Obrada Rezanjem I Alatne Mašine

UNlVERZITET U SARAI EVU UNIVERZITET U TUZLl
MASINSKI FAKULTET U ZENlel FAKULTET

ELEKTROTEHN1KE I MASINSTV A
UTUZLI
v
Prof. Dr. Dierlo TufekCic
Dr. Safe! Brdarevic
~BRADA REZANJEM I
v
ALATNE lVIASINE
..
..
•
Tuzla, 1995.
UNlVERZITET U SARAJEVU UNIVERZITET U TUZLI
MASINSKI FAKULTETU ZENIel FAKULTET
ELEKTROTEHNIKE I MASINSTV A
UTUZLI
Dr Safet Brdarevic
Dr Dzemo Tufekcic
OBRADA REZANJEM
I
ALATNE MASINE
TUZLA, 1995.godine
Prof. Dr. Dzemo Tufek6ic
Dr. Safe! Brdarevic
"OBRADA REZANJEM I ALATNE MASINE"
- prvo izdanje -
RECENZENTI:
dr Milan Jurkovic, red. prof. Tehnickog fakulteta u Rijeci
dr Dzafer Kudum ovic, doce nt Fakulteta Elektrotehnike i Masinstva u Tuzli
Za izdavanje ovog ud zbe nika, sredstva je obezbijedila

~...J ~ rtr1f1 M
DO .. REMONTMONTAiA TUZLA
Rjesenjem univerzite tske komisije za izdava nj e odob re nja za koristenje novih

udzbe nika Br. {)3 - 504 /95 od 28.08.1995.godine ova knjiga je odobrena kao
ud zbenik na Fakulte tu e le ktrotchnike i masinstva
Tehnicko uredenjc i stampa:

"DENFAS", Tuzla.
Za stampariju Nevreza Hasanovic
Tuzla,1995
TIRAZ: 300 primjera ka

~--1 and 100 "REMONMONTAZA" TUZLA
•
SADRZAJ
I OSNOVNI POJMOVI 1
1. Uvod 1
2. Podjela postupaka obrade rezanjem 4
3. Kretanje alata i obratka kod pojedinih vrsta obrade
skidanjem strugotine 6
4. Osnovi geometrije alata, obratka i procesa rezanja 6
5. Osnovni pojmovi rdima obrade 14
II PROCES STVARANJA STRUGOTINE 17
•
1. Proces stvaranja strugotine . 17
2. Vrste strugotine 19
3. Plasticna deformacija u strugoti ni 21
4. Promjene osobina povrsinskog sloja 25
5. Naslage na grudnoj povrsini alata 26
III DINAMlKA REZANJA 29
1. Sile pri reza nju 29
2. Snaga koja se trosi pri reza njll ]'
3. Utrosak rada pri rezanju 34
4. Vibracije pri rezanju . 35
4.1. Prinudne vibracije 36
4.2. Sa mouzbudne vibracije 36
4.3 . Uk la nj anje i sma nj e nje vibracija 39
5. Istraziva nj a sila rezanja . 40
6. Metode i uredaji za mjerenje sil a rezanja 43
IV TERMODINAMlKA REZANJA 49
1. Toplota oclvajanja strugotin e 49
2. Oclvod toplote 50
3. Temperature u procesu odvajanja strugoti ne ®
4. Uticaj raznih faktora na temperaturu rezanja 56
V HABANJEALATA S8
1. Pojam, vrste i llzroci habanja alata 58
2.Kriterijumi za oclred ivanje zatllpljenja alata @)
3.Metode mjerenja habanja 64
4. Postojanost alata . 65
5. Ekono msk i period rezanja 68
6. Odrecl ivanje mjerodavnog rcZim a reza nja 69
I 72
iI. HLADENJE I PODMAZIVANJE PRJ REZANJU
1. Efekti pr mjene ~ 72
2. Karakteristike sredstava za bladenje i podmazivanj e 72
3. Vrste sredstava za hladenje i podmazivanje . 74
4. Nacin dovodenja sredstava za hladenje i podmazivanje 75
lJI KVALITET OBRADENE POVRSINE I TACNOST OBRADE 79 ~
1. Osnovne definicije 79
2. Tacnost obrade 79
3. Kvalitet obradene povrsine 81
3.1. Fizicko-mehanicke osobine 81
3.2. Valovitost 82
3.3. Hrapavost 82
4. Povezanost kvaliteta i po stupka obrade 87
IIII MATERUALI REZNOG ALATA 89 \ /
1.Brzorezni celici 90
. 2.Tvrdi metali 90
3.Alatna keramika 91
4.Dijamant 92
5.Supertvrdi alatn i materijali 92
X OBRADA NA STRUGU 94 V
1. Osoovne operacije i ala ti 94
2. Brzioa rezaoja 98
3. Otpori rezanja 100
4. Mjerodavni rdim pri uzduznoj obradi 102
4.1. Odredivaoje koraka pomocnog kretanj a . . 102
4.2. Mjerodavni broj okretaja obratka (glavnog vretena) 107
5. Mjerodavni rezim pri poprecnoj obradi . . . . . 110
5.1. Brzioa rezanja pri poprecnoj obradi. . . . . 110
5.2. Odredivanje mjerodavnog koraka pomocnog kretanja 112
5.3. Odredivanje mjerodavnog broja obrtaja . . . 114
6. K1as ifikacija strugova '" 115
7. Strugovi za pojedioacnu proizvod nju 115
7.1. Univerzalni strug
115
7.2. Strug za ledno struganje
119
7.3. Karusel strug "
121
8. Strugovi za serijsku pro izvodnju
121
8.1. Visesjecni strug
124
8.2. Kopiroi strugovi
124
8.3. Revolver strug 125
9. Strugovi za masovnu proizvodnju 126
9.1. Fazonski automatski strug 127
9.2. Automat za dugacke dijelove 129
9.3. Revolver strug sa nepromjenljivim bregastim ploeama 129
9.4. Revolver strug sa promjenjivim bregastim plocama 130
9.5. Visevreteni automat 130
X OBRADA RENDISANJEM 132..)
1. Osnovne operacije i alati 132
2. Brzina i otpori rezanja 133
3. Mjerodavni rezim pri rendisanju 135
4. Klasifikacija rendisaljki 138
5. Rendisaljkc 138
6. Pogoni rendisaljki 140
XI OBRADA NA BUSILICI 144
~_Brzina rezanja 150
.~ . tporMezanja .152. . .
4. Korak pri busenju 153
5. Mjerodavni broj obrtaja glavnog vretena 155
6. KJasifikacije busilica 156
7. Stolna busilica 157
8. Stubna busilica 157
9. Radijalna busilica 159
10. Koordinatna busilica 160
11. Visevretene busilicc 161
11.1. Redna busilica . 161
11.2. Busilica sa visevretenom glavom 162
11.3. Visevretena busilica 162
12. Agregatna busilica . 164
XII .OBRADA NA GLODALICAMA 166
I, Osnovne operacije i alati 166
2. Brzina pri glodanju
~
170
3. tpor rezanja 172
4. Korak pri glodanju 180
5. Mjerodavni broj obrtaja glodala 182
6. KJasifikacija glodalice 184
7. Horizontalnc glodalice . 184
8. Vertikalne glodalice . 186
9. Univerzalna aJatna glodaJica 188
10. Kopi ,'na glodalica 189
11. Horizontalne busilice - glodaJice 189
12. Visevretene glodalice 195
13. Podione glave 197
XIII OBRADA NA TESTERAMA 205
i. Osnovne operacije i alati 205
2. Parametri rdima rada 207
3. KJasifikacija testera 208
4. Kruzna testera 208
5. Okvirna testera 209
6. Trakasta tester a 210
XIV OBRADA PROVLACENJEM 212
2. Brzin a rezan j a 217
3. Otpor rezanja 218
4. K1asifikacija masina za provlacenje 219
5. Masine za unutrasnje provlacenje . .' 219
5.1.Vertikalna masina za unutrasnjc provlacenje 219
XV OBRADA BRUSENJEM 222
1. Osnovne opreacije i alati 222
2. Brzina rezanj a 226
3.0tpori rezanj a 227
4. Mjerodavni rezim pri brusenju 229
5. Brusilica za spoljnje brusenje 233
6. Brusilica bez siljaka . 234
7. Brusihca za unutrasnj e brusenj e 235
8. Brusilice za ravno brusenje . 235
9. Masina za glacanje 236
XVI NUMERICKJ I KOMPJUTERSKJ UPRAVWANEALATNE
MASINE 239
1. Uvod 239
2. Numericki upravljane alatne masine . . 241
3. AJatne masine sa kompjuterskim upravljanjem (KNU-CNC) 248
4. Direktno upravljani obradni sistemi - DNU (DNC) siste mi 249
5. Obrad ni centri 251
6. Fleksibilni proizvodni sistemi (FPS) 254
..-,
7. OQradni sistcmi sa adaptivnim upravljnjem (AC - sis tcmi) 257
7. I) Adaptivni sistcmi sa gra nie nim upravljanjcm (ASG) 259
@ Adaptivni sistcmi sa gcomctrij sk im upravlja njcm 262
o Adaptivni sistcmi upravljanja sa optimizacijom -
ACO slstcml . . . . . . . . . . . 264
XVII OSNOVE PROGRAMSKlH SI STEMA I
.J'~OGRAMlRANJA 266
\....LJ:>snovc programiranja 266
y u eno progra mira njc 269
2. 1 Struktura program a 269
2.2. Koordinantni sistcmi . . . . . 273
~araktcrist ienc taekc ohradnog sistcma 277
2.4. Gcomctrijskc podlogc ruenog programiranja 281
2.5. Tchnoloskc podlogc ru enog programiranja 285
2.6. Primjcri ru cnog programiranja 29 1
3. Osnovc masi nskog programiranja . 300
4. APT-sistcm za mas insko programiranjc 304
5. EXAPT programski sistcm
• 308
XVIII PRENOSNICI 320
1. Dcfinicija i klasifikacija 320
2. Radni dijagrami 321
3. Zupeasti prcnosnici 325
3. 1. Zupcasti prcnosnici sa spoj nica ma 325
3.2. Zupcast i prcnos nici sa pomjcrljivom grupom zupeanika 328
3.3. Prcnosn ik sa pomjcrljivim klinom 330
3.4. Ko mbin ovani prcn os nici 331
3.5. Norto nov prcnosnik 332
3.6. Mcandrov prcnosnik (kombin ova ni Nortonov) 332
4. Ko ntinualni prcnosnici 333
4.1. Mc han icki kontinualni prcnosnici 333
5. Hidraul ie ni prc nosnici 336
6. Mchanieki prcnusnici za glavno pravo linijsko krctanjc 338
6.1. Prc nus ni ci za kratk o hodn c mas inc 338
6.2. Prcnusnici za dugohodnc masinc. 341
7. Prcnosnici za pcriodicno pomocno krctanjc 342
8. Prcnosnici za promjcnu smj cra 343
XIX IZRADA ZAVOJNICA 346
I. Izrada zavojnica na strugu 346
2. Ekscen trii;no iIi vrtlozno rezanje zavojnica. 348
3. Izrada zavojnica na busilici . 350
4. Izrada zavojnica na glodalici 351
5. Izrada zavojnica na brusilici 353
6. Specijalne masine za izradu zavojnice 354
XIZRADAZUPC~KA 356
1. Podjela metoda izrade zupcanika 356
2. Izrada zupcanika glodanjem 356
2.1. Izrada zupcanika profilisanim (modulnim) glodalom 356
2.2. Izrada cilindricnih zupcanika relativnim kotrljanjem po
metodi Pfauter 357
Prenos za glavno kretanje 363
Prenos za podjelu 363
Prenos za aksijalni pomak 364
Prenos za tangencijalni pomak 365
Prenos za radijalni pomak 365
Prenos na diferencijal kod izrade zavojnih zubaca 366
Prenos na diferencijal kod izrade puznih tockova
tangencijalnom metodom 368
2.3. Izrada konusnih zupcanika 369
3. Izrada zupcanika rendisanjem . 372
3.1. Izrada cilindricnih zupcanika 372
3.1.1. Izrada zupcanika rendisanjem po metodi
FELLOWS 373
Prenos za kruzni pomak 377
Prenos za radijalni pomak 378
3.1.2. Izrada zupcanika rendisanjem metodom MAAG 379
Prenos za pomak 383
Povratni hod stoIa 384
Prenos za ku lisu za povratno kretanje 384
3.2. Izrada konusnih zupcanika rendisanjcm 385
4. Obrada zupcanika provlacenjem 387
5. Obrada zupeanika Ijustenjem 388
6. Obrada zupeanika brusenjem 389
7. Obrada zupcanika glacanjem 392
XXI NEKONVENCIONALNE METODE OBRADE 393
1. Opste karakteristike . 393
2. Ultrazvucna metoda, USM . 395
2.1. Princip rada . 395
2.2. Elementi obradnog sistema 396
2.3. Primjene . 396
3. Elektroeroziona obrada, EDM 396
3.3. Primjene . 399
4. Lascrska obrada, LEM . 399
4.1. Princip rada lasera . 399
4.2. Obradni sistemi i primjene 400
5. Elektrohemijska obrada, ECM 400
5.3. Primjene . 402
6. Kombinovane metodc 402
6.1. Elektrohemijsko brusenje, ECG 402
6.2. Ostale metode 403
LITERATURA 404
PREGLED KORISCENIH OZNAKA 405
1 OSNOVNI POJMOVI
I OSNOVNI POJMOVI
I. lJyod
Tehnologija je nauka 0 nacinima prerade objekata od nosno predmeta rada

nize vrijednosti u nove oblike - proizvode vise vrijednosti. Pri tome objekat
prerade odnosno predmet rada mogu biti materija, energija i informacija.
U zavisnosti 0 vrsti objekta prerade, sredstava rada koja se primj enj uju i
postupka prerade, razlikujemo razlicite vrste tehnologije. T ako kod prerade
metala razlikujemo tehnologije odnosno obrade deformacijom, zavarivanjem,
livenje m, obrada skidanjem strugotine, lemljenjem, lijepljenjem, termicka
obrada itd. Do sada najvaznije i najcesce koristena tehnologija obrade me tala
je obrada rezanjem. Vecina metalnih dij elova raznih masina, uredaja i
konstrukeija svoj konacan oblik, dimenzije i kvalitet, posebno povrsin e, dobiva
raznim operacijama rezanja metala.
Pri tom se pod operacijama rezanj a podrazumijevaju tri podvrste ope racija
odnosno obrade:
- skidanj em strugotine,
- razdvajanjem na hladno odsjecanje (i na toplo), prosijecanj e i probijanj e i
- razdvajanjem na toplo mlazom gorivih plinova i kiseonika.
U uze m smislu, pod obradom rezanjem podrazumijeva se obrada skid anjem
strugotine sto je i predmet naseg izucavanja. Razvojem nauke i tehnike razvili
su se i drugi postupci obrade metala cija se susti na sastoji u odvajanju cestica
mate rijala kao i kod skidanja strugoti ne. Zbog toga se sve cesce upotrebljava
termin obrade odvaja nje cestica koja obuhvata obrad u skidanjem strugotine
i nekonve ncionalne postupke ob rade metala skid anjem cestica. Zbog
ogran icenosti prostora i vremena ove nekonvencion alne metode obrade
metala odvaja nje m cestica hite obradene kratko.
O brada skidanjem strugotine obllhvata Skllp postupaka kod kojih se obrada
vrsi odvajanj em strugotine od obratka, djelovanjem ostrice alata geometrijski
defin isanog i nedefinisanog ob lika. Skinuta strllgotina je mala u OdnOSlllla
velici nu obratka i takvog je oblika da se vise ne moze llpotrijebiti za da lju
ob radu .
Obrada skidanj em strugotine predstavlja kompleks fizickih, tehnickih i
ekonomskih pojava Cije iZllcavanje je povezano sa sirokim skupom teorijskih
i p rakti cnih saznanja iz sirokog sk upa tehnickih nauka kao sto ~u nau ka 0
metalima, termodinamika, dinamika, hidrau lika, elcktrotehnika, ;Icm ija itd.
Na proces obrade skidanjelll strugotine dje luje veliki broj uticajnih faktora
promjenljivog karaktera od koj ih su glavn i prikazani na slici 1.1.
1
OBRADA REZANJEM I ALATNE MASlNE
Obrad~ Vrsta postl.4)ka

Snaga masine
Tacnost masine
.6Jat Proces
>-- abrade I-
grzina \ I Sila rezanja
Masina
· Materij<l obratka
· Materijai i geometrija
Stega obratka
Proizvod · Presjek slJugo~ne
· Postoj anost <lata
· Kvalitet · Rashla<i1o sredstvo
· Troskovi · Vibradje
· Rokovi · Trazena IYapavost
povrsine
Slika U Uticajni [akron na proces rezanja
Kompleksnost djelovanja uticaj ni h fakto ra na proces reza nja je tolika da se

primjenom sarno fiz ikalnih zakonitosti u izucavanju procesa odnosno teori-
jskih, na sadasnjem nivou znanja, ne moze doci do analitickih izraza zakona
rezanja. Nuzna su i eksperimentalna istraZivanja koja daju zadovoljavajuci
tacne prakticne rezultate.
OsnQvna istrazivanj a procesa rezanja skidanjem strugotine vrse na su na
postupku struga nj a. To je najjednostavniji i najcesce primjenjivan postupak
rezanja. Z akon itosti dobivene istrazivanjem mogu se sa zadovoljavajucom
tacnoscu primijeniti i na druge postupke obrade skidanjem strugotine uzevsi
u obzir
- posebnosti nastanka strugotine,
- kinematiku postupka i
- geomctriju aJata koji se koristi.
To se moze prikazati jednim opstim modelom na slici 1.2. /1/ iz kojeg se mogu
lzvesti posebni slucajevi, pri cemu je zajednicko svim postupcima obrade
2
I OSNOVNI POJMOVI
skidanj em strugotine da upotre bljavaju ostri cu alata u obliku klin a.
P O S TU PAK. r R2 R3
Ob radak
--- .
S!ruganje r 00 00
.- -
Rendisa nje 00 00 00
--. -
Obrada oIVo ra 00 r DO
Obimno ravno
00 00 r
brusenj e I glod.
-
Ceo no ravno
0101 00 r 00
brusenje i glod.
I . I
II -n ose oko kojih se
III III krece ala!
m·Ill
Slika 1. 2 Uop.fleni slu caj slruganja
Poznava nj e principa obrade skid anjem strugo tine i zakd nitosti procesa koji
se pri to me o dvijaju predstavlj a os novu i uslov za /2/:
- proje ktova nj e takvih a la tnih masina i ala ta koji ce po svojoj ko ncepciji
o dgova ra ti pro izvodn om optimumu,
- pos tiza nj e kvalite tnih proizvod a uz sve stroz ije za htjeve u pogledu tacnosti i
kvali teta ob rade nih povrsina i
- proje ktovanj e p ro izvodnih procesa u kojima alatne mas ine predstavljaj u
fa kto r pro duktivnos ti i e ko no micnosti p rocesa.
Obrada ski da njem strugotine u te hn o loskom nizu do lazi najcesce poslije
o bra de pl as ticno m defo rm acijo m iii operacija razdvaja nj a materijala kao sto
su odsjeca nj e, prosjeca nj e iii p robijanje. Pri obradi skid a nj e m stru go tin e kao
sredstva rada ko riste se razliciti a lati i a la tn e masin e (tehni cki siste mi ) razn e
ko nstrll kcije i na mj ene.
'- A la ti su sredstva koj ima se ne pos red no obrad uje materija l i sa njega odvaj aj ll
cestice 1I neposredn o m ko ntakt ll . AJ ati za obrad u skida njem strugoti ne mogu,
p re ma funkciji, da se podij e le na al ate sa cvrsti m os tricama i alate bez ostrica .
Pravil no m ko nstru kcij om, izborom i u potrebom a la ta mogu se zna tno sma nj iti
troskov i pro izvodnj e i poveca ti prod uktivnos t:.J,
A la tn e mas ine su mas ine po mocu kojih se pok rece, ko risti i upravlj a a la to m
u procesu o brade. Z adatak al a tni h masin a je da:
- 0 tva re sigurno med usob no kreta nje obratk a i al ata u cil,iu obavljanja ob rade,
3
OBRADA REZANJEM I ALATNE MASINE
- tokom obrade osigura pravilan relativan odnos kretanja alata i obratka, na

osnovu postavljenih tehnoloskih zahtjeva u pogledu tacnosti obrade i kvaliteta
povrsine,
- izdrZe djelovanje sile rezanja koja se prenosi preko ostrice alata od obratka
do pojedinih dijelova alatne masine.
2. PodjeJa postupaka obrade rezanjem
Postupke obrade rezanjem mozemo podij eliti, obzirom na karakter alata koji
se koristi pri obradi, na:
- postupke obrade u kojima se koristi alat sa ostrieama koji se dalje
mogu podijeliti na:
a) postupke obrade sa cvrstim ostricama zasn ovane na odvajanju
cestica odnosno obrade skidanjem strugotine (struganje, rendisanje,
glodanje, busenje itd.),
b) postupci obrade sa evrstim ostricama zasnovanim na smicanju
materijala odnosno razdvajanja (odsjecanje, prosjecanje, probij anje)
1
c) postupci obrade sa slobodnim ostricama (lepovanj e, poliranje,
ultrazvucno busenje itd.).
Kod obrade sa cvrstim ostricama razlikuju se alati sa definisanom
geometrijom ostrice (noz, burgija, glodalo itd.) i alati sa nedefinisanom
geometrijom (brusne ploce);
- postupke obrade u kojima se koristi alat bez ostrica. Kod ovih
postupaka rezanje (odvaj anje cestica) vrsi se direktnim dj elovanjem
raznih vrsta energije mehanicke, elektricne, elektrohemijske, hemijske
iIi neke vrste energije. To su tzv. "nekonve ncionalni" postupci obrade
metala rezanjem. Nastali su kao odgovor na za htjeve obrade novih
vrsta ma terijala koji se vise nisu mogli obradivati na dosadasnje
nacine, zahtjeve povisenog kvaliteta povrsine, tacnosli obratka i
efe ktivno: ti postupka. U nekonvencionalne postupke obrade rezanjem
spadaju :
a) mchanicki postupci (tarn a ob rada),
b) elektro postupci (elektrolucna erozija, elcktroimpulsna erozija,
elektronska erozija),
c) le ktrohemijski postupci (eliziranje, polielizi ranjc itd.),
d) hemijski postupci (hemijsko poliranje, hemijsko nagnzanJe,
hemijska mehanicka obrada),
e) kombinovani nekonvencionalni postupci ob rade (elektrocroziono-
hemij ka obrada, clcktroerozionohemijsko - mchanicka, ultrazvucno
elektrohemijska obrada).
-- -4-- ----------------------------------
I OBRAOA REZANJEI..tl
~
;;: I
'"
:-
'~ I SA SJECIVOI. tJ I BEZ SJECIVA I
~ 1 I
>:- I i I I
i 1
"'"
6 ' an em
smlcanJ e m
I ;;~' ::::Ine menanlCl\1 ele loi.t rlc kl el.-nemIJSJi\1 nemlJ6kl
-.
"5
"-
Od6JecanJe
Pr06JecanJe
Torno
rezanJe
EleKtrl c na
er ozlJa
EIIZlranje
POllellzlranJe
HemlJ6kO
poliranJe
*
Proo.JanJe NagrlzanJe
El.lmpul6na Eleklro-Ia v ~ y
-g 1.
erozlJ3
EleKtrons l\a
S inking otlraCJ
Ele ktro-
'"
-6'"
~ I ero z lJa -6naplng
RLCNA MASINSKA
'>:-"
'"
o;:,-
TurplJanJe
PllenJe
6 a d eT ln le; an. I"ez uerrn.s.
GrecanJem
<1 <eleclvom 61eclva
;} St rug anJe Brus enje
Rendl6 anje HonovanJe
~ • GlodanJe LepOVanje
N
Pllenje POliranje
'"
::
~.
Pr oVlace nJe Superllnls
, Brusenje
RaZ Vnanje
G re oaQle
Jl
3. Kretanje alats obratka kod pQjedioib yrsts obrade skidaujem

strugotioe
Obrada skidanjem strugotin e ostvaruje se kretanjem alata i obratka koj a su

odredena vrstom obrade. Oblik odvojene strugotine zavisi od relat ivnog
kretanja alata prema obratku. Prema meduso bn om odnosu alata i obratka i
kinernatici rada mozerno uociti :
- glavno kretanje (R) kojim se obavlja sarno reza nje odredenom brzinom (v),
- pornocna kretanja (P) koj ima se izvod i odredcni zadatak obrade i bez kojih
bi sarna obrada trajala veorna kratko (jcdan obrtaj obratka, jedan hod):
a) posmak (S) koji obezbjeduje da sc alat ne krece stalno po istom putu u
odnosu na obradak. Posmak je okomit na brzinu rezanja i obavlja se
odredenom brzinom (vp) ,
b) pomocno kretanje za zauzimanje dubine rezanja (8) a obavlja se na pocetku
rad a.
Obzirom navrste kretanja sve postup ke obradeskidanjem strugotine mozemo
podijeliti u tri grupe /2/:
- postupke kod kojih su glavna kretanja posebna i kruzn a, a pomocna kretanj a
posebna i uzduzna. Oba kretanja su uglavnom neprekidn a i rav nomjerna. Kao
primjeri se navode obrade struganjem i gloda njem;
- postupci kod kojih su glavna kretanja posebna i uzdu zna, a i pomocna
kretanja posebna i uzduzna. Oba kretanja su prekidna i neravnomj ern a. Kao
primj eri se navode obrade re ndisanjem i dubljenjem;
- Postupke kod kojih su glavna kretanja kruzna i uzduzna i ujedno slozena sa
pomocnim kretanjima. Kreta nj a mogu biti prekidna i neprekidna,
ravnomjerna i neravnomjern a. Kao primjeri se navode obrade testerisanjem
i provlacenjem.
Na slici 104. su prikazan a kretanja obratka i alata.
4. Osoovi geometrije alata. obratka i procesa rezanja
Geo metrija alata predstavlja skup karakteristika alata i njihovih medusobnih

odnosa koj e definisu oblik alata. Geomet rija alata znatno uti ce na proces
rezanja i njegove efekte odnosno na:
- trenje i haba nje izmedu alata i strugotine i alata i obradene povrsine,
- postojanost,
- dinamicku stabilnost obradnog sistema,
- visinu temperature i toplotni bilans u podrucj u rezanja,
- oblik strugotine,
- kvalitet ob radene povrsine,
- velicinu sila koje se prenose na alat i masinu itd.
15
I OSNOVNI POJMOVI
I' 1
.'
f
Lil~'----=~-~________~7_ J
Za svaki rezni alat mo'e se definisati :

- stati- ka ,
- kinematika i
- geometrija u odnosu na koordinatni sistem ma{ine.
Statieka geometrija obuhvata skup geometrijskih karakteristika alata koji se

daju crtezom i koriste pri izradi, ostrenju iii kontroli alata.
Kinematieka geometrija obuhvata geometrijske karakteristike a lata koji se
pojavljuju u procesu skidanja strugotine. Statieka i kinematieka geometrij a
alata obuhvacene su standardima ISO!DIN 3002 i JUS K.A2.0101.
Geometrija alata u odnosu na koordinatni sistem mas ine predstavlj a
geometriju alata koja daje odredene pogodnosti za pozicioniranje alata kod
numerieki upravljanih masina. Obuhvacena je standardom ISO/R 841.
Alati za obradu skidanjem strugotine imaju uglavnom sliean gcometrijski oblik
za sve postupke obrade. Osnovni oblik ostrice svih alata za skidanje strugotine
je klin. Osnovni pojmovi geo metrije a lata i procesa skidanja strugotine
objasnjavaju se na postupku struganja i vrijede za sve druge postupke.
Strug<;lrski noze se sastoji od reznog dijela i drske koja sluzi za uevrscenje a lata
u masinu i pre nos sile steznim uredajima dalje. Rezni dio alata odreduj u tri
povrsine grudna, led na i pomocna led na. G rudn a povrsina je okrenuta u
smjeru relativnog kretanja alata i po njoj klizi odvojena strllgotin a. Ledna
povrsina je okrenuta obradenoj povrsini obratka. Grudna i ledna povrsina
fo rm iraju rezni klin alata eiji vrh je glavna ostrica alata. Lcdna i grudna
povrsin a mogu biti dijelovi ravn ih (strugarski noz) ili zakrivljenih povrsina
(zavojna burgija). Pomocna ostrica alata prcdstavlj a presjck grudne i pomocne
led ne povrsine. G lav na i pomocna ostrica alata odnosno sjceiva form iraju vrh
noza koj i moze biti ostar, zaobljcn sa odredcnim radijllsom (najeesce) iii
za rublj n sa nekom sirin om.
D a hi se pobo ljsao proces rezanja i sma njilc sile pri rezanju radne povrsine
alata izrad uju se (bruse) pod odredcnim uglovima. Uglovi bruscnja alata se
odreduju u odnosu na dvije osnovnc rav ni: rav ni rczanj a i osnovnoj ravni .
Osnovna ravan je ravan paralelna sa ravni nom koja je odredcna pravcima
vck tora uzduznog i poprcenog posma ka. Kod strugraskih nozcva sa
prizmat icnom drskom za osnovnu ravan se moze uzcti horizontalna ravan
polozcna kroz donju povrsinu alata.
Ravan reza nj a je ravan koja prolazi kroz glavno sjceivo i para lclna je sa
povrsinom rezanja.
8
I OSNOVNI PO.JMOYI
rttnl
OlnoYa
DYrslr'lo
vrh~~no~i~a~~~~
Q)
I
, pomOCr'lO .jl~jvo
l£omo2na ledna povrilna
rltnj dlo
~~________~~·_!I_O______~.~_____-«=d=rs=·~~__
-~~~
. D.J.I----~ 1
.. ..~
\ ,..... " rUb
hi
' . '. . '-....9[uOiiQ povr.'nQ
" " Jedno QQyrjjoQ
~'. Qtovno 5J cciva
S/ika 1. 5 Osnovni eiem enti za aJ strugarski noi

oj znvoj ll{/ Imrgij{/
o bra r;li.,a rK1 pcw..itna

p<K'/rif'lO (r«Ol'jc) o(}roar
obI'ad"~ ~;"q
lQ.n.nca (~~~.o.)
ObrQa~
S /ika /.6 Prikaz koordin atnih ra vnina a/ala I obratka
9
Uglovi noza se odreduju u glavnoj sjekucoj ravni. Ta je ravan okomita na

projekciju glavnog sjeCiva na osnovou ravan. Kod krivolinijske ostrice glavna
sjekuCa ravan odredeoa je normalno oa tangentu u datoj tacki sjeciva u
. .
osnovnoJ ravn!.
Uglovi noZa mogu biti posmatrani u statickom staoju i predstavljaju staticku
geometriju i u procesu obrade i predstavljaju kinem aticku geometriju .
Ledni ugao a.je ugao nagiba ledoe povrsine prema normali na osnovnu ravan.
Mjeri se u ravni koja prolazi pravcem re lativnog kre tanja i okom ita je oa
povrsinu rezanja. Ovaj ugao mora biti pozitivan inace sjecivo alata nc bi doslo
u dodir sa obratkom. Postojanje ovog ugl a smaojuje tre nje izmedu ledne
povrsine noza i obratka.
Grudni ugao je ugao izmed u okomice na pravac relativnog kre tanja i noza i
grudne povrsine. Ovaj ugao olaksava stvaranje strugotine i moze da ima razn e
vrijednosti. Najcesce je pozitivan ali moze da bude i ncgativan (za tvrde i krte
materijal)(y).
Ugao klina ~ je ugao izmedu grudne i led ne povrsine. Mjeri se u istoj ravni
kao i ledni (a.) i grudoi ugao (y) za koje uj ed no i vrijedi izraz
a.+~+y=90o (Ll )
~) )
(
Slika 1.7 Uglovi noi a u glavnoj ravn;
Ugao vrha noza E je ugao izmcdu gl avnog i pomocnog sjeciva na osnovnu

ravan.
Glavni upadni ugao K jc ugao izmcdu projekcijc glavnog sjeciva na osnovnu
10
I OSNOVNI POJMOVl
ravan i pravca posmaka.

Pomocni napadni ugao kapal je sliean uglu K sarno za pomocno sjeCivo.
Za uglove E , K j Kl vrijedi
E+K+Kl=180
o (1.2)
Glavno sjeeivo se definise /

uglom nagiba f... prema os-
novnoj ravni a mjeri se u
ravni koja prolazi kroz
)
glavno sjeeivo i okomito je na
osnovnu ravan. Pozitivan je Stika 1.8 Uglovi noza u osnovnoj ravni
kad je vrh noza najniZa taeka
sjeCiva a negativan kada je
najvisa.
. . , .' .:....... . .. . .. .....
. .. . .. .. .
·iF:.-'.,
,",
....
.... . :
_ :...:.......A
./.::;::.:-:-:/ 'f.
/
A V. :/': /)
(:.... y(/i .; /
~:J>~:~
Slika 1.9. Ugao nagiba g/avnog sjeeiva a/ala
G lavni uglovi ostrenja aIata dati su u ravni rezanja ili normalnoj ravni.
Medutim, kod ostrenja oni ne mogu biti realizovani na ostrilici pa se daju i
uglovi u popreenom i .uzduznom presjeku alata paralelno sa osama alata
odnosno u presjecima okomitim na osnovnu ravan.
Velieine uglova u ovim presjecima mogu se izraeunati kao funkcija uglova
alata u glavnoj ravni /vidi 1/.
Glavni uglovi alata (a.,(3,Y) podudaraju se sa stvarnim uglovima <k je:
- vrh alata postavljen u osi okretanja obratka i
- geometrijska osa alata postavljena okomito na os okretanja radnog pred-
meta.
11
)BRADA REZANJEM I ALATNE MASINE
Slika l.J 0 Geometrija nOla u tri presjeka
<\.ko ovi uslovi nisu ispunjeni doti ce do promj ene velicine uglova a lata u
? rocesu obrade u skladu sa izrazom (T.1). Do promjene uglova u procesu
rezanja moze doti iz vise razloga kao na prim)er promjena radnog polozaja
l la ta (Slika I.11), zbog konstrukcije noza iii nekih tehnoloskih za htjeva. Uglovi
l lata dobiveni u procesu obrade ci ne sa odgovarajucim ravnima kinematicku
geometriju alata, a uglovi se zovu kinematicki uglovi.
Stika I. I I Promjena vrijednosli uglova nOla
12
I OSNOVNI POJMOVI
Prethodne definicije elemenata geometrije alata -ine pojednostavljen prikaz

geometrije ali dovoljan za razumijevanje i izu-avanje faktora procesa obrade.
Kod konstrukcije izvjesnih slo' enih alata mogu sejaviti i slo'enije geometrijske
zavisnosti .
Vrh alata moze biti ostar, zaobljen i zarubljen. Oblik vrha noza utice na
postojanost alata i hrapavost obradel.e povrsine.
Grudna povrsina alata moze da ima razlicite oblike sto zavisi od vrste
materijala alata, obratka i posmaka pri obradi.
Rezni klin
a) strug. noza
glavno
'~jvo.
/'1 r g[ovno
, so~ivo
,
b) zavoJne burgije
.v ,Ar
\ b)
Vrh alata
a) zaobljen
b) zarubljen
c) ostar
b) c)
Slika 1.12 Ohlik IIrha noi a
,
f I
71-
~,.-",-""-.~...~.-..Jt 1, ~ .,~ " h . .' '. 'Jt t
I --J,o _ iJ"
Slika [1 3 Oblici grudne povrsine strugarskog noi a
13
OBRADA REZANJEM I AlATNE MASINE
Posto geometrija alata ima presudan uticaj na izlaz procesa obrade skidanjem
strugotine to je za svaki konkretan slucaj procesa obrade, definisan
tehnoloskim uslovima (materijal obratka, materijal alata, kvali tet povrsine),
potrebno odabrati potrebnu geometriju alata.
5 .SOOYDI
0 . POJIDOYI
. . rezlma 0 br a deY'
Proces obrade skid anjem strugotine ostvaruje se relativnim kretanj em a lata u

odnosu na obradak pri cemu parametri tog kretanja predstavljaj u elemente
rezima obrade. Velicine elemenata rdima obrad e ovise od mogucnosti
odabrane (postojece) masine, zahtjevanog kvalitcta obrade, materijala
obratka i alata. Velicin a c1emenata rezima obradc odredujc se na osnovu
odredenih kriterijuma (najcesCi kriterijum su minimalni troskovi) i medusob-
nih zavisnosti elemenata.
Osnovni karakteristicni clementi rezim a skidanjem strugotine su brzina
rezanja (v) , dubina rezanja (8) i posmak (s).
Brzina rezanja je put koji prede glavno sjecivo alata u jed inici vremcna. T o je
vektor koji je geometrijska sum a vektora obodne brzin e (Vo) i vektora brzin c
pomocnog kretanja:
-» -) --4-
V =Vo + Vp (I.3)
vdVo 2 +Vp 2 (1 .4)
l!fd=-'!.
v:
(1.5)
Va
.. - . .
I
I ~.
- ..l- - -'"""'"".....'J"'""-,
i
I
I
.... , .. -. " fJ) v. y
Slika 1. 14 Vektor brzine rezanja sa komponentama
14
1 U~NUYNI t'U.,IVIUY I
_. s
--I '-'- -
~ ...
POf1'lQ~
~
~ V
.s:.,irtr
pQroQiR
v
Slika 1.15 Poloiaj vektora brzine rez(lnja
U vccini slucajeva obrade sk idanjem strugotinc vrijedi
Yo»~ Vp (I.6)
Drrn
V"" VO=1000 (1.7)
gdjc je D Imm1najveCi precnik obratka iIi krcta nja alata, an [ obrtajo/min) - broj
ohrtaja ohratld iIi alata. 0 sc uzme sa ertda iIi mjeri (pomicnim mjerilom ,
mikromctrom , mikroskopom itd.). A ko je dat sa me ertd gotovog komada
o nda sc D povecava za (5- I 0) % zhog toga sto v nije ista po citavom sjeCivu. n
se hira odredenim meha nizmima na masini iii mje ri ta ho mctra. Kod
neravnomjcrnog kreranja uzima se maksimalna brzina a visea latne o brade
prema alatu koji ima maksimalnu brzinu. Kod obrade sa pravo linijskim
glavnim kretanjem uzima se hrzin a radnog hoda. .
Duh in a rezanja 6 I mm1 je debljina odvojc nog sloja ma terijala koja jc
od rcden a razma korh obnldivane i o bradcne povrsine mjcreno norm alno na
o hradenu povrsinu.
Pos mak S je vc licin a pomocnog krctanja ala ta za jcdan obrtaj obratka iii a lata
[/11J1Ynbrrflj] , za jedan radni hod [1II11Yhod) iii zajedan zub [fllI1YZllh)
Povrsi na rczanog sloja A [ md]

se najcesce dajc u te hn olosk im plra metrima
(6,5) koji sc zauzimaju na masin i
(I.8)
15
.., - ,
v If
.'
, ~
Slika 1.16 Prikaz reznog sloja
Ova povrsina moze da se iskaZe i velicmama vezanim za strugotinu
(I.9)
Sa slike 1.15 se vidi da veliki uticaj na oblik strugotine ima ugao namjestanja
iii napadni ugao 1(. Z a slucaj nozeva sa pravolinijskim sjeCivom pri "-'=0 dobija
se
h - S sin K b=
SID K
sto daje
h
A=o * S = b sin K
SID K
= h * b (UO)
Stvarna povrsina strugotine je nesto manja z a povrsinu ABE na slici U 6.

Ova povrsma je mala za najveCi broj procesa obrade. Postaje znacajnija pri
S > 2 [ I1llo/obrtBJl J za Kl * 0
16
II PROCES STVARANJA STRUGOTINE
U procesu obrade skid anjem strllgotine nastaj ll slozene med usobno povezane
pojave plasticna deformacija odvojenog sloja, toplotne poj ave, odredene sile,
trenje, gubitak snage, pretvorba energije, trosenje alata, vibracije sistema a lata
- masina - obradak itd. Pri tome se svi ti proeesi odvijaju sa ekstremno visokim
parametrima brzina, pritisaka i tepmeratura. U ovako slozenom proeesu
javljaj u se i pojave toplotnog, fizickog i me han ickog karaktera za koje jos ne
postoje konacna inzenjerska rjeSenja
Proees rezanja u sustini sadrzi tri vrste deformaeija plasticnu , e lasticnu i
kidanje materijala. Kako je elasticno deformisanje malo u odnosu na plastienQ
to proees rezanja predstavlja loka ln o plasticno dcformisanje poslije kojeg
nastaje kidanje metala kad naprezanje prede granieu teeenja.
1. Proces styaranja strugotine
Stvaranje strugotine vrsi se postupnim odvajanjem od osnovnog materijala

pod dejstvom klinastog sjeciva od nosno grudne povrsine alata. Pojed-
nostavljeni mehanizam stvaranja strugotine zasniva se na plasticnoj deforma-
ciji nedeformisanog sloja debljine 1) u deformisanu stru gotinu 1) I a zatim na
smicanju po jedinstvenoj ravni smicanja AA. Ravan smieanja AA predstavlja
geometrijsko mjesto taeaka sa maksimalnim tangencijalnim naponom 'tmax.
Ugao ravni smicanja u odnosu na ravan rezanja je <Pi on odreduje pravac
maksimalnog izduzenja zo na u deformisanom ele mentu strugotine.
Uno p,f,slit:n"
W/I'MNfj# _
_ _ sU:-
... ""
51ika II. J Zone deformacije
[ _ _ _ _ _ _A_ ____ _
51. fJ.2 Sema stvaranja slrugOline sa

jednom ravni smica/lja
Proees stvaranja st rugotin e najccSce se objasnjava kroz tri faze. U prvoj

faz i gr udn a povrsina alara plasticno sabija element rezanog sloja oblika
paralelograma u ohliku trapeza (Slika 11.3.a). Ova promjena oblik izaziva
17
za kre ta nj e prethodnog eleme nta za neki ugao zbog eega nas taje uvijanje
strugotine (uz jos neke razloge) . W •
b)
SI. 11.3 Faze pojedn ostavljenog procesa stvaranja strugotine
Posto je izvrsena p lastiena defor macija, u drugoj fazi (s lika II.3b ) naprezanj e
u materijalu dostize granicu loma i nastaje smica nje u ravni smicanj a. Po ne kad
se ispred vrh a noza pojavljuje pukoti na odnosno mjestimiean 10 m ma te rij ala
sto zavisi od brzine reza nj a, pa rametara noza i ka rakte ri stik a materijala
obratka. U trecoj fazi nastaj e kliza nj e - smi canj e strugotine u ravni smi canja
a strugotina teli da se krece po norma li n - n povrsine smi canj a. A ko se ta
no rmala nalazi izvan tij e la noza st rugot ina se slobodn o odvaja od grudne
povrsine i savija, a ako lezi u nozu dolazi do dodat ne deformacije sabijanj em
strugo tine od gru dne povrsine noza.
Prikaza ni me hani zam stvaranja str ugotine je pojed nostavlj e ni mehaniza m koj i
je uglavnom p rihvacen od strane teoret ieara. Medu tim fizika stvara nja
st ~ ugo tine je slozenij a i po ruskom nauen iku A. A. Briksu postoji vise ravnina
sm icanj a a ne samo jedn a. Postojanje same jedne ravni smicanj a uzrokovalo
bi beskonaeno veli ki porast napona jer je granica teeenja sabije nog metala
(prethodno m plastieno defonnisan) neko li ko puta veca od gran ice teeenja
nesahijenog mater ijala (3 - 5 puta) usljed oevrscavanja koje se javlja pri
defor misanj u. Takode, eestica metala bi u jednoj tacki ravni treba la da dobije
besko naeno ve liko negativ no ubrza nj e usljed nagle promjene vektora brzine
~ ~
od V na Vs . Posto ovi uslovi ne mogu postoja ti izmedu strugotine i

obradiva nog mate rij ala mora postojat i jedna zona smicanja (v ise ravni) a De
samo jcdna rava n smica nj a. U ovoj zoni desava se plasticna deforll1acija
ocl nosno procesi smica nja ll1 etala uz proll1j en ljive brzine, napoDe i brzine. 0
karaktcru zone deformacije postoj e razlicita misljenja. Dosaclasnja is-
traziva nj a ukazuju da postoje dvije vj erovatnc zone smi canja: siroka i uska.
11 t'KOCES STVARANJA ST RUGOTINE
,
y
'I
-y
'---- - . - - - .. - - ______ _ __..i

Slika 1/. 4 f1erovatna serna procesa rezanja sa
. Jiro/colII (//) i 1~,k01I1 (b) ZOllom smimlljn
Sema rezanja sa siro kom zo nom smica nja odgovara proces ill)a rezanja sa
ma njim brzinam a rezanja kad Ci tav postepe ni proces plasticne defo rm acije
ima vremena da se izvrsi. Od uslovne pocetn e granice smica nj a OL, gdje se
zavrsava zo na elas ticn ih deformacija pocinju i poste peno ras tu plasticn a
smiea nj a od rav ni O A U ovoj rav ni deform acije i oCvrscava nje ma terij ala
dosti zu najvecu vrijedn ost i nastup a smica nje mate rij ala pri
t max = am (11.1 )
Od gra nice zo ne smicanja OM pocinj e zona ojacan e elasticno napregnute

strugo tin e. G ra nica plasticne dcform acij e OL ide i ispod linije rezanja
(ocvrsnuta zo na poslij e rezanj a).
Linije smicanja se prikazuju kao krive koje prolaze kroz za nu smicanja i sa
tangentom na krivu defo rmacij e LM za kla paju iste uglove (teo rijski 45°).
Kod ve likih brzina rcza nj a kao vje rovatn a sern a rezanja jc scrn a sa uskorn
zo norn plas ticnc dc forrn acij c. T ada, nairnc, ncrn 3 vrcrn ena da sc razv ijc zo na
plasticnc dcforrn acije tc sc ona zav rsava na sa rn oj ostri ci noza, a defo rrn 3cijc
se pojavc u s3 rn oj strugotini. Zbog toga sc javlj a prornj ena brzin e klizanja
pojedinih slojeva strugotinc i o na se zavij a odn osno javlj a sc tckstura u
stru gotini.
2. Vrste strugotine
Proces stvaranj a strugotinc proticc razl icito u zavis nosti od broj nih uticajnih
faktora od kojih su glavni: fizicko-rnchan ickc osobine obratka, geomctrija
a lata, rdirn rczanja, stanjc sjeciva, us lovi hladcnja i vibracijc. Zbog raz l ~c i tog
19
OBRADA REZANJEM 1 ALATNE MASINE
...
OJKtWtI
,I
Slika II.5 Vrste sfrugotine
.d
If1
Po spoljnjem obliku mozemo dfcl razlikujemo tri vrste strugotine: kidanu (a),
rezanu (b), i trakastu (c).
Kidana strugotina javlja se 'pri obradi krtih materijala, pri obradi sa velikim
presjekom strugotine, malom brzinom i grudnim uglom y. Kidanje se vrsi na
odstojanju od ostrice pa je kod kidanja veLika hrapavost obradene povrsine.
Noramala na ravan smicanja prolazi kroz glavu noza pa se strugotina
na)QIladno deformise i lomil
Rezana strugotina :;addi Cvrsto medusobno povezanevidljive dijelove rezanog
sloja. Sa unutrasnje stane (do noza) strugotina je glatka a spolja nareckana
zbog tragova smicanja i za~ijanja. Dobije se pri obradi sa vecom brzinom,
grudnim uglom nego kod kidane strugotine i kod obrade tvrdih i srednje tvrdih
materijala. Obradeba povrsinaje manje hrapavajer je tacka kidanja blize vrhu
noza. Ova vrsta strugotine dobija se kad naponi na krajnjoj granici zone
smicanja dostiZu g,ranicu teeenja ojacanog elementa metala, gdje se onda vrsi
srrucanJe.
Trakasta strugotina je ona strugotina kod koje ne postoje jasno vidljivi tragovi
smicanja. To je zeljeni oblik strugotine kod koje je odstojanje pukotine od
vrha noza minimal no. Dobije se pri obradi sa vclikim grudnim uglom y, malim
prcsjecima strugotine, velikim brzinama rezanja i pri obradi nekih metala.
Hrapavost obradene povrsine je vrlo mala i odgovara finoj obradi. U ovom
slucaju tangencijalni naponi i deformacije ne dostizu maksimalne vrijednosti
na granici zone smicanja pa se pojedinacni elementi rezanog sloja ne uspiju
formirati.
20
11 PROCES STVARANJA STRUGOTINE
3. Plastjcoa deformacjja u strugQtioj

0/ -'t .}
Osnovna pojava kod stvaranja strugo tine je pl asticna deformacija odvojenih
cestiea materijala na sto ukazuju pojave sahijanja, re lHt ivn og smica nja,
usmjerene kristalne grade metal a, zavijanja strugotine i ocvrscavanja
obradene povrsine. Nivo deformacija u strugotini moze d a se ocij e ni preko
sabijanja, relativnog smieanj a i usmj e rene kristalne grade meta la (teksture).
Dokaz da se u strugotini javlja sa bij a nje je razlika izmedu debljine reza nog'
sloja (8) i debljine strugotine (81). Sa bija nje u strugo tini se javlja kao rezufta t
djelovanja si le kojom noz prod ire u metal i sile trenja koj a ometa kretanje
strugotine po grudnoj povrsini noza (i izmedu ostalog izaziva zavijanje
strugotine) . Prihlizna mjera deformacije sa bijanja moze se da ti koefieije ntom
sabijanj a (K sa). Ovaj ko eficijent se moze izraziti na vise nacin a.
Duzina odvoje ne strugo tin e (Ls) je manj a od predenog puta noza u tijelu (Ln)
upravo zbog sabij a nja u st rugo tini, p a njih ov odn os daj e uzdu zni kocficije nt
sabij anja
Ln
KSiJ = (I 1.2)
Ls
D uzina stru gotine Ls se o dredu je kao srednja vrijednost du zine vanjske strane
st rugo tine (Lsv) i unutras nje strane (L su). Koeficije nt savij anja je kara kte ris-
tika p Jast icnosti materijala. O bicno ima vrijed nost Ksa <2 (za ccl ike) a moze
da ide i do 8. Tako bakar ima vrijednost Ksa = 7 i smatra se tcSko ohrad ivim
skidanjem strugotine. Volumen reza nog metala se prakt icno ne m ijenja a
si rina strugotine (hI) je prih lizna sir ini rezanog sloja (b) te vrijedi:
Ln . h . 8 = L,· . hI (11.3)
Ln
Ls
= KSiJ = (I 1.4 )
Ka ko se dehljine rezan og sloja (8) i strugotin e (0 1) relativno lako mje rc to se

moze u tvrd iti kocficije nt sahij anj a.
Ako poznajemo koefi cije nt sa bija nja strugo tine, preko njega mozemo doti do
ugla smica nja (<p). Prema slici 11.6 izlaz i
8 = ~in <p 81 = leos ( (p - Y ) (I 1.5)

81 cos (q> -y )
KSiJ = 8- = (11.6)
SII1 (jl
21
Ksa = cos cp cos y + sin cp sin y = - 1 cos y + sin y(II.7)

sm ~ tg$
tg ~ = cosy
_ '-'::'=:_CL.-_
(11.8)
Ksa - sin y
itt
0) b)
Slika 1l.6 Ilustracija sabijanja stntgotine
Koeficijen t sabijanja moze da se iskazc i preko brzina u procesu rezan ja. Prema
planu brzine i sinusnoj teoremi izlazi
V.I1 sin~ sin~ sin~ 1 (II 9)

V sin[90-(y-~)T sinr90-(~-Y)l cos(~-Y) Ksa .
Odavde se uz poZhat kbef,c'jcntiab'janja moze odredltl brzma strugotme
odnosno brzina smicanja
Vst = ~a [m / min] (11.10)
V. - V cos [ . ]
sm - cos ( ~ _ Y ) m / mm (II.11 )
U sl ueajevima rezanja kada se ne pojavljuje sabijanjc strugotine odnosno za

K sa d (velike brzine rezanja i mala plasticnost matcrijala) kao mjera defor-
macije moze da sc uzme relativno klizanjc clementa (Iamela) strugotine
kao odnos velicinc klizanja (65) i debljinc lamelc (6X).
65
~to( (11.12)
22
II I'KOCES STVARANJA STRUGOTINE
900-~+J 8 4 .-
..-...-!o ?(
~: Jlo
v
1/' / ../~1
~
t.__ ___
I'
-
i
v· ·------· A v C
Stika Jl. 7 Vektori brzina kod skidanja stmgoline
"
ll" II. I
I
I.
i
Slika JJ.8 Proracull relativnog klizanja lam ele strugotine
Pod p retpostavko m da se trapczni ob li k defo rmisa nog dje lica metal a nastao
u prvoj faz i stvara nja strugotinc (poo lozaj I vrh a noza) dcfo rmise u lameli
oblika para lc lograma (poloza II vrh a noza) iz slike II.8 d ob ije se slij edece
1. S iI h
c = -i'i'1.X = i'1.X + -
i'1.X
= ctg <P + tg ( ¢ - y ) (II .13)
Ako U ovaj izraz uvedemo izraz za ugao smicanj a u funkciji koeficijen ta

plasticnost i (11.8) i da ljim izvodenjem dob ije se
23
Ksa 2 + 2 K sin y + 1
e = Ksa cos y
(11.14)
Brzina deformacije odnosno relativnog klizanja moze sc dati izrazom
e e
Vrk= - = (Il.lS)
trk I:1X
V
U zoni smicanja metala pri stvaranju strugotine dolazi i do deformacije

kristalnib zona metala i do njihove usmjerenosti prema pravcu djelovanj a sile
odnosno dolazi do pojave teksture strugotine. Zona metala kruznog presjeka
(kvadratienog) prelazi u oblik eliptienog presjeka (iii oblika izduzenog
paralelograma). Pri tome je ugao pravca usmjere nosti kristala nesto veei od
oJ b)
Stika JI. 9 Ilustracija usmjerenosti defonnacije zona metala
ugl a micanja /1/.

Najveei uticaj na deformaciju strugotine imaju slijedeci faktori:
- fizieko - mehanieke karakteristike obradivanog materijala. Sto jc tvrdi metal
javlja se manja deformacija sabijanja i prije nastupanja deformacija
srnicanjem odnosno kidanje strugotine. Kod rezanja sivog liva i bronze
sabijanja skora da nema (Ksa $ 1) a kod rezanj a bakra i aluminijuma
sabijanje je znatno (Ksa = 6-8);
- rezim reza nja (brzina, posmak, dubina). Povecanjem brzme rezanja
sabijanje opada. Slieno je sa poveeanjem dubin e rezanja i posmaka kad
24
nema nasJaga na ostrici aJata;

- rashJadno mazivna sredstva u procesu rezanja smanjuju ugao i silu trenja pa
je zbog toga sabijanj e manje;
- geometrija alata. Povecanjem grudnog ugJa (y) sabij a nj e se smanjuje a
povecava povecanjem radijusa vrha noza iIi duzine odsjecenosti vrha.
4. Promjene osobina povrsinskog sloja
Kod obrade skida nj em strugotine javljaju se elasticne i pJasticne dcformacije

oko korijena strugotine i u povrsinskoj zoni obradenog komada sa dubinom
koja se krece i do nekoliko milimetara u zavisnosti od vise faktora (vidi siku
Il.l). Po prolasku noza elasticna deformacija obradene povrsine se vraca a
plasticna deformacija izaziva pojavu ocvrscavanja obradenog povrsinskog
sloja. O cvrscavanja odnosno povecanje tvrdoce javlja se zbog drobljenja
kristalnih zrna materijala i pojave otpora trenja na gran ieama zona te pojave
zaostalih napona uravnotdenih u tijelu. Velicina napona u povrsinskom sloju
ovisi 0 stepenu plasticne defortamcije Ksa i odpustanja usljed temperatura
koje se javljaju u procesu rezanja.
Tvrdoca povrsinskog sloja se mijenja po presjeku sa udaljavanjem od obradene
povrsine. Najvecu tvrdocu ima sarna obradena povrsina koja ima razrusenu
-- ~ . -- ",
lO(lO
too' ,
",
- .-
SO/JljOfl/;:;-o~
.. ,- ...
,.
/
~ . .:i ( / '
.
r --.. i ··:.......,/".f
' "~~7-r7.... '1) /1' /;1
. , ~.
i \ /;t " .'"rI .\''', " " ", 'I / . c./
/ /
~
~. '\/, II1 .1('I~'- \ ;!,~ '/I ' ./ / ))
.
\ '" .L~ /, 4-J ...L . .
'.
{
. ..
.J. (
t /
- •. - '--.---'~ lOfiO
rosluollio
stika If. I 0 Seme stvaranja povrfinskog stoja i
IInpollskog sfill/j n pori obrnrlmolll p ovrfill ol11
strllkturu u visini hrapavosti (H) . Uz promj enu mehanickih osobina povrsin-

skog slojajavlja se i promje na njegove otpornosti na haba nje, korozijll i e roziju.
Na dubinu ocvrsnutog sloja (d) djeluju :
25
- dubina i posmak rezanJa svoJlm povecavanjem povecavaju dubinu

ocvrsnutog sloja,
- poveeanje brzine smanjuje dubinu rczanja,
- upotreba rashladnih i mazivnib sredstava smanjuje dubinu,
- cvrstoca obradivanog materijala meksi metali ImaJu vecu dubinu
oevrscavanja i stepena oevrscavanja
Stepen oevrscavanja moze da iznosi (60 -100) % /1/.
~ ~
A
Stika lUI Prikaz sirenja zone ocvrScavanja
5. Naslage pa grudpoj povrSipi alata
U procesu obrade skidanjcm strugotine alati su podvrgnuti mehanickim,

toplotnim i bemijskim optereccnjem. lcdna od pojava koja nastajc u
.odredenim uslovima rezanja je stvaranjc naslaga na grudnoj povrsini noza.
Ova pojava je znacajna jer uticc na:
- postojanost alata,
- kvalitet obradene povrsine,
- dimcnzijc obratka,
- sile rezanja i
- dinamicku stabilnost masine (pojava oscilacija).
Naslage na grudnoj povrsini nastaju tako sto odvojcna strugotina klizc du z
grudnc povrsinc, dodiruje jc sarno u ponckim tackama u kojima sc javljaju
vcliki spccificni pritisci. Kad specificni pritisci dovoljno narastu odvojcni djclic
c plasticno deformise i zagrijava tc dolazi do Iijcpljcnja iii cak zavarivanja
djclica matcrijala sa materijaJom alata na grudnoj povrsini. Ovako stvoren a
26
naslaga ima tvrdocu 2,5 - 3,5 vecu od tvrdoce obratka.

Naslaga mijenja dubinu rezanja i dimcnzij e obratka sto povecava sile reza nj a
i izaziva kidanjc naslage (faza C). R azdrobljena nas laga se lijepi dijelom na
obradak a dijelom na unutrasnju povrsinu strugotin e (faza D). Ove pe riod icne
promjenc nas lage " mijcnj aju dubinu rezanja i uz zadrzava nje naslaga na
obratku izazivaju hrapavost i vibracije masinc.
Q b c d
A" N"
IV! '1
/
Slika 11.1 2 Slvaranje I odlaienje nas/age
Vcl icina, o blik i stabi ln ost naslagc zavisc od:

- brzine rcza nja, gdjc mozcmo uociti 4 zo ne uticaja. Pri brzinama oko 1m/min
uglav n'o m nema naslaga a obradena pov rsin aje cista. U podrucju brzinc 10
- 35 m/min nas lage sc pojavljuju i ras tu sa brzinom. Treca zo na se nalaz i u
podrucju brzina 40-60 m/min , gdjc nas lage nastaju kao i hrapava mjcsta a li
sc pojavljuju svij cfla mj csta na obradcnoj povrsini. U cctvrtoj zo ni brrzin e
80 -120 m/min nema naslaga, hrapavc povrsin e i svij ctlih mjcsta, obradena
povrsin a jc cista i ncSto tamnijc boje.
Slika 11.13 Odvajanje stnlgoline bez nas/age (aJ.

S(I III/IJ/jo lll IIfI.d(IKO III (b) i S(I i Z J"fIZ.J'IIOIII IIflSirlKolII (r)
27
- povecanjem debljine presjeka povecava se naslaga,

- velicina grudnog ugla cijim povecanjem se smanjuje velicina j stabilnost
naslage,
- karakteristike obradivanog materijala. Kod zilavijih materijala nasi age su
vece nego kod tvrdih i krtih materijala,
- upotreba rashladno mazivnih sredstava koja smanjuju temperaturu u zoni
rezanja i trenje smanjuje i pojavu naslaga,
- vrsta materijala noza. Alati od tvrdog metal a su manje skloni stvaranju
naslaga.
Kod grube obrade pojavu naslaga ne treba smatrati stetnom pojavom jer stiti
ostricu od toplote, abrazije strugotine i povrsine komada i pomijera centar
pritiska dalje od ostrice. Kod fine obrade naslage sprecavaju postizanje
trliZenog kvaliteta obrade i treba sprijeciti njenu pojavu pravilnim izborom
parametara obrade.
28
HI D1NAMIKA REZANJA
III DINAMIKA REZANJA
1. SHe prj rezanju
U procesu obrade skida nj em strugotin e javlja se vise sil a koje dje luju na alat
i nasta le kao otpor rezanog mate rij ala. Sve ove sile moiemo smatra ti jedn a ke
rezultujucoj sili reza nj a (FR).
Otpori rezanj a javlj aju se kao reakcije o bratka na sile reza nj a i imaj u istu
vrijednost i pravac dj elovanj a a li suprota n smjer. Otpo ri reza nj a dj e luju na
plat i pre ko nj ega na mas inu izazivajuci odredena napreza nja.
Uz pre tp ostavke da svc sil e djcluju na vrhu noia, da jc noi osta r i za slucaj
o rtogo na lnog reza nj a svc sile koje se javlj aju pri rezanju mogu se prcma
Merca nt u (Merchant) prikaza ti u jedn oj ravnini a rczultantn a sila reza nj a (FR)
razloiiti u kompone nt e na vise nacina.
!
/
,i
,strugolinl
obrodok ,"
\... . • QCI!
Stika flU Site pri ol1ogonatnom rezanjLl
Rczu lta ntnu silu rczanj a mozcmo ras taviti na komponente u smjeru osa
pravok utnog koordi natnog sistema Fx, Fy, Fz (koji sc najcesce poklapa sa
koord in atn im sistcmom masine) odnosno na sil c koje dje luju u smJcru
krcta nja a la ta, gdje jc:
- Fx = F I glavna sil a rczanja koj a je kolinca rna sa brzinom reza nj,
- Fy = F2 sila p rodiranja alata u obradak koja je normalna na obraden u

povrsinu.
29
U drugom slucaju rezultantnu silu rezanja mozemo rastaviti na:

- tangencijalnu silu FTodnosno silu trenja izmedu strugotine i grudne povrsine
alata i
- normaInu silu Fn kojom rezni klin preko grudne povrsine djeluje na
strugotinu.
Prema slici III.I vrijedi
FR = Fx (111.1 )
cos(p- y)
Ft = FR sinp = Fx P )
cos - y
s; (III. I )
Fn = FR cos P = Fx ~S P (III.3)
cos - y)
Odnos izmedu tangencijalne i normalne komponente

Ft
~=-
Fn
predstavlja koeficijent trenja izmedu strugotine i grudne povrsine alata uz
ugao trenja
p=arctg ~ (IlLS)
Rezultantna sila rezanja se jos moze rastaviti ina:

- silu u ravni smicanja Fst koja savladava unutrasnje trenje u materijalu kod
smicanja i u pravcu je ravni smicanja (pod uglom ~ )
- silu okomitu na ravan srnicanja Fsn okomitu na ravan smicanja i koja
prouzrokuje kretanje mase odvojene strugotine.
Prema slici IlLI. vrijedi:
Fst = FR cos(~ + P - y) (IlL6)

Fsn = FR sin(~ + p - y) (111.7)
U z izraz (III.1) izlazi
cos~ + p - y)
Fst = Fx
cos(p - y)
(IIL8)
30
III D1NAMIKA REZANJA
.~
t, ( , ,
'I I --
sin(4) + P - y)
Fm = Fr (III ,9)
cos(p - y)
Odnos tangcncijalnc i normalnc silc smic.a nja dcfinisc sc kao kocficijcnt trcnja
u strugotini (ohratkll) pri slllicanju
~kr = = tg Ps (111.10)
Uglovi trcnja p i p ,~ odnosno koeficijent trcnja ~I ~1cT mogu se odgrcditi

mjcrcnjcm sila rezanja a zavisc ad:
- matcrijala ohratka,
- gcomclrijc alata i
- uslova hladenj a i pudlllazivanja pri rezanju.
Razlaganjc lIkllpnc silc rezanja na kOlllpon ente 1I smjerovima usa pravokut-
nog koordinatnog sistema ima prakticnog znacaj jer:
- ol1logllcava Illjcrenje svi h kOl11poncn ti rcza nj a i ekspcrilllcn taiI)o od red ivan jc
zakonitosti za pojedinc otpore rczanja,
- olaksava proracun potrchnc snage i rada l1lasinc i proracllna pojcdinih
clcl1lcnata l11asinc.
Za sillcaj neorrogo nalnog rczanja pojavljlljc se i, aksijalna iii pOl1locna sila
rezanja Fz = F3 prc lll a sli ci 111.2 .
,
n I
/'
- "./1
I --I' :
I I I
I F, I I
I I I
I /-- _ I I
y V ./ - t- I
/\ -- ,.,-.I 1 --:;-
/' I /
I ..".' ;"
/' - - _v/
V ..-
- - __v
Slika 111.2 Razln,::anje sill' r 1'zal1)(1 LI prostnru
3\
Sila Fz (Fl) sluzi za proracun snage rezanja, obrtnog momenta rezanja i

glavnog prenosnika maSine. Sila Fy (F2) nastoji otkloniti obradak od noza i
deformisati gao Ova sila utiee na pojavu vibracija, na tacnost i kvalitet obradenc
povdine. Sila Fy koristi se za proracun postolja i dijelova suporta masine. Sila
Fx (F3) potrebnaje za proracun prenosnika pomocnog kretanja masine.
Eksperimentima je utvrdeno da pri prosjecnim uslovima rezanja
(a=8° , ~=52° , K=45° , 1..=0) pribliZno vrijedi
1
Fy = F2. = (0,3 - 0,4) Fz "" Fz (IIUl)
3
1
Fx = P.3 = (0,2 - 0,3) Fz "" Fz (III. 12)
4
U stvarnosti ovi odnosi zavise od:

- refima obrade (v, 0, s)
- geometrije alata (a,~,y,r,K),
- materijala obratka,
- stepena istrosenosti alata i
- drugih faktora.
Na velicinu sila Fx i Fy djeluje ugao K prema slici III.3
,r
N
Sliko 111.3 Uticaj uglo K 110 sile Fxi F y
Fx = FN sin K Fy = FN cos K (III.13)
0
Za K=90 (obrada uskih ceonih povrsina) Fy=O a za K= 0 (usjecanje i
odsjeeanje) Fx=O. Za slucaj Fy "" 0 ne pojavljuju se iIi su male vibracij e
pri rezanju i koristi se (veliki ugao K) kod sistema male krutosti. Sile rezanja
32
III D1NAMIKA REZAN.lA
kojima djeluje alata na obradak izazivaju otpore rezanja. Otpori rezanja

opterecuju alat, ohraclak i masinu i izazivaju kombinovana naprezanja do kojih
se moze doCi iz plana ·sila, dimenzije alata i obratka i konstrukcije masine
koristeCi osnovne zakonitosti mehanike i otpornosti materijala. Dobivene sile
sluze za proracun clemenata masine i njihov izhor kod konstrukcije.
,
2.nagaola
S k . serosl
t '" pn rezaQJu
.
Kod ohrade skiclanjcm strugotine snagom mailinc savladavaju se otpori

rezanja pri datom rdimu rczanja i otpori trenja u samoj masini.
U opstem slucaju pogonsku snagu mozemo izraziti kao:
(III. 14)
Snaga za savladavanjc otpora u masini (Fo) moze se izraziti kao:
Po= Pok +P op (III.1S)
gdje je Pok - snaga praznog hocla m as inc i sluzi za savladavanje otpora trcnja
i drugih otpora u masini i konstantna je. Snaga Pop jc promjenljiva i sluzi za
savladavanjc dodatnih otpora u masini koji nastaju usljed pojave otp9ra
rezanja (povecano trcnje, zagrijavanjc Idaja itd.). Ovisi 0 vclicini otpora
rezanja. Snaga Pkje korisna snaga ma sinc koja se trasi na savladavanje otpora
rczanja (Fx, F y, Fz). Moze sc izraziti kao
gclje su P z, P y i P x snage potrchne za savladavanje otpora rezanja F z, Fy i Fx.

Koristenjem relativnih brzina reza nja u smjcru sila c10biva se
Fz . V Fv ' Vy Fx . VpOfll
Pk = + ' + (III. I?)
100060 1000·fiO 1000·60
(HI.1S)
Za slu caj uzcluzne ohrade Vy=O, Px< <P z zhog Vpom< <v izlazi <1:1 jc
Fz ·V
P~,= 60000 (1 11.19)
JJ
Fz ·V
P=Po +Pk =Po +60000 (1II.20)
Sa druge strane vrijedi
p = Pk = FzV
(III.2l )
'1"\ 60000·"
U prosjeku vrijedi " = (0,7 - 0,8) za aIatne masine sa kruznim gIavnim

kretanjem.
Stika 111.4 P,ikoz prosj,elle ovisllosti '1 od Pk
3. UtroSak rada prj rezanju
Rad potrosen u proeesu obrade skidanjem strugotine moze se model ski

prikazati izrazom
(III.22)
Wei predstavIja rad utrosen na eIasticne deformacije matcrijaIa, aIata i

strugotinc. EIasticne deformacije se prigusuju i pretvaraju u topIotu.
Wd je rad utrosen na pIasticnu deformaciju sabijanja, rad djcIimicnog
rastezanja na granici teeenja i rad sila smicanja u strugotini i na obradenoj
povrsini. Troscnj!-! ovog rada praceno jc stvaranjcm top lote.
34
III D1NAMIKA REZAN.IA
Wt prcdstavlja rad sila trcnja na Icd noj i gr udn oj povrsini alata. Prctva ra sc u
toplotll i c1cformaciju a lata ha banj cm i u drllg im oblici ma clcformacijc.
Wks jc rael utroScn na kidanjc strugo tinc i njcno savija njc izvan cloclira sa
ala tom .
Wis jc rad utroscn na izmjc nu strllkturc mctala u povrsinskom sloj ll nastao
usljcd razaranja krista lnc rdctkc lIsljccl pritiska i tc mpcrature.
Prcma /3/ ispitiva nj a su pokazala da prosjccno vrijcdi
Wd '" 0,78 W
WI '" 0.20 W
W'" + Wks + W,:, "" 0,02 W
od nosno
(I II.:m
Takoelc, rad sil a rczanja mora hiti jcdnak algcbarskom f hiru rada kompu-
ncnti rczanja odnusno
w= W z + Wy + Wy (111.24)
Z a lI zd llzn u ohradll vrijcdi Wy= O (zhog F,=O), W x'" 0 (zhog Vpom<V)

izlazi
W '" Wz = Fz V [-¥mill] (111.25 )
LVibracije pri rezanju
Pr i ohradi skiclanj<:m stru gotinc javljaju sc vibracij c nastal c kao pllslj cdica
plljavc lIzhlldnih sila prnmjenljivog karakt cra koj c slillvisnc uti fi zick<: sustill e
l1l <: hani za ma lI zhllde vihracija.
Nas tanak vihracija i njihova amplituda i fr ckv<: ncija llvisi ud odnosa uzbud nih
sila i karak tc ristik a c las ticnug sistema masina-ah r-o hradak. Uzbudne silc
mogll nasta ti u mchanizm u pr<:nusa cll<:rgija. lI pruCCSlI reza nja iii pr i pocctk ll
iii kraju rcza nja. .
Vihracijc ncgat ivl10 djel ll jll Ila proces ohrade sk idanjcm strugll ti l L:
- smanjujll kvalitct ohradenc povrsin e,
- uhr7<lvaju hahanjc ala ta i masinc,
- mogu do v<:~t l do loma ;tlata iii dij<:la masi nc i
- smanjuju produktivnost procesa rezanja.
Pri normalnom rezanju pojavljuju se prinudnc i samouzbudnc vibracije.
4.1. Prinudne vibracije
Prinudne vibracije kod alatnih masina nastaju usljed trajnog dje\ovanja sile
periodienog karaktera. Ka rakter mehanizma stvaranja periodienih sil ai
prinudnih vibracija moze da bude razlieit. Prinudne vibracije u sistemu
masina-alat-obradak mogu biti uzrokovane:
- nedostacima u samom sistemu,
- uzrocima izva n sistema i
- period ienom promjenom presjeka strugotine.
U samom sistemu elast icne sprege masina-alat-obradak moze biti vise uzroka
prinudnih vibracija kao na primjed greske u izradi zupeanika i leZaja, greske
u montaZi zupeanika i leZaja, neparalelnost os a, veliki zazori, habanje
zUpCan ika i leZaja, nekvalitetan spoj kaisa i lanca, nepravilno postavljeni
temelji masine, nedovoljna krutost dijelova masine, nedovoljna krutost
temelja, neuravnotdenost rotiraj ucih dij elova.
Vanjski uzroci prinudnih vibracij a koje mogu biti vibracije susjednih masina,
eekica, transportnih sistema itd.
Sam karakter procesa rezanja moze biti takav da ima periodicnu promjenu
presjeka strugotine a tim i sila rezanja sto izaziva vibracije kao na primjer
obrada osovina sa utorima, obrada glodanjem, spoljasnj a i unutrasnja ekscen -
triena obrada itd.
Amplituda prinudne vibraeij e raste proporcionalno rastu uzbudnih sila,
odnosno rastu dubine reanja.
4.2 Samouzbudne vjbracije
Samouzbudne iii sopstvene vibraeijc sistema masina-alat-obradak nastaju kao

izraz odredenib unutrasnjih nestabilno ti u samom sistemu. Amp lituda i
frekvencija sopstvenih vibracij a ovise od parametara elasticnog istema. Za
pojavu sopstvenih vibraeija je potreban pocetni impuls u sistemu koji izaziva
promjenu sile rezanja. Uzroei promjene sile rezanja mogu biti razlieiti, kao na
pnmjer:
- period icna pojava naslaga na alatu,
- ojacavanje materijal a,
- promjena sila trenja na grudnoj i \cdnoj povrsini alata,
- vib racioni trag prethodnog prolazll alata itd.
36
III OINAM IKA KEZAN .J A
Svi ovi uzroci izazivaju promjcnu prcsjc ka strugo tin c iii pro mj c nu gco mc trij c
a la ta iii i jcdnu i dru gu. Pus lj cdi ca tuga jc p ro mj c na silc kuja pod riava nas ta lc
vibracijc .
Podrllcjc supstvc nih vibrac ija pri ubradi skid a nj c m strugo tinc jc jos ncd o-
vu ljno pru ucc nu.
P ri ncs tahiln uj na slag i na grudn uj puvrsini noza mij c nj a sc ugau rczanj a zh o~
pc ri uclicnug odla ma nja nas lagc . Ovu d ovodi do pcriudicnc pru mj c nc sil o
rcza nja cija fr ckvc ncij a pro llljc na jc jcdn aka frckvc nciji lu ma nas lagc a
a mpl itud a jc pru po rci o na lna vc li cini nas lagc. T ako na slaga po clrzava vihracijc.
Us lj c d pujavc ujacava nj a matc rij a la iii nc rav no mj c rn ust i mc ha ni ckih ka ra k-
tc ri stik a matc rij a la (tvrd occ) d u laz i d o izvjcs nc pro mjcnc dubin c rcza nja "
timc i sil c rcza naja stu dovudi du uscil ac ija.
V ibrac ijc mugu nast ati i prumj c nu m silc trc nja na grucln oj i Ic cln uj puv rsini
a la ta. Z hug pru mj c nc brzin c rcza nj a nasta lc kao rczulta t p ro mj c nc kucfic i-
jcn ta sa bija nj a i pru mj c nc uglova rcza nj a pri haba nj u altH a m ij c nja sc sil a trc nja
na gru d noj pov rsini Ovo duvudi du radij a lnc sil c (Fy= F2) rcza nj a stu stvar<l
ra d ija ln c titrajc noza i stva ra val ovitu puvrs inu rcza nj a sa pru mj c nu m pn.:sjc b
i grudn og ugla 'y. Da lj c sc javl ja
promj cna dcfo rm acijc stru go tin c i
hrzinc strugo tin c sto stva ra novc
pro mj c nc silc trc nja i radij a ln c si lc
i tak u ciklicnu pud riava vib rac ijc.
Pru mj c nc sil a trc nj a na Ic cln oj
puvrs ini noza pro uzruk uju us-
cilacij c u vc rt ika lnoj ravnini.
Kau pus ljcdi ca vibracij a d obij c sc
va luv ita obradc na puvrsina . Vih ra -
ciu ni t rag p rvug p ro la za a la ta
pud riava i pojacava vihracijc u drll -
gu m pru lazu jc r jc trag dru gug
prli la za pu mcrknut faz nu u o dn os u
na prvi p ro laz. Z bog toga u dr ugo m
Slih, 111.5 .\Iflxlfli flll jr v il1mrij flll.l"ijf'fl
jJlOllyf'llf' tv rdo;, 0/" "1,11:(1
pro lazu du lazi do promj c nc d c-
bljinc rcza nog sloja uz pro mJ c nu
uglova rcza nja.
Ko d a na lizc sam o uzhudnih vibrac ija trcba posma tra ti sistc m uh n ,rka i sistc l11
a lara . koji sc mcd usobn u razli kuju u Ill <lS<l llla i kru tus tim <l pa prcma to mc i II
:n
frekvencijama. Na osnovu ovoga mogu se uoCiti tri oblika samouzbudnih

vibracija:
I .
Sliko If1.6 P1'01IIje1JO geomelrije a/ala wog redijol1lih vibrncijo
Iz'lf.z =KOIJr;,
Slikn If1. 7 Vibrncije usljed prall/jime ImJjo 110 lerlllojpovrfifli
v
..,r.rod' I
1
,' / ;.
,, q:r '- of ,L'>r%.r

~ -.- ---- - - - - .- . .
SliM 11/.8 PorlrzovOIJje vibrncijo vibrnciolli1Jl Irngolll proog pr%w 01010
III OI NAMIKA REZAN,IA
- samo uzbu d nc oseilae ij c kojc nas taju pri ma lim brzin a m a rcza nj a eea (2-60)
m/ min , imaju nisku frckvc nciju (d o nc ko liko stotin a H z) . Ovc oscil acij c
ka rak tcris tic nc su za o brada k u sistc mu o bradak-ala t -masi na i bli skc su
frckvc nciji. Izazivaj u va lovi tos t ob rad c nc povrsin c, proizvodc zvuk nis kog
to na. mogu os tc titi o bradak i izazvat i 10 m a la ta ii i d ij cla masi nc . Oseil acijc
n iskc frckvc ncij c nc uticu na p os toja nos t a la ta od brzorcz nog cc li ka i tvrd og
m c ta la',
- oscilacij c viso kc frc kvc ncij c (cl o 6000 H z) kojc sc javlj aj ll pri rczanj ll S}l
v iso kim brzin a m a o ko (l S0-200) m/min. Bliskc su frckvc ncijc so pstvc nim
frc kvc nc ij a ma a la ta . Pro izvo dc zvuk viso kog to na a na povrsin i o brat ka
izaz ivaju ma lll va lovitost. Osc il acijc viso kc frckvcncijc utic u na pos toja nos t
a lata od tvrdog mc ta la jcr sk raclij u ost ric u;
osc il aeijc vrl o ni skc frd:vc ncij c kojc nastajll u mc ha ni zmu za pos m icno
krcta nj c
4.3. llk la nja njc sma nJcnJc vi b racija
N a vibrac ij c pri o bradi skid a njcm strll go tin c najvi sc utic u slijedcCi fakto ri :
- kru tos t sistc ma o hrada k- ala ta- mas in a. Povcca nj c krut osti sis tc ma sma njuj c
a m p litlldll a povccava frckvc ncij u vihrac ij a. F rc kvc ncij a ras tc i sa sma njcn-
jcm m asc sistc m a. Kru tos t sc mozc povcca ti sma njcnjclll zazara u sk lo p-
QVim,l masi nc , krll ti m stcga ill a ala ta i obrat ka, vcci\n prcsjc ko m a lata,
pogodni m pos tav lja nj cm alata i o brat ka;
- rci.i m rcza nja. Povccanjc b rzin c rcza nja povccava aillplitud u do nckc kriticnc
vrijcdnos t i, a zati m a mp litu da opada. Kod ma lih i vc liki h brzina rczanja
prakt ic no nc ma vi h rac ija.
Povccanjc d ll binc rcza nja povccava i a ill p li tli d u vihracijc jcr sc povccavaill
i si lc rcza nja.
Povccanjc pos maka sma nj lljc vih rac ijc jcr sc sma nj lljc Icdn i ugao (a), sto
olci.ava urcz iva njc noza u o hradak;
- gco mclrija a lata. Sllla njc njc gr udnog ugla y in tc nzivno povccava vib rac ij c
Povccanjcm glavnog napadnog ugla (K) sma nj ujc sc rad ija lni otpor rczanja
(Fy = F2) a timc i vihracijc. Uvccanjc radij usa vrha noza povccava vihracijc
jcr sc smanjlljc napadni ugao (K). Habanjc a lata povccava vibracij c jcr
povccava silc rcza nja:
- upotrcha rashladno ma zivnih srcdstava smanjlljc silc rczanja pa timc i
viI1racljc .
Vibracijc su viscstruka iitct na pojava u proccsu ahraclc skidanjcm strugotinc
I zaw ih !rcha ukl o niti iii har uhlaziti .
Pri nudnc vihracijc udstranjuju sc i pngllsuju na jcdan od slijcdcCih nacina:
- pravilnom konstrukcijom i izradom masina kako bi se izbjegli unutrasnji

izvori vibracija,
- poveeanjem krutosti sistema smanjenjem zazora, pracenjem presjeka di-
jelova masine i pravilnim izborom oslonca,
- upotrebom elasticnih podmetaea, upotrebom materijala sa visokim koefici-
jentom unutrasnjeg trenja (plasticne rnase, meki bakar) i
- izborom nadrezonantnih parametara reZima rezanja (vece brzine).
Samouzbudne vibracije prigusuju se:
- izborom odgovarajucih reZima rezanja iznad rezonantnih,
- promjenom geometrije alata odnosno povecanjem uglova yite i smanjenjem
radijusa vrha noza.
Za slueajeve nepogodne lokacije, teSkih reZima rada i ako je krutost aJata i
obratka mala koriste se posebni postupci prigusenja vibracija kao:
- temeljenje masina na elasticnim podmetaCima,
- povecanjem presjeka noza i smanjenjem isturanja noza,
- koriste se posebni podmetaci za noz (od plasticne rnase, bakra iii mesinga),
- nozevi sa oprugama,
- uredaji za prigusivanje vibracija, frikcioni i hidraulicni linetnog tipa.
5. Istraiivanja sila rezanja
Proces obrade skidanjem strugotine se istrazuje u cilju upoznavanja njegovih

zakonitosti koje se koriste za izbor optimalnih parametara rezima obrade, za
konstrukciju alata i masine i upravljanje procesom. Sva istrazivanja se mogu
podijeliti na teorijska i eksperimentalna.
Teorijska istrazivanja se vrse u cilju utvrdivanja zakonitosti procesa bez
eksperimenata. Kako su proizvodni procesi razliciti, sa razlicitim rezimima,
geometrijski komplikovani i pod uticajem brojnih faktora to je postavljanje
korektnog teorijskog modela procesa veoma komplikovano i na sadasnjim
saznanjima nemoguce. Zato se procesi veoma pojednostavljuju i postavljaju
znatna ogranicenja. Rezultatsu rjesenjasila rezanja koja u sustini pojasnjavaju
proces rezanja aJi nemaju dovoljnu prakticnu tacnost za upotrebu. U teori-
jskim razmatranjima sila rezanja uglavnom se polazi od jednostavnog slueaja
ortogonalnog slobodnog rezanja, od parametara reZima u kojem se dobiva
trakasta strugotina i od modela rezanja sa uskom zonom.
Od izvedenih teorijskih istrazivanja sila rezanja karakteristicna su istraZivanja:
- proces rezanja se posmatra kao proces elasticno-plasticnih deformacija, a
sile koje djeluju na strugotinu i otpori na alatu kao staticke velicine u
III DINAMIKA REZAN.JA
trcnutnom mirova nu alata, ohratka i strugo tinc. Pri ovom sc polazi od

raznih hipotcza loma rczanog sloja. Proccs rcza nja sc posmatra kao proccs
uzastopnog savijanja i sl11ica nj a rcza nog sloja u ravni smi ca nja pri T= CJm iii
kao proccs plast icnog sahijanja sa politropsk im za kon o m sahijanja,
-u proccs im a plasticnc dcforl11a c ij c uz ima sc u ohzir i naponsko dcformaciono
stanjc clcmcnata stru go tin c i od nosi iz tcorij c pl ast icnosti,
- proccs rcza nja sc posmatra kaoljcpljivo-plasticna dcformacija i u a nalizu sila
rczanja uvo clc zako ni hiclra ulik c,
- proccs rcza nj a sc posmatra kao clinal11icki proccs sa vclikim hrzina ma
promjcna sila i o tpora.
N avccl c na i clruga tco rij ska ist raz iva nja proccsa rcza nja nisu clala tacna rj cSc nja
za silc rc zanja jc r nisu o huhva til a z na caj nc uticajnc fakt o rc kao:
- mc cluso hnu zav isnost osnovnih paramcta ra proccsa rcza nj a,
- promjcnu gcomctrij..: a la ta hahanj c m .
- a ni zatro piju m at..:rija la,
- n c kc vc lic inc trcha prc th od nu c kspcrimcnl,ilno odrcditi,
- za ncmaruju sc c lasti cnc dcfo rm<l'cijc i
- pojavu pukot in c kod stvaranja strugotinc.
U literaturi su dctaljno o pisa na navcdena tcorijska istrazivanja. Ekspcrimc n-
talna istraziva nj a daju za ko nkrct nc uslovc proccsa rcza nj a dovoljnu tacnc
rczu ltate za prak ti cnu upotrehu . U prvu m koraku istrazivanja iclentifikuju sc
os n'o v ni uticaj ni faktor i na sil c i ot po re reza nja na os novu praccnja proccsa
rczanja. Dusadasnja saznanja uk azuj u da na silc reza nja skidanjcm stugot in e
os nov ni uti caj imaju:
- ma tcrija l ohratka (e),
- posmak (S).
- duhina rcza nja (8,
- hrzina rcza nj a (v), .
•
- geo met rija a lata (a , ~ ,y,K,A ,I) - Gill,
- stepe n ishahanosti a lata (H .. b) i
- sredstva za hl ade nj c i podmazivanjc (Sh ip).
o dnosno mozc sc postaviti model
F= l(c,s.8 ,v,G,,1 , Hilh 'ship) (II Un)
Sada sc vrsi istraziva nj e uticaja pojcd in ih faktora iz izraza 111.26 v; lr iranjelll

tog faktora i mjercnjem sile rezanja F (mlnosnu nck c njene komp( ne nte koja
s..: mJcri hez prohlema) . Pri tome sc fiksirajll vr ijed nosti ostalih faktllra na
sr..:dnjilll vrijcdnost im (poslllak. duhina. hrzina, raclijus alata, lI glovi) iii
41
upotreba odredenih materijala sa definisanim karakteristikama (obradak,

alata, .rashladna i mazivna sredstva).
Neka se, za primjer, istrazuje uticaj dubine rezanja 6 na velicinu sile rezanja
F odnosno neka se istrazuje oblik izraza
F=fi. (6) (III .27)
Eksperimet Ce uz promjenu 6 = 0,1; 0,2; 0,3; 0,4; 0,5 itd., dati skup vrijednosti
sile F koji se moze nacrtati na dijagramu
Zakonitost uticaja 6 na F moze se dobiti provlacenjem pravca (krive) kroz
sredinu zone koju definisu eksperimentalni podaci. Sa slike se vidi da vrijedi
L-------------9' ~ rill,..,]
Sliko 111.9 OviSliost sile 1?Za1l/a od dubille 1?Z01Ija
Fz =Ct ·6 (111.28)
au jos opstijem slucaju (kad nije rijec 0 pravcu)
(III.29)
Koeficijenti (parametri) Cl i X se dobiju metodama matematickog modeli-

ranja odnosno regresionom analizom kao sto su me tode najmanjih kvadrata,
najvece vjerovatnoce, Bayes-ova procejna itd.
Slicno se radi i kod istrazivanja uticaja drugih faktora na sile rezanja.
Eksperimentima je utvrdeno da vrijedi opsti izraz za velicinu sile rezanja
F=9,81 C6 x ·S Y ·K (III.30)
It?
III DlNAMIKA REZANJA
gdje su:
C - koefieijent koji predstav lja karak teristiku materijal a obra tka
X - eksponent nad duhinom rezanj a
Y - e ksponent nad posmakom, a zavisi,od vrste obrade i tv rdoee mate rij ala
K - korekeioni faktor koji uzima konkretne uslove obrade.
Vrijednosti parametara C, X, Y, K se mogu naCi u prirucnieima i dobiven e su
eksperimentalno (na primjer u Inzenjersko - tchnickom prirucnik - knji ga 5,
Rad, Beograd, 1979).
Kako se ne moze mjeriti rezultanta sil arezanja F vee njene komp o ne nte F z,
Fy i Fx to izraz III.30 daje
Fz=9,81 Cz ·oxz ·s Yz .Kz (111.31)

Fy=9,81 Cy ·OX)' ·s Y.r.Ky (III.32)
F,F 9, 81 Cx ·u"XX · S Y.r . Kx (II 1.33)
a parametri u izrazima se do biju na vee opisani nacin i za prakticnu upotrebu

se mogu naei u prirucnicim.
6. Metode i uredaji za mjerenje sila rezanja
Mjerenje sila i mo menata koji se javljaju pri obradi skid anje m stru go tin e je
slozeno iz vise razloga:
- speeificnosti ne kih post upaka obrade je da se stalno mije nj a presjek
strugotin e (glodanje, bru Scnje itd .) veza no za polozaj sjcCiva ala ta na liniju
zahvata sa o bratko m ,
- kod nek ih postup aka obrade sil e rezanja mij enjaju se peri od icno zbog
period icnog ulaza i izlaza alata iz za hvata sa obratkom (rendisanje) ,
- cesto je proble maticno smjestiti davace mjern e velicine usljed dinamike
kretanja elemenata sistema alat-obradak i
- svi uredaji za mjerenje imaj u svoje karak teristike koje se mij esaju sa mj ernim
parametrim a.
Kod mjerenja si le i momenta u procesu rezanja primjenjuju se razne melode
kao metode:
- uravnotdenja,
- kocenja,
- plasticne deformaeije,
- e lasticne dcformacije i
- metoda mjerenja utroska rad ne snage.
43
Mjerenje sila i momenata vrsi se razlieitim uredajima za mjerenje ili di-

namometrima koji mogu da mjere jednu do svc tri komponentc sile rezanj a.
Prema konstrukciji uredaja odnosno davaea sile urcdaji mogu biti hidraulieni,
pneumatski, mehanicki i elastieni.
Svaki uredaj za mjerenje sile rezanja u principu trcba da ima:
- uredaj za razlaganje sile rezanja na komponente,
- davae sile za transformaciju optcrecenja u neku mjerljivu vcliCinu,
- dio za registrovanje mjerene velieine i
- dijagram korekcijc (tariranja) za prcvodcnje mjerenc vclieinc u si lu.
Preko mjerenja sila rezanja ukazuje sc da jc pozeljno da uredaji za mjercnj c
imaju slijedcce karaktcristike:
- pri mjerenju ne smiju saopstavati dodatnc informacijc ni noza ni vrcten a
masine,
- treba da imaju minimalne dimenzije,
- da ne utieu na krutost sistema masina - alat - ob radak,
- da imaju dozvoljenu gresku za laboratorijska mjerenja do 2 %, a za
proizvodna mjerenja do 5 % i
- pozeljno je da imaju pisae kako bi se mogla mjeriti dinamika sila.
Princip mjerenja svih uredaja za mjerenje zasniva se na deformaciji alata, eesto
elementa spojenog sa alatom i elementa spojenog sa obratkom.
KvaJitet uredaja za mjerenje sila utvrduje se:
- podruejem mjerenja odrcdenog najvecom i najmanjom silom koja se moze
mjeriti. Poveeanje podrueja smanjuje osjctljivost mjercnja;
- taenost mjerenja se odredujc relativnom nctaenoscu
M = tlm - tls .100 (III.34)

tlS
tlm - izmjerena vrijednost, tlS - stvarna vrijednost.

