampa: ARKA press, Sarajevo

Tiraž: 100 primjeraka

CIP - Katalogizacija u publikaciji

Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine,
Sarajevo

539.16(075.8)(076.1/.2)

LAGUMDŽIJA, Armin
Fizika jonizirajućih zračenja u primjeni. Knj.1:
Radioaktivnost / Armin Lagumdžija, Davorin Samek,
Rajfa Musemić. - Sarajevo : Prirodno-matematički
fakultet, 2010. - 112 str. ; 25 cm

Bibliografija: str. 111-112.

ISBN 978-9958-9046-4-6
Samek, Davorin 2. Musemić, Rajfa
COBISS.BH-ID 18280966
PREDGOVOR

Ova knjiga je namijenjena prvenstveno studentima fizike, posebno usmjerenja medicinske

radijacione fizike, studentima medicinskih, veterinarskih i visoko-zdravstvenih fakulteta, a
može poslužiti i studentima hemije, biologije i industrijske ekologije. Nastala je na osnovu
predavanja i vježbi predmeta sa istim i sličnim sadržajem kao i brojnih priprema u radu sa
nadarenim učenicima takmičarima na olimpijadama iz fizike.

Rad autora na ovoj specifičnoj oblasti fizike potaknut je sve izraženijom potrebom da se
studentima, kao i široj naučnoj javnosti približe i rasvijetle pojave koje izazivaju
jonizirajuća zračenja, posebno radioaktivnost. Problem zaštite okoliša, prvenstveno
zdravlja ljudi u vrijeme kada smo svjedoci sve većeg globalnog i lokalnog zagađenja
životne sredine nalazi se u žiži interesovanja brojnih naučnika, edukatora, proizvođača i
potrošača, nosilaca vlasti i odlučivanja u ovoj oblasti.

Cilj je da se olakša izvođenje nastave iz predmeta vezanih za fiziku jonizirajućih zračenja

kao i da se studentima na jednom mjestu ponudi sve što im treba da uspješno savladaju
ove sadržaje. Radioaktivnost u primjerima primjene je okosnica sadržaja ove knjige u
kojoj se pored uvodnog teorijskog dijela svakog poglavlja nalaze brojni urađeni primjeri,
riješeni zadaci kao i primjeri za samostalan rad. Može koristiti i nadarenim učenicima u
pripremama za takmičenja iz oblasti nuklearne fizike i radioaktivnosti, pošto je teško naći
knjigu sa urađenim zadacima iz ove oblasti, posebno na našem jeziku.

Autori

Sarajevo, 2010
 Sadržaj

1. Uvod............................................................................................................. 1

1.1. Atomska jezgra i energija veze ............................................................ 1

1.2. Model kaplje......................................................................................... 11

2. Radioaktivnost ............................................................................................. 15

2.1. Tipovi radioaktivnog raspada, zakon radioaktivnog raspada i

Batemanova jednačina.......................................................................... 15

3. Zadaci za samostalan rad ............................................................................. 102

4. Konstante i konverzioni faktori ................................................................... 109

Literatura.......................................................................................................... 111
1. UVOD
1.1. Atomska jezgra i energija veze
Teorijski uvod
Jezgro atoma je pozitivno naelektrisana cjelina, koja je izgrađena od dvije vrste
čestica: pozitivno naelektrisanih protona, i neutralnih neutrona, koji se zajedno
nazivaju nukleoni. Ako je Z broj protona u jezgri nekog atoma, tada je naboj
jezgre +Ze, gdje je e elementarni naboj elektrona. Da bi atom bio električki
neutralan mora sadržavati Z elektrona oko jezgre. Maseni broj A neke jezgre
govori koliko u toj jezgri ima nukleona (suma broja neutrona i protona), a jezgre se
A
obično simbolički označavaju kao: Z X , gdje je Z je broj protona. Z se naziva se
atomski ili redni broj. Nuklidi koji imaju jednake atomske, a različite masene
brojeve nazivaju se izotopi određenog elementa.
12
Atomska jedinica mase (u) se definira tako da atom 6 C ima masu mirovanja
tačno 12 atomskih jedinica mase:
MeV
1 u = 1.6605 ⋅ 10 -27 kg = 931.5
c2
Masa mirovanja atoma nije jednaka sumi pojedinačnih masa mirovanja sastavnih
dijelova atoma: protona, neutrona i elektrona (masa mirovanja elektrona izražena u
atomskim jedinicama mase je me = 0.00054858 u). Ova razlika u masi (tzv. defekt
mase) nastaje zbog toga što je potrebna određena energija da bi držala zajedno
nukleone u jezgri, a ta energija se naziva energija veze i iznosi:
{
E v = Δm ⋅ c 2 = Z ⋅ m p + (A − Z) ⋅ m n − M jez }⋅ c 2 (1.1)

gdje je Δm defekt mase jezgre, Mjez masa mirovanja jezgre, a mp = 1.00727647u i

mn = 1.00866490u mase mirovanja protona i neutrona, respektivno. Ako se koristi
masa atoma matom umjesto mase same jezgre Mjez mora se obratiti pažnja na broj

1
elektrona u atomu (tj. umjesto mase protona uzima se masa atoma vodika 11 H koja
je 1.0078250 u) tako da je energija veze tada:
E v = Δm ⋅ c 2 = {Z ⋅ m 1 H + (A − Z) ⋅ m n } ⋅ c 2 (1.2)
1

Ako se energija veze jezgre podijeli sa brojem nukleona u jezgri, dobija se energija
veze po nukleonu B, za datu jezgru:
Ev
B= (1.3)
A
Ako se smatra da je jezgra sferoidnog oblika, njen radijus R se može naći prema
empirijskom izrazu:
R = r0 ⋅ A 1 3 (1.4)
gdje je A maseni broj posmatrane jezgre, a konstanta ro ima vrijednost ro = 1.4 fm.

1. Aproksimativno odrediti gustinu jezgre. Predpostaviti sferni oblik jezgre, te da

neutroni i protoni imaju približno jednake mase, koje iznose 1.7·10-27 kg.

Rješenje:
1. Ako se jezgra atoma posmatra kao kugla uniformne gustine, tada je njena gusti-
na data kao:
masa A ⋅ masa nukleona A ⋅ 1.7 ⋅ 10 −27 kg kg
gustina = ≈ = = 1.5 ⋅ 1017 3
zapremina 4 3 3
m
4 ⎛⎜ ⎞
1
R π
3 π ⎜1.4 ⋅ 10 A 3 m ⎟⎟
−15

3 ⎝ ⎠
pri čemu je pretpostavljeno da su mase neutrona i protona približno jednake i
iznose 1.7·10-27 kg.
Otuda bi jedan kubni centimetar materijala od kojeg je izgrađeno jezgro imao
masu od 150 miliona tona.

2
2. Odrediti radijus jezgara 4He, 16O, 56Fe i 238U.

Rješenje:
2. Radijus jezgre se može naći pomoću izraza (1.4):
R = r0 ⋅ A1 3 = (1.4 fm ) A1 3
tako da je:
R He = (1.4 fm ) ⋅ (4 )
13
= 2.22 fm

R O = (1.4 fm ) ⋅ (16 ) = 3.53 fm

13

R Fe = (1.4 fm ) ⋅ (56 ) = 5.36 fm

13

R U = (1.4 fm ) ⋅ (238) = 8.68 fm

13

3. Jezgro čiji je maseni broj 234 se raspadne na dvije nove jezgre čiji se maseni
brojevi odnose kao 2:1. Odrediti poluprečnike novonastalih jezgara.

Rješenje:
3. Iz uslova zadatka slijedi:
A1 + A2 = 234
A1 : A2 = 2 : 1
odakle se rješavanjem ovog sistema jednačina sa dvije nepoznate A1 i A2 dobiva:
A1 = 159 i A2 = 78.
Poluprečnici novih jezgara su prema (1.4):
R 1 = r0 ⋅ A1 3 = (1.4 fm ) ⋅ (159 ) = 7.57 fm
13

R 2 = r0 ⋅ A1 3 = (1.4 fm ) ⋅ (78) = 5.98 fm .

13

3
4. Kolika je neodređenost u energiji i frekvenciji fotona koje emitiraju atomi, ako
emisija u prosjeku traje 10-8 s. Planckova kontata je h = 6.62·10-34 J s.

Rješenje:
4. Iz Heisenbergove relacije neodređenosti za energiju i vrijeme
ΔE ⋅ Δt ≥ h
pri čemu je ћ = h/2π, slijedi:
h 6.62 ⋅ 10-34 J s
ΔE ≥ =
Δt 2 π ⋅ 10-8 s

ΔE ≥ 1.1 ⋅ 10-26 J = 6.6 ⋅ 10-8 eV .

Kako je ΔE = h ⋅ Δν , slijedi
ΔE 1.1 ⋅ 10-26
Δν = = = 1.66 ⋅ 107 Hz .
h 6.62 ⋅ 10 - 34

12
5. Izračunati energetski ekvivalent atomske jedinice mase 1 u. Masa atoma 6 C je

1.992647⋅10-26 kg. Za brzinu svjetlosti u vakuumu uzeti vrijednost 2.998·108 m

s-1.

Rješenje:
12
5. Atomska jedinica mase, 1 u, definirana je kao 1/12 mase atoma 6 C . Masa ato-

ma 12
6 C je 1.992647⋅10-26 kg, pa je:

1.992647 ⋅ 10 −26 kg
1u = 1u = 1.66054 ⋅ 10 − 27 kg .
12 u
Energetski ekvivalent atomske jedinice mase je:
2
⎛ m⎞
E = m c 2 = 1.66 ⋅ 10− 27 kg ⋅ ⎜ 2.998 ⋅ 108 ⎟ = 1.4922 ⋅ 1010 J =
⎝ s⎠

4
 1 eV
= 1.4922 ⋅ 1010 = 931.5 MeV .
1.602 ⋅ 10−19
Ovo je često korištena relacija koja olakšava proračune. Odavde slijedi da je:
1 u⋅c2 = 931.5 MeV
odnosno:
931.5 MeV
1u =
c2
ili
931.5 MeV
c2 = .
u

126 126
6. Izračunati energiju veze jezgre 52 Te , ako je masa atoma 52 Te jednaka
125.903322 u. Masa atoma vodika iznosi 1.007825 u, dok je masa neutrona
1.008665 u.

Rješenje:

6. Energija veze je prema (1.2) data sa:

E v = (Z m H + N m n − m atom ) c 2
gdje je Z - atomski broj, N - broj neutrona u jezgri, c- brzina svjetlosti u vakuumu,
mH - masa atoma vodika, a matom - izmjerena masa atoma.
126
Prema tome, energija veze jezgre 52 Te (Z = 52, N = A - Z= 126 - 52 = 74) iznosi:

MeV
E v = [52 ⋅ 1.007825 u + 74 ⋅ 1.008665 u − 125.903322 u ] ⋅ 931.5
u
pri čemu je (pogledati zadatak 5.):
931.5 MeV
c2 =
u
Otuda je
5
 E v = 1.066 ⋅ 103 MeV = 1.066 GeV

14
7. Kolika je energija veze po nukleonu jezgre atoma 7 N ? Koliko je procentualno

učešće energije veze ove jezgre u energiji mirovanja ( m 14 N = 14.003074 u, mH

= 1.007825 u, mn = 1.008665 u) ? Za brzinu svjetlosti u vakuumu uzeti

vrijednost 2.998·108 m s-1.

Rješenje:
7. Energija veze se može naći iz izraza (1.1):
E v = {Z m H + (A - Z) m n − m 14 N }⋅ c 2
14 14
gdje je Z = 7 atomski broj jezgre 7 N , A =14 maseni broj jezgre 7 N , mH =
1.0078250 u masa atoma vodika, a mn = 1.00866490 u, masa neutrona.
931.5 MeV
Uz korištenje relacije c 2 = (pogledati Zadatak 5.), dobiva se da je
u
energija veze jezgre:
Ev = 104.659 MeV
Energija veze po nukleonu će sada biti:
E v 104.659 MeV
B= = = 7.4756 MeV
A 14
Da bi odredili procenat energije veze u energiji mirovanja jezgre nađimo masu
14
same jezgre 7 N:

M 14 N = m 14 N − 7 m e = 13.9992 u
14
Energija mirovanja jezgre 7 N je:

E = M 14 N ⋅ c 2 = 13040 MeV

Ev
Odnosno, energija veze čini, = 0.8 % energije mirovanja jezgre 14
7 N.
E
6
 62
8. Izračunati energiju veze po nukleonu u jezgri 28 Ni ( m 62 Ni = 61.928349 u, mH

= 1.007825 u, mn = 1.008665 u).

Rješenje:
8. Prema (1.1) je:
E v = [Z m H + (A − Z) m n − m Ni ] c 2 = 545.3 MeV
dok je energija veze po nukleonu:
E v 545.3 MeV
B= = = 8.795 MeV
A 62
62
Prema tome, jezgra 28 Ni su najčvršće vezana jezgra od svih nuklida, tj. imaju
najveću srednju energiju veze po nukleonu, a otuda su i energetski najstabilnija.

9. Kolika je razlika između energija veze 3

2 He i 3
1 H ? ( m 3 He = 3.016029 u ,

m 3 H = 3.016049 u , mH = 1.007825 u, mn = 1.008665 u) ? Za brzinu svjetlosti

u vakuumu uzeti vrijednost 2.998·108 m s-1, a za elektrostatičku konstanta k =

9·109 N m2 C-2.

Rješenje:
9. Za 23 He energija veze je:
Ev = 7.718 MeV,
dok je za 31 H :
Ev = 8.482 MeV
Dakle, energija veze 23 He je manja za 0.764 MeV-a od energije veze 31 H , što je
aproksimativno jednako odbojnoj Coulombovoj energiji za Z = 2, i ako se

7
pretpostavi da su protoni u jezgri 23 He na udaljenosti jednakoj poluprečniku jezgre
3
2 He (A = 3), dobiva se:

3 k Z (Z - 1) e 2 3 k Z (Z - 1) e 2
EC = = = 0.85 MeV .
5 R 5 r0 3 A
pri čemu je k = 9·109 N m2 C-2, a R je dato relacijom (1.4).

40
10. Odrediti energiju potrebnu da se izdvoji najslabije vezan neutron u jezgri Ca
39
čija je masa 39.962589 u. Masa Ca iznosi 38.970691 u, a masa neutrona
1.00866490 u.

Rješenje:
10. Iz zakona o održanju energije je:
m 40 Ca ⋅ c 2 + E = (m 39 Ca + m n ) ⋅ c 2

gdje je E tražena energija.

Nakon uvrštavanja brojnih vrijednosti dobivamo:

(39.962589 u ) ⋅ ⎛⎜ 931.5 MeV ⎞⎟ + E = (38.970691 u + 1.008665 u ) ⋅ ⎛⎜ 931.5 MeV ⎞⎟

⎝ u ⎠ ⎝ u ⎠
odakle je:
E = 15.6 MeV .
Energija potrebna da se izdvoji najslabije vezani proton iz jezgre 40 Ca je 8.33 MeV
(provjeriti za vježbu) i manja je od energije potrebne da se izdvoji neutron, zbog
postojanja odbojnih elektrostatičkih (Coulombovih) sila između protona u jezgri.

11. Odrediti elektrostatičku energiju protona u jezgri, ako se pretpostavi da je

naboj uniformno-sferno raspoređen po protonu.
Rješenje:
8
11. Posmatrajmo element zapremine dV naelektrisane sfere debljine dr, čiji je
naboj u sfernim koordinatama:
( )
dq = ρ ⋅ dV= ρ ⋅ 4π r2 ⋅ dr
gdje je ρ – gustina naboja.
Ukupni naboj po cijeloj zapremini V sfere radijusa r je:
⎛4 ⎞
q = ρ V = ρ ⎜ π r3 ⎟ .
⎝3 ⎠
Elektrostatička energija dE elementa zapremine dV naelektrisane sfere je tada:
2

dE =
kq
r
k⎛4 ⎞
( )
⎛4 ⎞
dq = ⎜ ρ π r 3 ⎟ 4π r 2 dr = 3k ⎜ ρπ ⎟ r 4dr .
r ⎝3 ⎠ ⎝3 ⎠
gdje k – elektrostatička konstanta (k = 9·109 N m2 C-2).
Ukupna elektrostatička energija naelektrisane sfere dobiva se integriranjem po
elektrostatičkim energijama svih elemenata zapremine dV, gdje radijus sfere r
može imati vrijednost od 0 do neke maksimalne vrijednosti R, jednake radijusu
jezgre:
R 2 R 2 2
⎛4 ⎞ 3 ⎛4 ⎞ 3k ⎛ 4 ⎞
E = ∫ dE = 3k ⋅ ⎜ ρπ ⎟ ⋅ ∫ r 4 dr = k ⋅ ⎜ ρπ ⎟ R 5 = ⋅⎜ ρ ⋅ π R3 ⎟ .
0 ⎝3 ⎠ 0 5 ⎝3 ⎠ 5R ⎝ 3 ⎠
što odgovara ukupnoj elektrostatičkoj energiji cijele jezgre, tj. Z protona u jezgri.
Pošto je naboj jezgre Q:
4
Q=ρV = ρ π R3 = Z e
3
dobiva se za ukupnu elektrostatičku energiju protona u jezgri:
3 k Z2 e2
E= ⋅ . (1)
5 R
Međutim, naboj jezgre ne može imati proizvoljne vrijednosti već mora imati
strogo diskretne vrijednosti (cjelobrojan umnožak apsolutne vrijednosti naboja
elektrona). Za Z = 1, elektrostatička (Coulombova) energija bi trebala biti jednaka
nuli, ali prethodni izraz daje vrijednost različitu od nule. Da bi se korigovalo

9
navedeno neslaganje, u relaciji (1), Z2 treba zamijeniti sa Z·(Z-1). Za velike
vrijednosti Z, ovo je zanemariva popravka, te se izraz (1) može koristiti kao
aproksimativna relacija.
No, za male vrijednosti Z neophodna je korekcija relacije (1), tako da bi korigo-
vana relacija (1) imala oblik:
3 k Z (Z - 1) e 2
EC = ⋅ .
5 R
Recimo, za Z = 21:
3 k Z (Z - 1) e 2
EC 5 R Z − 1 20
= 2 2
= = = 0.95 .
E 3kZ e Z 21
5 R
samo bi se za 5% razlikovala dobivena vrijednost za elektrostatičku energiju
protona u jezgri korištenjem nekorigirane relacije (1), od vrijednosti dobivene
uzimanjem u obzir prethodno navedene korekcije.

73
12. Izračunati elektrostatičku energiju jezgre 32 Ge .

Rješenje:
12. Prema prethodnom zadatku bi bilo:
3 k Z (Z - 1) e 2 3 k e 2 Z (Z - 1) 3 (1.44 MeV fm ) ⋅ 32 (31)
EC = = = = 146.5 MeV
5 R 5 ro 3 A 5 (1.4 fm ) 3 73
pošto je

ke =
2 e2
=
(1.602 ⋅10 −19
C )
2

= 2.308 ⋅ 10− 28 J ⋅ m = 1.44 ⋅ 10− 9 eV m

4πε 0 C 2
4π ⋅ 8.85 ⋅ 10−12
N ⋅ m2
k e 2 = 1.44 MeV fm

10
1.2. Model kaplje
Teorijski uvod:
Semiempirijska izraz za masu jezgre u zavisnosti od masenog broja A i atomskog
broja Z dat je Bethe – Wieszäckerovom relacijom (model kaplje):
EV
A
Z M = Z m p + (A − Z) m n − (1.5)
c2
gdje je energija veze aproksimirana sa:
E V = b1 A − b 2 A 2 3 − b 3 Z 2 A −1 3 − b 4 (A − 2 Z) A −1 − b 5 A −3 4 .
2
(1.6)
a vrijednosti konstanti su eksperimentalno utvrđene i u energetskim jedinicama su
date kao: b1 = 14.0 MeV ; b2 = 13.0 MeV ; b1 = 14.0 MeV ; b3 = 0.58 MeV ; b4 =
19.3 MeV, dok se vrijednost za b5 uzima prema slijedećoj šemi:
A Z b5
parno parno -33.5 MeV
neparno 0
parno neparno +33.5 MeV

Srednja energija veze po nukleonu je:

E v (Z m p + (A − Z )m n − M ) ⋅ c
2

B= = =
A A (1.7)
= b1 − b 2 A −1 3 − b 3 Z 2 A − 4 3 − b 4 (A − 2 Z) A −2 − b 5 A −7 4
2

13. Ogledalne (zrcalne) jezgre imaju jednak neparni maseni broj A, a brojevi
neutrona N i protona Z su zamijenjeni. Odrediti razliku masa dva ogledalna
jezgra kod kojih se N i Z razlikuju za jedinicu.

11
 Rješenje:
13. Član A – 2 Z u izrazu (1.6) za aproksimiranu energiju veze se može pisati i
preko broja neutrona N u jezgri, kao:
A – 2 Z = N + Z – 2 Z = N – Z,
pa ako se N i Z razlikuju za jedinicu, slijedi da je A – 2 Z = ±1. Oduzimanjem
masa jezgara sa atomskim brojem Z+1 i Z, ponište se članovi (A – 2 Z)2, kao i
članovi koje ne zavise od Z, tako da se dobije:
M Z+1 − M Z = (m p − m n ) ⋅ [(Z + 1) − Z] + b 3 A −1 3 ⋅ [(Z + 1) − Z] = m p − m n + b 3 A 2 3 .

23 23
14. Mase atoma 11 Na i 12 Mg su 22.989771 u i 22.994125 u, redom. Na osnovu
ovih podataka odrediti konstantu b3 u semiempirijskom izrazu za masu Bethe –
Wieszäckerovog modela. Masa atoma vodika iznosi 1.007825 u, a masa
neutrona je 1.008665 u.

