Mašinski fakultet Sarajevo

Fizika II
Rajfa Musemić

GEOMETRIJSKA OPTIKA
Elektromagnetske oscilacije
Oscilatorno kolo - sastoji se od zavojnice
induktiviteta L i kondenzatora kapaciteta C
Napon na kondenzatoru i struja kroz zavojnicu
periodično se mijenjaju – tj. osciluju
Prikaz osam stadija u ciklusu oscilacija LC kola
Oscilacije struje i napona u LC kolu
Pokazane su linije električnog i magnetskog polja.
 (a) Kondenzator je maksimalno nabijen (napon UE max) i
nema struje u kolu (i =0).
 (b) Kondenzator se prazni (smanjuje napon) a struja se
povećava
 (c) Kondenzator potpuno ispražnjen, struja maksimalna
 (d) Kondenzator se opet puni, ali ima suprotan polaritet
 (e) Kondenzator maksimalno nabijen ali ima polaritet
suprotan od slučaja (a)
 (f) Kondenzator se prazni, struja se povećava u
suprotnom smjeru u odnosu na (b)
 (g) Kondenzator potpuno ispražnjen, struja maksimalna
 (h) Kondenzator se ponovo puni i naelektrizira, struja
koja protiče opada
Elektromagnetni valovi. ELM SPEKTAR
 Frekvencija električnog oscilatornog kola dobije
se iz jednačine ELM oscilacija

2
d I 1 1 1
 I 0  f 
dt 2
LC LC 2 LC
Elektromagnetski valovi –kroz vakuum prenose
energiju , sadržanu u progresivnim električnim i
magnetnim poljima koja osciluju u međusobno
okomitim ravnima
 Maxwellove jednačine
 I. Gaussov zakon elektriciteta

 II. Gaussov zakon magnetizma

 III. Faradayev zakon indukcije

 IV. Amperov zakon


Jednačina ELM valova

 Iz Maxwellovih jedn. slijedi jednačina ELM valova

 2 Ey 
1 Ey
2

 2 0
x 2
v t 2

gdje su µ i ε permeabilnost i dielektrična konstanta

sredine. Preko njih odredi se brzina valova
1
v 
 
x
E y  E 0 s in  (t  )
v
Brzina svjetlosti u vakuumu
ELM spektar
Geometrijska optika - UVOD
 Svjetlost je jedan od osnovnih oblika kretanja
materije
 ELM zračenje koje potiče iz atoma ima razne
valne dužine
 Vidljiva svjetlost je samo u veoma malom
intervalu valnih dužina, od oko 0,4 do 0,8 µ
Boja svjetlosti zavisi od valne dužine.
 Danas je u nauci prisutna dualistička teorija o
prirodi svjetlosti koja objedinjuje valnu i
korpuskularnu/čestičnu teoriju. Ona je proizišla
iz potrebe da se objasne sve do danas poznate
optičke pojave, a moguće ih je objasniti samo
uvažavajući i valna i čestična svojstva.
 GEOMETRIJSKA OPTIKA

 Geometrijska optika objašnjava mnoge optičke pojave

predstavljajući svjetlost zracima kao pravcima prenošenja
energije.
 Zasnovana je na sljedećim zakonima:
1. zakon pravolinijskog prostiranja
svjetlosti,
2. zakon nezavisnosti rasprostiranja svjetlosnih snopova,
3. zakon odbijanja (refleksije) svjetlosti,
4. zakon prelamanja (refrakcije) svjetlosti.
 Ovim zakonima se može objasniti znatan dio optičkih
pojava. Međutim, interferenciju, difrakciju i
polarizaciju svjetlosti objašnjava tek valna /fizikalna/
optika.
Fermatov princip najmanjeg vremena

 Fermatov princip: Svjetlost se prostire po putu

za koji joj je potrebno najkraće vrijeme
ds
dt 
v
 Ovo vrijeme treba da bude minimalno.