Danasnje metode i instrumenti za mjerenjc omogucuju taenost mjcrcnja 1 do
10 %;
- stabil nost baZdarenja odnosno zahtjcv da sc ne mijcnja krutost i osjetljivost
uredaja sa vremenom;
- da nije komplikovan postupak bazdarenja;
- osjc tlJ ivost jc odrcdcna najmanjom vrijcdnoscu sile koju je moguCc mjeriti
uredajem;
- in(.;rtnost uredaja treba da jc sto manja, sto je poscbno vazno kod mjerenja
vrcmcnskog toka sila. lnertnost urcdaja zavisi od vlastitc frckvencijc
u',-,daja.
1II D1NAMIKA REZANJA
U daljem tekstu ce biti opisani principi rada ne koliko uredaja za mjerenje sile
rezanja odnosno njihovih davaca.
Hidraulicni uredaji za mje re nje sil a reza nja mogu biti jednokompone ntni do
trokompone ntni. Princip rada se vidi sa slike II I.1 O.
Nosac alata 1 u vidu dvokrake poluge osla nj a se na prizmu 2. Komponente
sile rezanja se prenose na kli pove 3, 4, 5 i 6, u odnosu krakova poluge nosaca
1. Ma nome tri Fl , F2 i F3 bazdareni u N po kazuju izmjerene velicine. Ova
me tod a mjere nj a i ured aj su dosta jednostavni i medu najstarijim su me to-
da ma . Ma ne ovog uredaja su inertnost, pojava trenj a u hidrauli cnim eilindrima
i glomaznost za trokompon entni uredaj.
~ I'j I'Z
~ ~~ . I _~r--p·----'rI;
i
: ..ZF}t. - ·- -- ' 1r -, . .};(lGr ·
L· · U:
' i \_hr~ .- - - - ' .. -. I ~.: " --... \
• I ,
/ ' ii " - .. -..-.--. -.. .. -- --~ - .
1
1 1 '";lb~
'.
<.
Stika 111.10 SCilla Itirimu/icllog uredajfl z.n IIIjer ellje si/a I 'C'Ztlllja
E lektricni uredaji za mj erenj e sil a reza nj a su najsavreme niji, imaju malu

ine rciju, osjetlj ivi su, ko mpa ktni, imaju viso ku tacnost i mogu mje riti vel ike i
ma le sile. U principu sc sastoje od davaca, pojacivaca i mj erne apar ature sa
pisacem.
Piezoelektricni davac s il e rad i na prin cipu stvaranj a elektricnog naboja u
med iju m u podvrgnu tom pritisk u (kva rc iIi turm alin). Pri tome je naboj
proporcionala n dejstvuj ucem pritisku . Sila rezanj a dj eluje na r 'lz 1 preko
va ljka 2 i metal ne obloge 3 prenosi se na kvare 4. Nasta li pOZHI\,1lI naboj i
odvode se u zemlju, a ncgativni naboji se vode vo d.icem 5 ka pojacivacu a zatim
u oscilograf iIi galvanometar. Dobre osobine ovog uredaja su vel ika 0 jetljivost
45
E/l'/I/r;ifJ/
E/~KI/'IifJO dovoc
mnio
.fIoM/-
zolor ,
£1 mNJIJ
_..- _...
D • • 0
~--
- ----- -L===--==t Osttlo;rol
If;em/ 0,IJ017J/
Stiko J11.11 SClIIO ulIiverzolllog e1ekl,-jclJog dillo1llollle/1'O
i mala inercija a mane su da se tesko sprijecava gubitak naboja kristala, traZi

slozena postrojenja i visoko kvalifikovane posluzioce.
Induktivni davac radi na osnovu promjene jacine indukovane struje u
sekundarnom namotaju promjenom udaljenosti izmedu jezgri namotaja (6.1)
primarnog i sekundarnog kalema. Na izvodu sa sekundarnog kalema mjeri se
ampermetrom, koji je bazdaren u N, otpor rezanja. Ovi davaci mogu biti i
trokomponentni i ne trebaju pojacivace. Promjena ud aijenosti kalemovajavlja
se kao rezultat promjene alata.
Na istom principu radi kondenzator-

ski davac sarno 5tO se kod njega radi
o promjeni kapaciteta kondenzatora
sa promjenom zazora izmedu kon-
1
J
, denzatorskih ploca. ledna ploca je
izolovanaod davaca i nepomicna dok
se druga ploca, pod dejstvom otpora
rezanja, elasticno pomJera.
Promjena ud aljcnosti izmedu ploca
lzazlva promJenu kapaciteta po
lzrazu
SI;kn 111.12 Sellin pio.oelektriclIog dovnCo
41)
III DINAMIKA REZANJA
I ,
Stikn !I1.13 Sellin illduktivllog dnvn{n
(111.35)
36 rc-lO 5 ·t..L
Ap - povrsina ploce rnll t..L - udaljenost izmedu ploca
E - dielektricna kons1anfa izolatora kondenzatora
Posehan visokofrekventni uredaj pretvara promjenu kapaciteta u Jacmu

stanja, odnosno u si lu otpora u N na osci lografu i pisacu. Dobre osobine ovog
uredaja su jednostavnost i izostanak inercije ali traii visokokvalifikovanog
posluzioca. Mogu biti jednokomponentni i trokomponentni.
Danas se za mjerenje sila rezanja najcesce koriste mjerne trake koje pred-
stavljaju najjednostavniji davac. To su tanke zice debljine (0,15 - 0,06) mm iz
specijalnih talina (konstantan, krom, nikl, krom-nikl itd.) koje imaju osobinu
da veoma mijenjaju elasticni otpur pri malinl promjenama presjeka usljed
sabijanja ili istezanj a. Traka sa
// I zicom se bjepi na tanki papir i
zastiti kartonom od toplote
rezanja pa sve zajedno zaJijepi na
noz posebninl Ijepkom (nitro-
celuloidno Ijepilo ili rrlZTle smole).
Krajevi tankili zica iz tr~ c se zaleme
sa odvodom do Wiston-ovog mosta
Ciju jednu granu predstavljaju. De-
formacije nola prenose se na mjer-
Slika 111.1 4 Sema kondenzatorskog davaca
47
nu traku odnosno ~ice !ito dovodi do relativne prornjene otpora 11:.Gal-

van orne tar, prethodno podesen, daje vrijednost deformacije uzimajuci u obzir
konstantu mjerne trake k (tenzoosjetljivot)
I1R
(III.36)
R
Er-
M
I - reIatlvno
' .d
IZ uzenJe
v •
(III.37)
(1II.38)
Iz baidarnog dijagrama F - E moze se ocitati vrijednost sile rezanja. Mjerne

trake su veoma osjetljive i mjere deformacije u dijelovima mikrona. Mogu da
se koriste jednokomponentni i trokomponentni dinamometri.
MESJEKA-A
41/;S.
7ff1(T1
Stika 111.15 Noil sa mjemollllmkolll. mjmlfllmko i Willsloll."ov·,;;osl

rv TtmMODINAMIKA REZANJA
IV TERMODINAMIKA REZANJA
1. Toplota odvajania strugotine
U procesu obrade skidanjem strugotine dovodi se mehanicka energija i

saopstava alatu koji radom na stvaranju strugotine savladava otpore rezaoja.
Eksperimentimaje utvrdeno da se skoro say rad sila rezanja pretvara u toplotll .
Dovedena toplota prouzrokllje razlicite, vise temperature elemenata koji Sll
u kontaktu u proeesu odvajanja strugotine. Ove vise temperature mijenjaju
mchanicke i fizicke karakteristike elemenata u proeesu rezanja (obradak,
strugotina, alat) sto utice na deformaciju strugotine, sile trenja, karakteristike
povrsinskog sloja izratka i ponasanje ostriee i povrsine alata.
Zato je poznavanje termodinamickih.pojava u procesu odvajanja strugotine
potrebne da bi se moglo lIpravljati tim procesom u smislu smanjenja habanja
alata, termickog naprezanja alata i obratka kao i povecaoja tacnosti obratka.
Pod pretpostavkom da nema vibracija u procesu rezanja i ako se zanemari rad
na povrsinskom oevrscavanju rezanog sloja i promjena njegove kristalne
resetke, moze se uzeti da se say rad lItrosen 1I procesu rezanja pretvara 1I
toplinu. Ako se koristi izraz (III.23) moze sc lIzeti da stvorena toplota rezanja
u procesu priblizno iznosi
f"'l'minJ (IV.1)
Ako se koristi izraz (III.2S) onda vrijedi
[.fminJ (IV.2)
Primjenom Kronenbergovog izraza za silll dobijemo
O=lOAVKs [J,tminJ (IV.3)
gdjc je Ks [kN1cn?] specificni otpor rezanja za posmatrani materijal ohra tka.

Ako znamo da deformaeioni rad (Wd) ovisi najvise od karakteristika materi-
jala obratka (Mob - K, ~ ) i para metara rei:ima obrade (V,Ii,S), a rad treoja
(WI) najvise ovisi od geometrije alata (y za trenje na grudnoj p0 vrsini i a za
trenje na lednoj povrsini), brzine rezanja i materijala alata (Mal) onda vrijedi
model
49
Q = f (V, 6, S, a, ,,(, r, Mob , Mal) (IV.4)
Oblik izraza IV.4. odreduje se teorijski koristeCi osnovne zakone termodi-

namike i karakteristike procesa rezanja i eksperimentalno za konkretne us-
love rezanja.
2. Odyod top\ote
Dovedena odnosno stvorena toplota u procesu odvajanja strugotine povecava

temperaturu elemenata koji su u medusobnom kontaktu. Velicina ovih
temperatura zavisi od kolicine dovedene toplote i kolicine odvedene toplote.
Kod slabog odvodeoja toplote i male kolicine dovedene toplote mogu imati
nepovoljoo dejstvo u procesu rezanja u obliku smanjenja postojaoosti alata i
pogorsaoja karakteristika obradene povrsine. Stvaroa top Iota u procesu
rezanja prenosi se oa odvojeou strugotinu (Ost), na obradak (Oob), oa alat
(Oal) i u okolinu (00) odnosno vrijedi
O=Ost +Oob +Oa/ +00 (IV.S)

Treflje atrugotirr9
o clat
ZOfIQ makaimdlli/t
de/ormacija
"\
"
a(af
------
obradllr
Q,
ob
rr."J, olata 0
Obf'Q~fVQ~i 'maf9rQal
..
Slika TV I Sematski prikaz odvoda top late
Velicine claoova izraza (IV.S) i njihov medusobni odnos su promjen lj ivi i

zavise od slijedecih faktora:
- vrsta operacije,
- rezim obrade posebno brzine,
IV TERMODfNAMIKA REZANJA
- materijal obratka,
- materijal alata i
- geometrija alata.
Uticaj brzine rezanja na odnos topline koja se stvori deformacijom i trenjem

u uslovima hladenja prikazan je na slici IV.2. /2/, a na raspodje1u tolote u
odvod u na slici IV.3. i tabeli TV.l.
Brzlna abrade !.... m/s _ _
SIiI.'n [V.2 Odllos dovedenilt loploln U UlVislIosli od brzille I'C'ul1Ijn /2/
Q%
',66 3,33 5 6,66 B,13

Y [m/51
Slika [V.3 Raspodjela naslale loplole u procesu rezanja /2/
Tnbrlfl lV./ Rnspo/~d IInslalr toplole 11 pro(:/!Su l'PZrllljfl /2/
Kolicin a topl ote u % (prib liz no) za celik C.<' 131

V [ nrminJ
slrugolin a obradak alat okolina
20 50 45 50 2,5 I-I ,25

100 350 75 20 1,5 1-2,5
---
51
OBRADA REZANJEM I ALATNE MASIN E
Predaja toplote elementima u procesu rezanja vrsi se:

- provodenjem (kondukoijom),
- prelazom (konvekcijom) i
- isijavanjem (radijacijom).
Provodenjem se predaje toplota u dodiru tijela unutar njih po zakonu
toplotne provodnosti Cvrstog tijela:
Q= jqdA (IV.6)
A
gdje je q - gustina toplotnog f1uksa odnosno toplota koja prolazi u jedinici

vremena kroz jedinicu izotermne povrsine u W/cm 2.
Prelazom se predaje toplota sa strugotine, nola i obratka u okolinu po zakonu :
(IV.7)
gdje je:
Up
t'1T
App
11-J-
"1m2 K ] - koeficijent prelaza toplote
[ t razlika temperatura
[ nf razlika prelaza toplote
Isijavanjem se vrsi predaja toplote sa strugotine, noza i obratka u okolinu po

zakonu:
TJ 4
Q=CQ [(100 ) - (IV.8)
gdje je:
CQ - konstanta
TJ i T2 [ K 1-
visa i nih temperatura
Apz [ ..#] -
povrsina medusobnog zracenja
Kolicin e toplote predate u vazduh putem prelaza i isij ava nj a pri svakom
rezanju prakticno su male i mogu se zanemariti (priblizno 1 do 2,5 %).
Zagrijavanje obratka, a ko nije pre tjerano iIi a ko se ne radi 0 o bra tku ve like
d uzine a malog presjeka da bi izazvalo deform acij e obratka, uglav nom ne
priCinjavaju prakticne teskoce . Zagrij ava nj e odvojene strugotine jc nepo-
voljno uto liko sto po ne kad vruca strugotina moze da stvara prob lemc
52
radn iku.Sa druge stra ne otpori rezanja se smanjuju ako se odvoje na strugotina
dovoljno zagrijava, pa je zagrijavanje pozitivan uticaj. Kolicina toplote koju
odvodi strugotina krece se ponekad (velike brzine rezanja) i do 80 % od
ukupno stvorene topline.
Sa prakticnog stanovista, stvorena toplo t<l u procesll rezanja izaziva probleme
vezane sa alatom . Tvrdoca materijala alata u procesu obrade uslovljena je
kolicinom toplote koja se prenosi na alat i stvorene temperature koja
omeksava alat i skracuje mu postojanost. Toplotnim pojavama kod obrade
skidanjem strugoti ne treba upravljati tako da nas tala toplota olaksava proces
deformacije, a da ne sma njuj e postojanost alata i tacnost ob rade. To se postize
regulisanj em dovoda i odvoda top lote izborom:
- odgovarajucih parametara rezima reza nj a,
- parametara geometrij e alata,
- materijala alata,
- primjenom sredstava za hladenje i podmazivanje.
3. Temp'e rature u procesu odyajanja strugotine
Dovedena toplota u procesu stvaranja stru gotine povecava temperaturu

elemenata u kontaktu (alat, obradak, stru gotina). Pri tome su te temperature,
zbog nejednolikog prostiranja toplo te, neravnomjerne sa izrazitim ekstre-
mima. Najvise temperature se javljaju u zona ma izvora deformacija od nosno
u zonama izvora toplote. Visoke temperature smanjuju tvrdocu alata, ubr-
zavaju zatupljenje alata i mijenjaju strukturu povrsinskih slojeva alata i izratka.
Za uspjesno upravlj anje procesom ob rade skid anjem strugotine potrebno je
poznavati temperaturna polja u tij elima i temperature na kontaktnim
povrsinama. Na osnovu poznavanja ovih zako nitosti moguce je odabrati
prakticne mjere za optimalno vodenje procesa. U procesu obrade skidanjem
strugotine mogu se identifikovati tri osnovne zo ne izvora toplote od nosno
deformacija:
- na grud noj povrsini alata u dijelu koja je u kontaktu sa strugoti nom,
- na lednoj povrsini noza koja je u kontaktu sa obradenom povrsinom i
- u glavnoj povrsini od nosno ravni sm icanj a.
Ovim zonama odgovaraju karakteristicne te mperaturn e tacke.

Neposredno ispred vrha noza gdje se javlja pukotina i gdje pocillje ravan
smicanja javlja se najveca temperatura Tl , Ona raste sa poveca nj~ m brzine
rezanja. Te mperatura T2 se nalazi u korijenu strugot in e au ra, ni smicanja.
Ova temperatura opada iduci ka spoljnoj povrsini od tacke sa Tl i posljediea
je deformisa nja strugotine. Temperatura T3 se nalazi na grudnoj povrSini i
~,:J
,:,' , 1
,~, ~ T
, J
T2 ". ":
.. . . .. / '/~"' ..
._ ._ . -T':;~~'/~'~'~'~/~':"::"::'~::= C ' ," , '
1 T,
Slika IV.4 Karakteristicne temperature u zoni rezanJa
nastaje usljed deformacije strugotine i trenja izmedu strugotine i grudne

povrsine. Ova temperatura je najveca na sredini kontaktne povrsine i moze
da budeveca od temperature TI. Temperatura T 4 je temperatura u kontaktnoj
povsini ledne povrsine alata i obratka. Velicina i raspored ovih temperatura
u tijelima i kontaktnim povrsinama rezanja ovise od geometrije alata, rdim a
rezanja, materijala alata i obratka. Tako je na slici IV.S. dat jedan primjer
izotermi na alatu i strugotini.
~, \ ';'
~--r4.', .", ,'•. . ..., .
r-
' <.0
;°0_
.. ,:: ' ,- ,'~
~ ~'..:.'
.:;; .;- ~\
.... ..: ' I/'
. . . ,.
L.. _ _ _~.. _ -. ". I~~=i;;:~==:::;
t / _ . : • - . '. ' . .
/
' ~~::l
", -..... .. JC1
- ~-
-500' -
Slika JV.5 /zotenne na alatu i strugotini /3/
Iz prakticnih razloga yazoo je odrediti:

- najvisu temperaturu na dodirnoj povrsini alata i obratka,
- tcmpcraturno polje na povrsini dodira grudne povrsine alata i strugotine i
54
- temperaturno polje na povrsini dod ira ledn e povrsine alata i strugotina.
Ove velicine se odreduju teorijskim i eksperimentalnim istrazivanjima.

Teorijska istrazivanja daju za slucaj stacionarnog te mperaturnog polja,
nepokretnih izvora toplote, bez prisustva unutrasnjih izvora toplote, diferen-
cijalne jednacine
il- T::{)
(0 a) (IV.9)
(IY.lO)
(IY.11.)
gdje je:
T [ K l - temperatura tacke (x, y, z) u vremenu t
x, y, z - k0"6rdinate tacke
A
(O =-~
[m2/s ] - koeficijent temperaturne provodljiv~sti
C Pst
[ HlmK 1 - koeficijcnt temperaturne provodljivosti
C [-1'kgK 1- speci ficna toplota
pst [kg/ m3 ] _gustoca strugotin'e
2 ff T il- T il- T .
'\7 F. a) + al + a} - Laplasov opera tor
Izrazi IY.9 do IV.11 vrijede uz pretpostavke A = const, da su alat i obradak

od homogene i anizotropne materije. Ovi izrazi mogu dati beskonacno rj esenje
funkcije .
T=f (x,y,z, t) (I Y.12)
Z a pravo rj eSe nje treba odrediti dodatn e jednozn acne uslove geometrijske,
fizicke, pocetn e i granicne . U literaturi /1/ izlozena su ne ka teorij ka rjesenja
temperatura i temperaturnih polja u dodiru strugotine i alata.
Eksperimenta lni m istrazivanjima, koja su pocela prije teo rijskih, razvije no je
vise izraza za tempe raturu rr::zanja na nozu. Iz njih se moze izvuCi opsti i
uopste n i izraz
55- - _ ...
(IV.13)
gdje je CT konstanta koja ovisi od materijala obratka, alata i uslova

hladenja.
Tako je Maklin razvio izraz /2/
T=CT . yO.42 .{J.17 .50.12 '(SinK)0.28 (IV.14)
Temperature rezanja danas se eksperimentalno odreduju ugl avnom preko

razlicitih termoelemenata postavljenih na odgovarajuce (mjerne) tacke alata.
Termoelement se sastoji iz dvije ziee razlicitih materijala medusobno izabrane
i spojene u jednoj tacki na kojoj se voltmetrom mjeri elektromotorna sila
nastala zbog razlicitog zagrijavanja materijala ziea. Rezultat sa voltmetra se
preko baZdarnog dijagrama prevodi u temperaturu .
Stikn fV.6 Setlln/ski priknz fel7lloetetlletlln zn tIIjer elljl! fetllperoIU,"/! Ir J/lljn
Takode je razvijeno i vise metoda posrednog odredivanja tempe rature rezanja

i temperaturnih polja kao:
- mjerenje preko premaza alata koji se tope na odreden oj temperatur i i
- mjerenje analizom metalografske strukture odrede ne povrsine ili presjeka
alata.
~tica.i raznih Caktora na temperaturu rezan ja
Osnovn i utieajn i faktori na temperature pri odvajanju strugotine su:

- parametri rdima obrade,
56
IV TERMODINAMlKA REZANJA
- mate rijal obratka,

- geometrija alata i
- uslovi hl ade nj a i podm az iva nja.
Povecanjem urzin e rezanj a poveCava se i temperat ura u zon i reza nj a a li sporije
od rasta urzin e rezanj a. Prc tpostav lja sc da ce temperatura rasti sa brzino m
reza nj a do te mpera tu re to pljenja obr:.ltka a zatim padati.
Is ti uticaj im a i poveca nj e poslllaka i d ubine s tim sto povecanje dubine dajc
m a njii ra st te mp e ra ture. O ni uzrok uj u sma njenje deforlllacije na 1 em 3
st rugo tin e.
P ri obradi krhkih Illa te rijala pl asticna dcforlllac ij a je ma la pa je te mperatura
reza nj a ma nja nego kod obrade celi ka. Poveca nj e lll toplo tn c provodn os ti
ma te rij a la a lata i obra tka manj a je te mpcrat ura na sjecivu a lata.
Poveca nj c m ugla reza nja opa+p povecavaj u se sile rezanja pa p re ma to me i
te mpera tu re reza nja. Sma njenjem napa dn og ugla K povecava se dodir os trice
pa se po boljsava odvo dc nje topl ote i tim e sma njuj e te mpe ra tura.
Rashl adn o-m az iva sredstva uti cu na sma njcnjc te mpera tu rc rezanja hladen·
jcm i sma njcnjcm sila trc nj a.
57
V HABANJE ALATA
1. Pojam, vrste i uz[oci babanja alata
U procesu obrade skidanjem strugotine javlja se relativno kretanje alata u

odnosu na obradak. Pri tome se nalaze u kontaktu grudna povrsina noza i
unutrasnja povrsina strugotine i !edna povrsin a noza i obradena povrsina .
Drugim rijeeima dolazi do trenj a i haba nj a spregnutih povrsina koje su u
relativnom kretanju. Kako su u kontaktu uvij ek iste povrsine noza sa razlieitim
povrsinama strugotine i obratka habanje noza je visestruko vece. Pri tome se
habanje alata odvija pri visokim pritiseima i te mperaturama. Sam proces
habanja alataje slozen proces od meh anickih, hemijskih i fiziekih pojava, koji
jos nije u potpunosti istrazen. Habanje alata je ste tn a pojava jer utiee:
- na taenost mjera obratka i
- kvalitet obradene povrsine.
Na brzinu, intenzitet i karakter procesa habanja alata pri obradi skidanjem
strugotine utieu slijedeCi faktori:
- materijal obratka,
- materija l alata,
- geometrija alata,
- para metri rezima rezanja (V, 0, S),
- statieka krutost sistema, .
- dinamicko ponasa nje sistema,
- primjena sredstava za hl adenje i podmazivanje,
- ostali tehnoloski uslovi obrade (stanje pripremka, naein stezanja obratka i
a lata i drugi).
U zav isnosti od toga koji su od navedenih faktora (i drugi vrijeme trajanja
trenja, stanje povrsine trenja), u datim uslovima, dominantni, moze se govoriti
o pet vidova hab anja alata:
- abrazivno,
- atheziono,
- difuziono,
- hemijsko i
- plastiena deformacija.
Abrazivno habanje je vrsta mehaniekog habanja. Tvrda mikroispupeenja
odnosoo ncravnine, najeesce karbidnog porijckla,jednog kliznog para taru po
povrsini drugog clana odnoseci djelice matcrijala u vidu sitn c strugotin c.
0dnoscnj e, odnosno smicanje i ispupecnjc sc javlja zbog velikih pri tisa ka koji
na taju kao posljcdica smanjcnja realne povrsinc kontakta izmcdu alata i
obn tka (AK <0,1 AS).
58
-
V HABANJE ALATA
Stika V. J Dodinlju ce povrSine a/ata I obratka
Odnese na sitna strugotin a, uz p risustvo slobodnih karbid a, ni trid a, necistoca

i ojacane povrsine obratk a (plasticna deform acij a ne ravnina) a brazivno
dje luju na ispupcenj a p ovrsine noza. Ve liCi na abrazivnog haba nja ovisi od
tvrd oce, elasticnosti i hra pavosti taruCi h povrsin a. Odreduj e se odn oso m
tvrdoca materijal a alata i ma te rij a la o bra tka. Abrazivno o dn osno me ha ni cko
haba nj e domin a ntn o je pri obradi ma lim brz in ama i velikim presjecima
strugotin e odnos no pri obradi alatom od uglj e ni cnog i brzo reznog celika.
U sljed velikih pritisaka koji sc javljaj u izmedu ispupcenj a klizecih povrsin a
a lata i obratka do lazi do tupog zavariva nj a ovih ispupcenja . Z ava riva nju
prethodi pl asticna deformacij a i povcca nj e te mpe rature. Daljim re lativnim
kre ta nje m kliznog para zava re na veza se kida na najslabij em mjestu sto dovodi
do razara nja i haba nja spreg nutih povrsin a p re noso m materijala. Me ksi
materij a l je obradak a li do lazi i do haba nja alata jcr jc mate rij a l a lata
nehomogen, a povccane te mpe rature ga ome ksavaju . Pri temperatura ma
reza nja vecim od "873 oK prestajc zavariva nje dj e lica pov rsine zbog
razmcksanosti materija la pa uti caj adh ezij e sla bi . Ad heziono haba njc je
izrazc no kod a lata od ulj cn icnog i brzoreznog cclika. Kod alata od tvrdih
metala titanovi i ta nta lovi ka rbidi p ru zaju otporn ost p rcma adh ez io no m
habanju.
Difuzio no habanjc nastaje u uslovima o bradc sa visokim temperaturama i
pritiscima kada nastaje potpuni kontakt klizuCih povrsina. Tada d0lazi do
prenosa atoma iz alata u strugotinu i obradak i obratno. Molekuli ugljika,
volframa, titana, kobalta i drugi difundiraju u strugoti nu na tcmpcratuma 1173
do 1378 oK. Difuziono habanjc jc poscbno izrazeno ako postoji hemijska srodnost
izmedu materijala alata i materijala obratka kaosto jeslucaj na primj- ' r kod obrade
aluminija alatima od alatnc kcramikc. Kao rezultat difuz ije nastu,Jdju hcmijskc
reakcijc pa se mijcnja struktura i ftzicko-mchanrckc karaktcristikc povrsinskih
slojcva alata sto umanjujc i otpornost alata na haba nje.
59
Na visokim tcmpcraturama rezanja pod dcjstvom hemijski aktivn e srcd in e

moze doti do stvaranja hemijskih spojeva na tadnim povrsin ama alata.
Stvorcni hemijski spojcvi su cesto male tvrdode i lako se ru se sto oboavlj a i
intenzivira proces habanja.
Kod nekih materijala alata zbog visokih brzina odvajanja cestica i poviSenih
temperatura moze nastupiti plasticn a deformacija vrha noza sto dovodi do
skraeenja odnosno zaokruze nja sjeciva. To je slu caj kod krtih al a tnih ma tcri -
jala kilO sto su tvrdi metali, alatna ke ramika i dij a manti . U zavisnos ti od
konfiguracije uticajnih faktora i domin antn os ti vida ha banj a javljaju se
habanja:
- grudne povrsine alata,
- ledne povrsine illata i
- skracenje odnosno zaoblj enje sjccenja alata.
Stika V2 Izgled alala oSlecenog habanjel7l
Karaktcristika haba nj a grudn e povrsin e a lata jc da se pojavljlljc kra ter cijc

dimczije dubina (dk) i sirin a kratera (bk) zavisc od lIticajn ih fakto ra i vr e mcna
hab anja. Promjcna dllzinc kratc ra (d u) jc veo ma mal a.
Proccs stvaranja kratera pocinjc stva ranj c ll1 ta mn c tackc na nekom odstojanju
Ik od ostrice. Tamna tacka predstavlj a sk up sitnih puko tin a nasta lih usljed
velikih tempcratllrnih pro ll1jcna u konlaktll alata i stru go tin c. Postepcoo
krate r sc siri clo ostricc alata i izaziva njcn ncstanak oclnosno potp uno
zatu pljcnj c alata.
Hahanjc na Icd noj povrsin i alata javlja sc usljcd visokog priti ka. male
konlaklnc povrsint: alata i ohratka 1I pocctku rczanja i to jc uglavnom abrazivn o
habanje. U nastavk u rczanj a mijenja sc ugao a i n3stupa ravnoll1jerno habanjc
60
v HABANJE ALATA
tv
Slika V3 Habanje alata po grudnoj povrsini
pri p ovisenim temperaturama i sil ama tre llj a zbog veee kont aktne povrsine.
N ajveee haba nje je pri vrhu noza. Sirina p ojasa habanja (bl) nij e ko nstantan
vee se pojavljuju zlj ebovi ko nce ntrisanog habanja na povrsini prelaza glavn e
u pomocnu lednu povrsinu. U dalj enost zlj ebova je priblizno jedna ka koraku
rezanja (S). O blik i dimenzije zlj ebova na led noj povrsini imaju do minantan
uticaj na hrapavost obradene pov rsin e. Skraee nj e povrsine noza koje nastaje
pri habanj u ledne povrsine (bv) direktn o utice na p romjenu mjera obratka,
zatim na izvjes no poveeanj e otpora rezanja (veee trenje zbog manjeg a) i na
promjenu profil a kod p rofiln og reza nj a.
I
"I
--_S_rtler
kr;tan"~og
Yo n"lll~----...
Slika V4 Habanje alala na lednoj povrSini
Zaokruzenje sjeciva alata kao izraza haba nja nastaje zbog od larlanja dje liea
matcrija la sa samog sjeCiva i karakteristicno je za alate u prekid nom rad u zbog
urezivanja ostricc. Naslage na alatu takodc povccavaj u zaokruZcnjc sjcCivajcr
zbog pcriodicnosti odnose dio sjcCiva .
61
Kao o!inovni parametri habanja alata pri obradi skidanjem strugotine najceSce
se koriste:
- sirina pojasa habanja ledne povrsine (bl),
- skracenje vrha noza (bv),
- dubina kratera (dk) i
- udaljenost sredine kratera na grudnoj povrsini od vrha (Ik).
Velicina habanja alata zavisi od vreme na rezanj a i daje se Taylor-ovom krivom
za odredeni vid habanja. Principijelan tok krive habanja alata dat je na slici
V.S. na kojoj se mogu uociti tri zone:
- u prvoj zoni dolazi do abrazivnog odnosenja neravnina na povrsini alata.
Pocetna zona je manja sto su glatkij e povrsine alata i obra tka i zbog toga se
radne povrsine alata cesto glacaju;
- druga zona predstavlja period normalnog habanja alata gdj e se alat
"prilagodio" uslovima rezanja. To je prakticno pravolinij ski dio krive habanj a.
Intenzitet haba nja je konstantan i dat odnosom t1.bl /, t. Kriva habanj a u prve
dvije zone slicnaje paraboli i moze se uz ostale konstantne uslove dati izrazom
Ill:
In. = Cut x
gdje je x=(O,S-l), Cb konstanta a t vrijeme rezanj a u minutama;

- treca zon a je zona katastrofaln og habanj a koje dolazi zbog promje ne uslova
trenja odnosno zbog poveca nja tempe rature. Uda lj e nost izmedu kraja kratera
i kraja sjeciva se smanjuje, smanjuje sc odvod toplote pre ko sjeciva, ol1lck~ava
se materija l i nas tupa 10m sjeciva .
1
D \ III I
I \
.6f t [mIn)
Slika V5 Principijelan 10k krive Irabanja alala
62 ~ . _.. ,
V HABANJE ALATA
2,Kriterijumi za odredivan,je zatupljeuja alata
Vazan problem koji treba rijesiti u koristenju alata za rezanje je odredivanje

vremena zatupljenja alata odnosno momenta kad treba alat skin uti i naosriti
ga odnosno vratiti mu geometriju u dozvoljene granice odstupanja ili pocetni
oblik. Postoji vise kriterijuma za odredivanje zatupljenosti alata:
- granicno ledno habanje alata,
- porast si la rezanja,
- porast temperatura rezanja,
- izgled obradene povrsine,
- znacajno iskrenje pri rezanju velikim brzinama,
- promjene oblika i broja strugotine itd.
Ovi kriterijumi za odredivanje momenta zatupljenosti alata imaju razlicit nivo
pouzdanosti i razliCite mogucnosti primjenjivanja obzirom na eksploatacione
uslove rezanja.
Po kriterijumu granicnog lednog habanja alat je istupljen kad kriva habanja
dostigne prevojnu tacku (M sa slike V.S.) na prelazu iz faze II u fazu III za
odredene uslove rezanja (V, S, Ii) i materijal alata i obratka. Pri tome se nekom
od metod a mjerenja habanja dode do krive habanja. Ispitivanja pokazuju da
se prevojne tacke za razne rezime rezanja nalaze nil pravoj paralelnoj sa osom
vremena (slika V.S.). Kriterijum granicnog led nog habanja zove se jos i
kolicinski kriterijum /1/ i najcesce se primjenjuje.
ledna varijanta kriterijuma gran icnog lednog habanja je tzv. tehnoloski
kriterijum po kome je alat zatupljen ako mu jc radijalno habanje (b v ) vrha
noza takvo da ne moze obezbjediti toleranciju obradivane mjere.
b..
Slika V.6 Zavisnost veliCine radijalnog i lednog habanja

Bud uti da sc velicina radijalnog habanja tcs ko mjeri stoga sc zamjenjujc
priblizno lcdnim habanjem odnosno vrijcdi izraz
tJ.
b v '" bl tg a $; (V.2)
2
63
OBRADA REZAN.JEM I ALATNE MASINE
Radijalno habanje se moze mjeriti indirektno preko dimenzija obratka.

Kad nastupi zatupljenje noza nastupa i povecanje otpora rezanj a zbog
promjene geometrije aJata i sila trenja. Zato i pojava naglog porasta svib
rezanja moze biti kriterijum zatupljenja alata. Narocito se to odn osi na sile
pomocnog kretanja (Fx) i prodiranja (Fy) . Za primjenu ovog kriterijum a treba
imati dinamometar sa pisacem pa zato nije yogod an za normalne
eksplc:.>a tacione uslove. Ovaj kriterijum definisao je Slezinger (Schlesinger).
~
~l.
~y
~'" V
T
stika v. 7 Slezingerov krilerij zalup/jenja alata
U mom entu za tupljenj a alata nastaje naglo povecanje te mpe ra ture kao
posljedica povccanj a sila trenja. D o tog momenta je temperatura rezanja
priblizno konsta ntna. Z a primje nu ovog kriterij uma treba imati mjerac
tempera ture sa pisacem. D anas su vee razvijeni uredaji za stalnu automatsku
ko ntro lu temperature vrha noza pomoeu fo to elemena ta.
U istraziva njima i praksi koristi sc kriterijum izgleda obradiva ne povrsine. U
momentu za tuplj enj a ob rad ivana povrsina gubi sjaj. Pokriva se naJjepcima i
pocinje se Ijustiti. Poredcnje m etalona sa ispravnom povrsinom moze se
utvrditi mome nat zatupljenja.
U uslovi ma gra nicnog habanja na vrhu noza sc pojavljuje polu rastopljeni
metal koji se razmazuje po obradivanoj povrsini i cini jc bljcltavo svjctlom.
Ovaj kriterijum je pogodan za primjcnu u ek ploatacionim uslovima. Ostali
vizuclni kritcrij u mi zatupljcnja su nedovoljno pouzdani za primjcnu.
3.Metode mjeren.ja baban.ja
GOSloji visc metoda za mjcrcnjc vclicinc hahanja alata. Rczanjc sc prekida

pcriodicno i mjcrc parametri habanja tc na osnovu toga konstruisc kriva
babanja. Ncki od tib model a se kratko prikazuju u nastavku :
- mJ rcnje dubinc kratcra na grudnoj povrsini preciznim ko mpara tc rorn iii jos
64
V HABANJE ALATA
preeiznije posebnim uredajem profilografom kad se na pisacu dobije profil

kratcra u odredenom presjeku. Odatlc se mogu dobiti svc karakteristicne
dimenzijc kratera. Mjerenjc sc vrsi periodicno nakon perioda rezanja 2-5
minuta.
- mjerenje habanja lednog i radijalnog pomocu mikroskopa razlicitog uvecanja
i raz licitih konstrukeija sa mjcrnim rad ijusima i stczacima alata.
- mjcrcnj e haba nja, foto-optickom mctodom koj a se sastoji u foto-snimanju
prace nog alata i izraduju fi lmovi uvecanc 5 puta koje se na profil projektoru
uvecavaju 20 puta odn osno ukupno 100 puta oda klc se mjcre haba nj a i erta
profil haba nja.
- mjerenj e haba nj a radioaktivnim izotopom bazira sc na formiranju radioak-
tivnih izoto pa u a la tu podvrgavanjcm alata lu ku clcktrona u nuk1earnom
reaktoru. U nozu sc dobivaj u radioaktivni izo topi kao volfram - 185 i kob alt -
60 sa dovoljnodug illl vrclllcnom raspada nclKod rcza nj a ovi izotopiseodnose
strugotinom sa a la ta u proecsu haba nja. EksperilllentaIJ10 je utvrdcno da jc
broj impulsa iz strugot in e na Gajgcrovom brojacu proporcio nala n zapremin-
skom habanju noza. Stvorcna stru gotin a se·drobi na prcsi i u olovnom sudu
stavlja pod Gajgcrov brojac. Ci tanjem impulsa u od redenom intervalu
vrelllena dobijc se kriva radi oaktivnost - vrijcme. Utvrdivanje relaeije he mi-
jskog i volulllcnskog habanj a dobije sc mjcra habanj a alata.
4. Postojauost alata
IPostojanost alata jc sposo bnost ocuvanja rcznih karaktcristika u od rcd enilll

uslovima rczanja. Po zatupljcnju a lata po trcb no je ostrcnje m dovesti njegove
reznc karaktc ristike u dozvoljc ne granicc odnosno u pocetno stanje. Pored
habarija na zat up lj enj c alara uticc i pojava naprslin a na reznilll povrsinama
alata i krzanjc sjcCiva. Pojava vcCi h naprslin a iIi odvaljivanjc vecih dijelova
Illatcrija la sa rcznog dij ela dovodc do unistcnja alata. Kao mjera postojanosti
alata mogu sc uzeti slij cdccc vclicinc:
- cfcktivno vrijcmc rczanja ,
- ukupna duzina rczanja,
- ko licin a sk inutc strugo tin c,
- broj obradcn ih komada i drugi .~
Najccscc sc kao mj cra posloja nosti ala ra uzima cfcktivno vrijeme rczanja
izmcdu dva ostrcnja alata. Zato se mozc dcfi nisati da jc postojfinost alata
pcriod ncprckidnog rczanja a lata izmcdu clva ostrcnja (T) .
Ekspcrimcntalna istrazivanja ukazuju da izmcdu 11abanja alala, postojanosli
i brzinc rczanja postoji odrcdcna mcduzavisnost koja se odredujc pomocu
kr ivih habanja za datc uslovc rczanja. Prineipijcln a zavisnost izmcdu brzinc
65
rezanja i postojanosti alata prikazana je na slid V.8. Momenat za.~upljenj a

alata odredenje kao sirina pojasa lednog habanja (bl) neposredno pTlJe ulaska
u trecu, katastrofalnu, zonu habanja.
'E'
.5 y,>v,>Y
1
T, < Tl< T) 3
I
I
I
1
I
IT)
, [minj
Slika V.8 Uticaj brzine rezanja na postojanost
Ptema Tejloru ovisnost izmedu postojanosti i brzine rezanja data je jednacina
[min] (V.3)
gdje je:
CTV - konstanta zavisna od materijala alata, materijala obratka
i tehnoloskih uslova
Z - stepen relativne postojanosti koji zavisi od istih faktora kao i
CTV kao i od karaktera habanja
izraz (V.3) vrijedi za slucaj neprekidnog rezanja dok je izraz za periodicno

rezanje !11
(VA)
gdje je U ucestalost rezanja.

Osim brzine rezanja na postojanost alata utice i presjek strugotine odnosno
6 i S pa Tejlorova jednacina postojanosti (V.3) moze se prosiriti.
[ min] (V.S)
66
V HABANJE ALATA
gdje su XT i YT konstante zavisne od materijala obratka, materijala i brzine

rezanJa.
Koristenjem izraza (V.3) do (y'S) moze se vrsiti preracunavanje postojanosti

alata sa jedne brzine rezanja na drugu
T2 = Tl (-V71 ) Z
(y'6)
Vn
odnosno brzine rezanja sa jedne postojanosti na drugu
z
Vn = V71 ...}7ijT2 (Y.7)
Zavisnost izmadu brzine reza nj a i postojanosti alata moze se dobiti eksperi-

mental no na osnovu krivih habanj a. Ako se za razlicite brzine, uz konstantno
oi S i ostale uslove rczanja, mjeri postojanost dobice se zavisnostkoja odgovara
datim odredenim uslovima reza nja. Dobivene krive su po izgled u priblizne
hiperboli. Logaritmira nj cm izraza (Y.3) kriva se' moze pretvoriti u pravac
(ispraviti). Ovo ispravljanje ekspcrimentalne krive daje mogucnost da se
dobije zavisnost V -T sa nekoliko mjere nja kroz koje se provlaci pravac. Ostale
600
500 ". ......
~ ~
f'2
400
300
..... .. -........ : I
'f
.... 200 r-- -- KERAMIKA
6,. 'I" " ' -
?--r-- 1-"""""""
r-- i'-......
--
I
t 100 TVRDI
~
t-_,
METAL
1
~ r:- P
50
---t- ,
~
BRZOREZNI r !- 1---
~ELI~
25 ·s 10 40 200
I 2 4 6 10 60 HO IUU
- T [min]
Stika V.9 Zavisnosl izmedu brzine rezanja /.
pOJIOjflllOJli ZI7 m ZlIt tIIolerijo/e 0/010/4/
tacke se dobiju intcrpolacijom.

Za p ra kticoe proracune brzine pri struganju u prirucn icima se preporucuje
izraz opsteg tipa
67
[nymin] (V.8)
gdje je:
T - ekonomski period rezanja u min.
C v - konstanta koja ovisi od materijala obratka i uslova rezanja
m - stepen intenzivnosti habanja
Xv, Yv - eksponenti ovisni od materijala obratka i uslova rezanja
Kv = Kl K2 ... Kn - popravni koeficijent koji uzima u obzir promjene
uslova za koje vrijedi Cv
5. EkoDomski period rezanja
Ekonomski period rezanja (Te) moze se naci iz uslova minimalnih troskova

obrade.
Proizvodnost pri obradi skidanjem za period T moze se iskazati kao volumen
skinute strugotine za taj period
Ii·S Vw -T
Qp = 100 (V.9)
gdje je Ysf- specificna tdina strugotine (obratka).
Periodu neprekidnog rezanja Todgovaraju gubioi to koji nastaju zbog panavnog

astrenja, namjelitanja i regulisanja alata pa je speoificna proizvodnost
v~ (V.IO)
T+lo
(v'll )
Ako u (V.lO) brzinu zamjenimo Tejlorovim izrazom za brzinu
v=-c (V.l 2)
rn
C T yl - m
q - KI - .- = K2 - - (V.13)
rr TJl to +T to+T
gdjc jc K2= KI C - kanstanta. Uvodenjcm smj cnc X= T dobijc se

to
68
v HABANJ E ALATA
to m .x- m -;- m
(V.1 4)
qp=K2 to (I -X) K3 1- x
gdje je K3=K2 fa m konstanta.
Najpovoljniji odnos vremena X za koj i je i proizvodnost ma ksimalna moze

se dobiti iz jed naCi ne
dqr = K3 1- m)(x+l)x- m_ )- m _ 0
(V. IS)
dx (x+ l)2
Kako x ne moze biti beskonacno' onda (V .1S) vrijedi za
(1 - m)(x+1) x- m )- m = 0
I-m
(V.l6)
m
pa je kon acno rjesenj e za eko nomski period reza nj a
1- m
Te =--- - ·to (Y.17)
m
Pri ovome se u okviru to posmatraju svi gubici nastali zbog ponovnog ostrenja alata
poslije vremena T svedeni na vrijeme. Izraz (V.17) predstavlja pribliznu vrijednost
Te jer se faktor m znatno mijenja i teSko ga jeodrcditi a dodatni troskovi koji nastaju
zbog zastoja za ostrenj e nisu proporcionalni tekueem vremenu vee zavise od
postojanosti alata (T). U proizvodnoj praksi obicno se koriste preporueene srednje
vrijednosti ekonomskog perioda rczanja za pojedine vrste obrade rezanjem. Izraz
(V.17) vrijedi za jednoalatnu obradu a za slueaj visealatne obrade vrijedi izraz
1- m
Tev = Ki Te Z = ki ·to ·z (V.18)
m
gdj e je z broj alata, ki - uCcSee vremena rada i tog alata u ukupno m vre-
me nu obrade.
Kod visealatn e obrade vrsi se grupn a zamjena ala ta jer bi pojedinacna

za htijevala mnogo zastoja. Vrij e me za mj ene diktira alat sa najmanjom
postojanoseu. Opilta preporuka za izbor perioda smjene alata kod viseala tne
obrade je da postojanost treba da bude veea !lto je veti broj alata.
6. Odrediya nje mjerodaynog rdima rezanja
Rezi m reza njasedefinised ubi nom rezanja(8), posmako m (S) ibrojemobrtaja

obratka (n). P ri odredivanj u rdima reza nja za poznate parametre materi-
jal obratka, mjere i dodatke za obradu u zav is nosti od vrste ob rade
69
treba odabrati alat (tip, materijal sjeciva, geometrijski paramctri) i odrediti

elemente rezanja. Opsti postupak za odredivanje rczima rezanja postupkom
struganja daje se u daljem tekstu.
Prvo sc odreduje dubina rezanja na osnovu:
- vrste materijala obratka,
- vclicine dodatka za obradu,
- nivoa kvaliteta obrade,
- snage masine i
- materijala alata.
MO M4
Pri grubom struganju (V' do V' ) uzima se B jednako dod a tku za
grubu obradu po radijusu odnosno B= ~. Ako su dodaci suvise veliki iii a ko
masina nema dovoljnu snagu, obrada sc vrsi sa vise od jedn og prol aza.
N7 NJ
Za cisto, odnosno, zavrsno struganjc (V' do V' ) uzima se B = (0,5 -
N5 M
2) mm a za fino struganje (V' i V' ) uzima sc B = (0,1 - 0,4) mm. A ko
su dodaci veti od ovih vrijcdnosti obrada se vrsi u dva prolaza.
N4 N5
Za vrlo fino struganje i prosirivanje (V' i V' ) alatima od tvrdog
materijala, alatne keramike i dijamanta sa malim posmako m (0,01 - 0,1) mm/o
i velikim brzinama rczanja (240 - 900) m/min uzima sc B = (0,05 - 0,2) 111m i
postize visok kvalitet.
Kod odrcdivanja broja obrtaja (n) i posmaka (S) koristi se sistcm jcdnacina
Vo DTtn ['o/min] (V.19)

1000
Fz ·v Fz Dn
iF --
1000·60·'11 1,91·107'11
[kW] (V.20)
Vo Cv .K v [ 'o/min] (V.21)
1'" ·BXv ·S Yv
F,F9,8 1.C .BXz ·SYz
z ·K z [NJ (V. 22)
R Fkml iIi R FOlp (V.23)

gdjc je:
Fkrul - sila dozvoljcna krutoscu alata, rad nog ko mada od nos no
koja proizilazi iz za htjcva finc ob rade
70
V HABANJE ALATA
FOl p - sila dozvoljena otpornoseu mehanizma pomoenog kretanja

iIi drugog dij ela masine.
Rjesavanje ovog sistema jednacin a moze cia se izvede u dvije varijante:

- masina za obraclu je zadana i
- masina za obradu nije zadana vee moze da se bira.
U prvoj varijanti se odreduje posmak iz uslova relaeije (V.23) koristeci
odredene jednacine koje izrazavaju kriterijum otpornosti i krutosti na osnovu
kojeg sc odrcduje posmak. Za kriterijum se mogu koristiti:
- krutost i otpornost alata,
- krutost obratka i
- otpornost me hani zma pomoenog kretanja
Za mj erodavni pos ma k se bira naj ma nji posmak dobiven po ovim kriteriju-
mlma.
Kod fine obrade posmak se bira u zavisnosti od zadane hrapavosti obradene
p ovrsine.
Ako mas ina im a izracunati posmak uzima se prva niza vrijednost.
8roj ob rtaja radnog vretena, obziro m na postojanost alata (nA), se odreduje
iz relaeije (V. 19) i (V.21) a uz zadanu postojanost (T). Iz relaeija (V.19), (V.20)
i (V.22) dobije se broj obrtaja obzirom na iskoristenje masine (nm). Z a nA < nm
treba, uz ponovni proracun uzeti alat ni zih reznih karakteristika. Z a nA > nm
treba uze ti alat visih reznih karakteristika kako bi se iskoristila snaga masine.
Ako se i tada ne moze postiei nJ\ = nm treba uzeti manji broj o brtaja.
Za slucaj da je moguce birati masi nu za ob rad u posmak se odreduje kao i u
prvoj varij ant i. Zatim se, na osnovu poznatih velicina, zadane postoj a nosti iz
relacije (V.21) i (V.1 9) izracun a broj obrtaja. Iz relaeije (V.22) se dobije sila
rezanja a iz relacij e (V.20) snaga masine na osnovu koje se bira mas ina za
rezanJe.
Kod viscalat ne ob rade postupak od rcdivanja rd ima isti je kao i kod jed-
noalatnc ob rade (op isa ne) s tim sto se primjenjuje za sva ki alat posebno i na
to primjenjuju kriterijumi koji proizilaze iz karaktera postupka i konstrukcije
masine, kao na primjer:
- obrada se vrsi u jednom prolazu (auto mati i poluautomati),
- najmanji posmak je mjerodavni posmak,
- najmanji broj obrtaja je mj e rodavn i broj ob rtaja,
- vrijeme rada alata sa najduzi m periodom je mjerodavno vrijeme i drugo.
71
VI. HLADENJE I PODMAZIVANJE PRI REZANJU

\
1. Efekti::J!,dmiene
U procesu obrade metal a skidanjem strugotine javljaju se pojave povisene

temperature i trenja povrsina u kontaktu koji umanjuju produktivnost i
ekooomicnost procesa iIi cak onemogucuju obradu. Stctnost tih pojava moze
se smanjiti primjenom sredstava za hladenje i podmazivanje koj a stvaraju
poboljsane uslove rezanjaJJ>rimjena ovih sredstava daje slijedece pozitivne
efekte u procesu rezanja:
- povecanje postojanosti alata,
- smaojeoje otpora rezanja, temperature i snage rezanja,
- poboljsanje odvoda strugotine,
- poboljsanje kvaliteta i osobina povrsine obratka i
- hemijska zastita obradivane povrsine od stetnog djelovanja iz okolil1c na
visim temperaturama i pritiscim: ;
(Primjena sredstava za hladenje i podmazivanje u proccsu rezanja moze imati
i lose uticaje /10/:
- povecava troskove procesa troskovima oabave sredstava i troskovima
ugradnje sistema za hladenje i podmazivanjc,
- fizioloski uticaji na radnike stvaranjem dima, isparenja, neprijatnog mirisa i
ostccen j a koze,
- nagrizanje kliznih povrsina i ldaja masine sastojcima sredstava (kao sto je
sumpor),
- korozija povrsine obratka i
- stvaranje problema u sistemu za hladenje i podmazivanje zbog smola nastalih
duzim stajanjem~
Da bi se sto vise iskoristili pozitivni efekti a izbjegli negativni, potrebno je za
konkretne uslove rezanja odabrati odgovarajuce srcdstvo za hladenje i
podmazivanje. Za to je potrebno poznavati karaktcristike sredstava za
hladenje i podmaziva nje.
1 2. Karakteristike sredstaya za hladenje i podmaziyanje
Da bi se postigli pozitivni efekti primjenom sredstava za hladenje i podmazi-

vanje ona moraju imati odrcdene karakteristikc, prije svega u smislu:
- dobrog odvodenja toplote, odnosno smanjenja temperature sjeciva,
- zbog podmazivanja odnosno smanjcnja trenja,
- smanjenja napona smicanja u obratku,
72
VI. HLAl>ENJE I PODMAZIVANJE PRJ REZANJl
- dobra prijemljivost za metal i sposobnost emulgiranj a,

- antikorozione zastite obratka, alata i masine,
- da nisu otrovna za Iju de i
- postojanost kod upotreb ~
Hladenje alata i obratka nas taje kao rezultat zagrijavanja I Isparavanja
tekuCine. Rashladn a sposob nost je veca ako je veca toplotna provodnost,
speeificna toplota i latentna toplota isparavanja sredstava za hladenje i
podmazivanje. Niza viskoznost takode daje vece odvodenje toplote. Upotreb<l
odgovarajuCih sredstava moze sniziti temperature pri rezanju za (343 - 393)
K sto znatno povecava postojanost alata.
Dejstvo podmazivanja sredstava za hladenje i podmazivanje tumaci se kao
posljediea stvaranja ta nkih slojeva (filmova) na povrsini obratka pod dejstvom
difuzije. U proeesu difuzije molekule, atom i ijoni plina i tecnosti bivaju upijeni
kliznim povrsinama i ostaju koneentrisa ni u povrsinskim vlaknima. Apsorpeij a
se tumaCi kao dejstvo medumolekularnih sil a koje nisu kompenziranesa strane
plina iii tecnosti. Stvoreni apsorpeioni film mora da izdrZi visoke pritiske i
temperature u zoni rezanja. To se postizc dodavanjem sredstava za hladenje
i podmazivanje povrsinsko-aktivnih sastojaka organskog (bi ljne iii zivotinjske
masti) iii anorga nskog karaktera (sulfidi i hloridi ). Orga nske materije stvarajll
cvrstll vezu sa metal nom povrsinom, a anorganske stvaraju evrste hemijske
spojeve. Tako, sumpor i hlor stvaraju sa zeljezom mazivi film od FeCI2 i FeS
i daju sredstvu karakteristiku uljnosti sto se ogleda u dobrom podmazivanjll.
Dejstvom akt ivnih komponent i s redstava za hladenje i podmazivanje,
deformaeije i plasticnost u proeesu stvaranj a strug otine nastaju u znatno
manjem naprezanju je r stvore ni film olaksava lakse klizanje cvrsto vezanih
povrsi na m eta la. Apsorpeionim prob ij a nj em u mikropukotine sredstva
rask linjuj e materijal obratka i smanjuje sile razdvajanja Illedu Illoleku-
lama, sto daje manji otpor smieanju.
Karakter istika prijemljivosti sredstva za hladenje i podmazivanje znati
njihovu sposob nost da obav iju djelice odvojene strugotine i drugih
stvore nih prod uk ata i odvede ih iz zo ne reza nja (ispirajuci efekat). Taka
se sprjecava stvaranje naljepka na kliznim povrsinama, poboljsava odvod
toplote i kval itet obradene povrsi ne. Ova karakteristikaje vazna pri obradi
krhkih materijala (sivi Iiv, bronza) i pri abrazivnim obradallla (buScnje,
honovanje). Isti cfekat daje i sposob nost emulgiranja odnosno mijc1ianja
sa vodom.
Visoke temperature koje se razvijaju pri rezanju, prisustvo vazduha i tecnosti
predstavljaju pogodne uslove za hemijske reakeije i stvaranje hemijskih veza
sa materijalom alata koje dovode do hemijskog habanja. Zato sredstva za
73
bladenje i podmazivanje moraju imati takve karakteristike da na metalnim

povrsinama stvaraju koloidno apsorpcioni sloj oksidnog karaktera koji ih stiti
od djelovanja korozionib agenasa iz okoline (voda, kiseline) i pojavlju se u
tekucini u procesu starenja.
3. Vrste sredstaya za hladenje i podmazivanje
Danas postoji veliki broj sredstava za hladenje i podmazivanje koja se koriste

u praksi. Obzirom na velicinu uticaja na hladenje i podmazivanje sva sredstva
se mogu podijeliti u dvije skupine:
- sredstva koja posjeduju sposobnost hladenja i sarno djelimicno sposobnost
podmazivanja,
- sredstva koja posjeduju sposobnost podmazivanja i sarno djelimicno sposob-
nost bladenja.
Prvu grupu sacinjavaju sredstva koja imaju visoku viskoznost i mogucnost
prijema i odvodenja toplopte. To su vodeni rastvori elektrolita voden e
emulzije, plinovi (C02 cesto), pjena ugljicne kiseline itd. Pri gruboj obradi, sa
velikim presjekom strugotine, gdje se stvara mnogo topline, ovo ima posebnu
vaZnost. Elektroliti (soda, boraks, vodeno staklo) dod aju se vodi da bi se
sprijeCila korozija metala. Da bi se povecala prijemljivost za metalne povrsin e
dodaje se sapun koji povecava i stabilnost emulzije (emulga tor) . Emulzij e
su, u stvari, koloidni rastvori organskih kiselina i sapun a u minera lnim
uljima, pomjesanim sa vodom iIi vodom i alkoholom. Sastav emulzije maze
biti razlicit. Obicno saddi (2-20) % ulj a i (0,3-2) sapun a. E mul zija sa
vodom ima mlijecno bijelu boju sa nijansama ka sm edoj b oji. E mul zijama
se ponekad dodaje i cvrsto tijelo d a bi se povecala sposobn ost hladenja kao
na primje r aluminijski pras ak.
Za istovremeno dobro hladenj e i podmazivanj e koriste se a ktivn c kasas te
emulzije na bazi sin te tickih maznih kiselina sa posebn im sastavo m suI fir i-
rane emulzije (sa sumporom). U odredenim uslovima rezanj a za hl ad enj e
se primjenjuje i plin kao uglj en di oksid i pje na ugljicne kiselin e.
Druga grupa sredstava za hlad e nj e i podm a ziv a nje pr etez n o s lu zi
za podmazivanje pri r e zanju . Ona se koristi u z avr s nim o p crac i-
jama , za postizanje visok e t a cno s ti i cv r s toce pov r s in e izrat ka. U
ovu grupu spadaju min e r a lna ulja , b iljn o ulj e (o d r c pi ce, mas li-
novo , sojino , ricinu s, tcrpentin it d. ), z ivo tinj ska ulj a (u lja i masti
si sav aca i rib a ) , komp a undir a na ulj a (mj esav in c m incralnih , biljnih
i zivotinj skih ulja i ma s ti) , p e tr o lcj (kc r oz in ), srcdstva sa povrsinsk i
akt ivnim s ups t a n ca ma u ulju i ke rozi nom i s ul fi r irana ulja sa
74
-
.- I
VI. HLADENJE I PODMAZIVANJE PRI REZAN.Jl1
sumporom koja stvaraju aktivn e filmove na povrsini noza. Tako sulfirirano

ulje ima sastav 80 % vretenastog ulja, 18 % ostalih sastojaka i 2 % sumpora.
Za uslove podmazivanj a gdje nije cfikasno podmazivanje uljima i mastima
koriste se evrsta maz iva sredstva kao grafit, talk, parafin , molibdensulfid
(MoS2) itd. MOS2 se dodaj e i uljima za podmazivanje.
Primjena sredstava za hladenje i podmazivanje je cfikas na pri normalnoj
obrad i p lasticnih materijala. Kod veci h brzina i dubina obrade kratko je
vrijeme kontakta suceljavajucih tijela u zoni rezanja, pa ne nastupa apsorpeija.
Takod e se pri visokim temperaturama ruse mazivi filmovi.
Primjena sredstava za hladenje i pod mazivanje nije uvijek efikasna. Pri obradi
krhkih materijala gdje su tempera ture relativno niske (sivi liv) nije potrebna
upo tre ba ovih sredstava. Sarno ponekad se ko riste za ispira nje strugotine i za
pobo lj sanje kvaliteta obrade.
Plociee od tvrdog metal a pod dejstvo m sredstava za hl ade njc pueaju pri izlasku
iz zo ne rcza nja kao na primjcr kod glodanj a velikim brzi nama. Kod ob rade
magnczijuma i njcgovih legura treba izbjegavati upo trebu emulzija posto voda
pomijciana za magnezijumom povecavazapaljivost. Sulfirirana ulja pri ob radi
obojen ih meta la daju erno obojenu povrsinu i zato se ne koristc u tom slucaj u.
Kod izbora sredstava za hl adenje i pod maz ivanje neophod no jc uzeti u o bzir
ukupn c usl ove rezanja, vrstu obrade, ka rakteristike materijala ob ra tka i alata,
slozenost alata, kvalitet povrsine i rdim obrade,jer 0 svcmu tome ovisi kolicina
stvorene toplote. Poznavanjem odnosa toplote stvorc ne deform aeio nim
radom i trcnjem moZe sc za klju ci ti da Ii je potrcbno sredstvo sa prcovlad ujucim
dejstvom hlade nj a iIi podmaziva nj a.
4. NaCj n doyodenja sredstaya za hladenje j podmazjyanje
Efekat primjenc sredstava za hlade nje i pod mazivanjc, izmcd u ostalog, zavisi
i od nacina dovodcnja sredstva u zo nu rezanja. O cekivani efckat mozese dobit i
ako se srcdstvo :
- dovodi ravno mj ern o. Ncravnomjerno dovodenje mijenja temperaturu a lata
u tok u rczanja pa on puca;
- pocne dovoditi prije poce tka rezanja, inace c10lazi do zagrij avar ia alata prijc
pocetka hladcnja . Hladenje zagrij anog alata dovodi do njegovog pucanja;
- usmjeri na mjesto gdje se stavara najvise toplote, tj. usm icnu zon u.
7S
Struganje Upustanje I
Rendisanje Busenje
Grubo Fino razvrtanje
Konstruktivni celik 5 % E, V 10 % E, R T, 5 % E 5 % E 20% E, 5f,R

20 % E,
20 % E,
Legirani ~elik V, IO % E 10 % E, Sf T, 5 % E 90%5f+ IO% K
5f+K
Sivi i temper liv 5,5 % E 5, K, 7· IO%E 5, K 5, 5 % E S, sumpomn E

CeliOli liv 5 % E 5 R, 10 % E 5 % E R
Mesing 5 % E 5 5 5 % E, R 5, R
Sakar R, 5 % E 7-10 % E 5, M 5 % E, 5, R 5 % E, M
Bronza 5, M 5 % E, S S, Vr 5 % E, S S, M , R
Aluminijum 5 % E, S, K 5 % E, K, P S, M 5 % E,S, K 5% E.,R ,T:P:":S
Aluminijskc Icgurc 10 % E, K M 10 % E, 'R 5 % E, K 20%E, R

Magnczijevc legurc 4 % V natrij
(Eleklron) flu orida , S S 5 S 5
Vodootpo mi i 5%E +5% V

5 % E, Sr 10 % E, Sf 10 % E, 5 f 20% E,5f
nerd ajuCi celici (b.lfijumhlorid)
Titanove legure 10 % E IO % E IO % E 5% E+5 % V

(barijumhlorid)
Rc
Rezanje
Glodanje Provlacenje Pilanje Bruse nje
nav.
Konstruktivni tc lik 5 % E 2O % E,5r T,5 % E 5 % E, R V , Vr
Legirani felik IO % F~ V 20 % E, 5r T,5 % E 5% E, 5f+ K 5%E,Sf+ IO% D
Sivi i temper liv 5, V 5 % E, K 5 % E 5 % E, 5 5, V
Celieni liv IO % E R 5 % E 5 % E 5% E, V
Mesing 5 % E 5, R, 5 % E 5, R 5, R 5 % E, V
----
Bakar 5 % E, 5 5 % E 5 % E 5, R 5 % E, Vr
Bronza 5 % E, S 5 % E, R 5 % E, S 5, R 5 % E, V
Vr+P_ I:1
A1urninijum 5 % E, 5, K T+P =4:5 ; R 5, P 5 % E, 5, P
Sumpomo E
--
Aluminijske legurc 10 % E, S - M 5% E,R+ K = I :1 20%E, Vr"'''' - I:!
Magnezijcvc Icgure
(Eleklron) S 5 5 S 5
Vodootpomi i
nerdajuCi celiei 10 % E 20 % E,5r 10 % E Sf Sf
Titanove legure 10 % E - IO % E P + T V
Vr-vretenasto ulje, E-emulzija, K-kerozin (petrolej), R-repicino ulje, M-masinsko

ulje, D-dizel gorivo, T-terpentin, V-vodeni rastvor elektro lita, Sf-sulfiri ra no ulje,
P-parafin, S-suho
Tabela VI. J Preporuke za primjenu sredstava za
hlndmjt i por/lllnzivnlljt /11/
76
VI. HLADENJE I PODMAZIVANJE PRI REZAN.JlJ
Postoji vise nacina za dovodenje sredstava za hladenje i podmazivanje:

- slobodnim padom mlaza tecnosti odozgo na tijela u proeesu rezanja. Ovaj
nacin se najvise primjenjuje. Nedostaei su mu sto veoma malo tecnosti
dolazi u zonu rezanja i velikaje potrosnja tecnosti (8-121/min). SI. a,
- dovod tecnosti pod pritiskom sa ledn e strane (slika V.lb). Mlaz tecnosti se
ubrizgava kroz mlazniee eea 0,3 mm pod pritiskom od (0,05-0,2) MPa
brzinom (40-50) m/sek. Nedostaei ovog nacina dovodenja su relativno
visoka eijena uredaja i smetnje kod radnika zbog rasprskavanja sredstva po
dijelu. Kod rezanja tesko obradivih materijala primjenjuje se istovremeno
dovodenje tekuCine sa prednje i straznje strane alata pod pritiskom (1,5-2)
MPa Sl.b,
- rasprsavanjem tecnosti u obliku magle i dovod sa 1edne strane alata. Magla
se stvara u komori za mijesanje u koju se dovodi zrak pod pritiskom od
(0,2-0,4) MPa i tecnost u odnosu 10:1 tdinskih dijelova. Smjesa izlazi iz
mlazniee brzinom od (200-300) misek, naglo isparava i odvodi toplotu.
Tacno usmjeravanje mlaza na kontaktnu povrsinu nije potrebno. Ovaj
nacin dovodenja pogodanje za primjenu kod visesjecnih alata a nedostatak
mu je sum koji se javlja pri radu. Sl.e,
- tecnost se dovodi kroz alat na grudnu povrsinu alata iIi ispod plociee za
rezanje. Kod toga su otklonjeni negativni utieaji hladenja alata od tvrdog
metala (pueanje). Tecnostse moZe dovoditi kroialat i pod vsokim pritiskom
(kao kod dubokog brusenja) od (1,5-2) MPa. Sl.d,
- pri obradi nerdajuCih i vatrootpornih materijala primjenjuje se hladenje
ledne strane alata upotrebom ugljicne kiseline pod pritiskom;
- hladenje niskim temperaturama i
- hladenje komprimiranim zrakom grudne i ledne povrsine alata.
77
-
ulduh
0)
Kanol.to
dovod Ickul in~
~----,
Run; dio nrdfa-
C) Ie)
DOllod
rtuhlodnog
V«l~ho
Slika VI.I Nacini dovodenja lekucine za hladenje
78
VII KVALlTET OBRADENE POVRSlNE I TACNOST OBRADE
VII KVALITET OBRADENE POVRSlNE I TACNOST

OBRADE
1. Osnovne definiciie
Kvalitet izratka je kompleksan pokazatelj karakteristika transformisanog

izlaza iz procesa obrade i ovisi 0 kvalitetu konstrukcije proizvoda, kvalitetu
obradnog sistema, projektovanog obradnog procesa, kvaliteta polaznog
materijala, kvaliteta rukovaoca itd. Kvalitet obrade je jedan od uslova za
postizanje trazenog kvaliteta izratka i obuhvata:
- tacnost obrade i
- kvalitet obradenih povrsina.
Ova dva kompleksna pokazatelja kvaliteta obrade su u medusobnoj zavisnosti,
razlicito za svaki postupak obrade i obradni sistem, i funkcije su velikog broja
uticajnih faktora.
Kva litet obrade bitno utice na eksploataeijska svojstva dijelova masina i alata
kao na: jacinu dosjeda, otpornost na habanje, koefieijent trenja, kontaktnu
krutost, dinamicku jacinu, antikoroziona svojstva, otpornost prema adheziji i
opticke osobine povrsine. Praksa pokazuje da lomovi obicno pocinju na
povrsinskom sloju dijela, a vijek trajanja dijelova je kraCi ako povrsina ima
zareza, riseve iii zaostala naprezanja.
2. Tacnost obrade
Tacnost obrade predstavlja stepen podudarnosti izratka sa prethodno

odredenim etalonom datim crtdom proizvoda. Sto je veca ta podudarnost
veca je i tacnost. Tacnost obrade obuhvata slijedece komponente:
- tacnost mjera,
- tacnost obI ika povrsina,
- tacnost medusobnog odnosa dvije iIi vise povrsina.
Tacnost mjera (precnik cilindricne povrsine, dubina otvora, ugao konusa itd.)
predstavlja stepen podudarnosti ostvarene sa nominalnom mjerom datom
crtezom izratka.
Tacnost oblika povrsine predstavlja stepen podudarnosti obradene povrsine
sa odgovarajucom geometrijskom povrsinom. Odstupanja od ob1 ika povrsine
mogu biti razliciti. Na primjer, cilindricne povrsine mogu imati lc kruznost u
poprecnom presjeku, malu konusnost, iskrivljellost ose i drugo. Ravne
povrsine mogu biti isp upcene iIi izdubljene iIi imat i ne ko drugo odstupanje od
ravlll.
79
OBRADA REZANJEM ( ALATNE MASlNE
...,
- -- - . ---- -- -- . - - r-
Slika VII.J Odstupanje oblika izratka
Tacnost medusobnog odnosa povrsina odreduje se odgovarajucim odstupan-

jima od zadanog nominalnog polozaja kao na primjer odstupanja od paralel-
nosti, upravnosti, saosnosti cilindricnih povrsina i drugo.
Tacnost obrade je postignuta ukoliko su sva odstupanja mjera, oblika povrsina
i njibovog medusobnog odnosa unutar granica kcije su date na radionickom
crteZu izratka. Ove gran ice zadaju se tolerancijama mjera i drugih dozvolje nih
odstupanja i propisane su standardima. Tako su tolerancije oblika i polozaja
kao i njihovo oznaCavanje propisane standardima JUS M.A1.243 i 244.
Odstupanja od nominalnih mjera, oblika i medusobnog polozaja povrsina
nastaju usljed gresaka obrade koje ovise od:
- poJazne tacnosti pripremka, narocito baznib povrsina,
- geometrijske tacnosti eJemenata obradnog sistema (masina, pribora, alata),
- elasticnib deformacija elemenata obradnog sistema,
- temperaturnih deformacija elemenata obradnog sistema,
- podesavanja masine,
- stanja aJata i drugo.
Sistematizacija gresaka obrade, uzroci nastanka, proracun tacnosti, me tode
mjerenja i drugo prouCavaju se u posebnim predmetima i opisani su u literaturi
/12/.
80
VII KVALITET OBRADENE POVRSINE I TACNOST OBRAD E
3. Kyalitet obradene poyrSine
Kvalitet obradene povrsine kao dio ukupnog kvaliteta izratka odreduje Sl-
preko:
- fizicko-mehanickih osobina povrsinskog sloja,
- valovitosti,
- hrapavosti.
3.1. Fizicko-mehanicke osobine
Fizicko-mehanicke osobine povrsinskog sloja obradene povrsine iskazuju se

slijedecim pokazateljima: stepen ocvrscavanja, dubina ojacanog sloja, dubina
i znak zaostalih napona, struktura ojacanog sloja, lokalne nepravilnosti
povrsine kao sto su naprslina, duboki zarezi, jamice itd. Dubin aojacanog iIi
defektivnog sloja ovisi i od postupaka obrade. Za pojedine vrste obrade u
tabeli VI!.1 data je dubina ojacanog sloja /3/.
T a bela VII.! Dubina ojacanog sloja /3/
Debljina defektnog
VRSTA OBRADE
sloja u ~
Kovanje u kalupima 500

Valj anje 300
Gruba obrada na stru gu 40 - 80
Z avrsna o brada na stru gu 30 - 40
G rubo rendisa nje 40 - 50
Z avrsno rendisanj e 25- 40
Busenje 50 - 60
Gruho razvrtanje 25 - 30
Zavrsno razvrtanj e 10 - 20
Grubo glodanje 40 - 60
Zavrsno glo danje 25 - 40
Spo ljnje kruzno brusenj e 15 . 25
Unut amje hrusenj e 20 - 30
Ravno hrusenj e 15 - 25
Sire in fo rmacije 0 ojacanol1l sloj u da te su u tack i II.
81
3.2. Vaioyitost
Valovitost predstavlja vise iii manje redovno i sinusoidno ponavljanje bregova

i dolina profila obradene povrsine sa korakom neravnina znatno veCim nego
kod mikro neravnina odnosno od referentne duzine 1 po standardu. Razlika
izmedu mikroneravnina i valovitosti ocituje se u razlici odnosa visine talasa
(Hv) valovitosti i visine mikroneravnina (Rmax) prema koraku talasa (Lv) i
koraku neravnine (In) U odnosu:
llrv (1 1 Rmax 1
Lv = 50 do 1000 ) In 50
sto moze orjentaciono posluziti za razlikovanje valovitosti i brapavosti.