Rješenje:
14. Ove dvije jezgre su ogledalne jezgre, pošto je za Na: Z=11 i N=12, a za Mg je
Z=12 i N=11, pa je na osnovu prethodnog zadatka (Zadatak 13.):
M Z+1 − M Z = m 1 H − m n + b 3 A 2 3

ili
22.994125 u − 22.989771 u = 1.007825 u − 1.008665 u + b3 (23)2 3
odakle je konstanta b3:
b3 = 6.42 ⋅ 10−4 u = 0.598 MeV .

15. U modelu kaplje, energija Coulombovog međudjelovanja EC između protona

(koja je jednaka energiji veze) opisana je članom b 3 ⋅ Z 2 ⋅ A -1 3 Bethe –

12
 Wieszäckerove relacije za srednju energiju veze po nukleonu. Coulombova
3 k Z2 e2
energija za velike vrijednosti Z data je izrazom E C = . Izračunati
5 R
konstantu b3 u semiempirijskom izrazu za masu Bethe – Wieszäckerovog
modela.

Rješenje:
15. Poluprečnik jezgre je dat relacijom (1.4):
R = r0 ⋅ A1 3
tako da je elektrostatička energija (pogledati Zadatak 11.):
3 k Z2 e2 3 k Z2 e2
EC = = = b3 Z2 A −1 3
5 R 5 r0 ⋅ A13

odakle je konstanta b3:

3 k e 2 3 1.44 MeV ⋅ fm
b3 = = = 0.617 MeV .
5 r0 5 1.4 fm
što je u dobrom slaganju sa dobivenim rezultatom 0.598 MeV iz prethodnog
zadatka (Zadatak 14.).

16. Pomoću modela kaplje naći najstabilniji izobar sa datim neparnim masenim
brojevima A: 25, 43 i 77. Konstante b3 i b4 imaju sljedeće vrijednosti: b3 =
0.58 MeV i b4 = 19.3 MeV.

Rješenje:
16. Za neparno A, u modelu kaplje je b5 = 0, pa je srednja energija veze po
nukleonu data kao [pogledati relaciju (1.7)]:
B = b1 − b 2 A −1 3 − b3 Z2 A − 4 3 − b 4 (A − 2 Z) A −2 .
2

13
Najstabilniji izobar (A = konstanta) je onaj sa najvećom energijom veze po
nukleonu, koja se može naći iz uslova:
dB
=0
dZ
odakle je:
dB
dZ
[ ]
= − 2b3 Z A − 4 3 + 4b 4 (A − 2Z) A − 2 = 0

tj.
4b 4 A
Z= = .
−1 3
2b3 A + 8b 4 A −1
b3 2 3
2+ A
2b 4
Ako se uvrste vrijednosti za konstante b3 = 0.58 MeV i b4 = 19.3 MeV, dobiva se:
A
Z=
2 + 0.015 ⋅ A 2 3
Odavde je:
25
a) za A = 25: Z = = 11.7 ≈ 12 ;
2 + 0.015 ⋅ (25) 2 3
25
tj. izobar 12 Mg je najstabilniji u izobarnoj grupi sa A = 25,
43
b) za A = 43: Z = = 19.7 ≈ 20 ;
2 + 0.015 ⋅ (43) 2 3
43
tj. izobar 20 Ca je najstabilniji u izobarnoj grupi sa A = 43,

77
c) za A = 77: Z = = 33.9 ≈ 34 ;
2 + 0.015 ⋅ (77) 2 3
77
tj. izobar 34 Se je najstabilniji u izobarnoj grupi sa A = 77.

14
2. RADIOAKTIVNOST
2.1. Tipovi radioaktivnog raspada, zakon radioaktivnog raspada i
Batemanova jednačina
Teorijski uvod
Tri osnovna tipa radioaktivnih raspada su: alfa (α) raspad, beta (β) raspad i gama
(γ) raspad.
Alfa raspad je proces emisije α čestice (jezgre atoma helijuma) iz jezgre matičnog
nuklida, tako da jezgra matičnog nuklida gubi 2 protona i 2 neutrona:
X ⎯⎯ Z-2Y + 2 He ( α čestica )
→ A-4
A α 4
Z (2.1)

U sistemu referencije mirovanja jezgre matičnog nuklida, iz zakona očuvanja

energije slijedi:
M X ⋅ c2 = M Y ⋅ c2 + M α ⋅ c2 + E k Y + E k α (2.2)

gdje su E k Y i E k α kinetičke energije nuklida potomka (tzv. energija uzmaka) i

alfa čestice, redom, a MX, MY i Mα su mase mirovanja jezgre matičnog nuklida X,
potomka Y i alfa čestice.
Iz relacija (2.2) slijedi energetski prag alfa raspada:
MX ≥ MY + Mα
Kinetičke energije jezgre potomka i alfa čestice su određene energijom oslobo-
đenom u raspadu Q = ( M X - M Y - M α ) c 2 . Iz zakona očuvanja impulsa (u

sistemu mirovanja matičnog radionuklida) imamo: p Y = p α , odnosno:

Ek Y Mα 4
= ≈
Ek α MY A − 4

gdje je A maseni broj matičnog nuklida, što uz Q = E k Y + E k α daje kinetičku

energiju alfa čestice:

15
 ⎛A - 4⎞
Ek α = ⎜ ⎟Q (2.3)
⎝ A ⎠
Dakle, pošto je Q tačno određeno za svaki α-raspad, onda je i kinetička energija
alfa čestice tačno određena za svaki raspad (diskretan spektar energija α čestica).
Beta raspad je proces u kojem dolazi do emisije β čestica (β- čestica je elektron, a
β+ čestica je pozitron). Postoje tri jednostavna tipa β raspada: beta minus, beta plus
i elektronski zahvat, te nekoliko složenih tipova β raspada: dupli beta raspad, dupli
elektronski zahvat. Eksperimentalno je utvrđeno (mjerenjem brzine čestica) da
beta čestice emitovane beta raspadom imaju kontinuiran spektar energija, tj. mogu
imati sve energije do neke maksimalne vrijednosti, a to je moguće samo ako u
raspadu nastaju najmanje tri čestice. Iz zakona očuvanja je zaključeno da ta treća
čestica mora biti električki neutralna, i imati jako malu masu (jednaku nuli). Ta
treća čestica je neutrino, tačnije elektronski neutrino, ν (ili njegova antičestica
antineutrino ν% ).
β- raspad je proces transformacije neutrona u proton uz emisiju elektrona i
antineutrina i šematski se može predstaviti kao:
-
n ⎯⎯
β
→ p + β - + ν%
odnosno:
β −
0~
Z
A X ⎯⎯→ Z +1Y + −1 e + 0 ν
A 0
(2.4)
Dakle, beta minus raspadom se atomski broj jezgre poveća za 1, dok maseni broj
ostaje nepromjenjen. Beta minus raspad je energetski moguć, ako je masa atoma
matičnog nuklida veća od mase atoma potomka.
Defekt mase kod beta minus raspada je dat sa:

( Z
)(
Δm =M X -M Y -m e = m A X -Zm e - m A
Z+1Y
)
- ( Z+1) m e - m e = m A X − m
Z
A
Z+1Y
(2.5)

tako da je ovaj tip raspada energetski moguć samo ako je m A X > m A .

Z Z+1Y

β+ raspad je proces transformacije protona u neutron uz emisiju pozitrona i

neutrina, a šematski se može predstaviti kao:
16
 +
p ⎯⎯
β
→ n + β+ + ν
odnosno:
β+
Z
A X ⎯⎯→ Z −1Y + +1 e + 0 ν
A 0 0
(2.6)
Defekt mase kod beta plus raspada je:

( Z
)( Z-1
)
Δm =M X -M Y -m e = m A X -Zm e - m A Y - ( Z-1) m e - m e = m A X − m
Z
A
Z+1Y
− 2m e

pa je β+ raspad energetski moguć samo ako je masa atoma matičnog nuklida X,

veća od mase atoma potomka za najmanje dvije mase mirovanja elektrona, tj:
mAX > m A +2m e .
Z Z+1Y

Elektronski zahvat (EC) je proces u kome proton iz jezgre zahvata elektron iz

unutrašnje ljuske atoma (najčešće K ljuske) i transformiše se u neutron, uz emisiju
neutrina. U svim slučajevima kada je β+ raspad energetski moguć, praćen je i
elektronskim zahvatom. Međutim, ako je razlika u masama matičnog nuklida i
potomka manja od 2 me moguć je samo elektronski zahvat. Nakon elektronskog
zahvata jezgra često ostaje u pobuđenom stanju, nakon čega se nastoji deekscitirati
emisijom γ kvanata.
Elektronski zahvat se šematski može prikazati reakcijom tipa:
p + e − ⎯⎯→
EC
n+ν
odnosno:
A
Z X + −01 e ⎯⎯→
EC
Z −1Y + 0 ν
A 0
(2.7)
Gama raspad je proces prelaska jezgre iz pobuđenog stanja u osnovno stanje uz
emisiju jednog ili više fotona gama zračenja (γ kvanti). Kao posljedica emisije γ
kvanata iz jezgre, moguća je pojava procesa interne konverzije (IC), tj. predaje
energije pobuđenog jezgra nekom od orbitalnih elektrona u blizini jezgre, koji
napušta atom, a naziva se konverzioni elektron. Za gama raspad je karakteristično
da ne dolazi do transformacije jezgre matičnog nuklida u novu, drugu jezgru, kao
što je bio slučaj kod alfa i beta raspada.

17
Prema zakonu radioaktivnog raspada broj neraspadnutih jezgara matičnog nuklida
N, nakon vremena t, dat je sa:
N = N 0 e− λ t (2.8)

gdje je N0 početni broj jezgara matičnog nuklida, a λ se naziva se konstanta

raspada ili radioaktivna konstanta. SI jedinica za radioaktivnu konstantu je 1 s-1.
Broj raspadnutih jezgara matičnog nuklida (odnosno broj nastalih jezgara poto-
mka) za neko vrijeme t, dobije se kao razlika početnog broja (N0) i broja
neraspadnutih jezgara (N) matičnog nuklida.
Učestalost raspada nekog radionuklida se može izraziti preko vremena poluraspada
T1/2, odnosno vremena potrebnog da se raspadne polovina od početnog broja
jezgara matičnog nuklida, koje je sa radioaktivnom konstantom povezano
slijedećom relacijom:
ln2
λ= . (2.9)
T1 2

Srednje vrijeme života jezgre Tm je dato sa:

1 T1/2
Tm = = . (2.10)
λ ln2
Aktivnost se definira kao apsolutna vrijednost brzine raspada:
dN
A= =λN (2.11)
dt
a u SI se izražava u becquerelima (1 Bq = 1 s-1), pri čemu 1 Bq predstavlja jedan
raspad u jednoj sekundi.
Za radioaktivne nizove sa n članova, broj jezgara i-tog člana niza dat je
Batemanovom jednačinom:
n-1 n
e-λi t
N i ( t ) =∏ λ i ⋅ N 01 ⋅ ∑ n
(2.12)
i=1 i=1
∏ ( λ -λ )
j=1
j i

j≠ i

18
gdje je N01 početni broj jezgri matičnog nuklida, a λi radioaktivna konstanta i-tog
članova niza
Ukoliko se u Batemanovu jednačinu uključe i odnosi grananja:
A1(0) za t=0 →A2(0) = A3(0) =....= Ai(0) = … = AN(0) = 0

1 λ 3
2 → (3) ⎯⎯→ λ i λ
N → ( N) λ λ
(1) ⎯⎯→ ( 2) ⎯⎯ ⋅ ⋅ ⋅ (i ) ⎯⎯→ ⋅ ⋅ ⋅ ⎯⎯
⎯
f2 f3 f3 fi

f1,2 f 2,3 f i,i+1 f N,N+1

aktivnost i-tog člana niza u trenutku t, će biti:

⎧ ⎫
i −1 ⎪ − λ , t ⎪
i
⎪ e j ⎪
A i (t) = A 1 (0) ∏ f j, j+1 λ j+1 ∑ ⎨ i ⎬ (2.13)

⎪⎩ k =∏
j=1 ⎪
j=1
(λ k − λ j ) ⎪
1(k ≠ j) ⎪⎭

pri čemu je:

n
⎧x ⋅ x ⋅ x ⋅ ⋅ ⋅ x n za n ≥ 1⎫
∏x i =⎨ 1 2 3
1 za n = 0⎭
⎬
i =1 ⎩
Odavde je efektivna doza HE nakon proteklog vremena t:
⎧ ⎫
i −1 ⎪ −λ j ⋅ t ⎪
N i
⎪ 1- e ⎪
H E = A 1 (0) ⋅ ∑ h E,i ∏ f j, j+1 j+1 ∑ ⎨
λ ⋅ i ⎬ (2.14)
i =1 j=1 j=1 ⎪
λ j ∏ (λ k − λ j ) ⎪
⎪⎩ k =1(k ≠ j) ⎪⎭

gdje je hE,i dozni koeficijent za i-ti član niza.

Ukoliko se matični nuklid (Nuklid1) i potomak (Nuklid2) nađu zajedno, onda se
stanje radioaktivne ravnoteže uspostavlja kada potomak dezintegrira istom
brzinom kojom ga proizvodi njegov matični nuklid.
Ako je vrijeme poluraspada matičnog nuklida mnogo duže od vremena
poluraspada njegovog potomka, kažemo da su ta dva nuklida dostigla sekularnu
ravnotežu, tj.:

19
 λ2 >> λ1 ili (t1/2)1 >> (t1/2)2 (2.15)
Za takav slučaj vrijedi da je:
λ 2 − λ1 ≈ λ 2
(2.16)
e − λ1 t − e − λ 2 t ≈ 1 − e − λ 2 t

pa je nakon proteklog vremena t, broj jezgara potomka:

λ1
N2 = N o (1 - e - λ 2 t ) (2.19)
λ2

odnosno aktivnost:
A 2 (t ) = A 0 (1 − e
− λ1 t
) (2.20)
pri čemu je:
A1 = A2 (2.21.a)
tj.
λ1 N1 = λ 2 N 2 (2.21.b)
U slučaju niza uzastopnih raspada, opšti uslov za sekularnu radioaktivnu ravnotežu
može biti napisan prema izrazu (2.21.b) kao:
λ1 N1 = λ 2 N 2 = λ 3 N 3 = L = λ i N i (2.22)
Transientna radioaktivna ravnoteža se dostiže kada je vrijeme poluraspada
matičnog nuklida (t1/2)1 veće od vremena poluraspada potomka (t1/2)2. Ona se
dostiže uz uslov:
1 − e − ( λ 2 − λ1 ) t ≈ 1
tako da je nakon proteklog vremena t, broj jezgara potomka:
λ1
N2 = N 0 e − λ1 t (2.23)
λ 2 − λ1

Kako je:
− λ1 t
N1 = N 0 e

slijedi, da za transientnu ravnotežu vrijedi odnos:

N2 λ1 (t 1 / 2 ) 2
= = (2.24)
N 1 λ 2 − λ 1 ( t 1 / 2 )1 − ( t 1 / 2 ) 2

20
17. Spontanom emisijom α čestica, 238
92 U se raspada u 234
90Th . Izračunati ukupnu
234
oslobođenu energiju u raspadu, kao i brzinu uzmaka jezgre Th . Mase atoma
238 234
su 238.050788 u za U , 234.043601 u za Th , i 4.002603 u za 42 He .

Rješenje:
17. Ukupnu oslobođenu energiju nalazimo iz defekta mase:
Δm = m 238 U − m 234 Th − m 4 He = 4.584 ⋅ 10−3 u

E = Δm ⋅ c 2 = 4.27 MeV
Ukupna oslobođena energija u raspadu se raspoređuje na kinetičke energije alfa
234
čestice i nastale jezgre Th (kinetička energija nastale jezgre se naziva energija
uzmaka).
Kinetička energija za nerelativistički slučaj se može pisati kao:
p2
Ek =
2m
gdje su m i p masa i impuls posmatrane čestice, redom.
Odnos kinetičkih energija jezgre Th i alfa čestice je:
E k Th p2 1 mα
= Th 2
= , (1)
E k α 2 m Th pα m Th
2 mα

pri čemu je uzeto da je jezgra 238

U mirovala, tako da je p Th = p α .

Iz
E = E k α + E k Th
i (1), slijedi:
E
E k Th = = 0.07176 MeV = 1.148 ⋅ 10-14 J
m Th
1+
mα
234
Brzina uzmaka jezgre Th će biti:

21
 2 E k Th m
v Th = = 2.43 ⋅ 105
m Th s

18. Masa atoma 14

C je 14.003242 u. Pokazati da je β- raspad energetski moguć, i
izračunati oslobođenu energiju u raspadu. ( m 14 N = 14.003074 u )

Rješenje:
18. Raspad je energetski moguć, ako se ukupna masa smanji nakon raspada, tj. ako
je defekt mase pozitivan.
Defekt mase je
Δm = M 14 C − M 14 N − m e

gdje su M 14 C i M 14 N mase jezgara atoma 14C i 14N, redom, a me masa elektrona.

Odatle je:
Δm = (m 14 C − 6m e ) − (m 14 N − 7m e ) − m e = m 14 C − m 14 N = 1.68 ⋅ 10 − 4 u

Prema tome, navedeni raspad je energetski moguć, a oslobođena energija je:

E = Δm ⋅ c 2 = 156.5 keV

19. Da li je energetski moguć β+ raspad jezgre 13

7 N , ako masa neutralnog atoma
13
7 N iznosi 13.005739 u ? ( m 13 C = 13.003355 u )

Rješenje:
19. Prema prethodnom zadatku (Zadatak 18.) je:
Δm = (m 13 N − 7 m e ) − (m 13 C − 6m e ) − m e = m 13 N − m 13 C − 2m e = 1.29 ⋅ 10 −3 u

Dakle, β+ raspad jezgre 13

7 N je energetski moguć.

22
 25 25
20. Masa atoma 12 Mg je 24.985837 u, a atoma 13 Al je 24.990429 u. Koji tip
raspada se može desiti između ove dvije jezgre i koliko energije se oslobodi u
raspadu ?

Rješenje:
20. Teža jezgra se uvijek raspadaju u lakša, tako da će biti:
+
25
13 Al ⎯⎯→
β
12 Mg +
25
+1 e+ν
odnosno (pogledati Zadatak 18.)
Δm = m 25 Al − m 25 Mg − 2m e = 3.49 ⋅ 10−3 u

Oslobođena energija pri β+ raspadu će biti:

E = Δm ⋅ c 2 = 3.25 MeV
Prema tome, u ovom slučaju je moguć β+ raspad.
25 25
Za vježbu pokazati da je moguć raspad 13 Al u 12 Mg i elektronskim zahvatom.

226
21. Kinetička energija α-čestice pri izlijetanju iz jezgre atoma radija 88 Ra iznosi
4.78 MeV. Masa α-čestice iznosi 6.6486·10-27 kg. Odrediti:

a) brzinu α-čestice,
b) ukupnu kinetičku energiju čestica nastalih pri tom radioaktivnom raspadu.

Rješenje:
21. a) Iz relacije za kinetičku energiju alfa čestice:
2
m α ⋅ v1
E1 =
2
slijedi da je njena brzina izlijetanja iz jezgre:

23
 2 E1
v1 = (1)
mα

Kako je prema uslovima zadatka:

E1 = 4.78 MeV = 4.78·106·1.602·10-19 J = 7.657·10-13 J
mα = 6.6486·10-27 kg
onda je iz realcije (1):

15.314 ⋅ 10 −13 J m
v1 = − 27
= 1.51768 ⋅ 10 7
6.6486 ⋅ 10 kg s

b) Prema uslovima zadatka ovo je raspad tipa:

226
88 Ra → 222
86 Rn + 2 He
4

Na osnovu zakona o održanju impulsa čestica, slijedi:

m Ra ⋅ 0 = m Rn ⋅ v 2 − m α ⋅ v1
Odakle je:
m α ⋅ v1
v2 =
m Rn
Pošto je
m Rn ≈ 222 u = 222 ⋅ 1.66053 ⋅ 10 −27 kg = 3.6864 ⋅ 10 −25 kg
slijedi
m
6.6486 ⋅ 10 −27 kg ⋅ 1.51768 ⋅ 10 7
v2 = s = 2.737 ⋅ 10 5 m
3.6864 ⋅ 10 −25 kg s
Ukupna kinetička energija jednaka je:
E = E1 + E2
i
m2
m Rn v2 2 3,6864 10 -25 kg 2,737 2 1010
s2
E2 = =
2 2

24
tj.
E2 = 1.381·10-14 J = 0.863·105eV = 0.0863 MeV
pa je:
E = 4.78 MeV + 0.0863 MeV = 4.8663 MeV

22. Pri bombardovanju izotopa litija Li 63 česticom deuterija nastaju dvije α čestice.
Pri tome se oslobađa energija od 22.3 MeV. Odrediti masu izotopa litija. Masa
deuterija je 3.3355279·10-27 kg, masa α-čestice 6.6485512·10-27 kg, a za brzinu
svjetlosti u vakuumu uzeti 3·108 m s-1.