 Princip se može iskazati i preko najkraćeg

puta
 Za svaku optički propustljivu sredinu
definira se Index prelamanja sredine, n
c
n c - brzina svjetlosti u vakuumu
v v – brzina svjetlosti u datoj sredini
Fermatov princip najmanjeg vremena

 Matematički prikazi Fermatovog principa:

1
dt  n ds
c

c
1
2
n
 
c 
1
n d s  m in
v
2
L   n ds
 L je optička dužina puta 1

 s je geometrijska dužina L = n.s

1. Zakon pravolinijskog prostiranja svjetlosti glasi:
U homogenoj providnoj sredini svjetlost se
prostire pravolinijski/po Fermatovom principu/

2. Zakon nezavisnosti prostiranja svjetlosnih

snopova glasi: Ako jedan snop zraka svjetlosti
prolazi kroz drugi snop, jedan na drugi ne
utiču. Međutim, i ovaj zakon je približno tačan,
on neće vrijediti pod određenim uslovima koji se
rijetko ostvaruju u prirodi, a imaju za posljedicu
interferenciju svjetlosti.
Zakon odbijanja i prelamanja svjetlosti

 Treba minimizirati put koji pređe zraka od A do B

Upadni
ugao θi
jednak je
odbojnom
uglu θr
Zakon prelamanja na graničnoj površini
dviju sredina indeksa n1 i n2
Zakon odbijanja glasi: Pri odbijanju
svjetlosti odbojni zrak leži u istoj
ravni sa upadnim zrakom i
normalom na graničnu površinu u
tački upada, a odbojni ugao r je
jednak upadnom uglu u .

 Zakon prelamanja svjetlosti glasi:

Upadni zrak, normala na graničnu
površinu u tački upada i prelomni
zrak leže u istoj ravni, a odnos
upadnog i prelomnog ugla je dat
relacijom:
sinu
 n12
sin p
gdje je n12 relativni indeks
prelamanja druge sredine u odnosu
na prvu.
 Totalna refleksija

Granični ugao
θc totalne
refleksije je
onaj upadni
ugao za koji
je prelomni
ugao jednak
90°.
Prelamanje svjetlosti kroz optičku prizmu

 Ugao devijacije prizme je δ

 (  ) (1 1 )  1 (  1)
    1


 Minimalna devijacija za
  = 1
 β = β1

 min  
sin( )
2  min  
n , 
 2
sin( )
2
Prelamanje na sfernoj površini
n1 sin   n 2 sin 
 Zakon prelamanja u tački A:
n1  n2 

 za male uglove vrijedi

    ,    
n1 (   )  n 2 (   )
tj .
n1 n 2 n 2  n1
 
p l R

h h h
  ,  , 
Optička moć D=(n2-n1)/R p R l
Sferne površine-Newtonova formula
 Prva i druga žižna daljina
n1 n2
f1  R , f2  R
n2  n1 n2  n1 p  f1  x1 ; l  f2  x2

f2 n 2 f1 f 2
 ,  1 f1  f2  x1  x2
f1 n1 p l

 Grafičko određivanje lika - karakteristične zrake

 OGLEDALA
 Ogledala su uglančane metalne i metalizirane staklene
površine koje pravilno odbijaju svjetlost. Ogledala su
obično ravna ili sferna. Sferna ogledala su dijelovi
površina lopti koja su izdubljene ili ispupčene, prema
tome s koje strane odbijaju svjetlost.
Ravno ogledalo
 Ako na ogledalo PP iz tačke A pada homocentrični snop
zraka, reflektovat će se i formirati novi homocentrični
snop s zamišljenim (virtuelnim) centrom u tački A' .
 To se može zaključiti iz trouglova NOA i A'ON. Ugao
između pravaca upadnog i odbojnog zraka naziva se
ugao otklona (ω)(slika na slijedećem slajdu).

    2u
Slika tačke u ravnom ogledalu Slika predmeta u ravnom ogledalu
Ravno ogledalo: Object-predmet; Image-lik
 SFERNA OGLEDALA
 Snop zraka paralelnih sa optičkom osom, nakon
refleksije od površine sfernog ogledala, će se presjecati u
jednoj tački na osi koja se zove glavna žiža (F).
 Rastojanje žiže od tjemena je žižna daljina (f ).