Razlikuje se uzduzna valovitost u pravcu brzine rezanja i poprecna valovitost
u pravcu posmaka. Valovitost nastaje kao posljedica:
- vibracija pri rezanju,
- greske u prenosnim odnosima prenosnika kretanja,
- plasticnih deformacija,
- neravnomjernost brzina i sila itd.
stika VIJ.2 Va/oviloSI

3.3. Hrapayost
Hrapavost predstavlja mikrogeometrijske nepravilnosti povrsine tj. neravnine

na m~loj referentnoj duzini (1) odredenog pravca povrsine. Pojednostavlje no
posmatrano brapavost povrsine predstavlja tragove sjeciva reznog alata. Oblik
i velicina tragova zavisi od:
- geometrijskog oblika sjeciva ala ta i
- tchnoloskih faktora kao elasticnih i plasticnih deformacija, trenj a i habanja
na lednoj povrsini alata, nasi age, vrste obrade i vibracija.
82
VII KVALITET OBRADENE POVRSlNE I TACNOST OBRADE
Velicina uticaja ovih faktora ovisi od rezima rezanja, karakteristike materijala

obratka i od drugih uslova rezanja.
Moze se uociti hrapavost u smjeru brzine rezanja ili uzduzna hrapavost i
poprecna hrapavost iIi hrapavost u smje ru pomocnog kretanja. Poprecna
hrapavost je obicno veea od uzduzne hrapavosti. Uzduzna hrapavost zavisi od
procesa odvajanja strugotine odnosno od:
- brzine rezanja,
- naslaga na grudnoj povrsini a lata,
- materijala obratka,
- geometrije alata,
- elasticne deformacij e alata, masin e i obratka.
Uzd uzna hrapavost je.prema tome kompleksna pojava koj a se tesko moze
podvrgnuti sistematskoj mate matickoj analizi. Poprecna hra pavost pred-
stavlja preglcdniju i regul arniju pojavu i moze sc priblizno odrediti na osnovu
geometrije alata i kinematike reza nja. Zato se poprecna hrapavost uzima kao
mjerodavna hrapavost.
Slika VI!.3 Hrapa vost
Da bi sc hrapavost mogla ispitati u cilju izna lazenj a uslova pod kojima bi se

o na kretala u dozvoljcnim granicama treba dcfinisati sam u pojavu hrapavosti.
Prcma standardu JUS H.A 1.020-81 definisani su parametri hrapavosti u
sistcmu srednjc linij e (sistcm M-mediju m), gdje srcd nja linij a predstavlja
osnovnu baznu li niju nominalnog profila. Srcd nj a Iinij a se odreduj e tako da 1I
gran icama rcfercntne duzinc I kvadratno odstupanjc profila (YI, Y2, ... yn) bude
minimal no. Za profil obradenc povrsi nc mogu sc dcfinisati slijcdcCi paramctri:
- najvcca visina ncravruna (Rmax) kao razmak izmed u dvijc paJ ,lielne ravni
kojc, u granicama rcfercntne duzinc, dodir uju najviSu i najnizu tacku
profila, a paralclne su sa srednjom linijom,
83
OBRADA REZANJ EM I ALATNE MASINE
- srednje aritmeticko odstupanje visinc profila (Ra) kao srcdnja aritmeticka

velicina odstojanja apsolutnih vrijedn osti svih tacaka efektivnog profila u
granicama referentne duzinc:
I
Ra-~ fy dx (VII.I)
o
k ,
II.. .
u rt7f
n ,
roo r
~ I,Ya-!
.
/ 1/ .3 .,.
1,,/ I
.. I~ II
V ~ ~ fr".I
1 Er:;r~
i
,;; ... rI
~
r1. r1. ~
t
Slika VJ/'4 Paramefri obradene povr.rine
- Srednja Vlsma ne ravnina (Rz), kao razlika izmedu sred nje aritmcticke
vrijednosti pet najvisih i pet najnizi h tacaka profila u granicama referentnc
duzine, a koje se mje re od proizvodljne prave paralelne sa srednjom linijom.
(RI+R3+ . .. + R9)- (R2+ R4+ . ..+RS)

R 5 (VII.2)
- procenat nosenj a profila (pne)
III
Pile=-; 100 % (VII.3)
=
In leI + Ic2 + ... + len - zbir odsjecaka efcktivnog profila na rcfcrcntn oj
duzini I i to sa pravom paralclnom sa sred nj om linijom, a nalazi se na
razmaku c od najvise tacke profila,
84
VII KVALlTET OBRADENE POVRSINE I TACNOST OBRADE
- korak brazde (k) kao razmak izmedu dva susjedna najizrazitija vrba efck-
tivnog profi la u granicama referentne duzine.
Osnovni kriterijum hrapavostije Ra doksu R max , Rzi pncdopunski kriterijumi.

Na osnovu velicine Ra prema JUS M.A1 .020 hrapavost se razvrstava u 12 klasa
prema tabeli VlI.2. Standard propisuj e i vrijednosti referentne duzine (I) i
procenat nosenja (pnc)
Tabela VII .2 Klase hrapavosti prema JUS M.A.l .020
Broj klasa Najveca vrijednost u m Korak brazde u

hrapavosti mm
Ra Rz
Nt 0,D25 0,10 0,006
N2 0,050 0,20 0,0125

N3 0,100 0,40 0,025
N4 0,20 0,80 0,050
N5 0,40 1,60 0,100
N6 0,80 3,20 0,20
N7 1,60 6,30 0,40
N8 3,20 12,50 0,80
N9 6,30 25 1,60
N10 11,50 50 3,2
NIl 25,0 100 6,3
N12 50,0 200 12,5
stika VI/.5 Oznacavanje povrSinske hrapavosti
85
Oznaeavanje povrsinske hrapavosti na crteZu sa osnovnim i dopunskim

parametrima propisano je standardom JUS M.AO.065 .•
Velicina hrapavosti moze se priblizno odrediti na osnovu geometrije alata i
kinematike rezanja. Tako, na primjer, za obradu ria strugu, gdje noz opisuje
zavojnu liniju, moze se iz dva polozaja noza i za dati radius vrha noza (r)
odrediti velicina maksimalne hrapavosti (Rmax)
Rmax = lID - ::;rc = 7JC - ...JAd - DC (VIl.4)
kako ie ~r, AD=r j vv=; vrijedi

§
Rmax =r -
4
(VIl.5)
Zbog toga sto je R 2max vrlo malo u odnosu na 2 Rm ax r, vrijedi
o ;.'_ _ _..;C_ _ _....;10 §

Rmax ""
8·r
Izraz (VII.6) ne daje potpunu sliku hrapa-

vosti odredene povrsine kao sto
uporedenje sa eksperimentalnim ispiti-
vanjima pokazuje zbog tog sto na nju
._4---rt",..~ djeluju i drugi faktori. Oblik olucastog
profila povrsine (slika VII.3) nije pravilan
vee je cesto deformisan usljed iscupanib i
deformisanih kristala, zatim netacnosti u
Slika VI/.6 Hrapavost pri obradi vodicama alata kao i leziStima vretena.
na strugu Stvarna hrapavost je veta od dobivene
izrazom (VII.6). Eksperimentalna is-
traZivanja daju izraza za hrapavost u odredenim uslovima. Tako za fino
struganje u /11 daje se izraz:
Rz =
y .ySox 'K
z 'Kf
[~ml (VII.7)
Cs .f1
gdje su Cs, x, y, z, u - konstante za odredene uslove rezanja.
86
VII KVALITET OBRADENE POVRSlN E I TACNOST OBRADE
4. Poyezanost kva liteta i postupka obrade
Na kvalitet obradene povrsine utiee veliki broj faktora od kojih su osnovni:

- postupak obrade,
- parametri obrade,
- materijal obratka i alata,
- geometrij a alata,
- dinatnieko ponasanje obradnog sistema,
- primjena sredstava za hladenje i podmazivanje,
- stanje alata (stepen zatuplj enosti),
- nasiage na grudnoj povrsini i dr.
Ovi faktori utieu na dubinu defektnogsloja (D) i zavisnood gore navedenih faktora
iznosi (15-80) ~m. Zbog velikog broja uticajnih faktora teSko je postaviti
korelacionu vezu izmedu pojedinih postupaka obrade i kvaliteta obradenih
povrsina. Na osnovu preporuka iz literature i standardaJUS M.A1.026-81 u tabeli
VII.3 dataje orjentaciona veza izmedu k1asa hrapavosti i postupaka obrade.
Standardom JUS M.A1.025-81 data je korelacija izmedu hrapavosti i kvaliteta
tolerancije.
Tabela VII.3 Korelacija klasa hrapavosti i kvaliteta tolerancije
Oznaka Klase hrapavosti i odgovarajuee vrijednosti R. Il'm] za podrueje
klase nazivnih mjera u mm
lSO- iznad 3 iznad 18 iznad 80
tolerancije do3 iznad 250
do 18 do 80 do 250
IT 5 N3 0,1 N4 0,2 N5 0,4 N5 0,4 N6 0,8
IT 6 N4 0,2 N5 0,4 N5 0,4 N6 0,8 N6 0,8
IT 7 N5 0,4 N5 0,4 N6 0,8 N7 1,6 N7 1,6
IT 8 N5 0,4 N6 0,8 N7 1,6 N7 1,6 N8 3,2
IT 9 N6 0,8 N6 0 ,8 N7 1,6 N8 3,2 N9 6,3
IT 10 N7 1,6 N7 1,6 N8 3,2 N9 6,3 N9 6,3
IT 11 N7 1,6 N8 3,2 N9 6,3 N9 6,3 Nl0 12,5
IT 12 N8 3,2 N8 3,2 N9 6,3 Nl0 t2,5 NIl 25
IT 13 N9 6,3 N9 6,3 Nl0 12,5 NIl 25 NI l 25
IT 14 Nl0 12,5 Nl0 12,5 NIl 25 NIl 25 N12 50
IT 15 Nl0 12,5 Nl0 12,5 NIl 25 N12 50 - 100'
IT 16 NIl 25 NIl 25 N12 50 - 100' - 100'
. ) izll2.etno grub kvalitet povrSine

Na ovaj nacin se povezanost postupaka obrade i taenosti obrade utvrduje
preko k1asa hrapavosti. Vrijednosti date u tabelama VII.3 i VII.4 sarno su
87
orjentacioneastvarni kvalitetzavisi od kvaliteta obradnog sistema, ukljucujuci

i radnika kao i od opsteg tehno!oskog nivoa proizvodnog sistema.
Klasa hrapavosti
.............. N1 N2 N3 N4 N5 N6 N7 N8 N9 N10 N11 N12
Metod obrade
Granicne vrijednosti Ra u [1W1]

.....0 .012 .025 .05 0 .1 0 .2 0.4 0 .8 1.6 3 .2 6.3 12.5 25 50
Zahvat
"~
6'U~
Struganje
fino
grubo
Rendisanje
fino
8ruSenje
• '~U"O"Jv
gruoo
Razvrtanje
fino
Obimno 6'U~
glodanje fino
Ceono grubo
glodanje fino
Ravno grubo
bruAenje fino
Okruglo grubo
bruSenje fino
Honovanje
Lepovanje
Slikn VlI.5 Korelacija poslupaka obrade i klasa hrapavosti
88
VIII MATERIJALI REZNOG ALATA
VllI MATERIJALI REZNOG ALATA
Rezni alat predstavlja kriticni tehnoloski element obradnog sistema za

skidanje strugotine. Bez dobrih i pouzdanih karakteristika alata ne mogu se
koristiti ni ostale tehnicke karakteristike obradnog sistema.
U toku procesa skidanja strugotine rezni alat je izlozen dejstvu ve likih sila i
pritisaka, kao i visokih temperatura koje mijenjaju njegove mehanicke
karakteristike, prije svega tvrdocu. Istovremeno na radne povrsine alata
djeluju abrazivno - mehanicki, difuzioni i adhezioni procesi koji izazivaju
trosenje alata.
Zbog toga rezni alati moraju imati odredene vezne karakteristike kao
postojanost na temperaturi, toploprovodnost, otpornost na habanje, dovoljnu
cvrstocu, otpornost na udare i dovoljnu zi lavost ostrice na krzanje. Sto su bolje
ove karakteristike alata tim je moguca veca brzina rezanja odnosno veca je
produktivnost i eko nomicnost koristenja alata.
Na eksploatacijske (rezne) karakteristike alata najveCi utieaj imaj u:
- hemijski sastav materijala alata,
- postupak formiranja reznog dijela alata i
- termicka obrada alata.
Kao osnovni alatni materijali danas se za rezne alate uglavnom koriste:
- brzorezni celici,
- tvrdi metali,
- alatna keramika,
- dijamanti i
- super tvrdi alatni materijali.
Primjena svakog od ovih materijala zavisi od:
- potrebne rczne sposobnosti alata koja je definisana fizicko-mehanickim
karakteristikama materijala: tvrdoca, toplotna izddljivost, otpornost na
habmije, otpornost na staticka i dinamicka opterecenja,
- geometrija alata,
- tehnoloskih uslova obrade staticke i dinamicke karakteristike maslne,
zahtjevana tacnost i kvalitet obrade, materijal · obratka, termicko stanje
pripremka, rezimi rezanja, uslovi hladenja.
Postoje preporuke najekonomicnijih oblasti primjene pojedinih alatnib ma-
terijala, bez strogo definisanih granica, jer se pojedine vrste materijala
nadopunjavaju i preklapaju.
89
1.Brzorezni celicj
Brzorezni celici su najvise upotrebljavan materijal za rezne alate. Cak i do 70%

obrade skidanjem strugotine izvodi se a1atima od brzoreznog celika. To su
celici zasnovani na bazi volframa (6,5-19) %, hroma (3,8-4,4) % i u novije
vrijeme sa vanadijem (1 -3) % i molibdenom. Osnovnu masu ovih celika cinj
martenzit u kojem se nalaze tvrdi karbidi legirajucih elemenata (W, V, Cr,
Mo). Karbidi se razlaZu pri visokoj temperaturi pa a1at od ovih materijala
zadrzava rezne karakteristike i preko 873 K kad se martenzit razlaZe u troostit
i sorbit pa tvrdoca znatno opada. Kvali tet alata od brzoreznog celika m atno
ovisi i od pravilne termicke obrade.
Rezne karakteristike alata od brzoreznih celika poboljsavaju se:
- glacanjem i elektro poliranjem reznih povrsina eime se ojacava iii odstranjuje
defektni sloj i
- galvanskim presvlacenjem reznih povrsina razli¢itim presvla kama cime se
povecava otpornost na habanje.
Cijena brzoreznog eelika je nekoliko puta veca od cijene alatnih celika pa se
zato od njega prave sarno reznj dijelovi alata koji se ucvrScuju na drzac iii glavu
od konstruktivnog celika.
Tabela VIII.1 Neki brzorezni celici
Hernijski sastav u %
Vrsta eelika
C W Cr Co Mo Mn Si Ni S P
(:.7680 0,82 6,5 1,9 4 5
(:.6882 0,88 12 2,5 4 0,8 0,4 0,4 0,4 0,Q3 0,Q3
(:.6980 0,80 18 1,5 4 5 0,7
2.Tvrdi metali
Tvrdi metali, kao materijali za rezni alat, su specijalne legure ugljika (C) i teSko
topljivih metala i to uglavnom karbida volframa, vanadijuma, tan tala, titana i
drugih. Dobiju se sinterovanjem metalnog praha .sa veznom masom. Sinter
masa se presuje u plocice trazenog oblika i dimenzije, zatim se prZi do 1173
K, reze na odredene dimenzije i vrsi krajnje przenje do (1573-1973) K kada
se vrsi konaono spajanje vezne mase.
Tvrdi metali imaju visoku .postojanost na habanje i na temperaturu.
OmoguCavaju obradu brzinama 2-3 puta vecu nego brzorezni celik, dovolj no
su postojani pri obradi odlivka sa ukljuccima pj eska i otkovaka sa tvrdom
90
VIII MATERIJALI REZNOG ALATA
ko ro m, bez pro ble ma obraduju veo ma tvrde mate rijale i ne t raze termic,ku
o bradu .
Tvrdi metali imaju malu zi lavost i evrstocu. Nc p odnosc ostre pre kid
p romj e nu o ptereccnj a jer nas tu pa krza nje sjeciva. Tvrd i me ta li ne trpe ni nagl u
p romj e nu temperature (p az nj a kod upolrcbe srcdslva za hlade nj e i podmaz-
iva nj e) . P locice od tvrdog metala najcesce imaju vise sjeciva i mehan icki se
p ricvrScuju za nosac alata . Po istrO'tenju jedn og sjeciva p locica sc zakre ne na
d rugo sjecivo i po istrose nju svih sjeciva ,se mij e nja bez ostrenja. P locice od
tvrd og meta la sc najvise kor iste kod struga rskih nozeva i ko mbinova nih
glod a la a mogu i za burgijc i razvrtace i drugo. T roskovi izr ade tvrdog me tal a
su ne koliko p uta veti od tros kova izrade brzo rcznog celika. Me dutim, ovi
povccani troskovi ko mpell ziraju se ma njim masinskim vre me nom (vece brzine
rezallja) i Ilepostoja njem termicke obrade.
T abela VIII.2 Ne ki tvrdi mctali
Hemijski sastav %
Grupa tvrdih metala
WC TiC CoC TaC
Wo lframkoba ltova 92-98 3-8
Titanwolframkobaltova 66-88 5-30 4-9
Tantatitanwolframkoba ltova 78-83 3-5 8-15 3
3.A1atna keramika
U stalnom Ilaporu da se smanje troskovi alata i pri tome zadrle ili poboljsaju reme
karakteristike alata istraiivalljima sc doslo do alata od Ilemetalllih materijala
korunda i karborunda. To su mineralokeramicki rezni materijali ili sinterovani
oksidi. Glavni sastojak jealuminijski oksid Ah03(korund) sa do dacima magnezijum
oksida (MgO ) iii hromoksida (erO). Mineralokerarnicki materij al ima visoku
tvrdotu, jacinu na kidanj e, viso ku postojanost na temperaturu (1473 K) i veoma
veliku postojanost na habanj e. NccJ ostaci ovog alatl1 0g materijala su velika krtost i
mala otpornost na savijanje. Zato se koristi za finu obradu eelika, sivog Iiva, obojenih
mctala i legura sa vrlo visokim brzinama (200-500) mlmin i to materijala bez kore i
u uslovima rczanja bcz udara i vibracij a.
Rczni alatod mineral okeramikc za htj eva krut sistcm masina-alat-obrada. Upotreba
ovog alata donosi ustede u vrclllcnu oko 50% pri obracJi cclika i oko 70% pri obracJi
sivog liva u ocJnosu na alat od tvrdog Illetala.
D rugi matc rij al za rezni a lat na bazi kc ralllikc jc Ille ta lo kcra mi cki koji se
sastoji od kcra llli kc (AI20 3) i ka rbicJ a vo lfra llla (W C), ka rbide lll oli bcJe na
91
(M02C) iii titan karbida (TiC). Ovi dodaei sma njuju krtost kera mike ali i
otpo rnost na haba nj e . Metalokera micki ma te rij al dobije se takode sin terovan-
je m . Vezni ma terij al moze biti orga nskog i neorga nskogporijekia. Nedosta tak
m e taloke ramickog ma terijal a je slaba toplotna provodnost pa kod hl adellia
maze lako doCi do puea nj a. Plocice za rezanj e prave se sa vise sjeciva a mogu
se prievrstiti za drZac lijepljeoje m, lemlje njem iii mehanicki. Po zatupljeoju
sjeCiva se ne ostre vee mijeojaju .
4.Djja ma nt
Obzirom na svoje karakte ristike, veliku tvrdoeu, modul elasticnosti, toplotn u

provodnost, o tpornost na habanj e, postoja nost, mali koefieij eot trenj a, malu
hemij sku a ktivoost, adh eziju ka metalima d ij ama nt predstavlj a jeda n od
naj savrsenijih materij ala za re zn e alate pri neprekidn om rezanju oe pro mjen-
jivog presje ka. Dijama nt moze da trpi tepme ra turu rezanja (1023-11 23) K
preko koje se pretvara u grafit. Postojanost je veea 2 do 10 puta u od nosu oa
alat od tvrdog metal a. Nedostaci dij ama nta kao reznog mater ij ala su visoka
krtost i eij eoa. Z a obradu reza nj em ko riste se pri ro dni i vjestacki dij amanti.
Vjestacki dij a manti dobij aju se uz po moe ka taliza tora (Cr, Mo, Ni i drugi) na
visokim pritiscima (1 2000 MPa) i temperaturama (o ko 2000 K) . R azna strana
dij a manata je obicno poligonaln a, a dij ama ntska prasin a se kori sti za izradu
abrazivnih ala ta sa nedefini sa nim sjecivo m (toeil a, alat za honova nj e, paste za
poliranje).
5.Supertvrdi ala tni ma terij ali
Istrazivanja alatnih materij ala su razvil a nove supe rtvrd e ma terij a le na bazi
kubnog nitrida bora (KNB) kao borozoo, kubo nit, elbo r i drugi. Ovi materij ali
imaju tvrdoeu blizu tvrdoei dij amanta i znatoo veeu postojaoost na visokim
temperatura ma (do 1773 K). KNB mate rijali koriste se za finu obradu
zakalje nih celika koji se ne mogu obradivati nl dij ama nto m, kao i za brusenj e
eelika visoke evrstoee.
Postoje odredeni problemi za oblikova nj e KNB materij ala u tralene fo rme,
pa se cesto koriste kao dodaei legura ma pri proizvodnji ala ta iii kao dodaci za
abrazivne abrade.
92
VIII MATERlJALI REZNQG ALATA
Tabela VIII.3 Karakteristike nekih tvrdih reznib mate rijala

Specificna MakrotvrdGta Temperatura
Hemijski
N A Z I V tdina po V ICKER·sll topljenja
znak 3
9,81 N/dm HV °c
Borov nitrid BN (KNB) 2,34 8000·10000 1900
Titanov nitnd TiN 5,21 2450 2900

Wolframov borid WB 15,0 3750 2860
Titanov borid TiB2 4,4 3480 2300

Tantalov bond TaB2 12,0 9150 3150
AJuminijski oksid AJ203 3,97 2800 2400
Silicijev oksid Si02 2,32 1500 1730
Silicijev karbid SiC 3,17 3500 2500
Titanov karbid TiC 4,93 3200 3100

Tantalov karbid Ta C 14,48 1800 3900
Wolframov karbid WC 15,7 2400 2900
Molibdenov karbid M02C 8,9 1500 8700

Borav karbid B2C 2,52 3700 2450
[ 93
IX OBRADA NA STRUGU
1. OSDovne operacije j alatj
Kod obrade na strugu glavno kretanje je obrtno kretanje obratka a pomocno

kretanje je pravolinijsko i moze imati razlicite pravce paralelno osi obratka,
okomito na osu obratka i pod nekim uglom u odnosu na osu obratka (kod
obrade konusa).
Na strugu se moze izvoditi vise operacija kojim a 'odgovaraju odredeni ala ti
cija geometrija predstavlja opstu geometriju alata za obradu skid anjem
strugotine:
.. J- - C)
J I
:' ;.: .
'1':' ~
.'
.. .
'
:', ::
.: . ','; ..
,', ~ ' "
. :.; ....: .. ~ ."..,,, "
.r> T T
Slika IX. 1 A /ali za vanjsku uzdui nu obradu
- uzduzna obrada vanjskih povrsina grubo vrsi se nozevima tipa I, II i III sa

slike IX.l. Noz II zbog svoje savijenosti moze da pride sloze nijim geometri-
jskim oblieima. Nozem IIi se moze dobiti prelaz sa povrsine na povrsinu
pod 90°, ali zbog kraee duzine os trice u ko ntaktu (veei specificni priti ci)
ima manju postoja nost. Fina uzduzna obrada vrsi e nozevima obli ka IV i
V pri cemu noz V irna veee moguenosti prist upa obratk u:
94
X OBRADA NA STRUGU
uzd uzna obrada unutrasnjih povrsina. Obrada se vrs l nozevima oblika

prikaza nog na slici IX.1. pri cemu noz I se koristi za obradu otvoreoih
supljina, dok se noz II koristi za ob radu zatvorenih supljina i povrsina Ciji
se prelaz nakn ad no obraduje (obicno ceono pod 90 ). Noz II im a
nepovoljniji odvod strugo tine:
Slika 1X.2 A lati za unutrasnju uzdui nu obradu
- pop recna obrada ceonih povrsina vrsi se nozem ob li ka I za grubu obrad u i

ob lika II za finu obrad u:
- poprecna obrada zbog usjecanja utora (o blik) iIi za odsjecanje (nozevi II i
III) vrs i se nozevima male sirin e (zbog stednj e materij ala) i znatne visin e
(zbog veceg oosivog presjeka);
- izrada zavojn iea unutrasnjih i spoljnih vrsi se na strugu u pojedinacooj i
maloserijskoj proizvodnji. Za vece ob ime proizvodnje izrada zavojnica oij e
ekonomicna na strugu.
U opstem slucaju na strugu se vrse gruba ob rad a, fin a obrada, brusenje i
glacanje. Saglasno ovim kvalitetima obrade na nominalni precnik izratka (D)
dodaju se odgova rajuci dodaci (8 /). VeliCina doda tka za grubu obradu (8/)
odreduje s obzirom na deb ljin u defektnog povrsinskog sloja dobivenog
prethodnim postupcima obradeKkovanje, valja nje, livenje - C iz " hele VII.1)1
...
ina odstupanja od geometrijski pravilnog ob lika !(L'.gob) .
°5
s.
Slika IX.3 Alati za poprecnu obradu
A
r--
- I\
~
-+---+-+-"- "- - " -::~ " r- , :
~2·
.
-~
- ._..J..,
.. • -
e ?
I \I \II
S/ika IX.4 A/ati za usjecanje i odsjecanje
96
IX OBRADA NA STRUGU
.. -
I
J
Slika IX.5 Alai za izradu spoljnjih zavojnica
iiI = f ( C; t1gob ) (IX.1)
Tabela IX.1. Neke vrijednosti dodataka za grubu obradu iiI /3/
Vr.;ta prethadne abrade i materijal 0, [mm ]

Live ni pripremak ad SL - 2
Liveni pripremak ad CL - 5
Dijelavi izradeni slabadnim kavanjem ad ugljicnih celika 1,5 - 3
Dijelavi izradeni ad lagranog celika slobodnim kovanjem 2,5 - 3,5
Dijelovi izradeni kovanjem u ukovnjima 0,5 1,5
valj ani pripremak 0,5 1,0
Dodatak za finu obradu (1i2) odreduje se obzirom na traj ne deformacije oblika

i povrsine obratka i na defektni sloj od gr ube obrade. Daje se t> tabeli IX.2.
prema Plotkinu (izvor /31) , za serijsku i masovn u proizvodnju . Za pojedinacnu
proizvodnju treba uzeti vece dodatke.
97
Tabela IX.2. Dodaci za finu obradu na strugu (82)
D mm
do 1O JO - 18 18 - 30 30 - 50 50 - 00 80 . 120 120 - 180 180 . lfJJ lfJJ - 360
Imm
do 100 0,7 0,7 0,8 0,9 1,0 1, 1 1, 1 1,2 1,3
100 - 250 0,8 0,8 0,9 0,9 1,0 1.1 1,2 1,3 1,4
250 - 400 0,8 0,9 0,9 1,0 1, 1 1.2 1,3 1,4 1,5
400 - 630 0,9 1,0 1,0 1, 1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6
630 - 1000 1, 1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,5 1,6 1,7
1000 - 1600 1,5 1,5 1,6 . 1,7 1,8 1,9 2,0
1600 - 2500 1,9 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4
Dodaci za brusenje (83) prema istom autoru i iz istog izraza dati su u tabeli
IX.3. Manje vrijednosti se uzimaju za nekaljeni celik i za brusenje bez siljaka.
Tabela IX.3. Dodaci za brusenjc (83)
D mm
do 10 JO - 18 18 - 30 30 - 50 50 - 00 80 . 120 120 · 180 180 • lfJJ lfJJ · 360
mm
do 100 0,2-0,3 0,2-0,3 0,2-0,3 0,2-0,3 0,3-0,4 0,3-0,4 0,3-0,4 0,4 0,5
100 - 250 0,2-0,3 0,2-0,3 0,3 0,3-0,4 0,3-0,4 0,3-0,4 0,3-0,4 0,5 0,5
250 - 400 0,2-0,3 0,3 0,3-0,4 0,3-0,4 0,3-0,4 0,3-0,4 0,4-0,5 0,5 0,5
400 - 630 0,3-0,4 0,3-0,4 0,3-0,4 0,3-0,4 0,4-0,5 0,4-0,5 0,4-0,5 0,5-0,6 0,6
630 - 1000 0,3-0,4 0,3-0,4 0,4-0,5 0,4-0,5 0,4-0,5 0,4-0,6 0,6 0,6-0,7
1000 - 1600 0,6 0,6-0,7 0,6-0,7 0,7 0,7-0,8 0,7-0,8
1600 - 2500 0,7 0,7-0,8 0,8 0,8 0,8-0,9 0,9
Dodatak za glacanje (84) uzima (0,01-0,02) mm za precnik (60+ 120) mm.

Inace podaci 0 velicinama dodataka za obradu daju se u prirucnicima u
zavisnosti od vrste materijala, vrste operacije i vrste prethodne obrade.
2.. Bn;ioa [czania

Kod obrade na strugu brzina rczanja je jednaka obodnoj brzini obratka
v=Drr.n [ nyminj (IX.2)

1000
98
IX OBRADA NA STRUm;
gdje jeDr mmlprecnik neobradene povrsine. Brzina rezanja se moze pribliznc

odrediti I-z tatrl:la u funkciji materij ala ob ratka (Mob) i materijala noza (Mal).
Vrijednosti u tabelama su nastale kao rezultat raznih autora za razne uslove
rezanja i uz zanemarivanje odredenih vainih faktora. Zato se vrijednosti
razlikuju medusobno za iste ulazne vrijednosti (Mal, Mob).
Eksperimentima je utvrde no da postoji zavisnost izmedu brzine rezanja i
presjeka strugotine (pri istim ostalim uslovima). Ta zavisnost prema Kronen-
bergu ima obli k
(IX.3)
gdje je Cv brzina rezanja pri presjeku strugotine A = 1 mm 2 a Ev konstanta

za odredeni materija l obratka. Vrijednosti para metara Cv i Ev daju se u
tabelama u funkciji vrste materijala obratka a za brzo rezni celik, postojanost
alata od 60 mmu ta i napadn i ugao K=4So . Za druge vrijednosti ugla K i
materijala alata treba vrsiti preracunavanja po izrazu
(IX.4)
Z a a late od tvrdog metala brzina se racuna za vecu postojanost (60-180) min

za strugove za pojedinacnu proizvodnju, za revolver strugove (300-480) min,
a za obradak slozen ijih oblika i do 600 min. Za obradu pripremka kovanog ili
livenog sa povrsinom koja saddi rdu, pijesak iIi sljaku brzma za (30-50) % u
od nosu na povrsin e bez mj estimicnih ukljucaka i tvrdoca.
Izraz (IX.3) graficki se moze prikazati u dvostrukom logaritamskom dijagramu
kao prava oblika
y=ax+b (IX.S)
gdje je
1
y = logv ; x = logA fl= tgct b=logCv
Ev
1 (IX.6)
log~- - logA ; logCv
Ev
Prema Valiksu (WalIichs) izraz (IX.3) se moze prosiriti
99
v Cv (IX.7)
ox. s y
Vrijednosti parametara C v, x i y daju se u tabelama a izraz se za odredene

materijale (njihove tvrdoee) obratka prikazuje i dijagramom sa vise osa, iz
kojeg se za date promjenjive (0 i s) nade brzina re~anja (viditi u /31).
3. otpori rezan.ja
Otpori rezanja sluze za proracune elemenata masine i alata i za odredivanje

elemenata i faktora rezima obrade. U opstem slueaju struganja, kosom
struganju, rezultantni otpor rezanja se moze rastaviti na komponente: glavni
otpor· rezanja (FI), otpor prodiranja u materijal (F2) i otpor pomocnog
kretanja (F3). NajvaZnija komponenta je FI zato sto je najveca, moze se
relativno tacno izmjeriti i preko nje se pribliZno mogu izraziti i ostale dvije
komponente.
Pojednostavljeni izraz za glavni otpor rezanja daje se kao:
F I = lOAks [Ai] (IX.8)
gdje je ks [~cm2J specificni otpor rezanja koji zavisi uglavnom od materijala

obratka i materiJala alata. Za pribliznu vrijednost specificnog otpora moze se
uzeti da je
ks = a·a m "" const. (IX.9)
gdje a zavisi od materijala i za eelik sa am = (40-100) [~cm2], a = (2,5-3,2) a za

liveno gvozde a = (4,5-5,5). BuduCi da pretpostavka 0 nepromjenjivosti Ks nije
taCna (ovisi i od A = as) za tacnije proracune treba koristiti Kronenberg-ov izraz
(IX.IO)
gdje je C k [~cm21jedinicni otpor za 1 mm 2 presjeka strugotine, Ek konstanta

zavisna od matertJala obratka. Opste, odnosno, prosjccne vrijednosti para-
metara Ck i Ekdaju se u tabelama u zavisnosti od materijala obratka. Za tacnije
proracune specificnog otpora treba uzeti u obzir i geometriju alata pa sc
prema eksperimentalnim istrazivanjima moze uzeti za obradu ce lika da
100
IX OBRADA NA STRUGU
vrijedi:
Ck = (2,5 - 3) "H~= (4,2 - 4,9) "am .~ (IX.11)

za liveno gvozde
C", = 9,62,5{ij 1,51#
50 (IX.12)
za bakar
2,4
Ck=26,3.{ij (~50J1'24 (IX.l3) ··
gdje jc H tvrdoea materijala obratka po Brinelu. Kako je a+~+y=90o a vrijednost

lednog ugla a se mijenja u uskim granicama (5-12) 0 to promjena ugla ~ znati
najvise promjenu grudnog ugla y. Vidi se da otpor raste sa poveeanjem ugla ~
(smanjenjem ugla y). Medutim, smanjenje ugla ~ (poveeanje ugla y) smanjuje
nosivost i toplotnu provodnost noza pa se za tvrde materijale ipak uzima veci ~.
Pove6anjem napadnog ugla K poveeavase debljina strugotine (h) asmanjujesirina
(b) pri istom presjeku sto daje poveeanje otpornog momenta strugotine u skJadu
sa IZrazom
w bif (IX.14)
6
sto povccava otpor str ugotin e na savijanje a time i otpor rezanja. Izraz (IX.8)
moze se prosiriti zamjenom povrsine A njenim elemcntima
(IX.l5)
Uvodenjem velicine 15_ /) koja prcdstaVlja koeficijent vis koznosti strugotine,

s
uz A = /) s, p = l-Yl ig = l-Xl dobije se modifikovan izraz (IX. 15)
(IX.l6)
gdje jc Cks = Ck za normalnc uslovc obrade, odnosno g = 5 i A = 1. Vrijednost

paramctara Ck, Cks, x I iYl daju sc u tabelama u zavisnosti od jacine matcrijala
obratka (am) i gcomctrijc alata (a , (3).
101
Glavni otpor rezanja se u toku procesa stva ranja strugotine m ije nja u skladu
sa faza ma stvaranja strugotine. Pri maJim brzinama rezanja ove promjene su
izrazite a povecanjem brzine postaju promjene ravnomjernije i ponavljaju se.
Za ma le brzine rezanja na slici IX.6 prikazanaje promjena otpora rezanja FJ
prema Nikolsonu (Nicolson - preuzeto iz /3/).
70
[KN I
60 A I A
50
/ ' 1\ /
,........,."
./
~
I \, I ~V
I
40
B
30
20
]0 ..
o
o 0 .5 1,0 U 2.0 2,5 J .O J,5( mntl
-- - -s
Slika fX.6 Promjenljivosl glavnog olpora rezanja FJl3
IstraZivanja razlicitih autora pokazuju pribliz ne med usobne odnose kompo-

nenti otpora rezanja
F2 = (0,3 - 0,5) PI 13 = (0,15 - 0,3) Fi
Inace i za kompon ente F2 i F3 vrijedi izraz( IX.15) sarno se uzmu odgovarajuce

vrijednosti parametara xi y.
M'
4 ,Ierod ayO!' rezlm
.. pn. uzd·
UZDQj, 0 h ra d'I
4,1, Odredivanj e koraka pomocnog kretanja
Korak uzduznog pomocnog kretanja (s) od red uj e se na osnovu:

- otpornosti alata na otpore rezanja,
- zahtjeva kvaliteta povrsine (hrapavost),
- zahtjeva tacnosti geometrijskog oblika obratka i
- otpornosti mehanizma za pomocno kretanje.
Na ovaj nacin uzimaj u se u obzir svi us(ovi koje odreduju elementi sistema
102
IX 08RADA NA STRUGU
Slika IX.7 Oplereeenosl slrugarskog noia
masina - alata - obradak.

Noz je u procesu rezanja opterecen komponentama otpora rezanja premaslici
IX.7.
Moment savijanja noza u vertikalnoj ravni ako se pretpostavi da sile djeluju
na vrhu noza a F2 u gornjoj povrsini noza iznosi
h
(IX.17)
2
a u horizontal noj ravni
(IX.18)
Odgova rajuca naprezanja noza su uz date dimenzijc presjeka
6 ( FI Inn - P2 h )
2
<Jv = -M v - (IX.19)
Wv bh2
Mh 6PJ'/n
<Jh = W/J = if- -h (IX.20)
103
Ukupno rezultujuce naprezanje presjeka noza iznosi
(IX.21 )
Ako se prema Krekeleru usvoji da je F2 '" 0,4 A , 0,2A i

uvedu smjene
h
--= e I ; -f izraz (IX.21) prelazi u izraz
b
FJ
a F . "2 ( 6f + 1,2eF - 0,8) = A·Co (IX.22)
tr·e
6f + 1,2ef - 0,8
Co =
if e
Ako Se sila Fl zamjeni izrazom (IX.1S) jer se istrazuje korak dobije se
(IX.23)
Ako zelimo odrediti korak pomocnog kretanja 5 obzirom na otpornost noza

promijenimo u izrazu (IX.23) ar sa dozvoljenim naprezanjem na savijanje
asdozvi rijesimo po s
(IX.24)
Logaritmiranjem izraza (IX.24) dobij e se oblik jednacine koja se moze

relativno jednostavno prikazati grafioki gdje se ·odredivanje mjerodavnog
koraka svodi na sabira.nje i oduzimanje logaritama odnosno duzina koje ib
predstavljaju /3/. Primjena ovih dijagrama ubrzava tehnolosku pripremu rada.
Za slucaj teskih uslova rada gdje je otpor pomocnog kretanja F3 veliki iii
imamo masinu skromnih mogucnosti vrsi se traZenje one velicine koraka (s")
koja pri datoj dubini rezanja a nece prelaziti dozvoljena naprezanja elemenata
mehabizma pomo6nog kretanja koristeci zakonitosti statike i otpornosti
materijala i izraz:
(IX.2S)
Obradeni komad skidanjem strugotine mora da zadovoljava postavljene
104
IX OBRADA NA STRUGU
zahtjeve kvaliteta povrsine i tolerancije obli ka.

S druge strane, usljed sila rezanja obradak trpi deformacije i u ovisnosti od
veliCi ne koraka dobiva obrade ni kvalitet (hrapavost). O da brani korak mora
da zadovo lji ove uslove i zahtjeve.
O bradak iglavnovrete no napreg nu ti su na uvij anje momentom koji se prostire
po duzini obra tka
D
M"" h -2 (IX.26)
Ako se ne radi oveli ko m D i duzini obratka (I) ovaj momenatse kod proracuna
mj erodav nog koraka moze za nemariti. U zavisnosti od nacina stezanj a sil e
rezanja deform isu obradak elasticno sa razlicitom velicinom deformacije.
Najveca deform acija ce biti kad je obradak stegnu t sarno na jednom kraju (u
steznoj glavi).
G lavn i otpor reza nja Fl uglavno m ne pro uzrok uje netacnost obratka jer
dje luj e tange ncijalno na presje k ob rat ka. Otpor pomocnog kre tanj a F3 utice
na defo rm aciju veoma malo. Najvecu defo rm aciju obratka izaziva sila prodi-
ranj a F2jer djeluje u osi ma terija la gdje nastaje odmicanje materij ala od vr ha
noza cime se mijenja dubin a reza nja.
N- ~
II
I ..!
- --
==-:::-:--- - .
~ F'L
l/ I "
~//////////. -. - --
..
~ ,. 6
-- ._- - . - ~l
~ ./// //////. '-Q
Slika IX.8 Elasticlla def onnacija obratka
105
NajveCi ugib obratka je
FJ.f
Umax = nst 10. EI [mm] (IX.27)
gdje je: I rmm]- slobodna duZina obratka

E-J kN;cm modul elasticnosti
2
] -
I l"mm4] - moment inercije poprecnog presjeka obratka

ns! - koeficijent zavisan od nacin a stezanja obratka.
Za slueaj stezanja sarno jednog kraja u steznoj glavi nsf = l/.l, za slueaj stezanja
jednog kraja u.steznoj glavi a drugog oslonjenog na siljak n sf = 1/ 110 za dejstvo
site F2 na sredini raspona; za sluCaj stezanja izmedu siljaka n Sf = 1;48
h
Netacnosti 9bratka zbog elasticne deformacije treba dodati i hrapavost. Kod

ovoga treba"razmatrati dva sluCaja kad se predvida gruba i fina obrada i kad se
predvida sarno zavrsna obrada.
U prvom sluCaju zavrsnom obradom treba skinuti deformaciju oblika obratka
usljed prethodne grube obrade (U max ), defektni sloj nastao grubom obradom (c)
i maksimalnu hrapavost nastalu pri gruboj obradi (Rmax) odnosno:
Oz ~ Umax + Rmax + c (IX.28)
Zamijenimo Fi '" 0,4'11 = 0,4· CkoXl.s"I i Rmax = llsrdobice se
Oz = nstO,4 CkOx1.;'I.f
+ -
l- +C (IX.29)
EI Sr
Jednacinu (IX.2S) tesko je rijesiti po s. Zato pretpostavimo neke vrijednosti
za Rmax = lt1!ri C pa cemo dobiti
Rmax - (IX.30)
Odavde se dobije mjcrodavni korak za tacnost i kvalitet
106
IX OBRADA NA STRUGU
s
'"
S;
)1
•
-J KEf
~ (IX.31)
0,4'flsrCkl/l -r
U slucaju zavrsne obrade bez grube obrade maksima lni ugib obratka (U max)
mora biti manji ili jednak 1/6 donjeg dozvoljenog odstupanja osovine. Iz izraza
_ .f,-", 04 C"l_~XI.
, _.:...~
l st....:..!.. --'--
_V1.;l
·r:.. .
u ---=y---=
U.max - - (IX.32)
Ef
dobije se mjerodavni korak s obzirom na tacnost obrade
(IX.33)
Izmedu dobivena tri koraka s, s" is'" bira se najmanji - kao mjerodavan.
lednacine (IX.31) i (IX.33) mogu se logaritmiranjem prevesti u oblik pogodan
za graficko prikazivanje u obliku dijagrama koji ubrzavaju izbor mjerodavnog
koraka i rad tehnoloske pripreme.
4.2. Mjerodavni broj okretaja obratka (glavnog vretena)
Mjerodavno broj obrtaja glavnog vretena odnosno obratka odreduje se iz dva

uslova: - s obzirom na iskoristenje postojanosti alata i - obzirom na iskoristenje
snage masine.
Ako za racun mjerodavnog broja obrtaja obzirom na postojanost alata (nA)
uzmemo izraz za brzinu (IX.7)
Dn·fl
V = 1000 =
odatle se za odredeni mjerodavni posmak S=So dobije
flA = (IX.34)
Mjerodavni broj obrtaja glavnog vretena obzirom na iskoristenje masine (nM)

moze se dobiti koriStenjem izraza za snagu masine (III.19)
107
OBRADA REZANJEM I ALATNE MASIN I!.
11· V
p =
61200'TJ
Zamijenimo Ii u ovom izrazu glavni otpor reza nj a izrazom (IX.15) F I =

10· C.~·8XI.sJ1, brzinu sa V = ~ a korak S sa izabranirn mjerodavnim
korakom So obzirom na neki kriterijum (SI, SII, SIfl) dobijemo
Ako se u izrazirna (IX.34) i (IX.35) nA i nM zamijene sa n a korak So ne smatra

konstantnim moze se odrediti korak u zavisnosti od broja obrtaja obzirom na
postojanost alata
SA = ~...j lO00·Cv (IX.36)

7tcdorDn·o x
i za rdim obzirom na iskoristenje masine
1
6
. SM = (1.95.10 PTJ r ·- l- = Q (IX.37)
\.. CK-ox'.D ) nVn nVn
Ako se jednaeine (IX.36) i (IX.37) logaritmiraju dobije se
1
log SA + - log n = log Cl (IX.38)
y
1
log SM + - log n = log Q (IX.39)
Y1
Grafieki prikazane ove dvij e jednaein e predstavljaju pravce u dvostrukom

logaritamskom dijagramu S=f(n). Pravac A predstavlja skup posmaka koji
odgovaraju reZimu iskoristenja postojanosti alata a pravac M skup posmaka koji
odgovaraju reZirnu iskoristenja snage masine. Presjek ova dva pravca daje taeku
koja odgovara istovramanom iskoristenju i postojanosti alata i snage masine.
108
IX OBRADA NA STRUGU
Slika [K9 Pravci iskoriltenja alata (AJ

j iskorilll!1ljo moline (M)
Za odabrani korak So Si mjerodavni broj obrtaja je nA, inace ce doCi do

prekracenja postojanosti alata. Za odabrani korak SoSi mjerodavni broj
obrtaja je nM, in ace ce doCi do prekoracenja snage masine. Broj obrtaja prj
kome se istovremeno koriste i postojanost alata i snaga masine dobije se iz
izraza (IX.36) i (IX.37)
(IX.40)
1 I
- -
Y fTT
fli = ."iii (IX.41)
odnosno rjesenjem jednacine (IX.40) pa se dobije
Si = .J'1 - (IX.42)
Iz slike (IX.9) se vidi da ce se odrada vrsiti iIi obzirom na iskoristenje,

postojanost alata iIi obzirom na iskoristenje snage masine a istovremeno
iskoristenje je malo vje rovatno. Narocito ako tome dod arne da se izracunati
mjerodavni broj obrtaja (nizr) neee poklapati sa sta ndardnirr III brojevima
obrtaja, koji se ostva ruju rcalnim prenosnicima, vee ce padati izmedu njih.
flm < flizr <flm+l (IX.43)
109
Usvojieemo oDaj broj obrtaja koji Dam daje manje glavno vrijeme obrade
L
t - - (IX .44)
g - n·S
NomiDalno tg dobice se za maksimalno n S. Zato se mjerodavni standardni

broj obrtaja odreduje poredenjem
(IX.45)
Pri tome se Sm+ 1 odreduje iz jedn acina (IX.36) i (IX.37) u zavisnosti je

mjerodavan rezim u odnosu na a lat iii u odnosu na masinu. Ona strana izraza
(IX.45) koja je veca sadni mjerodavne elemente rezima obrade.
5. Mje[odavni [dim pri pop[eCnoj obradi
5.1. arzina rezanja pri poprecnoj obradi
Specificnost poprecne obrade u odnosu na uzduznu je promjenljivost brzine

rezanja u zavisnosti od radijalnog kretanja alata ako je broj obrtaja obratka
stalan. Ako vrijedi v = Dn·n onda pri n=const zbog D ~ const brzina
rezanja opada linearno iduCi od precnika D do ose obratka do O. Kod
specijalnih strugova za poprecnu obradu (ceoni strugovi) poseban podsistem
odnava brzinu rezanja stalnom do nekog odredenog precnika. Odatle do ose
obratka broj obrtaja je stalan, je r bi u suprotnom narastao do beskonacnosti.
Slika DUO Bmne pri popreclloj obradi
110
IX OBRADA NA STRUGU
U slucaju regulisanog broja obrtaja (v=const) ukupan broj obrtaja da se obradi

prstenasta povrsina sa slike IX.1O iznosi
D - d
Nl = 2S (IX.46)
Uz sred nji precnik prstena za koji je v =cons t
D - d d + D
Dl=d + 2 = (IX.47)
2
duzina relativne spiraln e putanje vrha noza iznosi
(IX.48)
1000 4·1000· I/. S
Duzina puta noza pri obradi preosta log dijela povrsine precnika d koji se
obraduje sa n=const. iznosi uz broj obrtaja
d
til = (IX.49)
2S
Lff = drrtll (ITt

= (IX.50)
2·1000 4S1000
LIT se obraduje sa srednjom brzinom V/2.

Ukupno glavno vrijeme za obradu dijela sa v=const i dijela sa n = const
(brzina= V/2) iznosi
tg = Ig + 1/ = t+ L/f
V;'z =
d - el-7t
-
4·1000·I/.S
+
el-.7t
4· S 1000· V;'z
(IX.51)
za V = DTtn/1 000
d - el- el- ff+el-

19 =
4DnnS
+
2DnS = 4dnS
(IX.52)
Sa slike (IX.19) vidi sc da sc regulacijom broja obrtaja (v=const) na prstenu
,
111
D-d postiZe znacajna usteda u vremenu rezanja (nesto manje od 50 % zbog

n=const za dio precnika d do 0). Odnos D/d=4 daje zadovoljavajuce rezultate
ustede vremena.
Za slucaj obrade sa n=const preko cijelog precnika obratka 0 u izrazu sa tl
zamijenimo d sa D i dobije se
D
tg -- -2sn (IX.53)
Kod strugova koji nemaju mogucnost kontinuiranog regulisanja broja obrtaja

usteda vremena se moze postici ako u toku poprecne obrade promijenimo
broj obrtaja na nekom ekonomicnom precniku.
5 2 Odredjyanje mjerodaynog koraka pomocnog kretanja
Korak pomocnog kretanja kod poprecne obrade moze se odrediti na slican

naCin kao iza uzduznu obradu uzimajuCi uobzirpravcedjeJovanjakomponenti
otpora rezanja za ovaj s!ucaj kako to pokazuje slika (IX.11).
Stika IX.II Komponente otpora rezanja pri poprecnoj obradi
Momenti savijanja u vertikalnoj i horizontalnoj ravni su
h
M v '" Fj'/n - F3 2 (IX.54)
Mil F2'/n - PJ b (I X.55)

'" 2
112
IX OBRADA NA STRUGU
Odgovarajuca naprezanja se dobiju preko izraza
h
6·(Fj./n - FJ·- )
Mv 2
cr v = Wv -
- - - ---;:---
bJf
(IX.56)
(IX.56)
tJ·h
Najvece rezultantno naprezanje iznosi
FJ
crr = crv + crh + bh (IX.58)
uz pretpostavku da sila F3 djeluje centricno u odnosu na vertikalnu ravan

simetrije tijela noza.
Ako u izraz (IX.58) uvedemo odnose izmedu komponenti otpora rezanja
F2=0,4 FJ i F)=0,2 FJ dobije se
6.(Fi.ln - h h) 6.(F2:1n _ FJ. b)

2 2 02·Ft
crr = ----
2
-- + - - - - - - + 'bhtlX .59)
bh tJ.h
i uz odnose h(b=e i In/h=f dobije
FI
crr =- ·(61 + 2 4ef - 1,0) = Fi- Co (IX.60)
tJ·e '
Co = 6f + 2,4ef - 1,0 (IX.61 )

tJ·e
Kod operacije odsijecanja imamo F2=0 i uz F3=0,36 Fl prema Reznikovu

(FI :F2:F3 =1 :0,1:0,36 za K=90~ moment savijanja u vertikalnoj ravni bice
Mv = FI·(/n - (IX.62)
113
OBRADA REZANJEM I ALATNE MAS INE
6f - 1
Co -
tle
Nastavak proracuna mjerodavnog koraka je isti kao i za uzduznu obradu
korist~ci izraz za silu Fi = CX-OX!·g'I i izraz (IX.24) za korak obzirom na
otpornost noza.
U prakticnim proracunima se uzimaju koraci nesto manji od maksimalnih
koraka dobivenih preko izraza (IX.60) prema preporucenim vrijednostima
kao sto su u tabelama IX.4 i IX.S /3/
Tabela IX.4 Preporuceni koraci za grubu poprecnu obradu
8 mm 2 3 4 5
s mm/o 0,4 - 1,0 0,35 - 0,6 0,3 - 0,5 0,3 - 0,4
Tabela IX.S Preporuceni koraci za zavrsnu poprecnu obradu za 0 :'> 2
D 100 - 150 - 300 -

do 30 30 - 60 60 - 100 iznad 500
mm 150 300 500
0,15-1,2 0,2-0,3 0,3-0,4 0,35-0,5 0,4-0,7 0,5-0,8 0,6-0,9
S mmJo
0,08-0,15 0,15-0,25 0,25-0,35 0,3-0,4 0,35-0,5 0,4-0,6 0,45-0,6
Odredivanje koraka obzirom na deformaciju obratka i tacnost oblika kod

poprecne obrade se ne vrsi jer se pogodnim stezanjem obratka (mala poluga
sile F3) tacnost obrade moze povecati do trazenih granica. Sa druge strane
traZeni kvalitet obradene ceone povrsine obratka je znatno manji nego kod
uzduzne obrade (hrapavost) pa se ni ovaj kriterijum uglavnom ne koristi za
izbor koraka poprecne obrade.
5.3. Odredivanje mjerodavnog broja obrtaja
Mjerodavni broj obrtaja pri poprecnoj obradi odreduje se kao i kod uzdu zne
obrade koristeci izraz (IX.34) obzirom na postojanost alata (nA) i izraz (IX.3S )
obzirom na iskoristenje snage masine (nM) .
Pri poprecnoj obradi sa n=co nst pos tojanost a la ta·ce biti isko risten a sarn o na
.pocetku obrade odnosno kod najveceg precnika a dalje cerna imati neek-
onomicnu brzinu. Gubitak se moze umanjiti prelasko~ na veci broj obrtaja
od ~oCc tnog na nekom odredenom precniku d.
,
J 14
IX OBRADA NA STRUGU
6. K1asifikacij a strugova
Strugovi se mogu klasificirati po vise kriterijuma. Tako se u literaturi pojavljuju
sljedece klasifikacije:
a) prema sirini tehnoloskih mogucnosti strugovi se dijcle na univerzalne i
specijalne;
b) prema polozaju ravnog vretcna strugovi se dijeIc na strugove sa horizontal-
nim i strugove sa vcrtikalnim vretcnom;
c) prcma broju radnih vretcna strugovi se dijc le najednovretenc i visevretene;
d) prema nivou automatizovanosti strugovi se dijele na neautomatizovane,
poluautomatizovane i a utomatizovane;
c) prema t ip u proizvodnje u kojem se najcesce ko riste strugovi se dijeJe na
strugove za pojcdinacnu, serijsku i masovnu proizvodnju. Pre lazsajednog tipa
struga na drugi ccsto nijc strogo izrazen pa strugovi za pojedinacnu proizvod-
nju cesto bivaju ukljuceni u scrijsku pro izvodnju posebno ako im se poveca
p roduktivnost dodavanjcm odrcdcnih urcdaja i pribora iIi automatizovanjem
nekih radnji.
7. Strugovi za pojedinacnu proizvodnju
7.1. Unjycrzalnj strug
Karakteristicno za univerzalni strug je da ima sirokc mogucnosti

prilagodavanja raznim operacijama kao i znatan raspon izmedu minimalnog
(n 1) i maksimalnog (nm) broja obrtaja i koraka pomocnih kretanja.
Osnovni dijelovi lIniverzalnog strllga su postolje', pogonski elcktro motor,
prcnosn ik za glavno kret anjc, prcnosnik za pomocno glavno vretcno, nosac
zadnjcg si ljka (konjic), nosacalata (suport) sa poprecnim i uzdu znim kJizaccm,
bucno vreteno, vodcce vrcleno, zllpcasta Icrva, drzac alata, vodicc, pumpa za
srcdstvo za hladenje i podmazivanje (Slika IX.12.).
Na glavn o vrctcno sc postav lj a stczna glava iii se u konusni orvor glavnog
vrctena postavlja siljak pa sc cesto lIniverzalni strug naziva i strug sa siljcima.
Olavno vrcteno dobiva obrtno krctanje od pogonskog elektro motora prcko
zUpCastog prenosn i.ka za glavno kretanje gd je se pomocu upravljackih rllcica rucno
bira zeljeni broj obrtaja iz skupa standardnih brojeva obrtaja.
Pomocno pravolinijsko krcta nje noza, lIzdllzno i poprccno, nsrvaruje se
pogonom sa glavnog vre tcna prcko prcnosnika za pomoCl " krctanjc.
Promjenom broja obrtaja vllcnog odnosno vodeccg vretena mogu sc osrvariti
razlicite brzinc pomocnog krc tanja odnos no posmaka. Vucno vretcno je
115
prenosnik
I,a glavna
kre1anJe Glavno popre cni • .
litdU"Zm l'105ac•
, vreteno /I<li,at ./ "Iodnjeg
s\ljka
~=::!f!~
I
/ L"lupcastQ leIVa
[\fodete vret eno
L\fucno vreteno
I .
POgonskl
\p,.",,()sni k "Ia
pornoeoo
elektrornotor .I<retanje
IX OBRADA NA STRUGU
•
vreteno kojim se vrsi prenosno kretanje sa prenosnika pomocnog kretanja na
nosaealata odnosno na puzni prenosnik i dalje na zupeastu letvu time se dobije
uzduzno kretanje nosaea. Vueno vreteno ima uzduzni zlijeb po kome se
pomjera klin. Vodece vreteno je zavojno vreteno koje se koristi pri izradi
zavojniea, kada je potrebno da se ostvari taean odnos izmedu glavnog i
pomocoog kretanja. Vuenovreteno je obuhvacenodvodjelnom navrtkom koja
prenosi glavno kretanje na nosae a lata. Posebnim uredajem se spreeava
istovremeno ukljueivanje oba vretena jer bi doslo do lorna zupeanika.
Strugovi koji imaju sarno vueno vreteno zovu se produkeioni. Postoje i strugovi
sarno sa vodeCim vretenom i sluze sarno za izradu zavojniea.
Na univerzalnom strugu mogu da se izraduju i konusne povrsine pomjeranjem
zadnjeg siljka popreeno za neki ekseentrieitet (e) koji ovisi od ugla konusa,
zakretanjem gornjeg klizaea sa drzaeem alata i primj enom kopirnog uredaja.
Vratilo I dobiva pogon iii direktno od elektro motora iii preko kaisnogprenosa.
Na vrati lu se nalazi pomjerljiva grupa zupeanika 1 i 2 sa uzduznim klinom.
Vratilo II dobiva pogon iii preko zupeastog para 1-3 iIi preko 2-4. Na vratilo
III prenosi se kretanje sa vratila II preko zupeastih parova 3-6, 4-7 iii 5-8
posredstvom promjenljivegrupezupeanika 6-7-8 sa uzduznirn klinom. Naovaj
naein glavno vreteno moce da ima 6 raznih brojeva obrtaja. Ovo se moze
prikazati Slezingerovim dijagramom koji ravno prikazuje tok preoosa.
Pomocno kre tanje se prenosi sa prenosnika za glavno kretanje zupeastim
prenosom, kaisem iIi laneem. Na slici IX.14. to je uradeno laneem sa vratila
IV prenosi se kretanje na vratilo V pomjerljivirn grupama zupeaoika a odatle
zupeanieima 17 i 18 na vueno vreteno. Pri tome se moze ostvariti 6 razlieitib
brojeva obrtaja vuenog vretena:
a) zupeanik 16 sa uzdu znim klinom pomjeren ulijevo i spojen spojnieom za
zupeanik 15 ostvaruje nl preko 9-13 a n2 preko 10-14;
b) zupeaniei 10-11 i 15-1 6 vezani zajcdno spojnieama daju n3 preko 10-11-15-
16, n4 daju preko 10-11-12-16;
e) zupeanik 10 spojeo spojnieom sa 11 daje ns preko 10-14-15-11-12-16 i n6
preko 10-11-1 2-16.
Na vueno vre teno VI na lazi se puz 19 spregnut sa puznim kolom 20 koji na
zajedniekom vratilu ima zupeanik 21. Ovaj preko zupeanika 22 pokrece
zupea nik 23, koji je u za hva tu sa zupeastom polugom na postolju masine, i
dajc uzdu zni posmak nosaea alata. Popreeni posmak se dob ije r rc nosom sa
zupea ni ka 22 na 25 koj ije na zavojnom vretenu sa navrtkom koja r ,si poprecn i
klizae. Ko nstru kt ivno jc obczbjedeno da ne dode do istovremenog sprezanja
zupea ni ka 25, 23 i 22.
117
MatorljOi 110]1 " 5Ilidll
II
Slika IX.13 Izrada konusa na strugu
.-Jl
-I·D- ~.~
vJ -1 ~ s
It-6' Till -- 8
r,I,, rp 202'
\ .
, 25
-p \
",
", -" re 'V:-
I L .:-I ~-:: r
.
~
",
g
,¥
[I
tl~ ~ 4 ~ )--t-1J
..
. .1/. I I
LliT
,.--
,7
,{ 1~ I'l
•
mr
Ij 1\ IS 16 (/
Slika 1X. 14 Pojednostavljena kinematska Iema struga sa

fJul''';1II fJ,Y'fllom /3/
118
IX OBRADA NA STRUGU
7.2. Strug za ledno struganje
Sluzi za izvodenJe specijalne operacije lednog struganja, udnosno operacije

abrade specijalnih, krivih nerotacionih povrsina. Ovakve poV[sine se nalaze
na glodalima ciji zubi imaju krivolinijski oblik i konturu koja zavisi od profila
koji se izraduje glodalom.
"--1-
-
. I /
/
/
I I
t-{
\ \
\
"
-
Slika 1X.15 Princip rada ledjnog struganja
Da bi se izvrsila obrada oblika sa slike IX.1S potrebno je da glodalo izvodi

obrtno kretanj e a noz istovremeno radijalno kretanje. Prije naiJaska slijedeceg
zuba noz treba da se brzo vrati nazad za zahvat slijedeceg zuba. Znaci, dok
.,
.
, "I~ ~ u
~
Slika 1X.16 Pojednoslavljena kinematska .fema struga
119
obradak (glodalo) nacini jedan obrtaj noz se pomice i odmice z puta (z - broj
zubi glodala). Da bi se ovo kretanje ostva ril o strug mora da ima poseba n prcnos
prikazan na slici IX.16.
Sa glavnog vretena A prenosnika B prenosi se zupea nicima 1-4, dife re ncijal-
nim prenosnikom D, cilindricnim zupca nicima 9-1 0 i konicnim 11-12 na
bregastu plocu P koj a noz primice i odmice u skladu a ko nturo m obra tka (zub
glodala). Promj enljivim zupcanicima 1-4 se ostvaruj e po treban relativan
odn os kre tanj a obratka i bregaste ploce.
Ako je sirina obra tka veca od sirin e noza po trebno je ostva riti i uzdu zno
kre ta nje pomocu vodecegvrete na (C) i nosaca al ata. Ako su zubi gloda la pravi
i paralelni to se radi preko promje nljivih zupcanika 13-1 6 a u skl ad u sa
odabranirn rd imom obrade.
Ako su zubi obratka (glodala) drukeije konstrukcije kao sto je to slueaj sa
puznim gloda lom pa se kontura koja se ob raduje nalazi na zavojnici malog
koraka po trebno je da obrtn o kre tanj e obratka i uzd uzno kreta nj e noza budu
u odredenom odn osu (jeda n obrtaj obratka za po ma k noza od jedn og koraka
zavojnice Sz). Ova zavisnost se ostvaruj e grupom pro mjenljivih zupcan ika
13-1 6.
O sim toga puzno glodalo ima zube koji su fo rmirani uzd uznim presjeko m
glodala po zavojnici velikog koraka eime se do biju grudn e i led ne povrsine
zubi.
Slika IX. I 7 Pui no glodalo
Da bi se ostva ril o potrcbno rclativno krctanj c nola i obratka odno no oblik

zuba na glodalu treba dati ob ratk u dopunsko obrt no kretanje da bi noz do ' ao
na pravo mjcsto iii nozu dati odredeno u porcnje. U porava nje noza se izvodi
120
IX OBRADA NA STRUGU
preko diferencijalnog prenosnika D na slici IX.16. Ako se preko stalnih

zupcanika (17-20), promjenljivih (21-24) i puznog prenosnika (25-26) oklopu
diferencijalnog prenosnika D daje obrtno kretanje onda lijevi (I) i desni dio
(d) vratila ovog pre nosnika nece imati isti broj obrtaja. Ako se zupcanik 5
ukoci a oklop diferencijala okrene za neku vrijednost tako da tack a E (na
udaljenosti r) zupcanika 7 opise luk S, onda zbog sprezanja zupcanika 7 i 8
zupcanik 8 ce opisati luk duzine 2S jer su udaljeni od zupcanika 5 za 2r. Za
slucaj da lijevi dio vratila ima neki broj obrtaja n2 onda ce broj obrtaja desnog
vratila biti
nd =- nj ± 2n o (IX.64)
pri cemu je no broj obrtaja oklopa diferencijala. Znak ( +) vrij edi kad se puzni
tocak okrece u istom smjeru kao i zupcanik 5 a (-) obrnuto. Promjenljivi
zupcanici (21-24) omogucavaju da se ubrza odnosno uspori bregasta ploca za
dva obrtaja.
7.3. Karusel strug
Za obrad u dijelova veCih precnika a male du zine (debljine) koristi se vertikalni

strug. Glavni dij e lovi karusel struga su postolje sa okretnim stolom za
postavljanje obratka, stub sa vertikalnim vodicama, konzola iIi poprecni klizac,
vertikalni klizac sa nosacem alata koji moze biti i revolverski i bocni nosac sa
drzaeem alata. Postoje izvedbe karusel struga sa dva stuba i poprecnom
gredom u obli ku portala. Upravlj anje strugom moze biti rucno iii programsko
sa sistemima kontaktnog iIi numerickog upravljanja. R ade se u izvedbama
razlicitih ve licina, najcesce do 3 m precnika obratka, a ima ih velikih za obratke
precnika i do 25 m. Na slici IX.18. prikazan je karusel strug proizvodnje "Ivo
Lo la Ribar". Na slici IX.19. prikazano je kinematska sema vertikalnog struga
starije konstrukcije.
8. StrugOyj za serijskll projzyodn ju
Kod serijske pro izvodnjc strugovi za pojedinacnll proizvodnju ne zado-

vo ljavaju jer promjena alata i prelaz na novu proizvodnju trazi dosta vremena
odnosno veliko pripremno i pomocno vr ij eme.
Ko d strugova za se rij sku proizvodnju vrsi se prethodna priprema i , \lJs tavljanj e
alata uz koriscenjc uredaja i pristroja koji skracuju pomocno vrije me kao sto
su raznih brzostezuCi uredaj i, granicnici hodova, yodice, dodatni nosaCi a la ta
itd . Ovim sc postize i smanje nje glavnog vremena obrade.
121
Ver\ikalni
111110( sa
driocem
o\oto
Bojn) nosal sa
drz.ocem olata
Slika IX. / 8 Venikalni slrug
122
IX OBRADA NA STRUGU
.I
I II
~~ 2
F 12
"n \~
9rn·
....
_6
1\11
22 20,
K, /(.
'"
32
Slika lX.19 Kinematska sema ver1ikalnog struga
'2 5
I
•
Slika IX20 Princip rada kopirnog uredaja struga
123
StrugovizapojedinacDU proizvodnju mogu da posluze iza se rijsku pro izvodnju

ako im se dodaju odredeni uredaji za skracenje pomocnog vre me na .
8,1. VisesjeCni strug
Ovi strugovi imaju dva nosaca alata jedan za uzduznu a drugi za pop recnu
obradu. Pri tomeoba mogu da nose povisealata od kojih svaki imasvoj zadatak
a ukupan presjek strugotine se dijeli. Hod alata (nosaca) se regulise pose bnim
granicnieima. Nosaci dobivaju pogon prenosom sa glavnog prenosnika .
8,2. Kopirni strugQyi
Kod izrade obratka sa krivolinijskom konturom presjeka iIi konusom koristi

se kopirni strug koji znatno ubrzava rad. Princip rada kopirnog struga prikazan
je na slici IX.20. Paralelno obratku nalazi se sablon (2) iIi prototip izratka po
kome se krere k 0 P i r nip i p a k (5) koji pomjera nosac alata (3) radijalno.
Pomocno uzduZno kretanje nosaca dobij e se no rm al no preko vucnog vretena.
Pri tome siljak (5) treba da se priljubi odredenom silom uz sablon.
Slika rx.21 Univerzalni NU srrug
Prenos krctanja sa sablona moze da se ostvari na razne nacine mehanicki ,

hidraulicki, elektricki iIi opticki.
124
IX OBRADA NA STRUGU
Modernije rjesenje izrade rotacionih dijelova sa slozenom konturom su

numerieki upravljeni strugovi (NU), kojima ne trebaju kopirni uredaji. Na slici
IX.21. prikazan je univerzalni NU-strug Gildemaister sa upravljaekom jedini-
com Fanuc. Upravljaeka jedinica je postavljena direktno na nosae alata gdje
se programiranje vrsi rueno na upravlj aekoj tabli. Moze se programirati
kretanje vrha noza uzduzno i popreeno sa li nea rn om i kruznom interpolaci-
Jom.
Pomjeranje alata se ostvaruje pomocu dva motora istosmjerne struje i
recirkulacionih navojnih vre tena sa prednapregnutim navrtkama. Alat se na
masinu postavlja i stele rueno pomocu brzoizmjenjivih stezaea. Pripremak se
postavlja ru eno a steze hidraulieki.
8,3, Reyolyer strug
Revolver strug omogucava obradu dijelova pomocu vise alata razlieitih vrsta
sa jednim stezanj em bez promjene masine. Alati se preko posebnih drZaea
postavljaju u visepozicione revolve rski nosac koji se zove revolverska glava.
Revolver strugovi se izvode sa horizontalnom i vertikalnom revolverskom
glavom. Strugovi sa horizontalnomglavom imaju i popreeni klizacza popreenu
obradu i odsjecanje. Oni takode imaju olaksano stezanje alata, ali je konstruk-
cija slozenija zbog popreenog klizaca .
Alati, pre thodno posebno podeseni prema dimenzijama obrade, postavljaju
se u otvore revo lverske glave. Obrada se izvodi tako sto se revolverska glava
obrce i dovodi pojedine al ate u radni polozaj saglasno redoslijedu izvodenja
zahvata.
..... - - --. .
P ,..'-= ,.j
. ..
L..
"-1
J
\ I
t-- - -- ~ I
I- - - ~ *\- /
t r- ;' \)!:::::::.
y~ ,
Slika 1X.22 Sema revolver srruga sa horizonralnom glavom
125
,..-
-- 3-- -
- ----
-- - - -
- -
- -- -
1==
r L
Slika lX.23 Serna revolver struga sa vertikalnorn glavom
9. StrugOyj za masoynu projzyodnju
Dalje smanjivanje komadnogvremena izrade, u odnosu na strugove za serijsku

proizvodnju, postiZe se a utomatizovanjem svih kretanj a, radnih i pomocnih,
u cijelom obradnom ciklusu. Automatizacija obuhvata i postavljanje i stezanje
pripremka sa otpustanjem i odlaganjem izratka. Opsluzivanje automata se
svodi na periodicno regulisanje i zamjenu alata, periodicni dotur materijala i
dijelova.
Kod poluautomatskih strugova neki dio ciklusa obrade nije automatizovan i
to najcesce stezanje iii odlaganje dijelova. Ova dva zahvata nisu automat-
izovani zbog nepogodne konfiguracije pripremka odnosno izratka.
Upravljanje automatskirn strugovima vrsi se ugl avnom pomocu bregas tih
ploca iJi dobosa sa kulisnim zljebovima. Savremeni automatski strugovi
snabdjeveni su sa NU (numericki upravljanim) iii KNU (kompjuterski
numericki upravljanim) sistemima.
Kod automatskih strugova operacije se obavljaju po odredenom poretku, pri
cemu se izvjesne operacije mogu obavljati i istovremeno, cime se skracuje
vrijeme obrade. Automatski strugovi imaju vece pripremno vrijeme od
strugova za serijsku proizvodnju, ali im je osnovno vrijeme manje, tako da su
automatski strugovi za veliki broj proizvoda rentabilniji. Opsluzivanje auto-
matskih strugova moze da vrsi priuceni radnik, po vise masina istovremeno
(cesto i 6 masina). Pripremanje masine za odredeni obradak vrsi poseb no
visokokvalifikovano lice ("Stelef' iii podesivac).
Prema nacinu dovodenja materijala razlikuju se automati sa dovodenjem
materijala u obliku sipke i automatski strugovi sa magacinom za punjenje za
126
IX OBRADA NA STRUGU
slucaj pripremka dobivenog livanjem, kovanjem u ukovnjima iIi prethodno

obradivanog na drugim masinama. Magacini su cesto izvedeni u obliku lijevka,
dobosa, vibracionog uredaja itd.
Prema broju vretena razlikuju se jednovrete)li" i visevreteni automatski
strugovi, a prema poloZaju vretena vertikalni i horizontalni automatski
_strugovi. Zbog sila koje se javljaju kod obrade i slozenosti pomocnih zahvata
na automatskim strugovima se izraduju proizvodi manjib masa i dimenzija.
9.1. FazoDski automatski strug
Predstavljajedan od najjednostavnijih automatskih strugova i sluzi za obradu

sitnih fazonskih dijelova sa malim brojem operacija. Ima jedno vreteno i uske
gran ice tehnoloskih mogucnosti (najcesce samo jedan broj obrtaja i uske
dimenzionalne granice obrade). Sematski prikaz fazonskog automatskog
struga dat je na slici IX.24. Glavno vreteno I dobiva pogon od elektromotora
preko klinastog kaisa 2. Pomjeranje materijala vrsi se pomocu stega 3 a
stezanje stezacem posredstvom spojnice 4. Stega 3 i spojnica 4 pomjeraju se
horizontalno pomocu kulisnog dobosa 5. Uzduzno kretanje alata dobije se
prek9 uzduznog klizaea 6 pomocu kulisnog dobosa 7. Poprecno kretanje
klizasa 8 dobije se preko kulisnog dobosa 9. Broj alata na klizacima moze biti
veCi od jedan.
--,
J 2 6
J
I 1
I
J
-
•
\:u.J
- . ... I,-++-
I of - 1 :
8
.......
,
9 7
stika IX.24 UproUena serna fazonskog autornatskog struga
127
{~:u~' I --+--+M--
1Ift-+'
:I II ~1f
. n
I I ~ ~J
I I
I I
I I /i!--T-f.... 101918
\ t7
~~
III
Slika IX.25 Uproscena kinematska sema revolver struga
so veltiko!l1om rI!'Vo!vcrg!ovom
S/ika 1X.26 Primjer obrade na automatu za dugacke dijelove
128
IX OBRADA NA STRUGU
9.2. Automat za dugaCke djjelove
Dugacki, tanki dijelovi obraduju se na st rugu kod koj eg materij a l izvodi i

glavno obrtno i pomocno uzdu zno kreta nj e. A1ati se nalaze neposredno ispred
stezaca. Ovakva konstrukcija omogucuj C' obradu dugackih tankih dijelova a
da se ne deformi su kod obrade. Na slici IX.26. dat je primjer obrade na
automatu za dugacke dijelove.
9.3. Revolver strug sa nepromjenlijvjm bregastim ploCama
Upravljanje kreta njem materijala i alata kod automatskih strugova vrsi se

ugl avnom pomocu bregastih ploca iii dobosa sa kuli snim zljebovima. Savre-
m en i automatski strugovi snabdjeve ni su sa NU i KNU sistem ima upravljanj a.
Kod revolver strugova razlikuj emo st rugove sa stalnim bregastim plocama i
strugove sa promjenjivim bregastim plocam3 u zavisnosti od toga da Ii se
bregaste ploce mijenjaju pri prelasku na novi oblik obratka. Kocl revolver
struga sa sta lnim bregastim plocama glava ima uzduzno kretanje uvijek za istu
duzinu , koj a odgovara operaciji sa najvecim hodom.
Na slici IX.27. prikazana je kinematska serna automata sa stalnim bregastim
plocama. Upravlj acko vrat il o 1 nosi na sebi clobose 2 za pokretanje materijala,
3 za stezanje materijala i 4 za pokretanje poprecnog klizaca. Sa kaisnika 5
preko prenosnika za pomocno kretanje 6 i puznog prenosnika 7 prenosi se
kretanje na kulisni dobos 8 koji revolverskoj glavi 9 daje UZdUZDO pomocno
kretanje i obrtno kretanje radi promjene a lata. Preko zupcanika 10 i 11 prenosi
se kre tanj e na upravljacko vratilo 1. Pri tome bregovi zupcanika 11 regulisu
putem prenosnika 6 brzinu pomocnog kretanja revolverske glave.
4 S
G
8 10
Slika rx.27 Uprosc8I1a sema rada revolver automa ta sa
129
2.4. Revolver strug sa promjen,jjvjm bregastjm plotama
Karakteristika ovih automata je da se bregaste ploce i kulisni dobosi posebno

konstruisu za svaki radni predmet. To uslovljava ekonomicnu primjenu sarno
kod visokih serija istih proizvoda. Pojcdnostavljen prikaz funkcionisanj a
ovakvog revolver struga prikazan je na slici IX.28. Kaisnik 1 daje kretanj e
pomocnom vratilu 2 odakle se one daljc prcnosi zupcanicima 3 i 6, puznim
prenosom 7, konicnim zupcanicima 8 i 9 upravljacko vratilo 10. Ovaj prcnos
daje i okretanje bregaste ploce 11 koja pomjera nosac revolverske glave 13
kao i okrece bregastu plocu 12 koja ponijcra poprccni klizac 14. Kulisni dobos
15 ukljucuje spojnicu radi prenosa sa pomocnog upravljackog vratila 2 na
brcgasto vratilo 18 koje ostvaruje kretanjc na uredaj za automatsku promjcnu
broja obrtaja glavnog vretena 19. Dobos 17 prcko dvokrake poluge djelujc na
spojnicu koja ukljucuje obrtanje revolvcrskc glave.
Osnovni clementi u opisanom sistemu su brcgaste ploce 11 i 12. Bregasta ploca
ima po obodu konturu koja odgovara potrebnim pokretima svih alata
revolverske glave. Bregasta ploca 12 ima sarno jedan brijeg za pokretanje
poprecnog klizaca. Ako ima vise poprecnih klizaca svaki ima svoju bregastu
plocu.
a
I. . .+--_ •
Slika 1X.28 Uproscena senla revolver struga sa promjenljivim

bl'l'gaslilll po/lalllfl
2.S. VjSevretenj automat
Uvoden jem vise radnih vretena na koj ima se istovrcmeno vrsi obrada povecava
se produktivnost automata. Prin cip rada visevrctcnih a utomata prik azan
je na slici IX.29. Glavna vretena sc nalazc u zajcdnickom dobosu i dobijaju
pogon prcko ccntralnog zajednickog zupcan ika. U svakom vretenu nalazi se
130
IX OBRADA NA STRUGU
obradak a ukupan broj operacija jednak je broju vretena. Sva glavna vretena su
istovremeno u radu i u svakom se obraduje druga operacija. Po zavrsetku jedne
operacije dobos sa glavnim vretenima zakrece se za 1/n kruga (n broj vretena) i
time se obradak (~vaki) pomjera na sljedecu operaciju. Operacije se obavljaju po
postavljenom redoslijedu i poslije jednog obrtaja zavrsena je obrada n komada.
Primjena automata sa n vretena ne znaci da sc produktivnost poveeava za n puta
u odnosu na jednovretene automate. To zbog toga jer konfiguracija obratka
najCeSCe ne dozvoljava podjelu na operacije sa jednakim vremenom trajanja, pa
vrijeme obrade ovisi od vretena sa najduzom operacijom.
Slika TX.29 Princip rada automata sa viSe glavnih vretena
131
OBRADA REZANJEM 1 ALATNE MAS1NE
X OBRADA RENDISANJEM
1. OSDovne operacije i alati
Kod obrade rendisanjem i alat i obradak izvode pravolinijsko kretanje. Na:

kratkohodnim glavno kretanje izvodi alat a obradak pomocno kretanje, dok
kod dugohodnih rendisaljk:i obradak izvodi glavno kretanje a alat pomocno
kretanje. I glavno i pomocno je prekidnog karaktera i obavlja se u duplim
hodovima pa se brzina uglavnom posmatra kroz srednju vrijednost. Krat-
kohodne rendisaljke se rade sa hodom do 1000 mm a dugohodne sa hodom
vece od 1000 mm.
Obrada rendisanjem je analogna obradi na strugu po~to se ravna povr~in a
(koja se obraduje rendisanjem) moze smatrati kao kruzna povr ~ ina sa
precnikom beskonacne velicine. Ova analogija prisutna je ikcid alata koji se
koristi u operacijama rendisanja. .
0)
Slikn x.1 Osnovna kretanja pri rendisanju