Rješenje:
22. Jednačina ove nuklearne reakcije glasi:
6
3 Li+ 21 H→ 42 He+ 42 He + ΔE
odakle je oslobođena energija jednaka:
ΔE = c 2 [m( 63 Li) + m( 21 H) − 2m ( 42 He)]
Odavde je:
ΔE
m( 63 Li) = 2
− m( 21 H) + 2m ( 42 He)
c
što nakon uvrštavanja numeričkih podataka daje:
22.3 ⋅ 10 6 ⋅ 1.602 10 −19 J
m( 63 Li) = 2 −2
− 3.3355279 ⋅ 10 − 27 kg + 2 ⋅ 6.6485512 ⋅ 10 − 27 kg
9 ⋅ 10 m s
16

odakle je:
m( 63 Li) = 9.9912685 ⋅ 10 −27 kg
ili izraženo u atomskim jedinicama mase:
9.9912685 ⋅ 10 −27 kg
m( 63 Li) = = 6.0169154 u
− 27 kg
1.66053 ⋅ 10
u

25
23. U nuklearnoj reakciji 17
7 N(α, p) kinetička energija α čestica iznosi 8.5 MeV.
Odrediti pod kojim uglom, u odnosu na pravac kretanja α čestice, izlijeće
proton, ako je njegova kinetička energija jednaka 7.7 MeV. Mase
14
7 N, α − čestice, 17
8 O i protona su 14.007515 u, 4.003873 u, 17.004533 u i
1.00727647 u, redom. Brzina svjetlosti u vakuumu približno iznosi 3·108 m s-1.

Rješenje:
23. Jednačina nuklearne reakcije glasi:
14
7 N + 42 He (α) → 17
8 O + 11 H (p)
Na osnovu zakona o održanju energije i zakona o održanju impulsa slijedi (pogle-
dati sliku):

v12 v2 v2
mα ⋅ + ΔE = m p ⋅ 2 + m 0 ⋅ 3 (1)
2 2 2
r r r
pα = pp + p0

tj.
r r r
p0 = pα − pp (2)

Skalarni oblik vektorske relacije (2) može se dobiti istovremenim kvadriranjem

lijeve i desne strane izraza (2):
r r
p 02 = p α2 + p 2p − 2 p α ⋅ p p = p α2 + p 2p − 2 p α ⋅ p p ⋅ cos α

26
odakle je:
p α2 + p 2p − p 02
cos α = (3)
2 pα pp

pri čemu je α - ugao koji zaklapa impuls emitovanog protona sa impulsom upadne
α-čestice.
Energija ove nuklearne reakcije je:
ΔE = c 2 ⋅ [m(147 ) + m α − m(178 O) − m p ] (4)

Uvrštavanjem zadatih numeričkih podataka dobiva se:

ΔE = c 2 ⋅ [14.007515 + 4.003873 − 17.004533 − 1.00727647] ⋅ u
Kako je (pogledati Zadatak 6.):
931.5 MeV
c2 =
u
slijedi:
ΔE = − 0.4 MeV (5)
Znak "−" ukazuje da se ulaže energija ∆E da bi došlo do te nuklearne reakcije.
Pošto je, u opštem slučaju, kinetička energija nerelativističke čestice:
m ⋅ v2
E=
2
a njen impuls:
p = m·v
onda se energija može iskazati preko impulsa kao:
p2
E=
2m
odakle je:
p = 2 m⋅E (6)
Ako se uvedu oznake:

m α ⋅v 21 m p ⋅ v 22 m O ⋅ v 32
E1 = , E2 = i E3 =
2 2 2
27
relacija (1) se može pisati kao:
E1 + ∆E = E2 + E3 (7)
a relacija (3), uz korištenje izraza (6), postaje:
2 m p E 2 + 2 m α E1 − 2 m O E 3
cos α = (8)
2 2 m p E 2 ⋅ 2 m α E1

Zamjena E3 iz izraza (7) u relaciju (8) daje:

(m p + m O ) E 2 + (m α − m O ) E 1 − m O ΔE
cos α =
2 m p m α E1E 2

Uvrštavanje numeričkih podataka u posljednju realciju daje:

1
cos α = ⋅
2 ⋅ 1.00727647 ⋅ 4.003873 ⋅ 7.7 ⋅ 8.5 MeV
⋅ [(1.00727647 + 17.004533) 7.7 + (4.003873 - 17.004533) 8.5 - 17.004533 0.4 ] MeV
tj.
cos α = 0.658081
odakle
α = 0.852529 radijana = 48.87 o

24. Pokazati da se zakon radioaktivnog raspada može napisati u obliku:

N = N 0 e− λ t
gdje je N0 - početni broj jezgara, a N – broj neraspadnutih jezgara nakon vremena
t.

Rješenje:
24. Broj jezgara dN koji se raspadne u vremenskom intervalu dt je proporcionalan
tom vremenskom intervalu dt i postojećem broju jezgara N, odnosno:
dN = - λ N dt

28
gdje je λ konstanta proporcionalnosti. Zakon radioaktivnog raspada se može dobiti
integracijom prethodnog izraza:
dN
= −λ dt
N
dN
∫ N ∫
= − λ dt + ln C

ln N = − λ t + ln C (1)
Konstanta integracije se može dobiti iz uslova da je u početnom momentu t = 0,
broj neraspadnutih jezgara N bio jednak početnom broju jezgara N0:
za t = 0 ⇒ N = N 0
tako da izraz (1) postaje:
ln N 0 = 0 + ln C
a konstanta integracije je:
ln C = ln N 0
odakle iz (1) slijedi zakon radioaktivnog raspada:
N = N 0 e− λ t .
Zakon radioaktivnog raspada daje broj neraspadnutih jezgara N nakon vremena t,
uz poznati početni broj jezgara N0.

25. Aktivnost nekog tačkastog izvora, koji emituje α čestice energije Wα = 5 MeV
ravnomjerno u svim pravcima je A0 = 7.105 raspada u sekundi. Izvor se nalazi
na udaljenosti r = 0.5 m od površine kože koja se zrači izvorom. Ozračena
površina iznosi S0 = 20 cm2. Koliko se vremena mora zračiti ova površina kože
da bi primila ΔE = 10 J/kg. Pretpostaviti da se aktivnost izvora u toku zračenja
zanemarivo malo promijeni.

Rješenje:

29
25. Na osnovu definicije aktivnosti
dN
A=
dt
može se napisati približan izraz za broj nastalih čestica ΔN u vremenskom
intervalu Δt:
ΔN ≅ A 0 ⋅ Δt (1)
Pošto se radi o izotropnom izvoru (emituje α čestice ravnomjerno u svim
pravcima), dospjela energija ΔE po jednici površine S0 po jednoj α čestici
približno je jednaka energiji α čestice Wα dospjele na površinu sfere S radijusa r,
tako da vrijedi:
ΔE W Wα
≅ α =
S 0 ⋅ ΔN S 4π ⋅ r 2
odakle je, uzimajući u obzir relaciju (1):
S 0 ⋅ ΔN ⋅ Wα S 0 ⋅ A 0 ⋅ Δt ⋅ Wα
ΔE = = (2)
4π ⋅ r 2 4π ⋅ r 2
Iz izraza (2) slijedi:
ΔE ⋅ 4π ⋅ r 2
Δt =
A 0 ⋅ Wα
ili brojno:
Δt = 5610 s

26. U početnom trenutku t = 0 prisutna je takva količina polonija 210, da se svake

sekunde raspadne 1.85.108 njegovih jezgara. Koliko grama polonija će ostati
nakon 100 dana ? Vrijeme poluraspada polonija 210 je T1/2 = 138.4 dana, a
Avogadrov broj iznosi NA = 6.022·1023 mol-1. Uzeti da je molarna masa
polonija 210, približno, M = 210 g mol-1.

30
 Rješenje:
26. Broj neraspadnutih jezgara N(t) polonija 210 u trenutku t je data sa:
ln 2
− ⋅t
N( t ) = N 0 ⋅ e T1 / 2
(1)
Otuda, aktivnost A(t) polonija 210, u trenutku t iznosi:
ln 2
dN ln 2 − T1 / 2 ⋅t
A (t) = = N0 ⋅ ⋅e
dt T1 / 2
odnosno, aktivnost u početnom trenutku t = 0 je:
ln 2
A(0) = N 0 ⋅ (2)
T1 / 2
odakle je broj neraspadnutih jezgara N0 polonija 210 u trenutku t = 0:
A(0) ⋅ T1/2
N0 = (3)
ln2
Zamjena izraza (3) u izraz (1) daje:
ln 2
A(0) ⋅ T1/2 − T1 / 2 ⋅t
N( t ) = ⋅e (4)
ln2
Ukupna masa neraspadnutih atoma polonija 210 u trenutku t je:
M
m = N(t) ⋅ (5)
NA
gdje je NA - Avogadrov broj, a M - molarna masa polonija 210. Ako se uvrsti izraz
za N(t) iz relacije (4) u relaciju (5), dobit će se:
ln 2
M A(0) ⋅ T1 / 2 − T1 / 2 ⋅t
m= ⋅ ⋅e
NA ln 2
ili brojno
m = 6.77 ⋅ 10 −7 g

31
 210
27. Polonij 84 Po emituje α čestice sa vremenom poluraspada T1/2 = 138.4 dana.
Kolika je zapremina helija koji je nastao iz α čestica emitovanih iz uzorka
polonija u prvih t = 124 dana, pri pritisku p = 108 Pa i temperaturi T = 273 K ?
Pretpostaviti da se sve α čestice pretvore u helij. Masa uzorka polonija 210
iznosi mPo = 2 g, a molarna masa je, približno, MPo = 210 g mol-1.

Rješenje:
210
27. Broj atoma polonija 84 Po mijenja se eksponencijalno s vremenom kao:
ln2
− t
N = N0 e T1/2

Broj atoma polonija koji emituju α čestice je:

⎡ −
ln2
t⎤
ΔN = (N 0 − N) = N 0 ⎢1 − e T1/2
⎥
⎢⎣ ⎥⎦

tako da je masa svih atoma polonija, koji emituje α čestice, nakon vremena t:
⎡ −
ln2
t⎤
Δm Po = m Po ⎢1 − e T1/2
⎥ .
⎢⎣ ⎥⎦

pri čemu je mPo - masa polonija 210 u početnom trenutku.

Masa plina helija, koji je pritom nastao, može se pisati u obliku:

M He ⎡ −
ln2
t⎤
m He = ⋅ m Po ⎢1 − e T1/2
⎥ (1)
M Po ⎢⎣ ⎥⎦

Plinska jednačina stanja za helij na datoj temperaturi T i datom pritisku p je:

m He
pV= RT
M He
pri čemu je V tražena zapremina helija. Iz posljednje relacije slijedi da je masa
helija:
p V M He
m He = (2)
RT

32
Kombinacijom izraza (1) i (2) dobije se:

p V m Po ⎡ −
ln2
t⎤
= ⋅ ⎢1 − e T1/2
⎥ (3)
R T M Po ⎢⎣ ⎥⎦

Iz izraza (3) može se naći tražena zapremina:

m Po R ⋅ T ⎡ t⎤
ln2
−
V= ⋅ ⋅ ⎢1 − e T1/2
⎥.
M Po p ⎢⎣ ⎥⎦

što nakon uvrštavnja numeričkih podataka daje:

V = 100 cm 3

28. Kod nekog radionuklida raspadne se 70% jezgara u toku t = 6.6 dana.
Izračunati koliko iznosi vrijeme poluraspada tog radionuklida.

Rješenje:
28. Neka je N0 početni broj jezgara razmatranog radionuklida, a T1/2 vrijeme
poluraspada.
Poslije vremena t broj neraspadnutih jezgara bit će:
ln 2
− ⋅t
N = N0 ⋅ e T1 / 2

a broj raspadnutih jezgara iznosi:

⎛ −
ln 2
⋅t ⎞
⎜
N − N0 = N0 ⋅ 1− e T1 / 2 ⎟
⎜ ⎟
⎝ ⎠
Relativni odnos broja raspadnutih i neraspadnutnih jezgara, u toku vremena t, onda
bi bio:
N0 - N -0.693 t
= 1 - e T1/2 = 70% = 0.7
N0
odakle je:

33
 - 0.693 t − 0.693 ⋅ 6.6 dana
t1/2 = = = 3.8 dana .
ln 0.3 − 1.204

29. Radioizotop I-126 (atomski broj 53) može se raspasti u stabilni Te-126
(atomski broj 54). Udjeli u transformacijama (odnosi grananja) za date modove
raspada su: EC (elektronski zahvat) 55%, pozitronska emisija 1% i β-raspad
44%. Također I-126 emituje i gama–fotone energija 386 MeV i 667 MeV, kao
i karakteristično X-zračenje telura (Te). Energetski ekvivalent doprinosa mase
Δ (Δ = atomska masa - atomski maseni broj) uključen u te transformacije dat
je sa:

Nuklid Δ(MeV)

Te-126 -90.05

I-126 -87.90

Xe-126 -89.15

Energetski ekvivalent mase mirovanja elektrona je 0.551 MeV, a energija veze

za elektronsku K-ljusku I-126 iznosi 32 keV.

- U sljedećim pitanjima potrebno je zaokružiti tačne odgovore:

a) Oslobođena energija (Q-vrijednost) pri raspadu I-126 preko zahvata

elektrona iz K-ljuske, koji vodi direktno u osnovno stanje Te-126 je:
i) 0.03 MeV, ii) 1.13 MeV, iii) 2.12 MeV, iv) 2.15 MeV, v) 2.18 MeV.

b) Energija oslobođena (Q-vrijednost) prilikom raspada I-126 pozitronskim

kanalom u osnovno stanje Te-126 iznosi:
i) 0.51 MeV, ii) 1.02 MeV, iii) 1.13 MeV, iv) 1,64 MeV, v) 2.15 MeV.

34
 c) Energija oslobođena pri raspadu I-126 u osnovno stanje Xe-126 (stabilan) β-
emisijom iznosi:
i) 0.20 MeV, ii) 0.23 MeV, iii) 0.90 MeV, iv) 0.74 MeV, v) 1.25 MeV.

d) Koja od ponuđenih vrsta zračenja emitovanih iz I-126 najmanje doprinosi

internoj dozi:
i) anihilacioni fotoni,
ii) zakočno zračenje,
iii) elektroni nastali pri internoj konverziji (IC-elektroni),
iv) elektroni,
v) antineutrina.

e) Zašto su 32-keV TeX-zraci prisutni pri zračenju iz I-126:

i) Jezgro Te-126 ima višak energije nakon što se odigra proces elektronskog
zahvata. Taj se višak energije oslobađa emisijom Te-126 X-zraka.
ii) Stabilni Te-126 ima višak energije nakon pozitronske emisije. Višak
energije se oslobađa emisijom Te-126 X-zraka.
iii) Elektronsko rearanžiranje elektrona između L i M ljuski proizvodi X-
zrake.
iv) X-zrake se emituju kada proces elektronskog zahvata kreira šupljinu u
unutrašnjim ljuskama, a elektroni iz vanjskih ljuski popune nastalo
upražnjeno mjesto.
v) X-zraci su ekvivalentni zakočnom zračenju koga emitira I-126.

Rješenje:
29. a) Šematski raspad I-126 se može prikazati kao:

35
Da bi našli Q-faktor ovog raspada po kanalu elektronskog zahvata (EC)
razmotrimo sljedeći jednostavan primjer.
Izotop paladija procesom elektronskog zahvata (EC) prelazi u metastabilno stanje
jezgre radija kao potomka:
103
46 Pd + -01 e → 103m
45 Rh + 0
0 ν

pri čemu neutrino 00 ν nosi praktično svu energiju ove nuklearne reakcije.
Da bi našli Q-vrijednost ove reakcije napomenimo da zahvaćeni elekron predaje
masu (me - EB) jezgru pri njegovoj apsorpciji, gdje je EB maseni ekvivalent
energije veze elektrona u odgovarajućoj ljusci. Zato je, u terminima masa MPb,N i
MmRh,N matičnog nuklida i potomka, energija oslobođena pri gornjoj reakciji (Q-
vrijednost) data sa:
Q = ( MPb,N + me – EB) - MmRh,N
ili za opštu reakciju ovakvog tipa:
A
Z X + -01 e → A
Z-1 Y + 0
0 ν
Q - vrijednost je data sa:
QEc = ( MX + me – EB) – MY
pri čemu su sve mase izražene u energetskim ekvivalentima mase.

36
Pošto atom paladija ima 1 elektron viška u odnosu na atom rodija, slijedilo bi (uz
pretpostavku da se mala razlika u energijama veze elektrona može zanemariti) da
je Q-vrijednost jednaka razlici samo dvije atomske mase minus energija veze
jezgre EB. Pošto je razlika u atomskim masama jednaka razlici ∆-vrijednosti za
matični radionuklid i potomak, može se pisati:
QEc = ∆p - ∆d - EB
Prema tome, do elektronskog zahvata ne može doći, osim ako nije zadovoljen
uslov:
∆p - ∆d > EB
gdje se indeks p odnosi na matični nuklid, a indeks d na potomak.
Za slučaj ove nuklearne reakcije:
126
53 I + -01 e → 126
52 Te + 0
0 ν
ako su ∆I i ∆Te defekti masa, slijedi:
QEc = ∆I - ∆Te - EK
Za:
∆I = - 87.90 MeV
∆Te = - 90.05 MeV
EK = 32 keV = 0.032 MeV
dobije se:
QEc = 2.118 MeV ≈ 2.12 MeV
tako da je tačan odgovor pod iii).

b) Pri β+ raspadu (pozitronskom beta raspadu)

A
Z X → A
Z-1 Y + 0
+1 e + νe
Q-vrijednost je data sa:
Qβ+ = Mx – MY – 2me
ili preko ∆-vrijednosti:
Qβ+ = ∆p - ∆d - 2me

37
pri čemu se indeks p odnosi na matični nuklid, a indeks d na potomak.
Za date podatke:
∆p= - 87,90 MeV
∆d= - 90,05 MeV
me = 0,511 MeV
tražena Q-vrijednost je:
Qβ+ = 1,128 MeV ≈ 1.13MeV
što znači da je tačan odgovor pod iii).

c) Za elektronski β- - raspad, općenito vrijedi:

A
Z X → A
Z +1 Y + 0
-1 e + νe
dok je Q-vrijednost data sa:
Qβ- = Mx – (MY +me)
gdje me - masa mirovanja elektrona izražena u ekvivalentnim jedinicama energije
ili preko ∆- vrijednosti:
Qβ- = ∆p - ∆d
Za date podatke:
∆p = - 87.90 MeV
∆d = - 89,15 MeV
Q-vrijednost je:
Qβ-=1.25 MeV
što znači da je pod v) tačan odgovor.

d) Tačan je odgovor pod v).

U oba slučaja, i za interno i za eksterno ozračivanje, antineutrina imaju najmanje
značajan doprinos, pošto su efektivni presjeci rasijanja neutrina i antineutrina
najmanji u odnosu na sve ostale čestice prisutna u ovoj nuklearnoj reakciji.

38
e) Tačan odgovor je pod iv).
32-keV TeX-zračenje se emituje kada se elektronskim zahvatom kreira upra-
žnjeno mjesto u unutrašnjim ljuskama i elektroni iz vanjskih ljuski popunjavaju
nastalu šupljinu.

226
30. Radioaktivna konstanta za radijum Ra iznosti 1.36⋅10-11 s-1. Ako je u
početnom trenutku bilo prisutno 200 g radija, koliko će ga biti nakon 100
godina ?

Rješenje:
30. Broj jezgara u uzorku je proporcionalan masi uzorka, tako da iz zakona
radioaktivnog raspada
N = N 0 e − λ⋅t
slijedi:
m = m 0 e − λ⋅t = 200 g ⋅ 0.958 = 191.6 g
Dakle, nakon 100 godina ostaje 191.6 g radijuma.

22
31. Koliko vremena je potrebno da od 5 mg Na ostane 1 mg, ako je vrijeme
22
poluraspada Na 2.60 godina ?

Rješenje:
31. Prema prethodnom zadatku (Zadatak 30.) je:
0.693
− t
− λ⋅t t1 2
m = m0 e = m0 e
0.693
− t
1 mg = 5 mg ⋅ e 2.6 god

39
 0.693
− t
e 2.6 god
= 5−1
Logaritmiranjem obje strane posljednje relacije se dobije:
0.693 t
= ln 5 = 1.61
2.6 god
odakle je:
t = 6.04 godina.

32. Vrijeme poluraspada radija 226Ra iznosi 1.6⋅103 godina.

a) Kolika je vrijednost radioaktivne konstante λ ?

b) Ako uzorak ima 3⋅1016 jezgara 226Ra u početnom trenutku, odrediti aktivnost
uzorka u početnom trenutku u kirijima (Ci).

c) Odrediti aktivnost u becquerelima (Bq), nakon 2⋅103 godina.

Rješenje:
s
32. a) T1 2 = 1.6 ⋅ 103 god ⋅ 3.15 ⋅ 107 = 5 ⋅ 1010 s
god
ln2
λ= = 1.4 ⋅ 10−11 s -1
T1 2

b) Aktivnost se definiše kao apsolutna vrijednost brzine raspada:

dN
A= = λ N0 e− λ t = λ N
dt
SI jedinica za aktivnost je becquerel (1 Bq = 1 s-1). Često korištena vansistemska
jedinica za aktivnost je curie (1 Ci = 3.7⋅1010 Bq).
Aktivnost uzorka u početnom trenutku je:

40
 raspad 1 1 Ci
A 0 = λ ⋅ N 0 = 4.2 ⋅ 105 = 4.2 ⋅ 105 ⋅ = 11 μ Ci
s s 3.7 ⋅ 1010 1
s

s
c) t = 2 ⋅ 10 3 god ⋅ 3.15 ⋅ 10 7 = 6.3 ⋅ 1010 s
god
Ako se obje strane relacije:
N = N 0 e− λ t
pomnože sa radioaktivnom konstantom λ, dobije se promjena aktivnosti A neke
supstance u zavisnosti od proteklog vremena t:
A = A 0 e − λ t = 1.7 ⋅ 10 5 Bq

131
33. Izotop joda I ima vrijeme poluraspada 8.04 dana i aktivnost A0 = 5 mCi u
momentu slanja. Kada je uzorak stigao u bolnicu njegova aktivnost se smanjila
na vrijednost od A = 4.2 mCi. Koliko vremena je uzorak putovao do bolnice?