Konstrukcija lika kod sfernog ogledala

 Jednačina sfernog ogledala n   n   n  n ,

s s' R
Lik dobiven sfernim udubljenim ogledalom kada se
predmet O nalazi na većoj udaljenosti od centra krivine
C. Lik je realan, umanjen i obrnut
Formiranje lika pomoću ispupčenog
(konveksnog) sfernog ogledala. Lik je
virtualan i uspravan.
Dogovor o predznacima za ogledala

 p jepozitivno kad je predmet ispred ogledala (realan

predmet).
 p je negativno kad je predmet iza ogledala (virtualan
predmet).
 l (udaljenost lika) je positivno ako je lik ispred ogledala
(realan lik).
 l je negativno ako je lik iza ogledala (virtualan lik).

 Oboje f i R su positivni ako je centar krivine ispred

ogledala (konkavno ogledalo).
 Oboje f i R su negativni ako je centar krivine iza
ogledala (konvexno ogledalo).
Dijagram puta zraka kod ogledala -
konvexno
Dijagram puta zraka kod ogledala -
konkavno
Lik predmeta koji se nalazi između žiže i
konkavne površine - tada je lik virtualan
U primjerima koji slijede, prikazani su sljedeći slučajevi:
a) Kada se predmet nalazi b) Kada se predmet nalazi
ispred centra krivine izmedu žiže i tjemena
izdubljenog ogledala, tada je: izdubljenog ogledala, tada je:
s>0,f<0 i s’<0 lik je realan, s> 0, < O i s' > O, lik se nalazi
nalazi se izmedu žiže i centra iza ogle-dala, uvećan je i
krivine, obrnut je i umanjen. imaginaran

c) Kada se predmet nalazi ispred

ispupčenog ogledala, tada je: s> 0,
i s' > O, (nalazi se s druge strane
ogledala, imaginaran je, uspravan i
umanjen
 Sočiva
 Sočivasu optički elementi ograničeni prelamajućim
površinama od kojih bar jedna ima radijus krivine ≠ 0.
Ako su R1 i R2 poluprečnici krivina prve i druge
površine, tada jednačina prelamanja glasi:
n0 n n  n0 n n0 n0  n
  i  
p1 l1 R1  p2 l2  R2
 Za tanka sočiva je razmak tjemena ≈ 0 i p2 ≈l1
1 1 n  n0 1 1
  (  )
p l n0 R1 R2
1 n  n0 1 1
f1  f2   (  )
f n0 R1 R2
 SOČIVA
 I kod sočiva se definiše žiža (fokus). Postoje dvije žiže: prva (F1)
i druga (F 2) . Prva žiža se definiše kao ona tačka predmeta na osi
čiji lik sočivo formira u beskonačnosti.
 Druga žiža sočiva se definiše kao lik beskonačno udaljenog
predmeta na osi sočiva , što znači da zraci paralelni sa osom
nakon prelamanja kroz sočivo prolaze kroz F2.
 Zraci uzajamno paralelni, koji sa osom zaklapaju izvjestan ugao,
nakon prelamanja sijeku se takođe u jednoj tački, ali van ose. Ta
tačka leži u ravni koja je okomita na osu i prolazi kroz žižu, a
naziva se žižna ravan.
 Optička moć sočiva = recipročna vrijednost žižne daljine

 Izražava se u dioptrijama 1D = 1m-1

 D = D1 + D2 1 nn 1 1
f1  f2   0
(  )
f n0 R1 R2
ŽIŽE SOČIVA I ŽIŽNE RAVNI
 U zavisnosti od predznaka druge žižne daljine sva sočiva
možemo podijeliti na: konvergentna ili sabirna ako je f’> O
(slika i divergentna ili rasipna ako je f’ < O.

Sabirno rasipno sočivo

 Prema obliku prelamajućih površina sočiva dijelimo na :
1. sočiva koja imaju radijuse različitog znaka, a to su
bikonveksna (obje površine ispupčene) i bikonkavna
(obje površine udubljene)

2. sočiva kod kojih je jedna površina ravna ( R=∞ ), a to su

plankonveksna (druga površina ispupčena) i
plankonkavna (druga površina udubljena).