( a . na kratkohodnoj, b - na dugohodnoj )
Savijeni noz za horizontalno rendisanje koristi se kad se zeli iskoristiti hod
rendisaljke. Noz za usjecanje ima ne~to vecu ~irinu da podnese naprezanja,
a noz za rendisanje profilisanih zljebova je sastavljen iz vi~e sjeciva
rasporedenih po ceonoj povr~ini tijela tako da se postize raspodjela strugotine
na vi~e manjih dijelova ~to daje i bolji kvalitet.
A-A
Slikn X.2 Nol evi za horizontalno Slikn X.3 Nol za zavrfnu obradu
132
Dodaci za obradu rendisanjern se rnogu defi nisati kao i za glodanje a brojne

vrijednosti se rnogu naci u tablicarna iz priru~nika . Uglovi nozeva za ren-
disanje irnaju s li~n e vrijednosti kao i za strugarske nozeve.
Osnovni elernenti pri rendisanju dati su na slici X. 7.
2. B.-zina i otpori rezan ja

I
Slika x.4 Savijeni nol za usjecanje stika x.5 Nol za usjecanje profilisonih
lljebovo /3/
Slika X6 Nolevi zo vertikalno rendisonje

(0 - zo grubo, b - zo fino, c - specijolni nol zo pravougooni otvor)
Kako je rendisanje analogno obradi na strugu to su i glavni faktori obrade isti
s to m razlikom ~to je proces obrade prekidan. Takode kod rendisanja se
javljaju udari kod ulaska i izlaska noza iz zahvata sa obratkom :mo i nerav-
nomjemost brzine kretanja. Naro~jto su ove pojave prisutne ko j kIatkohod-
nih rendisaljki. Zbog negativnog dejstva navedenih faktora brzina rezanja kod
rendisanja se uzima ne~to manja nego kod struganja saglasno izrazu
133
OBRADA REZANJEM I ALA TNE MASINE
bninD raonjQ Yr= I\.~:!o! pnl"",)

bI<II duplll _ _ n, [dhlmin]
bnInII pam. ~manjo "s o""t. l"""'mlri!
IIorak • inm/dti
.....". -... tg = .r:... (miriJ
proit....tMSt q • _ , (griI/rm]
M!nD ob.- l I!nmJ
dublno ~ 6 [".."J
foklGr ponat,. --}
bnIno
IlIIDOdri UCl!O
lulnlalrt _Iva
.r
b,0.Jx,
[
rol
[rrrn)
normaili Icorak 4,05 Ii<l It,(rrrnldl!1
-Jincz otrUU"'n 4, ((rim]
SliJaz x. 7 Osnovni elemenri pri rendisanju
vr = kLv . Vstrng (X.I)
gdje je !eLv = (0,5 - 0,9) a zavisi od duzine obrade na kratkohodnim rendisal-

jakama. Za dugohodne rendisaljke !eLv= 1 jer je frekvencija prelcida rada niska
Povratni hod kod rendisaljki se odvija vecom brzinom nego radni i odnos
brzina povratnog (Vp) i radnog hoda (Vr) predstavlja konstruktivnu karak-
teristiku rendisaljki i krece se u rasponu
V
a=17, = (1,5 -3) (X.2)
134
Otpori rezanja kod obrade rendisanjem odreduju se kao i pri obradi na strugu
primjenom Kronenberg-ovog izraza
(X.3)
uz razJaganje ukupnog otpora na komponente kako to prikazuje slika X.8.
3. Mjerodavnj rezjm pri rendjsanju
-Vs
Slikn XB Komponenle olpora rezanja pri rendisariju
Mjerodavni rdim rezanja (RRM) je defi nisan brojem
RRM = J ( Vr, s, nL ) (X.4)
Dozvoljeni korak pri rendisanju se odreduje obzirom na otpornost noza (s'),

odreduje se kao za strug (IX.24). Odredivanje koraka obzirom na stabilnost
obratka nema smisla jer je ovaj pogodno upet na radni sto tako da ne dolazi
do njegove zna~ajne deformacije. Zato se mjerodavni korak kod rendisanja
odreduje jos s obzirom na hrapavost obradene povrsine i veli~ine defektnog
sloja (SOl).
Dodatak za zavrsnu obradu (c3 z ) treba biti toliki da eliminise hrapavost i
defektni povrsinski sloj (C) nastao u prethodnim postupcima tretiranja
materijala obratka
(X.5)
135
Iz ovog izlazi izraz za mjerodavru korak obzirom na hra pavost
S
" :S
62 - C ).
(2 o_
Of (X.6)
gdje je r - radijus vrha noZa. Mjerodavni korak je
s = min~', s" } (X.7)
koji se bira kao prvi manji iz skupa standardizovanih koraka koji ~ini arit-
meti ~ki niz osnovne veli ~in e s
s, 2s, 3s, ... , ns (X.8)
Broj duplih hodova (nL) kao elemenat rezima obrade odreduj e se iz izraza za
glavno vrije me obrade i konstruktivne karakteristike m a~ine (a = vp/vr). Izraz
za glavno vrijeme pri rendisanju ima oblik
. . B
tg = 1 · ---:- (X.9)
s· nL
gdje je B - ~irina rendisanja, i - broj prolaza. Glavno vrije me obuhva ta vrijeme

odvijanja radnog hod a (t') i vrijeme povratnog hoda (t") odnosno vrijeme
duplog ·hoda je
Id =t ' + t " (X.1 D)
L
I " -_ v;; (X. 1l)
p
(X.12)
Glavno vrijeme za i prolaza iznosi
. B
tg = I · - ld
s
(X.1 3)
.8 L V,
Ig = 1 - -
s V, ( 1+ -
Vp) (X.l4)
136
uz konstruktivn u karakteristiku m a~ in e a = VpNr izjedn a~avanj e m (X.9) i

(X.14)
.B L 1 1 . B
(X.I5) .
Ig = I -' - ( + - ) =1' - -
S V, a S · tlL
l+a
v, = L· t l L ' -- (X.16)
a
Krone nbergov pro~ir eni izraz za brzinu je
Cv L(l +a ) nL
Vr = ,5 x . sY = 1000 a (X.17)
Odavde se dobije broj dupl ih hodova obzirom na isk o ri ~ ten os t alata
1000· a · C V
I1LA = - - -- --=--" (X.1 8)
L (l+a ) · ,5x . sY
Zbog ud arnog dejstva sma njuje se tablicna vrijednost Cv za 25 %. Broj duplih

hodova moze se naci iz izraza za snagu ako se u njega uklju ~i (X.14) te ako se
glavni otpor (FJ) za mije ni Kronenbergovim izrazo m (X.3) odnosno
F l' Vr Ck' 0 XI . sY l . L(l + a )tI/

p = 61200 · 1J = (X.19)
6120· 1000 · '7 ' a
6,12· 106 . p . 1J • a
I1LM = (X.20)
Ck ' ,5X I. ;'1. L (l +a )
Mjerodavni broj dup lih hodova je
I1LMJ = min flLA , I1LM } (X.21)
Z a idea lni kora k Sj vrijedi nLA = nLM . Za s lu ~aj s Sj obrada se vr~ i u p odru ~ju
iskori ~ te nja alata i mjerodavno je nLA, za Sj obrada se vr~i u podrucj u
iskor i ~ t enja m a~ in e i mjerodavno je nLM. Izrazi za nLA i nLM se mogu
loga ritmiranjem prevesti u oblik za koji se relativno lako mogu nacrta ti
nomogrami koj i omogucavaj u brzo odrediva nje mjerodavnog broja duplih
hodova ~to ubrzava rad tehnolo~ke pripreme.
137
OBRADA REZANJEM I AlA TNE MASINE
4. KJasjfikacija rendjsaljkj
U razvoju postupka obrade rendisanjem razvijeno je vi~e konstrukcija ren-

disaljki koje u cilju izucavanja mozemo k1asificirati po vi~e kriterijuma. U
teoriji su najvi~e prisutne sljedece podjele:
a) sa stanovi~ta duzine hoda i izvr~ioca glavnog kretanja rendisaljke se rnogu
podijeliti na
- kratkohodne rendisaljke sa hodom duzine do 1000 mm i gdje alat obavlja
glavno kretanje i .
- dugohodne rendisaljke sa hodom duzine vece od 1000 rnm i gdje obradak
obavlja glavno kretanje,
b) sa stanovi~ta pravca glavnog kretanja mozemo uociti
- horizontalne rendisaljke (dugohodne i kratkohodne) i
- vertikalne rendisaljke iji dubilice (kratkohodne),
c) sa stanovi~ta vrste pogona rnozemo uociti rendisaljke sa
- mehanickim pogonorn i
- hidraulicnim pogonom,
d) sa stanovi~ta namjene odnosno tehnickih mogucnosti irnamo
- obicne rendisaljke (za raYne, kose i poligonalne povr~ine, zljebove, vanjsku
i unutra~nju obradu)
- specijalne rendisaljke za izradu ozubljenja (Fellows, Maag, Sykes, Bilgram,
Gleason).
lnace rendisaljke su ma~ine sa malom produktivno~cu.
5. Rendjsaljke
Na slici X.9. prikazana je vertikalna

rendisaljka iii dubilica. Ovdje alat iz-
vodi glavno pravolinijsko kretanje u luil_
fl
vertikalnom pravcu. Radni sto je r-=o---c
I
krstasti, moze se pornjerati u horizon-
talnoj ravnini u dva koordinatna prav-
ca i irna okretnu plocu za stezanje
obratka. Na ovim rendisaljkama se
mogu obradivati poligonalne un-
utra~nje povdine u prethodno
izbu~enim otvorima, izrada
zupcanika u pojedinacnoj proiz-
vodnji, izrada ozljebljenih otvora laUl~
(recimo za k1in) itd. '~
Slika X9 Vertikalna rendisaljka
Kod kratkohodne horizontalne ren-
138
Ktito!
-- Postol,.
Slikil LiO Kratkohodna horizontalna rendisaljkil

disaljke glavno pravolinijsko horizontal no kretanje izvodi alat u~vr~cen u
nosa~u koji se nalazi na k1izacu. Alat se u nosa~u moze ograniceno vertikalno
poddavati. Sto sa obratkom izvodi pomocno pravolinijsko kretanje okomito
na kretanje nosaca alata. Na vecini horizontalnih rendisaljki sto se moze
zaokretati ~to mu omogucuje obradu kosih povrsina. U kucistu masine
smje~ten je pogonski mehanizam koji moze biti mehanicki iii hidrauli~ni. Kod
mehani~kih pogona obrtno kretanje vratila se pretvara u oscilatorno kretanje
k1iza~a preko krivajnih mehanizama (obicno sa k1atnom). . .
Dugohodne rendisaljke sluze za obradu velikih dijelova. Prema slici X.1I. sto
sa obratkom izvodi glavno pravolinijsko kretanje po vodicama postolja. Alat
......, .....
sobol
SIik1l XlI Dugohodna rendisaljkil
139
- ufvrleen u drial! vertikalnog nosal!a na konzoli iIi boc3nom nosac3u na stubu

izvodi pomocno pravolinijsko kretanje (posmak). Dugohodne rendisaljke se
izvode i kao dvostubne odnosno portalne sa razlic3itim brojern nosac3a alata
koji mogu biti istovremeno u zahvatu. Ova vrsta rendisaljki obicno se koristi
u pojedinal!noj iIi maloserijskoj proizvodnji obradaka ekstremno velikih
dimenzija.
6. POl:oni rendisaljki
Kratkohodne rendisaljke se izvode sa mehanickim iIi hidraulicnim pogonom.

Hidraulic3ni pogon u odnosu na mehanicki ostvaruje vece sile rezanj a i
obezbjeduje ravnomjerniju brzinu rezanja.
Rendisaljci na gornjoj slici pogon daje elektromotor (5) preko zupcastog
Slika X 12 Kinemnlskil sema kratkohodne rendisaljke

sa mehanickim pogonom
prenosnika (ne vidi se) na pogonsko vratilo (A) sa koga se preko krivaje (6) i
klizaca (7) prenosi na ku lisno k1atno (8) koje osciluje oko nepomicne tacke
(B). Preko poluge (9) drugi kraj k1atna je u vezi sa navrtkom i zavojnim
vretenom (10) veza nim za nosac alata (2). Zavojnirn vretenom (10),
odgovarajucom navrtkom i konusnim zupeanicima (15) pode~ava se pocetni
polozaj nosaea alata. Opisani prenos obezbjeduje pretvaranje obrtnog
kreta nja vratila (A) u pravolinijsko kretanje nosaea alata (2).
Pomocno kretanje se odvodi sa vratila (A) preko zupeanika (11) i (12) na
koj em se nalazi ekscentricni disk (E). Za disk (E) prievrUena je poluga (13)
koja svojim drugim krajem oscilatorno pomjera skakavac (14) koji pomjera
140
x OBRADA RE;NDISANJEM
zupcanik na zavojnom vretenu radnog stoia (4) .
Slika X 13 Hidraulicna serna pogona kralkohodne rendisaljke

Kod kratkohodnih rendisaljki sa hidrau licnim pogonom kao ghivni pogonski
element sluzi pumpa 1 (sI.X.13) koja dobija pogon od elektromotora. Pumpa
(promjenljivog kapaciteta) pri povratnom hodu nosaca alata potiskuje tecnost
kroz cjevovod preko ventila 2 (u smjeru isprekida nih strelica) i klipnog
razvodnika 3 u lijevi dio cilindra 4 potiskujuCi nadesno klip 5, vezan za nosac
alata (povratni hod). Klip 5 izveden je u vidu diferencijalnog klipa, ta ko da se
pri povratnom hodu klipa 5 udesno iz des ne zapremine cilindra istiskuje
tecnost preko ventila 6 i klipnog razvodnika 3 natrag u rezervoar. Ventilom 2
moze se zaustaviti masina bez zaustavljanj a rada pumpe i tada se tecnost iz
pumpe, prolazeCi kroz venti I 7, vraca paralelnim cjevovodom odrnah natrag
u reze rvoar. · Ventil 7 je prelivni ventil i sluzi kao ve ntil sigurnosti za slucaj
preopterecenja. Pri rad nom hodu (hod klipa ulijevo) tecnost iz pumpe
prolazeci kroz ventil 2 odlazi kroz klipni razvodnik 3, koji je sada pomjeren
ulijevo (isprekidanim Linijarna crtan razvodnik), tako da tecnost ulazi u desni
dio cilindra 4 preko ventila 6, dok se tecnost iz lijevog dijela cilindra vraca
preko klipnog razvod nika natrag u rezervoar. Brzina kretanja klipa 5 pri
radnom hodu moze se regulisati regulisanj em kapaciteta purnpe 1, pri cemu
postoje tri oblasti brzina koje se ukljucuju pomocu ventila 6. Ovaj ventil, u
zavisnosti od njegovog momentalnog polozaja, propusta tecnost iii u ve liki
cilindar 4 iii u mali cilindar 8 iii istovremeno u oba. Najveca oblast brzina
dobij a se punjenje m sarno cilindra 8, srednja oblast brzina pri punjenju sarno
cilindra 4 a najmanja oblast brzina pri istovrernenorn punjenju i jednog i
drugog cilindra. Ako se puni sarno cilindar 4 mora se u cilindar 8 dovesti
tecnost niskog pritiska da u njernu ne bi doslo do stvaranja depresije; ova
141
tefuost se dovodi iz odvodne cijevi preko ventila 6 (isprekidanim linijama

ertan dio ejevovoda).
Pri kretanju nosa~a alata, grani~nik pri~vdcen za njega obara ru~ieu 9
pomocnog klipnog razvodnika 10 uslj ed ~ega se mijenja smjer kretanja
te~nosti koju potiskuje pomocna pumpa 11 (p umpa konstantnog kapaciteta).
Ova pumpa potiskuje te~nost iIi ka desnoj iii ka lijevoj strani eilindra 12 usljed
~ega klip 13, zajedno sa zup~astom polugom okrece preko zuptan ika jednok-
raku pol ugu sa zupeem 14 i time okrece zup~anik 15 iii sarno preskak uj e preko
njegovih zubaca. Pri okretanju zuptanika 15, koji je pri ~vr~cen ·za zavojno
vreteno, daje se preko odgovarajuce navrtke periodi~no pomocno kreta nje
stolu. Preko razvodnika 10 istovremeno se ostvaruje i aks ija lno pomjeranj e
k1ipa klipnog razvod nika 3 iIi na jednu iIi na drugu stranu, t ime se obezbjed uj e
promjena smjera kretanja nosa~a a lata.
Dugohodne rendisaljke imaju pogon sa cijindri~nim z up ~a ni eima i zupcastom
letvom, puzom i zuptastom letvom i puzom.
Na slici X.14. prikazana je kinematska ~ema dogohod ne rendisalj ke sa
eilindri6nim i zuptastom letvom.
Kinematska ~ema prenosa jedne dugohodne rendisaljke sa ' m ehani~kim
pogonom prikazana je na SI.X.14. Sa elektromotora A prenosi se kretanje
k1inastim kai~em na dva posebna zuptas ta prenosnika, od kojih lijevi sluzi za
povratni a desni za radni hod.
'~~~~I~< ,10
.;"1
...
,Inm~* ..
V
I'! '1 ~;C%J~~

III IJfJ :. 12 I
-'M / "'),
Slika x.14 Kinemalska lema dugohodne rendisaljke /3/
Prenos na lijevi prenosnik ide preko zup~anika 1,2,3-6 iIi 4-5 a na desni preko
zup~anika 7, 8, 9-11 iIi 10-12, 13-14 iIi 15-16. Dalji prenos vr~i se preko konicnih
142
x OllRADA RENDISANJEM
zupcanika zavisi od na mjerava nog uklj uce nj a magnetne spoj nice V, odnosno
da Ii se uklju cuj e povratni iii rad ni hod . Magnetna spojnica V ima ce ntra lnu
lamelu vezan u za vrat ilo zupcanika 17 a obuhvacena je sa dva diska od koji h
je lijevi spoje n sa supljim vratilom zupcanika 5, 6 a desni sa supljim vra tilom
zupcanika 14, 16".D iskovi su snabdjeve ni e lektromagnetima i pri rad nom hodu
ukljucen je desni e lektromagnet koji tada priljubljuje centralnu lame lu uz
des ni disk tako da se ostvaruje pre nos sa des nog prenosnika na zllpcanik 17.
Pri povrat nom h odll je ukljucen lij evi disk. Ovo lIkljucivanje, od nos no
iskJjucivanje 1I vezi je sa granicnicima na masini, pri cemu se kretanje stoia
iskoriscava za lIspostavlja nj e kontakta sa e lektromagnetskom spojnicom.
Dalji prenos sa zupcanika 17, 18 vrsi se preko ci lind ricn ih zupca nika 19 - 26.
ZlIpcanik 26, kao posljenji zllpcanik u ovo m prenosu, u zahvatu je sa
zupcastom poillgom S vezanom za do nju povd inu stoia, tako da se obrtno
kretanje zupcanika 26 pretvara u pravolinijsko kretanje zupcaste poluge,
od nosno stoia.
143
OBRADA REZANJEM I ALATNE MAS/NE
XI OBRADA NA BU8ILICI
1. Osnovue Qperacije i aJati
Pri obradi bu§enjem oba kretanja, glavno obrtno i pomocno u pravcu, izvodi
alat. Ova dva kretanja su u kinematickoj vezi. Osnovni elementi bu~enja dati
su na slici Xl.I.
nDn
brdna rezanja v = TIiilO [ "v min 1
broj obnaja n [ qi min)
brzina pomocnog krelanja vs =.n·S [Inn¥min)
korak s[ wo/ 0)
glavno vrijeme L
Ig = liS
sm3
proizvodnost q=......-·sn
nD2 ~ r-mm J
dubina bwenja L mm
napadniugao Kr [0]
kOnlakt sjetiva D
bl = 2. COSKr [mm]
s "/r.., "t../':
normalni korak c51=ZCOSKr [tn10/0]
debljina strugotine c52 [mm]
J
Slika XU Osnovni e1ementi buJenja
144
XI OBRADA NA BUSILICI
Na bu~ilicama se prvenstveno izraduju i obraduju otvori, odnosno izvode se

operacije: bu~enje rupa i otvora, pro~irivanje i razvrtavanJe rupa i otvora,
zabu~ivanje,· skidanje ivica na otvorima, pro~iriva nje struganjem, izrada
navoja ureznicima i ceono glodanje.
Ovim operacijama odgovaraju i odredeni alati. Pri tome mozemo razlikovati
operacije i ala te za prethodnu i zavr~nu obradu. A1ati koji su namjenjeni za
obradu na bu~ilicam a mogu se koristiti i na strugovima i vertika lnim
glodalicama, odnos no na svim m a~ inama a latkama koje mogu ostvariti relativ-
no kretanje isto kao na bu ~ilicama.
Z a prethodnu obrad u rupa i otvora sluze burgije. Najjednostavniji oblik
burgije je ravn a burgij a, koja se rijetko upotrebljava, a nj en izgled prikazan je
na slici XI.2. Sluzi za obradu tvrdih celika kao sto su ma nganovi. Sjeciva
umetka od tvrdog metala imaju poprecne zljebove koji sitne strugotinu. Dr~ ka
burgije od konstruktivnog celika ima otvor za dovodenje sredstva za hladenje
pod pritiskom.
Slika Xl.2 Ravna burgija sa umetkam ad tvrdag m etala
NajceUe koristena burgija za prethodnu obradu otvora i rupa je zavojna

burgija sa dva zavojna zljeba za odvod strugoti.ne. .
Zavojne burgije se rade od brzoreznog celika zajedno sa drskom (za manje
precnike) ili se rezni dio od brzo reznog celika zavaruje na drsku od konstruk-
tivnog celika. Z a obradu tvrdih materijal a rade se burgije sa umetcima od
tvrdog metala koji se leme na rezni dio burgije.
Poseba n oblik b urgij e predstavlja zab usivac kojim se bu~e otvori na vretenas-
tim obratcima. Ovi otvori mogu biti raznih oblika i sluze za ce ntriranj e obratka
pri upinj a nju na masi ni, odnos no predstavljaju tehnoloske baze.
Up u ~taci
sluze za izradu i obradu povrsina koje su povezane sa otvorima.
Mogu da imaju razLicitu konstrukciju a rade se od brzoreznih celika sa
umetcima od tvrdog meta la.
Dalj a obrada rupa i otvora vr~ i se prosirivacima. Prosirivaci se razlikuju od
zavojnih burgija po vecem broju zljebova (3+4) i zatupljenom vrhu. Izraduju
se od brzoreznih celika i sa umetcima od tvrdog metala. Mogu da se rade
145
izjedna sa drSkom (manji precnici) iIi kao nasadni (veci precnici).
-'
E--' -' ~~~

~--~------~~./~
+"--1')I----~_
- ---_.( ( ~;:,
E'--'- -=+ ( c
stika Xl.3 Zavojne burgije (I sa cilindricnom i 2 sa konicnom drfkom,

od HSS i 3 i 4 sa umetcima od tvrdog metala) /4/
Slika Xl.4 Zabusivac
~ . _ ---¥1
I rI ~£:::3,,/1
~t: . jf
~±+ -.--~
Slika XI.5. Upultaci

at'
(l-zavojn ~ 2 - I!eoni sa vodicom, 3 - konusn~ 4 - nasadni sa
146
XI OURADA 'NA UUSILlCl
Postoje cilindricni i konusni pro~irivaci. Pro~irivanje se moze vrsiti i noze m za

pro~irivanje (veci otvori) i to se radi uglavnom na horizontalnim busilicama -
glodalicama.
.
c· - . .. .
"'f
·or"',.. . .
. ., ,.
~~:j
. .'.. .. ....• '~'
~ ,
• 4 . ...
Slika X /.6 .Pro.ririva ci ( I· sa ci/indricnom drskom i 2· sa konusnom drskom od

HSS, 3 . sa umelcima od tvrdog m elala i 4 · l1asadni sa wnelcima od Ivrdog m elala
Fina obra da rupa i otvara vrsi se ra zvrt acirna. Primjenjlljll se za postizanje

lIna prij ed propisa nog sklopa . Postoje razlicite konstrllkcije razvrtaca: sa
pravim i zavojnim zubima, sa drsko m i nasadni, sa umetcima od tvrd og me ta la,
podd ljivi itd. R azv rtaci sa zavojnim ZLIbima kori ste se u slucaj evim a a ko u
otvaru postoj i zlje b koji bi ometao kre tanj e razvrtaca sa pravim zubim a, iii
ako bi mogao zadrij e ti u ma te rij a l (ne homogen materijal obra.tka).
Tacnost razvrtava nj a ovisi od tacnosti dimenzij a razvrtaca, ma te rij a la obra t-
ka, od sredstava za hl ade nj e i tacnosti m a ~ine . Z a postiza nj e vece tacnos ti
po ne kad se ko riste dva razvrtaca preth odni i zavrsni.
. ". , ~ .. ....
\
1
Slika Xl. 7. Razvrla ci (I . sa konicl1om i 2· sa cilindricnom dr§kom od HSS i 3·
147
( . OSlONCI
/ .
,
· J.~HI
- A---- - ·- -
oovoo
/ .
.'
..
RAONI Pn:OIolET
VO
._-
_8TA- KRUNA
~'
VODlCE-OSltlHCI EJEKTO"$!V. IIR\JNA
--------- 0
~.
.Jl·
" ,l. OtlYOD
.-•• I
Slikn XI.B. A lali za duboko bruJenje (a- BTA burgija, b· eleklronska burgija)
148
Xl OBRADA NA BUSILlCI
Dugacki otvori malog precnika (lid 150) buse se burgijama i glavama posebne
konstrukcije: Kod dubokog busenja osnovni problemi su: hladenje alata,
odvodenje strugotine i postizanje trazenog kvaliteta zbog deformacije alata,
lijepljenja strugotine i toplotnih naprezanja.
Da bi se postigao trazeni kvalitet obrade kod obrade buknjem treba pred-
viditi odgovarajuci kvalitet obrade prema slici Xl.9. i tabeli Xl.1. gdje je 0 1 -
dodatak za obradu prosirivacem, 02- dodatak za obradu grubim razvrtacem,
cl3 - dodatak za obradu fi nim razvrtacem, D - precnik poslije zavrsne obrade,
D3 - poslije grubog razvrtavanja, D2 - poslije prosirivanja i Dl- poslije busenja .
.~
I
Slika Xl. 9 Serna obratka za obradu pri busenju
Tabela Xl.1 Dodaci za obradu busenjem u mm
Nominalni pre~nik otvora

do6mm 0,D3
6 - 10 0,04
10 - 15 1,5 0,15 0,04
15 - 18 1,7 0,15 0,04
18 - 30 2,4 0,20 0,05
30 - 50 3,0 0,25 0,06
50 - 80 4,0 0,30 0,08
80 - 100 0,35 0,09
149
2. Brzioa rezan ja
Brzina rezanja kod bu~enja je obodna brzina vanjskog pr e~ n ika burgije.

Odreduje se s obzirom na zahtijevani kvalitet obradene povrSine i s obzirom
na postojanost alata kojom se otkJanjaju nepotrebni gubici zbog o~trenj a .
Kod pribliznih proracuna brzi na podaci se mogu uzeti iz tabLica u prirucnicima
u funkciji materij ala obratka i precnika burgije. Za tacnije odrediva nje brzine
rezanja s obzirom na postojanost moze se izraziti dubinom busenja do pojave
zatupljenja alata umjesto vremena do pojave zatupljenja alata ..
Eksperirnenta lnim istraziva njem se do ~ lo do izraza za brzin u busenja u
funkciji ka rakte ristika mate rija la obra tka (koeficij enti Cv, m , Xo, Yo),
zahtjevane postojanosti (T), uticaja dubine buk nja (p 0)' reZima rezanja (s),
pre~nika burgije (D) te stvarne ja~in e materij ala (kv).
Slika Xl.l 0 Zavisnost brzine od postojanosti, odnosno dubine
v= [ In/ min] (XI.1 )
Povecanjem dub ine busenja do lazi do otvrd njavanja materija la obra tk a jer je
losije odvode nje tap lote. Ova pojava je uticajnija za vrijednost l ID 2,5 pa se
uvodi koeficijent smanjenja brzine .lI ouz is tu postojnnost alntn T.
150
Xl OBRADA NA BUSILICI
Tabela XI.3a Vrijednost uticaja dub ine buknja na brzinu
lID Po
2,5 1,0
3-4 0,9 - 0,7
4-5 0,8 - 0,7
5-6 0,7 - 0,65
6 -8 0,65 - 0,6
8 - 10 0,6 - 0,5
Tabelca Xl.3b. Vrijednost parametara za izraz brzine rezanja °kod busenja
Malerijal za obrad u Cv Xo yo m
Ugljenitni telik
2
a = 45 k N/c m 11 ,1 0,4 0,5 0,2
55 kN/c m 2 9,3 0,4 0,5 0,2
65 kN/cm 2 8,0 0,4 0,5 0,2
75 kN/cm2 7, I 0,4 0,5 0,2
Hrom-nikc l tclik
a = 65 kN/cm 2 6,3 0,4 0,5 0,2
75 kN/cm 2 5,6 0,4 0,5 0,2
85 kN/cm 2 5,0 0,4 0,5 0,2
95 kN/cm 2 4,5 0,4 0,5 0,2
Liveno gvofde
HB = 170 14,4 0,25 0,4 01,25
190 12,2 0,25 0,4 0,125
2 10 10,5 0,25 ° 0,4 0,125
Sronza
HB=I00 - 140 23,4 0,25 0,55 0,12
A1uminijum
a = 30 kN/cm 2 48,6 0,25 0,55 0,12
2
30 - 50 kN/cm 36,6 0,25 0,55 0,12
151
OBRADA REZANJEM 1 ALA TNE MASINE
3. OWOri rezanja
Pri bu~enju burgija trpi visoka naprezanja zbog djelovanj a a t para rezanja,
dopunskih defonnacija strugotine (ogranit en prostor zlje ba burgije) i trenja
strugotine i povr~ine otvora. Ukupan otpor bu~e nja koji djeluje na kli n sjetiva
maze se kao i kod struganja razdvojiti na tri komponente:
- glavni otpor rezanja F\ koji je kolinearan sa brzinom rezanj a, odn os no
nonnalan na radius poteg tatke sjetiva u kojoj djeluje rezultujuCi otpor,
- otpor prodiranja koji je normalan na obradenu povdinu, odnosrlO bok otvora
F2i
- otpor pomocnog kretanja kojije kolinearan sa brzinom pomocnog kretanj a,
odnosno paralelan je sa osom burgije F3.
Glavni otpori rezanja izazivaju momenat uvijanja koji napreze burgiju i lOve
se moment bu~enja. Otpori prodiranja (Fz) su istog pravca, a suprotnog
smjera pa se uravnoteZuju. Otpori pomocnog kretanja se sabiru i predstavlj aju
aksijalni otpor buknja. Odnosno vrijedi
;
!
"'
Slikn XI. II Komponenle o/pora rezanja pri buJenju
(XI.2)
(XI.3)
FI = 10· A· ks (XI.4)
152
XI OBRADA NA BU81L1CI
Medutim, posto su podaci za ks rijetki to se za raeun otpora i momenta koriste

izrazi dobiveni eksperimentima:
M = em' DX' sY. kM [daNmm] (XI.5) .
(Xl.6)
gdje su: x, y, Xl, Yl - parametri koji ovise od obradljivosti materijala,

CF i C m - konstante,
kM i kF - popravni koeficijenti koji uzimaju stvarne karakteristike
materijala obratka u odnosu na tabliene vrijednosti parametara
x, Xl, Y, YI, C m i CF.
Konkretizacija izraza (XI.5) i (XL6) utvrduje se eksperimentima za svaki

materijal obratka. Tako Smith-Poliakoff daje izraz za moment busenja za eelik
srednje tvrdoce (0,3 % C i 0,5 % Mn) i silu F3
M = 31,4. D 1,8. SO,7 (XL7)
F3 = 1480· D O,7 SO,75 (XI.8)
4. Korak pri buSenju
Najeesce se korak pri buSenju odreduje na osnovu tablienih vrijednosti u

funkciji materijala obratka i preenika burgije. Detaljan proraeun koraka pri
buSenju moze se vrsiti po istim kriterijumima kao i za struganje. Proraeun
koraka s obzirom na hrapavost nema smisla jer je burgija alat za prethodnu
obradu. Takode obradakje s obzirom na upinjanje u masini dovoljno stabilan.
Preostaju kriterijumi otpornosti mehanizma pomocnog kretanja i otpornosti
alata. Najveci broj masina ima mehaniza m pomocnog kretanja vecih
mogucnosti nego su mogucnosti alata. Zato ce se izvesti proraeun koraka s
obzirom na otpornost burgije.
Burgija je u procesu obrade opterecena obrtnim momentom na uvijanje i
otporom pomocnog kretanja na pritisak (slika XI.I1). Potrebno je izraeunati
rezultujuce burgije u funkciji koraka pomocnog kretanja i odatle naci izraz za
mjerodavni korak s obzirom na otpornost alata (S').
Profil popreenog presjeka burgije je slozen i kod proraeuna se pojednos-
tavljuje zamjenom sa skupom pravougaonika na slici X1.12.
153
OBRADA 'RE~JEMMLATNE MASINE
. N a Qwj pojedlKfStiiVljelll pr.6sJek:Se mnZetf11imj~nit.lob;rImtcJtalltl re(Pjrao dtl~ 'j! I.

za moment uvijanja kombinovanih profila od PraNougaCilllik1q(.!::; Idc.viriob i~I;~ ~i
L (a 3 . b)
'/ 1
(? IX.l [HHlI'I .\,'l) ] 111 ;\ ,.? '(1. ".'') =
M = TJob' . Tmax
3· amax
- ·
I..). 1:; ), 'V",\ i 1"
, :~. ,?,
I
1.1 ".-) = 1.'.1,
gdje je: a - kraca strana pravougaonika, b- duza strana pravougaonika, amax -
kraca straDa )mljge~lj~" p~~Vfl\;lga.§nliM, 1) o.b Ji. :k0mi G.ijent zawi~a!l 9.~ ob\-Y5.9:' I.;4
presjeka. .::I!fif'· ;:,1'" ~r:1 J : ~ ..:,. . -
·.rtl i ·l~ l , ~fi
..._...... f ) :J'l-
.. ,.,. '\~ .. Jil':'
• '.' t ••• . ..:.- ii")
r rq":""f' .. ' ;1··:.Jf~Jfl~r)){
'r" .. ... i n v)'j •1'1. I •. ,.'..
~ :" , ~ I
&
,';-;GJ!}"i: : 'lL ;,t.~; 1b' : ~i"!' ,:], ~r" 'nL'I!! h~J' tJ' J1Li"!::f.~ ;'
oj
.,
, ' j':{"
'.'I:J:J ~\
_:".
,oJ
jJ' T il. rnb'·l .
.J_I.' " ' '
:
.. . L".
, )
, f: _ ,
:;,- I -
~ ;; ~
Slika XI. 12 Pojednostavljeni I?resjek zavojne burgije (3/
Ako se (XL9) primjeni na sliku XI.12 dobija se

" ';';: !'" , 1,.. '1 I , ... ,
1: 1() ", :- ~ I. ,
'. , Q,019" D4
. '" . 3' "
.
. !M = 7}ob' 3. 03.
,t .. .,'El' fmax-= Q,0,21· D . Tmax ' TJob
'~ , .... , !
,
Uz vriJicinost TJob = 1,3 koji odgovara slici Xr.i2 dobije se
4' " . ; . ' • )
. , • 1
I, (Xl.l1)
, t t ,
MedutfITi, ~hpetfrfrbf1talmi' is'traZivanjafu-kazmju da vrijedi

• 1 f • •
I \i"-l' '. t / . • -
. 30· M ,1' ;J I t
Tmax z f J , ) ', I (XJ.12) n
I ' i Df. ' (. ._ , I
Naprezanje na pritisak zlfoglotpora 'p omo6nom ~ret!Hlju je
154
XI 08RADA NA 8USILlCI
(XI.13)
Prema Sen-Venanu kod slozenog naprezanja rezultantno naprezanje iznosi
(XL14)
Ako uprostimo ovaj izraz moze se pribJ izno uzeti Or == 1,4· rmax prema prof.dr
Stankovicu) odnosno vrijedi
a, = 14. 30 · M (XI.1S)
, D3
Ako ovdje uvedem o izraz za momenat (XLS) dobije se
Or = (XI.16)
O davde se moze dobiti mjerodavni korak s obzirom na otpornost burgije
~) Vy 3-x
S',,; \42. ~m . D-y- (XL7)
gdje je kc dozvo lj e no na preza nj e mate rijala burgije na pritisa k. Izraz (X L17)

koristi se za b urgije prec nika do 15 mm. Za vece burgije nije potre bno vrsiti
proracun jer je njih ova otpornos t zna tno veca. Iza bra ni korak svadi se oa
sta nda rd n u vrij ed nost.
5. M ierodayo i broi obrta ia glavoog vretena
Aka izraz za brzin u (X!.1) izje dnaci mo sa obodno m brzino m burgije
C v ·DXO·!io :rr;·D · n
= (XI.J 8)
'Tm
J . Sy 1000
moze se dobiti broj ob rtaja glavnog vre te na s obziro m na iskorii .nje ola ta
320· Cv·/t 0
1/ A = --..,,...--,.,-----.,----,--
'JM SYo D l Xo (X I. J 9)
155
Broj obrtaja S obzirom na iskorgtenje snage ma~ine moze. se dobiti ako se

obrtni moment na glavnom vretenu ma~ine izjednati sa obrtnim momentom
)mji treba savladati, odnosno sa obrtnim momentom koji stvaraju otpori
rezanja
975000· p." = em · DX. sY (XI.20)

n
(XI.21)
Ako se izrazi za mjerodavne brojeve obrtaja glavnog vretena izjed'nace moze

se dobiti korak pri kojem su iskoristeni i masina i al~
. ,
:. ..
975000· p. " (Xl.22)
CM· DX. sY
s. -Y -Yo
V 3050.[L . .rJ-'. ..J11
J. - - -
1-·
u -
.--x+xo 1 (XI.23)
em· C v ·11 o· u
Za S<Sj mjerodavan broj obrtaja bice nA a za slutaj S>Sj mjerodavni broj

obrtaja bice nM. Inate u rea lnom izboru mjerodavan je manji broj obrtaja
glavnog vretena.
6. Klasjfikadje bU5i1ica
Postoje razlitite vrste konstTukcija busilica prilagodenih odredenoj namjeni

iii sa sirim dijapazonom tehnoloskih mogucnosti.
U cilju lakkg izutavanja mogu se podijeliti po nekim kriterijumima koji ce ih
jasno razdvajati. U teoriji i praksi najtesce su prisutne sJijedece podjele:
a) prema polozaju glavnog vretena
- vertikalne i
- horizontalne busilice
b) prema broju glavnih vretena (radnih)
- jednovretene i
- visevretene busilice
c) prema mog\lcnosti promj ene polozaja radnog vretena
_ bu~ilice sa nepromjenjivi m polozajem radnog vretena (stolrie, stubne i
neke agregatne) .-.
156
XI OnRADA NA nU8ILlCI
- busilice sa promjenjivim polozajem radnog vretena (radijalne, visev-

retene, koordinatne i neke agregatne)
d) prema vrsti upravljanja
- busilice sa konvencionalnim upravljanjem
- busilice sa NU i KNU upravljanjem .
. 7. Stoloa busilica
Sluzi za busenje rupa i otvora manjih precnika, najceUe do 16 mm. Obrada

se vrsi sa velikim brojevima okretaja zbog malog precnika burgije. Promjena
broja obrtaja vrsi se pomoeu zupcastog prenosnika. Pomocno kretanje se
izvodi rucno pomoeu rueice. Neke od stolnih busilica imaju uredaj za
automatsko pomocno kretanje. Poluautomatske stolne busilice obavljaju
radni i povratni hod automatski kad se pomocno kretanje zaustavlja. Na ovaj
nacin masina radi po te mpu rada radnika. Visinsko podesavanje radnog
vretena busilice vrsi se po klizaeu nosaea prenosnika i radnogvretena. Postolje
busilice ima toliku mas u da ga ne pokrene obrtni moment radnog vre te na .
S/ika XI.J3 Stolna buJi/ica /3/
8. Stu boa buSilica
Stubne busitice su vertikalne jednovretene busilice vece od stolnih. Nosac

glavnog vretena i prenosnik ucvrseeni su na stub busilice po kome se krece
radni sto vertikalno i obratno oko stuba . Ta kreta nja sluze za za uzima nj e
odgovaraj uce pozicije obratka . Zavojna burgija, prosirivac, razvrtae iii ureznik
postavljaju se u glavno vreteno vre te nista sa pogonskim motorom. Pre nos nik
glavnog kretanjaje zupeasti, pomoc no kre ta nje izvodi se rueno iii a utoma tski.
157
Stubne bu~i1ice izvode se za pref nike burgija do 45 mm, a mogu biti i sa NU

i KNU upravljanjem.
Pogon~ki
I mOlor
Slika Xl. 14 Stubna bu!ilica /4/
Na slici. Xl.I5. prikazana je kinematska ~em a stub ne bu~ilice sa postoljem

starije izvedbe. E lektromotor A preko kai~nika i zup~anika 1 do 17 daje pogon
glavnom vretenu B. Pomjerljive grupe zup~anika obezbjeduju 8 razli~itih
brojeva glavnog vretena. Preko zup~a nika 4 i 18 obezbjeduje se pogon pumpe
za automatsko podmazivanje. Automatsko pomocno kretanje odvodi se sa
glavnog vretena preko zup~anika 19 i dalje zup~anicima 20 do 35, puznog
prenosa 36,37 do zup~anika 38 koji se odvaljuje po zup~astoj 'Ietvi 39 na
glavnom vretenu. Ru~icom C preko konusnih zuptanika 40 i 41 moze ostvariti
rutno pomocno kretanje. Naravno da prethodno treba isklju ~ iti automatsko
kretanje spojnicom K.
158
40 ,,_
'-w:..:L:....&.-_ _ _ .. -,--r--.J
S/ika )(1.15 Kin ernalska serna swbne busi/ice sa posloljem /3/
9. Radiialna bumica
Izrada i obrada otvora na td im dijelovima vr~ i se na radij alnim bu~ilicama.

Ovdje se pozicionisanje vr~ i pomjeranjem burgije. Vreten.i~te sa ·pogonskim
motorom s mj e~ te n o je na konzolu koj a moze da se okrece ako noseceg stuba
i pomjera vertikalno po njemu. Na ovaj nacin moze da se bu ~ i vi~e rupa na
obratku a da se on ne pomjera. Obradak se postavlj a direktno na postolje iIi
na pose ban st~ .
159
P0l10ns ki .
_____m(\''Jr
Stub
/
Kon c') /a
·Glovr.a
vretena
PastolJe
!
Slikn Xl.I6 Radijalna buJilica /4/
J Q. Koordjnatna bu§i1ica
Za obradu dijelova sa otvorima kod kojih se trazi ta~no odstojanje koriste se

koordinatne bu~ilice. Koordinatna bu~ilica maze se koristiti i kao glodalica
ako se rnjesto burgije stavi vretenasto (klipno) glodalo a stolu da automatsko
pornocno kretanje preko posebnog zavojnog vretena iii posebnog mehaniz-
rna. Koordinatna bu~ilica je pogodna za pojedina~mj izradu ~ablona, pribora
i dijelova alata koji trazi naro~itu ta~nost. Na slici XI.] 7. prikazana je jedna
KNU koordinatna bu~ilica sa upravljanjern po 3 koordinatne ose i
automatskom smjenom alata SIP 8000-CNC. To je obradni ce!)tar za bu ~enj e
i ~eono glodanje.
]60
XI Om~A DA NA II US ILICI
Stika X J.1 7 KNU - koordil1l1 lno bu:.'itica /4/
11. Visevretene bll s ilice
U slu cajevima ka d se je da n isti otvor iii ru pa obrad uje u vise operac ij a iii kad
se na jedn o m o bra tku busi vise ru pa ond a jed novrete ne busili ce ne za dovo l-
javaju svojo m prod uktivnosc u. Pose bno se to odn osi na se rij sk u proizvod nju.
Za to se koriste visev re te ne busilice .
11.1. Redn a bllSil jca
Sluzi za o bradu iste ru pe u vise operacija po redu odrede nim te hno los kim
proceso m. Mas ina preds tavlj a vise stu bn ih jednovre te nih busilica med usob no
poveza nih zajedni ckim posto lj e m. Pri ob rad i radnik po mj e ra o bradak od
vr e te na do vr e te na. Poseb nilll e le lll e ntilll a tre ba obezbjediti po lozaj
navede nog vre te na i pre thoc\ no obrade nog otvo ra.
161
OBRADA REZANJEM I A LA TN E MASINE
, ,
I r I : I
~ .~ J .J-. J
I
-f,
...." 1. -
I
~:
, I
'I
~
I
I ~ . i , 't J
~ ::J'" /
I, I\.
,
r • 1
Slika Xl. 18 Redna busilica !3/
11.2. BuSilica sa vjSevreteoom glavom
Kod ovih bu~ i1 ica se poseboom glavo m

3
sa vi~ e vretena (4 do 8) omogucuj e is-
tovreme no b u ~enje vge "r upa iIi otvora.
G lava se ucvr~ cuje na vreteno jedn ov-
retene bu~ilice (stubne iIi radij a lne).
Centralni zupcanik 1 je u za hvatu sa
zupcanicima radnih vreten a glave 2 i 3.
R adna vretena su pomj erljiva oko osa
, zupca nika 2 tako da se regu lisa nje m
njih ovog polozaja mogu postici razliciti
I
~r rasporedi rupa . Pri jed no m ra dn om
1- hodu vr~ i se istovre me no buk nje svi h
/r~
rupa _ Zbog ogra nicenih mogucnosti
• ,-,--J.-;,-'Ijl
konstrukcije ogra nice no je podrucje i
: "~~~ ve licina regul acije (ve licina D) i broj

vrete na ( n aj vi ~e do 8),
-~ 11 .3. Yi§evretena buSilica
.~ D o k j e b u ~ ili ca sa v i ~ev r e t enom

glavom prilagodena buWica za busenje
I
Stika Xl. / 9 VlJevrelena g/ava vise otvora vi~evret ena b u ~i l ica je nam-
162
jenska ma~ina za istovremenu obradu vi~e rupa u serijskoj proizvodnji. Nosac

glavnih vretena moze da se pomjera vertikalno po klizaeu (preko zupeanika
iii hidraulieki). Obradak se upinje na rad ni sto koji ima rnogucRost kretanja u
dva pravca u horizontalnoj ravni. Glavna vretena ove bu~iHce, uz korj~cenje
teleskopskih· vratila, rnogu da se rasporede za razlieite slike bu~enja. Na
vi~evretenoj busi lici moguce je izvesti busenje burgijom, prosirivanje
struga rsk im nozern, ceono glodanje, izradu navoj a slobodnirn i vodeCim
korakom.
Upravljanje ma~ine moze biti ru eno iIi progra rnsko. Kod programskog
upravljanja koriste se granicnici sa kontaktima i rnikroprekidaeima.
Stub_--n
.-....
I ••
• ••
kutija
.--
;
Stika Xl.20 ViJevreLenfl buJilica /4/
163
OBRADA REzANJEM 1 ALA TNE MASINE
Slika XI.21 Nosac glavnog vrelena viJevrelene btlsilice /3/
12. Agregatna busilica
Agregatne buWice koriste se u serijskoj i masovnoj proizvodnji. Predstavljaju

posebno konstruisane ma~ine koje se sastoje od vi~e tipskil'1 samostalnih
jedinica, relativno prostih, koja svaka za sebe ima svoj pogon. Postavljanjem
ovih tipskih jedinica na posebno konstruisan sto dobije se namjenska buWica
za taktnu i istovremenu obradu vi~e rupa na jed nom obratku. Pomocno
kretanje izvodi agregat koji se krece po postolju buWice. Umjesto burgije
moze se u vreteno agregata staviti i strugarski noz i glodalo. Na ovaj nacin se
upotrebom tipskih agregatnih jedinica moze brzo izraditi specijalna ma ~ in u.
Broj mogucih kombinacija je vrlo velik. Ohicno su ove ma~ine progra mski
upravljane sa kontaktnim granicnicima i mikroprekidacima.
164
XI 08RADA NA 8USILICI
J - --- - - - - -_. - - - '. '. ' il
Slika Xl.22 Primjeri agregatnih busilica /3/
]65
XII OBRADA NA GLODALICAMA

.. .I a It·
I. Osoovoe operaclJe a I
Operacije glodanja spadaju u najtde operacije obrade skida njem strugotine,

ali zbog svoje univerzalnosti i visoke produktivnosti imaju siroku primjenu i
skoro da su eliminisali operacije rendisanj a. G lodanje m se ob rad uju d ijelovi
sa ravnim povrsinama, dijelovi sa slozenim prostornim konfiguracijama
(kopirno glodanje), zljebovi razliCitih profil a, izraduju se zavojne povrsine
razlicitih oblika, eilindricni i konusni zupcanici , te obrada spoljnjeg i un u-
traSnjeg navoja.
Saglasno ovim operacijama glodanja razvili su se i a lati za glodanje - glodal a
razlicitih oblika, konstrukcija i namjen e. Obrada ravn ih povrsina vrsi se
valjkastim glodalom koje moze imati rayne iii zavoj ne zube (I) i to na
horizontalnim glodalicama. Ravne povrsine se mogu obradivati i ceonim
glodalom (2) na vcrtikalnim glodalicama. Izrada zljebova razlicitih profila vrs i
se koturast im glodalima (3 do 6) na hori zontalnim glodalicama. Z a odsjecanje
i usjecanje uskih zljebova sluzi testerasto glodalo (8) sa velikim brojcm sitnih
zubi. Izrada navoja vrsi se glodalom za navoj (7) a na specijalnim iii
univerzalnim glodalicama. Za obradu ravnih povrsina sluze ceona glodala sa
umetnutim plocicama od tvrdog metala (9) iii sa umetnutim nozevima sa
zalemljenim ploeicama od tvrdog metala (10). Ovakvi alati za glodanj e
nazivaju se i glodacke glave. Za izradu zljebova razlicitih vrsta (T, pravougao ni,
lastin rep itd.) koriste se vretenasta glodala manjih precnika (11 do 13).
Prema nacin u izradeglodala mozemo podijeliti naglodala izradenaglodanjem
(1, 2, 8) i led no strugana (3 do 6). Osnovna karakteristika ledno struga nih
glodala je da zaddavaj u svoj radijalni profil i poslije ostrc nj a i smanjenja
preenika. Ovo je posebno vazno kod modulnih glodala (slicno glodalu 5) ciji
profiJ odgova ra meduzublju zupcanika.
Glodala se rade od brzoreznih celika iIi od tvrdog metala sa umctnu tim
plocicama ad tvrdog metala i nozevima. G loda la su slozeni rezni alati i njih ova
proizvodnja, koristenje i oddavanje zauzimaju posebno rnjesto u te hnol ogiji
obrade rezanjem.
166
XII O BRAUA NA GLOUALICAMA
,~~ . ~ :4~
"'r~
~~
,
.
' ."~ ~ ".
... .0S
"
, ,
I ~
~ ..,' \ ~~
,~ i'
,
"
tg l4;j1 \ j
A~~. '. 4 "

~~ " If;",
,~~,
,~ ,- 1
b
I~~,
:, 5
" P~'
.
~ .{..r.
• "_
\',\1
~ ;,1 ;:::\~
u. ' q'"\ '
'I\ & \\
'1 '"
\'
V:~
~,
,q
,"
'1-.: /
\.1
\\.,~
, :. J
\ ~ ' 2. \'0
11
S/ii'rI ,\'/1./ (;/ndrtlrl (/ ' v (J/j krlsl o,! ' V(I(ji'fl,,'IO Irollo, .I - i 'olum,,'IIJ , 4 - UJ(rJ()IIO, 5 -
pO/lJi-IUif,IIO i,'PUjJ"fllIJ, 6- po/ul/7/::'lIo iU /flbijl'llo, 7 U I IlfIv nj. 8 - "..-Irm,a(), 9 - ,,(I oknlll iJlJ
plolirtlllln ot! rvrr/flj! 1III'IIJlII, III - X(I IJlllrlllUlilJl lIoi r villlfl. 1/ do 1.1 - f)rl'lrllfl.\'/('1
1f,7
15105,,,.,no Suprotnoemerno
glodo nje ~odanJ-
Y.
L. L\
.1
brzina reza nj a V= -11 011
1000
- ["VminJ
broj obrta
brzina pomoenog kretanja 1/,
11 tmin
[ min
korak po obrtu
korak po zubu Sz
So = vYn
= ~ilz [
1 m o
"V
nVz ub
Lr
glavno vrijeme fg = - [min]
Vs
proizvodnost q = Vs b 8. [mm~minj
cr m :::: Sz simi' [mnyo
Slika XlI.2 Osnovni elementi obimnog glodanja
P rema mogucem smjeru kretanja alata i obratka razlikujemo istosmjerno i

suprotnosmjerno gloda nje. Kod istosmjernog gloda nja brzina glodanja i
brzina pomocnog kretanja imaju isti smjer. Debljina strugotine se smanjuje
od neke najvece do nu le kad zub glodala napusta materijal. Vertika ln a
komponenta otpora rezanja pritisce obradak uz radni sto i povecava stabil nost
168
XII OBRADA NA GLO DALICAMA
obrad ka .
Ko d supro tn osmjernog gloda nja smjerovi kreta nja su suprotni a presje k
strugotin e se mijenj a od nul e na pocetku za hvata zuba do maksimuma na
izlas ku zuba iz za hvata. U mo me ntu prestanka za hvata zuba javlj a se trzaj kao
posljediea naglog raste recenja. Na pocetku reza nj a nastaje prethod no kliza nje
zuba po povrsini obratka i poslije toga nastaje gnj ecenje materijala ispred
vrh a zuba. Po pre ko ra cenju o tp o rn os ti materija la nastaje p uko tin a i pocinj e
smiea nje, odn osno stvaranje stru go tin e. O pisa no kliza nj e zuba po povrsin i
obratka daje sjajnu povrsi nu sa tragov ima gnj ecenja. Vertika lna ko mpo ne nta
o tpo ra reza nj a nastoji od ignuti obraelak od rad nog stoIa koji zbog toga mora
biti dobro ucvrscen.
Iz ovoga slijedi da je istosmj e rn o gloda nje pogod nije od suprotnos mj e rn og
(vert ika ln a sil a, trzaji, gnjecenje povrsine - ma nj a pos toja nost a la ta) .
Ko el ceo nog gloelanj a, u zavisnos ti oel od nosa precnika glodala i sirin e glodane
povrsin e te od polozaja ose glodala i obratka mogu da se pojave o be vrste
gloda nj a i ko mbin ova no.
'J
0)
Slika X II.3 Ceono glodanje
Kod gloda nj a raz likuje mo doda tke za grubu i finu obradu, te za bruse nje.
Eve ntua lno za za htjeve viseg nivoa kva lite ta moze se doda ti i dod a ta k za
glaca nje, odn osno tusira nj e.
Geo met rij a gloda la odgova ra geo metriji stru ga rskog noza. Speeificnost kolu-
tasti h i va ljkas tih glodala je sto zu he mog u ima ti kose i zavojne pod ne kim
uglo m E cime se obezbj ed uj e mirniji rad (postepeno za hva ta nj e). Medutim,
ovo stvara i a ksij a lnu silu koju tre ha prihva titi Iczajim a na radn o m vre tcnu
gloda lice isteza nje m gloda la da ga ova sila ne odm a kn e o d po lozaja gloda nja .
G lavno i po mocno kre tanje kod glodanja nisu u kin e ma ti ckoj vezi.
169
Tabela XII.1 Dodaci za obradu kod glodanja /3/

--------------- ---
Sirina radnog predmeta < = 200 mm Sirina radnog redmeta > 200 mm
zavrsna de- Duiina radnog predmeta u mm

bljina radnog
predmeta u o 100 250 400 630 o 100 250 400 630
mm
do do do do do do do do do do
100 250 400 630 1000 100 250 400 630 100
Ii)
do 18 1,9 2,4 2,2 2,7

18 - 30 1,9 2,5 3,0 2,2 2,7 3,2
30 - 50 2,0 2,5 3, I 3,9 2,2 2,8 3.3 4, I
_ l'reko 5..:.
0_--=2-'.:
, 1_-=.
2,,,,
6_--,3,,,,2= -- j _,O _ ...:.5,,,,,3_ _2::.:,_4 2,9 3,4 4,2 5,6
do 18 1,0 I,I 1,2 1,3

18 - 30 1,0 I, I 1,2 1,2 1,3 1,4
30 - 50 I, I 1,2 1,3 1,4 1,3 1,4 1.5 1,6
iznad 50 I ,I 1,2 1,3 1,4 1,8 1,3 1,4 1,5 1,6
- - 1,9
-
do 18 0,3 0,4 0,3 0,4

18 - 30 0,3 0,4 0,4 0,4 0,4 0.5
30- 50 0,4 0,4 0,5 0,6 0,4 0,4 0,4 0,6
iznad 50 0,4 0,5 0,6 0,6 -,-
0,8_ 0,5 0,5 0,6 0,7 0,8
Ovi dodaei su pogodni za pojedinacnu i maloserijsku proizvodnju. Za masovnu

proizvodnju ove vrijednosti mogu se smanjiti do 30 %.
2. Bnina pri glodanju
Predstavlja obodnu brzinu glodala pri rezanju. Priblizno se odreduje iz tabliea

u funkeiji vrste materijala obratka, materijala alata i kvaliteta obrade /3/. Za
grubu obradu je, pri istim ostalim uslovima obrade, brzina rezanja manja od
brzincza zavrsnu obradu. Gruboj obradi sa manjom brzinom rczanja odgovara
veta brzina pomocnog krctanja. Zavrsnoj obradi sa vctom brzinom rczanj a
odgovara manja brzina pomocnog krctanja.
Za tacnijc utvrdivanjc brzinc rczanja kod ubimnog glodanja rrcha ko risriri
pro~ircni izraz koji ohuhvara svc vaznc uticajnc faktor c:
170
XII OBRADA NA GLO DALICAlVlA
v= Co kv (XII.1 )
~
. Cv Ii
Co = (XIL2)
gdje je: - z - broj zubi glodala, Ez- ugao nagiba zavojnice (kod zavojnih glodala); C v,
m,x,y, q, u, i - konstante kojezaviseod materijalaobratka i mogu se naCi u prirucnieima,
Sz [fTlfTI/zub 1- korak po zubu; b [ mmJ - sirina glodala, kv - popravni koefieij ent.
Za ceo no glodanje celika Kronenberg daje izraz:
Co = (XII.3)
gdje k ovisi od vrste celika.

Za ceo no glodanje livenog gvozda Kronenberg daje izraz
12 5 103 bO,25
Co = --,-'~---,- (XIL4)
f!,28 (HB)0,27
Za tvrdocu HB200 uz y=0,333. Ovdje je B sirina poj asa hab a nj a za pre th odnu
obradu 1,5 za 2, a za zavrsnu 0,4 do 0,8 mm .
Ekonomski period reza nja se iskazuje isto kao i za strug
1 - m
T = to (XILS)
m
K
tl ml +12 mz +
itl
to = (X II.6)
ml
gdje je tl - vrijeme potrebno za skidanje i ponovno namjestanje alata, m 1 - minutna

zarada radn ika opsluiioca, t2 -prosjecnovrijeme ostrenj a glodala, m2 - min utna zarada
ostraca, K - nabavna eijena glodala, i - broj ostrenja glodala koji se moze izvesti u toku
njegovog vijeka. Zbog slozenijeg i skupljeg ostrenja glodala za postojanost se uzimaj u
vcCe vrijcdnosti postojanosti alata nego kod stru ga nja T=( 120-600) min .
171
3. Otpor rezanja
Pri glodanju u opstem slueaju, u zahvatu sa obratkom se nalazi vise zubi glodala.
RezultirajuCa sila rezanja se dobije slaganjem sila rezan ja koje se javljaj u na zubi rna
u zabvatu. Sile rezanja su pri tome razlicite po praveu i velicini u zavisnosti od
polOZaja zuba u zahvatu i od trenutne debljine strugotine. Takode, zbog
periodicnog ulaska i izIaska zubi u zahvat sila glodanja je neravnomjema. Slika
XlI.4 daje semu sila pri obimnom istosmjemom i suprotnosmjemom glodanju sa
valjkastim cilindricnim glodalom sa ravnim zubima. Slika daje i osnovne geometri-
jske odnose vezane za oblik strugotine, broj i polozaj zubi u zahvatu.
Posto se radi 0 ortogonalnom rezanju, to se rezultirajuci otpor na i-tom zubu
razlaze na dvije komponente:
- F!(i) glavni otpor rezanja koji je kolinearan sa brzinom rezanja i
- F2(i) otpor prodiranja koji ima radijalan pravac u odnosu na glodalo.
Glavni otpor rezanja jednog zuba moze se dobiti pomocu Kronenberg-ovog
lZraza
(XII.7)
gdje je
A = 8x b (XII.8)
momentalni presjek strugotine, lix - momentalna debljina strugotine, a b -

sirina .glodanja.
Momentalnu debljinu strugotine mozemo dobiti iz geometrijsldh odnosa na
slici XII.4 (srednja slika) uz pretpostavku da glodalo obavlja i glavno i
pomoeno kretanje (sto ne mijenja plan sila rezanja, odnosno naponsko stanje).
Vrh zuba, opisujuCi kruzni luk oko ose M, dolazi iz tacke A u tacku B pri cemu
se osa glodala M pomijera do MI . Kriva AB pri tome predstavlja dio cikloide
koja se sa dovoljno tacnosti moze posmatrati kao dio kruznog luka radijusa
D/2, gdje je D precnik glodala. Pri tome se debljina strugotine povecava od 0
do neke maksimalne vrijednosti lim. Momentalna debljina strugotine Ii,f pri
nekom proizvoljnom uglu ~JimOZe se izraziti kao
8x = MM! sin Wi (X II.9)
korak, odnosno velicina pomoenog kretanja za jedan zub glodaJa MMI

iznosi tad
172
I
+--
,i
L __~_~~----r--
Suprotnosmerno
Istosmerno M
glodanje
glodonje
t 0 [mmJ -precnik glodolo

2. ! - broj zuba glodalo
1 lit = 3:0· -ugaoni korak wba 5. Gx=snsin 'Ili s . .3.lli. ~ £
4. oj! = are sin [2 ~] -ugao IOhvata 7. '1'1 = 'lI "'IiI
£ :. D, 3 .;.0,35
5. ~ = f - (zaokruien
I
bra] tuba u tohvotu
no prvi veei
ill = 'I' - 1ft
'!Ii" Ijl -(i-l)'I'\
c to broj)
MMI =
60S~
= Sz (XII. 10)
n z
o
gdje je s [mnys] - brzina pomocnog kretanja, z - broj zubi glodala, n [ ! min]
- broj obrtaja glodala, Sz [mm!zub] - ko rak za jedan zub glodala.
Momentalna debljina strugotine tad a ce hiti
" .
ux = Sz sm Illi = 60s
-
n z
.
smlili (X II.1I )
dok ce ma ksima lna debljin a hiti na izlasku zuba iz zahvata sa ob ratkom
" .
uM = Sz SlJ1 III = 60
--
n z
5 .
sm III (X II.1 2)
gdj e je: III - ugao zahvata, odnosno ugao o kreta nj a glodala od momenta ulaska
. jednog zuba u zahvat do mom enta izlas ka tog istog zuba iz za hva ta. Varijablu
III mo ze mo eliminisati iz (XII.12) uvodenjem poznati h velicina (0, 0).
cos III = D ! ~- ~ = I _ 2 0 (XII.13)

D/2 D
2
sm III = -VI cos III = 2 (XII. 14)
gdje je 0 - stari poznanik dubina rezanja. Broj obrtaja se moze dobiti iz brzine
60 v . d .
rezanJa n = D ' sto aJe
OM = 2 IT: ·~ ~; -(;r (XII.lS)
Uk ljuc ivanjem (XII.lS) u (XII.7) i (XII.8) dobijamo izraz za momenlalni i

maks imalni otpor rezanja
60 5
F I(/) = n z sm \IIi h ks [NJ (XII.I6)
174
XII OURADA NA GLODALICAMA
-s D
FI mf1~/) = 20 7t
v z
h ks (XII.I 7)
ako se uvede odnos F2(i)/FI(i)=e=(0,3 do 35) prema /4/ dobije se rezultirajuca

sila rezanja jednog zuba.
(XII.18)
F.!{ /) = 73 sV D
Z
b k S· ~ ~D - (.QDJ2 (XII.19)
Glavni otpor rezanja moZe sc iskazati el0,pcrimentalno dobivenim prdirenim izrdZOm/41
1- XI
FI(i~ = CF LJ bx (XII.20)
gdje je CF - konstanta a x I - parametar obradivosti.

Izrazi (XII.17) i (XII.20) sluze za provjeru naprezanja zuba glodala.Ukupna
rezultirajuca sila glodanja moze se rastaviti u horizontalnu (Fx) i vertikalnu
komponentu (Fy). Koristeci plan sila sa slike XII.4 dobije se za opsti slucaj
F,y = FI(I) cos 'VI + FI(2) cos '112 + ... + FI(iz ) cos 'II /~ ±
FI(I) cos 'II I ± FI(2) cos '1'2 + ... + Fl(/~ ) cos \!liz
IZ IZ
Fx = L FI(/) cos ~/i ± L n.(/) cos \!Ii (XII.21 )

i= 1 i=1
gdje znak + vrijedi za suprotnosmjerno, a - za istosmjerno glodanje. Na isti

nacin moze se dobiti druga komponenta
IZ 17
(XII.22)
i= 1 i= 1
gdje znak - vrijedi za suprotnosmjerno glodanje, a + za istosmjerno glodanje.

Rezultuj uci otpor rezanja koji opterecuje vratilo glodala bi bio
175
OBRADA REZANJEM I ALAl'NE MASINE
(XII.23)
Ovaj izraz bi se mogao dobiti uz ve6i napor ako se u (XII.21) i (XII.22) ukljuCi
(XII.17) i E = n.C/) / FIC/). Medutim, FI(i) se racuna postupno i nema potrebe
komplikovati stvar. Ako bi promijenili izraz (XII.20) onda bi izraz (XII.23)
imao sreden izgled
Fr = Cp b s1- Xi
--J(en + ~) (1 + E~ [ daN] (XII.24)
Iz
uz ql =L sin I-X! \III cos \III (XII.25)

;:1
Iz
Cf2 =L sin 2-X! \111 (XII.26)

;:1
Speoifioni otpor rezanja u izrazu za glavni otpor rezanja (XII.16) je funkcija

I'lresjeka strugotine i moze se naCi po vee pomenutom Kronenbrg-ovom izrazu
(XII.27)
Za odredivanje snage glodanja potrebno je naCi obimnu komponentu rezanja.

To eemo uraditi preko rada otpora rezanja za jedan zub duz elemenata luka
D
Z-dW
D 600 s . D
d Wz = FI(I) 2" d \III = n z
b ks SIn\lli -2 d \I(XII.28)
Za cijelu putanju u zahvatu zuba dobiee se rad (za luk koji odgovara uglu
zahvata \IIi = \II)
'lfi = ~I
WZ = 600 S b k sm D2
n z
f sin \IIi dlvi
~Ii = 0
1711
XII OBRADA NA GLODALlCAMA
Wz -~ 600 5 b k sm D
2 (1 - cos \1/) (XII.29)
n z
Uvodenjem zamjene
DI2 - 0 20
1 - cos II/ = I - -- - - =
D/2 D
i obuhvatanjem rada svih zubi koji su u zahvatu
fl Z
flz = 60 [ 'fsck)
dobije se rad skidanja strugotine u sekundi
W -- fl Z ®O _ 5 b k s: = 10 b k s: (XII.30)
60 n Z S{}] U 5 sm u
Ovaj rad mora bi ti jednak proizvodu srednje obodne si le i brzine rezanja,

odnosno:
Fsm v = 10 5 b k sm 0 (XII.31)
F.vn = 50VlV b kSfI) 0 (XII.32)
gdje je ksm - srednji specificni otpor rezanja koji zavisi od debljine strugotine
Oxa moze se iskazati prosirenim Kronenbrgovim izrazom
(XII.33)
gdje je Om - srednja dubina rezanja. Za malo 0 mozc se uzeti (razvijena

st rugotina je priblizno trokut)
(X II.34)
Prema slici X I 1.4 vrijed i
177 - -_ ...
BRADA REZANJEM I ALATNE MASINE
sm \II =2 ~~D (~r -8 »

D
(~2 '" 0
·" to daje
8m '" Sz {f; (XII.35)
(XII.36)
:a vece 8 ne vrijedi 8m = 8M 12 (razvijena strugotina nije priblizno trokut)

'e c se preko linearizacije k sm = f (8 x) dobije izraz (prema Pohl-u)
. 2 IV / 2
sm
8m = Sz - - - ' - -
.IV / 2
p a se za slucaj vece 8 dobije
(XII.37)
Moment glodanja dobije se iz
D D
M = 2" LFI(/) = 2" Fm [daNmm] (XI 1.38)
Srednja obimna sila glodanja se moze dobiti iz izraza /4/ uprostenog
Cp I{o j;o ~qo Z

Fm = [jo [ daN] (XII.39)
.!dje je Cp - konstanta; Xo, Yo, qo, io - parametri obradljivosti; kF - popravni

weficijent brzine i grudnog ugla.
-'riblizno potrebna snaga za glodanje iznosi
178
z Fm v
p = (XIIAO)
61200
Za promjene broj a zubi u zahvatu odnosnovelicine presjeka strugotin e tokom

glod anja mijenja se obodna si la glodanja. Pri tome su te varijaeije vece kod
Slika X J/. 5 Varija cije obodni' sile Mloda nja ka o j(z) /4/
glodala sa ravnim zubima nego kod glodala sa zavoj nim zuhim a. Kako
izgledaj u varijacije na vljkasto m gloda lu sa ravil11 zubil11a (b = 40 mm , Yo =
10 o , z = 24, Mob Csa
• OM = 45 [d 'lfV
' /11/11/2
J,g = 10 111111 , Sz = 0,1 mm/z) prikazano
je na slici XI1.5 .
Kod gloda la sa zavoj nim zubima ove varijacij e su manje. Za vecu ravnol11jer-
nost obodne si le treha nastojati ostvariti aksijalni korak gloda la (ta)
b = nk t" nk - cij eli hroj, h - sirina glocla la
tL-~
b}I-
Slika XI/.f> Proll/jena orpora rewllja pri Klodallju

OBRADA REZAN.JEM I ALATNE MAS IN E
4. Korak pri glodanju
Kriterijumi za odredivanje koraka pri glodanju mogu biti otpornost zuba

glodala, otpornost masine, stabilnost obratka i zahtijevani kvalitet, odnosno
hrapavost obradene povrsine.
Korak s obzirom na otpornost alata odreduje se kao i za strugarski noz. Pri
tome se posmatra sarno jedan zub koji napreze tangencijalna sila Flmax i
radijalna F2max a radi sigurnosti prctpostavlja se F2max " Flmax. Ovo
provjeravanje rijetko dolazi u obzir, sarno kod tankih kolutastih i testerastih
glodala.
Korak, s obzirom na otpornost masine, ispituje mogucnost mehanizma
pomocnog kretanja masine da primi vertikalnu, horizontalnu i aksijalnu silu.
Ove sile treba da primi i vratilo glodala (radno vreteno). I ovo provjeravanje
vrsi se rijetko jer su kod projektovanja masine uzete vece vrijednosti sila kao
i dimenzija zbog konstruktivnih rjesenja i sigurnosti.
Odredivanje koraka s obzirom na stabilnost radnog predmeta nema veliki
znaeaj jer se na glodalici obiono obraduju obratci stabilnog oblika i dimenzija
koji se uz to i pogodno upinju na radni st~.
Vratilo glodala, kod horizontalnih glodalica, napregnuto je na savijanje
tangeocijalnom i radijalnom komponentom otpora rczanja, aksijalnom silom
kod glodala sa zavojnim zubima i na uvijanje pod dejstvom obrtnog momenta.
Provjeravanje se vrsi na dozvoljeni ugib vratila. Ugib vratila ovisi i od polozaja
Slika XII.5a Optereecnje vratila horizontalne glodalice
glodala na vratilu.
Maksimalna sila koja opterecuje glodalo u slucaju zavrsne obrade (kod koj e
je od znacaja ugib vratila zbog kvaliteta) odnosno rezanja sa malom dubinom
rezanja jednaka je maksimalnoj sili otpora jednog zuba glodala odnosno
F rmax = -fi Flrnax = 89§ D

v z
h k" -V D/) - (.§J2
D
(XII.41 )
180
za
s 11 D n
Sz = 60 ·- V = --_.- dobija se
nz 60
-s
v = s-
subz z
--
D
uz
; ~;12 '" 0
F rmax = 28,4 Sz b ks D (XII.42)
Sa druge strane najveCi ugib za upinj anje vratila kao na sliei XII.5 iznosi
F max j3
f = 1 100EI (XII.43)
Zamjenom fsa fd oz i ukljuCivanje m izraza sa F rmax dobij e se mje rod avni korak
s obzirom na dozvo lje ni ugih vratila
39 E I fdozy
sz = _ fY (XII .44)
bks j3 \f ~
Ako sc u go rnj i izraz uklju cc ranije ko risteni izrazi
k _ - _-..C.k
s - .su~dr.-
b-8::-M
.
- ,
8M = 2 z -J4D
2
5' z <
- (X II.45)
-JK;
D
Dozvo ljeni ugib vratila krece se u granicama (0,05 do 0,20) mm, gdj e se manje
vrijedn osti uz imaju za zavrsnu obrad u. Mjcrodavni korak glodanj a s obziro m na
hrapavost obradene povrsin e od reduje se po analogiji sa obradom na strugu.
H ", = (X II.46)
8 r 4 D
Kod gloda nj a se skoro ohavezno pojavljuje ekseentrieitet zuba te njcgov ugib

sto uzrok uje da se najveca hrapavos t H ne pojavljuj e poslije svakog zuha vee
poslijc svakog ohrt aja glodala, ako jc cksccntricitet e> H. Zatoccmo u (XII.46)
Slika XII.6 a Hrapavost kod glodanja
staviti umjesto D-> Dt-2eii umjesto Sz staviti SZ ' Z , odnosno
H = _ _~
-=-_l-_ _ Jzl- (XII.47)
4(D +2e) 4D
za D » 2 e ~ 0
'"
.) Z
<
-
-)4 l-c
D f! (XII.4S)
gdje je c popravni koeficije nt koji uzima u obzir razliku izmcdu stvarne i

teorijske hrapavosti i za s = ( I,D do 3) mm iznosi c:::: 1,5 pa (XII.4S) dobiva
oblik
S' z:::: ",,5 H D [ mllVzubu] (XIL49)
5. Mjerodavni brQi obrtaja glodala
Kao i kod struga nja mjerodavni hroj obrtaja odrcd ujc sc s ohzirom na
iskoristcnjc postojanosti alata i S obzirom 113 isko ristcnje snage masinc.
Izjcdnacavanjcmjcdnacina za ohodnu brzinu glodanja sa cmpirijskim izrazom
Co 7t D n (X I 1.50)
v - =
v
!Iz
100{)
XII OUl<AU,\ :\A t;LOUALIl AM"
dobije se mjerodavni hroj obrtaja glodala S obzirom na alat
1000 Co 320 Co
n/\ = (XII.5I)
rr.D :l; D s';
8roj ohrtaja S ohzirom na isko ristcnjc snagc masinc nab ccmo izjcdnacavan-
jcm momcnta otpora rczanja
D
Mor = FM 2 (XII.52)
S S Sz Z ..
uz Fm = 10 v b k.l'm 8 i v = 1t D dohlJc SC
b k.l'fIl 8 Sz T
Mor =
6,28
[Nem] (XII.53)
sa momcn tum koji stvara p ogo n mas inc
Mp = 97500 Pn 11 (XII.54)
b k.l'll1 8 Sz Z P
97500 (X II.55)
628
, n 11
97500 6,28 P 11 6, 12 106 P 11

nM = h kSfIl 8 sz Z
= b kSIl1 8 Sz Z
(XII.56)
Idca lni ko rak sc dobijc za na, udnosno
. . _ \- y-v 191 25
.SZI -
P 11 D
(XII.57)
b kSfIl 8 Sz Z
Za Sz<Szi uh rad a sc vrsi u zun i koristcnj a a lat a (n ., nM ), za sz>szi ohrada sc

vrsi u zuni koristcnja snagc masinc ( n ., nM) .
Izrazi (X II.5 1) i (X II.56) mugu sc lugaritmira nj clll prcvcsti u pogodnc ohlikc
za graficku prikazivanjc, odnosnu, mugu sc napraviti nOlllugrami za brzi izbur
mjcrodavnug hroja ohrtaja sto uhrzava tchnolusku priprclllu rada.
183
6. Klasifikacija glodalice
Glodalice sc mogu klasifikova ti po slijcdecim kriterijumima:

a) prema polozaju glavnog vretena na
- ho rizonta ln e i
- vertikalnc glodalice,
b) prema broju vrctena na
- jednovrctcne i
- visevrctene glodalice,
c) prcma sirini tchnicko tehno loskih mogucnos ti na
- univcrzalnc i
- spcc ijalnc glodalice.
7. Horizontalne glodalice
Na horizo nta lnim glodalicama koje imaj u ho ri zo nta lno g lavno vrctc no, vrsi
se obrada povrsin a valjkastim glodalo m, izrada zlj cbova, odsjccanj e iii
usjecanj e testerastim glod alo m, izrada zavojnih zljc bova te izrada zupcanika
pojedinacnim modu lnim glodalim a pomocu podionc glavc. Na slici XII.7.
prikazana jc univerza lna hori zo ntalna glodalica.
·ltka X II. 7 Unll '!'rzailla homoll/alna !(Iodalica /-1/
lX4
Osnovni dijclovi ove masinc su glavno vre Leno sa konzo lo m, radni sto sa
uzduznim i poprccnim klizacima, posLolje i kucistc sa prenosnicima kretanja.
Radni sto ima mogucnost zakrctanja u horizon ta lnoj ravnini pomocu obrtnog
postolja na poprecn im klizacima. G lavno ohr~no kre tanje izvod i glavno
vretc no sa glodalom, dobijajuCi pogon od e le ktromotora preko pre nos nika za
glavno kretanje. Radni sto izvodi pomocno pravoli nij sko krctanje uzduzno i
poprecno, dobijajuci pogon od poscbnog e lektromotora i prenos nika za
pomocno krctanje. Pogo ni za glav no i pomocno kretanje su medu sobno
nezavisni . Radni sto se moze pozicionirati rucno i a utomatsk i. Zakreta nj e stoIa
u horizont alnoj ravni daje mogucnost izrade zavoj nih zljebova, od nosno zubi.
Pri tome se koriste podioni aparat i koji obezbjed uju odgo.va raj uce re lat ivno
kre tanje ohrat ka i a la ta. Pri tome obrtn o kretanje obratka i uzdu zno (po-
precno) kretanje sto Ia moraj u biti u odrede no m oel nosu . Zato podioni aparat
dobiva pogo n oel prenosnika za pomocno kretanje glodalice. Podioni aparat i
obezbjeduj u i tacno dijeljcnje obima obratka, od nos no tacno pozicioniranje
obratka kod izraele zupcan ika, glodala i ozlje hlje nih vratila. ima vise vrs ta
konstrukcija poelionih apara ta i obrad ivace se poseb no .
(I ~----,-· l
.ell
f'/
[ J
S/ika X I/.B Kinellla(ska Jema horizonta/ne norl/1a/ne g/oda /ice
185
Obicne (normalne) horizontalne glodalice razJikuju se od univerzalnih po

to~e sto nemaju mogucnost okretanja radnog stoia.
Glavno kretanje se dobija od elektromotora A prcko zupcanika 1 do 17 na

glavnovreteno B. Brojevi obrataja mijenjaju se pomjeranjem grupa zupcanika
3-4-5 na drugom vratilu, 11-12, 14-15 i zupcanika 13 na IV vratilu. Na ovaj
nacin glavno vreteno moze imati 18 raznih brojeva obrtaja. Pomocno krctanjc
je nezavisno od glavnog i dobiva pogon od motora C. Zupcanicima 18 do 45
prenosi se kretanje na poprecni klizac. Brzina pomocnog kretanja mijenja sc
pomocu pomjerJjvih grupa zupcanika 22-23-24 i 30-31-32, zupcanicima 34-38
iIi preko spojnice direktnim spajanjem zupcanika 37-38. Spojnicorn KI prcnosi
se kretanje na zupcanik 40 (spojnica K6 je iskljucena) i dalje do zupcanika 45
za poprecno pomocno kretanje pri ukljuce nju spojnice K3. Preko zupcanika
40 do 49 sa ukljuceno m spojnicom K4 i iskljucenom K3 dobiva se uzduzno
kretanjc. Vertikalno rucno pomjeranjc stoia dobije sc rucicom R I uz isk-
Ijucenu spojnicu Ks a preko zupcanika 54 do 51na vertikalno zavojno vretcno.
Brzo pomjcranjc po nekoj od koordinatnih osa vrsi sc ukljucivanjcm lamc lne'
spojnicc K6 i tada elcktromotor C preko zupCanika 18-19-33 na 39, a odatlc
preko lamclne spojnice K6 na vratilo zupcanika 40 sa /kofta se vrsi prcnos na
uzduzno iii poprccno krctanje, odnosno ukljucc njern spo]n ice KS na vcrtikalno
zavojno vretcno. Rucicc R3 i R2 omogu cavaj u rucno uzduzno, odnosno
poprecno kretanje.
8. Yertikalne gJodalice
Vertikalna glodaJica ima glavno vretenq vcrtikalno. Medutim neke od njih

(univcrzalne i alatne) imaju mogucnost zakretanja glavnog vretena oko
horizontalnc ose sto znatno prosiruje tehnicko-tehnoloske mogucnos ti. Na
vertikalnim glodaJicama obrada se vrsi uglavnom ceonim i vretenastim
glodaJi'rna. Ostal i clemcnti horizontal nih glodalica postoje sJicni i kod vcrti-
kalnih glodalica, izuzcv glavnog vrctena.
Na slici XII.1 O. prikazana jc kincmatska scrna vcrtikalne glodalicc koja je ista
kao za horizontalnu glodalicu (XL. XII.8) do zupcanika 18, odnosno vratila
B odakle se konicnim zupCanicima 18 i 19 kretanje prenosi na glavno vreteno.
Glavno vrcteno se moze zakretati oko vratila B. Poinocno kretanje je potpuno
is to kao ~ horizontalnu glodaJieu na slici XII.8.
Upotreborn podionih aparata na vertikalnoj glodalieije l110guce raditi zavojne
zljebove, zupcanikc i zupcaste po luge pri cemu se glava sa radnirn vretenom
zakrece u razne polozajc da bi se obczhjedio oclgovarajuci polozaj alata i
obratka.
,., '
ZQ obrtonjrr
9!ove
v lomo
vrtteno --=-":=!~f""--,
20
20
Zo
Za. vl.:ljucl va.nje

kOfaka
lii 'a XII. 9 Vrllihtl"r /(Iodalia sa , u/"illl i KNU upmvljfllljn1l
187
-n-'r
"
iii ' . r'~
~ .- .
I
. .'9
15
\"~n XII /() l\",c"'/J/~k{/ !l.'IIW \'cmk{/ll1l' ~/"",,iI(/'. l
9. nhcrzaln alatna lodalica
To jr..: lip glmJallr..:r..: . a \r..: rtikaln nn HClcnnm. kllp jC poglltina za Izradu .tlalil
];1 kO\.tn)r..:. pro j~l",lllje. il\ la': 'n jr..: lId Radnl \Iu jC ohn.ln o~o lh Ill' hurt/Illl -
lalnr..: () Venll.:.. nOHCI nOll' I.IOJ<: ohrtnll o\w hort/llnl.lln·1l r..:. ( ' ,\11 Ila
,It i • ' II \0) ( r..: mo 'Ulllll. Ii OhClhjcduJll \com .. h:llki hWI medu IIh rllh
polo'.tj.1 .Jlal.1 10hl.1 .1. odnl'. no IW \; C Ichnoill. k' l11ogUCI1l"11 glllll.tllr..:l'.
\:. III ~c plltlruqr..: nlllgulnO,1I .tl.tll1lh glodalic., prll iru r..: dodd\ .lnJclIl g).I\.1
a hurt70n 1.1 I n in1\ reI ~ nOlll. ·1 .1\.1 La hu,"c nj . IIt gl.t\ C7a \ . rt II.. ,II nil rr..: n Ii .II1J l ' •
XII O llRADA NA GLODALICAMA
c= -~
~:c.i •--- • ~ b)
0)
c.)
dJ
Sl ihl .YI1.11 (J"iveI'UJ/II(1 (J/n/II(I Klorlnlim ( (I • i'no Vl!11ihl!lIn. b . l-no /iOlizolllnl"n,

r· RflO bw'ilim i d · l-flo r/ubilim) /J/
10. Kopirna glodaJica
Slu zi za ko pi ra nj c sa mod e la slozcnij cg oblika. Masina ima urcd aj za kopira nj c

cije kreta nj c (2) se pre nosi na glavno vrc tc no ( I). Kop irni urcdaj moze biti
hidra ulicni iii c lc ktr icni cijim prc noso m sc obczbjcdujc min ima la n pritisak
izmed u pipka i m o dc la. U novijc vrij c mc kopirno g lo danj e ko mplikova nih
oblika sc za mj c njuje nck im nekonvcncio na lnilll pos tupcim a ob rad e Illc ta la
( na primjc r c lc ktroe rozio nom).
11. Horizonlalne bu sil ice - gloda lice
Ho rizo nta lna bus ilica - glodalica jc ko mbin ova na alatna Illas ina nalll ij c nj c na
za pojcdi nacnu i scrijsku obrad u krupnih d ij c lova sa slozcno m konfigu racijolll
(odlivci, otkivci, zavarcnc konstr ukcijc itd .) sa visc povrsina osnovn ih i
pomocnih rupa i otvora, a kuji su ce to ncpogodni za stczanje na d ru gi m
rna ma ma.
189
I
-~
-- -- _ . --_.
,"
Stika XlI.12 Kopima glodalica /3/
To je u stva ri kombinacija busilice, glodalicc i struga. Na horizontalnoj busilici

- glodalici izvode se operacije busenja, prosirivanja, razvrtavanja, izradc
navoja, glodanjc obimno i ccono, prosirivanje struganjcm i drugo. Posebno
znacajna primjena ovih masina je kod obrade dijelova gdje se zahtjeva visoka
tacnost mcdusobnog odnosa vise otvora, otvora i ravnih povrsina. S obzirom
na visoku tacnost obrade na horizontalnim busilicama - gloda licama poslije
obrade na njima rijetko se zahtjeva dalja, zavrsna obrada.
Na stubu masinc nalazi se vertika lno pomjerljivo vretenistc sa glavnim
vretcnom koje izvodi glavno obrtno krctanjc i pomocno pravolinijsko krc tanj c
u aksijalnom pravcu. Na postolju masinc nalazi sc krstasti sto pomjcrljiv u
horizontalnoj ravni u dva koordinatna pravca.
190
XII 08RAUA NA GLODALICAMA
Uprovlj
kutijo
•
.-
Rodni sta
Postall_
Slika XII.JJ Horizontalna busilica - glodalica /4/
Neke masine mogu imati i obrtni sto. Postoje masi nc sa dva stuba, a kod nekih
jednostubnih i stub jc pomjerljiv. Starijc konstrukcije horizontalnih busilica-
glodalica su sa ru cnim upravljanjcm a savremcnc sa KNU sistemima
upravljanja.
Sa e lcktromoto ra A prcnosi sc krctanjc prcko klinastih kaiscva na prenosnik
za glavno krctanjc koji sc sastoj i iz zupcanika ( 1-13) odaklc sc krctanje preko
zupcanika 14 prenosi na suplje vratilo B u kamc se nalazi puno glavno vreteno
C. Glavno vrctcno sc po uzduznom klinu mozc da pomjera u suplj cm vratilu
B i da prenosc obrtni momcnt. Na kraju glavnog vrcmena nalazi sc konicno
udubljcnje (prcma Morzc iii mctrickom konusu) za postavljanjc burgijc iii
nckog drugag a lata za busc nje iii glodanjc (vid i i sl: XII. l5/V). Ukljucivanjem
spojnicc KI i prenosom prcko zupca nika IS i 16, za koji posljcdnji jc vezana
stczna ploca 0 sa glodaccm (vidi i sl. Xl LIS/II I), moze sc vrsiti glodanje ravnih
povrsina (pri ovoj opcraciji jc glavno vrctc no C uVllcc no u supljc vrati lo B).
191
08RADA REZAN.JEM I ALATNE MASINE
~ ~~-
E~:~-::~
:r"-' -.' 1 ~~\
,-,.:.~<0,
~\ ~l r--
~
! ,- F" ~ ~ -Ll-~ q r-- ,~
r'"-~ 1~t7 ~ ~ ;J~~ ~ . ~
,-,' . ':st
r-- ¢ ,
'<!.. -~ j N::i ~~ . 'i l~::j 1
'" - r.~ 'I ~ ~ ~~':.~~ ~ _ 7Oi.
? ~ PI Of:;' ~ eX -!
I
......, '" . ~. ~ F-~: -- .,' I..... r .