Rješenje:
33. Prema Zadatku 32., zavisnost aktivnosti uzorka od vremena data je sa:
A
A = A 0 e − λ⋅ t ⇒ = e −λ t
A0
Ako se potraži prirodni logaritam lijeve i desne strane posljednjeg izraza, dobije
se:

A 1 ⎛ A ⎞ T1 2 ⎛ A 0 ⎞
ln = − λ t ⇒ t = - ln⎜⎜ ⎟= ln⎜ ⎟
A0 λ ⎝ A 0 ⎟⎠ ln2 ⎝ A ⎠

Uvrštavanjem brojnih vrijednosti dobija se da je uzorak putovao 2 dana.

41
34. Bolnica prima svake sedmice jednaku količinu istog izotopa, čije je vrijeme
poluraspada 8 dana. Izotop koji je upravo dopremljen, analiziran je pomoću
brojača, koji je registrovao 47500 impulsa u sekundi. Ostatak izotopa od
prethodne pošiljke istog izotopa, istovremeno analiziran, daje, međutim, 4200
impulsa u sekundi. Naći prije koliko vremena je dopremljena prethodna
pošiljka, tj. njenu starost. Broj impulsa koje registruje brojač direktno je
proporcionalan broju raspada atomskih jezgara izotopa.

Rješenje:
34. Ako je u upravo dopremljenoj pošiljci prisutno N0 jezgara izotopa, onda nakon
vremena t preostaje:
ln 2
− ⋅t
N = N0 ⋅ e T1 / 2
jezgara
Broj impulsa koje registruje brojač proporcionalan je broju raspadnutih jezgara
izotopa. Kako je brzina radioaktivnog raspada proporcionalna trenutno prisutnom
broju jezgara izotopa, može se pisati:
⎛ dN ⎞
⎜ ⎟ = − λ N0 (1)
⎝ dt ⎠ 0
za tek pristiglu pošiljku, i
ln 2
⎛ dN ⎞ − ⋅t
⎟ = − λ ⋅ N = − λ ⋅ N0 ⋅ e 1/ 2
T
⎜ (2)
⎝ dt ⎠1
za već prisutnu pošiljku.
Dijeleći relaciju (1) s relacijom (2), te logaritmirajući obje strane dobivenog izraza,
slijedi da je:
⎛ dN ⎞
⎜ ⎟
⎝ dt ⎠ 0 ln 2
ln = ⋅t
⎛ dN ⎞ T1 / 2
⎜ ⎟
⎝ dt ⎠1
odakle je traženo vrijeme:

42
 ⎛ dN ⎞
⎜ ⎟
T1 / 2 ⎝ dt ⎠ 0
t= ⋅ ln (3)
ln 2 ⎛ dN ⎞
⎜ ⎟
⎝ dt ⎠1
Kako je:
T1/2 = 8 dana
⎛ dN ⎞ −1
⎜ ⎟ = 47500 imp s
⎝ dt ⎠0

⎛ dN ⎞ −1
⎜ ⎟ = 4200 imp s
⎝ dt ⎠1
uvrštavanjem ovih numeričkih podataka u izraz (3), dobiva se da je:
t = 28 dana
Dakle, prethodna pošiljka izotopa je dopremljena prije 28 dana.

11
35. Uzorak sadrži 3.5 μg čistog 6 C čije je vrijeme poluraspada 20.4 minute.

a) Odrediti broj jezgara u uzorku u početnom trenutku.

b) Kolika je početna aktivnost, a kolika je aktivnost uzorka nakon 8 sati ?

Rješenje:
35. a) Molarna masa 11
6 C je približno 11 g⋅mol-1, tako da 11 g 11
6 C sadrži

Avogadrov broj jezgara, tj 6.022⋅1023 jezgara. Neka je N0 broj jezgara 11

6 C u 3.5

μg uzorka. Otuda vrijedi:

N0 3.5 ⋅ 10 −6 g
=
jez g
6.022 ⋅ 10 23 11
mol mol
pa je broj jezgara u početnom momentu:

43
 N 0 = 1.92 ⋅ 1017 jezgara

b) T1 2 = 20.4 min = 1224 s

ln 2
λ= = 5.66 ⋅ 10− 4 s -1
T1 2

Početna aktivnost je:

A 0 = λ ⋅ N 0 = 1.09 ⋅ 1014 Bq
dok je aktivnost nakon 8 sati:
A = A 0 e − λ⋅t = 9.09 ⋅ 10 6 Bq

36. Pri radioaktivnom raspadu izotopa broma, u vremenskom intervalu Δt = 60s,

vjerovatnost raspada iznosi P = 0.1042. Koliko je vrijeme poluraspada tog
izotopa ?

Rješenje:
36. Označimo sa Δt = t2 - t1 i ΔN = N1 - N2, gdje je N1 broj atoma broma u
trenutku t1, a N2 broj atoma broma u trenutku t2.
Vjerovatnost raspada je data kao:
N1 − N 2 N
P = = 1− 2 (1)
N1 N1
dok je, prema zakonu radioaktivnog raspada, broj atoma broma u trenutku t2:
ln 2
− Δt
N 2 = N1 e T1 / 2
(2)
Zamjena izraza (1) u relaciju (2) daje:
ln 2
− ⋅Δt
P = 1− e T1 / 2
(3)
Iz izraza (3) slijedi:

44
 ln2 ⋅ Δt
T1/2 =
1
ln( )
1− P
što nakon uvrštavanja brojnih vrijednosti daje:
T1 / 2 = 378 s

37. Uzorak se sastoji od dva izotopa fosfora: 32P (vrijeme poluraspada 14.3 dana) i
33 33
P (vrijeme poluraspada 25.3 dana). U početnom trenutku od izotopa P
potiče 10% raspada. Nakon koliko vremena će poticati od njega 90% raspada ?

Rješenje:
37. Označimo veličine koje se odnose na 32P sa indeksom 1, a one koje se odnose
na 33P indeksom 2.
Aktivnost predstavlja broj raspada u jedinici vremena. Kako je u početku 10 %
33
raspada dolazilo od P , znači da je u tom momentu 9 puta više raspada dolazilo
32 32 33
od izotopa P (ili 90 %). Otuda, za početne aktivnosti izotopa Pi P se može
pisati:
A 01 = λ 1 ⋅ N 01

A 02 = λ 2 ⋅ N 02
uz uslov:
A 01 = 9 ⋅ A 02
odakle je:
λ 1 ⋅ N 01 = 9 ⋅ λ 2 ⋅ N 02
ili
λ 1 ⋅ N 01
=9 (1)
λ 2 ⋅ N 02
U proizvoljnom trenutku t vrijedi:
45
 A 1 = λ 1 ⋅ N 01 ⋅ e − λ1 ⋅t (2)
i
A 2 = λ 2 ⋅ N 02 ⋅ e − λ 2 ⋅t (3)
Nakon dijeljenja izraza (2) sa izrazom (3) dobije se:
A 1 λ 1 ⋅ N 01 ⋅ e − λ1 ⋅t
= (4)
A 2 λ 2 ⋅ N 02 ⋅ e −λ 2 ⋅t
Prema uslovu zadatka traži se trenutak t za koji je:
A1 1
= (5)
A2 9
odnosno, u kome je 9 puta više raspada poteklo od izotopa 33P.
Zamjenom odnosa (1) i (5) u relaciju (4) dobije se:
1
e − ( λ1 − λ 2 ) t =
81
Logaritmiranje lijeve i desne strane posljednje relacije omogućava nalaženje
traženog vremena:
ln 81 ln 81 1
t= = ⋅ (6)
λ1 − λ 2 ln 2 1 1
−
T1 T2
gdje su T1 i T2 vremena poluraspada izotopa 32P i 33P, redom.
Uvrštavanjem zadatih numeričkih vrijednosti u izraz (6), dobiva se:
t = 209 dana

38. Značajnu ulogu pri određivanju starosti minerala ima tzv. kalijum-argon
40
metoda. Radioaktivni kalij K, koji se nalazi u mineralima, raspada se sa
periodom poluraspada T = 1.3 ⋅ 10 9 godina. 11% raspada vodi ka nastanku
stabilnog argona 40Ar, a ostatak ka stabilnom kalciju. Uzorak rude minerala se

46
 analizira tako što se određuje koncentracija atoma kalija i atoma argona koji su
nastali raspadom kalija.

a) Pokazati da je starost minerala može odrediti iz relacije:

T ⎛ N Ar ⎞
t= ⋅ ln⎜⎜1 + ⎟⎟
ln 2 ⎝ 0.11 ⋅ N K ⎠
gdje je NAr broj nastalih atoma argona, a NK broj preostalih atoma kalija.

b) Analizom uzorka rude minerala je ustanovljeno da je masa argona koji se

nalazi u uzorku mAr = 2.8·10-5 grama, a mjerenje aktivnosti preostalog kalija
daje vrijednost 7.7 kBq. Odrediti broj nastalih atoma argona i broj preostalih
atoma kalija, kao i starost uzorka.

Rješenje:
38. a) Iz zakona radioaktivnog raspada za kalij, slijedi:
N K ( t ) = N 0 ⋅ e − λ⋅t (1)
gdje je N0 broj atoma kalija u trenutku t = 0.
Broj atoma kalija koji su se raspali do trenutka t je:
N 0 − N K ( t ) = N 0 ⋅ (1 − e − λ⋅t ) (2)
Kako 11% posto raspada atoma kalija vodi ka nastanku argona, slijedi da je broj
atoma argona u trenutku t jednak:
N Ar ( t ) = 0.11 ⋅ [ N 0 − N K ( t )] = 0.11 ⋅ N 0 ⋅ (1 − e − λ⋅t ) (3)
Iz izraza (1) se može naći broj atoma kalija u početnom momentu:
N 0 = N K ( t ) ⋅ e λ ⋅t
što uvrštavanjem u relaciju (3) daje:
N Ar ( t ) = 0.11 ⋅ N K ( t ) ⋅ e λ⋅t ⋅ (1 − e − λ⋅t ) = 0.11 ⋅ N K ( t ) ⋅ (e λ⋅t − 1)
odakle je:
N Ar ( t )
e λ⋅t = +1
0.11 ⋅ N K ( t )
47
Logaritmiranjem lijeve i desne strane posljednje relacije, te uzimanjem u obzira da
je:
ln 2
λ=
T
dobije se tražena relacija:

T ⎛ N Ar ⎞
t= ⋅ ln⎜⎜1 + ⎟⎟ (4)
ln 2 ⎝ 0.11 ⋅ N K ⎠

b) Broj atoma argona može se odrediti kao odnos njegove mase mAr nađene u
uzorku i molarne mase MAr:
m Ar
N Ar =
M Ar
40
Uzevši da molarna masa Ar iznosi približno 40 atomskih jedinica mase, broj
nastalih atoma argona je tada:
2.8 ⋅ 10 −8 kg 2.8 ⋅ 10 −8 kg
N Ar = = − 27
= 4.2 ⋅ 1017
40 ⋅ u 40 ⋅ 1.6605 ⋅ 10 kg
Broj atoma kalija određen je sa:
A K (t) = λ ⋅ N K (t)
odakle je:
A K (t) ⋅ T
N K (t ) =
ln 2
što nakon uvrštavanja numeričkih vrijednosti daje:
N K ( t ) = 1.6 ⋅ 10 7 godina
Starost minerala se može naći prema izrazu (4):

1,3 ⋅109 godina ⎛ 4, 2 ⋅1017 ⎞

t= ln ⎜ 1 + 20 ⎟
= 1, 6 ⋅107 godina.
ln 2 ⎝ 0,11 ⋅ 4, 6 ⋅ 10 ⎠

48
39. Pokazati da je srednje vrijeme života radioaktivnog jezgra dato sa
1
Tm = .
λ

Rješenje:
39. Prema osnovnim statističkim zakonima, pri radioaktivnom raspadu se ne može
predvidjeti poslije koliko vremena će pojedina jezgra iz mnoštva, pretrpjeti
nuklearnu transformaciju. Prema tome, trajanje nekog jezgra, tj. dužina vremena
za koje ono može da postoji prije svog raspada, teoretski može imati vrijednosti od
nula do beskonačno.
Nakon vremena t, međutim, od početnih No jezgara neraspadnuto ostane No·e-λ·t. U
vremenskom intervalu dt između t i t + dt, raspadne se |dN| = λ·N·dt jezgara.
Zbir trajanja života svih jezgra u nekoj supstanciji iznosi:
t |dN| = t λ N dt
Međutim, pogodnije je definirati neko srednje vrijeme, odnosno nekakav srednji
život jezgre, prema:
0

∫ t dN 1
0

∫ t dN
N0
Tm = = (1)
0
− N0
∫ dN
N0

N0

Pošto je brzina raspada u jedinici vremena

dN
= − λ⋅N
dt
a zakona radioaktivnog raspada dat sa:
N = N 0 e− λ t
slijedi da je:
dN = − λ N 0 e − λt dt
što nakon uvrštavanja u realciju (1) vodi na:

49
 0 ∞ ∞
Tm =
1
− N0 ∫ t dN =
1
∫
− N0 0
( ) ⎛ 1 ⎞
t − λN 0 e − λt dt = λ ∫ t e − λt dt = λ ⎜ 2 ⎟
N0 0 ⎝λ ⎠

gdje su granice integracije za varijablu t od 0 do ∞.

Odatle je:
1
Tm =
λ
Prema tome, srednji život ili srednje vrijeme života radionuklida jednako je
recipročnoj vrijednosti radioaktivne konstante.
Nije teško dobiti vezu između srednjeg života Tm i vremena poluraspada nuklida
T1/2:
T1 / 2
Tm = ≈ 1.44 ⋅ T1 / 2
ln 2
što znači da je srednje vrijeme života jezgre gotovo 1.5 puta duže od vremena
poluraspada iste jezgre.

40. Odrediti koji dio radioaktivnog preparata se raspadne za njegovo srednje

vrijeme života.

Rješenje:
40. Srednje vrijeme života radioaktivnog preparata Tm je jednako (pogledati
Zadatak 39.):
1 ln 2
Tm = =
λ T1 / 2
Neka je početni broj atoma radioaktivnog preparata N0. Onda je broj aktivnih
atoma nakon srednjeg vremena života tog preparata jednak:
ln 2
− ⋅t
− λ⋅t
N = N0 ⋅ e = N0 ⋅ e T1 / 2

Za
50
 ln 2
t = Tm =
T1 / 2
dobije se:
ln 2 T1 / 2
− ⋅
N = N0 ⋅ e T1 / 2 ln 2

odakle je:
N
=e
N0
odnosno,
N = 0,3679 N0 .
Raspadnuti dio preparata jednak je:
N 0 − N = N o − 0.3679 N o = 0.632 N 0
što znači da se 63.2 % preparata raspadne u toku njegovog srednjeg vremena
života.

41. Radioaktivni materijal A se raspada (konstanta raspada λa) u radioaktivni

materijal B (konstanta raspada λb). Odrediti broj jezgara materijala B preostao
nakon vremena t.

Rješenje:
41. Brzina kojom nastaju jezgra materijala B je jednaka razlici brzine kojom se
proizvodi materijal B raspadom materijala A i brzine kojom se raspada materijal
B. Za svako raspadnuto jezgro A nastaje jezgro B, pa je brzina nastajanja jezgara
A:
dN a
− = λa Na
dt
dok je brzina nastajanje jezgara B:

51
 dN b
= λ a N a − λ b N b = λ a N a0 e − λ a t − λ b N b
dt
dN b
+ λ b N b = λ a N a0 e − λ a t (1)
dt
Ovo je linearna diferencijalna jednačina prvog reda po Nb, čije je homogeno
rješenje:
(N b )h = C e− λ t b

gdje je C proizvoljna konstanta.

Partikularno rješenje se dobija stavljajući u (1)
(N b )p = D e− λ t a

odakle je:
- D λ a e − λ a t + λ b D e − λ a t = λ a N a0 e − λ a t

(- λ a + λ b ) D e − λ t = λ a N a0 e − λ t
a a

tj.
λ a N a0
D=
λb - λa
Kompletno rješenje diferencijalne jednačine (1) je zbir homogenog i partikularnog
rješenja:
λ a N a0 − λ a t
N b = (N b )h + (N b )p = C e − λ b t + e
λb - λa
Konstanta C se može nači iz zahtjeva da je Nb = Nb0 u trenutku t = 0:
λ a N a0
N b0 = C +
λb − λa
odakle je
λ a N a0
C = N b0 − .
λ b − λa
Prema tome, konačno rješenje ima oblik:

52
 N b = N b0 e − λ b t +
λb - λa
e (
λ a N a0 − λ a t
− e− λ b t ) (2)

42. Ako pretpostavimo, u prethodnom zadatku, da je Nb0 = 0, odrediti vremenski

trenutak kada je prisutan maksimalan broj jezgara potomka Nb. Ako se dalje
pretpostavi da se supstancija B raspada u stabilni potomak C, odrediti kako
broj jezgara supstancije C zavisi od vremena t.

Rješenje:
42. Prema izrazu (2) iz Zadatku 41. za Nb0 = 0 je:

Nb =
λ a N a0
λb - λa
(
e −λa t − e −λ b t ) (1)

Maksimalan broj jezgara potomka Nb se može naći iz uslova da funkcija Nb(t) ima
maksimum za neki trenutak t, tj.
dN b
=0
dt
odakle je
dN b λ a N a0
dt
=
λb - λa
(
- λa e− λ a t + λ b e− λ b t = 0 )
odnosno
λ a e− λ a t = λ b e− λ b t
ili
λa
e(λ a − λ b ) t =
λb
odakle je vremenski trenutak kada je prisutan najveći broj jezgara potomka:

1 ⎛λ ⎞
t= ln⎜⎜ a ⎟⎟ (2)
λa − λb ⎝ λb ⎠

Kako se supstancija B raspada u stabilnu supstanciju C, vrijedi:

53
 N c = N a0 − N a − N b (3)
Uzimajući da je:
N a = N 0 ⋅ e − λ a ⋅t
te zamjenjujući relaciju (1) u izraz (3), dobija se:
λ a N a0
N c = N a 0 -N a0 e − λa t −
λb - λa
(e − λa t
− e− λb t )
odakle slijedi veza imeđu broja jezgara supstancije C i proteklog vremena t:
⎛ λb λa ⎞
N c = N a0 ⎜⎜1 - e− λ a t + e − λ b t ⎟⎟
⎝ λb - λa λb - λa ⎠

43. Naći jednačinu radioaktivnog niza u opštem slučaju (Batemanova jednačina).

Rješenje:
43. Svaki radioaktivni niz počinje sa N1 jezgara matičnog nuklida (sa konstantom
raspada λ1), čija je aktivnost:
dN1
= − λ1 N1 . (1)
dt
Drugi radionuklid u nizu će se proizvoditi brzinom λ1 N1 , usljed raspada jezgara

matičnog nuklida, ali će se raspadati brzinom λ 2 N 2 , gdje je N2 broj jezgara

drugog radionuklida, a λ2 njegova radioaktivna konstanta. Dakle ukupna promjena
broja jezgri drugog radionuklida u nizu će biti:
dN 2
=λ1 N1 - λ 2 N 2 . (2)
dt
Na isti način će promjena broja jezgara trećeg člana u radioaktivnom nizu biti
jednaka razlici brzine nastajanja i brzine raspadanja tog člana:
dN 3
=λ 2 N 2 - λ 3 N 3 , (3)
dt

54
tako da je promjena broja jezgara i–tog člana u radioaktivnom nizu:
dN i
=λ i - 1 N i - 1 - λ i N i . (4)
dt
Riješimo gornji sistem jednačina za nekoliko prvih članova radioaktivnog niza.
Zakon radioaktivnog raspada za prvi član niza je:
N1 =N 01e-λ1t (5)
gdje je N01 početni broj jezgra matičnog radionuklida u ternutku t = 0.
Uvrštavanjem izraza (5) u relaciju (2) dobije se:
dN 2
=λ1 N 01e-λ1t - λ 2 N 2
dt
ili
dN 2
+ λ 2 N 2 =λ1 N 01e-λ1t (6)
dt
Diferencijalne jednačine ovog tipa se mogu riješiti direktnom integracijom nakon
množenja sa odgovarajućim faktorom (pretvaranjem u izvod proizvoda). U ovom
slučaju jednačina (6) se može pomnožiti sa faktorom e λ2 t :
dN 2
eλ2 t + e λ2 t λ 2 N 2 =λ1 N 01e-λ1t e λ2 t
dt
tako da se može pisati:
d
dt
( N 2 ⋅ eλ2t ) =λ1N01e(λ2 -λ1 )t (7)

Nakon integracije izraza (7) dobije se:

λ1
N 2eλ2 t = N 01e( λ2 -λ1 ) t - c .
λ 2 -λ1
Konstanta integracije c se može dobiti iz početnih uslova, tj. pretpostavimo da u
početnom momentu t = 0 nisu bila prisutna jezgra radionuklida druge generacija
(N2 = 0):
λ1
N2 = N 01 - c = 0
λ 2 -λ1

55
odakle je
λ1
c= N 01
λ 2 -λ1
Prema tome, broj jezgara drugog člana u radioaktivnom nizu se možemo naći kao:
λ1
N2 = N 01 ( e-λ1t - e-λ2 t ) . (8)
λ 2 -λ1
Analogno, uvrštavanjem izraza (8) u izraz (3), dobija se broj trečeg člana radioa-
ktivnog niza:
⎛ e-λ1t e-λ2 t e-λ3t ⎞
N 3 =λ1λ 2 N 01 ⎜⎜ + + ⎟
⎝ ( λ 2 -λ1 )( λ 3 -λ1 ) ( λ1 -λ 2 )( λ3 -λ 2 ) ( λ1 -λ3 )( λ 2 -λ3 ) ⎟⎠
Za broj jezgara četvrtog člana radiaktivnog niza, dobija se:
⎛ e-λ1t e-λ2 t
N 4 =λ1λ 2 λ 3 N 01 ⎜⎜ + +
⎝ ( λ 2 -λ1 )( λ 3 -λ 1 )( λ 4 -λ1 ) ( λ1 -λ 2 )( λ 3 -λ 2 )( λ 4 -λ 2 )
e-λ3t e-λ4 t ⎞
+ ⎟⎟
( λ1 -λ3 )( λ 2 -λ 3 )( λ 4 -λ3 ) ( λ1 -λ 4 )( λ 2 -λ 4 )( λ3 -λ 4 ) ⎠
itd.
Poopštenjem gornjih jednačina na radiaktivni niz sa n članova dobija se opšti oblik
Batemanovih jednačina1, prema kojima se može odrediti broj jezgara i–tog člana
radioaktivnog niza u trenutku t:
n-1 n
e-λi t
N i ( t ) =∏ λ i ⋅ N 01 ⋅ ∑ n
.
i=1 i=1
∏ ( λ -λ )
j=1
j i

j≠ i

odakle se aktivnosti pojedinih članova radioaktivnog niza nalazi prema:

A i =λ i ⋅ N i .