3. sočiva s radijusima krivine istog znaka koji se nazivaju

meniskus. Meniskus može biti sabirni (RJ < O, R2 < O i
RJ I> I R21 ) i rasipni (RJ > O, R2 > O i RJ > R2)
Konkavna i
konveksna
sočiva
Sočiva
 Da bi dobili lik kod sočiva, prvo koristimo
virtualni lik I1 formiran kroz površinu 1 kao
predmet za drugu prelamajuću površinu 2.
 Konačan lik je realan i nalazi se na mjestu I 2 .
Za tanka sočiva primjenjuje se jednostavna
geometrija
Žiže kod konvergentnog (a) i divergentnog (b) sočiva
Dijagram karakterističnih zraka kod tankog
sočiva (front – ispred ; back – iza)
 1 1 1
Jednačina tankog sočiva  
f p l
 Kako se dobiva lik
FORMIRANJE LIKA KOD SOČIVA
 Kao i kod sfernih ogledala,
kada je predmet na
rastojanju jednakom
dvostrukoj žižnoj
udaljenosti, tada je lik na
isto tolikom rastojanju i iste
je veličine kao predmet. Ako
se predmet pomjera ka
sočivu, tj. primiče žiži lik se
sve više udaljava od sočiva i
postaje sve veći. Ako je
predmet između sočiva i
njegove žiže, lik je
imaginaran, uspravan i
uvećan.
Centrirani optički sistem
 Optički sistem = skup odbojnih i prelomnih
površina koje razdvajaju jednu od druge optički
homogene sredine.
 Obično se optički sistem sastoji od više sabirnih i
rasipnih sočiva. Optički sistem je centriran ako
centri svih centara zakrivljenosti leže na istoj
pravoj. Ta prava naziva se optička osa sistema.
 U slučaju idealnog centriranog sistema,
homocentričan snop će poslije prolaska kroz
njega ostati homocentričan.
Centrirani optički sistem
Centrirani optički sistem
Centrirani optički sistem
Složena sočiva

 Sistem od dva tanka sočiva različitih žižnih

daljina koja se nalaze na rastojanju d ima
jednačinu
1 1 1 d
  
f f1 f 2 f1 f 2

 Ukoliko su sočiva u kontaktu d=0 pa imamo optičku

moć kombinovanog sočiva kao zbir optičkih moći
pojedinih sočiva
1 1 1
 
f f1 f 2
 NEDOSTACI SOČIVA
 Aberacija je odstupanje od idealne slike što je
posljedica nesavršenosti optičkog sistema. I kod
realnog sočiva pojavljuju se veća ili manja odstupanja
zavisno od njegovih geometrijskih i fizičkih
karakteristika (otvor, radijus, debljina, indeks
prelamanja itd.)
 Aberacije sočiva dijelimo na monohromatske i
hromatske. Monohromatske aberacije su nedostaci
koji se javljaju pri prolasku svjetlosti tačno određene
talasne dužine kroz optički sistem. U njih spadaju:
koma, astigmatizam, krivina površine slike,
distorzija i sferna aberacija.
 Hromatske aberacije su posljedica disperzije svjetlosti na
prelamajućim površinama. U tom slučaju, slika je suma većeg
broja monohromatskih slika koje se ne poklapaju ni po položaju,
ni po veličini. Razlikujemo hromatsku aberaciju položaja i
hromatsku aberaciju uvećanja.
Sferna aberacija sočiva
 Neka širok snop zraka iz tačke P na osi pada na sočivo.
Paraksijalni zraci se sijeku u tački P', a krajnji zraci koji idu uz
rub sočiva sijeku se u tački P" .Zrake unutar snopa se sijeku
između P' i P“, pa prestaje biti homocentričan, ali zadržava
simetriju u odnosu na osu.
Sferne aberacije
Hromatske aberacije
 Od predmeta osvijetljenog bijelom
svjetlošću najmanje skreću crveni
zraci, jer je njihov indeks loma stakla
najmanji, a najviše ljubičasti, zato što
im je indeks loma najveći. Ljubičasti
zraci sijeku osu u tački bližoj sočivu
od tačke u kojoj se sijeku crveni zraci,
pri čemu zraci polaze iz iste tačke
predmeta. Između te dvije tačke nižu
se likovi ostalih spektralnih boja.
 Koma. Kod sferne aberacije se
posmatra lik tačke na osi. Slična
pojava će se desiti sa likom tačke van
ose, samo što to više nije kružić nego
figura u obliku repa komete, odakle
dolazi naziv "koma" .
 Astigmatizam i krivina polja - I ova aberacija se odnosi na lik
formiran sočivom od tačke van ose. Astigmatizam širi lik duž ose.
Presjek prelomljenog snopa je eliptičan, odstupanja su različita u
horizontalnom pravcu i pravcu normalnom na osu sočiva.
 Distorzija. Distorzija nastaje usljed promjene uvećanja sa
aksijalnom udaljenošću. Ako uvećanje raste sa povećanjem
udaljenosti od ose, spoljni dijelovi su nesrazmjerno uvećani
(slika 3.1.13 a), a ako uvećanje opada sa povećanjem
aksijalne udaljenosti dobija se suprotna pojava .
 OPTIČKI INSTRUMENTI
 Optički instrumenti imaju veoma široku primjenu i raznovrsnu
namjenu. Većina optičkih instrumenata nam omogućava da
vidimo veoma daleke predmete ili predmete malih dimenzija što
je van granica mogućnosti ljudskog vida.
 Lupa - postavlja se tako da se rastojanje od lika do oka
izjednači sa daljinom jasnog vida, a to je najmanje rastojanje
sa kog se predmet može posmatrati bez naprezanja. Za normalno
oko je to udaljenost od 25 cm. U praksi, oko se postavlja blizu
druge žiže i vidi lik y’ pod uglom φ’, pa je:

y'
tg '  .
d
Lupa – najjednostavnije povećalo
Lupa-Sočivo koje uvećava ustvari približi
lik očima tako da se jasno vidi
h2
tg 
s
 Mikroskop
 Ako su potrebna ugaona uvećanja veća od onih koja se postižu
običnom lupom, mora se uzeti složeniji optički uredaj koji se
zove mikroskop. On se sastoji od dva optička sistema -
objektiva (Ob) i okulara (Ok) koji se nalazi na rastojanju
većem od zbira njihovih žižnih daljina. Na slici se vidi da su
druga žiža objektiva i prva žiža okulara na rastojanju Δ.
Komponente mikroskopa
Sa slike se iz sličnosti trouglova izvede
izraz za uvećanje objektiva

x1' 
U ob   ,
f1 ' f1 '
 Ukupno uvećanje mikroskopa definira se kao odnos tangensa
ugla φ pod kojim se vidi konačan lik, prema tangensu ugla pod kojim bi oko
vidjelo predmete na daljini jasnog vida (25 cm)
h1 h2
tg0  ; tg 
s f ok
tg h2 s
U  
tg0 h1 f ok

 Pošto je h2/h1 poprečno uvećanje objektiva α , a 25/fok ugaono uvećanje

okulara γ, tada je ukupno uvećanje jednako proizvodu u = α γ
Teleskop
Refraktirajući teleskop
Newtonov-fokusni reflektirajući teleskop

Sastoji se iz
jednog
paraboličnog
ogledala,
jednog ravnog
ogledala i
sočiva koje
služi kao okular
 Durbin – uvećanje je jednako fob/fok

Durbini spadaju u teleskopske sisteme koji se koriste za

ispitivanje velikih predmeta na velikom rastojanju. I durbin se
sastoji iz objektiva (Ob) i okulara (Ok) koji su postavljeni tako da
se druga žiža objektiva F1' poklapa sa prvom žižom okulara F2
 Savremeni optički uređaji nisu čisto optički sistemi,
nego predstavljaju složen kompleks s mehaničkim,
automatskim ili elektronskim sistemima. Stoga se
takvi uređaji nazivaju optomehanički ili
optoelektronski. Optički uredaji imaju široku
primjenu u svim oblastima nauke i tehnike.
 ZAKLJUČAK
 Optika tj. nauka o svjetlosti je važan aspekt u razvoju
optičkog sistema instrumenata. Kombinacijom optičkih
elemenata dobijaju se složeni optički instrumenti.
Optički instrumenti imaju veoma široku primjenu i
raznovrsnu namjenu. Optika je doprinjela da čovjek
može da posmatra razne stvari kako na veoma velikim
rastojanjima tako i na veoma malim.
 Durbini , mikroskopi , foto aparati,...samo su jedan
mali dieo spektra tehnike koja je zaskovana na
zakonitostima optike.
 Svi ovi spektri potvrđuju na višestruk način povoljan
uticaj postojanja,razvoja i primjene geometrijske optike
i optičkih instrumenata.