79 . r' "''.. ~ ';..' rt _ ~t
~~ ; ~ I "'j ~ ~-~ -~~17"i~ r ~-

I I(
"-i
->"
~ 1:xJ _~'"
1- - "'J...f
i f"
~ H- .K, I
'£)/ ~.\. ~
"/\Zi :, / I ~
f
~~
I ~ 't
{i '\~ ~ ---',- ,
II!, 1f,
4H ~
~I
I
II! 0 ~ L..J-ICl ~....... ~
I s. ~ f:.H{ , tV
~'"
~
.~
'X
'\
~
I \
:::
~ ~~
I \ ,
I 1,
I
1I I
\ 1 \
~
\ -
I
,'r -. ":=:1 ~I
f_ .\ \ I'
, -
9 \
Il l..
.
i
!=.r---_
"'-
"- 1
. '
\
[
51ika XlI.14 Kin cmalska .fCl/la iJOIizolllalnl' /J//Jilice-giodalice
192
XII OURADA NA GLODALICAMA
Glodanje manjih sakrivenih ravnih povrsIna moze se vrsiti i sa eeonim

glodaeem postavljenim u glavno vreteno C (vid i i sl. XII.15/IV). Pri istom
prenosu kao i za glodanje pomocu stezne ploee sa glodaeem, mo ze se
postavljanjem vratila za glodanje oslonjenog u Idiste klizaea I na stubu E,
vrsiti struganje unutarnjih ei lin dricnih povrsina pomocu glavesa dva umetnuta
noza (vidi i sl. XII. 15/1I); u ovom slueaju vratiJo glodaea ima obrtno kretanje,
dok glava sa nozevima pored obrtnog krctanja ima i lagano uzduzno kretanje
u odnosu na vratilo zahvaljujuCi poscbnom difereneijalnom prcnosu. Pri
manjem opterecenju upotrebljavaju se i glave sa jednim nozem, dok dva
dijametra lno postavljena noza ponistavaju radijalne komponente otpora
rezanja a time se otklanja ugib vratila i odgovarajuca netaenost. U steznoj glavi
D nal azi se popreeni klizae F sa drzaee m strugarskog noza koji ima radijalno
kretanje. Radijalno krctanjc popreenog klizaea F ostvaruje se prenosom sa
zupeanika 17, 18, puzastog prenosnika 19/20 i eilindrienog zupeanika 21 koji
je u zahvatu sa zupeastom polugom 22 vezanom za popreeni klizae. Na taj
naein se mogu obavljati strllgarske operaeije pri eemu radni predmet stoj i a
noz izvodi radijalno popreeno kreta nje, dok stezae D zajedno sa poprecnim
klizaee m ill1a obrt no kretanje. Uzd uzno strllganje se obavlja ako se iskljllei
radijalno popreeno kretanje, posto je prethodno noz doveden u radni polozaj ,
dok stezae ima svoje obrtno kretanje a sto sa radnim predmetoll1 uzduzno
kretanje (vidi i sl. XII.I5/ I). Rezanje zavoj niea na radnom predmetu koji je
nepoll1iean vrsi se pomocu glavnog vretena C na koje se postavlja drzae noza
koj i moze da se podcSava u radijalnoI1l pravell. G lavno vreteno mora tada da
izvodi i glavno obrtno i pomocno pravolinijsko kretanje pri eemllll10ra izmedu
ova dva kretanja da postoji tacna zavis nost tako da pri jed nom obrtll glavno
vrete no mora da se pomjera za jedan korak zavojniee (vidi i sl. XII.15NI).
Ova kretanja se na masini ostva rlljll prenosoI1l sa zupeanika 17 na zllpeanike
23 + 30,3 1+ 34, (i ii 30, 31 ,33,32,34 sto se regulise spojnicoI1l K2 u zavisnosti
od toga da Ii se obavlja rad ni iii povratni hod). Dalji prenos ide preko stalnih
zupeanika 35, 36 i promjcnljivih 37 +40. Zupeanik 40 nalazi se na vodcCCI1l
vrcte nu G kojc prcko navrtkc pOI1ljcra glavno vrcteno C. Rueno okretanje
stczne ploec 0 vrsi sc okretanjcm rueice RJ preko zupea nika 41 +45 i dalje
prcko 29, 28 ... a rueno pomjeranje glavnog vrc tena C okretanjem toeka R2
preko zllpeanika 46+49 i da ljc preko 35, 36.
A utomatsko uzduzno pomj cranje stoia ostvarujc se prenosom sa zupeanika
50 koj i dobija krctanjc sa zllpcanika 10 prcnosnika za glavno kretanjc. Dalji
prenos vrs i se prcko zupea nika 50+ 73, puzastog prcnosnika 74n5 i zupeanika
76+82, zavoj nih zupcanika 83/84 i cilindrienog zupeanika 85 koji jc u zahvatu
sa zupeastom polugom 86. Pri ovo m prcnosu spojnica K3 jc spojena sa
zu pean ikol11 82 a spoj nica K4 spojcna sa zupeanikoI1l 83 . Rueno uzduino
pomjeranje stoIa postize se okretanjem ruCice R3 i prenosom preko zupeanika
193
I I
, I
~
I I
, ,
SIX/1.l5 Pr.operacija na horizol1talnoj buJilici-glodalici
87+88. Poprec no pomjeranjc stoIa o stvaruj c se Istlm prenosom kao i za

uzduzno pomjeranje i to do zupcanika 88, dok je sada spojnica K3 spoje na sa
zupcanikom 89pri cemu sedalji prcnos vrsi prekozupcanika 90+91 nazavojn o
vreteno H sa odgovarajucom navrtkom. Ovo pomjcranjc sc ru c nim pute m
ostvaruje pomocu rucice R4. Isti prcnos sc koristi i za istovrcmeno vertika ln o
pomjeranjc nosaca glavnog vn:tc na i pomoc nog oslonca I glavnog vrc tcn a na
,tuhu E, a ko sc spojnica K4 spoji sa zupcanikom 92 i prenos vrsi p rcko
zupcanika 92 +97 ka zavojn o l11 vrc te nu n o~ac a glavnog vre te na i P U I11 0CU
ruc ice R s. RlIc ica Rt\ sluzi za laga no, tac no visim, ko po dcsavanje pOlll ocnog
:Jslonca na kli zacu I st uba E. dok se POIll OClI rue icc R ~ vrs i ruc no lI zd uzno
pOl11je ra nj e stub a E prenoso lll prcko zavoJnih zupca n ika 100/1 0 I i cil indncndl
w pca ni ka 102 + 104 (uvaj pre nos je 11<1 sl. XII.14 uprosceno prikazan). POIllOClI
: lck tromotora L moie se vrsill hrzo pomjcranjc sto Ia. nosaca g lavnog vrctcn a
stuha.
194
XII OBRADA NA GLO DALICAMA
12. ViSeyretene glodalice
Z a istovreme nu obradu vise povrsina gloda nje m ko riste se visevre te ne

glod alice koje omogucavaju obradu velikih obradaka nepogodn e ko nfigu-
racij e za stezanj e i povecavaju produktivnost rada. Pri tome radn a vre tena
mogu biti ho ri zo ntalna, ve rtikaln a, kosa i sa mogucnoscu naginja nj a pod
trazenim ugl o m.
T a ko portalne gloda lice imaju po rtal koji nosi popreeni klizae sa dva iii vise
vretenista sa vc rtika lnim glavnim vretenima. Klizae se po stub ovima po rtala
po mje ra ve rt ikaln o a vre te nista horizon ta lno po klizaeu. Na stubovima po rtala
se nalaze boena vre te nista sa horizo nta lnim glavnim vretenima, koja mog u da
se po mjeraju verti ka lno i ho ri zo ntalno. Obrada k se stde na radni sto koji
moze da se pomjera u pravcu ve rtikaln om na rava n porta la. N a p ortalnim
glodalica ma se vrsi ob rada krupn ih obradaka.
Poseban oblik po rta lne glodalice je gJodalica sa o kretnim radnim stolom (sl.
XII .I7).
Agregatn e glodalice su visevrete ne glodalice nas ta le ugradnjom tipskih
agregatnih elemenata za glodanje postavlj e nih u razlieite polozaje i u razno m
broju a prema potre ba ma oblika obratka iIi familij e obradaka. Tipske jedini ce
se postav lj aju na nosaee u obli ku partala i stub ova. Dodaju im se radn i sto lovi
za steza nj eob ratka koji izvode po mocna kreta nj a raznih mogucnosti . Ovakvim
postup ko m ko nst ruisanja (Ba ukaste n) mogu se dobiti vrl o razlieite ko nstruk-
cije glodalica koje su namje nje ne za se rijsku obradu jedn og oblika iIi fa milije
p roizvoda sli enog ob li ka. Jeda n primj er agregatne glodalice je i po rta lna
glodalica . Agregatne glodalice uglavnom koristc ccona (glavc za glodanje) i
vrete nasta glodala.
Slika XI1.I 6 POI1a lna glodalica /4/
195
Stika X II.17 Pona/na g/odalica sa kart/set sl% m
Poscban ob lik glodalicc prcdstavlja glodal ica sa rcvolvcr-glavol11 koja nosi

ceo na iii vrctcnasta gloda la (sl. X II . IS).
Stika )([1.18 l't'I1t!..II/I/(/ , U ,~/odlllica .111 !e\'(1/n't ,~/I/I'(ltll
196
xn OBRADA NA GLODALICAMA
13. Podione glaye
Podio na glava je di o pribora alatnih mas ina koji se primj enjuje najvise na
horizo nta lnim glodalicama ali i na vertikalnim glodalicama, busilicama,
rend isalj ka ma i brusilicama. Osnov na ul oga podi one glave je d ijelj enje obima
obradaka kru zn og presjeka na jedn ak broj podj elj aka kao sto je slucaj kod
izrade zupcanika, zavoj nih zlj ebova, zupcastih vratila itd.
Postoji vise konstrukcija podionih glava jed novretene i visevre te ne, proste i
univerzal ne, ho ri zo ntalne i verti kalne, mehanicke i ele ktroa utomatske iIi sa
NU upravlja nje m i dr.
U pro izvodn oj praksi najvise se koriste mehanicke univerzalne podione glave
ina ho rizo ntalnim norm alnim i univerzalnim glodalicama.
Glavni di o sva ke univerzalnc podi one glave je podiona izmjenjiva pl oca sa
razlicitim broje m rupa po pod ionim krugovima, za tim podi o na ru cica, dvije
indeksnc podesive kazaljke, puzni prcnosnik koji se nalazi u kucistu glave
(najccsce sa prenosnim odn oso m 1:40) i promj enjiva grup a zupcanika sa
nosacem. Ru Cica podione gl ave je povcza na sa vretcnom puza a na vretenu
pod ione glave nalazi se puzni tocak koji o krece o bradak za traleni luk.
Promjenjiva grupa zupcani ka (dva para) moze biti veza izmed u puznog tocka
i podio ne ploce (a i ne mora zavisiti od uslova d ijelje nj a). Pomocu podi onih
glava moze se izvrsiti :
- direktn o iii ne posredn o,
- indirek tn o iii posredn o i
- di fcre ncijalno d ijc lj enje.
D ircktno iIi ncposredno dij cljenjc najceSce se vrsi na prostoj pod ionoj glav
koja se sastoji od podionc p loce i vrcte na glave. Broj podje la na obratkl
(rccimo broj zubi zupca ni ka) mora biti cjelobrojni kolicnik broja rupa nc
pod ionom kru gu pod ionc ploce.
.... J l b
~~====:!:=~cF .
c::.: II
Slika XIl.J 9 Serna prosle podione gla ve /3/
197
- -----'
Obradak B postavljen na radno vratilo E stegnut je siljkom i stezaCem. Na

osovini stezaea nalazi se podiona ploea C sa izbusenim rupama na jednakim
razmacima. Provlacenjem osovinice D kroz neku od rupa podione ploce vrsi
se fiksiranje usvojenog polozaja ploce za tijelo glave. Podiona glava je
uevrscena za radni sto F. Pri uzduZnom kretanju radnog stoia glodalo A vrsi
obradu jednogzljeba. Broj rupa za koji se okrece ploea jednak je broju podijela
na obratku iii je to broj rupa djeljiv sa brojem podijela obratka, bez ostatka.
PI) izradi jednog zljeba radni sto se vraea u pocetni poloZaj a okretanjem
podione ploCe zauzima novi polozaj obratka. Mijenjanjem podione ploce
moze se broj podjeljaka mijenjati.
Prosta podiona glava efikasna je u serijskoj proizvodnji obradaka sa istim
brojem podjela. Medutim, ako se broj podjela cesto mijenja zbog ogran icenih
mogucnosti dijeljenja prosta podiona glava vise nije pogodna za primjenu.
Tada se upotrebljava univerzalna podiona glava koja ima sire mogucnosti
dijeljenja.
U slucaju koristenja univerzalne podione glave za direktno dijeljenje sprega
izmedu puza 9 i puznog tocka 10 (slika XII.22) razdvaja se preko posebnog
ekscentra a veza izmedu podione i vretene glave ide preko para konicnih
zupeanika 1 i 2 i promjenjive grupezupcanikaS do 8 pri cemu ukupan prenosni
odnos mora biti 1:1.
Indirektno iii posredno dijeljenje vrsi se na univerzalnoj podionoj glavi u
slucaju kad broj podijela na obratku i broj rupa na nekom podionom krugu
ploce imaju zajednicki sadrzalac. Glavni dio univerza lne p'odione glave je
puzni prenosnik S i 6 (sl. XII.20). Obradak se i ovdje steze izmedu siljka i
stezaea. Osovina stezaea je i osovina puznog tocka 6. Okretanjem rucice B
okrecu se i zupeanici 3 i 4 te dalje puz S i puzni tocak 6, odnosno obradak.
Rucica B ima na kraju osigurac C kojim se, ubacivanjem u odabranu rupu,
osigurava odabrana podjela po neko m od krugova podione ploce. Tada se broj
obrtaja ruCice podione glave odreduje prema izrazu
Z
nr = Zo (XII.S8)
gdje je z - broj zubi puznog tocka (obicno 40) a Zo broj podjela obratka. Tako,
na primjer, za Z = 40 i Zo = 32, nr = 48/32 = I 1/4 - rucicu B je po[rebno
okrenuti zajedan puni krug i jednu cetvr[inu. Na podionom krugu ploce a 20
rupa izvrsen bi bio jedan okretaj i jos za S rupa. Da bi se izbjeglo ponavljanje
odbrojavanja rupa i even[ualne greske koriste e podesive kazaljkc E i F (slika
XII.20).
198
J ..
r""""").
"
.'
,
Slika XIJ.20 Sema univerzalnog podionog aparata /3/
Prenosni odnos puznog prenosnika l /Z je konstruktivna karakteristika

podione glave i obicno je 1/40, rjede 1/60 i 1/80. Svaki podioni aparat ima
obicno po nekoliko izmjenljivih podionih ploca sa
razlicitim brojem rupa po
obimu, a svaka ploca ima po vise krugova sa rupam a na obj e stra ne. Pri
S/i hl ,\'/1. 2 / Spo/jlli iZK/~rl lill ivmon/lI~ IIU/tflll ilh por/iollr g/flVr I i 2 , firi:rlvflllIOll/fIUj;p
(finllfi llo/II/flll) /4/
199
obicnom posrednom dijeljenju konicni zupca niei ne igraju nikakvu ul ogu.
1 8 7 J,
-- .~ . ::k ~\
'.
; ; (. I'
~ .:
- ; \" .' \ . . . .+!.>--EE-..
rt-J.++-.,i- /(
~ '"'-.. -L--..j :"--. . ..:.-i-

: 1- ' 0-6r5 I-\'2 t
....r II L
2rE
---""rT -r- I
J. /.../..
f"71 .
L~ ~
11
I 9
N
6
Stika Xl/.22 Sema univerza ln e podione gla ve pri

jJodiolioll/ dije/jenjll /6/
Ako se dijeljenje za dati broj podjela ne moze izvrsiti sa jed nom podionom
plocom koristi se dvostruko dijeljenje. Kod ovog dijeljenja koriste se ploce sa
rupama na vanjskoj i unutrasnjoj strani ploce. Potrehan broj okretaja ruciee
K razlaze se na dva obrtaja. Prvo se okrece ruciea K i zauzima odreden hroj
rupa po nekom od spoljnih krugova podione ploce i izvrsi fik iranje osovinieom
L. Zatim se vadi osigurac J i okrece podiona ploca za dopun ski broj rup a po
nekom krugu sa unutrasnje strane podionc ploce. Zatim se ponovo postavlja
osigurac J, koji ima savijeni oblik da bi mogao zauzeti svaku poziciju na
unutrasnjoj strani podione ploce.
Na primjer, broj podjela na obratku je Z = 57 a broj zubaea puznog tocka 40.
Rucieu K treba okrcnuti za
40 21 19 7 I 7 6
n = 57 = 57 + 57 = 19 + 3 = 19 + 18
2no
XII OURADA NA GLODALlCAMA
Znaci, rucicu K cemo zaokrenuti pO vanjskoj strani po di one ploce za 7 rup a

po krugu sa 19 rupa a za tim cemo citavu podi onu plocu okrenuti za 6 rupa po
krugu sa 18 rupa sa unutrasnj e stran e podi one ploce.
Dife re ncijalno dij e lj enje se koristi kad je broj podj e la na ob ratku nedj e ljiv kao
17,27,39 itd . Sern a podi o nog aparata podesenog za d iferenc ij alno dij e lj e nj e
pri kazan je na slici XII.22.
Okretanjem rucice K pokrecu sc zupcanici 3 i 4 i preko puznog prenosa i
obratka. Istovremeno se sa pu znog tocka preko nastavka N i zupca ni ka 8 do
5 ob rtno kreta nj e prenosi na konicne zupcanike 2 iI i na podion u plocu M.
Pri to me je osovinica 3 izvllcena iz podione ploce ci me je ploca oslobodena u
odnosu na tijelo podione gl<lve . Podiona ploca je cvrsto poveza na sa ko nicnim
zupca ni ko m 1 a okrece se pri tome re lativno prema ru Ciei K. Iz ovoga izlaz i
da se postizu dva kre tanja, o kreta nje rucice (i dalj e zupca n ici 3,4, puz ni pre nos
- obradak) i okret<lnjc podio ne ploce (od obratka, pro mjenlj ivih zupca ni ka 8
do 5 i konicnih zupca ni ka 2 i 1).
Sam postupak di fe rencija lnog dije ljenja iIlla sljcdeCi tok. Za broj podjela Z o
koj ijc nedjc ljiv tako d a bi nazivni k odgova rao broju rupa na nekoIll od krugova
podionc glavc usvaja sc uIlljCStO Zo ncki drug i broj Z" koji je djcljiv u go rnjcm
sm islu a koj i jc b lizu Zo. Za ovaj novi broj Z" sc trazi broj obrlaja n l ru cice K
1I o dn osll na podio nu plocu kao kad bi ona bil a ncpokrctna
" ,J
1 J
fl' •
Sliiw XII .!.J flrlllfl IIJl iv" "oY,llIr POriillllP " lflVr .,·fI jJflriiflllOIll plO/fllII
!" i i:Mflr/i >:./IVI'Iilil' f.ljf'II" 'M /6/
.,,, ,
Z
n\ = Z. (XII.S9)
Kako je usvajanjem Z" 7' Zo ucinjena greska to se dopunskim okretanjem

podione ploce treba ispraviti ova greska. Ovo dopunsko okretanje iznosi
k
JJ2= Zo
(XII.60)
gdje je k prenosni faktor zupcanika izmedu glavnog vretena podione glave i

podione ploce. Za slucaj sa slike XII.22
(XII.61)
pri cemu je k\ prenosni faktor promjenljive grupe zupcanika 8 do 5 a k2

prenosni faktor ostalih zupcanika u glavi do podione ploce.
Oba okretanja (nl i n2) treba da budu ekvivalentna okretanju rucice u odnosu
na nepokretnu podionu plocu M vrijedi
Z k Z
nr = nl + fl2 = z· + Zo = Zo (Xn .62)
Stika XJl. 24 Sema podion e glo ve hez podione ploce /6/

Obicno je k2 = 1 (za sliku XII.22 zupcanici 2 i 1) vrijedi dalj e
kI = Z (Z ' - Z o)
Z' (XII.63)
Pri izradi zavojnih zljebova glo d a nj e m ra dni predmet mora ima ti istovre meno
uzduzno i obrtno kre ta nj e koja su u medusobnoj vezi odre de noj korakom
zavojnog zlijeba h i ko ra ko m s zavojn og vre te na koje daje uzduzno kre tanj e
radnog sto Ia glo d alice. D a bi se obrad ak aksija lno po mje ri o za ko rak h m o ra
zavojno vre te no d a se ob rn e za
h
nzv = (XI I.64)
s
Za vrije m e okretanja zavojnog vre tena za nzy mo ra obradak d a se okre ne za

jed a n obrtaj. Uz pre nos ni fa kto r pro mjenljivi h zupcanika 5 do 8 k l i pre nosni
fa kto r puznog p renosa k2 (k2 = l iz) te uz pre nosne fakto re zupca nika ko nicnih
1 i 2 i 3 i 4 jedn ake I (obic no su ta kva ko nstru kt ivn a rj ese nja) vrij edi
Nzv kI !Q = h kI 1 = 1 (X II.65)
s z
(X II.66)
Izraz (X II. 66) d aje moguc nos l odred iva nja zupeanik a 5 do 8 p ri ce mu treba
vod iti racu na 0 ga rni tura ma pro mj e nljivi h zupca nika koje ima pod io na glava .
O sim podio ne glavesa po d ion o lll plocoll1 (s l. XIJ.l 9 do23) koristese i po di o ne
glave bez pocl io ne p loee. Kod posrecl nog d ij e lj e na vrsi se o kreta nje rucice A
za cij e le obrtaje. Sa ruCice A obrlaji se pre nosc na gr up u p ro ll1j e nljivih
zupca nika 1 clo 4 do p loce B koja nosi Id iste zupca nika 5. Z upca nic i 5 d o 7
cine pla netarn i pre nosnik. Za o hicno dije ljenje zupca nik 7 je ukoce n a
zupCa ni c i 5 preko zupca nik a 6 o krecu puzni pre nos. Za usvoje ni broj obrtaja
n, prenosni fak to r pro ll1j en Ijivih zupca ni ka 1 do 4. k 1 i k2 prenosn ill1 faktoro ll1
osta li h pre nosn ih c1elllena ta u poclionoj glavi (puzni prenos, p la ne ta rn i
pre nos) koj i predstavlja konslrukl ivnu karak terisliku glave i Zo- broj pod ioka,
moze se naCi prenosni odnos prollljenljive grupe zupCanika 1 do 4
ZI Z3
(X II.67)
kI = n!Q Zo=Z: =ZI
Za slucaj diferencijalnog dijeljcnja planetarni zupcanik 7 nije ukocen vee

dobiva pogon od obratka preko promjenljivog zupcanika 14 do 11 i stalnih
zupcanika 10 do 8. Znaci sad sc javljaju dvije grupe promjenljivih zupcanika
1 do 4 i 14 do 11 . Prva grupa se racuna kao i za prosto posredno dijeljenje ako
se umjesto nedjeljivog broja Zo usvoji djeljivi zoo, odnosno prenosni odnos
zupcanika 1 do 4
1
kI= - - -
n !Q Z '
a prenosni odnos zupcanika 14 do 11 je
/,.. = z (Z' - Zo )
J\.j Z'
Uz pretpostavku daje prenosni odnos zupcanika 8 do 10 k4= 1. Ako nije onda

ga treba uzeti u obzir
1 z (Z' - Zo )
1G = k4 Z' (XII.68)
204
Xlii OBRADA NA TESTERAMA
XIII OBRADA NA TESTERAMA
Na testerama se vrs i odsjceanje pripremka iii usjceanjc od rcdenih kontura iii

zljebova (trakasta pila) . Po osnovnim kretanjima mogu sc uociti:
- kruznc tcstcrc kod kojih jc glavno kretanjc kruzno i izvodi ga alat u obliku
nazubljenog diska slicnog glodalu, pomocno krctanjc je pravolinijsko a izvodi
ga alat (slika XIII.la), opcraeija jc slicna glodanju ,
- trakasta testera gdje glavno krcta njc izvod i alat u obliku bcskraj ne nazub ljene
trake, a po mocno krctanjc izvodi obradak pravolinijski sc primicuCi reznoj
traei (b),
- okvirna pila gdjc glavno i pomocno krctanjc izvodi alat u okviru naz ubljenog
pravolinijskog pilnog lista (c). Odsjccanjc na trakastoj i okvi rnoj pili je
analogno ob rad i provlacc nj c m.
Na kru znoj i okvi rn oj tcstcri vrsi sc odsjccanjc obradaka vcCih prcsjcka, dok
trakasta pila sluzi za odsjccanjc manjih prcsjcka i za usjccanjc i isjeeanje
kontura pri izradi alata i slicnih dijclova.
.
..,--. .
cl
. - ... ...-
$ . ./
stika X lfl I KrNanjl' ktJd o(irracijr lI'stl!risanja

OBRADA REZANJ EM I ALATNE MASlNE
Kao alati na testerama koriste se trakasle testere, testere u obliku lista koji se
postavlja u okvir i kruzne testere. Trakaste testere se izraduju u obliku
dugaekih traka, koje se odsjecaju na potrebnu duzinu, da bi se zavarivanjem
iii lemljenjem dobila beskrajna traka. Oblik zuba kod trakastih testera je
°
obieno trouglast sa y = (0-13) i a = (30-33) 0. Listovi za okvime teste re se
izraduju u raznim standardnim duzinama. Debljina im se krece (0,6-0,8) mm
a sirina (11-16) mm. Pri tome se za ne ke materijale koriste listovi sa manj im
brojem zubi nego za tvrde materijale odnosno prosjeeno (60-65) zubi / 100
mm za meki eelik a (75-80) zubi / 100 mm za liveno gvozde. Oblik zuba je
trouglast, sa grudnim uglom (0-12) ° koji za tvrde materijal e moze biti i
negativan.
Kruzne testere su po svom obliku sliene testerastom glodalu, a li su veceg
preenika. Izraduju se izjedna za manje preen ike (slika XIII.2a), sa kruznim
segmentima (b) iii umetnutim zubima (c) za vece preenike.
Slika X IIf. 2 Krui ne testere
O snovna geomctrija alata prikaza na kod struga rskog noza pojavljuje se i kod
teste ra sa eesto koristcn om vrij edn osti grudn og ugla y = 0 (Slika XII I.3a.). Za
rezanje vecih presjeka ponckad se, u cilju -manjcnj a povrsine stru go tine pri
rezanju i po tizanj a ravnomjcrn og rada, vrsi naizmj cnieno koso zaos travanje
bocne stranc (Slika X III.3b). Sliean efcka t sc postize zaos trava njc m ncpa rnih
zubi za preth odn o rezanje a parnih zubi za nakn adn o rczanjc . Na ovaj naCi n
strugo tina se dij eli na 3 dijcla i smanjuje nerav no mjcrn ost rczanja (S lika
X III .3c). Za rcza njc obratk a u topl om stanju (859 do 1050 0c), sto jc slueaj u
ze ljczarama, koristc e tcstcrc a zu bima kao na slici X1I1.3d. Za rezanjc
206
obratka u toplom stanju koriste se i frikcione testere koje umjesto normalnih

zubi imaju veliki broj sitnih zubi. Zbog toga nastaje veliko trenje, intenzivno
razvijanje toplote i povrsinsko topljenje metala koji testera odnosi uz veliko
prskanje varnica.
0)
b) ~'j
1'" 1 I "'t 1S"T
.II!I 'J
Stika XJJ 1.3 Geometrija zuba testere /3/
2. Parametri reiima rada
Parametri rdima rada (v, s, Ii, Fi) utvrduju se za obradu na:

- kruznoj testcri kao za glodanje,
- trakas toj i okvirnoj testcri kao za provl ace nj c,
uzim ajuCi u obzir odgovarajucc specificnc faktorc z a testcrisanje.
Tako sc brzina rczanja bira iz tablica u prirucnicima kao funkcijn od materijala
obratka i fino ce zuba alata.
Tabe la XIILl Brzin a rezanja za kruznc tcstcre /3/
Fini zubi Srednj e: fi ni Grubi zubi
Ma te rijal radnog pred meta ko raka zubi ko ra ka koraka
( 1-5) mm (3- 10) mm (7.5 - 14) mm
Ce lik do 50 kN/cm2 80 - 100 70 - 80 40 - 50
Celik od 50 - 70 kKJcm 2 70 - 90 60 - 70 30- 40
Ce lik od 70 90 kN/cm 2 50 - 60 40 - 50 20- 30
Ce li k od 90 li D kN/cm 2 30 - 40 25-40 15 - 20
Nekaljeni a latni cdik, brzor~zni
eelik. 30 - 40 25-40 15 - 20
nerdajuCi c.: lik
-
207
OBRADA IlliZAN.IEM r ALATNE MASINE
Tabela XII I.2 Brzina rezanja za trakaste test ere /3/

Brzina rezanja Broj zuba
Materijal radnog preumeta mlmin na I em
Celik do 50 kN/cm2 40 -45 2 -4
Celik od 50 - 70 kN/cm2 30 - 49 3 -5
Celik od 70 - 90 kN/em2 20- 30 5-7
Celik od 90 - 100 kN/cm 8 - 10 7-9
Nekaljeni alatni i brzorezni eelik 8 - 10 7 -9
3. Klasifikacija testera
Testere se mogu klasificirati po slijedeCim kriterijumima:
a) po obliku alata na
- kruzne testere sa alatom u obliku kruznog diska koj i je nazupcan po obod u
kao kod glodala i koj i se obrce kod ob rade,
- trakaste teste re sa ala tom u obliku beskrajne trake nazupcane sajedne strane,
koja se krece preko dva okrugla tocka i
- okvirne iii lisne testere koja ima ala t u obliku pravog lista nazupca nog sa
jedne strane koji se kod rezanja krece pravo linijski u dva smijera (rad ni i
.povratni hod),
b) sa stanovista oblika glavnog kretanj a na
- testere sa obrtnim glavnim kretanjem po cemu je obrada a nalogna obradi
glodanjem (kruina testera) i
- testere sa pravolin ijskim glavnim kretanjem po cemu je obrada na njima
analogna provlacenj u (trakasta i okvirna teste ra).
Obje vrste imaju pravolinijsko pomocno kretanje (o kvima testera pribliino-
luk velikog radiusa),
c) sa stanovista pogona pomocnog kretanja i steza nja obratka na testere sa:
- mehanickim pogonom i
- hidraulicni m pogo nom .
4. KOlzoa testera
Sluii za sjecenje materijala presjeka raznih oblika, dimenzija i vrste materijala.

Prema dimenzijama obra tka dije le se na lake, sred nje i teske u skl ad u stirn je
i konstrukcija pogona pomocnog kretanja i stezanj a. Pogon pomocnog
kretanja moie da bude hidraulicki (kod novih i vecih obavezno), mehanicki i
rueni (za manje dimenzije). Pomocno krctanjc moze da budc pravolinijsko
(sa hidraulienim pogonom) iIi lueno (sa mehaniekim i rucnim pogonom).
Hidfaulicni pogon pomocnog krctanja omogucava odrZavanje konstantnc.silc
pritiska koja sc mijcnja zbog promjcne prcsjcka koji se rdc. Stezanje obratka
moze da bude mchanieko (za manjc dimcnzije) i hi drau lieko (za vece
•
dimcnzije). Zbog toga sto sc sijcku priprcmci vece duzi ne (valj ani i kovani
profili) na odredenu mjeru ove testere kao sastavnc clcmente imaju granienik
koji sc mozc podcsiti na trazcnu mjeru. Takode, sa ulazne strane sadrze'
postolje sa slobodnim kotrljaca ma kojc sluze za vodenje i oslanjanje obratka .
G lavno obrtno kretanje izvodi alat-tcstera i proces je identican glodanj u.
Pogon glavnog kretanj a je elcktrieni.
S. Okyjrna testera
Ima glavno kretanje pravolinijsko koje dobije od mehan izma krivaje (3) koji
dajc oscilatorno kretanjc okviru pile (1). Vodenje okvira vrsi se vodicama
nosaea alata (4). Nosac alata je obrtan oko osovine A tako da okvir ima
mogucnostvisi nskog pomjeranja kao i odizanje punog lista u povratnom hodu .
Odizanjc pri povratnom hodu se obczbjcdujc pomocu hidrauli cnog sistema.
Motor
Za Q\llomQt~k ,
pr it lsa'c
pOt'nllonjr
tt5ter~
Upravl'nha ta ~1a
Za uprQYIJonj f kO'Q kom
Stika Xll t.4 Kn,zl/a Ie.Hera /4/
209
Odizanje alata u povratnom hodu smanjuje trenje izmedu alata i ohratka i

time poveeava postojanost alata
[ r
Slika XlII.5 Sematski prikaz okvime testere
6. Trakasta testera
Masina za sjecenje sa trakastom testerom ima dva tocka, pogonski (1) i voden i
(2) preko kojih je prebacena testera (3) u vidu trake. Pomoeno kretanje se
ostvaruje najcesee rucnim kretanjem obratka prema testeri. Zatezanje trake
testere se ostvaruje visinskim pomjeranjem tocka (2). Vodenje testere se
ostvaruje pomoeu dva tockiea (4) izmedju kojih testera prolazi.
. ,I
'(
. ./ I ." i.
t+'-j
.,.... ..../
Sliko X 111.6 mo mofillt zo sjtlmjt so ImkoSlom lesltrom u

vn1;knlllom poloinju
:!10
.
.,
.,""
I '.,.
Trakasta:· testera pogodna jc za izradu sablona, alata za prosjecanje, slozenih

kontura itd.Sastavni dio masinc je uredaj za tvrdo lemljenje trake testere.
Masina ima i uredjaj za oduvavanje strugotine a ponekad i uredaj za
automatsko pomocno kretanje materijala. Fostoje masine sa vertikalno
postavljenom trakom (slika XIII.6) i priblizno horizo ntalno postavljenom
trakom (slika XII!.7). Kod ove druge izvedbe masi na ima hidraulicni ured aj
za stezanje obratka a pomocno kretanjc sc ostvarujc tdinom nosaca trake.
Slit'll XIII. 7 SliJw IIInl illr. ZIJ JjelelljP Sfllmt'nJ'tolllleJ'lrrolll Ii

pri;';izl/O hnJizol//fJ!I/OIII polof.,-,ju
211
XIV OBRADA PROVLACENJEM
Provlacenj e je postupak za tacnu obradu spolj asnji h ravnih i fazonskih

povrsina male sirine, otvora proizvoljnih profila, zupeanika sa unutrasnjim
ozubljenjem , pravih i zavojnill z ljebova, zupeanika i zupcasti h letvi malog
modula. To je visokoproduktivan postupak koji se koristi u velikoserijskoj i
masovnoj proizvodnji. Ako se obraduju spoljasnje povrsinc imamo spoljasnje
a ako se obraduju unutrasnje povrsine imamo unutrasnje provlacenje.
Provlacenjem se prcthodno izbuScna rupa
obrad uje do konacnog oblika. Provla kae
(1) svojim donjim krajem prcvrscen je za
vueni element (2). Radni predmct (3)
postavljen je na sto (4) i kroz njih je
provucen provlakac ciji donji dio slu zi kao
vodiea sa precnikom koji odgovara otvoru
na radnom prcdmetu. Zubi provlakaca sc
iduci od donjeg dijela postepe no
povecavaju za debljinu strugotine i zauzi-
maju krajnji profil na kraju provlakaca.
Provlakac vrsi glavno kretanje koje jc pq~
volinijsko. Provlacenje, kao postupak
obrade, je jednostavno kao i masine na
kojima se izvodi. Medutim, provlakae kao
alatje slozen elemcnat za izradu i strogo je
stika X fV.I Princip abrade namij enj e n za odrcdcn profil i njcgovc
pravtacenjem dimenzije tako da je ckono mi cna primjena
sarno u velikoscrijskoj i masovnoj proizvod-
nji kad uspjcSno zamje njuje vertikalno rendisanje (\mutrasnje provlacenje) i
glodanje (spoljasnjc provlacenje). Provlacenjem sc mogu dobiti vcoma
razli citi unutrasnji profili (slika XIV.2). Za svc njih treba prethodno izbusiti
okrugli otvor najblizih dimcnzija. Za slucaj da je otvor nesimctrican pored
provlakaca (1) koristi se vodiea (2) koja obezbjed uj e taean polozaj zlij cba (slika
XIV.3). Za vece dubinc zlijeba koristi sc i dodalni umctak (3). Kod ve6ih
dubina provlacenjc sc vrsi u visc operaeija ( slika XIV.4). Kao primjer
spoljasnjcg provlacenja dajc se provlacenje turbinskc lopatiee koja je prije
toga obradivana na glodalici. Provlakac (I) jc voden po ncpomicnom elcmentu
(2). Spoljasnje provlacenje zupcastih clcmenata i zupcanika rcntabilno je
same kod velikih serija.
212
XIV OBRADA PROYLACENJEM
51. X IV.2 Prill1jer profila izradenih Slika XI lI.4 Primjer provlacenja u

unLllra.fnjim provla cenjclII viJe operacija
Slika XIlI.3 Prillljcr ncsilllctti,'noK Slika XIV 5 Spolja.fnje (lrovlacenje

prOl'lacr!nja (urbins/..c lopa((cc
lal za provlacenje ,asloji sc ad Vi'L; dijclova: c1rske (a) koja sluzi za steza nj e
pruvlakaca, prednjL;g dljcla kOli SlllZI za cenlmanic provlakaca u olvoru kaji
se ohraduje: (b), reznog dijela (el, din za kalihnra:IJ' (d) I zadnje drske (c)
kajo111 \c zaln-ala pruvlakac prlJc pol' 'lka llhrade. Rani tlioje knnicnogob lika
i irna zuhe kojl se poyce;! .Ijll dui prm lak<lcl. Pri 10111e: Sl' 111UgU uac ili zuhi za
gruho rezan jc i zubi Zil za\ r~l111 reZ;! nic. ' eliCllla zulli se odrcduje prcl11a dub in i
rezanja po Jcti 110 111 zuhu (tkhljin;l q rugOline) kOla :e la gluhu a bra d u k rcte
'=(().IO,{J ::!."i) 111111 a .1 Z;!\'r nu uhlaLiu S7 0: (Il,02-0, I(i) I11I11.Usv<ljanjcl11
213
OBRADA REZA N.lEM I ALATNE MASINE
Slika X/V.6 Spolja.fnje provlaeenje zupeaslog seglllen la
dubine rezanj a pO zubu moze se izracunati broj zu bi konicnog d ije la

pravlakaca. Aka duzina provlakaca, da bijena preko braja zuhi , izade slivise
velika dijeli se pos tupak obrade nJ dva iii vise provlakaca.
1c::=>- . -~ --
.. - ----- c- ,... .. r-- . '-- .- r- .- -
o b c d
S/itfl XI1'. 7 Kflmi-teri.l'lii'"i r/iirlovi jlrov/aktli'a VI uJJulm,""i_ prov/('i'miJ'
Geo metrij a zuba provlakaca prikazana je na slie i X IV.S. Z a obrad u celicnug

liva y = (10·1 6)° i a = ( 1-1,5)°, za live no gvozde i temper liv y = (2-5t i a =
( 1_2)°, za bron zu, mesi ng i bakar y = (2-5)° i a = ( 1-1 ,5)0. Za gruhu ob radu
je veti a za finu obradu ma nji. Faze ra r povecava trajn ost zuba.
Slika X / V.B Geol1lclrija zuha pmvlakac(1 Stika X IV9 Z ljehovi za silnjenje

sln/goline
2 14
Korak zuba provlakaca moze se odrediti prema empirijskom obrascu
e = ( 1,5 - 2) H (XIV.l)
gdje je Lf mml ukupna duzina koja se obraduje. Broj zubi koji su istovremeno
u zahvath ne treba da je manji od 1 da se ne bi, usljed radijalnog provlacenja,
ostetio alat. Kod dobrog hladenja Zmax ~ 8 a kod srednje dobrog 6. Zbog
periodicnog rada provlakaca mogu nastati vibraeije ako je korak zubi jednak
pa se onda korak povecava za (0,1 - 0,5) mm za grupu od 3 zuba.
Broj zubi provlakaca se odreduje iz dodatka za obradu 8 (tabcla X IV. I) i
koraka po zubu Sz (tabela XIV.2)
z= -8 Sz
(XIV.2)
Visina zuba sc odrcdujc prema
h = 1,13 -.JSz L k (X IV.3)
gdjc je k - kocficijcnl popunjcnosti meduprostora zuba i uzima sc iz tabclc

XIV.3. Prostor mcduzublja mora bili dovoljan da ne bi doslo do nagom il avanja
st rugotine.
Za provlakace za spo lj asnjc provlace nje odredujc sc duzi na rcZuccg dijcla
prcma
L =I Sz Z
(X IVA)
gdjc jc I - duzina rczanja a z - broj zubi na duzini I, prcma slici.
Slil-n .\" /I ' '" O(lIrdtr'nllir II" ~I/I' p-, "r:lnirltf/ ~~

IN)/!'I"t/" /)1 (It 111,"0:;;*
215
OBRADA REZAN.fEM I ALATNE MASINE
Tabe la XIV.l Dodatak na unutrasnje provlacenje po precniku
Du!ina Busenje burgijom Reza nje prosirivacem i nozem

.-
provlacenja
mm 10-1 8 19-30 31-50 51-80 81-120 10-18 19-30 3 1-50 51-80 8 1-1 20
6- 10 0,4 0,5 - - - 0,2 0,3 - - -

11-1 8 0,5 0,6 0,6 - - 0,3 0,3 0,4 0,6 -
19-30 0,6 0,6 0,8 I - 0,4 0,4 0,5 0,6 0,7
31 -50 0,8 0,8 0,8 I 1,2 0,5 0,5 0,5 0,7 0,7
51-80 - 0,8 I 1,2 1,2
.. - 0,5 0,6 0.7 -
- - -
81-1 20 I 1 1,2 1,4 0,6 0,6 0,7 0,8
121-1 80 - - 1,2 1,4
,
1,4 - - 0,7 0,8 0,8
180 - - 1,2 1,4 1.6 - - 0,7 0,8 I
Tabela XIV.2 DcbJjina strugotine po zubu mm .10 -2
Konstruktivni i Visokolegirani
niskolegirani ce lik sa celi k sa Bronza
Tip
provlakaea ".':'r J AYmm ] am Nimm 1 LG AL
mesmg
1
S 500 5()()' 700 >750 S 800 >800

Cilindricni 1,5-2 2,5-30 1,5-2,5
-2,5-3 1-2,5 3- 10 2-5 5- 12
--
Viseljebni 4-6 5-8 3-6 4-6 2,5-3 4-10 2-10 5-12
- - -
Evolventni 3-5 4-6 3-5 3-5 2-4 4-8 5-8 8-20
Sa Z1jebom za \din 3-15 5-20 5-12 5.1 2 3-10 8-20 5-8 6-15
.- .
Pravougaoni 3-12 3-15 3-12 3-1 2 3·10 5-20 2-5 5-1 2

-- -- - - -1-.-
Profilni
- - f- -
2-5
--
3-6 2·5
- -
2·5 2-4 3-10 2-5 I 5-1 2
- -
'---
Kvadratni 1,5 -8 I
2-1 5 1,5- 12 1,5·10 1,5·8 3- 15 2-9 5-20 JI
Tabela X IV.3 Kocficijcnt popunjenosti kod provJaccnja
Debljina struT
--
Celik evrstoce am NI'm'!!.·']
LGi Mesing i
gotine
mm <400 I 400-700 >700
hronze bronzil
-~
0,D3 3 2,5 3 2,5 ?-.:>-
, -
0,03 - 0,07 4 3 3,5 I, 2,5 3
0,Q7
t 4,5
,I
I 3.5 4 I
-'--
2 3,5
216
Na slici XIV.ll prikazan je postepen postupak formiranja profila struganja.
L--
I-- . -- . - l-
e/ a e/ b/ 0/
h'/g' f/
Stika XIV J J Primjer provla cenja pravougaonog otvora
2. Baina rezanja
Brzina rezanja je brzina pravolinijskog kretanja provlakaca. Kod utvrd ivanja

rdima rezanja u realnim tehnoloskim primjenama, bira se iz tablica u
prirucnicima kao funkcija materijala obratka.
Tabela XIV.4 Brzine rezanja pri unutrasnjem provlacenju /3/
Brzina rezanja
Malerijal radnog predmela mlmin
Celik, celicni liv 3,0
Legirani celici 2,0
Uyeno gvoZde 3,0

Bronza, mesmg 2,0
.
Laki melali do 14.0
Tabela XIV.S Brzine rezanja pri spoljasnjem provlacenju /3/
Brzina rezanja
Malerijal radnog predmela
mlmin
Celik 8· \0
Celicni liv 6-8
Uyeno gvoZde 6·8
Temperisani liv 8 - 10
-
Mesing
_._- 10 - 12
Dural 12 - 16
217
OBRADA REZANJEM I ALATNE MASINI!:
Inace moze da se koristi vee poznati izraz
v = (XIV.S)
gdje je m = (0,5-0,8), Y = (0,6-0,8), T = (100-600) min.

3. Otpor rezanja
Kod provlacenja se pojavljuju komponcntc rczultujueeg otpora rezanja (F r):

- glavni otpor rczanja u smij cru krctanja provlakaca (F\) i
- otpora prodira nja zuba u ma tcrijal (Fz).
Glavni otpor reza nja sc mozc naci po izrazu Kroncnbcrga:

z
F\ = 10 ks C Lszi bi (XIV.6)
gdjeje C = (1,1-1 ,3) kocficijent koji uzima u obzir trcnjc provlakaca i zidova
otvora na radnom pred mctll , Szi - dcblj ina strugotinc na i-tum zubu, bi -
razvijen a sirina st rugotinc i-tog zuba, z - broj zubi koj i Sli u za hva tll.
Vucn a si la pri p rovlaccnju je p romj cn ljiva zbog pcriodicnog ulaska i izlaska
pojedinih zub i iz matcrijala kako to tco rijski pokazuje dijagram na sli ci
XIV.12a, odnosno stvarno na slici b. Ova ncravnomjernost jc manja ako Sll
-..\-0
'---l)o
.....'-
f
-h
11111111111111111 ! A=O
_n
WmmOOJlOI A >O
Slihl .\/VI2 IJijflJ(f-n1ll o{POnt 11'Z/lItjfl i-orl pr(Jf}/lllntjfl

(fl · /forij.,-i-i, b . .\·/L'llmi)
xrv OURADA PROVLACENJEM
zubi provlakaca nagnu ti pod nekim uglom A. Medutim, tada se pojavljuje

boena komponenta otpora rezanja koja dodatno optere6uje alat i masinu.
Poznavanjem glavnog otpora rezanja moze se izvrsiti provjera nosivosti
(naprezanja) provlakaca na najslabijem mjestu (Ao)
I
cr e = C --,--- (XIV.7)
Ao
4. Klasifikacija masina za proylaCenje
Masine za provlacenje se mog u podijeliti po sljedecim kriterijumill1a:
a) po pravcu krctanja provlakaca na:

- vcrtikalnc i
- hor izo ntalnc masin e,
b) po polozaju masine koja sc obraduje na:

- masin e za unutra snj c provlaccnjc i
- masine za spo ljasnjc provlacenje,
c) po vrsti pogona masinc na masinc sa:
- mehanickim pogo nom (za manje silc) i
- hidraulic nim pogonoll1 (za vcce silc).
5. Masine za unlllrasnje proylaCenje
5.1.Vertikalna maSjna za unlltrasnjc provlaccnjc
Vertikalnc mailin c za unutrasnjc provlacenjc koel vclikih ser ij a obraelaka

uspjcsno zamjenjuju vcrtikalne rendisaljke. Obradak (1) postavlja sc na radni
sto mas inc i kroz obradak sc provlaci provlakac 2 koji se pomocu mchanickog
iii hidralilicnog urcdaja za vueu krccc nani Zc. Mehanicki pogon se ko risti kod
malih masina dok sc kod vc liki h koristi hidraulicni lIredaj , koji S o hzirom na
neravnomjernost optereccnja pru Za ho lju mogllcnost zastitc mas ine. Preko
prskalice (3) vrsi se hladcnj c zhog rezanja odgovarajucoll1 teenoScu. Po
zavrSctku rezanja (radn i hod) skida se ohra dak sa stoia a provlaka cvraca nazad
do stezaea na izdizaeu (4) koji prihvata go rnji kraj provla kaca i vuce ga do
izlaska iz radnog stoia . U raunom hodu izdi za c spusta provlakac dok nj egov
donji dio ne zahvati donji stczae. Izdizac sc postavlja samo kod masina sa
219
OBRADA REZANJEM I ALATNE MASINI':
-,
Slika XIV.13 Vertikalna masina za unLitrasnje provlacenje
provlakacima veCi h tezina. Kod masina sa laksi m provl a kacem, ovaj se izvlaci
i umece ru cnim putem . Veritkalne masinc za provlacenje imaju prednost u
tom e sto traze manju povrsinu za smj eS taj, obradak sc moze postaviti na rad ni
sto bez steza nj a i olaksano je ccntriranj e obratka.
Horizontalne masine za provl ace nj e su pristupacnij e 1I rad ll a li zahtijcvajll
poseb no steza nj c iii ce ntrira nj e ob ratka. Provlakac (1) prolazi kroz ob radak
(2) koji se naslanja na nas io n (3). Hladcnjc se vrsi mlaznico m (4) tecnoscu
koj a sc sk uplja u koritu (5).
DO
51. XIV.14 Horizontalna ma.fina za Llnutra.fnje provlacenje /3/
XIV OBRADA PROYLACEN.JEM
Vertikalna masina za spaljasnje provlaeenje je sliena masini za unutrasnje

provlaeenje i ima stezae, alat (2) uevrscen za nasae (3) na klizaeu kaji se krece
vertikalna. Pagan je hidraulieni.
I
I
I
I
I
I
I
z"l
l
Slika XIV 15 Vertikalna maSina za spoljaSnje provlacenje /3/
'1'11
OBRADA REZA, 'JEM , ALATNE MASINE
xv OBRADA BRUSENJEM
1. Osnovne opreacije j alatj
Brusenje predstavlja proees skidanja vrlo tankog sloja u zahvat ima najfinije
zavrsne obrade. Izvodi se tocilima kao mnogosjecn im alati ma za rezanje koji
nemaju definisanu geometriju. Tocila mogu biti razlici ta, po ob liku i dimenzi-
jama, zavisn o od za hvata bru5enj a kojima su namije nj e na. T oc il a se sastojc od
dva osnovna ma terij ala abrazivnog i vezivnog. Sredstva obrade su abrazivna
zrnca koja igraju ulogu zuba ala ta. Broj abrazivnih zrnaca u toci lu je veliki a
njihov raspored i o rj e ntacija slucaj ni , zbog ccga su tocil a visesjecan alat za koji
se ne moze defin isati geometrija. Abrazivna zrnca mogu biti od prirod nog
mate rijala kao sto su: kvarc, ko rund i dijamant iii od vjdtack ih mate rij ala kao
sto su elektrokorund, silicijum karbid i vj d tack i dij a mant. Vrsta abrazivnog
materijala oznacava se slovima kao na primjer e lektroko rund - A, specija ln i
elektrokorund - B, silicijum karbid - C, dijamant - D itd. F inoca tocila (kval it et
obrade) se od reduje prema velicini zrna abrazivnog materija la, koji je
definisa n brojem petlji zrna na duzini od jednog cola kroz koja jos prolazc
zrna. Vrlo grub a finoca je 8-16, gruba 20-36, srednje gruba 40-70, fi na 80-120
i vrlo fi na 150-240.
Vezivni mate rij al tocila moze biti biljni, keramicki, min c raln i i metalni. Biljna
veziva su na bazi smola, to su tzv. ba kc litna tocila sa oz nako m B. Tocila sa
keramickim vezivnim materijalom imaj u oz nak u B, metalna tocila su na bazi
aluminijuma sa oznakom AI iii hron ze sa oznakom C u. Struktura vol um c na
tocila je supljikava zbog para u vezivnom sredstvu. Poroznost toci la se
oznacava brojevima 1-12, gdje velicina poroznos ti ras te sa brojevima.
Karakteri stika tocila je tvrdoca koja se oznacava slovom E-Z gdje E oznacava
najm a nju tvrdocu a Z najvecu tvrdocu. Tvrd oca tocila iskazuje jacinu vezivnog
sredstva koje sprecava izvaljiva nje zrna abrazivnog materij ala. Kod izbora
tocil a pre porucuje se da tvrdoca tocila bude obrn uto srazmj erna sa tvrdocoll1
obratka koji se hrusi. Kao primj e r oznake tocila navod i se B90K6V koja kaze
d a je tocilo od elektrokorunda (B), finoce 90 (fi na), tvrdoce K ( rednja).
poroznosti 6 (srednja) sa keramickim vezivni m sredstvom V.
Oblik i dim e nzije tocila su razliciti u sk ladu sa na ll1j e no m. Na sli ci XV. I
prikazan i su os novni oblici tocila ops te namj ene. Postoje i drugi oblici tocila
vccih dimenzija iz hrusnih scgme nat a kao i specijalno profilisana loci la za
brusenje razn ih profila, navoja, zupcanika, tocila za ostn.: nj e alata itd.
Prcma obliku povrsine koja se obrad uj e brusenjell1 razlikuju e operacijc
222
xv OURADA 8RUSEN.1EM
1 2 3
-6:<::;·.·:,1 i [ ::':.2] tl ! P:;l d' ;-;~l: I~

~ .· ..I• • _• ..! j ' -..• :., ; .... .•.
~ , .,,: . ." j
6
U!,o,n :I'>{
9
l "j;11/.7-' '..J j!,,,::;3'" ~;A

7
I",?,
Slil-a XV. I OHlovlli o/JIiri locila (I - I:OIU1"(/JIO, 2 - p'lleunslo, J - I-ollumo,
4 - koturn-fIO.ffl ujJU.fIOIll. 5 - lonltls/o, 6 - koturflsto so r/voJtrflllillJ upustOlll ,
7 - I:ollilllo 101lr.aslo, 8 - InlljimJIO, 9 - wlljimslo projilllo)
spoljnjeg kruinog, unutrasnjeg kruinog, ravnog brusenja i specijalnog

brusenja alata, zavojnica i zupcanika.
- .- 2-1.-'~.-. -m--
0) h)
Stikn :,,11.2 Spol;ilje "IUZIIO IIIuIe/ljf. (a - lIepollliclIO lorilo. b - pOlllir.1I0 locilo)
Pri spoljnjem kruinom brusenju alat - kolutasto tocilo izvodi glavno obrtno
kretanje velikom obodnom brzinom a obradak izvodi pomoeno uzduino
kretanje uz lagano okretanje. Uzduino pomoeno kretanje moze da izvodi i
tocilo !ito je ccSei slucaj u primjeni . Konicne povrsine se obraduju kao i
cilindricne, sarno sto je obradak nagnut pod uglom konusa da bi se obradivana
povrsina primakla tocilu.
Kod brusenja bez siljaka obradak (1) nije upet izmedu siljaka vee je sarno
oslonjen na uzduini podupirac (2) i umetnut izmedu dva kolutasta tocila od
kojih je jed no radno (3) velike ubodne brzine, dok je drugo tocilo (4) vodeee,
male obodne brzine, koje pridriava obradak i koci ga do obodne brzine koja
odgovara obrtnom pomoenom kretanju. Vodeee tocilo je nagnuto u odnosu
223
O'BMDi\ rwZANJEM I AlLATNE MASINE
.
na radn o., da ,bi obradak
. . do bio odrcdcnu aksija lnu brzinu .
\ ~
. .. "
, ,
. 'Dv nv .,sin
Va ' ';' 1t
'
,(x , , (XV.1)
~ .k0jr~' predstavljQJ a k'5ijltl1nQ'Pomoclll~' kf.ota nj ~.ob ra t ka . . ......, ., ..

, Unutrasnj e o kruglo bruscnjc valjkasd~ 'tocil om 'ima isia krc ta nj a ka~
Slika xv4 UnUlrasnje bru.fenje

'\ ,"
..
' ,- .. : )
spo ljnj c. G lavno krcta njc izvodi tocilo ( I) a po mocno o brtno obrada k (2), a
'pbmocn(j'uzdu i ho tocil'eHa k<Jde P)~ Zbog pol,rcbe' ul aska u s uplji hu ofi ratK11
'I ) I.. '\

,"
"I~
I r
'E·.'
tpcil d je malog precni1«i'1 okrcce' se vc li'ki'm btojc1ti bbrtaja'."· '". r'L' ,.
~.
.. .'
., .... 1
.:.• ,1'
.)'
~~1' t
!
•
I'T
I'
J,t'}
'.'"
'.'(,
n.· ...l •• fs
I~J
II ... IA
2 ~:: ..' _ ~:'6(

----~. ~---=-~~
~~_ ........,J.---'-:-'~' 3 ,I
" • 1
Slika xv.5 Bru.!enjf ,k o,nusa
u
" ( t; ,
xv OBRADA BRU8ENJEM
Kod nekih brusi lica za unutrasnj e brusenj e postoji i vrcteno za ceo no brusenje
na posebnom nosacu koje se obavlja poslije unutrasnjeg brusenja. Na ovaj
nacin se obezbjeduje veta tacnost oblika je rse izbjegavajed no stezanje obratka
kod kojeg se moze unij eti greSka.
2
.--- - - Blr-
I
· -=~
===;
. lj-
1___ .:..-
..
,.
Slika XV6 Ceono brusenje /3/
0)
Stika XV 7 Ra vno hrusenje kO/Ulaslim loci/om
OJ
If
2::=-J 2-
Slika xII.8 Ravno hruJenje /oncaslim-Jup/jilll lOci/om

( 11- ui·d'fllo. b - fur l/o)
225
Brusenje ravnih povrsma moze da se vrsi kolutastim tocilom iii supljim

(loncastim tocilom) . Glavno obrtno krctanj c izvodi toci lo, a pomoc na pra-
volinijska kretanja izvodi ob radak.
Kod bruse nja profilnih povrsina (ozljebljena vratila, zupcanici) pomocno
uzduzn o i povremeno obrtno kretanje izvodi obradak.
I .!
I "
t;
: '. ,
c}
Stika XV 9 Uzduino profiln o hntJenje
2. Brzina rezanja
Brzina rezanja kod brusenja je obod na brzina toci la. S obziro m na halitet
obrade ne povrsine i eko nomicnost tro senj a brzina reza nja treba cia je sto veca .
Sa druge stra ne brzina rezanja je ogranice na S obzirom na cvrstocu tocil a
(opasnost da se ne raspa dn e) is obziro m na dozvo lj eno zagrijavanje obratka
i tocila.
Tangencij a lno napreza nje tocila uzrokovan o centrifugalnom silo m moze se
po Krugu i Slch rvegu (Krug, Sehlechtweg) iskazati
(Jt = 10
4
C Y
g
0 [NI cnl J (XV.2)
0,2 12 sup2)
C = 0,825 (1 + (XV.3)
a
toCI'1 a, Y I em''1
uz a=rv" , gdje je r2 - poljnji poluprecnik lOci la, n - unutrasnji poluprecnik
[NI - specl·f··
Icna ··
tczma matcflJa
,
.. 1a tOCI'1 a, g [em/s~k 2J - zcm I"Jm o
ubrzanj e, Vt ["Y.'~k . Vrijednost (Jttreba da bude manj a od naprezanJa pri kom e
nastajc raspadanje tocila. Toplotno naprczanjc nastajc usljcd toga Slo zagrijani
xv OBRADA BRUSENJEM
spoljasnji slojevi toeila zele da se sire cemu se suprotstavljaju unutras nji hl a dn i

slojevi. Zbog toga se u spoljasnjim slojevima tocilajavljaju naponi pritiska a u
unutrasnjim zatezanja. Napon isteza nja na omotacu rupe toeil a, uz pre t-
postavku Iinearnog pada temperature od obima pre ma osi tocil a, usljed
zagrijavanja moze sc prema Krug-u iskaza ti
cre := 0,5 tJ. r~ (XVA)

CJ.
gdje je M DC - temperaturni pad , ~ - kocficijent toplotnog sirenja,

CJ. [
2
cm IN] - reeiprocna vrijcdnostmodula elasticnosti (E). Za toeilo
izradeno sa keramic kim vezivom ..!. = 3 106, ~ = 6,7 10-6 p a je za M = 1 DC
CJ.
toplotno napreza nj e.
cre := 0,5 I 6,7 10 6 3 10- 6 '" 10
Ovo je znacajna vel it ina s obzirom na moguce M u realnim uslovima bruse nja.
Zbog toga se kod bruScnja najcesce vrsi hladjenje.Dobra sredstva za hl adenje
pri bruse nju su uljn e e mulzije u razmjeri 1:40 do 1:50 i ulja za bruse nje u
nerazblazenom stanju.
3.Otpori rezanja
Prem a se mi otpore rczanja pri bruse nju rczultantni otpor reza nj a moze se
rastaviti na tri komponentc: - srednju obodnu komponentu Fm - radijalnu
ko mponentu Fr i - aksijalnu komp one ntu Fa
Stika XV. IO SClllalski prikaz komponenli otpora rezanja

pri IlIu}rlljIJ
Kako je srcd nj a obodna ko mponc nta ko lin carna sa brzinom rezanja to je ona
glavni otpor rczanja Fm = Fl. radijalna komponcnta je upravna na obraden u
povrsinu i prcclstavlja otpor prodiranja Fr = F2. aksijalna komponenta je
227
OBRADA REZAN.TEM I ALATNE MASINE
ko linea rna sa pravolinijskim po mocnim krc ra nj clll pajc o na orpor po mocnog

kretanja F " = F3. T ooil o jc viscsjccni ala t sa slucajnim raspo rodo lll rcza nih
ostrica i moZo sc, uz ogranico nu tacnost, posma trat i kao gloda lo, Uzcvs i tu
a nalogiju u o hzir mozc sc prihlizno uzcti da izraz za sred nj i obodn i otpor pri
gloda nju
s
= 10 bksmo (XV,S)
v
vrij odi i za hruse nje uzzamjenu ko ra ka ssa brzin olll o hra tka Vr,a sirin a gloda nja
b sa a ksij a lnim ko ra ko m bruscnja Sa, pri CC IllU CC srcd nji spocificni o rpor
uzilll at i vrij cdn ost za brusc nj e i koji sc mozc naci iz dij agra lll a dobivc niil
ckspc rim c nt alnim pute m,
',.::'
'. , .
... .; , "
" '
, ',
-. '
.
,,
Slika XV II Param clli o/pora reza nja pl1 hru,rcnju /3/
fOOO
(KN /t m'I
>000
I
.,
I \
'\1V"J"~~ s
~9.
~oo \
1/'
).5'1' 5' L2
-
. ~ k'V,·3.,.
~ ~-v.'J<
12.? • c',
JOOO
~ kX y l s· "
- 13 . ~"11
-- hJ
--
/_ S ;0,6,,· -2; ..
l CO'J
,""" r----:: ~ ~ .
"'-. l": ;J ..,. - 2.:'~
" ~~ - 23 11,s- .'1 ;:wn 1
S!iI.'" .\ 1'. I ! .\jJ,rijillli ()IPOI" ,,/,,;,//1//,, /Jli bm.fPl/ju

(II . Z/I t.. b . ;,,/, f.(;)
xv OBRADA BRU8ENJEM
Srednji obodni otpor rezanja pri brusenju se po Kurajnu (Kurrein) moze

izraziti empirijskim izrazom
1
Fm = 2140 .ft06sa Ii 60 (XV.7)
gdje HB - tvrdoca materijala obratka po Brinelu, a Am srednji zbirni presjek

strugotine
Vr I
Am = VI Sa Ii 60 (XY.B)
sto proizilazi iz izraza (XV.4) kojije po analogiji sa Kronenbergovim izrazom,

odak1e je (XV.4) proizaslo,
Fm = 10 Am k sm (XV.B)
Radijalna komponenta otpora rezanjaje mjerodavna za deformaciju obratka

i za proracun vratila tocila. Moze se iskazati u odnosu na srednju obodnu silu
i prema Kurajnu dobijenc su eksperimentalno sljedece vrijednosti odnosa
Fr / Fm prikazanc u tabeli XV.I.
Tabela XV.i . Odllos radijaille prema ohodlloj sili kod bru{ellja /3/
Dubina Odnos Fr/F m pri aksijalnom koraku u mmJo, jednako m
-
brusenja u
mm 6 7,5 9,5 11 ,8 15,2
0,01 1,5 1,68 1,65 1,84 1,42

.
0,02 1,46 1,44 1,65 1,98 2, 12
-
0,03 1,82
- 2,02 2,08 2, 18 -
0 ,04 2,08 2,03 . . -
0,05 1,97 . . . .
4. Mjerodavni rei im po brusenju
Broj obrtaja tocila (nt ) odrcd uje sc iz brz in c bruscnj a
1000 60 1'1
nl = (XV.9)
rr DI
229
gdje se brzina tocila usvaja iz tabela u prirucnicima u funkcij i kvaliteta ohracle

i vrste tocila (vczivno sreclstvo - otpo rnost na ra spaclanje uslj ecl centrifugalne
sil e) iii se racuna na osnovu izraza (XV.2) ii i iz rczultantnog napreza nja usljecl
cc ntrifu ga ln e sile (0' 1) i toplotni h naprezanja (0'(-).
Medutim na brus ili cama nema ve likih mogucnosti za reg ulaciju broja ohrtaja
glavnog vrete na (nejceSce samo 2 obrtaja sto clozvoljava sa m motor jer nema
prenosnika za glavno kretanje). Izvjesna mogucnost promjene hrzine reza nj a
postoji u izboru tocila razli c itih precnika.
Broj obrtaja raclnog vretena (nrv) moze se ocl recliti na osnovu obimne hrzin e
obratka (vp). Za ovo nam je potre-
bna najveca clebljina stru gotine pri
hruse nju .
Najveca cleh ljin a strugotine pri
bruse nju moze se ocl recl iti IZ
geo metr ijskog ocl nosa tocila i
ob ratka, te uz pretpostavke cia su
zrnca u svako m raclij a ln o m presjek u
ravnomj e rn o ra spo recle na i cia je
ohracl a k nepo mica n, a cia se tocil o
krece o ko o hra tk a po raclij usu sa
po luprecniko m
, D/ Dr
Rn = + - 8
2 2
Ako sc uzmu u obzir clva polozaja

tocil a Ii" (vicli sliku XV.13) najveca
debljin a st rugotine izn osi
Stika XV.13 Odredivanje ohodne hrzine
Ohralka
O'max = HE "" A B sin (a + P) (XV.IO)
Luk AS prcclstavlja korak Sn, odnosno kruzno pomocno kretanje koje odgovarajt:dnom
zmcu tocila
O'max = SI sm (a + P) (XV.ll )
xv OBRADA BRUSEN.JEM
1000 Vr
S1 =
DI Z [mm] (XV.12)
gdje je z - broj zrnaca rasporedenih po obimu tocil a.