1
Svi gornji izrazi vrijede za niz koji počinje od čistog matičnog radionuklida sa N01 jezgara, tj. kada u
početnom trenutku, t = 0, nema drugih članova radioaktivnog niza.

56
44. Razmotriti radonov (222Rn) radioaktivni podniz koji završava sa dugoživućim
olovom 210Pb čije je vrijeme poluraspada 22.3 godine.

Rješenje:
44. Šema raspada radona 222Rn, sa vremenom poluraspada od 3.82 dana, je data na
slici (zanemarena su minorna grananja). U zagradama su vremena poluraspada
pojedinih članova niza.

Potražimo, prvo, konstante raspada prva četiri člana niza:

ln2 0.693
λ Rn = λ1 = = = 1.26 ⋅10−4 min -1
T1 2Rn 3.82 dan ⋅ 24 h ⋅ 60 min
dan h
ln2
λ Po = λ 2 = = 0.2288 min -1
3.11 min
ln2
λ Pb = λ 3 = = 0.02586 min -1
26.8 min
ln2
λ Bi = λ 4 = = 0.03483 min -1
19.9 min
57
Neka je početna aktivnost jezgara matičnog nuklda:
A Rn =A1 =λ1 N1 =λ1 N 01e-λ1t .
Tada je aktivnost drugog člana niza, polonijuma 218Po, prema izrazu (8) iz Zadatka
39:
λ1
A Po =A 2 =λ 2 N 2 =λ 2 N 01 ( e-λ1t - e-λ2 t )
λ 2 -λ1
odnosno

A2 =
λ2
λ 2 -λ1
(
λ1 N 01e-λ1t 1 - e( λ1 -λ2 ) t )
ili

A 2 =A1
λ2
λ 2 -λ1
(
1 - e( λ1 -λ2 ) t )
što uvrštavanjem numeričkih podataka daje:
A 2 =A1 ⋅1.00057 (1 - e-0.22275⋅t )

Aktivnost trećeg člana niza, olova 214Pb, je:

⎛ e-λ1t e-λ2 t e-λ3t ⎞
A 3 =λ 3 ⋅ N 3 =λ 3 ⋅ λ1λ 2 N 01 ⎜⎜ + + ⎟
⎝ ( λ 2 -λ1 )( λ 3 -λ1 ) ( λ1 -λ 2 )( λ 3 -λ 2 ) ( λ1 -λ3 )( λ 2 -λ 3 ) ⎟⎠
⎛ e( λ1 -λ2 ) t e( 1 3 ) ⎞
λ -λ t
1
A 3 =λ 2 λ 3 ⋅ λ1 N 01e -λ1t
⎜⎜ + + ⎟
⎝ ( λ 2 -λ1 )( λ 3 -λ1 ) ( λ1 -λ 2 )( λ3 -λ 2 ) ( λ1 -λ3 )( λ 2 -λ3 ) ⎟⎠
⎛ λ 2 λ 3 ⋅ e( λ1 -λ2 ) t λ 2 λ 3 ⋅ e( 1 3 ) ⎞
λ -λ t
λ 2 λ3
A 3 =A1 ⎜ + + ⎟
⎜ ( λ -λ )( λ -λ ) ( λ1 -λ 2 )( λ3 -λ 2 ) ( λ1 -λ 3 )( λ 2 -λ3 ) ⎟⎠
⎝ 2 1 3 1
ili, uvrštavanjem brojnih vrijednosti:
A 3 =A1 (1.00546 + 0.13135 e-0.22275⋅t − 1.13682 e-0.02574⋅t )

Aktivnost četvrtog člana u radioaktivnom nizu, bizmuta 214Bi, je:

58
 ⎛ e-λ1t e-λ2 t
A 4 =λ 4 ⋅ N 4 =λ 4 ⋅ λ1λ 2 λ 3 N 01 ⎜⎜ + +
⎝ ( λ 2 -λ1 )( λ 3 -λ 1 )( λ 4 -λ1 ) ( λ1 -λ 2 )( λ 3 -λ 2 )( λ 4 -λ 2 )
e-λ3t e-λ4 t ⎞
+ + ⎟⎟
( λ1 -λ3 )( λ 2 -λ3 )( λ 4 -λ 3 ) ( λ1 -λ 4 )( λ 2 -λ 4 )( λ3 -λ 4 ) ⎠
ili:
⎛ λ 2 λ3λ 4 λ 2 λ 3 λ 4 e( λ1 -λ2 ) t
A 4 =A1 ⎜⎜ + +
( λ -λ )( λ
⎝ 2 1 3 1 4 1 -λ )( λ -λ ) ( λ1 -λ 2 )( λ 3 -λ 2 )( λ 4 -λ 2 )
λ 2 λ 3 λ 4 e( 1 3 ) λ 2 λ 3 λ 4 e( λ1 -λ4 ) t ⎞
λ -λ t
+ + ⎟
( λ1 -λ3 )( λ 2 -λ3 )( λ 4 -λ 3 ) ( λ1 -λ 4 )( λ 2 -λ 4 )( λ3 -λ 4 ) ⎠⎟
odnosno:
A 4 =A1 (1.00911 − 0.02433 e-0.22275⋅t − 4.41547 e-0.02574⋅t + 3.43068 e-0.0347⋅t )

Na slijedećoj slici su prikazane aktivnosti prva četiri člana radonovog podniza.

214
Pošto peti član niza, polonijum Po, ima mnogo kraće vrijeme poluraspada od
214
bizmuta Bi, koji mu predhodi u nizu, ta dva elementa su u sekularnoj
radioaktivnoj ravnoteži, tj. A 4 =A 5 .

Sa slike se može uočiti da će se nakon približno 200 minuta (ili 3.5 sata) aktivnosti
svih članova niza izjednačiti sa aktivnošću radona A1, tj. svi elementi niza će biti u
radioaktivnoj ravnoteži.
59
45. Jezgro matičnog radionuklida ima vrijeme poluraspada T1/2 = 104 godina =
3.15⋅1011 s. Ono se raspada u niz radioaktivnih potomaka, a raspad se završava
stabilnim izotopom. Među radioaktivnim potomcima najduže vrijeme
poluraspada iznosi 20 godina, dok svi ostali članovi niza imaju vrijeme
poluraspada kraće od jedne godine. U početnom trenutku prisutno je 1020
jezgara matičnog radionuklida, dok jezgra potomaka nisu prisutna.
a) Kolika je aktivnost matičnog radionuklida u početnom trenutku ?
b) Koliko vremena će proći da bi bilo prisutno 97 % jezgara potomka sa
vremenom poluraspada od 20 godina, od broja jezgara prisutnih u
radioaktivnoj ravnoteži ?
c) Koliko bi bilo jezgara potomka sa vremenom poluraspada od 20 godina
nakon 104 godina? Pretpostaviti da ova jezgra nastaju samo kroz jedan
kanal raspada.
d) Jezgra potomka sa vremenom poluraspada 20 godina, raspadaju se kroz
dva kanala: alfa raspadom (99.5 %) i beta raspadom (0.5 %). Kolika je
aktivnost izotopa koji nastaje β-raspadom ovih jezgara nakon 104 godina ?
e) Mogu li neki od članova iz radioaktivnog niza matičnog radionuklida
dostići ravnotežu mnogo brže od izotopa sa vremenom poluraspada od 20
godina ?

Rješenje:
45.
a) Radioaktivna konstanta za matični radionuklid je:
ln2
λ1 = = 6.93 ⋅ 10− 5 god -1 = 2.2 ⋅ 10-12 s −1
T1 2

a u početnom trenutku njegova aktivnost iznosi:

A1 (0) = λ1 N 0 1 = 2.2 ⋅ 10−12 ⋅ 1020 s −1 = 2.2 ⋅ 108 Bq

60
b) Neka izotop s vremenom poluraspada od 20 godina predstavlja i-ti član u
radioaktivnom nizu matičnog radionuklida. Broj jezgara i-tog člana u nizu Ni(t),
nakon vremena t, se može pisati kao:

n-1 n
e-λi t
N i ( t ) =∏ λ i ⋅ N 01 ⋅ ∑ n
i=1 i=1
∏ ( λ -λ )
j=1
j i

j≠ i

gdje je N01 broj jezgara matičnog radionuklida u početnom trenutku, a λi je

konstanta raspada i-tog člana u radioaktivnom nizu. Ova relacija se može napisati i
na drugi način, kao:
(
N i (t ) = N 0 1 c1 e − λ1 t + c 2 e − λ 2 t + ... + ci e − λ i t )
gdje su koeficijenti cn (n = 1, 2,..i) dati sa:
λ1λ 2 ⋅ ⋅ ⋅ λ i −1
c1 =
(λ 2 − λ1 )(λ 3 − λ1 ) ⋅ ⋅ ⋅ (λ i − λ1 )
λ1λ 2 ⋅ ⋅ ⋅ λ i −1
c2 =
(λ1 − λ 2 )(λ 3 − λ 2 ) ⋅ ⋅ ⋅ (λ i − λ 2 )
M
λ1λ 2 ⋅ ⋅ ⋅ λ i −1
ci =
(λ1 − λ i )(λ 2 − λ i ) ⋅ ⋅ ⋅ (λ i −1 − λ i )
Da bi se dostigla sekularna ravnoteža između nekog potomka j i matičnog
radionuklida mora vrijediti:
λ1 << λ j ; j = 2, 3, ... , i , ...

Pošto je vrijeme poluraspada i-tog člana (20 godina) mnogo veće od vremena
poluraspada ostalih članova niza, također vrijedi:
λ i << λ j ; j = 2, 3, ... , ( j ≠ i )

Konstanta raspada za i-ti član niza je:

ln2
λi = = 3.466 ⋅ 10− 2 god -1
20 god

61
tako da je:
λ1 λ
c1 = i ci = − 1 ,
λi λi
a broj jezgara potomka i, nakon vremena t, možemo se dobiti kao (zanemarujući
doprinose članova čije je vrijeme poluraspada kraće od 1 godine):
⎛λ λ ⎞
N i (t ) = N 0 1 ⎜⎜ 1 e − λ1 t - 1 e − λ i t ⎟⎟
⎝ λi λi ⎠
Nakon dovoljno dugo vremena, i-ti član niza će biti u sekularnoj ravnoteži sa
matičnim nuklidom, pa imamo (gornji indeks "rav" odnosi se na radioaktivnu
ravnotežu):
λ i N irav (t ) = λ1 N1rav (t )
λ1 rav λ
N irav (t ) = N1 (t ) = 1 N 0 1 e- λ1 t
λi λi
Iz uslova zadatka vrijedi:
N i (t ) = 0.97 N irav (t )
odnosno:

λ1 ⎛λ λ ⎞
0.97 N 0 1 e- λ1t = N 0 1 ⎜⎜ 1 e − λ1 t - 1 e − λ i t ⎟⎟
λi ⎝ λi λi ⎠
odakle je vrijeme potrebno da bude prisutno 97% jezgara potomka, sa vremenom
poluraspada od 20 godina:
ln0.03
t= = 101 godina
λ1 − λ i

c) Nakon vremena od 104 godina može se smatrati da su izotopi u sekularnoj

radioaktivnoj ravnoteži, pa će broj jezgara potomka sa vremenom poluraspada 20
godina, biti:

(
N i t = 104 god = ) λ1
λi
N 0 1 e- λ1 t = 1017 .

62
d) Nakon dostizanja sekularne ravnoteže svi izotopi imaju jednake aktivnosti.
Aktivnost matičnog radionuklida će biti:
( )
A1 t = 104 god = λ1 N 0 1 e-λ1 t = 3.47 ⋅ 1015 god -1 = 1.11 ⋅ 108 Bq
Aktivnost izotopa nastalog beta raspadom izotopa s vremenom poluraspada 20
godina je:
Aβ = 1.11 ⋅ 108 Bq ⋅ 0.05 = 5.55 ⋅ 106 Bq

e) Izotopi koji se nalaze u radioaktivnom nizu ispred izotopa sa vremenom

poluraspada 20 godina će brže dostići sekularnu radioaktivnu ravnotežu, dok će
izotopi koji se nalaze iza izotopa sa vremenom poluraspada 20 godina u
radioaktivnom nizu dostići sekularnu radioaktivnu ravnotežu približno u isto
vrijeme kada i taj izotop.

46. Jedan od vaših susjeda kopajući rupu za bazen u svome dvorištu slučajno je
otkrio nekoliko starih dasaka. Drugi susjed, koji je iskazivao mogućnost
postojanja Rimskog naselja na toj površini, smatra da otkrivene stare daske
mogu biti značajan artifakt, koji upravo ukazuju na mogućnost prisustva starih
Rimljana na ovom području. On bi želio da se istraži ovaj lokalitet prije bilo
koje buduće gradnje. Vi ste ponudili da izvršite datiranje starih dasaka (drveta)
na ugljik da bi susjed imao prave argumente i dokaze o postojanju ostataka
Rimskog naselja na ovoj lokaciji.

a) Datiranje na ugljik je moguće pošto:

i) se masena (specifična) aktivnost C-14 u živim organizmima mijenja
tokom vremena, tako da je moguće identificirati vremenski period kada je
organizam živio na osnovu njegove masene aktivnosti,
ii) je C-14 u sekularnoj ravnoteži sa svojim potomcima,

63
 iii) masena aktivnost u živim organizmima za C-14 je relativno konstantna
tokom vremena, ali počinje opadati nakon smrti organizma,
iv) specifična aktivnost C-14 se povećava tokom vremena u drvetu usljed
njegovog sušenja i smanjenja zapremine.

b) Izračunati približnu starost drvene građe ako su dati slijedeći podaci:

- Vrijeme poluraspada za C-14 je T1/2 = 5715god.
Bq
- Specifična aktivnost C-14 u obližnjem živom drveću je 1.67 ⋅ 10 −1
g
Bq
- Specifična aktivnost C-14 u nađenoj staroj građi (dasci) je 1.5 ⋅ 10 −1
g
Rješenje:
46.
a) Tačno je pod iii). Ovo omogućava da se komparacijom utvrdi trenutak kada je
nastupila smrt organizma.

b) Uzmimo da je specifična aktivnost svježeg drveta (koje danas raste), početna

aktivnost A0:
Bq Bq Bq
A 0 = 1,67 ⋅ 10 −1 = 1,67 ⋅ 10 −1 −3 = 1,67 ⋅ 10 2
g 10 kg kg
a da će nakon vremena t ta aktivnost, ako drvo ugine u ovom momentu (t = 0),
14
opasti na vrijednost A(t). S obzirom da je specifična aktivnost C približno
konstantna u svim živim organizmima tokom njihovog života, može se za A(t)
uzeti da iznosi:
Bq Bq
A(t) = 1.5 ⋅ 10 −1 = 1.5 ⋅ 10 2
g kg
odakle je na osnovu zakona radioaktivnog raspada:
ln 2
− ⋅t
T1 / 2
A( t ) = A 0 e
odnosno:
64
 ln 2
A( t ) − ⋅t
= e T1 / 2
A0
što nakon logaritmiranja lijeve i desne strane daje:
A(t) ln 2
ln =− ⋅t
A0 T1 / 2

Odavde se dobiva traženo proteklo vrijeme:

T1/2 A(t)
t= ln
ln2 A 0
ili uzimajući da je:
T1/2 = 5715 god
te uvrštavanjem datih vrijednosti za A(t) i A0, dobije se:
t = 885.171 god
Pretpostavimo da su se mjerenja radila 2010 godine. Približna bi starost ove
drvene građe bila 885.171 godina, što znači da bi drvena građa poticala negdje iz :
T = (2010-885) god ≈ 1125 god
tako da ne bi baš imala smisla tvrdnja o starorimskom naselju, pod uslovom da
nađena građa nije dovučena sa područja gdje se bitno razlikovala masena aktivnost
C-14 u tim stablima od masene aktivnosti C-14 u stablima iz ovog susjedstva.
Međutim, očito se radi o artifaktu starom približno 800 - 900 godina, što zahtjeva
značajnu pažnju i dalja, detaljnija arheološka istraživanja.

27
47. Pri bombardovanju izotopa aluminija 13 Al α-česticama dobija se izotop
30
fosfora 15 P , koji se zatim raspada, s vjerovatnošću 99.80 %, direktno u stabilni
30
izotop 14 Si , emitujući jedan pozitron. Napisati obje reakcije i odrediti
30
specifičnu aktivnost 15 P (aktivnost po jednom kilogramu), ako je njegovo
vrijeme poluraspada 2.499 minuta. Avogadrovog broj iznosi 6.022·1023 mol-1.

65
 Rješenje:
27
47. Bombardovanje izotopa aluminija 13 Al α-česticama daje:
27
13 Al + 42 He→ 30
15 P + 0 n
1

a njegov β+-raspad:
p =99.8 %
P ⎯⎯ ⎯⎯→ 30
14 Si (stabilan ) + +1 e + 0 ν
30 β + 0 0
15

30
Neka je atomska masa izotopa 15 P (u jedinicima atomske mase) približno jednaka
njegovom masenom boju:
m P −30 ≈ 30 u
(Napomena: tačan iznos atomske mase ovog izotopa je 29.9783138 u ± 4·10-7 u,
što se veoma malo razlikuje od aproksimirane vrijednosti).
Radioaktivna konstanta za ovaj izotop je:
ln 2 0.693
λ P −30 = = = 0.004623 s −1
TP −30 s
2.499 min⋅ 60
min
Otuda je specifična aktivnost jednog grama ovog izotopa:
dN
SA P −30 = = λ p −30 ⋅ N P −30, 1 g
dt P − 30

30 30 30
gdje je NP-30, 1 g - broj atoma u 1 gramu 15 P . Kako 1 mol 15 P (tj. 30 g 15 P ) sadrži

Avogadrov broj atoma (NA = 6.022·1023 atom mol-1), slijedi da 1 gram 30

15 P sadrži

atom
6.022 ⋅ 10 23
N P −30, 1 g = mol ≈ 2.01 ⋅ 10 22 atom
g g
30
mol
30
Dakle, aktivnost 1 grama 15 P je:

1 1 1 1 Bq
SA P −30 = 0.004623 ⋅ 2.01 ⋅ 10 22 = 9.29 ⋅ 1019 ⋅ = 9.29 ⋅ 1019
s g s g g
ili
66
 Bq
SA P −30 = 9.29 ⋅ 10 22
kg

48. Obližnja bolnica primila je pošiljku sa generatorom Mo-99. Pošiljka sadrži

1000 mCi Mo-99, deklarisanog na vrijeme kada je Mo-99 bio proizveden.
Pošiljka je stigla u bolnicu 48 sati nakon što je molibden bio proizveden.
Shema raspada Mo-99 je data na slici:

a) Ako se generator koristi odmah nakon prispjeća u bolnicu, koliko će se

dobiti Tc-99m ? Pretpostaviti da je 95 % od raspoloživog Tc-99m iskoristivo.

b) Ukoliko je generator korišten 24 sata nakon početnog "muženja", koliko bi

se dobilo Tc-99m ?
Rješenje:
48.a) Prema Batemanovoj jednačini, sa uračunatim odnosima grananja, pri uslovu
da su u početnom momentu t = 0 bila prisutna samo jezgra matičnog nuklida, je:
A 1 (0) ≠ 0, A 2 (0) = A 3 (0) = ... = A i (0) = ... = A N (0)
a za aktivnost i-tog član raspadnog niza u trenutku t, dobije se:

67
 i -1 i
e -λ i t
A i (t) = A 1 (0) ∏ f j, j+1 λ j+1 ∑{ i
}
j=1 j=1
∏ (λ k - λi )
k =1
k ≠j

Za tročlani niz
99
Mo → 99 m
Tc → 99 Ra
uz pretpostavku da je u f1,2 sadržan faktor iskorištenja:
f1,2 = fMo,Tc · c
gdje fMo,Te - odnos grananja, a c -hemijska iskoristivost, za N=3 i i=2 Batemanova
jednačina je:
2 -1 2
e -λi t
A 2 ( t ) = A 1 (0) ∏ f j, j+1λ j+1 ∑{ 2i
}
j=1 j=1
∏ (λ k - λi )
k =1
k ≠j

tj.
f 1,2 λ 2
A 2 (t) = A 1 (0) (e -λ1t - e -λ 2 t )
(λ 2 - λ 1 )
ili
f Mo,Tc ⋅ c ⋅ λ 2
A 2 (t) = A 1 (0) (e -λ1t - e -λ 2 t )
(λ 2 - λ 1 )
gdje je:
A1(0)= 1000 mCi = 3.7.1010·103 Bq = 3.7·1013 Bq
fMo,Tc= 87.6% = 0.876
c = 95% = 0.95
ln2 ln2
λ1 = = = 0.010346 h -1 = 1.035 ⋅ 10 -2 h -1
TMo 67 h
ln2 ln2
λ2 = = = 11,51 10 -2 h -1
TTe 6.02 h

68
tako da je :
A2(t) = 552.845 mCi = 2.05 .1010 Bq

b) Aktivnost Tc-99m nakon drugog "muženja", tj. 24 sata nakon prvog "muženja"
se sastoji od 2 komponente:
1) aktivnosti Tc-99m nakon 24h od posljednjeg "muženja",
2) aktivnosti preostale od neiskorištenog dijela Tc, tj. 5% preostale aktivnosti
nakon obračuna raspada Tc-99m u 24h poslije prvog "muženja",
tako da je
ATc = ATc (48 h) + ATc (preostalo)
tj.
f Mo ,Tc ⋅ c ⋅ λ 2
A Tc = A 'Mo (0) ⋅ ⋅ (e −λ1 t 24 − e −λ 2 t 24 ) + c ⋅ A 'Tc ,5% ⋅ e −λ 2 t 24
(λ 2 − λ 1 )
gdje je:
A Mo' (0) - aktivnost Mo-99 preostala nakon 48 sati (početna aktivnost za drugi
ciklus korištenja):
A' Mo (0) = A 1 (0) ⋅ e − λ1 ⋅t 48 ,

A Tc ,5% - 5% preostalog tehnecija (Tc-99m) nakon prvog korištenja generatora:

⎡ A (t) ⎤
A'Tc,5% = ⎢ 2 − A 2 (t)⎥
⎣ 0.95 ⎦
Odavde je:
A1 (0) ⋅ e − λ1 ⋅t 48 ⋅ f Mo ,Tc ⋅ c ⋅ λ 2 ⎡ A (t) ⎤
A Tc = ⋅ (e −λ1 ⋅t 24 − e −λ 2 ⋅t 24 ) + c ⋅ ⎢ 2 − A 2 ( t )⎥ ⋅ e −λ 2 ⋅t 24
( λ 2 − λ1 ) ⎣ 0.95 ⎦
Zamjena numeričkih podataka u posljednju relaciju daje:
ATc = 400.772 mCi ≈ 401 mCi
Kako je 1mCi = 3.7 .107 Bq, slijedi:
ATc = 1.48.1010 Bq

69
49. Sr-90 (atomski broj 38) se raspada β- - emisijom u Y-90 (atomski broj 39), koji
se dalje β- - raspadom transformiše u stabilni Zr-90 (atomski broj 40) prema
sljedećoj nuklearnoj reakciji:
− −
90
38 Sr ⎯β⎯, 27⎯ ⎯→
.7 god 90
39 Y ⎯β⎯, 62⎯ ⎯→
.4 sata 90
40 Zr

a) Koliki je srednji ili prosječan život atoma Y-90:

i) 31.1 h, ii) 44.5 h, iii) 77.04 h, iv) 92.6 h, v) 128.4 h.

b) Kolika je specifična aktivnost Y-90:

i) 5.42.105 Bq/kg,
ii) 7.22.1016 Bq/kg,
iii) 2.01.1019 Bq/kg,
iv) 7.22.1019 Bq/kg,
v) 6.49.1021 Bq/kg.

c) Počevši sa mjerenjima aktivnosti uzorka čistog Sr-90 u trenutku t = 0,

iztraživač nakon t = 72 sata ustanovi da je aktivnost Y-90 3.4 MBq. Kolika je
bila aktivnost Sr-90 u početnom momentu t = 0 ?
i) 1.84 MBq, ii) 3.40 MBq, iii) 4.37 MBq iv) 6.29 MBq, v) 7.39 MBq.

Rješenje:
49.
a) Srednje vrijeme života je Y-90 je (pogledati Zadatak 39.):
1 1 T1 / 2,Y −90
Tm ,Y −90 = = =
λ Y −90 ln2 ln 2
T1/2, Y-90

Za
T1/2,Y-90 = 64.2 h
dobije se:
Tm ,Y −90 = 92.61 h

70
što znači da je tačan odgovor pod iv).

b) Specifična aktivnost Y-90 je (pogledati Zadatak 47):

SA = λ.Nm
odakle je:
NA
SA = λ ⋅
M
gdje je:
N - broj atoma Y-90 po jedinici mase
λ - radioaktivna konstanta za Y-90
M - molarna masa Y-90
Pošto 1 mol Y-90 (tj. približno 90 g Y-90) sadrži Avogadrov broj atoma (NA =
6.022.1023 atom/mol), 1g Y-90 sadrži NA/M atoma, ili
atom
6.022 ⋅ 10 23
NA mol = 6.69111 ⋅ 10 21 atom
=
M g g
90
mol
Pošto je
ln2 0.693 1
λ= = = 3.08559 ⋅ 10 −6
T1/2, Y-90 62.4 ⋅ 3600 s s

specifična aktivnost Y-90

λ ⋅ NA
SA =
M
iznosi
1 1 Bq
SA = 3.08559 ⋅ 10 −6 ⋅ 6.69111 ⋅ 10 21 = 2.06 ⋅ 1016
s g g
ili
Bq
SA = 2.06 ⋅ 1019
kg
što je najbliže odgovoru pod iii). Znači, tačan odgovor je pod iii).
71
c) Prema Batemanovoj jednačini, za nuklearnu reakciju:
90
38 Sr ⎯27
⎯.7 ⎯ ⎯→
godina
Y ⎯64
90
39 ⎯.2 ⎯
⎯→
sata 90
40 Zr (stabilan)

aktivnost drugog člana ovog raspadnog niza, 9039 Y , nakon vremena t je:
f Sr, Y . λ 2
A Y (t) = A Sr (0) ⋅ ⋅ (e - λ Sr t
- e -λ Y t )
(λ 2 - λ 1 )

odakle je početna aktivnost stroncija:

A Y ( t ) (λ Y - λ Sr ) 1
A Sr (0) = ⋅ -λSr t -λ t
f Sr ,Y ⋅ λ Y (e -e Y )

Stavljajući u posljednju relaciju date numeričke podatke:

AY(t) = 3.4 MBq = 3.4·106 Bq
t = 72 h
TSr = 27.7 g
TY = 64.2 h
ln2
λsr = = 2,86.10-6 h-1
TSr

ln2
λY = = 2,86.10-2 h-1
TY
fSr,Y = 1.000
dobije se:
A sr (0) = 6.291 MBq
tako da je tačan odgovor pod iv).

50. Razmotriti matični nuklid A (T1/2 = 10 h) koji se raspada u nestabilni potomak,

tj. radioizotop B sa T1/2 = 1 h, iz koga nastaje stabilni nuklid C.

a) Zaokružiti tačne izjave koje se odnose na ovakav raspadni niz:

i) Pošto je λA > λB, matični nuklid i potomak bi eventualno mogli dostići
sekularnu ravnotežu.
72
 ii) Pošto je λA >> λB, matični nuklid i potomak bi eventualno mogli dostići
sekularnu ravnotežu.

iii) Pošto je λA = λB, ne može se dostići stanje ravnoteže između matičnog

nuklida i potomka.

iv) Pošto je λB > λA, matični nuklid i potomak bi mogli dostići stanje
transientne (prelazne) radioaktivne ravnoteže.

v) Pošto je λB >> λA, matični nuklid i potomak bi eventualno mogli dostići

uslov sekularne radioaktivne ravnoteže.

b) Pretpostavljajući da je aktivnost potomka u početnom trenutku nula, za koje

će vrijeme potomak dostići maksimalnu aktivnost ?

Rješenje:
50. a) Dakle, u ovom slučaju se radi o jednostavnom raspadnom nizu oblika:
A → B → C (stabilan) (1)
pri čemu su konstante radioaktivnog raspada za radionuklide A i B:
ln 2 −1
T1/2,A = 10 h ⇒ λA = h = 0.0693 h −1
10
ln 2 −1
T1/2,B = 1 h ⇒ λB h = ln 2 h −1 = 0.693 h −1
1
odakle je:
λB > λA
što znači da je tačan odgovor pod iv).

b) Za raspadni niz tipa (1), aktivnost drugog člana raspadnog niza nakon vremena t
jeste:
λB -λ t -λ t
A B (A) = A A (0) ⋅ ⋅ (e A - e B )
(λ B - λ A )

73
dok će maksimalnu aktivnost imati za:

dA B (A) d ⎡ λB -λ A t -λ B t ⎤
= ⎢ A A (0) ⋅ (e -e )⎥ = 0
dt dt ⎣ (λ B - λ A ) ⎦
odakle je vrijeme potrebno da se dostigne maksimalna aktivnost:
⎡λ ⎤
ln ⎢ B ⎥
λ
t= ⎣ A⎦
λB − λA
Kako je:
ln 2 −1
λA = h = 0.0693 h −1
10
i
ln 2 −1
λB = h = ln 2 h −1 = 0.693 h −1
1
dobije se vrijeme za koje će potomak B dostići maksimalnu aktivnost:
t = 3.691 h.

51. Ako uzorak stroncija 90Sr ima u početnom momentu aktivnost 10 GBq, koliko
je vremena potrebno da aktivnost uzorka bude 17.5 GBq, ako je niz raspada
stroncija:
90
38 Sr ⎯⎯⎯⎯
T1 =28.8 god
→ 9039Y ⎯⎯⎯→
T2 =64 h 90
40 Zr (stabilan) .

Rješenje:
90
51. Pošto je vrijeme poluraspada Sr (T1 = 28.8 god) mnogo duže od vremena
poluraspada njegovog potomka 90Y (T2 = 64 sata), ova će se dva radionuklida naći
u sekularnoj radioaktivnoj ravnoteži, nakon približno 7 vremena poluraspada itrija
90
Y, tj. nakon 448 sati njihova bi se aktivnosti izjednačile: A1 = A2, tako da bi
ukupna aktivnost uzorka iznosila 2 A1 = 20 GBq . Da bi ukupna aktivnost uzorka

74
bila 17.5 GBq, aktivnost itrija treba biti 7.5 GBq, pošto se aktivnost stroncijuma
gotovo ne mijenja u vremenskom intervalu od 448 sati (T1 = 28.8 god).
Pošto za sekularnu ravnotežu vrijedi:
A2
= (1 - e-λ2 t )
A1
odnosno
⎛ ln 2
t ⎞
A 2 =A1 (1 - e ) = A1 ⎜⎜1 - e T2 ⎟⎟ .
-
-λ 2 t

⎝ ⎠
odavde se može dobiti vrijeme potrebno da aktivnost itrija, A2, dostigne vrije-
dnost 7.5 GBq:
⎛ -
ln 2
t ⎞
7.5 GBq = 10 GBq ⎜1 - e 64 h
⎟
⎝ ⎠
ili
-1 1
e-0.0108 h t =
4
odakle je:
t = 128.4 h
Prema tome, nakon 128.4 sata ukupna aktivnost uzorka će biti 17.5 GBq.

52. Koliko grama itrija 90Y se nalazi u sekularnoj ravnoteži sa 1 mg stroncija 90Sr ?

Rješenje:
52. Tražena količina itrija će biti ona koja ima istu aktivnost kao i 1 mg stroncija.
Broj jezgara u uzorku se može naći prema:
NA m
N=
M

75
gdje je NA - Avogadrov broj (NA = 6.022·1023 mol-1), m je masa uzorka, a M
molarna masa.
Aktivnost 1 mg stroncija je:
1
6.022 ⋅1023 1 mg
ln 2 N A m1 ln 2 mol
A1 = λ N1 = = = 5.1 ⋅109 Bq
T1 M1 28.8 god g
90
mol
Masa itrija, koji je u sekularnoj ravnoteži sa stroncijem, može se naći iz aktivnosti
itrija:
ln 2 N A ⋅ m 2
A 2 = A1 = ⋅
T2 M2

odakle je tražena masa itrija:

g
90
T2 M 2 64 ⋅ 3600 s mol
m2 = A2 = 5.1⋅109s-1 = 0.253 μg
ln 2 N A ln 2 1
6.022 ⋅1023
mol
odnosno,
m2 = 0.253 μg = 253·10-12 kg

191
53. Uzorak koji sadrži izotop osmija Os, ima aktivnost 1 mCi u početnom
trenutku t=0. 191Os se raspada prema sljedećoj šemi:
191
76 Os ⎯⎯⎯⎯
T1 =15.4 d
→ 191m
77 Ir ⎯⎯⎯⎯
T2 =4.94 s
→ 191
77 Ir (stabilan) .

Naći:
a) masu osmija 191Os u početnom trenutku,
b) aktivnost metastabilnog iridija 191mIr nakon 25 dana,
c) broj raspadnutih atoma 191mIr između t = 100 s i t = 102 s,
d) koliko atoma 191mIr se raspadne u periodu od t = 30 dana do t = 40 dana.

76
 Rješenje:
53.
191
a) Pošto je vrijeme poluraspada (15.4 dana) matičnog nuklida Os mnogo duže
od vremena poluraspada potomka (4.94 s), sekularna ravnoteža između ova dva
radionuklida nastupa nakon 7·4.94 s = 35 sekundi, odnosno aktivnosti 191Os i 191mIr
će biti jednake nakon 35 sekundi.
Specifična aktivnost SA1 osmijuma 191Os je (pogledati Zadatak 49.b):
1
6.022 ⋅1023
A ln 2 N A ln 2 mol = 1.64 ⋅109 Bq ⋅ g -1
SA1 = 10 = =
m1 T1 M1 15.4 d g
191
mol
odakle se može naći masa 191Os u uzorku u početnom trenutku:

A10 1⋅10-3 ⋅ 3.7 ⋅1010 Bq

m1 = = = = 2.25 ⋅10−8 g .
SA1 1.64 ⋅10 Bq ⋅ g
9 -1

b) Nakon 25 dana, metastabilni iridij je u sekularnoj ravnoteži sa osmijem i

njihova aktivnost opada prema zakonu radioaktivnog raspada osmija, pa je, nakon
25 dana, aktivnost 191mIr:
ln 2 ln 2
- t - 25 d
A 2 =A1 = A10 e T1
= 1 mCi e 15.4 d = 0.325 mCi
ili
A 2 = 1.2 ⋅ 1010 Bq

c) U vremenskom intervalu od 100 do 102 sekunde, postoji sekularna ravnoteža

između 191mIr i 191Os, pa je njihova aktivnost jednaka A2 = A1 = A10.
Pošto je aktivnost jednaka broju raspada u jedinici vremena, za vrijeme
t = t2 - t1 = 102 s-100 s = 2 s
se dogodi:

77
 raspada
N = A ⋅ t = 1 mCi ⋅ 2s=1 ⋅10-3 ⋅ 3.7 ⋅1010 ⋅ 2s = 7.4 ⋅107 raspada .
s
Dakle, u intervalu od 100 s do 102 s, raspadne se 7.4·107 jezgara 191mIr.

d) Broj jezgara koja se raspadnu u intervalu od 30 dana do 40 dana, može se naći

191
iz uslova sekularne ravnoteže, pošto se aktivnost Os značajno smanji nakon 40
dana. Za ovaj slučaj, broj raspadnutih jezgri može se naći integracijom aktivnosti u
zadanom vremenskom intervalu.
Kako je aktivnost
dN
A=
dt
integracija posljednje relacije daje
40 d
40 d -
ln 2
t A10 ⎛ - lnT 2 t ⎞ 3.7 ⋅107 Bq
N= ∫ A10 e T1
dt =
ln 2
⎜
⎜
e 1
⎟
⎟
=
ln 2
( 0.165 - 0.259 ) =
30 d - ⎝ ⎠30 d -
T1 15.4 ⋅ 24 ⋅ 3600 s
= 6.68 ⋅1012 raspada
Prema tome, u traženom intervalu se raspadne 6.68·1012 atoma 191mIr.

54. Odrediti aktivnost matičnog radionuklida, ako je u raspadnom nizu

100
46 Pd ⎯⎯⎯→
T1 =96 h
45 Rh ⎯⎯⎯→ 44 Ru (stabilan)
100 T2 =21 h 100

aktivnost potomka, u transientnoj ravnoteži s matičnim radionuklidom, 100

raspada u minuti. Kada će nastupiti transientna ravnoteža u datom raspadnom
nizu ?

Rješenje:
54. Kada su radionuklidi u transientnoj ravnoteži, vrijedi:

78
 ln2
A2 λ T2 T1
= 2 = = = 1.28
A1 λ 2 - λ1 ln2 ln2 T1 -T2
-
T2 T1
odakle je, aktivnost A1 matičnog nuklida:
A2 raspada
A1 = = 78 .
1.28 min
Odnos aktivnosti potomka i matičnog nuklida u raspadnom nizu je dat sa:
A2 λ
(
= 2 1 - e( λ1 -λ2 ) t
A1 λ 2 -λ1
) (1)

Transientna ravnoteža može nastupiti ako je vrijeme poluraspada matičnog nuklida

veće od vremena poluraspada potomka, tj. ako vrijedi
T1
1< < 103
T2
T1
(ako je > 103 nastupa sekularna ravnoteža). Ovaj uslov je za naš slučaj
T2
ispunjen, jer je:
T1
= 4.6 .
T2
Da bi nastupila transientna ravnoteža (odnosno da bi odnos aktivnosti članova niza
bio konstantan) mora proći dovoljno vremena, tj. član
1 − e ( λ1 −λ 2 ) t
mora biti približno jednak 1, što će biti ispunjeno ako e ( λ1 −λ 2 ) t dovoljno malo.
Pretpostavimo da je 0.01 dovoljno mali broj koji će zadovoljiti prethodni uslov:
e(
λ1 -λ 2 ) t
= 0.01 ⇒ t ≈ 170 h .
Prema tome, transientna ravnoteža nastupa nakon približno 170 sati.

79
55. Neka količina radija zatvorena je u posudu. Odrediti vrijeme nakon koga će
broj atoma nastalog radona (radioaktivnim raspadom radija) iznositi 90% od
broja atoma radona nakon uspostavljanja radioaktivne ravnoteže između radija
226
i radona u toj posudi. Vrijeme poluraspada radija Ra iznosi 1602 godine, a
vrijeme poluraspada radona 222Rn je 3.8 dana.

Rješenje:
55. Za slučaj radioaktivne ravnoteže je:
dN A dN B
= (1)
dt dt
odakle je:
λA ⋅ NA = λB ⋅ NB (2)
gdje se indeksi A odnose na matični nuklid – radij, a indeksi B na njegov potomak
– radon.
Potrebno je prvo naći vrijeme τ za koje će se uspostaviti radioaktivna ravnoteža
između radija i radona. Iz uslova (1) slijedi [pogledati Zadatak 43., izraz (8)]:
λA
λ A ⋅ N A 0 ⋅ e −λ A τ = λ B ⋅ N A 0 ⋅ ⋅ (e − λ A τ − e − λ B τ ) (3)
λB − λA
Iz jednačine (3) slijedi da je:
λA
1 − e ( λ A −λ B ) τ = 1 −
λB
odakle je τ:
ln 2
T
ln A
λ ln 2
ln A
λB TB 1 TA⋅ ⋅ TB T
τ= = = ⋅ ⋅ ln B (4)
λ A − λ B ln 2 ln 2 ln 2 TB − TA TA
−
TA TB
Pošto je:

80
 TA = 1602 god = 5.05·1010 s
i
TB = 3.8 d = 3.28·105 s
vrijeme nakon koga će doći do radioaktivne ravnoteže radija i radona je:
1 5.05 ⋅1010 s ⋅ 3.28 ⋅10 5 s 3.28 ⋅10 5 s
τ= ⋅ ⋅ ln = 5.66 ⋅ 10 6 s (5)
0.693 3.28 ⋅10 s − 5.05 ⋅10 s
5 10
5.05 ⋅10 s
10

Vrijeme t nakon koga će broj atoma nastalog radona iznositi 90% od broja atoma
radona nakon uspostavljanja radioaktivne ravnoteže se može dobiti iz uslova:
N Rn , t = 0.9 ⋅ N Rn ,τ (6)

gdje je NRn,t - 90 % od broja atoma radona nakon uspostavljanja radioaktivne

ravnoteže, a NRn,τ – broj atoma radona nakon uspostavljanja radioaktivne
ravnoteže.
Pošto su radij i radon u sekularnoj radioaktivnoj ravnoteži (TA >> TB , tj. λB >> λA),
broj atoma druge generacije (prvog potomka) nakon uspostavljanja radioaktivne
ravnoteže, u opštem slučaju je prema izrazu (2.19):
λ1
N2 = ⋅ N 0 ⋅ (1 − e −λ 2 t )
λ2
(N0 – početni broj atoma matičnog nuklida, λ1 – radioaktivna konstanta za matični
nuklid i λ2 – radioaktivna konstanta za nuklid potomak), jer je za slučaj sekularne
ravnoteže:
λ 2 − λ1 ≈ λ 2
(e − λ A τ − e − λ B τ ) ≈ 1 − e − λ 2 t
Prema tome, uslov (6) se može pisati kao:
ln 2 ln 2
T − ⋅τ T − ⋅t
0.9 ⋅ N A 0 ⋅ B ⋅ (1 − e TB ) = N A 0 ⋅ B ⋅ (1 − e TB )
TA TA
odakle je:
ln 2 ln 2
− ⋅t − ⋅τ
e TB
= 0.1 + 0.9 e TB

81
tj.
ln 2
− ⋅t
e TB
= 0.1
što za t daje:
ln 0.1
t=− ⋅ 3.28 ⋅ 10 5 s = 1.09 ⋅ 10 6 s
ln 2
ili
t = 12.61 dan.

64
56. Odnosi grananja prilikom raspada jezgara bakra Cu kanalima β- raspada,
elektronskog zahvata (EC) i β+ raspada, odnose se kao 2:2:1, redom. Ukupno
vrijeme poluraspada 64Cu je 12.8 sati.
a) Naći ukupnu konstantu raspada kao i parcijalne konstante raspada.

b) Koliko je parcijalno vrijeme poluraspada po kanalu β- raspada ?