Ukljucivanjem (XV.9) dobije se
SI = Vr ( 11: DI] (XV.13)

60 VI Z
za 11: DI = to korak po obimu rducih zrnca onda se izraz za najvecu debljinu

Z
strugotine moze pisati kao
Vr
8 m'lx = 60 VI toSin (a + P) (XV.14)
Trigon ometrij ski dio (XV.1 4) moze se odrediti iz geometrijskih odnosa na

slici XV.13 iz koje se vidi da vrijedi
m= (01 02 - A 01)2+401 02 A 01 sin 2 Q

2
(XV.1S)
sm P = -J (Dr - 8) 8 (XV.16)
2 D{ (Df + Dr - 2 8)
uz Or>8 ; 0(>8 mozc se pisati

si n fl '" --..;r--'-----"D:-r --:8,.-_- -
(XY.17)
2 Df (Df + Dr)
za male vrijednosti ugla Pvrijedi
Sin P= 2 sin ~ cos ~ '" 2 Sin 13

2
S in P= -J Df ~(DfD r +8 D r (XV.1 8)
:!3 1
Iz iste slike izlazi

12I. ~ = 121~ 4 Dr 0 (XV.19)
sm a = Dr sm Dr Dr (Dr + Dr
za male a i ~
sin (a + ~) - sm a + sm ~ = (1 +
~ ~ 4 Dr 0 (XV.20)
Dr Dr (Dr + Dr
10 (Dr + Dr) A
sm (a + ~) = 2 'I (XV.21)
Dr Dr
Ukljucivanjem (XV.21) u izraz Omax (XV.14) dobije se
Vr ~O (Dr + Dr)
= 30 (XY.22)
Omax Vr to Dr Dr
25 . 4
to = (XV.23)
gdje je Ns - broj finoce zrna. Dalje se moze izvuci izraz za brzinu obratka kao
Vr = = (XV.24)
to ~O (Dr + Dr)
Dr Dr
30 Vr Omax 30 Vr Onlilx Z
C = -_._-- = -- - (XV.25)
to 11: Dr
Tabela XV.2 Vrijednosl kOllslanle c.: /3
Mate rijalobratka C
Neka Ijeni ce lik 0,32 - 0,35

- - --- - ---
Kaljeni celik 0,1 8 - 0,23
- - - -- --
Liveno gvoi de 0,11 - 0, 15
- - - - - -
Bronza !
0,30 - 0,32
IZ vr slijedi nr = 1000 Vr
11: Dr
xv OBRADA BRUSENJEM
Za unutras nje bruScnjc vrijedi isti izraz (XV.2S) ali se umj esto Dt+ Dr uzim a
Dt-D r. Za ravno bruSenje Dr = 00, pa JC
D, + Dr 1
D, Dr
-
Dr
+
D,
= D,
Za brusc njc bcz siljaka uzima sc da jc
1t D" nv
Vr = [nVmin] (XV.26)
1000
gdjc jc Dv - prccnik vodcccg tocila, nv - hroj okre taja istog tocil a, a - ugao
nagib a vodcccg tocila, p - kocficijent sma nj cnj a obodne brzine zbog klizanja,
p = (0,88-0,96) .
Aksijalni korak sc mozc naCi iz snagc masinc
Fm VI Sa 8 kSf17 Vr
p = = (XV.27)
1020 11 6 120 T]
Sa :s: ~ 20 P l} [mm,/ oJ (XV.28)

8 k sm Vr
Z a brusc njc bcz siljaka izraz za aksijalni korak jc
S" = 1t Dr tg a . p (XV.29)
5. Brusjlica za spoijnje brusenje
Brusilicc sc mogu pod ijcliti u zavisnos ti od oblika i polozaja obrad ivanc

povrsinc na: - brusilicc za spoljnjc okrugl o bruSenjc, - brusilicc za unutrasnj c
ok ruglo bru5c nj c, - hrusilicc za ravn o brusc njc, - spccijalne brusilicc (za
ostrcnjc a lata, za zupcanikc, za zavoj ni cc itd.).
Na slici XV.14 prikazana jc hrusi li ca za spoljasnjc okruglo hrusenjc.
Tocilo sc nalazi na nosac u glavnog vrctcna na kojcm sc nalazi i samostalni
pogon (sarno za tocilo). Nosar locila sc krccc po uzduznim klizacima i obavlja
aksijalno pomocno krctanjc. Tocilo illla Illogucnost radijalnog prilllicanja
obratka ci mc sc zauzima duhina hru ' cnja.
Ohradak sc stelC iZlllcdu siljaka od kojih lij cvi illla pagon od posc hn og
233
Vr.t.nij t.
prod")o, silj ka
,
\~
,· 1
\
Upravl:nckE.> rUClce
Slika XV14 Brusilica za spoljnje okruglo brusenje /4/
elektromotora (sarno za okretanje obratka) pre ko prenosnika za ok retanje

obratka (pomocno kretanj e). Neke brusilice imaju mogu cnos t zakretanja
tocila cime se omogucava brusenje konicnih povrsi na. Uz masi nu se is-
porucuje i dodatni uredaj za unutrasnj e bruse nj e. Navedene dodatne
mogucnosti cine brusilicu univerza lnom za okruglo brusenje.
6. Brusiljca bez Sjljaka
Nalazi primjenu narocito

I u velikoserijskoj proiz-
r------I-- .. ~ +-~~~«+ vodnji kada se dovod u
mastn u a utomatizuje
posebnim lijevkovima za
dovod. Na brusiliei bez
si ljaka moze se vrsiti i
radijalno brusenje ako se
= =
= =
=
= ugao nagiba vodeceg vre-
=
=
=
=
=
= rena svede na nulu a
jedno celo obratka
o lanja na poscba n
stika XVl5 Brusilica hez siljaka
granicnik.
xv OURADA URUSEN.lEM
Obrad a k (3) osla nja sc na pod upirae (4) . Ob rad u vrsi radno toci lo (1) , a
po mocno uzdu zno krc ta njc obezbjcd ujc vodcce tocil o (2) kojc jc nagnuto za
ugao a koji ovisi od trazenc vc li ein c posma ka i brzin c vod eceg toci la (Vr).
B T
7 .rusllca . , brllseme
za unutrasUle . .
N a nosaeu glavn og vre te na

( 1) na laz i sc tocil o (2).
Nosae sc moZe kre ta ti po
uzduznom klizacu i tim e
o bczbjcduje pravo linijsko
pomocno kre ta nj c.
O brad a k (3) sc s teZc u
stezae koj i dobija pogo n
od prc nosnika (4) koj i im a
svoj ele kt ro mo to r.
Ob rada k im a sa rn o o brtno
s tika XV t 6 Bn/Silica za unutraJnje bruJenje
krctanj c. Nc ke ko nstru k-
cij e brusili ca za unutrasnj e
b rusenje su opremljcnc
p oscbnim nosaeem za cco no brusc nj c.
8. Bru si lice za rayno bruSenje
• I
V' l! tlnd,. 50
tOt:'lom ....
...
Ul dlrin,
Rulno
pomer,,",..
pOpt'~'109
~Io lo
Stika XV 17 Brt/silica za rat no bruJenje /.J/
235
Glavno obrtno kretanjeizvodi tocilo koje se nalazi na stubu nosaea. Toeil o se

moze pomjerati po stubu nosaea vertikalno radi primicanja obratka.
Obratak se stde preko elektromagnetskog stezaea na radni sto koji se moze
pomjerati u dva pravca u horizontalnoj ravni. Pomjeranje moze biti rueno i
motorno.
Elektromagnetski stezae obezbjeduje ravnomj erno i taeno steza nje obratka.
9.asma
M •. za gI"
acaIUJ:
Glaeanje je najfinije brusenje, a cilj mu je postizanje taene mj e re i visokog

kvaliteta o bradene povrsine. U zavisnosti od polozaja povrsi ne koja se
obraduje razlikuju se masine za 'poljnje i unu trasnje glaeanje.
Masine za spoljnje glaeanje su rjede u upotrehi i eesto se kombinuju sa
lepovanjem. Na slici XV. 18 prikazan je princip rada masi ne za spoljnje
glaeanje. Obradak (I) va ljkas tog
oblika postavlja se izmedu ho rizon tal-
nih diskova (2) i (3) nacesce izradenu
od livenog gvozda. Obradci se
postavlj aju izmcdu diskova u otvore
kavcza (4) koji dobivaj u poprccno kre-
tanje od ckscentra. Otvori u kavezu su
postavlj e ni pod ugl o m (oko 15°) u
odnosu na rad ijalni polozaj . Popreeno
krctanj c kaveza i ob rtno kretanje disk-
ova daju rezultir ajuce krivolinijsko
kreta nj e ob ratka tako da se vrsi is-
tovremc no kotrljanje i klizanje. Kao
srcdstvo za glacanje dovodi se u obliku
sitnog praha korund, rubin , stak lo,
dijamant, hromoksid, volframkarbid i
Slika XVl8 Princip rada ma.fine za
spoljnje glacanje slicno u pe trol eju iIi ulju , iIi u obliku
pasti za glacanje.
Gornji disk masine pritisnutjc na dole meh anickim iIi hidraulicnilll uredajelll.
Masina za ho novanj e sluzi za najfiniju obrad u unutrasnjih ci lin dricnih
povrsina kojc su prethodno obradivane brusenjelll iIi razvrtavanjem. Obrada
se vrsi pomocu spccijalne glave za honovanj e koja se sas toji od um c tnulih
abraz ivnih clcme nata od mase sredstava za bruse nj e visoke finoce povczane
vezivnim sredstvo m. U toku procesa obrade, glava za honovanje izvodi glavno
XV OBRADA BRUSENJEM
obrtno kretanje i aksija ln o i pravolinijsko koje se izvodi u dva smjcra (duplim

hodovima). Odnos obrtnog i pravolinijskog kretanja treba biti takav da ugao
nagiba putanje svake taeke alata iznosi oko (40+60)°, sto obezbjeduje visoku
taenost i kvalitet obradene povrsine. Pri honovanju se vrsi intenzivno hladanjc
kerozinom koji od nosi abrazivna zrnca zaostala u porama metala. Masine za
honovanje se izvode kao jednovrctene i visevretene. Pogon glavnog kretanja
jc elcktromotorni, a pomocnog kretanja najeeSce hidra uluek i.
Superfinis masi na jc masin a za najfiniju ob rad u. Superfinis obrada se izvodi
sa rn o za postizanje visokog kvalitcta obradcnc povrsine. Izvodi se sa abraz-
ivnim clementima bclcgijama sa slozcni m kretanjcm . Alat izvodi glavno
oscil atorno krctanjc i po mocno aksijalno kretanjc, a obradak izvodi pomocno
obrtno krctanje. Oscilatorno kretanjc alata, kao i pritisak izmedu alata i
obratka ostvaruje sc, najeesce,
plleumatski. Odnos broja obrtaja
I
r1t '\
obratka i oscilatornog kretanja
alata treba da je takavda jedno isto
,
zrnce a lata ne prede dva puta isti
I \ pu t zbog eega se zrnca lakse h lade.
:JlII-
=
I
i n
Na poeetku procesa honovanja
postojc visoki specifieni pritisci
izmedu belegije i neravnina na
obratku koji razaraju uljni film
i . sredstva za hladenj e i vrsc s kidanje
~
lleraVlllna. Kako kontaktna
puvrsin a izmcdu be leg ijc i obratka
raste opada specifi eni priti sa k kuji
postajc ncdovo ljan da razori uljni
1 I film pa sc proccs skidanja materi-
I
jala zavrsava bez obzira na vrijeme
t- obrade.
Stika XV 19 Ma.~il1(J za hOl1 o\llll1je /3/
[ 237
.........G---..;Ia;;.,v;.,;.n..:..;o~_---tl..~ I Pr i t isa k
Pomocno oscilatorno t no obradak
Qksijaln~ Alat
~
':.1'"
"/-!." ~ Pomoc'no
,
t..:. - - • J"
~-"jF~ ~.
..,
' , .. ',.- ..",.
'...
. /' b t
, .~-->:;'::':.:-r~.:. '~·Y."" 0 r no
+-+ ....,~ - - ' - - . - - --+- .......-+-1-+-+-11-
Obradak
Stika XV20 Kinemalika cilindJicnog sLiperjiniJiranja /4/
S/ika XV21 SuperjiniJ masine SUPFINA SM57 /4/
238
XVI NUMERICKI I KOMPJUTERSKI UPRAVLJANE ALATNE MASINE
XVI NUMERICKI I KOMPJUTERSKI UPRAVLJANE

ALATNE MASlNE
I, Uvod
Osnovni model obradnog sistema moze se prikazati kao na slici XVI.1. Pri
tome masinski sistem i obradni proces ovise od namjene obradnog sistema.
Masinski sistem i obradni proces su u medusobnoj vezi preko skupa
poremecajnih faktora X(t) i skupa odzivnih, odnosno izlaznih faktora x(t). .
".ttl> .u
;-;~ .~ ~~ :-; ~
(·n ~
§ '(p':! 0'-
i® ~ ~
",Q -= '-
_!C::! ~~
..!:: "'" ~
, ". i. ~ , ".
E
~
a> Q)
"0
1n
-<15 .s
<:>
Co.
::::2: -E c
~ I
'01
LU
t-- ~
e,r., ..C> CL
C>
e,r.,
-
:z:
0 E
a>
c? ,7 ~
-<15 cu
c:
m
~
0 -a
-g
, 7
CO
0 -->< ::s;;:
en
<=
'mE ro -=
-c:
a... ..cs
0
:. "-:
X
~
E
~ ~ ~ ~
·"rel . <.;;l
::~~; . p~ ,~
'!i. -
-5 ... t=
;S
~
......!:...
~
""',
_i:S- ~'tI
I:=:
--.::: t:"iL ci..
Slika XV1.1 Osnovni m odel obradllog sistema /4/
239
X(I) = (Pi (I) , Fp (I), Fs (t),Ft (I),Ftr (I),QA .. ) (XVI.1)
gdje je: Fi(t) - sile rezanja,

F r lt) - prin udn e sile kao posljedica neuravnotdenih obrtnih i
tr .. nslato rnih masa,
S!,~ ) - sil e steza nja,
Ft( t) - si le kao posljedica temperaturnih deformacija,
Flr( t) - pasivne, odnosno sile trenj a u siste mu,
OCt) - koliCi na toplote koja se pojav ljuje u siste mu .
Skup odzivnih faktora koji povra tno djeluju na ob rad ni proces i okruzenje:
*) = jFi (I),Ai (1), L{I) , I~I), Bi (1), · ·1 (XVI.2)
gdje je: fi(t) - poremecaji karakteristicnih taea ka koji nastaj u kao

poslje dica deformacije siste ma i koji su sta ticke veliCine u
od redeno m domenu vremena,
Ai(t) - a mplitude vibraeija ka rakteristienih taea ka sistema,
L(t) - nivo buke koji se pojavljuje u sistemu ,
vet) - temperature karak te ristienih taea ka siste ma,
Bi(t) - para metri hab anj a a lata, koje predstavlja poremecaj kao
sek undarna pojava.
Takode, obradni sistem moze da se prikaze i kao skup od dva podsiste ma:
radnog i upravljaekog, poveza nih kol o m povr'atnog dejstva.
F{p) = ~) X(p) (XVI.3)
H(P)= U(p) H(P) Y(p) (XVI.4)
~ (P) _ _ W(P) __
s - 1+ W(p) H(P) (X VI.S)
gdje je: Ws(p) - prenosna upravljacka funkcija siste ma
Od karaktera upravljanja ovisi i struktura upravljackog podsistema .Pri to me

upravljanje obradnim sistemom sa masinom alatkom moze da bude rueno,
mehanicko, elektricno,hidraulicno, pneumatsko, numericko i kompjutersko.
240
XVI NUMERICKI I KOMPJUTERSKI UPRAVLJANE ALATNE MASINE
-~
WCpl .. --~-...:... YIPl
__
'--
Yep)
Slika XVl.2 Sema uprav/janog sistema
Konvencionalne alatne masine za obradu skidanjem s~rugotine rade sa ruenim

upravljanjem, odnosno rukovalac alatne masine rueno pomjera a lat u radni
polozaj, ru eno ukljueuje glavno kretanje, rueno zauzima dubinu rezanja,
ukljueuje pomocno kretanjc, te po zavrsctk u radnog hoda iskljueuje pomocno
kretanje, odmiee alat ~
Kod programskog upravlj anja obradni proces -iIi njegov dio obavlja se
automatski po un apr ijed utvrdenom programu u komese nalaze svi ncophodni
podaci za upravljanje pojedinim organima i funkcijama alatnc masine.
Programsko upravljanjc predstavlja osnovu automatizacije obradnih
sistem im3\,J Podaci za upravljanje obradnim sistemom nalaze se u tehniekoj i
tehnolosk6j dokumentaciji. Projektovanje tehnoloskog procesa sa unosenjem
podataka na odgovarajucc nosioce informacija definise spoljnji kOrT)uni-
kaciono-informacioni sistem. Sa drugc strane, unutrasnji komunikaciono-in-
formacioni sistem se odnosi na prcnoscnje signala unutar obradenog sistema
sa ciljem izvrscnja pojedinih funkcija.
Tehnicko-tehnoloski razvoj obrad nih sistema zavisi od razvoja komuni-
kaciono-informacionih sistema, odnosno sistema upravljanja alatnim
masinama. Ovdjc sc poscbno uocavaju numericki upravljanje alatnc masine
(NU iIi NC) i ko mpj uteski upravljanc alatnc masine (KNU iIi CNC) na osnovu
kojih su razvijeni i razvijaju se slozeniji sistemi.
2. NumeriCki upravljane alaine maSjne
Programski uprav ljanc masine, s obzirom na sistcm upravljanja, mogu sc

podijcliti na:
- kontaktno iIi ciklicno upravljanjc masine
- numcricki programsk i upravlj anc masinc i
- kompjutc rski uprav lj anc (CNC) iIi KNU masinc.
24]
DBRADA REZANJ£M I ALA TN£ MASIN£
Kontaktno upravljanje omogu cava da se izvrsi program ira nj e redosl ijeda i

velicine hodova pojedinih organa mas ine. Redoslijed (progra m) kreta nj a se
zadaje preko buse ne trake iii komandne table sa cepovima. Duzina hodova
pojedinih organa masine odreduje se preko grani cnika iii granicnih prekidaca.
Sistem kontakt nog upravlj a nj a omogucava og r an icene teh no los ke
mogucnosti masina (iii se moze primijeniti na masine sa ogra nicenim teh-
noloskim mogucnostima) i koriste se pri obradi relativno prostih dije lova u
uslovima serijske i visoko serijske proizvodnje.
Numericko upravljanje pruZs si re tehnoloske mogucn osti a p redstavlja
upravljanje po mocu brojnih vrijednosti. Osnovna karakteristika nurnericki
up ravljane rnasine je unaprijed odrede n p rogram ob rad nog proce sa
(uklju cuje i velicine pomocnih pomjeranja orga na masine) zapisan na nosacu
informacija, koji je najcesce bu ena traka iii magnetska traka. Programi se
izraduj u izvan rnasine, kao dio spoljasnjeg komunikaciono-informacionog
sistema. Omog ucavaju efikas nu primjen u N U-masina u pojedinacn oj i
maloserij~ koj proizvodnji.
Svi sistemi NU-upravljanja, prema karakteru kretanja radnih organa. dijele

se na sisteme sa:
- koordinatnirn i
- konturnim, odnosno krivolinijskim upravlja njem .
Kod sistema sa koordin at nim upravljanJem uocava mo sistem pozicioniranja j
sistem linijskog iii pravougao nog up ravljanJa. Kod prvih se alat dovodi u radni
polozaj, odnosno u odredenu pozlciju po mjeranjem od tacke do tacke po
koord inatnim osama. P ri ovo m pOl11 iJeranju a lat nije u yahvatu sa obratkol11.
Sistemi pozicio niranja naJceke se primjenJuju na busilicama i horizoma lnim
glodalica ma.
Kod sistema linijsko _ up ravlpnp alat Je u zahvaiu sa obra tk om pri pom ijeran-
ju od tacke do tacke koordinarn im osa ma.
Primje njuje se na Str govima j gloda licama.
Sistemi konturnog u pravlja nja o mogucavaju upravljanje istovremenim
kretanjel11 dva iii Vlse organa masine pri ob radi dijelova sloiene konfiguracije
sa slozenim krivo linijskim povr inal11a. 1\ajcesce se pril11jenjuju na strugovlma
i glodalical11a jer im daj u sire tehnoloske moguc.'nosti od lin ijskih si. lema
upravljanja.
Po svojoj strukturi NU-sistemi se sastoje od alatne rna' me. upravlja kog.
pogonskog i rnje rn og podsistema.
Na slici XYJ.4. datil je ~e ma dvo-osnog otvorenog NU sistema. Upravljai'ki
242
XVI NUMERICKI I KOMPJUTERSKI UPRAVlJAN~ALATNE MASINE
,..---.....,.. ' , - _., ..,

uPIIAVLJA' I
tKI -'----1
51,TE ..
1
I I'O&ONSKI .. ERNI
~15T E.. 5ISTE"
I
5151£ .. ZA o SPjOVNI
PRUGO' r ..... ~ INSKI
OAVANJE SISTl!N
Stika XVI.3 Struktura NU-rnasine
sistem se sastoji od upravljacke jedinice, rucnog ulaza, tj. bu~aca trake, citaca
trake, servo-upaljaca za upravljanje a la tom po x i Y osi i upravljaca za
upravljanje pogonom za glavno kretanje. Pogonski sistem sadrzi motor jed-
nosmjerne struje (DC motor) za glavno kretanje i dva koracna motora (EKM
motor) za pomocno kretanje. Sistem nerna povratnu vezu (bez rnjernog
podsistema) ~to znaci da je otvoren,
Jedno-osni NU sistem prikazan na slici XVI.S, je zatvoren jer im n:)jernj
sistem za identifikaciju polozaja nosaca alata koji predstavlja povratnu - -
spregu,
""gonakl
motor Stnai . Obfodak
/ ' I
\
eitoc
UpnwljanJ_ "ak,
bltlnom
,.tanto '--_..J'Rueni ulot
Slika XVlA Serna dvo-osnog otvorenog NU-sisterna /4/
243
Da bi se omogucilo upravljanje NU-sistemom, narocito kreranjima radn ih

organa potrebno je definisati koordinatni sistem ma~ine. Poiozaj i'oznake osa
pravougaonog sistema NU-masine dati su u preporukama ISO/R 841 i JUS
M .GO.030. Osnovni koordinatni sis tern odreden je pravougaonim koordinat-
nim osama X,Y,z koje odgovaraju pozitivnim smjerovima kretanja alaat u
odnosu na obradak. Za slucaj nepokretnog alata a kretanja obratka
odgovarajuca pozitivna kretanja data su X, Y i Z. Pozitivna kretanja dovode
do povecanja razmaka izmedu alata i obratka. Osa x je uvijek horizontalna a
osa z se poklapa sa osom obrtanja alata, osim kod strugova gdje se z poklapa
sa osom obrtanja glavnog vretena. Za slul'aj da se na NU-masinama osim
kretanja u tri osnovna koordinatna pravca vrse kretanja i drugih organa u
paralelnim pravcima sekundarne ose se oznacavaju sa U,V i' W, odnosno
tercne ose sa P,R,Q. Kruzna kretanja su pozitivna ako su suprotna kretanju
kazaljke na satu.
510
\
/ ~
V
~ /,
1 rn
kOla i'ni
I rr.Jtor
hanK
\!. L-V
'"
,----' -I
pc.f~lne
.'~q> I
- -- .
- -
/ II~ /::J. 1/ up
~
/ /
•i-=>' ~@I r--
.•••, , I
DC 0
/
, uprovlJ:lclco
.
CI c 0
V
;edlnic o
Slika XV/.5 Serna jednoosnog zatvorenog NU-sislerna
.v
/t,'
tAl /"
...A~.c·
.~ {~i- - - - *':..../- - I-./i--.-x
·A
I
I
•z . S ' y-t ..
t .y'
Slika XVI. 6 Koordinalni sislern NU-rnaJine
244
XVI NUMERICKI I KOMPJUTERSKI UPRA VLJANE ALATNE MASlNE
Pre ma broju upravljanih kretanja u pravcu poj edinih osa sistemi NU-
upravljanja mogu biti dvo-, tro-, cetvera- i mnogoosni. Kod "koordinatnih
sistema upravljanja ne postoji funkcionaln a zavisnost izmec:1u pojedinih
kretanja makar bila i istovremena. Mec:1utim, osnovna karakteristika kontur-
nih istema upravljanja je braj upravljanih kreta nja sa funkcionalnom zavis-
nol:cu.
Upravljanje kretanjem po dvije ose najceSce je kod strugova i bu~iJica, po 3
kod glodalica i horizontal nih bu~ilica-glodalica, po 4 ose kod strugova sa dva
suporta .i gl~dalic~ sa dopunskim kretanjem alata i po viSe osa kod specijalnih /
Nu-ma~lTIa I alatki. -V
V., ll k,,11II \tfUU
+x ,__ _ _
HOfizont.IN butllica-gkxt.lic•
.y
·z
S/ikfl XVI. 7 Primjeri koordinatnih sistema na alatnim masinamv
Kontura obratka zadaje se na nosacu informacija preko koordinata pojedinih

tacaka. Kretanje vrha alata izmedu zadatih tacaka interpoIirea se pomocu
interpoJatora koji koristi lineamu, kruznu, parabolicnu iIi nek u drugu inter-
polaciju. Najce~ce kori~teni nosacl informacija su bu~ene trake iIi magne tne
trake. Informacije se na nosac nanose u odrec:1enom kodu, odnosno sistemu
?znaca~anj a kodoviza bu~ene trake su standard izova ni, a najceSce primjen-
jlvant sistem za kodlranje je ISO/R 840. Projektova nje obrad nog proecsa za
NU-ma~ine je kompleksan posao koji sadrz.i sve radnje za rucn"o upravljanje
ma~ine i posebnu pripremu crtez.a izratka, izradu plana obrade, plana alata i
245
plana stezanja.
Sastavljanje programa za NU-ma~inu moze biti rucno iii automatsko
kori~tenje kompjutera za Sta su razvijeni posebni programski jezici.
Princijelna ~ema NU-sistema prvog reda prikazan je na slici XVI.8 iz koje se
vidi da ma~inski sistem saddi podsistem za pozicioniranje (P), podsistem za
obezbjedenje pomocnih kretanja (K), te podsistem za glavno kretanje, odnos-
no dovodenje energije (E).
Glavnu ulogu ima upravljacka jedinica koja preko nekog zahtjeva (reference)
o zeljenom stanju sistema i kola povratnih veza upravlja obradn.im procesom.
'( Itt ' D& ':!,.CN1 ·· . . t=._- Yilt)

!~. f'ao(!) ~l::'-==
H,l,L SIlT f~ I
M9
P-PtO:\LS:~ ._, ___ ~_
p·us
R
---i- .-us
IHk
P-POv. VEZA
----<-1 K-POY. VEZA
S/ika XVI.B Obradni sislem so numerickim upravljanjem /6/
-
Uil/) J,(t) ODA..\DNI Yilt)
'ROas
(
Alai110 molino
c-------.
X
r- y
I z
I ..
.. ... ..... .
. . . . . .. ..
L E
- -r £.[H[I\CUA
=----~
. - P • 'IrtD
l .~_. p. wzo
p. tffza
Slika XVI. 9 Slrukltlrna izgradn/a sistema so numerit!kim upravljanjem /6/
24fi
XVI NUMERICKI I KOMPJUTERSKJ UPRAVWANf:AbATNE MASINE _.
i referenca iskazana preJ<0 gco!l1elrijsk~. \ch nqloSk ih j drugih ,i~fprmacija upjsano jc na

buSen u iii magnelsku lraku odrcdenim kodom .
. " '. 0,
U uprayljacku jedinlcu obradnog,Nu-sist€ma ljnose 6e pocj~ci za bus€,qe trake

koju cita citac i ufl(;)si.. u-deketder u J<o me se vr~i dekodiranje \lcltanih infor-
macija. 0 .ve se <ilalje salju u,memoriju ako je sistem ima-. Memorjja je u vezi
sa interpolatorom :koji ovdje predst·avlja. racunar za izracunavanje putClJlje
alata izmedu referentnih tacaka i tako izracu nate vrijednosti u oblku signala
~alj e upravljackim podsistemim a. Preko mjernog sistema vrfsi se'identifikacija
pOlozaja alata u pr?yc~ kQordinatnih oSa X, Y, Z, informaoije se dovode u
sumacijske Euf>or@~ iv.acRe) tecke -preko povratnih veza. Uporeqivacke taeke
su vezane sa interpol.?..torom i na osnovu signala iz povratne vezej osnovn!Jg ,
signala iz interpolatora vrsi uporedivanje i geometrijska korekcija i~procesa.
Tehnolo~ki podaci sa nosaea informacija ~e 'preko mem Q rij~ i.J.rrterfejsa
(prilagodivae) pre n-ose na masinu koja iiVrsav3 oflredene'funkc ije. kao
izmjenu alata -.i-cbratka,_stezanje i otpustanJe- obratka, . hia.ctenJe· j druge
funkcije mas ine. - -__ T ' , - :- -::-=.:-. _ -=-.
- .- -- -- =. - - - '1 -.-
- ---- t. I I -=-=-=-----
._.. - . , . ,I
." .J • ----~
- ... - --
...:..: '.___
---~
~' ..'
-
,-- - .-' :*.. tiOr ",,-:""::: .:-:=-......:.

---"""i-. ------- - ..: ------ "'l -'------, . -
I - -- H~I
I
.""""":7"":"'-1L-'__
\, ft.OIIfKf\jhi , ...J
-. vU.lO~lI ri
., '
: ... :I!r' AUIlU I:
1010 I i '!f11( U '
" Stika kvJ.io Slrul<fura uprn vljatRe j'etiinice NC~istema sii 'T • 1~Ir:l"n~.;
jiksnom/ogikom /6f" ":'J- ,.,' -Jr', ::>:J~'III,lo1'>lJJ
Up ravljacki sisierri ~a fiksno t'rl i6~ik'om ~dic\"~~om ~ ,o&t.iir;t.idb)1,6 ,~~g~c!{~st'CP ~ ,

pogledu tlekibilnosti. Ne postoji mog uenost ko'r ek'clje u' to"ku ·l"dJfUnJ~ ·{".' I
programa. Z bog gre~aka JDrH~ ita'nju. progmmaj gre§aka> n -pr(l)gra mir.aO\1, j
izmjene preenika rezanog ,r uba ruala i drugih gt;esaka javijajUlse'zastoji ma~ne ' ' ; ' lJ
koji se mogu otkloniti intervencijom n tprogramu "lna~iml!ili ala·tlJ'. rzg~OO a 1
ovakvi sistemi upravljanja praktieno i ne ,grade vee se R.~elazi na vi~i nivo
automatizacije, mi kompjuters,ki ppravljat:l'f ,kltJ:~sisteriJ; '(CNC), ' 9g'~~sho
KNU sisteme. Na djmu alilinih ma~ina u·Milanu ,1979.:i6[qr.nt: ,/e? nije't5.~q ~(, ,
Jednog izlo~ka sa NU-upravljanjem. .<" nt ,II, . .. IJvl> •.1U
• , -ll ! ':J. ~J • .Jl! ~
247
JBJ<A1JA REZANJEM I ALATNE MA5INE
3. A1atne ma~ine sa kompjuterskim upravlja nj em (KNU-CNC)

Kao odgovor na nedosta tke NU-upravljani h alatn ih ma~ina sa fiksnom
logikom razvili su se kompjuterski upravlja ni ob rad ni sistem i KNU (CNC) sa
fleksibilnom logikom. Kod ovih sistema mikroratunari preuziinaju zadatke
fiks ne logike, pa jedan mikro ratun ar izratunava putanje ala ta, dru gi sluzi za
pozicioniranj e, a treCi za upravlja nje ul azno-izlaznim informacija ma.
( JoF- UHTA AIJtA H£HOAIJA 1,1, oIlAAD t« PODAT~(
PP1J -~IJA KOttJM. P(J()AT.t.U
,r---------------------,
lNAVl.llh l srsl(H (N(
,,I 1111(,110 Ull,$A lA

INI 0If'0LA( ,..,
I ',,
-,..In",t)'-.Q-"'::""-~II 0"'0'" yltl I
II
PADen
,, ["' "'UO{j{Qt1(T"IJU
". . '\,HAII I',
1\ 11,uIHSlI liSlE"
r,:- ----0'1I I I
U.
,I
t-- ' I AU. WUJ( OttOSf : "JllIII UCU'4.trR

tJPRAVUt.NJ( SISW1'"
U. I: I
_+-- y I Aef. VAIJ£CH)Sl I I
+_ I- I Ii "" KOHZOLA I t"At :

z
~- - _::J:L_ _ +_
I .. , . VII IJ''''''''
I(OR(KIOA I
I ~I '
:
I l,!'_-.-_-' .J
.~-~.==~===~r~,-~poIV~~V'~ZA~-~j1!i
_ , ==~~
i ,IZLlI~(:' :J(lrJCIH 1
' po< vm y
.
__ J:
:'
I
~- I
roy I
vtl4
I
IHTUfAl (
L._- - - -
C..J
..-----~--------'
Cto'P-CEHTRAlNA ".EX>AIJA ZA nORAON[ PODATlI
PMI-~HORIJA KDHUH.PODATAK~
Sliko XVI.II Blok dijagram obradnog sistema sa KNU .

upra vljanjem /6/
Upravljatki sistem ima centralnu (CMP) i upravljatku memoriju (PM I) u koje
se unose informacije sa nosata informacije odakle ih uzimaju mikro ratunari
po potrebi i obraduju.
U centralnu memoriju unose se podaci i programi: za interpolaciju, za
generisanje geometrije i za kore kcije.
U upravljat ku memoriju unose se podaaci i programi : za dekqdiranje, za
korekciju i upravljanje sistemom.
Mikroratunari preko ovih programa obraduju podatke izratunava njem
putanja alata i upravljanjem geometrijom, te preko mikro ratU narea za
upravljanje ~alju naredbe izvdnim organima alatne m a~ine.
KNU sistemi su fleksibilni i omogucavaju korekcije programa u procesu
obrade. Preko izlaza geometrijskih i tehnolo ~ kih podataka i interfejsa utitu
na upravljatke akcije alatne ma~ine.
Fleksibilnost KNU sistema proizilazi iz fleksibilnosti mikro ratunara na bazi
248
XVI NUMERICKl I KOMPJUTERSKl UPRAVWANE ALATNE MASINE
kojih se kornponuju upravljacki sistemi. Mikroracunari su pre uzeli ulogu

fiksne logike NU sistema. Fleksibilnost KNU sistema obezbjeduje nj ihovu
ekonomicnu primjenu u pojedinacnoj i maloserijskoj proizvodnji.
Takode je brzina izracunavanja pojedinih funkcija kojom raspolazu dana~nji
procesni racunari dovoljn a da ne mma uticaja na upravljanje obradnim
procesima. Kornpjutersko upravljanje obradnim sistemima moguce je
ostvariti pomocu velikih racunara, mini i mikro racunara, te na bazi mik-
roprocesora. Svaki od ovih pristupa ima svoje zahtjeve u pogledu velicine
racunara, periferne elektronike i velicine softverskih paketa kako je
prikazano na slici XVI. 12.
4. Direktno upravJianj obradnj sjstemj -DN U (DNC) sjstemj
r'
,
'-
S
\ ' EUl< 1 V"lUII u.n .. c r, k. •
n .. CIJ~: AR .... .. .. : 1
,
•t. 1
I
··-
'fE'
-~
A
prR Irr.nSA M it " ;' L&hll"' '' '

z.- pc'n'.. ,nrrm
,,:
Q-
l:LLt\TUOSIM
,11I'~trurll ."'m
{
\11'\1 ManJI w,n".n.~
""",":1.:""'"'" 1-..00 .... ;-;:
~ ~:
I ~ ~,
rl nil Lll.":A
V.. 1.11I !.&hI ... . '
,.. ""O''',T\U",
,; ,
.";" 'J
[lU.:THOSIKA .1"It.'ron'''on. :.e:..=

,. e~
1
0
~
M I '~ II f') '\" (" t ' NA n. I- M, .. '''9'Ullr.m .... '
i
." 1 1" lot "tJ'l' ItN All I-
•.,n.. p , pa.lu"lI
~, i .
.. , ....... . .... c·v ....... ..
1 '~ I ",.rl\,.. ...
~ "
~ c::1"
p
I- .. ' .. .. N . . .. . ~ . ....
t.~u. rIl Os l""

............
f'C'F!' .. ·no m ,'1(>"
<:
"
Sliko XVI.12 Varijanle kompjUlerskog upravljanja obradnili sistema /6/
Komplutersko upravljanje obradnim sistemin:!a moze s!t.Rrirnijeniti na jednu

alatn.u..m.a$jnu, na grupu NU ma~ina j na.cita'Lproizvodni sistem.
U obradnim procesirna broj inforrnacija je veliki i u postupku upravljanja
potrebno ih je uociti, sistematizovati, pripremiti i preko nosaca inforrnacija
saop~titi upravljackorn sistemu. Kod ma~ina sa rucnim upravljanjem sve to
radi covjek koji je i upravljacki sistem. Ogranicenost covjeka u pogledu obima,
brzine i tacnosti obrade informacija ogranicava i tehno l o~ke mogucnosti
obradnih sistema kao i produktivnost.
Kod NU ma~ina dio ovih akt ivnosti je obuhvacen upravljackim sistemom, a
249
dio je ostao izvan domena automatskog upravlj a nj a koji je onda izazvao

izazvao dodatne intervencije kontrolora, tehnologa, o pera tora iii programera.
Kod KNU uyodenjem kompjutera poveca n je nivo a ut oma tizacij e i fleksibil-
nost sistema .
.Uvodenje kompjutera je veoma pro&iz:.i.lQJIlogucnost obrade in fo rm ac ij ~
st'lorilo odloge za u ravljanje grupom NU masina.
-Razvijeni su proces ni racun ari koji mogu preuzeti direktno upravlj a nj e
grupom NU masina kod kojih su upravljatke ak.cij.e_pr:mLe~.ene iz hardverSkOg.
di 'ela (ozicani dio upravlja cke 'edi ni c~l u softverski dio (siste!ILp ra ma u
radno memon I pmc.e.snog raCWlarf!. $.iste1lliJJ...kojjma je racllnar .R re l~
informacij e ko je klasicne NU masin e ni su mogle pre uzeti i .gdje racunar
direktno upravlj a gru om masina nazivaju se DNU sistemi (ONe-Di rect
Numenca o ntrol). U odnosu na ko nvencio nalne NU sisteme im a viSe
prednosti:
- vecap.9I1ZdaI:IOs.t, koja proizilazi iz red ukcij.e-1illrdvera,
- veca produktivnost obradnog procesa, zbog kva lite tnij e obrade informacija,
--veci obim obuhvacenin i azurnih-in[ormacija ole se uzim aju iz proizvodnog
procesa ili,.ad hijerarhijski nad rede nog racunara,
- upravlja nje grupo m mas ina itd.
-
Osnovni ele ment DNU siste ma je Q~ ni racun a[ kome se dodaju peri ferne
-
T f.: ! .: 'Ulla! ONe: Lnl'!riacc 1
......
-,"lB
. 1m
••
Slika XCVI. 13 Slrn/auma izgradnja DNU sistema /6/
250
XVI NUMERICKlI KOMPJUTERSKI UPRA VLJANE ALATNE MASINE
jedinice. Standardna periferija procesnog raeunara obieno sadrzi linijski pisae,

brzi ~tampae, eltae bu~ene trake i vanjska memorija na disku. Zbog rada
sistema u realnom vremenu, brzin-eprTstupa i komuniciranja, upotreba
perifernih jedinica !!lQra.se.syesti-oa oaJmanju mogucu mjeru.
Po~to je radn a memorija centralne procesorske jedinice ogranieenog
kapaciteta eesto se koristi vanjska memorija sa mogucno~cu brzog
komuniciranjua.
DNU sistemi mogu biti izgraderu na bazi:
- konve-ncionalnifl NO upravTjanJa,
- nekonvenciona1nih NU upravljanja,
- programskih upravljanja i
- KNU upravljanja.
Sve eetiri varijante DNU sistema rade u BRT postupku, odnosno iza eitaea
bukne trake. Pri tome procesni raeunar izvodi raeunske opracije, a mini
raeuoar operacije upravljanj ~.
o prioritetima izvodenja raeunskih operacija i pravilnom odvijanju
upravljaekih'ciklusa vodi brigu poseban program u radnoj memoriji.
Za kori ~ tenje programskih jezika vi~Eg nivoa koriste se kompajler i
ASEMBLER za masinski jezik.
Periferne jedinice imaju pristup operativnoj jedinici procesnog raeunara po
rangu prioriteta koji se definisu na osnovu zahtjeva upravlj anja DNU sis-
temom.
Kod projektovanja DNU sistema treba uzeti u obz!! vik uticajnih faktora:
- ~ako ce se sistem ukIj.ueitL u obradni proces, -
- koje ce funkcije preuzeti procesni racunar,
- obim informacija koje treba pohraniti u vanjsku memoriju,
- broj i velicina ¥anjskih memorija, - - -
- brzina pristupa iRfOF.macijamaj _
- obim ukupne periferije.
/5. Obradnj centrj

.
Obradni centri predstavljaju nadgradnju KNU alatnih maSina kod koje se
auto~atski obavlja izmjena alata i zamj~na obratka. To su, u opStem slucaju
komblOovam slstemJ od struga, glodahce, buSilice i horizontalne buWice
-glodalice. Namjenjeni su za poptpunu obradu krupnih dijelova, narocito
kuCiSta sa Sto manje stezanja i bez dodatnog pribora za kontrolu i stezanje.
251
OBRADA REZANJEM f ALA TNE MASfNE
Radni centri se izvode sa revo lve rskom glavom iIi sa posebnim magacinima
alata. Alati se prethodno pod stave u revolversku glavu iii magacin i dovode
sistemom upravlj a nj a u radni polozaj. .
Slika XVI. 14 Obradni cel1lar-ekviva lenl viSe alalnif! masina /4/
Magacini za a lat kod obradni h centa ra mogu biti u ob liku dobo~a iIi la ncanog
tra nsdpo rtera. Broj a lata u magaci nu moze biti razlicit od cega ovis i j broj
operacija koje moze izvest i obradni centar na jed nom obratku. Krece se od
15 do 150 a lata. Zamjena alata vr~i se me hanickom rukom . Obradni ce ntri
imaju KNU upravlj anje po 3 i 4ose.
Slika XVI. 15 Vertikalni obradni cenlar sa revolver gl{/ vom KiTAMURA T-15
252
XVI NUMERICKlI KOMI',lUTERSKl UI'RA VLJANE ALATNE MASINE
Slikn XVI. 16 Obmdni cenlar sa magacinom alala tl obliku dobo.fa MAZAK H-15
Slilw XVI. I? Obmdni ct'nlflr sa magacinom II oblikll lancallika MANDELLI
253
OBRADA REZANJEM J ALA TNE MASINE
.' .. .
~
- sfik;-XVI.I8 Izinjc na alal3 na obradnom ccnlru po motu meha niCkc ruke
6. Flcksibilni proizvorlni sistemi (FPS)
Kod NU i KNU alatnih masin a a uto ma tski se vrsi mjerenje, pozicio nira nj e i
zauzimanje parame tara obrad;:J Svi os tali zahvati izva n dornen a a uto mat-
izacije.
I
~II ~
~ B' ~
I!J&
[iL
I [j 8~
II'!
.
~.I I
Slika XVI. 19 Tok abrade no NU i KNU masinama
U da lj e m nastoja nju integracij e pos tupaka ob rade i automatiza cij e nas ta li su

obradni centri. Kod njih se automatizovano obavlja mj e re nj e, pozicioniranje,
varijacije rdim a obrade, izmj e na a lat a i izmjena obratka. Dop un a i otpre ma
o brada ka, uskladiste nj a, upravlj a nj e to kovima informacij a u sirem smislu
ostali su izva n sistema a ut o ma lskog upravlja nj a.
254
XVI NUMERICKI I KOMPJUTERSKl UPRAVLJANE ALATNE MASINE
OCI OCN
IA8~OC I IA8~DEJ
. I
SliJw XVl.20 Tok obradnogprocesa na obradnim centrima
Dalji razvoj automatizacije obrad nih procesa doveo je do pojave fleks ibilni h
proizvodnih sistema kod kojih su sve faze procesa obuhvacene automat-
izacijom, cijim tokovima upravljaju procesni racunari pocev~i od dopreme
materijala iii pripremnika, preko procesa obrade do procesa otpreme i
skJadista. FPS saddi vi~e NU i KNU masina koje se medusobno dopunjavaju
i time omogucavaju kompletnu obradu dijelova. U FPS su ukljuceni doprema
pripremka, meduoperacijski transport, skladiste itd. Pomocu racunara se
automatski upravlja tokovima obrade, materijala, alata, transporta i infor-
macIJa.
Kod projektovanja i izgrad nj e FPS treba zadovoljiti od rede ne zahtjeve u
pogled u hardve r i softver struktu re. Koncepcijom sistema odreduju se
hardverski zahljevi: tip sistema, velicina sistema, nivo fleksibi lnosti, obuh-
vaceni obim funkcija sistema itd. na osnovu utvrdenih ovih elemenata kon-
cepcije i mode la upr av lj anja vdi se komponovanje hardvera: izbor
upravljacke opreme (ko mpjuterski sistem), proizvodne opreme (KNU
masine), tra nsportnog sistema, sistema uskl adiste nj a i olpreme. Na osnovu
usvoje ne koncepcije i stralegije upravljanja sistemom prilazi.se softverskog
izgradnji sistema ito: softvera za upravljanje, softvera za kontrolu i softvera
podataka.
Softver za upravlj a nj e obuhvata;..1
- upravlja nj e alatnim m a~inama,
- upravljanje med uope racijskim Iransponom,
- opslufivanje skJadi~ta alala, materijala i gOlovi h proizvoda i
- nadzor i kontrola funkcionisanja sistema.
255
Skl ..dit ltl

pr lpremaka
OopTfma obradake
• ~
I III I II H-t-I II 111+++ 11 I I 1+1-+ I I I 111 11
I lie I I NCZ I I Ne] H Ne N I

I II I~I I IH+I I I~I I II
~~
Olpl"ema obraOenlh dlJelO'Ya
SklMisle obradenlh
ft1Jolo\lfo
Sliko XVl.21 Princip funkcionisanja f/eksibi/nog proizvodnog sistema
Softver za kontrolu obuhvata:

- kontrola obradnog proeesa,
- kontrola kvaliteta,
- upravlja nj e ala tim a,
- upravlj a nj e zaliha ma.
Softver podataka ob uhvata :
- tehnolo~k u · banku podataka (ma~ine, a lati, uredaji, programi),
- softver za po hranj iva nje podataka,
Tl - lransb- lInite
SPL - 5941C. proIn. l fn.,.
Frs - flclu. P"QIcv. • otnl
SC astlte"' ee'lla
CNS _ CNC m.lI,..
CHC
fl llWSlbllnoct >
Sliko XVl.22 Mjeslo FPS Il olllOmatizaciji obradnih proceso
256
XVI NUMERlCKI I KOMI'JUTERSKI UI'RA VLJANE ALATNE MASINE
- softver za simulaciju.
Nabrojani hardverski i softverski elementi treba da obuhvate sve aktivnosti
unutar sistema u skladu sa obradnom koncepcijom. FPS mogu da se
k1asifikuju prema obliku dijelova koje izraduju na tri osnovhe grl'lpe sistema
za obradu: .
- rotacionih dijelova,
- nerotacionih dijelova,
- specijalnih dijelova.
1 - prolrtl'. ~
2 - kon.aje,
1 • Illin
r.
potl utlun.!t
10 _ euIOrM1."o ,kI. 6in.
t1 •
IZ
JUIOtn'.lIi,"nl,.tu
oblldrrl etl'ltri
4 - ~kc Jlrlidli ta
s - "Itlno lzlUN Sttncl
• ~ oh,lni rto
7 - mltli 'liMplt
• - kon,,~, :1 tnn.por1
,olo .. lh dilClon
• - \lllI:no.Ulat.o posloU,
Slikn XV1.23 Serna FPS Murata Machinery Japan /6/
7. Obradni sistemi sa adaptivnim upravljanjem (AC-sistemi)
Tokom odvijanje obradnog procesa na obradni sistem djeluju poremecaJl

razlicite vrste koji izvode parametre procesa izvan proj ektovanih vrijednosti.
Klasicne NU I KNU masine ne reaguju na ove poremecaje. One u procesu
obrade zadrzavaju predprogramirane vrijednosti bez obzira sta se u procesu
desava sto moze, poslije odredenog vremena (po izlasku iz dozvoljenih
granica), da ima posljedice po izradak iii masinu.
U nastojanju da se izbjegne ovaj nedostatak NU I KNU masina razvijeni su
sistemi sa addaptivnim upravljanjem. Ovi sistemi pored osnovne upravljacke
jedinice imaju i jedinicu ciji je zadatak da na osnovu ulazno-izlaznih infor-
macija 0 stanju radnog sistema (reZima obrade) ocjenjuje novonastale uslove
odvijanja procesa i prilagodava djelovanje rna inskog sistema mijenjajuci
vrijednosti znacajnih parametara.
257
DBRADA REZANJEM I ALA TNE MA SI NE
Vrijednosti parame tara znacajnih za upravlj anj e i optimizaciju procesa

obrade mjere se odgova rajucim senzo rim a i u obliku signa la ~alju u ada ptivni
podsiste m. U nj emu se vr~ i korekcija vre ijed nosti pa ra metara upravljanj a i
tako korigova ni se sao p ~ ta vaju i zvr~ nim orga nim a. NU m a~ in e u cilju
upravljanja obradnim procesima.
" ~ ~J :bK J )J!J ,t :1

r ---------- - - ----"1
~( Slsr[M AC( SIS rEM I MOTOR r-
I
I I
2 ~ DAI E GRA Nito
1£ 'AiIJlONOSTJ
t- RfGUlATOR -",tt..
1-1 - -"
~
_,
~.
~
D
1
1
1
W
.t \J ~v. F
~
srVARNE
~;··<;;:;:'\dl
I V% ::t o
NC PROGRAM
VEUCINE
+ I
I
C( lIoTDi
V.
I DC ~OT
L __
S,,", · ~. nlor II"()lnf "ra ----- ------ ---
, I l --
5" ,,· St OW trzina
Sh z- Senz:.t l· silO
,; l_ SM
sv,
__ J
L 5" ,
~F ., . -_._.._'- .
Slika XVI.24 Sern a koncepta adaptil'nog sis tema upra vljanja obradnim
sistem om za struganje /6/
~" .- -...
• • . - - lp'II.,'a -;- A",.~
~ r-'
.. . . ' ·"
OWaW sUJrfft!' » I ~'~
',n.l
__-.
~ c... " '.."......,.;"., ~"'"" Aeo
rJt ...--fi="': mo.. ..m. ,... CoO cpTatr~ . . . 5<1\,0"""',,_
ul~ JI!"ti-.r.~ ...........gngrr:~ ~".tI ".1""I'>CII9
... t: .. 1'!6
• .-~ . f-f.tC. ' S9 · ... . t' ~,
L . ._-
j
.
I Sf~"'" e..
CfI" ..... ~.,.;pr. J
:"""~if'OIOt ,.....
] ,lQ.,""; WI'
~_/~ 'IOI"J
..... ~JII;_ :
Pw-," ~ ....~ .
- ~a
..· .......
"..,.(d
,.,W'/O~
,.t""'~I")
r ,,.. \IiIW ,...,., .
~~
- f'OUo OC I
. .. ln~ t
oN;." , .........
_
..-po ,PI ·A"'" ~ "..,.,.:me
.-.....-.-.-.
~
.~IcO,
.,1f'( .....
-,. ..
- .
......e.,~~
-
J-;...... . ". . .
. ....... r.,;s""' ~ Nt -.;-.. . __
.-..... .....,,~
...- .-"'pc -...
' Jw",'.
""--..
,....".PI
__ Jwwwyo
• ,/IIIfIiftre •
-...... ""~b_~
~. ,..,.,..,.
~ . . . . .~ ,
.... t flftlft
-" ....pst. lo&.n.. ..
' -
SI.XVI. 25 Speci[tlnosttipova sistema sa adaptivnim IIpra vlj.
258
XVI NUMERICKI I KOMI'jUTERSKl UPRAVLJANEALATNEMASINE
Obradni sisterni sa adaptivnim upravljanjem dijele se na dva osnovna tipa

sistema:
- sa grani~nim adaptivnim upravljanjem (ASG) i
- sa optimirajucim adaptivnim upravljanjem (ASO), ~ije su specifi~nosti
prikazane na slici XVI.2S.
Jedan od osnovnih zadataka sistema sa adaptivnim upravljanjem (AS) je
identifikacija pona~anja sistema preko identifikacije vrijednosti varijabJi
upravljanja. U vezi sa ide ntifikac ijom pona~anja sistema moze se uo~iti da
postoje dva osnovna pristupa: deterministi ~ki i stohasti~ki.
Kod deterministi~kog pristupa izgradnja AS se temeljina modelima za iden-
tifikaciju dinami~kog pona~anja sistema u koje su uklju~eni uticajni faktori
koji se mogu a naliti~kj izraziti.
U stohast i ~kom pristupu izgrad nji AS koristi se matemati~ki aparat stat is-
ti~kih metoda i sto h ast i~kih procesa sa teorij om s lu ~ajnih funkcija. Vrijed nost
varij ab li upravljanja utvrduj e se preko skupova njihovih vrijednosti u nekom
vremenskom periodu, stat isti~kj obraduje uz primje nu odredene strategije
odlucivanja u pogledu granica varijacije koje obezbjeduju odvijanje procesa
u prostoru funkcije kriterijuma.
Identifikacija uticajnih varijabli za upravljanje procesom moze se vditi
direktnom i ihdirektnom metodom. Direktnom metodom identifikacija se vr~i
mjerenjem veli~ine haba nja alata u procesu reza nj a. Mjesto identifikacije.je
izlaz iz procesa u momentu kad alat nije u zahvatu sa obratkom.
lndirektna metoda identifikacije obuhvata mjerenje sila rezanja, energije,
obrtnog momenta, temperature, dimenzija, kva liteta povr~ine i tacnosti
oblika. Sile i obrtni moment mje re se na ulazu, dinamicke sile i mome nti na
ulazu i izlazu, a ostale velicine na izlazu obradnog procesa.
7.1. Adaptivni sistemi sa g-ran icnim upravlja njem
Adaptivni siste mi sa grani~nim upravljanje m mogu se postaviti tako da

kriterijumi upravljanja budu:
- tehnolo~ki parametri (brzina rezanja, pos mak, dubina reza nj a, snaga pagona
i obrtni moment) iii
- geometrijski parametri (dime nzije obratka, ta~nost oblika kvalitet
obradene povr~ine).
U pr imjeru abrade buknjem maze se obja sniti karakter princip
funkcianisanja adaptivnog sistema sa granicnim upravljanjem.
259
'otO'l pal'floenol
)onlSnl.
,I t\J'.,1..",.
~- -
t
I "'_10 I
I I t
II to.,ltI. •• cll'
I
!
S$·wn&Of --.. !
5M - .. tuGr
5" •• tlUlf
,-" ...
........
rv . ,.1\IlI. •
,dJt:lM C\
...'
&II
. --
r. - WI
Sitka XVJ.26 J/ustra cija principa sistema adaptivnag upravljanja sa

granicnim vrijednostima kad abrade bntsenjem /6/
CI C<.
Zada~ velicine' parametara . upravljanja (broj obrtaja, brzina pomocnog
kretanja i snaga motora), koj~ obezbjeduju odvijanje procesl:j abrade u op-
timalnom podrucju, putem upravlj ackog sistema saopstayaju ~e izvrsnim
organima masine motorima za glavno i pomocno kretanje.
Sa druge strane se preko odgovarajuceg mjernog sistema (senzori za snagu
motora, obrtni moment i sile pomocnog kretanja) obezbjeduje se povratna
veza sa podacima a stvarnim vrijednos tim a parametara upravljanja. Ove
vrijednosti se uvode u identifikato r gdje se vrsi njhova idfentifikacija, njihova
obrada ·odredenim matematickim aparatom za odredeni vremenski interval,
utvrde srednje vrijednosti parametara i uporeduju sa zadanim vrijednostirna.
Aka se utvrdi razlika izmed u zadanih i stvarnih vrijednosti parametara
Slika XVI. 27 Scruktura adapLivnog regulacionog sistema sa mikroracLlnarom /6/

,,-
;:; 'L ~f4ILC"" c
260
XVI NUMERICKI I KOMPJUTERSKI UI'RAVWANE ALATNE MA~iINE
upravljanja u adapteru se vr~i korekcija i korigovane se vrijednosti ~alju u

proces u obliku nare~i J
Ako regulacioni sistem za buknje prikazemo kao skup od PQdsistema mik-
rora~unara i podsistema pogona onda se njegova struktur.a moz e iskazati
slikom XV1.27. U ra~unaru se vrSi identifikacija, adaptacija, optimiranje i
upravljanje, a u pogonu proces transformacije obratka, mjerenje obradnih
parametara i izvrsavanje upravljanja. Iz prikazane strukture adaptivnog sis-
tema moze se vidjeti i struktura mikrora ~ unara sposobnog da upravlj a
procesom buSenja sa tokom informacija.
Pri definisanju i izboru regulacionog sistema treba voditi ra~una 0 tome da on
reaguje dovoljno brzo na izlazak upravljanih parametara iz dozvoljenih
Mul.
Sllka XVI.28 Sema adaplivnog Llpravljanja bLisenjem

regulacijom obrlnog momenta /6/
granica, da je stabilan i da oddava ta~nost regulacije u dozvoljenim

granicama. Brzina reagovanja regulatora ovisi od konstante proporciona lnos-
ti sistema (KR) i (TN).
Ako je upravljani parametar obrtni moment onda se njegovo odrzavanje u
zadatim granicama moze ostvariti:
- pri konstantnom broju obrtaja motora (n = const.) i zadatim vrijednostima
brzine pomocnog kretanja (Vp) i
V. _ conSl ::I n • const,
+~~\oc--~J.".~ "" ~ I-~-~~;::"~~

I
13
L---:-;-..L-"l._ ..l.:_:-;i-_:-:L-
n",n ,., "'0 nl nmoJ( Vs"", ISZ ~o IS, Io\-n ox
lirol obn.ala n • Bnloe pom •• V.
Sliko XVI. 29 Adaplivno Llpral1ljanje busenjem regulacijom obrlnog momenta
261
- da se brzina po mocn og kr eta nj a Vp odrzava konstantnom u nekim

granicama broja obrtaja.
Sli~no se vdi i adapt ivno upravlj a nje i kod drugih postllpaka obrade.
Kod obrade struganjem mogllce je ostvariti vise kombinacija upravljanih
parame tara ~to zna~i da je moguce postaviti i vi ~e koncepcija u realizaciji
MOlor
DC m O IOT
I us . klnt'm
Stika XVI.30 Serna granicnog ndaplivnog Llpravtjnnja pri

obradi stnlg(lnjern /6/
na~ina vodenja obradnog procesa. Tako je kao primarne para metre moguce
uzeti brzinu reza nj a (v), snagu (P) iii otpore rezanja (Fi) iii obrtni mom ent
koji se drii konstantnim. Znacajni sekundarni parametri u toku procesa
obrade variraju.
7.2. Adaptivni sistemi sa geometrijskim lIpravlj anj em
Koncepcija adaptivnih sistema sa geo metrijskim upravljanj em zasniva se na

kontinuiranom mjerenjll geomet rijskih ve li ~ina obratka dimenzija, oblika i
kvaliteta obrade. Ako se prekorace dozvoljene granice odstupa nj a varijacijom
odgovarajuCih pa ra metara uspostavlja se ze ljeno sta nj e procesa. Ako se kao
os nova upravljanja uzme dimenzijska tacnos t kao kriterijum se uzima prenos-
ni koeficijent koji se izrazava izlaznog (IDTi) i ulaznog (IDT u) indeksa
dimenzije tacnos ti
!DTi
KT = ID1~ (XVI.1)
262
XVI NUMERICKlI KOMPJUTERSKl UPRAVLJANE ALATNE MASINE
. T 1
IDT = . AT (XVI.2)
m + ka f
gdje je T -tolerancija elemenata nazivne duzine L; m -srednja vrijednost
odstupanja koja defin i ~e polozaj distribucije y(x) tolerantnog polja;
K - koeficijent distribucije; a - standard na devijacija odstupanja; $'- parametar
koji uzima u obzir ISO kvalitet.
Ta~nost oblika kao kriterijum geo metrijskog adaptivnog upravljanja proizilazi
iz medusobnih interakcija unutar obradnog sistema i odrZava dinami~k e
uticaje sistema. Ocjena t a~ nosti oblika izrazava se prenosnim koeficijentom
iskazanom preko odnosa indeksa ta ~ nosti oblika na izlazu (ITOi) i ulaza
(ITOu)
ITOi
Kob = frO u (XVI.3)
,
Indeksi ta~nosti oblika iskazuju se preko
ITO = KIRX'CO) < a T< To

(~
gdje je to - tolerancija oblika, a - dio tolerancijskog polja, Rx(X)
autokorelacijska funkcija odstupanja.
Geom~trijski sistemi sa adaptivnim upravljanjem na bazi ta~nosti dimenzija
c) Qbi II· . 1"1",•• procnu

rUan)8
.... I"jereni''''te ob ....~.
d · .r .njo~",.ruJjo.
~akonobradt
Slika XVI.31 Koncepcija AC sis/em a upra\l/janja na bazi

mjerenja dimenzija
dijele se na sisteme sa mjerenjem dimenzija:
- prije obrade,
- za vrijeme obrade,
- poslije obrade.
Za mjerenje dimenzija razvijeno je vi~e principa i sistema. Kod sistema koji
263
OBRADA REZANJEM / ALA TNE MAS/NE
S (, IIlOf' ' . mit n nj.

cUmuUJ lt
[)( mojor
~-------------
C
...:R.:.......r\ C = R - C
---..j C> ~
_J
Slika XVI.32 Princip adaptivnog upravljanja pri mjerenju dimenzija
u procesu rezanja /6/
rade na p rincipu racnosti oblika u procesu se mjere kompo nente otpora

rezanja a kdje su zavisne od parametara obrade i pre ko nji h se uti ~ e na
stabilnost oblika obratka (izra tka ).
7.3. Adaptivni sislemi upravlj a nj a sa optimizac ijorn -ACO sisterni 1/
U slucaju ACO sistema modela upravljanja se defini ~ e obra dnim procesom

kojim se o s tYfl fut~ minimalni tro~kov i ill ma ksi ma lna produktivnost koji
predstavljaj u silitfve optimizacije, od nosno fun kkcije krite rijum a. Ce~ce se kao
kriterijum upravlj anj a koriste minima lni tro~ kovi obrad nog procesa. Tro~kov i
obrade se iskazuju kao funkcija pa ram eta ra ob rade cije vrijed nos ti se op-
timiraj u j regul i ~ lI , tako da se proces ob rade odvij a u prostoru optimalanih
rje~e nja. Da se kao rj ek nj a fu nkcije krite rijuma ne bi dobila rjdenj a koja
izlaze iz granica mogucnosti e le menata ma~ in skog sistema postavljaju se
ogra nitenja (od st rane m a~ in e, alata i ob radka ). Tako se dobije sistem
jednacina cija rj denja daj u optimalne vrijednosti pa rametara lIpravljanja za
dati obradni sistem i uslove nj egovog rad a.
( m in 1 Tr = Tr(v, s , ,T, ... ) (XVI.S)
Vmin ~ Vop ~ Vmax (XV1.6)
Smin ~ sop ~Smax (XV!.?)
nmin ~nop s n max (XV1.8)
264
XVI NUMERlCKI I KOMPJUTERSKI UPRA VWANE ALATNE MASINE
Fi < Fmax (XVI.9)

P < P max (XVI.l0)
bi < blmax: (XVI.l1)
Ra < Ramax (XVI.12)
Kod postavljanja i koncepcije i razvoja ACO sistema upravljanja treba rijditi

niz medusobno povezanih zadataka:
- izbor strategije upravljanja (minimalni tro~kovi iii maksimalna produktiv-
nost),
- razvoj model a obradnog procesa,
- analiza parametara upravljanja,
- izbor metode optimizacije parametara obrade,
- razvoj programa za optimizaciju,
- izbor odgovarajuceg racunskog sistema za obrad u podataka u rea lnom
vremenu,
- razvoj odgovarajuCib senzora i drugo.
Kod ACO sistema upravljanja informacije se uzirnaju direktno. iz procesa
obrade i obraduju u procesnom racunaru gdje se vdi optimiziranje
parametara. S obzirom da obradni sistem radi u realnom vremenu mora se
voditi racuna 0 izboru parametarakoji ce se optimirati da bi naredba za
korekciju imala smisla (da ne kasni).
Za slucaj ogranicenja u pogledu snage pogonskog motora dat je, na dijagramu
Sl. XVi.33 zavisnost tro~kova od brzine i posmaka, izbor optimalnih vrijed-
nosti.
S/ikn XVI.33 Primjer odredivanja optima/nih upmvljackih ve/icina /6/
265
xvn OSNOVE PROGRAMSKIH SISTEMA I PROGRAM!-

RANJA
1. Osnove programiranja
Programiranje obradnih procesa na num erieki upravljanim alatnim masinama

obuhvata niz zahvata na sistematizaciji obradnih informacija, njihovom
ispisivanju odredenim redoslijedom i kodom po pravilima programskogjezika
u formi upravljaekog programa.
Postoje dva naeina programiranj a:
-rueno i
-masinsko (kompjutersko)
Bez obzira 0 kom se obliku programiranja radi numerieki upravljAna alatna

masina, dobija putem podataka, i na odrede ni nacin, kodirane, sve potrebne
informacije za automatsku obradu nekog elementa. To su, kako je u prethod-
nom poglavlju izneseno, informacije 0 potrebnim kretanjima (glavnim i
pomocnim), informacije za ukljucivanje i iskljuciva nje izvdnih organa masine,
pocetak i zaustavljanje programa, informacije za automatsku izmjenu alata i
obradaka itd.
Sve potrebne informacije za upravljanje i realizaciju obradnog procesa se
programiraju, na odredeni nacin sistematizuju i u kodiranom obliku uno se u
memoriju upravljackog sistema.
Upravlj acki siste m (upravlj acka jedinica), tako pripre mlj ene info rm acij e
obraduje i prema stepenu prioriteta saopstava izvrsnim o rganima masine i na
taj nacin se ostva ruj e uprav ljanje procesom obrade.
o tokovim a inform acij e po stepenu prioriteta stara se upravljacki modlll
sistema, tacnij e, mi kro racunar za upravljanje tokovima informaeija.
Obzirom da se obradni proces odvija u realnom vremenu gdj e je brzina protolCa
informacija ogranice na, to se inform acij e u obli ku programa po hranjuju 1I
upravlj acku jed in icu prije pocetka obradnog procesa.
Kodirane informacije u obliku progra ma mogu se un ositi u upravljaeki siste m
putem busene papirne t rake, magnetn e trake iii d irektno preko modu la za
komuniciranj e.
Sk up ak tivnosti na priku pljanju, sistematizaciji, kod iranjll, prenosenju infor-
macij a na odgovarajuci nosac i po hranj iva nj e u memoriju lIpravljaekog
siste ma, nazivamo progra mi ranjem.
266
XVII OSNOVE PROGRAMSKIH SISTEMA I PROGRAMIRANJA
Programir anje obradnih proeesa na numericki i kompju terski upravljanim

masinama obavljaju za to obueen i struenjaci,koj i se nazivaju programcri. T o
su uglavnom inzinjeri, koji pored pravila program ira nja u fo rtranu i program-
sko m jeziku, treba da poznaju teh nologiju izrade, karakteristike NC i CNC
mas ina, osnove optimizaeije obradnih proeesa i sl.
Kao izvori informaeija pri programiranju sluze:
- tehnoloski ertel obradka,
- tehnoloski postupak operaeijskih zahvata,
- skup tehn oloskih informaeija, te informaeij c:
- 0 NC masin ama,
- a latima i
- parametrima obrade.
Crtezom p red meta koji sc obraduje dcfin isan jc geo metrijski oblik i dimenzije
sa za htjevima potp un o obradc nog dljela, koje sluze kao geomet rijske pod loge
. .,
p n programlranJu.
T e hn oloski ostva rljiv redoslij cd operaeijskih za hvata po postu peima obrade i
alatima u ob radnom procesu, prcdoeava se tchno loskim postupkom
obrade .On je va rijabilan i ka rakter istica n za pojcd ine gru pe ob radaka, kao sto
su rotaeio ni dijelovi, nosece strukturc masina i osta li elementi. Tako npr. ,
tehnoloski redoslijed ope raeijskih za hvata pri obrad i slozenih struktura na
obradnim centrima, moguce je odrediti prema sistcmatici razvijenoj u li tera-
turi .
Tebnoloskc in fo rmaeijc ob uhva taju brzi ne rezanj a za od rcdenc kombinacije
matc rijal-alat i brzin e pomocnib kretanj a, kojc pri programiranju treba da
bud u optimalne. Kao osnova optimizaeionog proeesa sluze funkcije obradi-
vosti materij a la dobijene eksperimentalnim istrazivanjem.
Z a izradu programa potrebne su inform aeije 0 odrede nom tipu NC iii CNC
masin e, alatima i uredajima. Ove informacij e sistcma ti zi raj u se u obliku banki
podataka i stojc programeru na raspolaganju. U te hnoloskoj banei podata ka
info rm aeije su pohranjene u obliku karti alata, masina i uredaja i sa nji ma se
moze ma ni pulisati rueno iii pomocu raeunara.
Parametri obradc pri programira nju treba da se obrade optimizaeio nim
postupkom jer cc se sarn o tako obradni proees odvijati u prostoru maksimalnih
ekonomskih e fckat a.
Princip programiranja obradnih proecsa na numcrieki upravljanim alatnim
masinama u jcdnom opstcm pristu pu pri kazan jc na sliei 17.1.
267
r- ------l
I I ,.-. ~:--.-..".\ I
,
Da/otdm
I ma~ina I
I 1 Upllfsrva
I Dotot~/(a
urtl10ja
I zaprogro·
mtrrJ'JlC r -------,
I I I (
, I
I
Data /rim
01010
: :I:t,,~dp J:
I
II
I
!I~g~
I
,
I OatDtrko
matrrijalo I
I Pro'l'"omi -
'I
I
:~ ~ 1/ ~W~nja
ra~
Oolo/,,/(o
I obrodoka Iispis pro-
1
gramo)
I I
I Datot,,1ro I, Plan IYi{Jl'em I
moS;lo,!
I porom.OOmdF
I ... . . . . . . . . .
l
I
I::;;:: :::
L- _ _ _ _ _ :.-J L:..:. ...:.. ~ .:.:_. ._. J
~It.
'J=l D---
.-----.
.. - \ Program
~
1IJ .
I.: ~- .. .:-...
Tzrodo lspis ze
~
~ .. no:,or.a prot}fOmf'fD
tJ ~.:.~~ inIorma clja
" 0 .;
'til..
...
,01
.' • • . ,'
• _.
<0
...... .
' ." ,
Q).b.: .....
Slilt7. 1//./ ()\!JI!f.'/II/Jrillflp PlfJJ(rt'IIJllllllljll o/frtu/Jlih

PI (/(',*,.(/ III/ . \'(' III" .~ill(III'"
U redene upravljacke informacije u formi progra ma potrebno je prenijeti na

nosac informacija preko koga ce biti poh ranjene u memorijski modu l
upravljackog sistema. Za sada se kao nosac info rm aoija najvise upotrebljava
busena traka. Na istu se informacije nanose kombinacijom busenja rupa po
odredenom sistemu kodiranj a. .
Najvecu primjenu imaju osmokanalne busene tnike ISO i EIA sistema
kodiranja opisanih u prethod nom poglavlju.
U ISO sistemu kodiranja npr. u ko lone 1,2, 3,4, 5 i 6 buse se kombinacijom
brojeva 0-9, u kolone 1,2, 3, 4,5 i 7 slova, u kolone 1,2,3,4 i 6 znaci i u kolonu
8 paritetni bit. Paritetni bit u osmoj ko loni sluzi kao dopuna za dostizanje
parnog broja izbusenih rupa za svaki znak radi kontrole.
Kod ElA sistema kodiranja u kolone od 1-4 buse se binarno kod irani brojevi,
u kolonu 5 paritetni bit, u ko lon u 6 vrijednost nula, u kolone 1, 2, 3, 4, 6 i 7
slova i znaci, dok se u ko lonu 8 buse znaci za kraj bloka. Paritetni bit u koloni
5 kao i u prethodnom slucaju omoguCava otkrivanj e jednostavnijih gresaka.
Prenosenj e program a na nosac informacija, u ovo m sluCaju busenu papirnu
traku, predstavlja zavrs nu fazu procesa programiranja.
2. Rueno programiraoje
2. ]. Struktura programa
Program predstavlja skup instrukcija obradnom sistemu uredenih po redosli-

jed u za hvata u cilju izvrsenja procesa obrade. On se sastoji od programskih
rijeCi i reeenica.
P~ogra m ska recenica, kao i u govorn om jeziku, sastavljena je od programskih
rijeci.
Programska rijec je osnovni nosioc informacija i pri programiranju irna tacno
odredeni obli k pisanja, velicin u (d uzinu) i sadrZaj. Nacinom pisanja se
id~ntifikui.e. ~ijec,. velici nom se ogranicava broj znakova, a sadrZajem brojne
vnJ~dnostt III smlsao. Ona u stvari predstavlja kombin aciju slova, zna kova i
broJeva, kao npr.:
'--______ Brojne vrijednosti

Predznak
' - - - - - - - - Adresa
-
269
OBRADA REZANJEM I ALATNEMASINE
Ovako napisana programska rije<: predstavlja instrukciju upravljaekom

~istemu alatne masine za pomjeranje alata u pozitivnom smjeru X ose za
odredenu brojnu vrijednost.
Programska reeenica se sastoji izvise programskib rijeei i kraja reeenice. Znak
kraja recenice je potrebno uvijek napisati. Programske reeenice sadrie uslove
puta, informacije puta i pomocne funkcije. Struktura izgradnje reeenice u ISO
sistemu irna oblik:
N 150 GOO Xl 000 Ylooo' M03 F4oooe1 LF
enl"v. brll,c,
Broj ..
.[- ( Rijeei reeenice
f'o~
~,'"
.
r o -' Kraj
reeenice K<"(/<'"j" reeenice
Programske reeenice se mogu programirati sa promjenljivirn brojem znakova,
do maksirnalno 100 znakova. One mogu biti izgradene na bazi flksne i
promjenljive duzine rijeei.
Reeenica sa fiksnom duzinom rijeei npr. irna oblik:
NOOlO GOO X000050000 TOl S08 M03 LF
Ista reeenica sa promjenljivom duzinom rijeei glasi:
NlO GO XSOOO T1 S8 M03 LF
Upravljaeki sistem koji prihvata informacije putem program a sa promjen-
Ijivom duzinom rijeei irna prednost, jer se time skracuje program i vrijeme
programiranja.
Prva rijee reeenice je broj programske reeenice. Nosi oznaku N(ISO) ili
n(ElA) i moze uzeti vrijednost od 1 do 9,999.
Broj reCenice se program ira samo jednom u recenici i to u redoslijed u koji
raste.
r rogramSke reeenice se programir~ u ~ intervalti 2,5 iIi 10, sto omoguCava
uvodenJe u program dodatDih receruca. Npr.: N2, N4, N6, .. , N5,.,NlO,
N 15,.. ,NlO, N20, N30,J
Pri programiranju koriste se i ostali znaci iz sistema kodiranja, koji program-
skoj recenici opotpunjuju smisao i obezbjeduju preglednost programa.
U ~be li XVlI 1. dati su primjeri ispisa nekib programskih rijeci pri programi-
ranJ u.
Pri formiranj u programske recenice mogu se koristiti znaci za preskok (TAB)
iii (HT). Ako se upotrebljavaju, oni daj u pregledniji izled recenice iii program a
ali povecavaju duzinu bu~e n e trake kao nosaea informacija.Formiranje
reCenice sa znacirna za preskok i bez njih, nacin pisanja i bu~enja prikazan je
270
Nazi v progranr
ske rii e~i Ispis i znaren ie Primier ispi sa
Broj stavlta
T
N OCCO
I Broj rlje~i Nl20,Nl 30 . "
Adresa ri ie~i
Glavna GOO
funk.cija [T Bra:) funkcije GJO,OOl,002,
Adresa . . G33 . •G91
P<:n'IXna
funkcija IT
M OO
Bro j !XJIlO6'e
funkcije
M':XlI.,MJ 1 ,M)2,
. . ,IDS , .. ,M60, . .
Adresa
Kordinate ta~a X:!: CXX1XX1J
X + 4OXO
u pravcu osa y:!: CXX1XX1J
X,X i Z Y + 20cc0
f1
Z-+ !XXXXXJ
L Polouj kra-
jnje tacke
Predznak
Z + 15CXXl
Adresa
Cbrtanje aka
l<oord1natnih
...± !XXXXXJ (,:l/.Sr
S± ax:r::1XJ
osa X,Y,Z z.c ...•.'\ x A+ 35OCCO
11 C:!' ax:r::1XJ
L Polo~aj kra- B + 35OCCO
JnJe taCke
Predznak
C - 35CXXXJ
Adresa
Interpolacioni I± CXXX)C(X)
pararretri pri I + 4OXO
J:!: CXXX)C(X)
k:n.doojinter-
polaciji
rr K! CXXX)C(X)
L Polo~aj centra K + 45'000

kruga
Predznak
J + 4OXO
Adresa
BrzinaFOIDCoog F <XXX)
~~'M~
kretanja
6log kreta-
F 4500
nj a rmv'min
Adresa
Broj abrtaja
g l a voog vre t .
1-C
S <XXX) Bro j obrtaja
obI,min.
Adresa
SS30
Broj alata T~ Broj alata

I Adresa T01 .. T35, • .
.Tobe/a )...1' ll.l PllIIljC17 ISPISO fI~hh plYJgromskih nJea
' , ..
plY progrollllrOtlju
27]
na slici XVII 2. Programska receni ca ima ob lik:

N003 GOl X028S3 Z.l S F083 TOO M02.
•• o
•• o ••• •• • •• •
.... • ••
••
• •••••
••• • • .•
.........••.........•.......•..•........•••..........•
.
• •• • • •••••
•••• •
'..
•••
••
•• • • •
••• ••••••
•• ••••• •• • •••••••
••••• ••• ••
• • • •• •••••
......•..........••...........•...........•...........
••• ••• •
• •••
•••• •• ••• •
•• ••••• ••••
•••••
• •••• ••••••••• ••
Slikfl XV 11. 2 Progmlllskfl r,,[micfI Sf! "palnoolll i oa "po/reoe Zllflkfl

M p"es/;ok i izgled b"lme Irake
P rogr am kao sk up upravljackih a kcij a fo rmiran u ob li ku redoslij eda program-

skih reeenica, sas toji se od pojedinih dij elova kao sto su: uvod, poee tak, sadriaj
i kraj.
Uvod u program sadrZi naziv i broj program a, informacije 0 buse noj traei,
odreden e poruke i sl. Uvod u prog ram moze sadd:ati sve znake osim znaka
kraj a rece nice (LF; EO B).
Pocetak programa sadd:i instrukciju za otpocinj anje izvrsenj a program a,
odnosno , obradnog procesa.
Sadrzaj program a ob uhvata instrukcije za izvrse nj e pojedin ih upravljackih
••••
••• • •• ••••• ••••
••
••• •••• • •••••
••••••••••••••••••••••••••••
•••
•••••• •••• •••• • •••
•••••
••••
••• •
••••• ••••••• •
• ••
fEL
Stika }(l/lI.3 Instlukcije za IIvod i pocetak programa
272
XVII OSNOVE PROGRAMSKIH SISTEMA I PROGRAMfRANJA
funkcija u obradnom procesu. . .

Krajem se oznacava zavrsetak izvrsenja programa sa zahtJevtma za premo-
tavanje busene trake na pocetak ili prelazak na izvrsenje slijedeceg programa.
Primjer kompoz icije uvoda i pocetka programa prikazan je na slici XVII3.
Pocetak program a kao i program moze se program irati prema ISO i ETA kodu
kao na sliei XVII 4.
Sa instrukcijama "STOP CODE" iii "%" vrsi se al:ltomatsko zaustavlj anj e
povratnog kalema prema instrukciji M30. Saprvim instrukeijam a LF iIi EOB
upravljackajedinica vrsi prepoznavanje da lije nosac informacije programiran
u ISO iIi EIA kodu.
• •
•••••••••
••••••••• •• •••••••
•••••••
•••••••••
••• • •• if
••••••••
• ••• •• cOB
• • •• %
•• ••• • •
STDPCOOC
•••• ••••••
LF me
N N
I
• 1
• •
ISO KOD EIA I<OlJ

SIXVll.4 Insrrukcije kombina cije busenja rrake za
pole/nJ: plvgmmn
2. 2. Koord inantni sistemi
Za definisanje uzajamni h polozaja alata i pre dmeta koji se obraduje upotre-

blj avaju se koordinantni sistemi. Najcesce se primjenjuju pravougli i polarni
koordinantni sistemi. Uzajamni polozaji ala ta i predmeta,definisu se u osnovi
sa dva koordinantna sistema, koordinantnim sistemom masine i koordinant-
nim sistemom predmeta.Za koord inantni sistem masine preko referentne i
nulte tacke masin e, vezan je polozaj alata, dok se preko koordinantnog sistema
predmeta definise geometrija koju treba obradom postiCi.
U obradnom procesu, kao posljedica promjene uzajamnih polozaja a lata i
radnog predmeta, odvija se transformacija jednog koordinatnog sistema u
odnosu na d rugi. Na slici XVII 6 prikazane su osnovne transformaeije
koordinantnih sistema za translaciju, rotaciju i kombinovano kretanje.
273
y
- -i - Xy -Itoory/i/I
R ~/~.
- Xol6-k
l ~ ~
14 -nUllo
W - nulkt
R -rdurnl
-
~
.!~
IhdrM!
.. .1 Wl JIO
SWmi ~t
Rudni slo -,
"
-
M_ XMW
- X
Slika XVII.5 Koordi"o/lIi sis/emi mosille i prer/IlIetrJ 110 primj''-u

obrade busf!JIjem
Sa X, Y i Z oznacen je koordinantni sistem masine, a sa Xo, Yo i Zo koord.

sistem obradivanog predmeta. Za opis konture obradka stoje na raspo laganju
geometrijski elementi kao sto su: tacka, prava, ravan, krug, parabolicne krive,
cilindri, konusi itd. i za njih pri programiranju postoje tacno odredene
matematicke i simbo licke definicije.
Pomocu matematickih i simbolickih definicija opisana je kontura predmeta,
a sa instrukcijama za pomjeranje predmeta i alata, obezbjedenaje obrada po
tako definisa noj konturi. Upravljacki sistemi kompjuterski upravljanih alatnih
masina obicno rade sa orijentacijom kretanja u pravouglom koord. sistem u
kao na slici XVII 7.
Programiranje obradnog procesa se izvodi u koord. sistemu programa nakon
cega se vrsi usagl asava nj e ovog sistema sa koord. sistemom masine.
Pri programiranju dimenzije obradka se mogu vezat i za koord. sistem u
apsolutnom iii relativnom obliku, te ta ko nastaju dva oblika programira nja:
apsol utno i relativno.
D ispozicija koordinantnib sistema zavisi od tipa aJatne masine i postupka
obrade. Koord. sistemi i upr avlj acke ose nekih numericki upravljanih alatni h
masina, pri.kazani su na slijedecim sli kama.
274
z ~~
I ,1Cr1f,1) x- a + x0
I '1 • )) ...
Yo
a• c + Zo
x ~ xo
y ~ ~0 Coset - z s l n.c
o
Z • Yo Sin"" 7-0 C~ <G
,
Z Va
\ X • a + Xo
'i .. b + Y CO. rl - Z Sin ~
\ ~
c c
'N .-.--a' 1. • C ... 'loSinl.-+ ZoC'OISttl.
---t
vJ
'(
b • ,
).
~ -'
Sliko )(VI1. 6 OSlIovlli obliri /IYlIIsjo/1llflrijo i'oordi1Jo/1Iih

sistell/fl 1//flsi1l1! i mdllog prerillle/fl
·r
S/ikfl .'(\f11.7 Orjmlflrijo karfllljo

II provoliglom
koorriillol1lom SislrtllU
275
Slika XVII. 9 Knorr/illn(IIi sisumi i uprfl'l.)ljn!h OSt IIdilt IIu/JI~ri!i'i

uprfl'l.)ljalJilt ("alllilt mnlillo
276
XVII OSNOVE PROGRAMSKlH SISTEMA I PROGRAMIRANJA
r=
y
-1--------.-..,1/ oJ:>
~
_*.1
'V
A]' ~
~ ~ AI
tcy',.,~-t--~ ,.,
X
, .
XI I I.
X, I Yj
- k
, /i/:o.'("1 .8 Ap.\o/lIft1o I ,. ft.t ~'/ /} , n ' "J nil (JII 'l' knord. 1,- 'II ':J
-
-....... -
SIi/<'fI.\Yfl.IO Koordlll{}/lI i SIs/em l/I1r"l'ritki Iipmvl;oTl tivosluht;

glodnlire sn rlvn V'~'I!IIO
2.3. KarakteristiCne tacke obradnog sistema
Pri programiranju obradnih procesa, pored defin isa nia ko( in 'I ii,
potrebno je definisati ka rakteristicne taCke elem T:: a ol'r. dnl' :, .... \ TO
su nu lte taCke masine i radnog predmeta R l tne Je ' c ~ . '<.1 I
ddaCa a lata, nult taCke podesavanja, stanlle 'c " ,
Preko karakteristicnih tacaka izrazavaju se II ,SrI ,1 a clc
me nata obradnog sistema, p trebnih za progran 1 ' " tania U 11rad non
procesu.
Nulta taCka masin..: je latka, koj a prcds,avlja I , ' . "rdin 'lt: l! ~i. tem,1
masine. Dna je~o fiksir:J;l;l I lie I. , ,.",i" r~ Nult:t taCka
277
.........-
masine obiljeZava se sa M i znakom kao na slici XVII 11. Bez obzira na

nepokretljivost nulte tacke masine, J>omocu transform acija koordin ata, koor-
dinatni sistem se moze dovesti u bilo koju poziciju.
ZFP .... Z
. ~
)0;
"-"
t-:F::-I_l'.r,~
~.
Xl--- ZlotF. z=""-,-,r_ _~_o-jl
S/iko XVII.I 1 Koorr/illollli sislellli i komkle!islicllootke

obrodllog sistel/lo pli obrodi sl1ugolljelll
Ako se nosac alata i alat nalaze ispod centra stru ga nj a kao na slici XVII.ll.,
o nd a je x osa usmjerena na dalje i nj en pozitiva n smjer oznacava radno
podrucj( masin e.
Uko liko bi se glavno radno podrucje masine nalazilo iz nad iIi ispred cent ra
struganj.l, onda bi pozitivni dio x ose bio usmj ere n na go re, dok bi z osa
zaddav; 1a istu orijentaciju.
Nulta ta-:ka radnog predmeta w je ishodiste njegovog koordinatnog sistema.
Tu tackll pri programiranju programer bira proizvoljno, ali se ona najcesce
nalazi ni. presj!,!cistu ose rotacije sa referentnom rubnom linijo m horizontalnih
mjera 01 .radka. Pri tome, obiljdavanje osa i osnih pravaca mora se podudarati
sa koorc:i natnim sistemom masine. To z~aci , da se pozitivna x osa usaglasava
prema I' lasi ni na kojoj se vrsi ob rada. I
Granicna tack a A je tacka u kojoj granicna ravan presijeca osu strugagja Ona
predsta" lja ravninu u kojoj se vrs i stezanje rad nog predm~
PoloZaj granicne tacke zavisi od stezne glave, moze se a i ne mora poklapati
sa nul tom tackom radnog predmeta.
Refcrer tna tacka nosaca alata F je dcfinisana tacka na nosacu alata i pomoFu
nje se rr ogu odrediti svi polozaji nosaca u koordinatnom sistemu maSine.J
Referer tna tacka ddaca alata T nalazi se na ravni nosaca aJata i najccScc se
poklap< sa referentnom tackom nosaca alata (F=T) \slika XVII 11 .
Rcferentna tacka alata N je tack a u kojoj se vrsi postavljanje alata u drZac.
Ako je drzac alata prievrscen za nosac alata tako da je sasvim ncpokretan i
ima sana jednu referentnu tacku alata N, tada sc ona moze poklopiti sa
referen tnom tackom nosaea alata F. U tom slucaju rcferentna tacka alata je i
278
XVII OSNOVE PROGRAMSKIH SISTEMA I PROGRAMlRANJA
referentna tacka nosaea alata. Njene udaljenosti od nulte tacke masine su

XMFiZMF.
" . - .-.
.-..-...- '..
!(,.~... :_::.:0.: -::: : Slikn XVII.f2 Poklopollje re/er-
._ . _ .
f< .-
. .. :....
4
+--
• etJlllih tocokn
! : __ . .. Z niota i 'JOsnea aloIn
, : : r-=-:i
..
-'
. . .... .. . '
:
: ~ -" .-
'
'.' -
. ..
... -' . ..
Nulta tacka upravljackog programa (C) je tacka koja kod apsolutnog pro-
gramiranja predstavlja ishodiste upravljackog koordinatnog sistema.
Udaljenost nulte tacke programa u od nosu na nultu tacku masine izraiene su
sa XCM i ZCM, a u odnosu na nultu tacku radnog predmeta (W) sa XCW i
~
ZCW, kako je prikazana na sl ici XVII 13.