64
c) Odrediti aktivnost Cu, ako se zna da on emituje 3.7·107 elektrona (β-
raspad) po sekundi.

Rješenje:
56. Odnose grananja za β- raspad, elektronski zahvat i β+ raspad označimo
indeksima 1, 2 i 3, redom. Iz uslova zadatka slijedi:
p1 : p 2 : p3 = 2 : 2 : 1 (1)
pri čemu mora biti zadovoljeno:
p1 + p 2 + p3 = 100% (2)
Jednačine (1) i (2) će biti istovremeno zadovoljene ako su odnosi grananja:
p1 = 40% ; p 2 = 40% ; p3 = 20% .

a) Ukupna konstanta raspada se može dobiti iz ukupnog vremena poluraspada:

82
 ln 2 ln 2
λ= = = 0.054 h -1
T1 2 12.8 h

Iz odnosa grananja dobijaju se parcijalne konstante raspada:

λ1 = p1 ⋅ λ = 0.4 ⋅ 0.054 h -1 = 0.0216 h -1
Parcijalne radioaktivne konstante za β- raspad i elektronski zahvat su očito jednake
i iznose:
λ 3 = p3 ⋅ λ = 0.2 ⋅ 0.054 h -1 = 0.0108 h -1

b) Parcijalno vrijeme poluraspada za β- raspad dobija se iz parcijalne radioaktivne

konstante λ1:
ln 2 ln 2
T1 2 1 = = = 32 h
λ1 0.0216 h -1

c) Aktivnost izvora pri β- raspadu je:

dN β −
= λ1 ⋅ N
dt

odakle je:
dN β − 1
N= ⋅
dt λ1

Množeći ovu relaciju sa ukupnom konstantom raspada λ, dobija se:

dN β − λ
A= ⋅
dt λ1

ili brojno:
0.054 h -1
A = 3.7 ⋅ 10 s
7 -1
-1
= 9.25 ⋅ 10 7 Bq
0.0216 h

83
 40
57. Odrediti vrijeme poluraspada radioizotopa 19 K i energije čestica emitovanih

raspadom (maksimalnu kinetičku energiju elektrona usljed β- raspada i

energiju emitovanog γ kvanta usljed elektronskog zahvata), ako se zna da
uzorak kalija emituje 28 elektrona u sekundi po gramu i 3 γ kvanata u sekundi
40
po gramu, te da u uzorku kalija sadrži 0.0117% radioaktivnog izotopa 19 K
39 41 40
(ostali izotopi kalija, 19 K i 19 K , su stabilni). Prikazati šemu raspada 19 K i
odrediti odnose grananja (vjerovatnoću da se radionuklid raspadne određenim
kanalom tj. na određeni način: β- raspadom ili elektronskim zahvatom) za taj
radionuklid. Odnose grananja izraziti u procentima. Dati su sljedeći podaci:
Avogadrov broj Na = 6.022⋅1023 mol-1, molarna masa kalija M = 40 g⋅mol-1,
atomska jedinica mase 1u = 1.66054⋅10-27 kg, brzina svjetlosti u vakuumu c =
2.9979⋅108 m⋅s-2, naboj elektrona e = 1.6022⋅10-19 C, masa atoma 40
19 K je

39.963999 u, masa atoma 40

18 Ar je 39.962383 u, masa atoma 40
20 Ca je

39.962591 u, masa elektrona me = 9.1093897·10-31 kg = 0.0005486 u.

Rješenje:
40
57. Zastupljenost radioizotopa 19 K u prirodnom kaliju označimo sa k = 0.000117.
Aktivnost je data sa:
Na m k
A=λN=λ
M
gdje je m-masa uzorka, a λ-konstanta raspada, odakle slijedi da je specifična
aktivnost (tj. aktivnost po jedinici mase):
A N k
SA = =λ a .
m M
Parcijalne konstante raspada λβ i λEC (za β- raspad i elektronski zahvat) mogu se
naći iz specifičnih aktivnosti:

84
 M
λ β = SA β ⋅ = 1.59 ⋅ 10 −17 s −1
Na k
i
M
λ EC = SA EC ⋅ = 1.70 ⋅ 10 −18 s −1 .
Na k

što omogućava nalaženje ukupne konstante raspada λ za 40

19 K:

λ = λ β + λ EC = 1.76 ⋅ 10 −17 s −1
40
Odavde je ukupno vrijeme poluraspada za 19 K:

ln2
T1 2 = = 3.94 ⋅ 1016 s = 1.27 ⋅ 10 9 godina .
λ
Pošto konstanta raspada λ predstavlja vjerovatnoću da dođe do raspada u jedinici
vremena, odnosi grananja se mogu naći iz parcijalnih konstanti raspada.
Vjerovatnoća da će se radioizotop 40
19 K raspasti po β- kanalu je:

λβ
pβ = = 0.903 = 90.3 %
λ
40
dok je vjerovatnoća da će se radioizotop 19 K raspasti elektronskim zahvatom:

λ EC
p EC = = 0.097 = 9.7 %
λ
40
ili pojednostavljeno, šematski, raspad 19 K se može prikazati kao:

Potražimo maksimalnu kinetičku energiju pri β- raspadu:

−
−
A
Z X ⎯⎯→
β
Z +1Y + e + ν e
A

85
ili za ovaj slučaj:
−
−
40
19 K ⎯⎯→
β
20 Ca + e + ν e
40

Elektron će imati maksimalnu kinetičku energiju kada je energija elektronskih

antineutrina jednaka nuli.
KE e− = (m 40 K − m 40 Ca )⋅ c 2

Uvrštavanje brojnih vrijednosti daje:

KEe- = 1.31 MeV.
Pri elektronskom zahvatu, energija emitovanog γ kvanta je:
E γ = Q = (m e − + m 40 K − m 40 Ar ) ⋅ c 2 .

Uvrštavanjem brojnih vrijednosti dobije se:

Eγ = 2.02 MeV.

85
58. Koncentracija kriptona Kr u zraku u okolini fabrike za preradu nuklearnog
-3
goriva iznosi 1000 Bq m . Naći godišnju efektivnu dozu za cijelo tijelo i kožu.
Pretpostaviti da je izlaganje zračenju kontinuirano, te da je odsutna bilo kakva
zaštita od obližnjih građevina (faktor zaštite jednak je nuli). Dozni koeficijenti
85
Kr u zraku za cijelo tijelo i kožu su:
Sv ⋅ m 3
hE=1.19 . 10-16 (cijelo tijelo)
Bq ⋅ s

. -14 Sv ⋅ m 3
hskin = 1.32 10 (za kožu).
Bq ⋅ s

Rješenje:
58. Dozni koeficijenti 85Kr koji se nalazi u zraku za cijelo tijelo i za kožu su:
Sv ⋅ m 3
hE=1.19 . 10-16 (cijelo tijelo)
Bq ⋅ s

86
 Sv ⋅ m 3
hskin = 1.32 . 10-14 (za kožu)
Bq ⋅ s
Efektivna godišnja doza HE, nakon vremena t pri kontinuiranom izlaganju
zračenju, bez uračunavanja faktora zaštite, može biti procijenjena iz
H E = h E ⋅ c Kr ⋅ t (1)
gdje je cKr specifična aktivnost kriptona u atmosferi.
Za
Bq
c Kr =1000
m3
i
t = 1 godina = 3,154 . 107 s.
iz relacije (1) za efektivnu godišnju dozu na cijelo tijelo HE, dobija se:
H E = 3.753 ⋅ 10 −6 Sv .
dok je efektivna godišnja doza za kožu
H skin = h skin ⋅ c Kr ⋅ t (2)
Kada se uvrste date brojne vrijednosti bit će
H skin = 4.163 ⋅10 −4 Sv .

59. Smatrajući da je u nultom trenutku (t = 0) površina tla bila uniformno

kontaminirana sa 137Cs aktivnosti 2 Bq m-2, naći brzinu efektivne ekvivalentne
doze, HE, u trenutku t = 0 i nakon 10 godina. Izračunati, također, i godišnju
efektivnu dozu, godinu nakon inicijalne depozicije. Pretpostaviti da je
137
radioaktivni raspad jedini mehanizam preko koga se radioaktivnost C gubi
sa površine tla. Šema raspada 137Cs je:

87
 Dozni koeficijenti pri ozračivanju cijelog tijela sa uniformno raspoređenim
radionuklidima po površini tla, za 137Cs i 137mBa, iznose:

−19 Sv ⋅ m 2
h E,Cs137 = 2.85 ⋅10 ,
Bq ⋅ s

Sv ⋅ m 2
h E, Ba137m = 5.86 ⋅10 −16 .
Bq ⋅ s

Rješenje:
137
59. U trenutku t = 0 površina Zemlje je uniformno kontaminirana sa čistim Cs,
tako da u početnom trenutku nije bio prisutan produkt raspada Ba-137m.
Dozni koeficijent za efektivnu dozu (cijelo tijelo) u slučaju uniformno raspore-
đenog Cs-137 po površini tla, prema uslovima zadatka je dat sa:

−19 Sv ⋅ m 2
h E,Cs137 = 2.85 ⋅10
Bq ⋅ s
a aktivnost Cs-137 u nultom momentu iznosi:
Bq
A Cs137 = 2
m2

88
tako da je brzina efektivne doze u nultom trenutku:
• Sv
H E ,Cs137 = h E,Csa137 ⋅ A Cs −137 [ ]
s
ili brojno:
•
Sv ⋅ m 2 Bq Sv
H E ,Cs137 = 2.85 ⋅10 −19 ⋅ 2 2 = 5.7 ⋅10 −19
Bq ⋅ s m s
odnosno
•
nSv nSv
H E ,Cs137 = 5.7 ⋅10 −10 = 2.05 ⋅10 -6
s h
Da bi se izračunala brzina efektivne doze nakon 10 godina, prvo se mora izraču-
nati aktivnost 137Cs i 137mBa na površini tla nakon 10 godina. tj.
•
H E (10god) = h E,Cs137 ⋅ A Cs137 (10god) + h E,Ba137m ⋅ A Ba137m (10god)

Raspad Cs-137 se pojednostavljeno može prikazati kao:

Cs137 ⎯λ⎯⎯→ Ba 137m ⎯λ⎯
Cs137
⎯→ Ba 137 (stabilan)
Ba137m

(1)
f Cs137 →Ba137m
Potražimo prvo kolika će biti aktivnosti na površini tla Cs-137 nakon 10 godina od
početka akutne kontaminacije.
Prema relaciji (2.13) je
⎧ ⎫
i −1 ⎪ −λ j , t ⎪
⎪ i
e ⎪
A i (t) = A 1 (0) ∏ f j, j+1 λ j+1 ∑ ⎨ i ⎬ (2)

⎪⎩ k =∏
j=1 ⎪ ⎪
j=1
(λ − λ )
1(k ≠ j)
k j
⎪⎭

pri čemu je:

n
⎧x ⋅ x ⋅ x ⋅ ⋅ ⋅ x n za n ≥ 1⎫
∏x i =⎨ 1 2 3
1 za n = 0⎭
⎬
i =1 ⎩
Za matični nuklid (Cs-137) je i = 1, tako da relacija (2) postaje:
0
e − λ Cs137 ⋅t
A Cs137 ( t ) = A Cs137 (0) ⋅ ∏ f j, j+1 ⋅ λ j+1 ⋅
j=1 1

89
odnosno, aktivnost Cs-137 je u trenutku t data sa
A Cs137 ( t ) = A Cs137 (0) ⋅ 1 ⋅ e − λ Cs137 ⋅ t (3)
Uvrštavanjem numeričkih podataka
ACs137 (0) = 2 Bq m-2
t = 10 god = 10.365.24.3600 s = 3.154 . 108 s
T1 / 2,Cs137 = 30 god

T1 / 2,Ba137 m = 2.552 min

ln 2
λ Cs137 = s −1 = 7.327 ⋅10 −10 s −1
30 ⋅ 3.154 ⋅ 10 7

ln 2
λ Ba137 m = s −1 = 4.527 ⋅10 −3 s −1
2.552 ⋅ 60
dobije se:
1
Bq − 7.327⋅10 −10 s ⋅3.154⋅108 s Bq
A Cs137 (10god) = 2 ⋅ 2 ⋅ e =1.587 2
m m
Prema tome, aktivnost Cs-137 nakon 10 godina od početka akutne kontaminacije
iznosila bi 1.597 Bq m-2.

Za Ba-137m je i = 2, pa će biti
2 −1 2 −λ j ⋅ t
e
A 2 (t) = A 1 (0) ⋅ ∏ f j, j+1 ⋅ λ j+1 ⋅ ∑ 2
=
j=1 j=1
∏ (λ
k =1 , (k ≠ j)
k −λ j)

⎧ ⎫
⎪ − λ1 ⋅ t −λ 2 ⋅ t ⎪
⎪ e e ⎪
= A 1 (0) ⋅ f1,2 ⋅ λ 2 ⋅ ⎨ 2 + 2 ⎬
⎪ ∏ (λ k − λ 1 ) ∏ (λ k − λ 2 ) ⎪
⎪⎩ k =1, (k ≠1) k =1 , (k ≠ 2) ⎪⎭

ili
⎧ e − λ1 ⋅ t e −λ2 ⋅ t ⎫
A 2 (t) = A 1 (0) ⋅ f 1,2 ⋅ λ 2 ⋅ ⎨ + ⎬ = A 1 (0) ⋅ f 1,2 ⋅
λ2
{
e − λ1 t − e − λ 2 t }
⎩ (λ 2 − λ 1 ) (λ 1 − λ 2 ) ⎭ λ 2 − λ1

90
Aktivnost Ba-137m nakon vremena t od početka akutne kontaminacije tla sa
izotopom Cs-137, bit će:
λ Ba138 m
A Ba137 m ( t ) = A Cs137 (0) ⋅ f Cs137→Ba137 m ⋅ ⋅ (e −λ Cs137 ⋅ t − e −λ Ba137 m ⋅ t ) (4)
λ Ba137 m − λ Cs137
Za t = 10 god, aktivnost Ba-137m je:
Bq
A Ba137 m = 1.502
m2
Primjetimo da su aktivnosti Cs-137 i Ba-137m 10 godina nakon inicijalne konta-
minacije gotovo jednake. Ravnotežni faktor RF iznosi
A Ba137m (10g)
RF = ⋅100% = 94.6%
A Cs137 (10g)
što je bilo i za očekivati, pošto je vrijeme poluraspada matičnog nuklida mnogo
veće od vremena poluraspada potomka, tj.
T1/2, Cs-137 = 30god >> T1/2,Ba-137m = 2,552 min
a što znači da je uspostavljena sekularna ravnoteža:

Ukoliko ne bi bilo drugog raspadnog kanala Cs-137, tj.

Cs - 137 ⎯⎯→
λ1
Ba − 137m ⎯⎯→
λ2
Ba − 137 (stabilan)
f 1 = 100%
91
odnosno, kada bi postojala samo jedna mogućnost raspada Cs-137 u stabilni Ba-
137 (isključivo prolaskom kroz metastabilno stanje Ba-137m, tj. da vjerovatnost
grananja bude 100%), onda bi već nakon 5-7 vremena poluraspada Ba-137m bila
uspostavljena apsolutna radioaktivna ravnoteža: RF = 1 i aktivnosti cezija i barija
bi bile egzaktno jednake. Međutim, ovakav slučaj potpune sekularne radioaktivne
ravnoteže, između Cs-137 i Ba137m, u prirodi se ne opaža !

•
Potražimo i ukupnu brzinu efektivne doze H E (10g) potekle od oba prisutna
radionuklida: Cs-137 i Ba-137m.

Najprije nađimo doprinos brzini doze matičnog nuklida (Cs-137):

•
H E,Cs137 (10g) = h E,Cs137 ⋅ A Cs137 (10g)

odakle je
• Sv ⋅ m 2 Bq
H E,Cs137 (10g) = 2.85 ⋅10 -19 ⋅1.587 2
Bq ⋅ s m
ili
• nSv nSv
H E,Cs137 (10g) = 4.524 ⋅10 -10 = 1.629 ⋅ 10 −6
s h

Doprinos brzini doze nuklida potomka (Ba-137m) je:

•
H E,Ba137m (10g) = h E,Ba137m ⋅ A Ba137m (10g)

ili brojno:
• Sv ⋅ m 2 Bq
H E,Ba137m (10g) = 5.86 ⋅10 -16
⋅1.502 2
Bq ⋅ s m
odakle je
• nSv nSv
H E,Ba137m (10g) = 8.8 ⋅10 -7 = 3.168 ⋅ 10 −3
s h

92
Ukupna brzina doze (potekla od matičnog nuklida i potomaka) nakon 10 godina je:
• • •
H E (10g) = H E,Cs137 (10g) + H E,Ba137m (10g)
tako da je:
• Sv Sv Sv
H E (10g) = 4.524 ⋅10 -19 + 8.8 ⋅10 -16 = 8.804 ⋅10 -16
s s s
odnosno
• nSv nSv
H E (10g) = 8.804 ⋅10 -7 = 3.169 ⋅ 10 −3
s h
Pogledajmo kakvi su pojedinačni doprinosi ukupnoj brzini efektivne doze mati-
čnog nuklida (Cs-137) i potomka (Ba-137m), 10 godina nakon akutne kontami-
nacije:
•
H E,Cs137 (10g)
•
⋅100% = 0.051 %
H E (10g)
što znači da matični nuklid ukupnoj brzini doze doprinosi sa 0.051 %, dok je
doprinos potomka:
•
H E,Ba137m (10g)
•
⋅100% = 99.949 %
H E (10g)
preko 99.9 %.
Prema tome, gotovo sav doprinos ukupnoj brzini doze u raspadnom nizu (1),
potiče od Ba-137m (99.95%), dok samo 0.05% doprinosi Cs-137.

Ukupna efektivna doza godinu dana nakon akutne kontaminacije se može naći iz
relacije (2.14):
⎧ ⎫
i −1 ⎪ −λ j ⋅ t ⎪
N i
⎪ 1- e ⎪
H E = A 1 (0) ⋅ ∑ h E,i ∏ f j, j+1 λ j+1 ⋅ ∑ ⎨ i ⎬ (4)

⎪⎩ j k =∏
j=1 ⎪
i =1 j=1
λ (λ k − λ j ) ⎪
1(k ≠ j) ⎪⎭

93
U opštem slučaju, za raspadni niz sa dva člana (N = 2, i = 2 ), red (4) nakon
razvoja postaje:
⎧
⎪ 1−1= 0 i =1 −λ ⋅ t
⎪ 1- e j
H E = A 1 (0) ⋅ ⎨h E,1 ∏ f j, j+1 λ j+1 ⋅ ∑ 1
+
⎪ j=1 j=1
λ j ∏ (λ k − λ j )
⎪⎩ k =1(k ≠ j)

⎫
2 −1=1 i=2 ⎪ −λ j ⋅ t
1- e ⎪
+ h E,2 ∏ f j, j+1 j+1 ∑
λ ⋅ 2 ⎬=
j=1 j=1
λ j ∏ (λ k − λ j ) ⎪
k =1(k ≠ j) ⎪⎭

⎧⎪ 1 − e − λ1 ⋅ t ⎡ 1 − e − λ1 ⋅ t 1 − e − λ 2 ⋅ t ⎤ ⎫⎪
= A 1 (0) ⋅ ⎨h E,1 ⋅ + h E,2 ⋅ f 1,2 λ 2 ⎢ + ⎥⎬ =
⎪⎩ λ 1 ⋅1 ⎣ λ 1 ⋅ (λ 2 − λ 1 ) λ 2 ⋅ (λ 1 − λ 21 ) ⎦ ⎪⎭
⎧⎪ 1− e − λ1 ⋅ t
λ 2 ⎡1 − e −λ1 ⋅ t 1 − e − λ 2 ⋅ t ⎤ ⎫⎪
= A 1 (0) ⋅ ⎨h E,1 ⋅ + h E,2 ⋅ f 1,2 ⎢ − ⎥⎬
⎪⎩ λ1 λ 2 − λ1 ⎣ λ1 λ 2 ⎦ ⎪⎭

ili za raspadni niz dat sa (1):

⎧ 1 − e − λ Cs137 ⋅t
H E (1g ) = A Cs137 (0) ⋅ ⎨h E,Cs137 + h E,Ba137m ⋅ f Cs137→Ba137m ⋅
⎩ λ Cs137
λ Ba137m ⎡1 − e − λ Cs137 ⋅t 1 − e − λ Ba137m ⋅t ⎤ ⎫⎪
⋅ ⋅⎢ + ⎥⎬
λ Ba137m − λ Cs137 ⎣ λ Cs137 λ Ba137m ⎦ ⎪⎭

Uvrštavnjem numeričkih podataka, nakon

t = 1 god = 3.154.107 s
od početka akutne kontaminacije, ukupna efektivna doza postaje:

Bq ⎧⎪
−10 −1 7
Sv ⋅ m 2 1 − e −7.327⋅10 s ⋅3.154⋅10 s
H E (1g) = 2 2 ⋅ ⎨2.85⋅10−19 ⋅ +
m ⎪⎩ Bq ⋅ s 7,327⋅10−10 s −1
Sv ⋅ m 2 0.946⋅ 4.527⋅ 10−3 s −1
+ 5.86 ⋅ 10−16 ⋅
Bq ⋅ s (4.527⋅ 10−3 − 7.327⋅ 10−10 )s −1
⎡1− e −7.327⋅10 ⋅ 3.154⋅10 1− e −4.527⋅10 ⋅ 3.154⋅10 ⎤⎫⎪
−10 7 −3 7

⋅⎢ −10 −1
+ ⎥⎬
⎢⎣ 7.327⋅10 s 4.527⋅10−3 s −1 ⎥⎦⎪⎭

94
ili
H E (1g) = 3.458 ⋅ 10 −8 Sv = 34.58 nSv (5)

Pojedinačno, efektivna doza nakon T = 1 godine za Cs-137 iznosi:

T
H E,Cs137 (1g) = ∫ h E,Cs137 ⋅ A Cs137 (0) ⋅ e − λ Cs137 ⋅ t dt =1.777 ⋅ 10 −11 Sv = 1.777 ⋅ 10 − 2 nSv
0

i za Ba-137m
T
λ Ba137m (e − λ Cs137 ⋅ t + e − λ Ba137m ⋅ t )
H E,Ba137m (1g) = ∫ h E,Ba137m ⋅ A Cs137 (0) ⋅ f Cs137 →Ba137m ⋅ dt
0
λ Ba137m − λ Cs137

tj. brojno
H E,Ba137m (1g) = 3.440 ⋅ 10 −8 Sv = 34.40 nSv

odakle se može naći njihovo učešće u ukupnoj efektivnoj dozi (5):

H E,Cs137 (1g)
⋅100% ≈ 0.05%
H E (1g)
i
H E,Ba137m (1g)
⋅100% ≈ 99.95 %
H E (1g)
što pokazuje približno jednak odnos kao i za slučaj brzina efektivnih doza 10
godina nakon početka akutne kontaminacije.

60. Razmotriti slučaj akutne kontaminacije Cs-137, kao u prethodnom zadatku

(Zadatak 54.), gdje je ACs137(0) = 2 Bq m-2, ali kada je Cs-137 uniformno
distribuiran unutar prvih 5 cm tla, te naći aktivnost u tom sloju tla 10 godina
nakon početka kontaminacije. Kolika je brzina efektivnih doza poteklih od Cs-
137 i Ba-137m, koji su distribuirani uniformno po zapremini ?
137 137m
Dozni koeficijenti, pri uniformnoj raspodjeli Cs i Ba po zapremini tla
unutar prvih 5 cm tla, pri gustini tla od 1.6.103 kg/m3, iznose:
95
 − 21 Sv ⋅ m 3
E,Cs137 = 3,07 ⋅10
h 5cm
Bq ⋅ s

−17 Sv ⋅ m 3
E, Ba137m = 1,09 ⋅10
h 5cm
Bq ⋅ s

Rješenje:
60. Aktivnost Cs-137 i Ba-137m nakon 10 godina je jednaka i na površini i u bilo
kojem drugom sloju tla, ukoliko se radi o uniformno raspoređenim radionuklidima
po dubini tla. Međutim, tlo predstavlja prepreku, koja slabi izlazno zračenje
(apsorbira dio kinetičke energije emitiranih čestica iz uniformno raspoređenih
radionuklida po zapremini), tako da će raspodjela radionuklida u zemlji direktno
uticati na dozu zračenja koju prima objekat na zemlji (čovjek).

Nakon 10 godina od početka kontaminacije aktivnost Cs-137 će biti (pogledati

Zadatak 58.):
A Cs137 (10g) = A Cs137 (0) ⋅ e − λ Cs137 ⋅ t
odakle iz prethodnog zadatka slijedi prema izrazu (3) za
t =10g = 3,154.108 s
Bq
A Cs137 (0) = 2
m2
da je:
Bq
A Cs137 (10g) =1,587
m2
Za aktivnost Ba-137m, prema izrazu (4) iz Zadatka 59.:
λ Ba138 m
A Ba137 m ( t ) = A Cs137 (0) ⋅ f Cs137→ Ba137 m ⋅ ⋅ (e −λ Cs137 ⋅ t − e −λ Ba137 m ⋅ t )
λ Ba137 m − λ Cs137
nakon t = 10 god, od početka akutne kontaminacije dobije se:

96
 Bq
A Ba137m (10g) = 1,502
m2

V
Zapreminska aktivnost A Cs137 (10g) , pri uniformno distribuiranim radionuklidima
po zapremini tla, u sloju od prvih d = 5 cm će biti:
A Cs137 (10g)
V
A Cs137 (10g) =
d
Pošto je
Bq
A Cs137 (10g) =1.587
m2
bit će
Bq
1.587
V
A Cs137 (10g) = m 2 = 31.74 Bq
5 ⋅ 10 -2 m m3

Zapreminska aktivnost Ba-137m je:

A Ba137m (10g) 1.502 Bq Bq
A VBa137m (10g) = = −2
= 30.04 3
d 5 ⋅ 10 m 3
m

Kako su dozni koeficijenti, pri uniformno raspoređenim radionuklidima po

zapremini tla unutar prvih 5 cm tla, za 137Cs i 137mBa:

− 21 Sv ⋅ m 3
h 5cm
E,Cs137 = 3,07 ⋅10
Bq ⋅ s

−17 Sv ⋅ m 3
E, Ba137m = 1,09 ⋅10
h 5cm
Bq ⋅ s
brzine doza, nakon 10 godina, za Cs-137 i Ba-137m su:
• 5 cm
H E ,Cs137 (10g) = h 5cm
E,Cs137 ⋅ A Cs137 (10g)
V

tj.

97
 • 5cm Sv ⋅ m 3 Bq
H E,Cs137 (10g) = 3.07 ⋅10 − 21 ⋅ 31.74 ⋅ 3
Bq ⋅ s m
ili
• 5cm Sv
H E,Cs137 (10g) = 9.744 ⋅10 − 20 ⋅
s
i
• 5 cm
H E ,Ba137 m (10g) = h 5cm
E, Ba137m ⋅ A Ba137m (10g)
V

što daje
• 5cm
−17 Sv ⋅ m 3 Bq
H E,Ba137m (10g) = 1.09 ⋅10 ⋅ 30.04 ⋅ 3
Bq ⋅ s m
odnosno
• 5cm Sv
H E,Ba137m (10g) = 3.274 ⋅10 −16 ⋅
s

Ukupna brzina doze nakon 10 godina je:

• 5cm • 5cm • 5cm Sv
H E (10g) = H E,Cs137 (10g) + H E,Ba137m (10g) = (9.744 ⋅10 -20 + 3.274 ⋅10 −16 )
s
ili
• 5cm Sv
H E (10g) = 3.275 ⋅10 −16
s
Primjetimo da je u poređenju s brzinom doze uzrokovane akutnom površinskom
kontaminacijom nakon istog vremenskog perioda (pogledati Zadatak 59.), ova
brzina doze 2.7 puta manja:
Sv
•
8.804 ⋅10 −16
H E (10g) s ≈ 2.7
•
=
5cm Sv
H E (10g) 3.274 ⋅10 −16
s

98
 40
61. Tipična aktivnost prirodnog radionuklida K u tlu je oko 370 Bq/kg, sa
40
opsegom od 100 do 700 Bq/kg. Pretpostavljajući da je K uniformno
raspoređen do beskonačne dubine u tlu sa gustoćom 1.9 10 kg/m3, izračunati . 3

efektivnu brzinu doze poteklu od ovog radionuklida.

40
Dozni koeficijent, pri uniformnoj raspodjeli K po zapremini tla do
beskonačne dubine, pri referentnoj gustina tla od 1.6.103 kg/m3, iznosi:
Sv ⋅ m 3
h ρE,ZK40 = 5.57 ⋅10 −18
Bq ⋅ s
Vrijeme poluraspada za 40K je 1.28 ·109 god.

Rješenje:
61. Za radionuklid se kaže da je uniformno raspoređen (distribuiran) po
beskonačnoj dubini, kada potencijalno buduće povećanje debljine kontaminiranog
sloja ne utiče na povećanje brzine doze na površini.
40
Dozni koeficijent za K uniformno raspoređen po beskonačnoj dubini tla za
kg
zemlju referentne gustine ρ Z =1,6 ⋅10 3 je
m3
Sv ⋅ m 3
h ρE,ZK40 = 5.57 ⋅10 −18 .
Bq ⋅ s
Korekcija doznog koeficijenata na gustinu tla, koja je u ovom slučaju jednaka 1.9
.
103 kg/m3, je:
h ρE,ZK40 ⋅ ρ Z −18 1.6 ⋅10 3 Sv ⋅ m 3
h k
E, K40 = = 5.57 ⋅10 ⋅
ρ 1.9 ⋅10 3 Bq ⋅ s
odakle je korigirani dozni koeficijent na datu gustinu tla:

−18 Sv ⋅ m 3
h k
E, K40 = 4.691⋅10
Bq ⋅ s
Zapreminska aktivnost K-40 će biti:
A VK40 = ρ ⋅ A K40

99
odnosno
Bq Bq
A VK40 =1.9 ⋅10 3 ⋅ 370 3
= 7.03 ⋅10 5 3 .
m m
dok je brzina efektivne doze:
•
H E ,K 40 = h kE,K40 ⋅ A VK40

tj.
• Sv ⋅ m 3 Bq
H E,K40 = 4.691⋅10 −18 ⋅ 7.03 ⋅10 5 3
Bq ⋅ s m
ili brojno
• Sv
H E,K40 = 3,297 ⋅10 −12
s
kako je:
T = 1 god = 3.154.107 s
T1/2,K40 = 1.28 ·109 god = 1.28 ·109 . 3.154 . 107 s = 4.037 . 1016 s.
ln 2 0.693
λ K 40 = = s −1 =1.717 ⋅10 −17 s −1
T1 / 2,K 40 4.037 ⋅10 16

efektivna doza isporučena u toku jedne godine je

T
H E,K40 = ∫ h kE,K40 ⋅ A VK40 ⋅ e − λ K40 ⋅ t dt
0

odnosno
mSv Sv
H E,K40 = 0.104 = 1.04 ⋅10 − 4 .
god god

100
101
3. ZADACI ZA SAMOSTALAN RAD

189
62. Koja jezgra ima poluprečnik jednak 1 3 poluprečnika jezgre Os ?

(Rješenje: 7 Li )

63. Mjerenja su pokazala da je poluprečnik jezgre Ge dva puta veći od

poluprečnika jezgre 94 Be . Koliko nukleona ima u jezgri Ge ?

(Rješenje: 72 nukleona)

40
64. Odrediti energiju potrebnu da se izdvoji najslabije vezan proton u jezgri 20 Ca .

(Rješenje: 8.33 MeV)

65. Izračunati energiju veze alfa čestice (tj. jezgre atoma 42 He ) i energiju veze po

nukleonu za istu jezgru, ako je masa atoma 42 He jednaka 4.002603250 u.

(Rješenje: 28.296 MeV i 7.074 MeV)

40
66. Izračunati srednju energiju veze po nukleonu za jezgru 19 K (mK40 =
39.963999 u).

(Rješenje: 8.538 MeV)

102
 18 175
67. Izračunati elektrostatičku energiju jezgara 8 Oi 71 Lu .

(Rješenje: 13.187 MeV i 548.356 MeV)

62
68. Pomoću semiempirijskog izraza za masu jezgre, odrediti masu jezgre 28 Ni ,
kao i srednju energiju veze po nukleonu.
62
(Rješenje: Iz semiempirijskog izraza za masu jezgre dobije se za masu 28 Ni
62
61.91888 u, dok iz eksperimentalno izmjerene mase atoma 28 Ni (61.928394 u)
oduzimanje 28 masa elektrona me daje 61.91299 u, što pokazuje jako dobro
slaganje (99.99 %) eksperimentalnih rezultata sa procjenjenom masom iz
Bethe – Wieszäckerovog semiempirijskog izraza.
Semiempirijsku izraz za srednju energiju veze po nukleonu daje 8.706 MeV.)

69. Odrediti vrijednost konstante b3 u semiempirijskom izrazu za masu jezgre na

22 22
osnovu masa atoma 10 Ne (21.991385 u) i 11 Na (21.994437 u).

(Rješenje: 0.484 MeV)

70. Za A = 57 naći najstabilnije jezgro.

57
(Rješenje: 26 Fe )

71. Radioaktivni uzorak se nalazi na nekoj udaljenosti od brojača, koji pokazuje za

jedan sat 7000 otkucaja u minuti, a za 4 sata 2000 otkucaja u minuti. Koliko
otkucaja u sekundi je pokazivao brojač na početku mjerenja ?

103
 (Rješenje: 177 otkucaja u sekundi)

90
72. Izotop Sr ima vrijeme poluraspada 28 godina. Nakon koliko vremena će se

aktivnost smanjiti na 1% od početne vrijednosti. Nakon koliko vremena će se

90
početni broj jezgri Sr smanjiti za 75 % ?

(Rješenje: 190 godina i 56 godina)

73. Ako uzorak mase 6.13 grama nekog izotopa, čiji je maseni broj 124, ima
aktivnost 0.35 Ci, odrediti vrijeme poluraspada tog izotopa.

(Rješenje: 5·104 godina)

131
74. Koliko vremena treba proći da bi aktivnost uzorka Ba , čije je vrijeme

poluraspada 12 dana, sa 500 μCi opala na 1 μCi ?

(Rješenje: 108 dana)

75. Za ozračivanje neke materije potreban je radioaktivni izvor čija je ukupna

aktivnost 10 raspada u sekundi. Izračunati kolika mora biti aktivnost izvora
prilikom isporuke kako bi se mogao koristiti dva mjeseca. Vrijeme poluraspada
izotopa je 5 mjeseci.

(Rješenje: 1,32 . 109 s-1)

104
76. Ako se brzina raspada nekog izotopa nakon 4 dana smanji sa 8318 raspada u
minuti na 3091 raspad u minuti, odrediti vrijeme poluraspada tog izotopa.

(Rješenje 2.8 dana)

77. Aktivnost nekog radioaktivnog izvora, koji emitira α čestice energije 5 MeV,
je 7.109 raspada u sekundi. Izračunajte, koliko vremena mora ostati izvor u
tumoru da bi tumor primio dozu od 20 J kg-1. Masa tumora je 1 kg.
Pretpostavite da se aktivnost izvora pri zračenju ne mijenja.

(Rješenje: t = 1 h)

15 19
78. Jezgro izotopa 8 O ima vrijeme poluraspada 122.2 s, dok jezgro 8 O ima
vrijeme poluraspada 26.9 s. Ako u jednom trenutku uzorak sadrži jednake
15 19
količine 8 O i 8 O , odrediti koliki će biti njihov omjer nakon: a) 4 minute i b)
15 minuta.

(Rješenje: a) 124 i b) 7.15·107)

14 12
79. Izmjereno je da u sadašnjem vremenu omjer izotopa ugljika C i C u živim

organizmima iznosi 1.3·10-12. Uzorak mase 12 g ugljika proizvodi 180 raspada

14
u minuti usljed prisustva male količine izotopa C . Odrediti vrijeme
14
poluraspada izotopa C.

(Rješenje: 5730 godina)

105
80. Da li je energetski moguć β+ raspad 116 C ? (mC11 = 11.011434 u)

(Rješenje: Da, Δm = 1.03·10-3 u)

81. Maksimalna kinetička energija elektrona nastalog β- raspadom tricija 31 H je 19

keV. Ako je masa tricija 3.0160504 u, odrediti masu potomka datog raspada.

(Rješenje: 3.01603 u)

82. Izotop zlata 198

79 Au , β- raspom prelazi u pobuđeno stanje žive 198
80 Hg , u kome se
emituje γ foton energije 412 keV prilikom prelaska u osnovno stanje. Odrediti
maksimalnu kinetičku energiju elektrona emitovanog pri ovom raspadu. Masa
198
atoma 79 Au u osnovnom stanju iznosi 197.968225 u, dok je masa atoma
198
80 Hg u osnovnom stanju 197.966752 u .

(Rješenje: 960 keV)

83. Odrediti kinetičku energiju i impuls neutrina, te nastale jezgre, nakon raspada
7
4 Be elektronskim zahvatom. ( m 7 Be = 7.016929 u ; m 7 Li = 7.016004 u )
4 3

(Rješenje: pneutrino = pLi = 0.862 Mev·c-1 ; Ek Li = 56.8 eV ; Ek neutrino ≈ 0.862

MeV)

106
 230 226 230
84. 90 Th alfa raspadom prelazi u radijum 88 Ra . Masa atoma Th je
90

226
230.033127 u, a masa atoma 88 Ra iznosi 226.025403 u. Odrediti kinetičku
energiju emitovane alfa čestice u sistemu u kome je jezgro torijuma mirovalo.

(Rješenje: 4.69 MeV

186
85. Jezgro 76 Os (koje miruje) se raspada emisijom alfa čestice kinetičke energije
2.76 MeV. Izračunati masu neutralnog atoma potomka nastalog ovim
raspadom, pretpostavljajući da je potomak u osnovnom stanju. Masa atoma
186
76 Os je 185.953838 u.

(Rješenje: 181.94821 u)

86. Odrediti energije alfa čestice i nastale jezgre u radioaktivnom raspadu tipa:
144
60 Nd→140
58 Ce + α .

( m 144 Nd = 143.910039 u , m 140 Ce = 139.905392 u ).

(Rješenje: 1.85 MeV i 0.53 MeV)

87. Radionuklid A (vrijeme poluraspada 2.1 sat) se raspada u radionuklid B

(vrijeme poluraspada 4.6 sati), koji se dalje raspada u stabilni nuklid C. Ako u
početnom trenutku nije bilo radioanuklida B, odrediti vrijednost omjera Nb /
Na0 nakon 2 sata, gdje je Nb broj jezgara radionuklida B nakon 2 sata, a Na0
početni broj jezgara radionuklida A.

(Rješenje: 0.41)

107
 4 14 17
88. Jezgro helija, koje učestvuje u reakciji He + N→ O + 1H , ima takvu
17
kinetičku energiju, da su brzine reakcije O i 1H jednake. Kolika je brzina
17
rekacije za O i 1H, ako je jezgro dušika prije reakcije mirovalo ? Produkti
reakcije izlijeću u smjeru upadnih dijelova (mHe = 4.002603 u, mN = 14.003074
u, mO = 16.999134 u, mH = 1.007825 u).

(Rješenje v = 8.58 . 106 m/s)

108
4. KONSTANTE I KONVERZIONI FAKTORI:
Brzina svjetlosti u vakuumu c 2.99792458·108 m·s-1
Električni naboj elektrona e 1.60217653·10-19 C
Planckova konstanta h 6.6260693·10-34 J·s
Avogadrov broj NA 6.0221415·1023 mol-1
Dielektrična konstanta vakuuma ε0 8.8541878·10-12 C2·N-1·m-2
Atomska jedinica mase u 1.66053886·10-27 kg
Masa elektrona me 9.1093897·10-31 kg
5.4857990·10-4 u
0.5109990 MeV
Masa protona mp 1.6726231·10-27 kg
1.00727647 u
938.27231 MeV
Masa neutrona mn 1.6749286·10-27 kg
1.00866490 u
939.56563 MeV
Masa alfa čestice mα 6.6446618·10-27 kg
4.001506178 u
3727.38025 MeV
1
Masa neutralnog atoma hidrogena 1 H 1.0078250 u
4
Masa neutralnog atoma helija 2 He 4.0026033 u

Konverzioni faktori:
1 eV = 1.60217653·10-19 J
1u⋅c2 = 931.494 MeV
1 Ci = 3.7·1010 Bq

109
110
 LITERATURA

Bevelacqua J.J., Contemporary Health Physics. Problems and Solutions, Second

Updated and Enlarged Edition, Wiley-VCH Verlag GmbH & Co. KGaA,
Wienheim, 2009

Eckerman K.F., Ryman J.C, External Exposure to Radionuclides in Air, Water,

and Soil, Federal Guidance Report No.12, Oak Ridge National
Laboratory, Oak Ridge, Tennessee, 1993

Evans R. D., The Atomic Nucleus, McGraw – Hill, 1955

Gautreau R., Savin W., Schaum's Outline of Theory and Problems of Modern
Physics, Second Edition, McGraw – Hill, 1999

Giancoli D. C., Physics: Principles with applications, Sixth Edition, Pearson

Education International, 2005

HASL-300, Radionuclide Data, Section 5, Vol. I, 28th Edition, Environmental

Measurements Laboratory, U.S. Department of Energy, New York, 1997

Helath Protection Brantch Canada, Recommendations on Dose Coefficients for

Assessing Doses from Accidental Radionuclide Releases to the
Environment, Prepared by a Joint Working Group of Radiation Protection
Bureau, Health Canada, Atomic Energy Control Board, 1999

ICRP (International Commision on Radiological Protection), Radionuclide

Transformations. Energy and Intensity of Emissions, ICRP Publication
38, Pergamon Press, New York, 1983

Irodov I. E., Problems in General Physics, Third Edition, Mir Publishers Moscow,
1988

111
Johns H. E., Cunningham J. R., The Physics of Radiology, Fourth Edition, Charles
C. Thomas Publisher, 1983

Martin J. E., Physics for Radiation Protection, Second Edition, Wiley VCH, 2006

Samek D., Saračević L., Lagumdžija A., Fizika jonizirajućih zračenja I.

(Radioaktivnost i interakcija jonizirajućeg zračenja sa materijom),
Veterinarski fakultet Univerziteta u Sarajevu, 2010

Serway R. A., Beichner R. J., Physics For Scientists and Engineers with Modern
Physics, 5th Edition, Saunders College Publishing, 2000

Smith F. A., A Primer in Applied Radiation Physics, World Scientific Publishing,

2000

Tanović L., Tanović N., Fizika: Osnove atomske i nuklearne fizike, UNIPRINT
Sarajevo, Sarajevo, 1991

Tomljenović I., Eksperimentalne vježbe iz fizike. Nuklearna Fizika, Prirodno-

matematički fakultet Univerziteta u Banjaluci, Banjaluka, 2009

Turner J. E., Atoms, Radiation and Radiation Protection, Third Edition, Wiley
VCH, 2007

Young H. D., Freedman R. A., Sears and Zemansky's University Physics with
Modern Physics, 12th Edition, Pearson Addison Wesley, 2008

112