Ako je upravljacki sistem osposobljen za pomjeranje nulte tacke programa, u
tom slueaju se ona moze pomjeriti na primjer u nultu tacku radnog predmeta
(W). Upravljacki sistemi na danasnjenm nivou razvoja opremljeni su modu-
lorn za pomjeranje nulte tacke. .
ze
j
I(W J
Slika XVI1./3 NU/le lacke program a, masine i predmelQ
Pored opisanih karakteristicnih tacaka, pri programiranju se upotrebljavaju

jos referentne i startne tackc.
Refercntna tacka (R) se koristi kod inkremcntalnog programiranja, pri cemu
279
se odreduje jedno fiksno ishodiste ove tacke na nosacu alata i masin a polazeci
sarno iz ove tacke moze doseCi odgovarajuce polozaje u svom rad nom
podrucju. To je regul acijska tack a Ciju poziciju odreduje granicnik masine.
Referentna tacka se moze pri izboru poklapati sa referentnom tackom nosaca
alata (F).
,
+)(
~ F.R
a-
II
Sliko XVIf.l4 Refm!lll1l0 Infkn i
t><. IIjt:110 p01lljttrallje u rejerelJl1JU 10Cku
"
~ ~ ·z
IIOSOto nlOln
ZJ4':Z~
Startna iIi pocetna tack a (B) oznacava poziciju referentn e tacke nosaca alata
(F) na pocetku odvijanja programa./
Mjerne udaljenosti od nulte tacke masine (M) definisane su sa XMB i 2MB.
Pocetna tacka se moze pri programiranju slobodno izabra ti pod uslQvom, da
ne moze nastupiti kolizija na pocetku rada.Preporuclj.ivo je da startna tacka
(B) bude identicna sa referentnom tackom (R).
Slikn XVIUS DejiJ/irijn slol1!Jt

+z tolh pri progrnlllirollju procesn
obrade
7H8
", ' .
w
IPS
Slika XVll.16 KaraJ.:lerislicne lacke pri Slika XVII.17 Transform acija usljed
obradi bruJenjelll izmjene na sjeeivu alora
280
Definisanje karakteristicnih tacaka pri programiranju izvrseno je na primjeru

obrade struganjem, ali se isti pristup zadrzava i kod drugih postupaka obrade.
Tako su na sliei XVII 16. prikazane karakteristicne tacke pri obradi busenjem.
2.4. Geometrijske podloge rucnog programiranja
fZa opis kontura radnih predmeta koriste se geometrijski eleme nti sa

matematickim opiso~J Kontura predmeta se sastojUz~egmenaturavih
linija, krugoYa..i....krivih razlicitih li~ ciji se opis daje odgovarajucim
jednacinama. Kontura radnog predmet~ na slici XVII 18. sast<rdjena je na
primjer iz pravih paralelni ko dinartnim osama, zatim pravih koje zaklapaJu
odredene uglove sa koordinatnim osama i kruznih lukova razlicitih ve ljCina i
po Iozaj aj /$f/Jrtf?l"':i
! Slija w.f.l~ Fa-lam rurrrmrmog pmlm{,n-kntrge01111!Tf't/Sktl ;/._-.T

]JJodi£Jgn-obmrlr '3
~I
<- - -
Pri matematickom definisanju geometrije, kontura se dijeh na pojedine

segmen te kao na slici XVII 19. JDcfinisani segmenti konture omogucav~
/)
programiranje upravljackih akcija, odnosno, yrogra miranje obrade.. Za opis
pojedinih segmenata konturc stojc nam na raspolaganju matematicke for-
I' mule.LY obradnom procesu alat sc krecc po programiranim segmentima
izmedu uporisnih tacak~ .
Kontura na slici XVII 19., sastoji sc od osam pravih L-I do L-8, razlicitih duzina
i smjerova u koordinatnom sistemu i dva kruzna luka C-1 i C-2. Uporisne i
refercntne tacke konturc omogucavaju da se odrcdc gran ice segmcnata na
kojima se vrsi obrada.
Definisanjcm segmenta konturc dcfinise se istovremeno i oblik kretanja alata
na datom segmcntu. Ako jc segment strukturc u obliku pravca, kretanje a lata
jc pravolinijsko i ostvaruje sc putcm lincarnc intcrpolacijc.
Mcdutim, ako su scgmcnti konture u obliku kruznih lukova iii parabolicnih
281
y
---- --- -- ----
v
t
x
..
Stikn _\1'/1./9 KOlIl IJrfl mrillog prrrllllPln sn In1/>n11ln l ·ojl! rlrJilliftl
krivih, kretanje alata jc obczbijcdcno odgovaraj uCi m ob lieima intcrpo laeijc.

Tacke koje definisu scgmc ntc konturc dij c lc sc na dvijc gru e: spojne tackc i
tai:keza m enunagl a. . Inl ae amaostvaruJcsespaJanJ eodsjcca a
konturc, dok ~ tackama za pro mjcn u nagiba vrsi promjcna praveakretanja
ala~
U obradnom proeesu, alat sc krcce po segmcntima i pritom se ostvaruje prelaz
sa jedne konture na drugu .
Svaki segment i prclaz sa jcdnc konturc na drugu ima svoj analiticki opis. Za
matematicki opis nekih scgmcnata ko ntura i prclaza ·na ko nturama, mogu da
posluze ob rasei na sljcdeCim stranam a.
Izracunavanj c polozaja proizvo ljnc tackc P na pravoj koja prolaz i kroz dvijc
tacke PI(XI, YI) i P2(X2, Y2):
.YI -
y = (XVII.1 )
XI
.to
282
XVII OSNOVE PROGRAMSKlH SISTEMA I PROGRAMIRANJA
Izracunavanje polozaja tacka X i Y

na krugu poluprecnika r sa koordi-
natama XM i YM:
x (X - Xtvb 2 + (Y - Ytvb 2 = ?
(XVII.2)
x: __
Y = YM ± ~J2 (X - Xtvb 2
(XVII.3)
y
Izracunavanje presjecnih tacaka

dvaju krugova:
Polazi se od toga da su koordinate
presjecnih tacaka Xs i Y s iste za oba
kruga
,
Y.5 = YMI ± ~It (Xs - XMlY
= YMl ± ~l3. (Xs - XMl) 2
(XVII.4)
l1i = R-cos<p
11k = R-sin<p (XVII.5)
6.i = R-cos<p
6.k = R- sin <p (XVII.6)
I'1X = Rs cos<p
6.Z = Rss in<p
283
M = R-cos<p
t!.k = R-s in<p (XVII.7)
~.r-----4~~t~~~ t!.X = Rscos<p
"11'- - -/----=k': t!.Z = Rssin <p
,., ilZ
t!.i = R·cos<p
M = R-sin<p (XVII.8)
t!.X = Rscos<p
t!. Z = Rss in<p
'-
'Q R. cos(a. + <Pl)
XM=
)0:;
cosa.
'Q
s R- sin (a. + <P I)
ZM=
./
.Y- I I = (R -
cosa.
Rs)-COS<PI
k l = (R - Rs)·sin<p I (XVII.9)
i2 = (R - R s)·sin<p2
k2. = (R - Rs)- COS<P2
90° - <pI - <P2
a. =
2
sin(a. + <PI)
XM = R----'-----'-..:.!.
cosa.
cos(a. + <PI)
ZM = R- -~-":"=
cosa.
il = (R - Rs)-sin<p I
k1 = (R - RS)'COS<PI (XVII.10)
i2 = (R - RS)'COS<P2
k2. = (R - Rs)·sin<p2
a. =
284
XVII OSNOVE PROGRAMSKIH SISTEMA I PROGRAM[RANJA
2.5. TehnoloSke podloge rucnog programlra!)Ja
Za efikasno upravljanje obradnim procesima na numericki upravljanim

alatnim maSinama, jedan od najvaznijih problema predstavlja iznalazenje
parametara obradnog procesa, koji ce omoguciti njihovo odvijanje u prostoru
maksimalnih tehno-ekonomskih efekata.
Optimizacioni proces odredivanja parametara abrade treba da obuhvati:

analizu obradnog procesa, definisanje modela obradnog procesa i optimi-
zacioni proces na raCunaru.
Ovakav pristup vazi pri ruCnom i pri masinskom programiranju obradnih

procesa, s tim Sto se pri masinskom programiranju neke aktivnosti odvijaju
unutar programskog jezika.
Kroz analizu obradnog procesa treba da se obuhavte zak'o nitosti procesa

rezanja, kako bi se doveli u vczu uticajni faktori koji ul aze u optimizacioni
postupak odredivanja parametara obradnog procesa(v, s, T ,... ).
Parametri abrade imaju veliki uticaj na rezultate obradnih procesa pr.eko:

- stabilnosti procesa rezanj a,
- kvaliteta obradene pOVTSine i dimenzijske tacnosti i
- ekonomskih efekata.
Posto ekonomski efekti obicno predstavljaju izalazni parametar i kriterij

optimizacije obradnog procesa i zavise od parametara obrade, stoga se cine
veliki napori za njih ovo optimalno odredivanje"
Definisanje modela obradnog procesa iz kojega se optimizacionim postup-

kom odrcduju parametri abrade kao pod loge programira nja, vezano je za
zakonitosti i specificnosti odredenc vrste (postupka) obrade. Medutim, tok
optimizacionog postupka odredivanja parametara obrade identican je za sve
vrste obrade i treba da se odvija prema aloaritmu na slici XVI[ 20.
Zakonitosti koje dcfinisu pojedine postupke abrade iskazuju se u obliku

ana litickih izraza za vrijednosti rezanja, te relacija koje obu hvataju
ogran icenja u obradnom proccsu od strane masine,-alata i predmeta koji se
obraduje.
285
Proas obrClde
rw-
Analiza prt)f;t!iD obradr
Fvnkdia d'fja
Delinisonjt probltma r----. ~ F=F(If"ti,a. T. .. •,J
RIUVq mDck/o
optimizaciju
;rtJ
rI -~ -- --~-=n~- :-;-~
n
vrjfr:roosrrcr I
RA CUN,AR nlt
1 1
I ~
I R<1C~s1!i prpcu 1
I optllftlzac I~ I
I ~rifaclJO p~ Nr I
I 10 sfanja prCCfSU l
L. - - - - ------~
Stika XVl I.20 Tok oplimizacije paramelara obrade na racunanl
286
XVII OSNOVE PROGRAMSKIH SISTEMA I PROGRAMlRANJA
Prutup razrje&avanja ovog problema prikazan je na primjeru obrade struganjem.
CV1..Ill v x.. . (XVII.I1)

Y = 1(I·s·8 J
(XVII.12)
I
T = [C~vsYo'iJ/m (XVII.13)
T = C TJ'3·sF.fP VJIl (XVII.14)
.. 5 (XVII.lS)
Fi = KSll· h(1 - Z).b (XVII.16)
,
..:...--- .
N = Fl· '7(6129
N = 41 -Z)·b-KsIJ·Y
'1) (XVII.I7)
(XVII.18)
Fs = AsKs (XVII.19)
As = b-h = o·s (XVII.20)

SliM XVll.21 Geomel,ijsko i111erprelocijo f(. - F¥As
p'YJCesoreYmjo p1i slrugollju S -
(XVII.21)
Za odvijanje procesa obrade na NC i CNC masinama u ovom slucaju strugo-

virna, potrebno je da motor glavnog pogona raspolaie snagom kojace savladati
otpore rezanja i otpore u sistemu prenosa. To se obezbjeduje preko obrtnog
momenta motora cija jednacina ima oblik:
M = 9740·Tl· -PM
n
(XVII.22)
gdje su:
Pm - snaga motora u [kH'j
n - broj obrtaja lob/min]
287
·Tt - stepen iskoristenja (11 = 0,95 - 0,98 %)
Tehnoloske karakteristike NC i CNC masina iskazuju se kroz mogucnost

siroke varijacije brzina rezanja i brzina pomocnih kretanja.
Brzina rezanja u funkciji kinematike masine daje se izrazom:
Drt·n
V = 1000 (XVlI.23)
u komesu:
D - precnik obrade mml r
n - broj obrtaja rad~og ptedmeta u [°o/min].
Obzirom da se za pogon glavnog kretanja na NC i CNC masinama upotreb-

Ijavaju elektromotorni pogoni sa mogucnoscu regulacije broja obrtaja, to oni
posjeduju mogucnost varijacije brzina rezanja u veoma sirokom dij apazonu.
Jasno je da se tezi da se proces obrade odvija sa ekonomicnom brzinom
rezanJa.
Slicno vazi i kada su u pitanju pomocna kretanja. Jedan od parametara
obradnog procesa je i brzina pomocnog kretanja, koje se odreduje op-
timizacionim postupkom.
Brzina pomocnog kretanja ovdje je u cen tru paznje sa stanovista ogranicenja
od strane radnog predmeta izrazenog preko kvaliteta obradene povrsine. Veza
izmedu pomocnog kretanja (pomaka) i kvaliteta obradene povrsine izrazene
velicinom hrapavosti (H), data je izrazom:
I
S = (8·r.f1J12 [ l7lI%b] (XVII.24)
u kome su:
S - pomak [mnyob]
r - radijus vrha alata mml r
H - velicina hrapavoSti [nim}
Od geometrijskih odnosa u procesu rezanja i parametara obrade zavisi i
kvalitet obradene povrsine, sto se vidi iz slike XVII 22., te se pri razmatranju
tehnoloskib podloga programiranja 0 ovome mora voditi racuna.
SljedeCi od paramctara tchnoloskih podlogajc odrcdivanjc broja prolaza koji
je u funkcionalnoj vczi sa rcZimima rczanja i velicinom dodatka za obradu.
Broj prolaza se odrcdujc na osnovu optimalne dubinc rczanja iz i = a/o , gdje
je (a) dodatak za obradu iii visak materijala koga trcba obradom skinu ti u mm,
288
XVII OSNOVE PROGRAMSKlH SISTEMA I PROGRAMlRANJA
Slika :!{V11.22 GeometrijsJ:i

od1losi u proasu 1~Zt:l1Ija i gmeri-
s01ljo obrodme
pllVlfille
a (8) optimalna dubina rezanja takode u mm. Pri projektovanju i program i-

ranju obradnih procesa i broj prolaza mora biti optimalan. Princip odredivanja
broja prolaza prikazan je na slici XVII 23.
Slika XVII. 23 Pri1lcip ot/redivallja brojtl prolow p'Y obrodi sllugmJjclII
Pod pretpostavkom da je optimalna dubina reza nja 8 = 5.5 mm broj prolaza

(i) za dio na slici XVII 23., odreduje se na sljedeci nacin:
I = 120 - lOO .l = lQ. = 1 82 j = 2 (XVII.25)

2 Ii 5.5 '
U tom slucaju vclicina jcdnog prolaza iznosila bi:
10
II , 1 = II , 2 = -2 = 5 mm
Dobijcna ve licin a prolaza za obrad u na duzin i L-l je neS to manja od op-

timalne, al i sc to odstupanjc mora prihvatiti, je r, ako bi se obrada vrs ila sa
289
r OBRADA REZANJEM I ALATNE MASINE
jednim prolazom pojavilo bi se nedopustivo probijanje ogranicenja. Na isti

nacin se odreduje velicina i broj prolaza za obradu ria duzini L2 i slicno.
Za programiranje procesa obrade potrebno je na neki nacin odrediti i
optimalni period postojanosti alata T. J ovaj parametar se odreduje optimi-
z,acijom obradnog procesa definisanog matematickim modelom. Obzirom na
to da postoje dva pristupa optimizaciji obradnih procesa izrazenih preko
kriterija minimal nih troskova obrade iii maksimalne proizvodnosti, postoje i
dva nacina odredivanja period a postojanosti alata.
Jz funkcionalnih jednacina za postojanost alata (T) proiziJazi da ona obuhvata:
karakteristike alata i materijala koji se obraduju, uslove obrade, parametre
rezima rezanja, velicinu pohabanosti, vrijeme izmjene i troskove alata.
Troskovi alata na CNC strugovima naprimjer mogu se izraziti kroz cije- nu
novog alata (plocice), nosaca i drzaca alata (kA), troskove pripreme i montaie
(KpM) i troskove podesavanja alata izvan masine (Kp). Proizi- lazi da je:
T = f (v, s, 8, VB, kA, KpM, Kp, ., ,) (XVII.26)
Na osnovu razmatranja, period postojanosti alata pri obradi na numericki

upravljanim strugovima, moze se sa dovoljnom tacnoscu izraziti jedna-
cinama:
_l _-__m
_ KA + KpM + Kp
Tek = m (tz + KOM )
Ekonomski period postojanosti u obliku (XVII 27.) izracunava se preko

kriterija minimalnih troskova obrade. Za slucaj maksimalne prolzvodnosti
izraz za ekono!TIski period postojanosti ne uzima u obzir troskove (KA, KpM,
Kp) i poprima oblik:
1 - m
Tek = m
·tz [min] (XVII.2S)
Nakon definisanja geomctrijskih i tehnoloskih parametara, sistematizacija

alata i tehnoloskog postupka obradnog procesa, ostvareni su uslovi za
programiranje.
290
2.6. Primjeri rucnog programlrang
U cilju pojednostavljenja i skracenja zadatka, pretpostavljeno je da su sve

vrijednosti koje se pojavljuju u primjeru dobijene po metodologiji opisanoj u
dosadasnjim izlaganjima. Znaci definisani su:
- geometrija predmeta,
- parametri rezima rezanja (v, s, 6, T, .. ),
- potrebni alati za obradu (Tl, TI, T3, .. ),
- geometrija alata,
- uslovi obrade,
- masina na kojoj ce se obrada odvijati i slicno.
Pri rucnom programiranju preporucljiva je upotreba tehnoloskog lista koji
sadrzi sistematizirane informacije postupka obrade u jednom logicnom
redoslijcdu, sto programeru olaksava rad i programiranje cini preglednijim i
pouzdan ij im.
Izgled tchnbloskog lista i osnovne informacije prikaza ne su na slici XV II 24.,
pri cemu se dozvoljava mogucnost korekcije nj egove koncepcije i informacija.
Pri programiranju procesa obrade jednostavnijih predmeta, informacije se
mogu unositi u programski list neposredno sa crteza, ali se taj postupak ipak
ne preporucuje.
Pored tehnoloskog lista, pri rucnom programiranju koristi se i programski list.
Programski list se popunj ava na osnovu podataka iz tehnoloskog lista i to u
o bliku redoslij eda programskih recenica.
Popunjen programski list sadrzi sve potrebne in for macije obradnog procesa
u obliku odredenih kod ova i predstavlja program obrade. Programski list
prikazan je na slici XVII 25 .
291
OznoJ<a ; /YOJ ~a: Ozooka maSinr: TMnoIog : Datum : Masinski fokultrt
MOSTAR
List br. :
Oimrnrijf! Paramnri N!iima fPzanja VrijMw Krrfa"i a

Rtipni
co
br. 0 L V s a ~ Tf!k. t x y r Opis radotka
mm mm m/mil. mm/ob. mm mm/min min. m in. mm
% Paertak
NIO Uklj'utivanjf!
NlO
N:xJ
N(,()
Oznaka i brq dijPIa : Oznaka NC masint : Programiroo : Datum : Eroj programa (trakp) :
List br. :
Broj GIaimo InformacijP puta inttrpolacioni paramttri Pornak 8roj obrtrJja Br ' Pam.
rvltn . lunkaja u prOYCU osa po osoma vr~t~a ala% funk .
N G X Y Z I J K F 5 T M
-
EI f I
Sl. Programski list za ručno programiranje
~-'- ' -rr

W
I~ ;i Z
I=-~.L."--,,~~~_V!
Sll
M<~rijal:
C 173$
'"
--65
~90---.J
~-
Slika XVfl. 26 Pri11ljerruc1Iogp1'ogr011li1'oJljo p1'i obrodi 110 S117JgtJ
N0002 G92 X280000 Z470000

Noo03 GOO X560000 Z470000
NOOO4 G04 XI000 M39
NOOO5 G02 G90 XI000 S74 TIOI M04
Noo06 GOO X560000 Z470000
N0007 X455000 Z264000
N0008 X449444 Z262000 M08
NOO09 GOI Z208115 F125
NOOlO X451 000 Z206768
Noo11 Z168500
N0012 GOO X453000 Z169500
N0013 Z262000
Noo14 X443888
N0015 GOI X210500
Noo16 Z446690
Noo17 X449444 Z208115
Noo18 GOO X451444 Z209115 S75
N0019 Z262000
N0020 X438334
N0021 GOI Z210500 F140
N0022 X443888 F 125 S74
Noo23 GOO X445888 Z211500 S76
Noo24 Z262000
N0025 X432778
Noo26 GOl Z210500 F158
Noo27 X438334 F140 S75
Noo27 GOO X440334 Z211500 S76
N0029 Z262000
294
N0030 X427222
N0031 G01 Z 210600 F158
N0032 G02 X429000 Z210500 1889 K3900
N0033 G01 X432778
N0034 GOO X434778 Z411500 S77
N0035 Z262000
N0036 X421666
N0037 G01 Z212901 F178
N0038 G02 X427222 Z210600 K1599 F1 58 S76
N0039 GOO X429222 Z211600 S78
N0040 Z262000
N0041 X416112
N0042 GOl Z235500 F200
N0043 X417828
NO.044 X421000 Z239917 F178 S77
N0045 Z214500
N0046 G02 X421666 Z212901 14000
N0047 GOO X423666 Z213901 14000
N0048 Z26200
N0049 X410556
. N0050 GOl Z 258136 F225
N0051 X411000 Z257914
N0052 Z239153
N0053 X408290
N0054 G02 X408000 Z237366 1355 K935
N0055 X407000 Z236500 1500 K866
N0056 X409000 Z 235500 nooo
N0057 G01 X41611 2 F200 S78
N005 8 GOO X41 8] ] 2 Z236500 S80
N0059 Z262000
N0060 X405000
N0061 GOl Z260500 F250
N0062 X405828
N0063 X410556 Z258136 F225 S79
N0064 GOO X4]2556 Z259136
N0065 X264000 Z262000 M09
N0066 G04 G90 Xl 000 S834202 M04
N0067 GOO X264000 Z262000
N0068 X405000 Z267OO0
N0069 GOl X405414 Z263000 F210 M08
N0070 X410000 Z260707 F188 S82
295
Noon Z142327
Noon X407658 Z240841
N0073 G02 X407500 Z240799 1671 K1341
N0074 X406000 Z239500 1750 K1299
N0075 X409000 Z238000 T1500
NOO76 G01 X417414 F168 S81
Noon X420000 Z236707 F150 S80
N0078 Z217500
N0079 G02 X429000 Z213000 14500 F135 S79
N0080 G01 X446114 F107 S77
N0081 X450000 Z209634
N0082 Zl72000
N0083 GOO X452000 Z173000
N0084 X264000 Z265000 M09
NOO85 G04 G90 XlOOO S74 T303 M04
N0086 GOO X264000 Z265000
N0087 X410000 Z250000
N0088 X409600 X249000
N0089 033 Z222000 K2000
N0090 GOO X411000 Z222000
N0091 Z249000
NOO92 X409200
N0093 G33 Z222000 K2000
N0094 GOO X411000 Z222000
NOO95 Z249000
NOO96 X408800
NOO97 033 Z222000 K2000
N0098 GOO X411000 Z222000
N0099 Z249000
NOlOO X408600
NOlOl 033 Z222000 K2000
N0102 GOO X41108 Z222000
NOI03 Z249000
N0104 X408400
NOI05 033 Z222000 K2000
N0106 GOO X4 11000 Z222000
N0107 Z249000
N0108 X408200
NOI09 033 Z222000 K2000
NOI10 GOO X4 11000 Z222000
NOll1 Z 249000
296
NOl12 X408000
NOI13 G33 Z222000 K2000
NOl14 GOO X411 Z222000
NOll5 Z249000
N01l6 X407800
N01l7 G33 Z222000 K2000
NOl18 GOO X411000 Z222000
NOll9 Z249000
N0120 X407600
NOl2l G33 Z222000 K2000
NOl22 GOO X411000 Z222000
NOl23 N0123 Z249000
N0124 X407400
N0125 G33 Z222000 K2000
N0126 GOO X41l000 Z222000
N0127 Z249000
N0128 X40nOO
NOl29 G33 Z222000 K2000
N0130 GOO X411000 Z222000
N013I Z249000
N0132 X407000
N0133 G33 Z222000 K2000
N0134 GOO X41l000 Z222000
N0135 Z249000
N0136 X406800
N0137 G33 Z222000 K2000
N0138 GOO X4l1000 Z22200
N0139 Z249000
N0140 X406600
N0141 G33 Z222000 K2000
N0142 GOO X411000 Z222000
NOl43 Z249000
NOl44 X406600
N0145 G33 Z222000 K2000
NOl46 GOO X411000 Z222000
NOI47 Z249000
N0148 M05
N0149 G04 XIOOO T300
N0150 GOO X560000 Z470000
N0151 053 X560OO0 Z470000
N0152 M30
297
SliM XVII.27 Prim;irrol1Jog

progromirolljo pri obrodi buse1I-
;em
NOOOI 00 TI M6
N0002 081 X30000 Y30000 Z-4000 R20000F200 SIOOO T2 M3
N0003 Xl 70000
N0004 Y140000
NOO05 X30000
N0006 X 100000 Y85000
N0007 00 T2 M6
N0008 081 XlOOOOO X85000 Z-25000 R20000 F193 S774 T3 M3
N0009 00 T3 M6
NOOIO 082 Xl00000 Y85000 Z-6000 R20000 F28 S184 T4 M3
NOOIl GO T4 M6
NOO12 084 X100000 Y85000 Z-19000 Rl4000 F375 S250 T5 M3
N0013 080 R20000
N0014 00 T5 M6
NOO15 081 X30000 Y30000 Z-25000 R20000 F176 S705 T6 M3
N0016 X170000
N0017 Y140000
N0018 X30000
NOO19 GO T6 M6
N0020 082 X30000 Y140000 Z-6000 R20000 . F33 S217 T7 M6
N0021 X170000
N0022 Y60000
N0023 X30000
N0024 00 T7 M6
N0025 081 X30000 Y30000 Z-19000 R14000 F20 S199 M3
N0026 080 R20000
N0027 081 X170000 R14000
N0028 080 R20000
N0029 081 Y140000 R14000
N0030 080 R20000
N0031 081 X30000 R14000
N0032 080 R20000
N0033 M2
298
l' Stikn XVII. 28 Primjer roc7Iogprogromi-

C>
!::! Lr mllja pri
CZ
...
<:>
'.0
obrodi glodalljetll
£5
'0 X
'!Q
- -
I.{O
NOOOl GO T1 M6
NOO02 GO XO YO FSOO S2000 M3
NOO03 ZO
NOO04 Z-12000
NOOOS X32000
NOO06 G1 Y83314 M13
NOO07 X76686 Y1 28000
NOO08 X120000
NOO09 G2 X148000 Y100000 1120000 1100000
NOOIO Gl YSOOIO
NOOI1 G2 X139993 Y42000 1139990 1S0010
NOOI2 G3 XI18000 Y20007 1140000 120000
NOO13 G2 X109990 Y12000 1109990 120010
NOO14 Gl X32000
N001S M9
NOO16 ZO
NODl7 M2
299
3. Osoove maliioskog programiraoja
MaSinsko programiranje iii programiranje pomocu racunara predstavlj a

automatizirani oblik programiranja obradnih procesa. Odvija se na rac unaru
po logici programskog jezika odgovaraju6eg programskog sistema.*
Razvoj programskih sistema i programskih jezika zapocet je razvojem alatnih
masina sa numerickim upravljanjem pedesetih godina ovogvijeka u SAD. Prvi
program ski sistem za automatsko programiranje obradnih procesa pomocu
racunara razvijen je 1952. godine na Institutu za te hnologiju u Masacutse tsu
(MIT) pod imenom APT (Automatic Programed Tool).
Od tada pa do danas razvijeno je vise od 150 programskih sistema, od kojih
su mnogi ostali u eksperimentalnoj fazi i nisu nasli siru prirnj enu u proizvodnoj
praksi. Moze se reCi, da svi kasnije razvijeni programski sistemi i njihovijezici
koristili su kao osnovu A TP sistem, a neki predstavlj aju njegovu modifikaciju
kao na primjer: ADAPT, FAPT, IFAPT, NEL, itd.
Od svih do sad a razvijenih programskih sistema i njihovih jezika izdvajaju se
APT, EXAPT, NEL-NC i IFATP, koji su nasli siru prakticnu primje nu. U
tabeli XVII.2. dat je pregled i osnovne karakte ristike pozn atijih programskih
sistema.
Iz pregleda programskih sistema u tabeli XVII.2. se vidi , da neki sistemi
obuhvataju geometriju do odredenog broja upravljackih osa (A), a neki
geome triju i tehnologiju. Zatim, vide se i zahtjevi ·za velicino m racuna ra pri
programlranJu.
Masinsko programiranje, nezavisno od programskih sistema i programskog
jezika, sastoji se iz cetiri osnovne faze:
- prikupljanja i oblikovanj a ulaznih info rmacija,
- obrade informacija na racunaru uz pomoc odgovaraj uceg programa
(procesora),
- prilagodava nje obradenih informacij a odredenom tipu upravlj ackog sistema
pomocu kompjuterskog program a (postprocesora) i
- prezentacije izlaznih informacija u formi nosaea informacija za programera,
tehnologa, opcratora, ...
Za formulaciju, uvodenje, obradu, priJagodava nje i prezentaciju upravlj ackih
informacija pri programiranju, stoje na raspolaganju clemcnti program kog
jezika. Oni su i pored izvjcsne slicnosti, karakteristicn i za odrcdeni programski
300
XVII OSNOVE PROGRAMSKllI SISTEMA I PROGRAMIRANJA
sistem i njegov programski jezik.

Tabela XVII.2 Pregled poznatijih programskih sistema sa osnovnim karakteristikama
Naziv sistema Sistem razvio Karakteristike sistema
APT 1952 MIT; lIT G, do 6 A, 256 Kbyte
ADAPT IDM G, do 2 1/2 A, 96 Kbyte
MINlAPT UNIVAC G, do 2 1/2 A, 32 Kbyte
TELEAPT72(73 IDM G, do 2 !/2 A, IBM 370, CYBER
APTAC IDM G+ T, 4 do 5 A, IDM 3701135
APTIC IDM G, do 2 1/2 A, IBM 370/135
2CL 1967 NEL G, do21/2A
EXAPT EXAPT G + T, do 2 1/2A, IBM, CYBER, PDPI! ....
COMPAKTII MDSI G, do 5A, IDM 370, PDP1! ...
AUTOPITT 1968 PITTLER G+ T, 2A, IDM, CYBER ...
MITURN TNO G+ T, 2A Racunari razlicitih
GETURN GE G+ T, 2A velicina
ACTION NCSSWORD G+T21/2A
SELEAPT San Giorgio G,21/2A
AUTO PROGRAMMER Boehringer G + T, 2A Miniracunari
HIOO, H400 IndexW. G, 21/2A
G-Geometrija; T-tehnologija; A-brej osa upravljanja
Osnovni eJementi bilo kojeg programskog jezika su: znaci, slova, rijeei, brojevi,
simboli i oznake instrukcija. Dalja razrada elemenata strukture programskih jezika,
orjentisana je u potpunosti na odredeni prograrnski jezik u Cijem se okviru i prouCava.
Od strukturne i elementarne izgradnje sistema, zavise i njegove mogucnosti
upravljanja obradnim procesima. Sto znaei, da ce programski jezik, odnosno
sistem, koji obuhvata programiranje geometrijskih i tehnoloskih informacija,
imati slozeniju strukturu od jezika koji obuhvata programiranje sarno
geometrijskih informacija.
Slozenost programskog jezika nadalje zavisi od geometrijske i tehnolQske
slozenosti obratka eij i se proces obrade program ira. Geometrijska slozenost
se iskazuje kroz dimenzionalnost obratka, pri eemu se javljaju predmeti sa
dvodimenzionalnim i visedimenzionalnim veliCinama. Geometrijskoj
301
slozenosti odgovara slozenost numeriekog iii kompjuterskog upravljanja

izraZena kroz broj upravljaekih osa (2A, 2 1/2 A, 3A, ... , 10 A). Zatim kroz
obi ike numeriekog upravljanja koje moze biti koordin'a tno, linijsko i konturno.
Tehnoloska slozenost se iskazuje kroz postupke obrade koje sistem podrzava
kao sto su: struganje, brusenje,glodanje, rezanje navoja i razvrtanje. Uporedn e
mogucnosti poznatih programskih sistema prikazane su na slici XVII.29.
EXAPr
.. BU~ENJE." Gl.OOANJ! ,. STRUGAN.J£

Po~lupc; abrodf .•
Stiko XVII. 29 Usporedlll! karul:teris/ike pozl/o/ijih progmmskih sistemo
Iz prikazanih karakteristika programskih sistema vide se njihove mogucnosti

u smislu programiranj a upravlj anja geometrijskim i tehnoloskim informaci-,
jama. U pogledu obuhvatanja geometrijskih inform acija, APT je ne nadmasan,
jer obubvata sve tipove obrade i viseosno upravljanje geo me lrijskim informa-
cijama. Nasuprot APT-u, EXAPT obuhvata viSe postupaka obrade, programi-
ranj e geometrijskih informacija do 21 /2A i programira nje tehn ologije obrade.
Prednosti masinskog programiranja u odnosu na rueno, sastoje se u smanj enju
troskova i vremena programiranja, prikaza nih na slici XVII.30.
Pored usporedni h analiza troskova i vremena ruenog i masinskog programi-
ranja, vrse ne su i analize sa stanovista broja izradaka, broja NCC i CNC masina
i slieno. Moglo bi se reCi, da masinsko programiranje pri svim uporednim
analizama ima prednost u odnosu na rueno programiranje.
Za masinsko programiranje pored programskog sistema i banki podataka,
potreban je i kompjuterski sistem odredene konfiguracije. Konfiguracija
racunarske opremc za masinsko program iranjc prikazana je na slici XVI!'31.
Ostaje otvoreno pita njc velicine racu nara u strukturi opreme za masinsko
progra miranj e. Velieina raeunara zavisi od programskog siste ma i program-
302
aJ bJ
it ,
%
.....
,',·..........,
:l
~
•
~
15
·..,....
·.'.
:.., "
.....
• \ 'I
" ,
'
I'o '0.' "',.

0-
,
I •
."
.,'::..
':'.':.
o
." "'f
• •
.....
:,;'
•
. 0,:
'. I
~.
I.
GrotrIftrgska sloh"ost
pt'tCtn /a -
Stika )(VII.30 Pregler! tro,<kovo a) i V17!IIWIO b)

rulllog i 11Io.rillskog progmlllirollja
skog jezika. Tako na primjcr APT sistem zahtijeva velike racunare, dok
EXAPT sistem zahtijeva racunare srednjeg kapaciteta. Problem velicine i
konfiguracije kompjuterskogsistema treba razrijesavati u sklopusire primjene
racunara u radnim organizacijama. To su: upravljanje proizvodnjom,
upravljanje tehnoloskim procesima, primjenom u konstrukciji i ekonomskim
i poslovnim analizama. ImajuCi u vidu mogucnosti razvij e nih programskih
sistema koji su nasli siroku primjenu i ekonomsku stranu uvodenja kompjut-
erske tehno logije, treba naglasiti, da nije ekonomski opravdano uvodenj e vise
OPERA7/VNI
SIS rEM
-UNIVAC
·,BN JiO
-POP "114
... .-......
S lika XV//.3/ KOlljigumrija opmll~ Zfl kOlllpjlJlenko progmlllimllje

obror!1I ih plTJasa
303
razliCitih programskih sistema u industrije manjih i srednjih zemalja. Stoga

naucni i strucni radnici nase zemlje preporucuju, da se do razvoja sopstvenog
sistema, uvodedva najpoznatija programskasistema A TP i EXAPT. Radi toga
cemo u kracem osvrtu opisati glavne karakteristike ovih sistema.
4. APT.sistem za maSinsko programiranje
APT sistem za kompjutersko programiranje obradnih procesa na NC i CNC

masinama,je prvi u svijetu razvijeni kompleksni programski sistem. Obuhvata
programiranje, sarno geometrijskih informacija za sve tipove masina i kom-
pleksne oblike radnih predmeta.
Razvijen je na Masacusets Institutu za tehnologiju (MIT) 1952. godi ne i
usavrsavan je kroz sve cetiri verzije. Tako su APT III napisale clanice AlA
(Aerospace Industries Association) u toku 1961. godine, a zatim sistem je
predat na odrZavanje i dalji razvoj IIT Research Institut-u (IITRI).
APT
O£Ok£I IUJS1':l
[
-:t. •
._._. ~~- . .
-- - ~--~
.
t!) ---
.::.... .
-:-::.-
. "
..
-.-- ---. ---
LKo1A 1.
---
OI'ZkA.10f1.A
U51. 11.
OIiIo.6.I€Z.A,gRA
Slika X JlII.32 Struklum maIillskog progmmim lljn u sislnllu AP T
304
ELEMENT! PROGRAMSKOG SIS TEMA A PT
lNACI SLOVA PROGRAMSKE RIJECI 8ROJEVI GEOM. 51MBOL I INSTRUKCIJE

-zaru .
- ~nok dirlj'pflJt /
• A
B
K U
V
-gromr(fi{:kI : POINT.".
-optrOCI)S t : NO POS
0
I
-locka :POINT
-provo: LINE
Oznokl! inslru-
kw,0imoju
L
-znok rmoNnjt
-poltnclfonjr ..· C
0
M
N
W
X
- inslrUkcijt .
poslprocrsoru :STOp, END,
2.
3
-rovon,' PLANE 01 onum"ilku
-krug :CIRCLE slrukluru
-znok • E 0 Y 4
-znok - F P Z -pobliit oznoco~ 5
-kruini konus No primjtr,'
-znok ooloro $ G Q vonjr : XSMAL. XLARGE. 6
-dvos~r. znch $S H R 7 SCN=CONE. Ge! T~, SI, T~.
..znok jtdnak . = I 5 -10 kre lonjo : GO TO ... 8 PS,'
..zogrodt ( ) J T 9 -riIPSO :
-cfrsno lagr. ) -Z'J kraj proglamo: ELL/PsI ... POLYICON/CA -
FlNI NON,I,o•..
~ I ~ I
AR/TMETIKA KINEMAT!KA GEOMETRIJA OST. ELEMEN TI
I. Opera lori ......-, koordinotno
klrlonj,
kr rl onjr po
konluri
I. TaCko 7. . .. -Ulal/illoz
2. Provo -Ciklusi
lSkalori I. Lintarno I. Jtdnt pavr-
stne 3. Ravan -Inslrukcijt zo
1Izroz; : P. A. B Iron slar mocije
ZKruina Z. qvijt po VI -
SIne 4. Krug -Inslrukcijl!
~.Funkcijt : poslproctsoru
lPo poraltlo -
,inFo casF, gramu lTri pavrs; - S. Cilindar 17. Povrsine
ne dabijl!nl'
logF, .. ~. Random 6.Elipso
, ko Irljanjem .
OBRADA REZAN.1EM I ALATNE MASINE
fla ko je prvi u svijetu razvijeni programski jezik, on je jos uvijek neprevazide n

~ pogledu mogucnosti upravljanja geometrijskim informacijama u obradnim
procesim~ Bez obzira sto njegova cetvrta verzija APT IV ima mogucnost
obrade nekih posve specijalnih tehnoloskih informacij a, odsustvo program i-
ranja tehnologije predstavlja veliki nedostatak ovog sistcma.
Struktura programiranja u sistemu APT prikazan je na slici XVII .32.
[APT .geo~etrijski ~rocesor je razvijen na mo~ularno.m multipro~~sorsk?m
princlpu I osposobljcn je za obuhvat geometnJskl naJkompleksllljlh obhka.
Kao ulazne informacije uzimaju se veliCine sa crteza obradaka, koji se u obliku
program a uvode u racun ar. Geometrijski procesor ih nakon obrad e
proslijeduje postprocesoru u kome se vrs i prilagodavanje odredenom tipu
upravljackog sistema i nanose na Dosac informac!ja.!
[ Na osnovu elemenata programskog jezika na slici XVII.33, razvijeni su:
aritmetika, geometrija i kinematika kao pod loge upravlj anja geometrijskim
informacijam<0 Aritmctiku APT jezika sacinj avaju skalari, operatori, izrazi i
funkcije. Kombinacijom ovih elemenata dobijaju se aritmeticki izrazi kao na
prirnjer Y = A • X •• 2 + B • X + C. APT aritmetika sadrzi grupu od 15
funkcija za opis razlicitih operacija.
Za definisanje kontura elemenata razvijenaje APT geometrija, koja Obu~ ata.-------···
17 geometrijskih formi u 92 varijante definicija. Geometrijske forme sa
varijantama definisanja detaljno su opisani u APTsistematici kojom raspolazu
korisnici sistema, kao i vrlo detaljno isistematicno u. lElementi APTgeometrije
su: tack a, prava, ravan, krug, kruzni cilindar, elipsa;"iperbola, kruzni konus,
... , vektor, matrica, sfere, ... , povrsine dobijene kotrljanjemJ
\pojedini elementi i forme APT geometrije definisani su na vise nacina. Tako
je na primjer tacka definisana na 11 nacina kao !ito su: definicija tacke u
koordinatnom sistemu, u presjeku dviju pravih, prave i kruga, dvaju krugova
itd. Zatim, prava~'e defin isana na sesnaest, ravan na sedam nacina, vektor na
deset naci na itd. Uz pomoc aritmetickih izraza, geometrijskih definicija i
programskih ins rukcija omoguceno je upravlj anje geometrijskim informaci-
jama u ob radnim procesim::;YOd ostalih elemenata jezika potrcbno je istaCi
post-procesorske instrukcije1<oje obuhvataju ulazno-izlazne narcdbe, cikluse,
makro instrukcije i slicno, orjentisane prema masini.
Iz primjera ..sr~gram ir anja u APT-u na slici XV I I.34. vidi se i struktura _
programa.yrl 'f<?{~ tOji iz uvodnih informacija, gcomctrijskih definicija, \
izvrsnih instrukcija 0 kretanjima i zavrsctka programa. > ,
C
U ni dio programa saddi informacijc 0 tipu CNC masine, prcdmctu koji
se obr duje, upravljackom sistemu, tipu postproccsora, 0 programu i slicno. r
306 / ......
SMo XVI1.34
u Primje-r moJinskog progromi-
Cl ronjo u A PT-u
r~
LS
SP
x
PARTNO / PRIMJER APT

U VODNE INFORMACIJE
CLPRNT
NOPOST
I
SP=POINT/O,O,O
L1 = UNE/40,0,0,40,80,0
PT = PorNT/40,&0,0
GEOMETRIJSKE 12=UNE/PT,AT ANGL,45
L3 = UNE/80,120,0, 120, 120,0
DEFINICIJE L4 = UNE/140,50,0, 140, 100,0
LS = UNE/0,20,0,100,0,200,0
CI = CIRCLE/120, 100,0,20
C2=ClRCLE/140,20,0,30
lNTOUO
OUTTOUOI
CUTTER/60
SPINAl)2000, CLW
COOLNT/ON
FED RAT/50
FROM/SP
K1N EMATSKE I GOITO,L1
TLLFT, GOLFT/LI , PAST, 12
IZVR5NE
GORGT/L2,PAST,L3
INSTR UKCIJE GO RGT/L3,TANTO,C I
GOFWD/CI,TANTO,L4
GOFWD/L4,PAST,C2
GORGT/C2,PAST,LS
GORGT/L5 ,PAST,Ll
GOTO/SP
COOLNT/OFF
SPINDUOFF
END
KRAJ PROGRAMA FIN I
307
Geometrijska definicija 0 fo rmi instrukcija opisujc konturu prcdmeta koji se

obraduj e. One u stvra i definisu putanje alata pri obradi.
Ki nematske i izvrsne instrukcij e sadrZe instrukcije 0 kretanjima alata po
definisanim putanjam a, tehnoloske naredbe izvrsnim o rgan ima maSine, te
instrukcije za poeetak i zaustavljanje procesa, hladenje, izmjenu ala ta itd .
Zavrsne instrukcije sadrze naredbe za kraj program a i poruke 0 nastavku rada.
5. EXAPT programski sistem
EXAPT programski sistem za kompju tersko programiran je obradn ih procesa

na numericki upravljanim alatn im masinama razvijen je na osnovu APT
sistema. U odnosu na APT, EXAPT ima manje mogucnosti u pogledu
upravljanj a geometrijskim in fo rmacijama,jer ob uhvata dvoipodimenzionalne
p redmete (2 l/2D ). To je programski sistem koji omogucava kompjutersko
p rogramiranj e geometr ijskih i tehnoloskih informaci ja. Razvijen je u Z apad-
noj Nj emackoj od strane EXAPT udruzenja iz A hena (Aache n).
Ranije je razvijan u tri dijela E XAPT 1, EXAPT 2 i EXAPT 3, pri cemu je
EXAPT 1 razvijen za busenje, EXAPT 2 za struga nje i EXAPT 3 za glodanj e.
Sada je to jedinstveni programski sistem za programiranje geo me trij skih i
tehnoloskih informacija za navedene postupke obrade.
t ~-
~~
a'"
Kg
15 a
~
I
-•~•" --.
- """'"
~ U" IE
GlODAIUE
$1ffUCiAIU E.
t ..,5l:MA:
.:. It
Slika XVlJ.35 Mogucnosti EXA PT programskog sistema
Na slici XVJI.35. prikazano je, koje su svc vrste obrada ob uhvacene ovim
p rogra mskim sistemom. Osnovnim modulima ob uhvaceno je sest postupaka
o brade, dok su tehn oloski moduli razvijeni za struganje, brusenje i glodanje.
Osnovn i moduli su priredeni za programira nj e skoro svih problema NC i CNC
308
uptavljanja, nezavisno od tehnoloskog po stupka obrade. Tehnoloski moduli

omoguCavaju automatsko programiranje redoslijeda operacija, parametara
rdima rezanja, kretanja alata i izbor alata. Prognimski sistem EXAPT je
problemski orjentisan i svoji m programskim jezikom prepusta racuna ru sve
potrebne proracune i ispitivanje programa, koj i bi pri rucnom programiranju
morao da radi programer. Princip programiranja u EXAPT-u prikazan je na
slici XVII.36.
. .obooA •
.. - - -- - - - - =J)
01'...... "',.1$1(,
~. Q CE~ I
I
I
I
I
r---~~-H~M~~ot~&~J----' 1
~-t,~~~ Ht-t
IL ___ ~_ _ -JI ~....
.0"",,$011
I I
I I
I I
L__. __ _ __ _J
--- -.. ..----.- -.. 1
_. ~ P05T~RQC'~1
~. ___,__ _ _ _ __ ::1
. r . •. •
SliM XV/l.J6 StruktIJm lIIosills/rogprogrolllim lljo IJ £YAPT

progmmsko11l sistewu
Proces programiranja u EXAPT-u odvija se po metodologiji koja obuhvata:
- geometrijske defini cije,
- tchnoloske definicij e,
- progra msko tchnickc dcfinicije.
309
£LEMEN TI EXAPT SISTEMA
OPER. lNACI SLOVA PROGRAMSKE RIJECI BROJEVI ORG. TEH. RIJECI INS TR UKCIJE
-Enak ",d. = A B C ABS -apsolulna vrijl!dnosl 1 -PARTNO
-dtc .to ka 1 rns trukclc~
DE F AUTO - aulomalski -FINI imaju al anu -
-Enak • J
-znak - G H I BORE -paziv obrade 4 -REMARK
~rii!ku ,
-mnotl!njl!
-potfflCiran~
••• J K L CONTUR - konlura 5 -UNITS
slrukturu
- djrijl!njr. / M N 0 6
CIRCLE - krug Na primjer:
-oovap'Jl! . // P Q R 7
-ponavlJOnjl! ; EXMAC -podprogrom GOTO / PI,tO,
, S T U 8 -DIST
-zarrz 25,0
-rnak doIara $ V W X · 9
-IYoY'. kom.
-cgrani~avanjl!
$$
y l · a
-raEdvojonjl! ad· )
()
· (sadrz i .10
..,. rije6 )
,
rl!Sl! i rKl!nJc I! (2~8 pragr. rij~~i)
~
ARI TME TlKA
,
KINEMATIKA
1
GEOMETRIJA rEHNOLOGIJA 0
....
I. Opl!ratori I. Koordinatno
k"'ta~
I. Tacka
1. Provo
I. Tl!hnolaski modul
za busl!n}"
0
:;:. .E
0
2.5kolari " _
0 0 '-
0
J. Krug '- b 0 .!:!
J. lzrazi 2. Unijsk.o 2. Tl!hnolOSki modul e$ ~"6 Q. 0
krl!tary'
P= A.B 4. Ravan za glodonje ~ .~ 0
3. Kanturno lJ ~ i:; :;
~. Funkcijl! :
sinF, cosF; ..
krl!tonjl! J. Tl!hnolas ki modul ._ "
." 0 ::a
...:::-.,.,
Q.
·VI 0 "t) 'b 'tJ
.
(21/lA) IO strugonjl! ~1:J~O "
( slika cw ~ "'O~ t
12. Paligan. povrS. ...., ~ 00 a
, , ,
XVII OSNOVE PROGRAMSKrn SISTEMA I PROGRAMIRANJA
Geometrijske definicije obuhvataju izbor, pomjeranje i rotaciju koordinatnih

sistema. Zatim, generisanje konture obratka uz pomoc geometrijskih ele-
menata, prelaze izmedu kontu mih elemenata, kombinacije kontura itd. Kao
polazna informacija sluzi crte:z obradivanog predmeta. Tako pripremljeni
geometrijski podaci uvode se u geometrijski procesor koji ih obraduje.
Uz pomoc tehnoloskih definicija uvode se u proces programiranja
odgovarajuci tehnoloski podaci 0 alatnoj masini, potrebnim alatima, podaci
za izbor re:zima rezanja, opis alata itd. Zatim, tehnoloske definicije sluze za
pripremu podataka za programiranje potrebnih kretanja: brzog hoda, velicine
pomocn ih kretanja, ciklusa obrade, brzina rezanja, broja obrtaja glavnog
vretena i slicno. Tehnoloske informacije se preko tehnoloske banke podataka
uvode u tehnoloski procesor * koji ih obraduje i proslijeduje postprocesoru* *
na dalju obradu.
Programsko tehnicke definicije i ukazi sluze za pojednostavljenje programi-
ranja i skracenje programa. Nakon geometrijskog i tehnoloskog defin isanja,
pristupa se programiranju na racunaru. Primjeri programiranja u EXAPT-u
prikazani su na slikama XVII .38, XVI 1.39 i XVII.40
• Procesor - Kompjuterski program za obradu informacija

•• Postprocesor - Program za prilagodavanje izlaznih informacija odredenom tipu
upravljackog sistema alatne masine
311
3,5
-(G~.-.~-
w
- ... ~
~I z
~I
~-,--~],\--=-===iH-,;z~ 5-
JIP" M<,lrrijo(:
40 C17~
65
90 ~-
x
SliJ.'o XI'I1.38 Prill/jer m,osillskog progmmirrlJlj o II EX!. PTU
pri obmdi SlrogOlljl!1II
1. PARTINO/PRIMER PROGRAM IRANlA U EXAPTU

2. CLDAT N EXAB
3. MACH IN/INDX
4. MACHDRJO $$ Z A GRUB U O BRADU
5. FROM/635.280 $$ Z A KOPIRANJE
6. $ $ $$ ZA V ANl SKI NA VOl '
7. $ $ ALATI
8. $ $
9. NEW LT/335 111 , 4, 5, 93.5, -54, 5, 0, 73
10. NEWLT/335112, 4, (RGO=5 ), 93.5-57, 5, 0, 73
II . NEWLT/850200, 4, 0, 94-40, I, 79
12. $$
13: $$ GEO METRIJA
14. $$
15. CLD = 2
16. Rl = 5 II ASU R= 3 // DSUR = 96
19. TN = POI NT/95, (50/2)
20. U= LI NE/(POI NT/(40-3), (90/2), ATANGL, -30
21. Kl=CIRQEJYLARGE, DIA, 46, HLARGE, PlAN, 65, RADIUS, 2
22. T Z= POI NT/(XTZ = 90+ CLD +RGO), (YTZ = DSUR/2)
23. TK= POINT/(XTK = XTZ), (YTK= 46/2)
24. ST= INT« YTZ-VTK)/ASUR)+ 2
25 . VK=PATERN/LINEAR, TZ, TK, ST
26. TZI = POI NT/(XTZ 1+CLD). YTZ
27. TZ2=POINT/XTZ1 , YTK
28. $$
29. $$ KONTU RE
L...-_ _ 312
XVII O:-':\ll\- I:. I'ROGRAMSKIH SISTEMA I PROGRAMlRANJA
30. $$
31. SUR = CONTUR
32.
33.
36.
BEGIN/-25,0 YLARGE, PLAN-25
RGTjDIA, DSUR, PLAN, 90, DIA,
TERMCO
°
37.
38.
39.
OBD = CONTUR
BEGIN/O, 0, YLARGE, PLAN, °
Al RGTjDIA, 90, Ll, PLAN, 40, ROUND,RI
42: LFT/DIA, 60, BEVEL, I
43. RGT!P LAN , 65
44. FWD(KI , BEVEL, I
45. RGTjDIA, 50, BEVEL, 2
46.
48.
A2, RGT/PLAN, 90, DIA,
TERMCO
°
49. CONTURNLANCO, SUR, PARICO, OBD
51. $ $
52. $$ OBCI PODACI
53. $$
54. CHUCK/I, 140, DSUR
55. CLAMP/-25
56. FROM/635 ,280
57. PPFUN/lNDX, REVROW, 2
58. $$
59. $$ GRUBA OBRADA
60. $$
61. TOOLND/335 1 II , II , OSENTD, I/STAN/-90
63. PPRINT/GRUBA OBRADA - T335111
64: CSPEED/140/CSRAT/80
66. GOTO/TZ I /COO LNT/ON/FED RA T/. 25
69. INDIRV/-I, 0//OVS IZE/FIN,.5
71. GO/TO, OBD, THRU, VK
72. GORGT/OBD, DELTA, I , I
73. SAFPOS/(92+55), (92/2)
74. $$
75 . $$ KOPIRANJE
76. $$
77. TOOLND/335 I 12, 12, OSETND, 2/STAN/-90
79. PPRINT/KOPIRANJ E - T335 11 2
80. CSPEED/200/CS RA T/80
82. GOTO/TZ2/FEDRAT/.15
84. GOCON/OBD, DUT, A2, RE, Al
313
85. RAPID/GODLTNl,l
87. SAFPOS/(92+58), (92/2)
88. $$
89. $$ NA VOJ M50 X 2
90. $$
91. TOOLND/850200, 13, OSETND,3/STAN/-90
93. PPRINT/NA VOJ M50 X 2 - T850200
94. SPINDU500
95. GOTO/TN
96: CALUNAVOJ, GLOB 1 = .2, GLOB2=.1, KORAK=2,
LOOP1=3, XZ=94, $
96. LOOP2=11, XK=67, YZ=(50/2)
97. FIN!
98. NA VOJ = MACRO/AKSPR=O, CLDST=.5, GLOB1,
GLOB2=0, GLOB3=0.
INDN=l $
98. KORAK, LOOPl, LOOP2=0, LOOP3 = 0,
XZ, XI<, YZ, YK=YZ
314
.
~ , '- "
.-@>
{ -@-_...JI .@
. , I
:rJ
!?,
1
Slikrl X VII. 39 PI7111jer IIIm'i1lJkog prQgmlllimllj(l pli obmrli buSClljCIII
1. . PARTNO/PRIMER PROGRAMIRANJA U EXAPTU

2. MACHIN/CICI
3. MACHDT/O
4. $$
5. $$ ALATI
6. $$
7. NEWTU31080,1,8,IS0
8. NEWTU 32158, I, 15,8, 170
9. NEWTU 32144, 1, 14,4, 150
10. NEWTU41160, I , 16, 120
11. NEWTU 36220, 1, 22, 155
12. NEWTU36260, 1, 26,200
13. NEWTU46160, 1, 16, 185
14. $$
IS. $$ GEOMETRIJSKE DEFINICIJE
16. $$
17. ZSURF/20
18. Tl=POINT/30,30
19. VI =PATERN/L!NEAR, TI , ATANGL, 0, !NCR, I, AT, (200-2*30)
20. V2=PATERN/LlNEAR, Tl ,ATANGL, W, !NCR, 1, AT, (170-2 *30)
21. VZ=PATERN/GRID. V I, V2
22. T2 = POINT/l 00,85
23. $$
24. $$ OPIS KONTURE
25. $$
315
OBRADA REZAN.IEM I ALATNE MAS INE
26. CO NTUR/BLANCO
27. BEGIN/O ,O,YLARGE, YPAR, 0
28. RGT!XPAR, 170.YPAR, 200, XPAR, 0
31. TERMCO
32. $$
33. $$ CENTRIRANJE
34.. $$
35. TOOLND/31080, 1//SPLIND U I000
37. PPRINT/CENTRIRANJ E
3S. CYCLE/8 1, 4, 2/GOTO/yZ, T2
41. $$
42. $$ BUSENJE FI 14.4
43. $$
44. TOOLND/321 44,2//CSPEED/35
46. PPRI NT/BUSENJE FI 14.4
47. CYCLE/81.25 . 25/GOTO/T2
49. $$
50. $$ OBR ADA FI 2£1
51. $$
52. T OOLN D!36260 ..I//CS PEED/I S
54. PPRINT/OBRADA FI 26
55. CYCLE/82.£1, 15/GOTOn'2
57. $$
5S. $$ NA VO'! FI 16X 1.5
59. $$
60.. TOOLNO/46 160,4//SPI NDU2S0
62. PPR INT/NA VOJ FI I hX 1. 5
63. CYCLE/84.25. 1.5, 74, 6//GOTO/T2
65. $$
66 . $$ BU ~ -: NJ E FI 15.8
67. $$
6S. TOOLNO;:l2 I58.5//CS PEED/35
70. PPRI NT/BUSENJ E FI 15.8
7i . CYCLE/81.25.2S/GOTO/YZ
73. $$
74. $$ OB RADA FI 22
75. $$
76. TOO LN0/36220.6//CSPEED/ IS
7S. PPR INT/OBRADA FI 22
79. CYCLE/82£1. 15//GOTO/YZ. INVERS
SI. $$
31h
82. $$ OBRADA FI 16 H7
83. $$
84. TOOLNI)/41160.7//CSPEED!10
86. PPRINT/OBRADA FI 16 H7
87. CYCLE/81,25.1,74,6/GOTO{VZ
89. FINI
317
IBRADA REZANJEM I ALATNE MASINE
." SliM ."VI1.40 Plimjer masills/"og

~ t
progn:mlimlljfl II
E)(APTU pti ol/nldi
(5 g/o~k",jem
4O x
rlQ
- - "0
L PARTNO/PRIMER PROGRAMlRANJA U EXAPTU GLODANJEM

2. MACHIN/CICI
3. MACHDT/O
4. $$
5. $$ ALAT
6. $$
7. NEWTL!51003,5(D5 I 003 = 16).100 $$ GLODALO FI 16
B. $$
9. $$ GEOMETRIJSKE DEFIN ICIJE
10. $$
11. R=OI
12. PI = POINT/O,O,O
13. U = LINE/40,0,40, I
14. L2 = LINE/CPO INT/40,BO),ATANG L,45
15. U = LINE /0,120,1,120
16.. L4=LINE/140,0,140,1
17. L5=LINE /0,20, 1,20
lB. C l = CIRCLEIYSMALL,U,XSMALL,L4,RADIUS,20
19. C2 = CIRCLE/140,20,30
20. $$
21. $$ OPIS KONTURE
22. $$
23. CONTUR/BLANCO
24. BEG IN/40,20, YLARG E,U
25. RGT/L2,U
27. FWD/C l,L4
29. RGT/C2,L5
~1. TERMCO
2. $$
--------------------------------------
318
XVII OSNOVE PROGRAMSKlH SISTEMA I PROGRAMlRANJA
33. $$ OBRADA GLODALOM FI 16

34. $$
35. TOOLND/51003,1/SPINDL/2000
37. PORINT/OBRADA GLODALOM FI 16
38. GOTO/Pl/GODLTN·12/GO/TO,Ll
41. COOLNT/ON
42. FEDRAT/.25
43. GOLFT/Ll
44. GORGT/L2,L3
46. GOFWD/C1,LA,ROUND,R
48. GORGT/C2,ROUND,R,LS,PAST,Ll
50. COOLNT/OFF
51. GODLTN12
52. FINI
319
OURADA REZANJEM I ALATNE MASINE
XVIII PRENOSNICI
1. Definicija i kJasifikacija
U toku procesa obrade skidanjem strugotine odvija se relativno kretanje

obratka i alata, odnosno izvodi se glavno i pomocno kretanje. Da bi proces
bio ekenomican (iskoristenje mogucnosti alata i masine) treba da se odvija
optimalnim brzinama koje zavise od vise uticajnih faktora kao sto su materijal
obratka, materijal alata, intenzitet hladenja , zahtijevani kvalitet itd. , koji se
razlikuju od proizvoda do proizvoda. Znaci da alatna masj na treba da ima
mogucnost promjene brzine glavnog i pomocnog kretanja. Tu mogu cnost
obezbjeduju prenosnoci za glavno i pomocno kretanje obratka iIi a lata u
odredenom rasponu podesavanja.
Postoje razliCite vrste prenosnika 0 mozemo ih klasifikovati po vise kriteri-
juma. Tako sa stanovista: .
a) namj ene razlikujemo prenosnike za
- glavno kretanje (kruzno i pravolinijsko)
- pomocno kretanje (kruzno i pravolinijsko),
b) naci na promjene brzine kretanja razlikujemo prenosnike sa

- stupnjevitom promjenom brzine (broja obrtaja) kod kojih se u podru cj u
regulisanja (Y max - Ymin) nalazi tacno od rede ni broj brzina. Ovi pre nos nici
se upotreblj avaju za prenos velikih snaga, imaju sire podrucje regulisa nj a i
najvise su u upotrehi,
- kontinualnom promjenom brzine kod kojih se u podrucju regulisa nj a
(Y max - Ymin, odnosno nmax - nmin) moze ostvariti svaka brzina. lako se
ovim prenosnicima moze ostvariti svakaekonomicna brzina kretanja radnih
e lemenata masine (brzina rezanja prvenstveno) ne koriste se mn ogo jer
imaju usko podrucje regulacije i namijenjeni su prvenstveno za prenos
malih snaga,
- kombinovani prenosnici od prenosnika sa stupnjevitom promjenom
kontinualnih prenosnika cime se prosiruje podrucje regul acije brzine,
c) konstruktivnih rj ese nja prenosnika ra zlikujemo:

- mehanicke,
- hidraulicne,
- pneumatske i
- elektricne prenosnike.
320
XVlU PRENOSNICI
2. Radni dijagrami
Za prenosnike obrtnog kretanja sa stupnjevitom promjenom broja obrtaja

postoje odredene zakonitosti promjene broja obrtaja u podrucju regulacije
(nmax - nmin):
- aritmeticka promjena,
- geometrijska promjena,
- dvostruka geometrijska promjcna i
- logaritamska promjena broja obrtaja.
Zbog svojih karakteristika najcesce jc u upotrebi geome trij ska promjen a broja
obrtaja.
Aritmeticka promjena broja obrtaja je takva promjena za koju vrijedi
n2 - n I = n3 - n2 = n4 - n3 = const (XVIII.1 )
/:J.= nx - n(x-l ) = co nst (XVII!.2)
Povecanjem broja obrtaja opada procentualni prirastaj broja obrtaja .

Izraz za brzinu rezanja pri kruzno m glavn o m kre tanju moze sc p rikazati ka o
v = n:Dm =kI D (i = 1,2, .. . ,m) (XVII I.3 )
U pravouglo m koo rdin a tn o m siste mu V - 0 izraz (XVII!'3) p rcdstavlja

fa miliju pravih kojc pro lazc kroz koo rdinatni pocctak sa koeficije nto m pravca
kl . Sva ka prava odgova ra jedno m broju obrtaja.
r--- -
DJ --~~
0,
1 - - - -- - D. ----~
--
o
Sliktl XV" 1. 1 Rflrllli dijllf(1f1111 (/~s/~msli) M sllJplIJfvili prl'llomil

sn fIIilfll~/il1:0111 prollljmolll II/YJjn Oll/Wjll
321
( , (\«'\ '
Za zadanu tehnolosku brzinu rczanja VI svakom hroju ohrtaja odgovara samo po

jedan preenikobratka iii alata priccmu jc iskoriStcna postojanost alata,ud nosnovrijcdi:
VI = IT m DI = IT 172 Dz = ... = IT nm Dm (XVII 1.4)
Za neki prec nik izmedu DI i D2 pri rad u sa hrojcm o hrtaja n I ostvaruj c sc

brzina
(XV III.5)
dakleza precnik D2 postoji gubitak hrzinc .1 V Ako hi radili sa brojcm o hrtaj a

n2 prckoracili bi brzinu rcza nja VI sto nijc dozvoljcno s ohziro m na zadat u
postojanost alata. Najvcci guhitak tc hnoloskc hrzinc rczanja dobijc sc pri
prelasku sa nin a n2 na prccnik D3.
(XVIII.6)
Iz slike (XVIII.1) se vidi da sc najvcci gubitak hrzi nc dcSava na obratcima

veGcg prccnika dokje za ma njc prccnike ma nji. Za ckonomicnost ob radc bo lj c
bi bilo obratno. Zbog ovoga se ar itmcticka promjcna hruja ohrtaja danas
rij ctko koristi za prcnosnikc na a latnim mas in a ma. Ovomc doprinosi i
nc mogucnost koristcnja standardnih brojcva oh rtaja.
Gcometrijska promjcna hroja uhrtaja ima naj siru primjcnu kod a latnih
masin a. U ovum slucaju prenusnik moze ostva riti brojcvc ob rt aja
nl , n2, ... ,nm (XV III.7)
gdjc jc n I minimal an broj o hrtaja, a nm maksim ala n hroj o hrtaja, a III uku pan
broj razlicitih brojcva ohrtaja, od nosno hroj stupnjcva. Za gcolllctrijsku
promjenu odnos broja ob rtaja jc .
,
172 n3
= = = = cont = q> (XV III.8)
nm-
gdjc jc SYMBOLf- faktor gcumctr ijskc pro mjcnc Cijc vr ijcdnosti su sta nd-
ardizovanc i za alatnc masinc iznosc 1,12; 1,25; 1.4: 1.6 i 2.
Iz (XVIII.8) slijcdi
172 = nl q> ; 113 = 172 q> ,. . . . nm = nl (P

ITr
(XV IIUi)
322
xvm PRENOSNICI
Logaritmiranjem gornjeg izrata dobije se
log nm = log m + (m - 1) log<p (XVIII. 10)
odak1e se dobije broj razliCitih brojeva, odnosno broj stupnjeva prenosa u

oblasti regulacije (n 1, nm)
lognm - logm
®m = 1+
log<p
(XVIII.11)
-- -
I za geometrijsku promjenu se, kao za aritmeticku, moze nacrtati radni,
odnosno testerasti dijagram iz kojeg se vidi da pri promj eni precnika istim
brojem obrtaja za istu ekonomsku brzinu rezanja postoji gubitak brzine u
podrucju izmed u dva broja obrtaja .
~t
~-+--------T~~~~~~~~~~~'
o
D,
SHim XVII1. 2 Radlli dijagralll pri geollle/rijsKojprollljeni uroja our/aja
Realni gubitak tehnoloske brzine dobije se kao odnos
(XVIII.12)
Kako se vid iz slike XVIlI .2 i kod geometrijske promjene na manjim

precnieima stoji na raspolaganju veti broj obrtaja za ekonomicnu brzinu, ali
nesto manje nego kriti cne promjene. Dijagram sa sli ke XVIII.2 moze se
nacrtati i u IOJaritamskom obliku gdje su linijc koje zllace brojeve obrtaja pod
uglom od 45 u odnosu na ose i na jednakoj medusobnoj udaljenosti.
323
Slika .\1'III.J l .oKflIitfl1m-j:i mdlJi dijrlJ(mm Zl'1 .l"luplJievile prP//Oj'lJike

sa geometrij.\·kom prollljmolll II/vjeva oll/trija
Da hi se dobila ravnomjernija promjena hroja ohrtaja od geometrijske, kod

koje postoji nagomilavanje na manjim preenicimaohratka, koristi se dvostruka
geometrijska promjena koja za manjc preen ike ima od nos
(XVIII. 13)
To'su u stvari dva sastavljena geometrijska reda sa stupnjevima m' ( (jll ) i

rd ' ( (jl 2 ) za koje vrijedi
m'+ m"= m +l (XVIII.14)
m' -
dm = flI (jl 2 (XVIII.1S)
m" -
I (jJ 2 1~VIlt. 1 6)
m' -
d 'm = nm (jl 2 = nl (jl I
m' - 2 nIH - 2 m' + ~ m -

n" m = flI (jJ I (jl I =nm = flI (jJ I
(XVII!.17)
za m'/m " = K i uz (XVIII.14) dohije se

m + 1
(K +2)- 3
nm = nl (jJ k + I (X VIII. IS)
odnosno ,uz logaritmiranje
lognm - k + 1
m = ( (X VIII. I lJ)
log(jJ k + 2
-------------------------------------------------
324
xvm PRENOSNICI
Stiko )(VIII.4 Tcstem sti i logmitofflski dijogmm M

dvostmlm lognritnfflsku promjl!1lu
Logaritamska promjena odlikuje se vrijednostima
nx - n,y _ '" canst J DJ/nX - 1 '" con~~VIII.20)
Kod ove promjenc vrijedi
(XVIII.21)
i ima mnogo ravnomj e rniji raspored broja obrtaja. Medutim, zbog pro mje ne
odnosa qJ ne mogu se koristiti sta ndardni brojevi obrtaj a, odn os no za svaki
broj obrtaj a tre ba ima ti zascb a n pa r zupca nika sto je nee ko no micno .
3. Zupcastj prenosnicj
Zupcasti pre nos nici se koriste za pren os vecih snaga. O mogucavaju po uzda n
prcnos snage uz rclativno laganu promj e nu broja obrtaja. S obzirom na nac in
promj e ne broj a obrtaja razlikuje mo zupcaste pre nosnike sa:
- odvaja nj c m zupca nika po mocu spojnica,
- po mj erljivo m grupom zu pca nika,
- zupca ni cima sa po mje rljivim klin o m i
- ko mbin ovan o m promje nom.
3.1. Zupcastj prenosnjci sa spojoicama
Kod ovih prc nosnika pro mjcna broja obrtaj a vrsi sc pro mjc nom spregnu ti h
zupca ni ka koji su u trcn ll lnom kin c maticko m la ncu prcnosa snagc. Promjc na
sprcgn uti h zupcanika vrsi sc pomijcranjcm spojnicc ka ko jc to da ta na slici
XV III. 6. Vidi sc da su zu pcan ici Z l i Z4 lIklinjc ni na vratilu I. Na vrati lu II sc
325
OBRADA REZAN.1EM I ALATNE MAS""!:,
natazi uklinjena spojnica K i slobodno okrecuci zupcanici Zl i Z3. Ako spojnicu

K pomak nemo ulijevo prcnos ce se vrsiti preko zupcastog para ZI i Z2 na vratilo
II. Ako pomjerimo spojnicu udesno prenos ce se vrsiti preko zupcastog para
Z4 i Z3, odnosno imacemo dva prenosna odnosa:
, (
no r_ . Z3 no
11 = fi.= - 1 2 = - =
Zi fl2 r Z4 m
\.? I' ~
1t!1 (1 1
Slika XVII/.6 Zupcasli prenosnik ![f2 /7/
Zupcasti prenosnik na sl ici sc oz nacava sa W2 gdje rimski broj oznacava broj

vratila a a rapsk i broj raz liCitih brojcva obrtaja koji se ostvaruju na izlazu iz
prenosnika.
Za odredivanje prenosa pojcdinih zupcanika najbolje slu zi Siezingerov
dijagram koji se zasniva na logaritamskoj prcdstavi brojcva obrtaja koji se
ostvaruju prenosnikom. Horizontalne linij c predstavljaju vratila prcnosnika
a vertikalnc brojcvc obrtaja koji sc prenosnikom ostvaruju. Za prcnosnik sa
slike XVIII.6 Siezingerov dijagram je prikazan na slici XVIII.7. Prava
povucena nadesno znaci povccanjc broja obrtaja a nalijevo smanjenjc. Znaci
da je n2no ani o. Za prvi slucaj , £.l"cnosni odnos i =noln2. za no na odstojanju
za cp/2 vrijedi da jc i=no/n2= 1/..Jcp. Za drugi slucaj (smanjenjc broja obnaja-
pomak spojke ulijevo) prcnosni odnos jc i=no/ n 1 =~.
Prenosnik na slici XVII 1.8 ima 4 vratila i 8 razliCitih brojcva obrtaja. Na vra tilu
I kojc dobiva pogon od elektromotora nalazc sc uklinjcni zupcanici Zl, Z3, Z5
i Z7. Ovim zupcanicima se prenosi krctanjc na vratilo II oko kojcg se mogu
slobodno okretati zupcanici Z2, Z4, Z6 i Z8. Pomicanjcll1 spojnica KI i K2 nalij cvo
spajaj u se zupcanici Z2 i Z6 sa i tim vratiloll1. Na ovaj nacin sc ostva ri 4 raz na
326
XVIII PRENOSNICI
broja obrtaja .
1 - - - - ~---~-- ~-_ _ _
r---------~~---------~I
"" - - - .- -----~/l2
~ . - -'-". - - - <,.~ _ . I
SMfl .\1'111.7 ,~Ie-ZillKPI "ov dijflgrmll Zfl prr!llo.l"IIiJ' 11/2

UI Jlil.·fI .\11111. 6
Pom icanjem spojnice K3 nalij evo spaja se vratilo II sa vrati lom IV i kretanje
prenosi na vratil a I i IV preko vrati la II. Vra til o IV je glavno vrat il o i okrece
se u supljini vrati la II. Po mica nj e m spojnice K3 nadesno ostva ruje se veza Z9
- Z IO i z ll - ZI 2 te dobija jus 4 broja obrtaja. Slezinge rov dijagram za ovaj
prenosnik d at je na slie i XV III.9. Vertikalne linije na dij agramu oz nacavaj u
pren os ni o dn os I: 1, lij evo nagnut e sma nj e nj e a dcs no nag nu te poveca nje broj a
ob rtaj a. Za par zupca n ika Z9 - z 10 je zy/z 10= I /<p2 jer je horizon ta lno od stojanje
krajnjih tacaka duzi Z9 - Z IO 2<p u loga ri tamsko m mj crilu
Z7 21.) Zll 25 29 Zl l
nl = - no fl2 = n o -
28 Z IO Z I 2 .2Q ZlO Zl2
23 21.) ZI I Zl .21) ZII

fl3 = no n4 = no
Z4 ZI O Z I 2 Z2 Z IO Z I2
-H___+-_-+l..:.~_-+~_p.__.;: _ ._ I
i8
~-+-------'----t-;~ ..- - Jll
Slika XVIII.S Prenosnik !V/S /3/
327
2S Z)
flS =flO fl6 = flO lTJ = flO 118 = flO
28 26 Z2
Sf. XVlIl.9 Sfezingerov dijagral1l za prenosnik sa SI.XVlI/.8
nl n2 n3 n4 ns n6 n7 n8
KI -+ ~ -+ ~
K2 -+ ~ -+ ~
K3 -+ -+ --> --> ~ ~ ~ ~
Slika XVlI/.10 Sema ukljucivanja prenosnika sa slike XVlJI. 8
Prenosnici sa spojnicama koristc se za prenos glavnog kretanja.
3.2. Zupcastj preoosnjci sa pornjerljjyoro gruporo zupCaojka
Kod ovih zupeastih prenosnika promjena broja obrtaja vrsi se uparivanjem

zuptanika razlicitih brojcva zuba a nalaze sc u skupovima od po 2, 3 iIi 4
zupeanika uklinjeni zajednicki na vratilu duz kojeg sc mogu pomijerati po
uzduinom klinu. .
328
XVIII PRENOSNICI
J 1~1' L
-t-......:i----'~___:=_-I
Z~~ ~
~+-----~--~=O
.... .
l~ . _
1,
SMI1 .\111/ 1.11 Pf',,"oJlii' Jf/ prollljmljivolll gmjJolII z'upll1l1ii'l1 111/6 /3/
n, n2 1I,a n. "5
Slil:r, .\11111./ Z Sll"zillgPl'O'iJ dijl1K1'U1I M /Jl7'1I0Jllii' Sf' .r/il.·f.\1'/11. //
1-
T- n6 l
nJ n4 n5
-. J ~ l
~
L L~
S/ikn XVII1.l 3 Sell1(1 uk/jucil'n nja za prenosnik SO s/XVI 11. 11
Zupeanici zli Z4 mogu se pomijerati pO uzduznom klinu koj im su vezani za

vratilo I. Zupcaniei Z5, Z2 i Z7 uevrsceni SlI klinom na vratilo II bez mogucnosti
ak ij alnog pomjeranja. Duz vratila III moze se pomjcrati druga grupa
zupcanika Z6, 23 i Z8. Pomjcranjem zupcanika na vratilima I i III dobijc se 6
329
OBRADA REZAN.J E M I ALATN E MASINE
razlicitih brojeva obrtaja. Slezingerov dijagram za ovaj prenosnik dat je na slici

XVIII.l2. Uz usvajanje polozaja rucica kojima se pomjeraju zupcanici onda
seSema ukljucivanjaza posmatrani prenosnik moze prikazati slikom XVIII. 13.
Prenosnici sa pomjerljivim grupama zupcanika koriste se i za pre nos glavnog
i za prenos pomocnog kretanja.
3.3. Prenosnik sa pomjerUivim klinom
Kod ovog prenosnika pojedini zupcanici koji se slobodno okrecu oko vratila
spajaju za njega pomocu pomj erljivog klina. Pomje rljivi klin spaja onaj
zupcanik koji odgovara zeljenom prenosu (SL.XVIII.14). Okreta nj e m rucice
K cikrece se zupcanik z i odvaljuje po okrugloj zupcastoj polugi na Cije m kraju
se nalazi klin u vidu kuke. Kukas ti klin klizi u zarezu suplj eg vratiJ a i svojim
gornjim krajcm ulazi u odgovarajuci zlij eb zupca nika koji ostvaruj e zeljcni
prenos. Uskakanje klina u zlijeb obezbjeduj e opruga a prstcna sprecava
,
',,
, I
III .
,',,
f-
I IJ / I
I
1 -1~1
I '
Slika XVTII.1 4 Prenosnik sa pomjerijivim klinol1l /3/
Slika XVII1.l5 Konslrukcija pomjer/jivog klina
330
XVIU PRENOSNICI
spajanje dva zupcanika istovremeno . Promjena prenosa moguca je i za vrijeme

rada. Zbog slabljenja vratila zarezom primj ena ovog prenosnika ogranjcena
je na prenos manjih snaga i za prenos pomocnog kretanja.
3.4. Kombinovani prenosnici
Slika XVlII.16 Kombinovani prenosnik IV/9 /3/
"-9' \"-
: . 1"- 9'
n. no Of n, fl. no
".
SIXVllI. 17 Slezingerov dijagram za prenosnik sa SIXVIIJ.l6
nl n2 n3 n4
-
n5 n6 ~] ~
n n9
I
RI -+ +- -+ +-
l~ ~
-
R2 -+ -+ -+ +- +- +-
-- - - I
1
s -+ I -+ -+ -+ -+ -+ +-
_J_+- 1 +-
- -
Slika XVI II.IS Sema ukljucivanja prenosnika sa 51. XVIll.16
331
OBRADA IlliZAN,l EM I ALATNE MASIN E
Kombinovan i prenosniei imaju u svojoj struktu ri sva tri prethodn a rjesenja

(rije tko prenosnik sa pomj erJjivim klin om). Na slici XVII I.16. prikaza n je
kombinovani prenosnik sa dvij e grupe pomje rljivih zu pcan ika, jedno m spo-
jnicom i 4 vrat ila i 9 razlicitih brojeva obrtaja.
3.5. Nortoooy preoosoik
Sluzi za pro mjenu brzin e po mocnog kretanja. Princip rada pri kazan je na slici
XVIII.19. Na vratilu I nalazi se skup zupcani ka sa razliCitim broje m zuba. Na
vratilu Il na lazi se zupcanik (Z5) koji moze da se pomjera du z vra tila po
uzdu znom klinu. Ovaj zupcani k je u vezi sa drugim zupcan iko m (z6) ob uhvat-
nim okovom (vilicom) tako da cine jedan pa r o kretan oko vrat iJ a II.
Podizanjem rucice R Zupcanik Z6 se moze dovesti u vezu sa bilo koj im od
zupcanika na vratilu I i ostvariti zelj eni prenos. Zbog Jakseg kre tanja rucice R
na oklopni prenosn ik postoji odgova raj uCi izrez kao i ru pice za osiguranj e
polozaja.Prenosni odnos odreduje broj zuba zu pcanika na pogonskom vrati lu
I (Zl do Z4) i na go rnjem vra tilu (Z5). Zupca nik Z6 ne utice na prenosni od nos.
Slika XVII1.J 9 Norlonol' prenosnik /3/
3.6. Meaodroy preoosoik Ckombioovaoi Nortooov)
Saddi No rto nov prenosnik i pomjcrlj ive gru pc zupeanika. Ta kode sJuzi za
promje nu brzine pomocnog kreta nja. Prema slici XVIII.20. mogu sc ostvariti
slij edeci pre nosni odn osi
332
XV IlI PR ENOSNICI
Z\ Z\ Z3 25
- zgsaz2 k i = -zgsaz6 kj= -
29 Z2 Z4 29
Z\ Z3 Z\ Z3 25 Z7
- zg sa Z3 kj= - - z8 sa Z7 kj= -
Z2 zl) Z2 Z4 Z6 29
Za ZI /z9 = 1:8 i a ko zupcanici Z3, Z5 i Z7 (uz zg proizvoljno) dobi ce se pre nosni

fakto ri 1/2, 1/4, 1/8, 1/1 6 odn osno brojevi obrtaja od I na IV vratil o mogu se
pn:poloviti iii udvostru citi (zavisno od akl e se vrsi pre nos).
z, Z,
'1 ~ I
~Zl
~
J7 .. I-.
"""fur
II
,.' .(" . iiU1120'lG
t I~.. l:Jl ril~vj
l:,'j '''. u rb 1;\/,,),501
L III L
•
N f ! IflJTi,) ; f~1l1 Gil
ill g:n IJ !.:)Ul boq

q ')(;l!'n;: id
.C •
.. l::Il .i1i r lzof<:JHl
Stika XVlI1. 20 Meandrov prenosnik

'-'I(j
) ',",·r,,')·
• . . I _. "'I····'
0).".~~
. i 1.. (1 ;JC-~r~ IJU:}fll j

.... 11 %(i~l!"'lq t:! isuf ~
4. Kontinualni prenosnici '!Ill f,r at
. .J I 'Jj I If' l f; n 0::1)0
Ovi pre n os ~ici omogucavaju najbo lje .i s ko risf~ nLe m ,!~ i f)~, H lr ~~ rSWf\i
o br~ tka mo~e se o~abr~tl I re~ hzova t l eko.nUITIlcna br~lWh~r~11!1~\~?~t~ar
mo ze os tva n tl sva~l. bro] ob~ta]a. u. raspol?zlv.om ,R9,d n.l «]~ :I,y~y l~)~ hR~'
nmin=R). Mogu bltl me ha l1lcke II1ldrauhcke IzveC!bc, ',i iiu;.!! ;(in, , :j1u~,
" ·l.lni!JI'~ ) nrn J?J;S
4. l. M ehanicki kontinu elni pre nos nici
t r.1 l('
Osnovni kva litet me ha ni ckih p renosni ka je da mogu os tva riti sva ki broj obrtaja
iz pod rucja regul ac ije . Mane su im ogran iceno podrucje reg ulacije ( R) i snage
kojese mogu pre nij eti (P). Pod rucje regul acije im se pros iruje kombin ova nj em
sa stupnj evitim pre nos ni cima.
333
PreBjek
1 A-A
+-~-~
--
-
1
I-
:
A
0-
-<G;;:U 'l'--_--'-_ _--Jr

I
Slika XVII/.2l Dvostruki konusni kaiJnik
Dvostruki konusni kaisnik sadrzi dva para konusnih kaisnika tockova izmcdu
kojih je nategnut kais kojim se prenosi snaga. Razdvajanjem jednog para
tockova drugi par tockova se priblizava tako da kais dodiruje konusne tockove
na razlicitim precnicima cime se mijenja broj obrtaja pogonjenih tockova u
podrucju regulacije. Kais se ukrucuje mjestimicno metalnim sip kama da se ne
bi savijao po sirini. Prenosni odnos je i=rVTl a oblast regulisanja ovog
prenosnika je najvise 4,5. Nove konstrukcije ovih prenosnika imaju umjesto
kaisa celicni prsten sa konicnom unutraSnjom povrsinom. Potreban pritisak
izmedu prstcna i tockova ostvaruje se elasticnoscu prstena. Ovakav prenosnik
sluzi za pre nos manjih snaga kao kod stolnih busilica. Najveca prenosna snaga
je 14 kW.
Posebna konstrukcija mehanickog prenosnika predstavlja frikcioni prenosnik
firme William Prym. Na vratilu I pogonskog elektromotora nalazi sc konusni
tocak (1). Elektromotor se moze aksijalno kretati po klizacu. Na konusni tocak
(1) nalijeze drugi konusni tocak (2) sa obodom na cijem vratilu se nalazi
zupCanik Zl koji je u sprezi sa zupcanikom na vratilu II. Oklop zupcanika Zl i
Z2 sc moze naginjati okovratila II tako da moze toeak (2) u svakom aksijalnom
podrucju tocka (1) naleci na njegovu povrsinu i trenjcm prenijcti obrtni
moment.
334
XVIlI I'IU."OSNICI
Slika XVI1I. 22 PK frikcioni prenosnik Williama Prym-a /7/
Pri tome su dodirne tacke tockova svaki put na raz licitim precnicima sto daje
razliCite prenosne od nose. Prenosni faktor zupcanika Zl i Z2 krece se od 1:2
do 1:5 a D2IDI=1,2S- To i bez mijenjanja polozaja tocka (I) daje prenosni
od nos 1 :2,S do 1:6,S u ovisnosti od prenosnog faktora zupcanika Zl / n Oblast
regu lisanja ovog prenosnika je R=S. Obratnim postavljanjem preno nika
(takode je vrati lo II u vezi sa e lektromotorom) posti ze se poveca nje broja
obrtaja.
I
oj
Slika XVIII.23 Frikcioni prenosnik sa tockol'im a lipfl "FU'
335
,
Sa e lektromotora se pre nosi kreta nje na vratilo I a oda tl e preko zupca nik a Zl
i Z2 (iii beznjih) nadva frakcion a tocka 1. Po ovim10ckovim a krecu se radij a lno
dvostruko konusni tockovi 2 ciji se polozaj mij e nj a o kre ta nj e m zavojnim
vre tenom 3. Sa druge strane, na tockove 2 naslanj a se toea k 4. P o trebna pritisna
sila ostvaruje se oprugom 5. Podrueje regul acije za m a nj e pre nosnike jc
R=n/61 =6, a kod veCih je 10.
5. HidrauliCnj prenosnicj
Sastoje se od dvije pumpe o d kojih jc dn a radi kao pumpa a d ruga kao

hidraulicni mo to r. I pumpa i motor mogu bi ti iste ko nstru kcije.
Slika XVlI I. 24 Hidrau/icni prenosnik Lauf-Th om a /7/
R oto r pumpc je postav lje n cksccn trieno prem a oklopu pumpc. U radij a lno
izbuScnim cili ndrima roto ra krccu sc kli povi koj i na kraju nosc tockicc. Pod
dejstvo m cc ntrifu ga lnc sile toekici bivaj u p ritisnu ti uz vod icu na oklo pu
pumpe. Zato 4 do nja kli pa izlazc napo ljc i krozv ra tilo p Ulll pC usisavaju tcenos t
iz rezcrvoara. G ornji kli povi su potisn uti ka vratil u i po ti kuju tcenos t u motor.
P od pri tisko m tcenos ti mo tor se okrccc a tcenost se vraca u rczcrvo ar. Ako se
mijcnja veliein a e ksccn trienos ti pumpc iii Illo to ra m ijc nj a sc i broj obrtaj a
moto ra.
Z a c ksccn tri eno t pu mpc El r mm 1. prcenik kil pa pUlll pC d l [ mm }
b roj kli pova Z l i obrtaja nn po ti rluti vO llI1'n cn u mo tor cc biti
VI =
nat 2 E I ZJ n l [ mnf / m in ] (XVIII.23)
4
------------------------------------------------
336
XVIlI PR ENOSNICI
Za motor (oznake indeksa 2) vrijedi takode
1t ~
l-2=
4
2 e2 Z2 112 [ md I min ] (XVII1.24)
Za nestisljive f1uid e i bez gubitka VI =K =V2, uz d I =d2 i Zl = Z2
el nt = e2 112 (XVIII.2S)
112= (XVIII.26)
za nl= co nst n2=f(el 102)

Na slican nacin radi i hidraulicn i prcnosnik sa celija ma . Pumpa usisava na
donjoj polovini tccnost iz hidraulicnog motora, a na gornjoj polovini potiskujc
u motor koji se pod pritiskom tecnosti okrccc. 8roj obrtaja se reguliSc
promjcnom cksccntricitcta pumpc (e I) iIi motora (e2).
VI = l-2 = 01 nl = 02 112 (XVTII.27)
r
gdjc su 0 I i 02 cd 1- kolicinc tccnosti kojc prolaze kroz pumpu odnosno
motor. Snaga pbtrebnAa potiskivanjc tccnosti mozc se izraziti kao
01 nl y 10 p
PI = - -60 1000 (XVIII.28)
gdjc jc y r gl em) J-
spccificna td in a tccnosti, 10 p - pri tisa k tccnosti r- l.
Z a 02=cohst (e2 == canst) povccamo c ksce ntricnost pumpe (e I) povedte ~-b
o \" i Pia time i n2 posto je n 1= co nst. Posto jc PI = P2 znaci da cc rasti i P2. Iz
Pi
iz raza za mom c nt M = k - - = canst. Sa drugc str;:lIl e smanjenjcm e l mozc
fl2
sc n2 smanjiti do nule. Za el= ca nst promjcnom e2 ostajc VI, PI i nl
ko nsta ntn o. Ako sc q>2 smanj uj c uz VI = V2 rascc hroj obrlaja n:!, dok moment
M = k* P 2l n2 opacla zbog PI = P2. Smanjcnjcm ((>2 do nulc tcorij ki bi n2 mogao
narasti do bcskonacnos ti a li se to nc dcsava zhog smanjcnja momcnta a motor
sc zaustavlja zhog unutrasnjih trc nj a i klizanja.
Rcgulacija pumpom sc koristi za dohivanjc malih hroja obrtaja a motoro m za
vclikc.
337
OBRADA REZANJ EM I ALATNE MAS INE
Ako se uzmu gubici zbog trcnj a (11 I) i nep o tpunog usisava nj a i za ptiva nj a
(112) onda je
P2 = '11 112 PI (XVII I.29)
Ukupa n ste p e n isko ri ste nj a (11 = '11 112) zavisi najvise o d stc pe na pre nosa i
najveCi je ko d i = 1:1. Z ato je ob last regulisanj a hi d ra uli cnog p re nosni ka
re la tivno ma la ( R ~ 10) za za htjeve vcccg broja a latnih mas in a. T o uslovljava
po trebu njih ovog regulisa nj a sa me ha nickim pre nosnicima .
XugfX1YJI. 110CDOP
Slika XV/ /I.25 Hidra u/icni prenosnik sa celijama /7/
6. Meha niCki prenosnici za glavno pravolinij sko kretan je
Ova vrsta p renos nika p rctva ra o brtno krc ta nj c glavnog pogo nskog vratila u
pravo linijsko kre ta njc radnog sto ia iii nosaca a lata uz p ro mje nu smjera
kre ta nj a. Prc ma duzi ni hoda mogu da sc po dijcle na p rcnosn ikc za kratko-
hodne i prc nos nik e za d ugo hodn e mas inc.
6.1. Prenosnic j za kra tkobodne maSj ne
Ovi prcnosnici upotrcbljavaju se za duzinu hoda 800 do 1000 mm. Nalazc

primjcnu kod kratkohodnih rcndisaljki (horizontalnih i vcrtikalnih), okvirnih
tcstcra, masina za lurpijanjc kao i kod nckih spccijalnih masina. Jcdna od
karaktcristika im jc automatski prclaz iz radnog u povratni hod i obratno.
Brzina kod prostog mchanizma krivajc jc promjcnljiva i jcdnaka i za radni i
za povratn i hod. To prcdstavlja manc ovog mchanizma jcr ncravnomjcrno t
brzinc ncga tivno uticc na postojanost alata a povratni hod sc nastoji ubrzati
jcr jc ncoptcrccen istcm rczanja. Brzina sc dobijc iz jcdnakosti mchanickih
338
XVIII PRENOSNICI
radova:
FT Vo = FH v (XVIII.30)
Stika XVIfl.26 Prosli mehanizam krivaje sa dijagr. brzina
gdje je Vo obodna brzina rukavca krivaje v brzina nosaca s u pravcu

horizontalne sile FH. Prema slici XVIII.26 vrijedi
· FT : Fs = sin (a + P) (XVIII.31)
FT
Fs = ---=--- (XVIII.32)
SIn (a + P)
FT cos ~
FH = Fs cos P= sin (a + P)
(XVJII.33)
v = Vo FT = Vo FT ~i~ia + P = Vo SIn a + Pl (XVIII.34)

FH FT cos P cos P
A
Slika XVII.27 Krivaja sa klatnom /7/
339
OBRADA REZANJEM I ALATNE MA5lNE
U glovi a i ~ odgovaraju polozaj ima krivaje od nosno poluge. Duzina hoda h = 2

r ~ijenja se promjenom duzine krivaje.
Krivaja sa klatno m predstavlja unapredenje u odnosu na prostu krivaju jer je
brzina radnog hoda ravnomj ern ija i zn atno manja nego brzina povratnog hoda.
N ajcesce se primjenjuje kod horizontalnih rendisaljki.
Krivaja ravnomjerno kruzi oko tacke A i preko zgloba K pokrece klatno koje
oscilira oko svog donjeg kraja B. Zglob K je na klizacu koji klizi duz kulise
klatna. Gornji kraj klatna vezan je za nosac alata D. Tako se obrtno kretanje
krivaje pretva ra u pravolinijsko kreta nj e alata. Odnos vre mena radnog i
povratnog hoda jednak je:
tr a
tp
= ~
(XV II I.35)
i najveci je kod najveceg hoda nosaca D . Duzina hoda se mijenja rucicom R

preko konusnih zupcanika. Za duzinu rad nog hod a h, broj obrtaja krivaje n
vrijeme radnog hod a iznosi
1 aO
tr =
n 360 [ mm ] (XVIII .36)
a srednja brzina
h h n 360 0
Vm = = - [ mm / min ] (XVlII.37)
tr O
a
Slika XVl II. 28 Krivaja sa obrtnim kIa/nom /7/
340
XVIIl PRENOSNICI
Pri najvecem hodu odnos tr/tp=(1,5 - 2).

Ko'd krivaje sa obrtnim klatnom krivaja sa zglobom K okrece se ravnomjerno
oko tacke A a klatno neravnomjerno oko tacke B. Radni hod je prilicno
ravnomjeran a povratni hod je ubrzan. Odnos vremena radnog i povratnog
hoda je tr/tp=o/P:O; 2 sarno sto je sada ovaj odnos S konstantan jer se hod
mijenja pomjeranjem zgloba S dok poluprecnik krivaje ostaje nepromijenjen .
Mehanizam krivajesa obrtnim klatnom se najcesce primjenjuje kod vertikaln e
re ndisaljke.
/"'0 cI /l i IHld
h-
,---- h - -..
I
/
~~4,L'
-
povr-otn; tlod
Stika XVIlI.29 Kombinova ni m ehanizam krivaje /7/
Komb inovani mehanizam krivaje predstavlja koordinaciju mehani zama kri-

vaje sa obrtnim klatnom. Krivaja se vrti ravnomjerno oko tacke A a obrtno
klat no neravnomjerno oko tacke B. Drugi kraj K obrtnog kla tn a klize duz
kulise drugog klatna koje osciluje oko tacke C. Ovim se obezbjeduje jos veci
od nos a. / ~ nego kod prethodn ih mehanizama i moze dosti6i vrijed nost 5.
Povratni hod je jako ubrzan pa stva ra vece inercijaln e sile koje treba uzeti u
obzir kod proracuna mehanizama. Mana mehzanizama je njegova veca
slozenost.
6.2. Prenosnjci za dugobodoe masjne.
Za dugohodne mailine sa glavnim pravolinijskim kretanjem msu pogodni

prethodno op isani krivajini mehanizmi. Zato se koriste:
- zupcasti prenosnici (nweden primjer kod rendisaljki),
- puzni prenosnici sa zucaslom letvom i
341
- puzni prenos sa puzastom zupcastom polugom.
7. Prenosnjci za period jCno pomocno kreta oje
Koriste se kod masina sa glavnim pravolinijskim kre tanjem kod kojih je

potrebno periodicno pomj era nje alata iii obratka upravo na pravac glavnog
kretanja.
Slika XVlIJ. 30 Prenosnik za pOl1locno krelanje rendisaljke /7/
Na glavnom vratilu A ufvrsce n je disk sa poprecnim zlij ebom po kome se moze

pomjerati osovinica Z a time i desni kraj poluge P. Lijevi kraj pol uge P vezan
je za dvok ra ku polugu D P. O kretanjem diska A opisuj e osnovica Z kruzn u
putanju dok dvokraka poluga DP oseil ira oko zavojnog vretena B. Na gornjem
kraju poluge DP nalazi se dvostruki zubac C koj i za hvata zupce zupcanika na
vre tenu B i okrece ga za od reden ugao te pomjera radn i sto za neki krak. Pri
povratku zupca C nadesno (nastavak okretanja d iska) on preskace zube
zupca nika ne okrecuci gao Okreta njem zupca C na drugu stranu mijenja se
smj e r pomocnog kretanja (okreta nja vretena B). Brzina pomocnog kretanja
odreduje se pomjeranjem osoviniee Z po zljebu diska, te ce zubacC preskakati
po 1, 2, 3 iIi vise zubi sto znaci da je takva promjena aritmeticka. Broj obrtaja
vrat il a A mora bili jednak broju duplih hodova nosaca alata.
Na vratilu A koje se obrcesa brojem obrtaja kojije jednak broju duplih hodova
glavnog kretanja nalazi se ploca sa kulisom odredenog oblika. Po kulisi klizi
osoviniea Z koja pomjera polugu B kad naide ispupcenje na kuli i. Ovo
pomjeranje se prenosi na zavojno vrcteno koje pomjera radni to.
----------------------------------------------------~
342
X\ 111 PI{ENOSNICI
. r- . o
, 8
II ·
S Iil.YI X\1111.3 I Prp.llomik Z-/I pOII/OalO krelrmje .w l'ulimol/l ploeo", /7/
8. Prenosnici za promjenu smjera
Imaju zada tak da mij enj aju smjer glavnog iii pomocnog kre tanja.
Jedan nac in promjene smj era kreta nja je pomocu ko nus nih zupca nika.
Zupcanik ZI je vodeci i pokrece Z2 i Z 3 koji se slobodno krecu o ko vratila.
Pomjeranjem spojnice S spaja se zupcanik Z2 iii Z3 i time mij e nja smj er
okreta nj a vratil a II.
Stika XVI1l. 32 Promjena slIIjera pomocu konusnih zupcanika
Promj ena smj era kre ta nj a moze sc izv rsit i i prc ko c lcktromag netnc spojnicc
(p rimjena koel dugo hod ne renel isaljke). Oka vratil a se slobod no okrccu dvije
343
polutke spojnice a izmedu njih je disk uklinjen na vratilo. Polutke spojnice

imaju namotaje elektromagneta u koji se dovodi elcktricna struja preko kliznih
prstenova. Svaka polovina spojnice ima drugi smjer obrta nj a i dobiva pogon
preko kaisa iii preko zupcanika. Dovodenjem struje u lijevi iii desni dio
spojnice (magnetni namotaj) spojice se ovaj sa sredisnjim diskom koji preko
klina prenosi kretanje na vratilo u jednom iii drugom smjeru. Pritisak izmedu
diska i polutke spojnice prenosi se na frikcionu oblogu. Zbog kocenja pri
promjeni smjera obrtanja vratila fikciona obloga se brzo trosi pa se ova spojnica
koristi sarno kod manjih masina.
Kod vecih masina promjena smj era obrtaja se vrsi pomocu motora promjenom
dvije fazc.
nQrT\otaj i
elektromaqneto
Slika XVIII.33 Elektrolllagn etn a spojnica
-----------------------------------------------~
344
XIX IZRAUA ZAVO.JNICA
XIX IZRADA ZAVOJNICA
Izrada zavojnica je relativno sloze n zadatak u tehnologiji obrade skidanjem

strugotine jer se trazi odredena istovremena taenost vise elemenata profila,
koraka, spoljnjeg, unutrasnjeg i srednjcg prcenika te istoosnost zavojnica. U
zavisnosti od namjene zavojnice sc izradujc u razlieitim klasama taenosti.
Zavojnice se mogu izraditi raznim mctodama u zavisnosti od trazene klase
taenosti, vrste zavojnice i broja komada. Pri tome se metode izrade razlikuju
u primjenjenom alatu i masini. Zavojnicc se mogu izraditi sa strugovima,
busilicama, glodalicama, brusilicama i specijalnim masinama.
1. Izrada zayojoica oa strugu
Na strugu se mogu izraditi sve vrste zavojnica. Pri tome se prenosnikom

pomocnog kretanj a treba obezbijediti takvo relativno kretanje alata i obratka
da se obezbijedi okretanjc obratka za jedan obrtaj dok vrh alata prode aksijalni
put od jednog koraka zavojnice, odnosno da vrijedi:
n v5r = 5' / (XIX.I)
5
nv = (XIX.2)
5r
gdje su: nv - broj obrtaja vodcceg vretena koje pomjera nosac alata,
Sv - korak vodeceg vrctena i
s - korak zavojnicc koja se izraduje.
Taenost izrade zavojn ice na strugu je srednj a. Izrada na strugu se primjenjuje

u pojedinaenoj i sitnoserijskoj proizvodnji i za radne predmete za koje nije
moguCa upotreba drugih a lata. Zavojnice se izraduju na univerzalnim st ru-
govima, revolver strugovillla, polllautomatillla i automatima.
Izrada zavojnica na st rugu obavlja sc nozevil11a normalnil11, p rizl11aticnim ,
okruglim i glaval11a za narezivanje.
Normalni nozevi 'c izradujll od brzorcznog cclika iIi sa p locicama od tvrdog
metala sa pravouglilll iIi kvadratn illl presjekolll drzaca. Postoje i posebni
nosaei a lata sa izmjenj ivilll nozcvillla koj i su vee profili ani i prilikom ostrenja
ostri se sa mo grudna povr"lna da bi se sae uvao ob lik profila. Kod obrade
zi lavijih l11aterijala i kad su rllkovaoci nedovoljno obuceni koriste sc c lasticni
drzaci noza iIi konstrukcija gdje se pritisak rezanja 0 tvarllje oprugol11 .
345
0)
b)
- - ' -' - '

SM~I XIX I Noz z.n fillu oomr/u Zl'lVojlli c(I (I) i
1I0Z In e/nslil llilll r/rzn lel1l oj
Izrada zavojniea vrsi se u ne koliko prolaza. Gruba obrada se vrsi prim ieanj em
vrha noza pa rale lno jedno m boku noza cime se postize odvaja nj e sa rno jed ne
strugo tine (a). A ko b i primieanje pri gruboj obrad i vrSili rad ij alno odnosno
o komito na osu obratka dobili bi dv ije strugoti ne koje bi se sab ija le na vrh u
noza i o me tale obrad u. Kod zavrsne obrade (b) primieanj e se vrsi radijalno
jer se radi 0 ma loj deb ljini strugotine (<1).
Slikn X IX, 2 Pli/JIir~mjc I/oin z.n FCZI'mjl! z.nvoJilim

({/ - gTuon oomdn. 0 - znvdl/n oomr/nJ
Spoljnje zavojniee mogu se izradiva ti i viseprofi lnim ceslj as tim nozevima kod
kojih je ukupan presje k pod ije lje n na vise manjih presje ka i time postigla veca
ravnomje rn ost otpora reza nj a. D ubina pro fi la se kod ovih nozeva poste pe no
povecava od pocetnog do punog krajnjcg profil a. Ostre njc profilnih nozeva
se izvod i a mo po grudnoj povrsini sto obezbje dujc nepro mjcnjivost pro fil a.
Kru zni profilni noz za zavojniec zadrzava pro fil poslije ostre nja gru d ne
povrsin e sarn o sto mu je gru d na povr ina postavlj ena nesto ni ze od ee nt ra ln og
346
XIX IZRAUA ZAVOJNICA
radijalnog presjeka. Viseprofilni nozevi se mogu koristiti za izradu zavojnica

tamo gdje ima mjesta za izlaz noza vece debljine (nekoliko koraka zavojnice) .
.......
~ .- .
a) ~~
>
. -- - . -
~
>
Slikn X / X.3 Vi.reprojillli IJofiLvi Z/J izm du Znvojllico

(a - rovJJi, b - km zJJi)
Ko d kruznog noza ledni ugao jeo bezbjeden spustanjem grudne povrsine isp od
ce ntral nog radij aln og presje ka za h=R sin a.. Preporu cuje se njegova vrijed-
nost 0. = (10-12) % a grudn i za gru bu obradu y= 0° a za zavrsnu y= (5-25) %.
P recnik noza zavisi o d uslova rada a krece se u granicama (40-50) %.
'Kruzni noz za izradu zavojnica se za manj e uglovezavojnica radi sa para leln im
zljebovima a za vece uglove zavojnica zlj ebovi se izrad uju pod uglom zavojn ice
sa suprotnim smje rom nagiba od nagiba zavojnice. Za kruzne nozeve vece
d uzine ul azni di o je konusan na duzini 1= (1,5 - 2) s sa uglom = (1,5 - 20)°.
Duzina ka li briraj uceg dij c la je (4 - 6) s.
Za izradu unutras njib zavojn ica ko riste se jednoprofil ni nozevi sa
prizmaticnim savij enim dd accm (a) iii kru zni noz (b) .
Sli/.·n .YfX.4 Ju/JJoprojilili lIow i zn rn:.{'J/Jje uJJutm.{lIjih )Ufl)OjiJim

(n . sfIVijmi, /; • kl'uzIJi)
347
OURADA REZAN.JEM I ALATNE MASINE
R ezanje tra peznih zavojnica moze se vrsiti jednim profilnim nozem (za manj e
profile i vise prolaza) , sa dva profilna noza gdje prvi vrsi grubo usjecanj c a
drugi fino usjeca nj e, i sa tri noza gdjc prvi usijeca pravougaoni profil , drugi
obraduje jcdan bok a treci noz drugi bok zavojnice.
Broj prolaza noza kod izradc zavo-

jnicc zavisi od trazcnog kvaliteta za-
vOJnlcc, vrste zavoJn lce, vc lici ne
koraka i materij a la obra tka i daje se
kao prcporuka u tabclama u ud zhe-
nicima i prirucnicima iz podrucja sk i-
danjem st rugotin c.
Stika XIX.5 Noievi za izradu /rapezne
zavoJnlce Izrada kratkih zavoj nica na strugu nije
e kono micna i radi se u pojcdinacnoj
sitnoj i sitnoserijskoj proizvocInji. U cilju poveca nj a ekono micnosti dodaju se
strugovima poscbni pristroji koji rade sa auto matskim cikluso m radnog i
ubrza nog povratnog hoda. Automatski ciklus se obczbjcduje pomocu gre-
gastih ploca. Revolverski strugovi izradu zavojnica vrsc kopiranjem zavoj nice
iii koristenjem na reznice i ureznika.
2. Ekscentricno iii vrtlozno rezanje zavojnica.
To je viso koproduktivna metoda izrade jednoprofilnih i viseprofilnih zavo-

jnica koja se koristi u serij skoj i visokoscrijskoj pro izvod nji . Koristi sc za izracIu
zavojnica sa precnikom (20 - 200) mm , duzinc do nckoliko mctara i korako m
s 4 mm. Produktivnost izrade zavoj nica ovom metod om jc (2,5 - 3) puta veca
od mctode izrade obicnim gloda njcm , a za oko 2 puta vcca nego izradana
stru gu.Ure daj kojim se vrsi ohrada jc agregat ne izvedhe i mo ze se postaviti na
strug. Osnovni clement urcdeja je obrtna glava u koju je e kscentricno
postavljen jedan iii vise nozeva za reza nje zavojnica. Ekscentricnost
postavlj anja noza iznosi
c = visina navoja + I mm (X IX .3)
G lava jc nagnuta u odnosu na osu zavojnice za ugao nag iha zavojnice . Gl ava
izvodi glavno kru zno kre ta nje i uzdu zno pomocno kre tanje.
Broj nozeva se bira ta ko da je uvijek sa me jedan u za hvatu . Inace hroj nozeva
moze d a hu pe 2 do 12. Kod izrade jed no hodne zavojnice 'vi nozev i sc na lazc
u jedn oi ravni a kod izrade vise hodnih zavojnica u onol iko rav ni ko li ko ima
hod ova. Ohrad a je oh icno sup ro tn osmje rn a a li moze hiti i istosmjern a.
348
XIX IZRADA ZAVOJNICA
Grudni ugao noza se krece u rasponu

y = (0 - 6)° a ledni za nozeve od tvrdog
metal a a = (6 - 8)°.
Brzina rezanja se krece v = (100 - 450)
Slika XlX.6 Pnncip ekscentrienog m/min .
rezanja zavojnice
'.
Stika X IX. 7 Ekscentneno rezanje zavoJllice /3/
Grudni ugao alata se moze nab

iz geometrijskih od nosa pri -
kazan ih na slici XIX .8. odnosno
iz tro ugla 0 I02A
SliM Xf:'(·.8 G~o/JIrl,-i/,-j..i odllo,·i p,-i d.-SrI'"IIIIirllo/JI

I .,.UI1IjIJ ZIlVOJll lrI'
cosy =
if + 2 dl 0.5 - d1 (XIX.4)
2 d 0.5
gdje je d - spoljni prccnik z<lvojnicc, d I - prccnik jczgra zavojnice, d s - (2 - 5)

mrn od spoljncg prccnika zavojn ice d a kod unutras nj c zavojnicc manji za
(2 - 4) mOl od prccnikajezgra dl.
349
Korak se nalazi iza ~rafirane povr~ine strugotine jednog noza ako se kruzni
lukovi priblizno zamijene sa pravim Jinijama prema
<5
So = sin), (XIX.5)
a broj obrtaja obratka prema
son
n, = d Jt (XIX.6)
Debljina strugotine se krece u granicama <5 max = (0,05 - 0,15) mm.
3. Izrada zavojnica ua bu§iJicj
Izrada zavojnica na bu~ilici se primjenjuje za zavojnice manjih pretnika i

predstavlja jednostavnu i ekofiomitnu metodu koja daje proizvode visoke
tatnosti. Zavojnice se urezuju u prethodno izbuknim rupama i otvorima
pretnika koji odgovara pretniku jezgra zavojnice.
Kao alat se koristi ureznik koji se

najte~ce radi od brzoreznih teJika
a razlikujemo rutne i ma~inske
ureznike.
U reznik ima rezni i kaLlbriraj uci
dio. Potetni dio ureznika je
J konitno suzen tako da su krajnji
profijj zatupljeni a visina reznog
profila se postepeno povecava
dok se na kraju ne zahva ti t itav
Slika XIX 9 Princip rada ureznika /3/ profiJ zJijeba navoja; Na taj natin
se postize podjela ukupnog pres-
jeka strugotine n a pojedine
profile alata. Ureznici imaju uzduz tijela zljebove kojima se odvodi stvorena
strugotina. Broj zljebova zavisi od tvrdoce obratka i trazenog stepena tatnosti
obrade i krece se od 2 do 5. Z ljebovi su najtdce zavojni pod uglom (8-15) 0
~to obezbjeduje bolje odvodenje strugotine. Kalibrirajuci dio ureznika sluzi za
vodenje pri radu i kao rezerva pri o~tecenju.
Geometija zuba ureznika odgovara geometriji strugarskog noza s tim ~to je
ledna povdina zavojna a ne ravna. Grudni ugao za telik i liveno gvoZde treba
------------------------------------------------~
350
XIX IZRADA ZA VOJNICA
da ima vrijednost y = (5 - 10)° a za tvrde i krte materijale y = (0 - 5)° a za

:l.ilave i meke y = (20 - 30)°. '
Obrtni moment ureznika se mijenja u zavisnosti od zahvacenog presjeka
zavoja ureznika i m aksimala n je kad svi zubi (zavoji) udu u zahva t sa obratkom
d 2
Mo = Ao ks fo = ko ks ( 2 - 3 b ) . (XIX.7)
gdje je Ao - povrsina svib strugotina zavoja u za hvatu, b - visina profil a

zavojnice, d - vanjski precnik ureznika, ro - prosjeca n krak dejstva otpora zuba
prema slici XIX.lO.
a A
_ _.,A
s tika XIX 1 0 Odredivanje poviSine presjeka zuba Llreznika /3/
Izrada zavojnica urezrucirna obavlja se na no rmalnim stonim i stubnirn

busilicama koje bi trebalo da irnaju pomocno kretanje koje odgovara koraku
zavoj nica koje se urezuju. Takode trebaju da imaju mogucnost promjene
smjera obrta nja pri povratnom hodu ureznika.
Specijalne mas ine za urezivanje navoja slicne su busilicama al i imaju male
brojeve obrtaja, automatski radni i povratni hod. lzvode se kao jednovretene
i vikvretene.
4. Izrada zavoj oica oa ~ I od a li ci
Na glodalicama se mogu izraditi i kratko hodne i dugohodne zavojnice. Krat-

kohodne se izraduju koristenjem zavojnog gloda la u vidu zavojnice presjecene
zljebovima za odvod strugotine i za stvaranje grudne povrsine zuba. Na slici
XIX.]] Prikazan je princip izrade kratkohodne zavojnice. Zavojno glodalo
irna glavno obrtno kretanje i pomocno aksijalno kretanje uz prethodno
radija lno primicanje obratka, dok obradak irna lagano obrtno kretanje kao
35]
pomocno. lednom obrtaju obratka treba da odgovara aksijalno kretanje

glodala za jedan korak izradivane zavojnice. Kod obradaka nepovoljnog
oblika za obrtanja glodala izvodi sva kretanja u odnosu na nepomicni obrad ak,
odnosno pored obrtanja oko svoje ose, aksijalnog kretanja uzduz bse obratka
obrce se i oko ose obratka.
Slika XIX11 Princip izrade za vojnice glodanjem ( a - sa obrtanjem obmlka,

b - sa mirovanjem obmlka) /3/
Unutrasnje zavojnice glodanjem se izraduju na sliean naein. Geometrij a

glodala za zavojnice odgovara osnovnoj geometriji alata za obradu skid anjem
strugotine. Broj zljebova se krece 5 do 16 za preen ike glodala (10-85)
[mm 1a visinska razlika ledne povrsine k=(0,75 - 2,0) [mm 1 za brusene
profile a (1,0 - 3,0) [ m m 1 za nebrusene profile.
Slika XIXI2 Glodanje unUirasnje zavoj- Slika XV/II.J3 Glodalo za zavojnice

nice planetnim kretanjem glodala /3/ (a - izgled, b - geomelrija)
Dugacke zavoj nice i zavojnice velikog koraka izraduju se na univerzalnoj

glodalici uz koristenje podione glave koja obezbjeduje zavisnost obrtnog i
aksijalnog kretanja obratka. Na vertikalnoj gloda lici se kod izrade zavojnica
glava sa glodalom naginje za ugao zavojnice a podiona glava obezbjeduje
obrt no pomocno kretanje.
352
XIX IZRADA ZA VOJNICA
s. Izrada zavojnica na brusilici

PredstavIja preciznu metodu za zavrsnu obradu zavojnica izradenih ne kim
drugim postupkom i moze se koristiti i za sarnostalnu zavrsnu izradu zavojnica.
Izrada zavojnica brusenje m se vrsi kad se zbog tvrdoce rnateI:ijala izrada ne
moze izvrsiti drugim postupkom iIi kad drugi postupak ne daje trazeni kvalitet.
Kod oba slucaja moze se koristiti jednoprofilno i vikprofilno tocilo. Jed-
noprofilno tocilo se koristi za brusenje du zih zavojnica vretena, ureznika i
drugih zavojnica sa korakom s 3 mm . Viseprofilno tocilo se koristi kod
brusenja kratkih zavojnica sa korakom s mm kao i zavojnica od kojih se
zahtijeva visoka tacnost. Princip brusenja jednoprofilnim tocilom prikazan je
na slici· XIX.14. Tocilo izvodi glavno obrtno kretanje i pomocno a ksijalno
kretanje dok obradak izvodi pomocno obrtno kretanje. Odnos obrtnog
kretanja obratka i aksijalnog kretanja tocila mora odgovarati koraku zavoj-
nice kao i kod izrade na strugu. Tocilo je nageto pod uglom nagiba ta ngente
na zavojnicu. ProfiI tocila tacno odgovara profilu zavojnice. Kod bruse nja
miIimetarske zavoj nice brusi se sarno zlijeb a kod Vitvortove jos i posebno vrh
zuba.
1\
: r
,v
b) 0)
Slika X IX.I 4 BntJenje za vojnice jed- S/ika XIX. IS Bnlsenje Vi/vortove zavoj-
noprojilnim lOci/om nice (a-i /ijeb, b-zaob/jenje vrha)
Vise profilno tocilo sluzi za brusenje kratkih zavojnica i moze biti sa svim
potpunim profilirna iIi sa profi lima ne potpunim na pocetku. Prvi oblik se
koristi za zavojnice gdje nema prost ora za izlaz alata pa se tDcilo primice
radijal no obratku . Radija lno primica nje tocila se obavlja u vise mahova pri
cemu je svako naredno primicanje manje. Drugi oblik se koristi tame gdje
tocilo ima mogucnost izlaza. Pri tome je raspored opterecenja tocila holji.
353
.: .
OJ b)
Stika XiX 16 BruJenje viJeprojilnim loci/om (a - so pOlpLinim,
b - so nepolpLinim projilom) /3/
6. Specijaloe maSjoe za izradu zavojoice
U masovnoj izradi zavojnica koriste se specijalne rnasine. Najpoznatije

specijalne masine za izradu zavojnica su:
- masine za valjanje navoja cije razmatranje izlazi iz okvira ovog predmeta i
- masina sa cesljastim nozevima.
Masina sa ceSljastirn nozevima lici na strug koji umj esto konjica ima glavu sa
ceSljastirn nozevima koja ima pomocno uzduzno kretanje. Cetiri noia pos-
tavljena su u glavi radijalno iii tangencijalno u odnosu na predmet. Da bi se
povratni hod mogao izvoditi brze nozevi se mogu razrnicati. Nozevi su pos-
tavljeni na jednakom razmaku a zubi su aksijalno pomjereni rnedusobno za
1/4 koraka zavojnice.
oc. ::. (
Stika XiX]7 ceIljali noiel'i zo rezl/nje zOl'ojnica (0 - radijolni, b - wngencija/ni)
354
XIX IZRADA ZA VOJN1CA
Slilw XiX. IS Glava sa ceIljastim Slilw XIXI9 Masina za rezanje navaja

naievima ceIijaslim naievima
35 5
OURADA REZANJEM I ALATNE MASINE
XX IZRADA ZUPCANIKA
1. Podjela metoda izrade zupcanika
Izrada zupcanika muze se izvrsiti na vise naCina. Svi uni se mugu podijelili po
vise kriterijuma. NajccSce su prisulne sljedece podjele metud a izradc
zupcanika:
a) prema ustvarenum kvalitelu ohradc mugu se uuciti mClude :
- prethudnc uhradc u kuje spadaju rcndisanjc, gludanje i provlaccnj e
- zavrsnc ohradc u kojc spadaju hruscnje. glacanjc i provlacenje .
Ponekad sc i mcludllma prethodn e ohrade pos li ze zavrsni kvalitcI akl) sc

ohrada ohavi malom duhinum rczanj a
h) prcma kincmatici kojom se rcalizujc ohrada mugu sc ullciti Illelodc:
- fiksnih prelhod no zauzctih paramclma kincma Ii kc (pojedinacno gilld'i njc
i rendisanje,
- kopiranje (po sahlonll),
- relalivnog kotrljanja (Gliwn , Klingclnhcrg) i
- komhi novane (Bi 19ram, z up cas t i scgmc nl i) :
c) prcma vrsti zupcanika koji sc izradllju na :
- izradu cilindricnih i
- izradu konusnih zupcanika.
Opste karaktcri stik c procesa izradc zupcanika SlI:
- periodic na promjena presjeka rczanog sloja,
- promjenjivu oplcrcccnje na svako m·~j ecivll.
- periotiic ni pruccs lIrez ivanja sjceiva u m Clal IZaZlva prinudnc oscilacijc
ohralinog siste ma i
- razlicite vcl ic in e optercecnj'l PI) lill z ini ~jcc i v;1 us ljcd razlicilih vcliCina
rczanog sillja, hrzinc rczanja i kor'lb .
2.1. Izrada zupciltlika profilisilninl.Jllwdu ln iml glorJillu m
Koristi se 1I slu cajll plljcdinacnc iz radc zllpc<lnika i ohavlja na Illlriwnlalnill1

iii univerz<llnil11 hllri zll ntillnilll gllldalical11a uz lIpotrchu plldillnih g lava. Kao
. -
alar kllristi sc l110dlllnll glillialo. Glavnll uhrtno kn:':lanjc iZVlldi I!llltialu.
P0Il111CI111 pravLllinij ~kll krclanjc iZVlldi llhradak kall i PIlIl111CIlIl llhrtllll
pllVrCI11Cnll krctanjc . Kakll ~c profilm cd ll zlIhlja ll1ijcnja za r<lzliCit hrllj 711hi i
pn istolll Illillillill to hi trehalll Z.l svaki hruj zuhi pri;njcniti drll!!ll !!illt\alil.
356
XX IZRAOA ZUPCANlKA
Medutim u praksi se jedno glodalo koristi za odredenu oblast brojeva zubi.

Kosi zubi mogu se izradivati sarno na univerzalnim glodaJicama Ciji se sto moze
zakretati za ugao nagiba tangetne na zavojni zljeb.
Pojedinacna izrada zupcanika moze se vrsiti i vretenastim profiljsanim
glodaJom takode koristenjem podione glave.
J. 1
a)
..
Slika XX.I Pojedillacllo izmdo zuplolliko (0· modu/lIifll g/od%m,

b . V11!II!IWSlim p1Vji/lIim g/oda/om)
2.2. lzrada cilindricnib zupeanika relativnim kotrljanjem po metodi Pfauter

I
Izvodi se relativnim kotrljanjem odnosno povezanim obrtnim kretanjem
obratka i alata u preciznom odnosu. Alatje modulno odvalno glodalo u obliku
puza izpresijecanog zlj ebovima okomito na zavojnicu. Ovi zljebovi stvaraju
grudne povrsine zubi a profili zubi odgovaraju profilu meduzublja zupcanika . i
lako alat ima odreden profil sa jednim se moze ostvariti vise raznib profila ,
ozubljenja mijenjanjem odnosa relativnog kretanja alata u odnosu na obradak. I
Pri tome je podjela obratka na meduzublja pri kretanju neprekidan proces i
Slika XX.3 Pui no glodalo
357
OBRADA I{EZAN.lEM I ALATNE MASINE
povczan jc sa proccsotn formiranja profil" zuh".

G lavno krctanjc jc ohrtllo krcr ,mj c glodala a Plll1l11Cllll krctanj c jc pr:lvu lilli -
jsko krctanjc glodala dUl radijalnc usc ohratka. S alllo g lodanj c sc vrsi n"
sp ccijalnoj mas ini za lldvalno gludanjc PfAUTER koj" uhczhjcdujc rclativnu
kotrljanjc a lata i o hratka.
~Hlllllllllllllll l i li m
Sli/.·a .\.\ .5hmria ('i li//dri///ilt 'w jJfi/ -//iJ:"
Iii re' nit ori// i fJJ /J/I ~'// i fJJ KI nrll;/o 11/
I
/ I
" -1
'--- --r--
Sv
5
Sldll '\":-':.4 hmtla ;UI/)('IJlIIJ:11 po ///f'/orli / ~/I/II - Slilll .y.y .r, Izmrlll f'ililltlriflli// "' IJ/Jf/llli1:l/
In
Pri izradi cilindricilih zupcanika sa pravim zuhima osa g loda la jc nagnul.a

prcma hori zonta li zi;l ugau na giha zavuj ni cc pU l nllggloda la 0 kako hi sc Ill ogli
form ira ti pravi zuhi pri vcrt ik a ln u m krcta nju g loda la. Za slucaj d cs nll hodnc
zavoj nicc pU la nagiha pUla cc hiti sup rota n.
Sam rad a lata odgovara radu pU l a sa pUl nim loc kom u pogkdu krctanja SIO
z naCi da sc zajcdan oh r taj u hr alka gloda lo okrc nc z pula akoj c pu z no g lolial()
jcdllohodllo a z hroj zuhi z upcal1ika.
Kod izrad c c il illdricllih zupCallika sa zavojl1i m whim:! p ri otirc divanju n:lgiha
g loda la mora sc uzcl i u ohzi r i nagih zuhi ZlI pca ll ika C1 (s I. XX .6.). Za llst va rcnj c
rclativl10g krcta llja u ovom s lucaj u mora poslojali zaviS l1 0 S1 iZlllctiu vcrlikal-
nog krctanja sv llagllulog gllld"la i huri zon ta ll1 og p()mjcrallja llhralka (Ohrtllll
krctalljc) . Ovo sc posli zc d()pullski m uhrlilim krctalljclll s it ohratka kojc
ohczhjcdujc pllschall difcrc ncijailli prcllllsnik. · .
(XX. I)
XX IZRAUA ZUPCANlKA
Ako je zavojni zupcanik desnohodan a glodalo lijevohodno osa glodala sc

naginje prema horizon tali za ugao a + Pi to u oba slucaja na suprotnu stran u
prema slici XX.6. Po istom principu se izraduju i puzni tockovi. U toku izrade
puzno glodalo i obradak izvode ista kretanja kao i puz i puzno kolo u radu .
Primicanje glodala obratku u pocetku rada moze se izvesti radijalno (a)
tangencijalno (b) i aksijalno (c) . Radijalno i tangencijalno primicanje primjen-
juje se kod izrade puznih tockova dok se aksijalno koristi u ostalim slucajevima.
Tangencijalna metoda omogucava izradu puznih tockova pomocu profilnog
noza koji je daleko jeftiniji od odvalnog glodala. Medutim tangencijalna
metoda trazi jedno dopunsko kretanje i masina zbog toga mora imati poseban
diferencijaJ. Kod tangencijalne metode glodalo je u svom pocetnom dijclu
izradeno sa suzenjem u vidu konusa te su zubi na pocetku nepotpuni .
Puzno modulno odvalno glodalo najcesce sc radi kao jednohodno osob ito za
St
,-' . T
I rr1r++r....
~. ;>;-.....
...;- -+
L __ _";' _ ~:::"-.Io-1....W
_';..
b,l c)
0)
Slaw _"':t.'Y. 7 Naf.j"i pOlllim"jl'l orlu~J!lIog g/od~J!~, ollmtl:1I
- - -+--
Stika XX.S Izrada zubaca jednozubnill! a/mom /3/
zavrscnu obradu. Z a grllbu i prcthocJnll obradll ~oristi .sc vi·chodno ~Iodal~

zbog bric obradc. Odvalna modliina glodala sc Izradllill 1I 5 ~Iasa tacnostl I
AA-osobito visoka tacnost, A-visoka tacnost, B-normalna ~acnost sa Ic~no
brusenim profilom, C-visa tacnost sa Icdno bruscnim profilom I D-ob lcna
tacnost sa lcdno struganim profilom.
359
OImAUA IU~ZAN.JEM I ALATNE MASINE
P uznim glodanjcl11 ohrazuju se i drugi profilni ohratci kao na primjcr

ozlJc hljena vratila i lancanici . Pri kun~trukciji pu znllg glouala tn.:ha volii ti
rac un a u sljcLleecm:
- hirati sto veei prccnik gl()dala jer tll llhezhjedu,l e vce u tai::n o ~t pr"fil;1 zuh;1 i
vce u prod u k t ivn()st zh()g Sill a nje nog ugla zavoja i veeeg hroja zu hi po oh illl u.
Ohradni sistcm je kruCi i ()mllgUeaVa inlenzivnije rd ime ohrade LI Z holje
uslovc hladenj a. Medutimllva gllHla la su i skuplja :
- vcr i hruj zuhi glodala ohczhjcuuje tac nije "hradenu pllVfsinu i tacniji prllfil
cvo lvc ntc. Ovaj hroj je ugranil'en zhog hru~enja 11;1 (X -1 2) zuhi kod
normalnog glodala i (12-1 ()) za prccizna gilldala :
- vce i prccnik rurc u glavic ni glmlal() olllllguca va vee u · krutll ~ t vrati la za
stcza njc gilldala ,
- za gruhu ohradu treha usvaja li st() wei hruj hllduva jer sc slll anjuje vrije mc
ohradc uz smanjcnu tae nost profila .
Modulna lldva ln a gl()d ala su VCll nw skupa i proizvudaei su duini dit daj u att.:~tc
za svaku glodaill. Tac nllsl izradc sc kllntrolisc na ~pcc i ja ln i m urt.:d;ljima .
Odst upanj c sjcc lva uti tCll rij skc zavoj nc pllvr~int.: nc smijc hit i vcee ()d (().()O:'\
- O.OOh ) mm za hru sc nc zuh t:: . a (0.04 - 0.(2) 111111 za ~t ru g;l n e ZlIht:: za Illllllu k
(0.5 - 24) mm .
Uo hi cajt.:nc hrzin e rc zanja pri gilldanju pu zllilll glodahtlll sc krt::eu za g lo dal~'

ud hrzl1I'czlHlgcelika za ll hrad lll .Cj ( 111- 2-1) Ill/min . za ce lik Sil crill = fl() kN /clll -.
g ' ..
V = (25 - 50) m/min. za cc li k sa crill .> 6() ' ,,'/1'- v=(20-30) Ill/min i za hn lnzu
v = (25-50) m/min .
Brzinc PlllllllCIlUg krctanja su v=(O.2 - 2.5) Illm/ohratka akll jt.: predvide na
zavrs na uhrada Iju stcnje lll a (4.6 - 6.5) ako jc zav rscna ()hrilda hrllsenjt.:lll.
Brzine zavise ud zahtijeva n()g kvalitcla llhrackne pllvrsinc i ve li(-ille llhralka .
G lavn o vrijcllle za izradll () zuhljenj a plljedinal'nillln1l1dlllnilll glodanje lll
LZ
'J/ - I (XX .2)
s
gdje je i-hrtlj pl'l1laza pri izradi jednllg Ill ed ll zuhl ja. L-radl1i hlld (veci za izla z
i ulaz glodala lid sirine llhralka). Z-hrnj zuhi uhratk a i ~ I f1I/1~ m",j - hrzina
PUlllOCIl()g kretanja . G lavllll \'I'ijt.: mc za Izradu ozu hlje llj a puzaslim giudalllill
. 1. Z
r~ - J. (XX"> )
t: .\ n
gdje je g-broj hodova puznog glodala, s-korak vertikalnog pomocnog \cretanja

glodala za 1 obrtaj obratka i n- [o/min] obrtaj puznog glodala .
b _ _ _---'-'-
s-:-___ ~
~-.--.J ~ia---4
2.-- --li
Slika =9 Jzgled advolne gladalice Plouter
Na slici XX.9 . prikazan je izglcd odvalne glodalice Pfauler fabrike "Lore nz"
tip.F-600 za najveci precnik obratka -- 600 mm i najveci modu l m = 6. Nosac
alata (1) ima mogucnost vertika lnog pomjcranja c1uz stuba (4) u kojcm se
na lazi p rc nosnik za glavno kreta nje, kao i obrtallja oko horizonta lne ose racli
naginjanj a p uznog glodala . Obradak sc postavlj a na stozer (2) koj i se sa gomjc
strane prihvata nosacem 3. Radi ukrucenja cijclc m sirlc povczujc sc stub (4)
sa c1csn im (5) pomocu nosaca (6). Ovak"Vc glod alice se ,·,ue i sa mogucno·cu
automatskog rada pri cemu e programski obezbj edujc rad ni hod , povratni
hod i prim ica nje obratka na pocetku rada. Kod masovnc pro izvodnje se
automatski izvode dovod, stezanje i odvod obratka.
Na slici XX.1 O. prikazanaje sema odva ln e gloda li ce "Pfau tcr". Oznake na slici
odgovaraju indeksnim brojevima zupcastih elemcnata . ;'rikaza na masina ima
difercncijal (D) i prema tome je ona sposobna za izradu l :'ca nika sa zavojnim
zupcima. Na slici su nacrtane dvije glave glodalice, 0J IJC jc go rnj a glava
no rma lne izvcdbe, dok donja glava ima mogllcnost lant" " cijalnog kretanja i
sa njomje moguca izrada pllznih lockova sa tant cncijaltl(lm metodom. Treba
napomenllti, da za primjenu tangcncijalne mctodc masin a mora raspolagati
sa difercncij a lom . Ma ~ ina sa kinc matikom prcma sliel XX .IO. ima sedam
tokova prenosa ito:
361
Kinematska shema glodalice Pfauter
xx lZRAUA ZUPCANlKA
Prenos za glayno kretanje
(na), izlazni broj obrta, broj obrta ala tao

(no), ulazni broj obrta, odnosno, broj obrta elektro motora, no = 1400 o/min.
Broj obrtaja alata je:
ZI ~ Z6 Z8 ZIO Zt2
fla = flo - (XX.4)
Z3 Z5 Z7 ~ ZII Z13
Promjenljivi zupcanici za glavno kretanje su:
ZI ~ 1 Z7 ~ ZII Z13
- - = fla - -- -- - - (XX.S)
Z3 Z5 Z6 Z8 Zto Z\2
fl o
iz toga, konstanta za glavno kretanje je
1
Z7 ..0) ZII Z13
kt - ---- (XX.6)
fl o Z6 .3l ZIO Z12 '
1 20 21 24 84 1
kt = = (XX.7)
1400 20 18 24 14 200
Prerna tome, obrazac za proracun brojeva zubaca promjenljivih zupCanika (Z1 - Z5) je:
(XX.8)
Prenos za podjelu
Podjelom se smatra zadovoljenje odnosa: !!P. =; E., koji izrazava p ri ncip

Da Z
relativnog kotrljanja, odnosno relativnog kretanja ala ta .
flp = (XX.9)
je jednacina kincma tskog lanca prcnosa za podjclu. lcd naci nu treba rijesiti
na promjenljive zupcanikc za podjclu (Za-Zd), uz istovrcmeno zadovolj enjc
principa relativnog kotrljanja: !!P = P

na Z
363
Za Z c ZI 2 ZIO ZX Z I4 Zl Zpl
= pz D (XX.IO)
Zh Zt/ ZI.\ Z" 2;.) Z7 Zt: PI
Konstanta u ovom prcnusu jc:
ZI2ZIOZ)j ZI4 ZtZpl 14 24 l l:i 215 35 100

IQ .= D = 2 =40, (XX.II)
ZI3 ZII Z,) Z7 Zt: PI X4 24 21 20 35
jc ko nstanta masinc za pudjclu kad a sc kuristi 'diferc ncij a L a kada sc

difcrcnc ij al nc kuristi , tad a sc ~ = 2 pa jc k2 = 20.
Prcma tomc, prorac un pudjclc sc vrsi:
(XX. I 2)
gdj c su: p - hroj pucc ta ka navuja na ;liatu , Z - za data pudjcl a.
Prc nps za aksijalni pomak
Vr ij cdn ost aksijalnug pomaka sc daj c II udnosli na jcdan uhr t prCd l11 Cla
o hrade . Aksija lni pomak prou zro kuj c ohrtanj c zavojnug vrClc na (nv). villi
sliku XX . IO.
(XX . L\)
jc jcdnacina kin clll a tskog lal1Ca rrcnosa za aksijalni pOlll ak . Jclln<lcinll Irch;,
rijcsiti na prolllj cnljivc zu pcanikc i trcha.zalillvulj ili zaklln puta:
!I, . h" = .s~1 !I", pa cc za llljc ll(lill hili :
Zil Zc " 1
Zp-l Zp.." Zir. Zp1 PI
= .il (XX.I-l)
Zb Zt/ h 114 p:. Z I-) fT!. Zpl
"
Kons tan la u UVOIll prcnosu jc:
I Zp4 Zp:' Z Ir. Zp2 PI _ 25 It; 40 24

= 5 (XX. 15)
h" jJ4 p:. Z I5 P1 Zpl- 2() 3 .1:'i I()(}
.164
XX IZRAUA ZUPCANIKA
Prema tome, proracun prenosa za aksijalni pomak vazi:
(XX.l 6)
gdje je: Sa - aksijalni pomak (tablicna vrijednost)
Pre nos za tangencijalni pcimak
Tangencijalni pomak prouzrokuje obrta nje zavojnog vretena. Po stupak

odredivanja obrasca za proracun promjenljivih zupcanika je u principu isti kao
sto je bio kod aksijalnog pomaka i zbog toga nece biti komentarisan .
ZpS Z20 Z1 8 ZI6 Zd Zb Zp2 ~

flp = flt - - (XX.I7)
ps ZI 9 ZI 7 ZI5 Zc Z a P2 Zpl
Za Zc
-- = St .l ZpS Z 20 ZI 8 ZI6 Zp2 PI
(XX.IS)
Zb Zd ht ps ZI 9 ZI7 ZI5 P2 Zpl
St . d . k
gdje je izvrsen a zamjen a vrijednosti: flt
flp
= ht I sa a Je o nsta nta za tange n-
cijalni posma k:
1 Z pS Z 20 Z ISZ16 Z p2 PI 1 25 60 30 40 24 1 S
k4= - ---- = S<XX .1 9)
. ht Ps ZI9Z17Z15 P2 Zpl 10 1 20 30 45 1 100
Obrazac za proracun promjenljivih zupca nika
Z a Z c
- - = St k4 (XX.2U)
Zb Zd
uz St - ta nge ncij a lni posma k
Prc nos za rad ija lni pomak
R ad ija lni poma k uzrok ujc o brta nj c zavojnog vrctcna
Zp7 !~ Z2 1 Z d Z b Zp2 .£'I

(flr ) flp = flr (XX.2 1)
P7 P6 Z I5 Zc Za P2 Zpl
365
nr Sr I .-
zamJcnom: = hr llCC
np
ZII Zc Zp7 Z[f.l Z21 Zp2 PI

= Sr (xx .n)
Z" ZcI hr 177 Ph ZI~ P2 Zpl
Zp7 Z[f.l Z21 Zp2 PI

ks = (XX .23)
hr P7 Ph ZI~ P1 Zpl
I~ 25 40 24 ~
Kc) = = (XX .24)
20 3 I 45 I 100 5
Ohrazac za proracun prumjcnljivih zupcanika za radija lni pusmak jc:
(XX.25)
gdj c jc: Sr - radijalni pusillak (I ahlii'na vrijcdn us l)
Prc nos na d ifcrc ncija l kod izradc zavoj nih zuhaca
Zavuj nica n a ~lajc iSlllvrell1cn illl llhrtnilll i aksijalnim krclanje l11 . Na udva ln ui
gludalici , aksijaln u krclanje daje aksijalni pllll1ak, a uhrtn u krclanjc Ire ha d;1hude
jcd an d u pun~ki uhrt pred l11cla ohradc (nu ). koii cc difcrencijalunije li u prcnus za
poCljclu u vid u jcdn"g odrcdenllg porcl11cCaja. Na slici XX. I I . prikaza na jc (Iva
pruhlcll1at ika. Duk sc alai aksijaln Ll pllllljc ri za AB. za to vrijelllc pred mci [reh;1
da ucin i do punski uhrt pu luku Be. Na slici sc vidi, da odn us i ovih dviju ve lici na
daju jcdn u Iri gu n u l11 ctr ij~k u fun kciju ugla nagiha zavllj nice zuhaca. Kada duplln -
ski uhrt dohije vr ij ed n u~1 jcd nllg cijelug uhrta prcdmela uhrade, aksi jalni plll kuj i
prcdc alat trcha da hude jedn ak hodu zavujnicc zuhaca ( \-I ). Na slici XX. I I.
izvcdcn je izra? za hod zavuj nice zuhaca ZlI pcanika. Da hi se prevaliu aksijalni put
jcdnak hlldu zavojnicc zuhal'a (II ). zavoj no vrelenu Zel aksiia ln i pU lllak Ire ha da
nacini (nv) llhrtaja, odn"~I1" I11ma hili : I I = Ih hv. Treha zapa7ili, da difcrel1cijal
Ireha da duhije p"g"n "d zavuinul! vrc lena za aksijalni pUl11ak prck, I prumjenji\'i h
ZlIpC<l nika Zel d ifcr enc ijal (Zoo" - 7.:'''1).
CB
A B = ,,!: (1 , UJ (XX.26)
lid I, .·1fJ II n, h,
xx lZRADA ZUPCANIKA
mn
m = , iz trougla
cos~
• H
/J 8 I
,
", ' I ' mC 11: Z b"
I '- I I~ EFG: tg r:l
f-1 = H ' Ice :
I '1-...... I
I "" 1
mn 11: Z mn 11: Z
I 'i rr
n cos ~ tg ~' sin ~ (XX.27)
'1;--'4'--+- .'
I
,
........ - .~
.
- - ".
j
/
sto predstavlja izraz za vrijednost hoda
zavojnice zubaca zupcanika.
SLXX.ll Kretanje kod izrade
zavojnice na odvalnoj glodalici
Jednacina kin ematskog lanca obuhvata prenos od zavojnog vre tena za

aksijalni pomak do predme ta obrade, ali preko diferen cija la i promj e nljivih
zupeanika za diferencijal.
Zp/ZdZbZrl ZpS Z'dZ'bZ24Z1 5 fY3 jJ4

(XX .28) .
flv=n PI ZcZaZ eD fJi3 Z 'cZ 'aZ22 ZI6Zp3Zp4
zamJenama:
H mil 11: Z Z aZ c = P Z\2ZI0 28 ZI 41 ZrZpl

fl v= -h za fld =1 , H
v sin ~ , Zb Zd Z ZJ3 ZI1 Z9,j;,,7 DZe PI
"11:..
dobice se obrazac:
Z 'aZ'c sin ~ hvZ pIZZI3Z II Z9 Z7 ~ 1 ZpS Z24 fY3 jJ4

(XX.29)
Z ' bZ ' d mil Z IJ PI pZI2ZIOZSZ 14 ZeD fJi3 Z22Zp3Zp4
Poslije uredcnj a ovog izraza, ko nstanta za diferc ncijal ce biti :
367
h v ZI3 ZII .0) Z7 ~Z2~ ZI5 p3 P~

k6 = - =
II ZI2 ZIO Zs ZI4 Pd Z22 ZI6 Zp3 Zp4
20 84 24 21 20 30 50 45 3
= I = 7 16198 (XX.30)
3,141592 14 24 18 28 1 50 40 18 25 '
je konstanta masine za difercncijal kod izrade zavoj nih zubaca. Obrazac za

proracun promjenljivih zupcanika jc:
Z'a Z'c sin p k6

= (XX.3 ! )
gdje su: mn - norm al ni mod ul zupca nika, a p - broj pocctaka navoja glodala.
Prcnos na difcrcncijal kod izradc puznih tockoya tcUlgcncijalnom mctodom
Kod primjcnc tangcncijalnog pomaka, potrcbno jc preko difcrcncijala

pomocu promjcnljivih zupcanika (Z"a - Z"d) saopst iti prcdmctu ohrad c
odrcdeno dopunsko krctanjc. Ako bi se ostvario jcdan dopunski obrt nd = I,
za to vrijemc bi sc izvclo tangcncijalno pomjcranje alata, kojc je jcdnako obimu
podionog kruga puznog tocka . Dopunski obrt mozc biti 1I istam, iii 1I
suprotnom smjeru sa smjcrom obrtanja predmcta obrade radi podjcle. Na slici
XX.12. prikazana je i opisana jc ova problcmatika.
lednacina kinelllatskog lanca ob llhvata prenos od zavojnog vretena za
tangencijalni pomak do predllleta obrade, ali preka diferencijala i prollljen-
Ijivih zupcanika za diferencijal.
Z24 ZI5 ZI7 Z I9 P5

(XX.32)
Z22 Z I6 Z I8 Z20 Z[15
Ako sc 1I po tavljcni izraz uvcdu odgovarajucc za mjc nc ito:
"' m Zrr - ..
NI HI = m Z rr , aZ;In(/ = IIl ice: nl = hi ' moze se pOSlavltl
obrazacza promjenljive zupcanikc za c1ifcrencijal kod primjene langencijalnog pomaka.
Z'aZ'c I hi ZZI3ZII.DJ Z7 DZc" PI Zr ! ZpIlZ24ZISZ17Z19 P5

Z ' bZ'(/- Zmrr pZI2ZIOZsZ14 ZrZpIZc::D pt'. Z22Z1 6Z1 HZ~()Zp:i
(XX.33)
368
xx [ZRADA ZUPCANIKA
- .-.......~
. --..... '"
np~. 1-~ "\
n
a --
5t
nd ' \ \
1 ,
SliM xx. 12 K1"I!/olljfll:od izmde /Juii,lIog /otkfl /flllgencijolllo11l me/odom
Iz navedenog izraza, konstana masine za diferencijal je:
ht Z Z13 ZII .DJ Z7 Zp'!Z24 Z15 Z17 Z19 P5

k7 .= - - D - - Z,n (XX.34)
IT P Z12 ZIO Z8 ZI4 P8 Z22 Z16. Z1 8 Z20
10 84 24 21 20 30 50 45 30 20 1
k7= 3141592 14 24 18 18 1 50 40 30 60 25 =7,16198 (XX.35)
,
Obrazac za proracun promjenljivih zupcanika je:
Z'a Z'c k7
= (XX.36)
Z'b Z'd m p
gdje su: m- modul puznog tocka, a p - broj pocetaka navoja gJodala
2.3. Izrada konusnih zupcanika
Izrada konusnih zupeanika sa pribliznom tacnoscu moze se izvesti i pojedinacnim

glodanjem na horizontalnoj glodalici koristenjem podione glave. Pri tom e profil
glodala odgovara srednjem presjeku a njcgova sirina odgovara najmanjoj sirini
zuba. Prvo se vrsi izrada srednjeg dijela meduzublja a zatim naginjanjem prcma
jednom odnosno drugom boku zavrsno glodanje paralelno tim bokovima.
Tacnija metoda izrade konusnih zupcanika sa pr~vim zubima gloda nj e m
bazira se na principu rclativnog kotrljanja (sI.XX.14).
Alat cine dva glodala (I) i (2) sa ume tnim ravnim zubima koji naizmjenicno
obraduju jednu i drugu stran u profila jednog zuba. Glodala izvodc glavno
obrtno krctanje i pomocno uzduzno kretanje u pravcu izvodnice konusa.
369
0 6RADA REZAN.l EM I ALAT NE MAS I NE
I, ~ro l (l 7.
iI · p r el n ·•
Slii't1 Xx. /.J Pr illrip i,.'mr/r /:""u.mill Sldfl .\ :\.14 Glnf/rllljr /:o"".mill ZUplfllli/:f/ .1"(/
zupl rlll ii'ti jJmj il"illl Kl or/fll"l11 /Jlm)""
zubilllf/ p o Kli"Krrbrl1(1J
Nosae obra tka (3) izvodi istovrcmcno obrtn o i pravolin ij sko krc tanjc u jcdno lll
i drugom smj cru radi ostvarcnja rclativnog kotrlja nja. Po zavrscnoj iz radi
jed nog zu ha pod io na glava ohrcc ohraciak za slj cdcci ko ra k. Po Illc todi
Klingc lnhcrg mogu sc izradivati i cilindr ieni zupeani ci sa pravilll i zavojnilll
zu bim a primj cno lll oclgovaraj uccg alata. Buci uci da sc kor isti rcla ti vno
kotrlja njc (simu lacija racla u koristcnj u) taenost ovako izradc nih zuh i jc visoka.
U drugoj varija nti prcth odnog postupka takoci c sc ko ristc dva gloci ala ali sa
profilima koji oclgovaraj u srccl njclll profi lu mcd uzublj a. Unutras nji i spoljnji
rofil postizu sc naginjanjcm glada la za vrijclllc uzd uznog po mocnog krc tanja.
Kaka sc pro fil mij cnja sa moclulom i hrojc m zubi to ova va rij a nta trazi visc
alata kod prclaza sa jccl nog posla (zupeanika) na clru gi.
Ko nusni zupca nici sa krivolinijs ki m whim a izrad uj u sc prillljcno m prin cipa
rcla tivnog kotrlj a nja na dva nacin a, u zavisnosti od vrstc primjcnjc nog alata
a:
- pcriodienim radUIll ud nosnu Ill ctodo1l1 G lizon (G lcaso n) iii
- ko ntinui ra nim radom odnosn ) mctodo m Fiat-Mal11ano (Fiat-Mal11n1<II1'I).
Koci mctucic G lizun kao alat sluzi glu-

dalo sa umctn utim zuhi l11 a ( I ) izvod i
glavno ohrtnu krtanjc. Rclativnu kn.:-
tanjc sc osrvarujc laganilll ohrt ni III krc-
tanjc lll nu,aca ',data (2) i istuvn':1l1cnilll
lagani 1l1 krctanjclll uhra lka (3) u jcd-
. nom smjcru pri radn1l1l1 krc tanj u a u
SliI.·f/ .\'.\'.15 Prillfip 1~lfIdr ;',,"/1...,1111
drugu1l1 pri pllvra tn lin krctanju.
zllplrllliJ'fI po "/I'/"r/i (;li~:rJ" /.1/
370
XX IZRADA ZUPCAN IKA
Zavrsetkom glodanja jednog zuba vrsi se kretanje nazad (izlazak iz zahvata

alata), odmicanje glodala i zakretanje obratka za jeda n kora k koriste nje m
podione glave. Dakl e obrada se vrsi pe riodicnim rel a tivnim kretanje m.
Kontinuirani rad glodanja pri izradi

konusnih zupcanika o bezbjeduj e sc
primjenom glodala koj e ima zube ras-
poredene po spirali. Ovaj raspored
zubi o bezbjeduj e da po izlas ku zadnjeg
zuba iz zalwata sa obratkom prvi zub
pocinje rezanje novog zuba. Visina
zubi gloda la se mij e nj a povecavajuci se
od prvog ka zadnjem zubu. Zubi 1 do
S/iko .\"[.\"./6 Glorlrtlo YI glorloliru 6 slu ze za grubu o bradu, zub 7 za
Fifll - iI101J/1IIOII O 1.11
korekciju unutras nj eg profila, zub 8 za
zavrsnu obradu unutras nj eg profila a
zub 9 za zavrs nu korekciju unutrasnj eg
profila. Zubi 10 do 16 sluze za obrad u spolj as nj eg profila med uzublja, zubi 16
i 18 za korekciju spoljasnjeg profila a zub 17 za zavrsnu ob rad u spoljnjeg
profilil. Zubi za korekciju vrse kore kciju uzd uznih krivin a zubi radi dobijanja
prav ilnogoblika a nalaze se ispred i iza zubi za zavrsnu obrad ll . Z ubi za zavrs nu
obradu i za korekciju imaju malo Ii. In ace sarn a obrada konus nih zllpcanika
kontinll iranim relativn im kretanjem
vrsi se na glodalici firme Fia t po pat-
entll Mammano.
Konusni zupcaIllcl sa eloidnim
oZllbljenjem Qcdnaka visina zuba duz
cijele njegove duzine) rade se na glo-
dalici Oerlikom-Ma mma no. Kao alat
slllzi gloda lo sa umetnutim zubima
grupisan im po dva iIi vise zubi. Za
slucaj grupe od dva zuba prvi vrs i
obradu ispup'ccnogd ije la zuha a c1rllgi
zub izdubljeni clio profila zllha. Pri
jed nom okretajll glodala obraclak se
c okrene za o noliw koraka koliko ima
parova (grupa) lImetnutih zubi na
glodalli.
Slikll .~X. / 7 Prillrip mrltl glor/t;/irr zr; 1..OIltJ.Wf ,
Z11plt///ih po /JlYllriplJ Orrlil:OIl-A!OIlI/III///O 1.1IZubi glodala opi lIju, relativno prema
obratkll, ep iciklo idu . Osa obratka
371
S/ilm XX. /8 Prillrip mf/r, J(/or/fl/irr ,VI k,J//II..."r ;W pi'f /J/ih .,i.,.,mJr/ K/ill"dllb"IK
(fl ' prillrip. b · "/Or/fI/O) /.It
nagnutaje prema osi glodala za ugao nagiba korijena zuba zupcanika obratka.
Konusni zupcanici sa paloidnim ozuhljcnjcm (kontan'tna visina i dchljina zuha
duz cijclc duzine zuba) izradujc sc na glodalicama siste ma Klingclnhcrg. Rad
jc slican izradi puzni h toekova relativnilll kotrljanjcm po Ill ctod i Fautcr sa
tangencijalnim prilllicanjcm glodala. Alat jc izvedcn u ohliku konu snog
puznog glodala sa ncS to izdubljcnilll izvodnica illa. Glavno obrtno krctanjc
izvodi glodalo tangiraj uci svojo m osom krug A izvodeci i pomocno (I) uz
istovrcmc no obrtno krctanjc radnog prcd m cta (2).
Kod naginjanja osc glodalo u pravcu I za ugao (50-70)" nastajc i naginjanjc
ovc osc u odnosuna o hradak taku da glodalo prvo obradujc spu lj asnjc dijelove
obratka svoj im veCim prccnikolll a zatim pri daljclll naginj a nju (donji dio slikc)
srednje i unutrasnjc dijelovc zuba.
3. Izrada zupcanika rendisanjem
3 I Izrada cilinclriCnib zupcanika
Cilinclricni zupcanici mugu cia sc izraclujll rcnclisanjelll pojedinacnim rczan-

jem svakog zuha na vcrt ikalnoj n~ncl isalj k i sa ohrtn im stolom. Ala t jc pro fi lisa n i
noz koji odgovara profilu mecl llzublja ohratka. Kakll .sc profil zuha mij c nj a sa
promjcnum modula i bruja zuhi za svaki zupcanik (m. z) jc potrl:hannll i nuz
stu sma nj ujc prod uk t ivn osl i ckonoillicnost (priprcma IllasiIll: i veci b roj a lata) .
Zata se ovaj postupak koristi saillo za izradll vccih zupcanika.
372
XX IZRADA ZUPCANI KA
3.1 .1 . Izrada zupcani ka re ndisanjem po metodi FELLOWS
P roduktivnija metoda za izrad u cili ndri cnih zupcani ka re nd isanj em je metoda

Felo uz (Fellows) koja ko risti rela tivno ko trlj anje alata i obratka . Alat je
. viseprofilni u obliku kruznog zupeastog
noza Cij i rczni eieme nti (zubi) imaju
poznatu gco metriju uz dodatak bocnog
Jcdnog ugla (X I ", 20.
L1.. Prineip rada ren disaljke Felo uz moze se

Slika XX.19 Knli ni zupcasli 1701 vidjeti iz sli ke XX.20. Ala t (1) izvod i
I; IWiJ
Stika XX. 20 Princip rada rendi.m /jke Fe/ouz
glavn o pravo linijsko kretanje vert ikal no uz isto.vremeno obrtno kretanje

p omoeno: Obradak (2) izvodi pomoeno obrtno kr eta nj e i sa pomocni m
obrtnim kre tanje m alata daj e relat ivn o kretanje izmedu ala la i ob ratka kojim
se ostva ruje profil zuba . Rad ni hod se najccsce obavlja na nize za vrije me kojeg
se alat primice ob ra tku za Ii uz istovreme no relativno kotrlja nj e. Radij alno
primiea nje alata o bezbjedllje e po mocll jed ne bregaste ploce (slika XX. 27.)
koja po izradi zupcanika all tomatski zallstav lja masi nll . Da sc obrade na
pov rsina ne bi ostetila pri pov ra tnom hodll alata i da hi se sacuval o sjecivo
a lata ovaj se od mice od obratka (na sl ici XX .20. lIdCSllO) a 1I radno m hodll
vraea u za hva t (lIlijevo na slici XX.20) .
R adni hod alata moze da sc obavlja i navise, naroCito ko d obrade veeih
zupcanika. Tada je rad masine Illirnij i, kva li tet ob rade visi a postoja nost ala ta
veei.
373
08RADA REZANJEM I ALATNE MASINE
OJ b)
Sfi"'fI .Y.Y.21 Krui5l1i zlIplfl"',i IIOf, (;I ' Zt'I mr/lli Nod ll;/IIii'L,
I; - Z-/I mrilli NOt!II;/Vi.<r) /J/
Ako se po m etodi Fclouz radc

zupcanici sa zavojni lll zubillla i zuhi
alara Illoraju imati zavojni ob lik kao i
alar mora izvoditi dopunsko ohrrno
krctanjc. Na m<ls ini sc ovo elopunsko
ohrtn o krctanjc a lata ohczhjcduje
pomocu caurc sa zavojni lll zlj cbo m
istog nagiha kao i ugao zavojnicc zuba
ohratka. U ovaj z lj cb ulazi ispusr vra-
tila alata Cijim sc krctanjcm vcrtikal-
nom izvodi zakrctanjc za trazcni ugao
(P).
Mctodom rcndisanja Fclouz mogu sc
izraelivati cilindricni zupca nici sa
pravim i kosim zuhima vanjskim, sa
pravim i kosim zubima unutrasnjim ,
S/ii/fl .\/.Y.22 G/;/V;/I,'"rli.wljb NWJIIZ .W zupcastc polugc i razli c iti profilni
I;II/rolll Zt'I Zt'lVoilliru ohlici.
Ako sc izuzmt provlacc njc ovo jc jcd -
ina metoda za izradu unutrasnjcg ozuhljcnja. Zupeanici sa strclasrim zuhima
mogu sc takodc izrad ivati ovo m mctodom ali ako imaju prckinur srcdnji dio
za izlaz noza .
Zupeanici sa strclasrim zuhima hcz prckida mugu Sl: izradiri po Il1ctocli Sajksa
(Sykcs) kuja jc sl iena mctoeli Fclouz za cilindrienc zupeanikc. M as ina ima elva
a lata (A) za zavojnim koji su postavljcni u nosae alata (8). Mchanizam krivajc
pokrctc nosac (8) u jcdnom i drugom smjcru, clok istovrcmcno alati i uhraelak
dobivaju obrtna krcta nja za ostvarcnjc rclativnug krctanja. Takodc alari
dohivaj u i elopunsku ohrtno krctanjc racli ustvarcnja zavoj nicc.
374
XX IZRAOA ZUPCANIKA
SIi/.·n .\.'\'.23 P1illrip iZl"fJde slak/stili ZI/pi'flllikfJ /Plldisfl1ljCIII p o lIIefodi Sajts /3/
Stika XX.24 Jzg/cd rendisaljke ZlI SIi/.·fJ X'(25 Izmdo !tlll/fmslIirg

zupcanikc :'Fellows" ozubljmja IIIftodolll "I'ellooa's"
-
1>
10 Za /' r.;
o lat
n II"
np
II
"
prwmtt
z,
11 IJ
"
11 P.
"
19 ,ZPI
I<
\ \
S/.XX.26 Kinelllatska JCllla rcndisa/jke za zupcanike "Fellows"
375
Kincmatikom mClsinc sa slikc XX.26. sc ohczhjcuuju prcnosi za:

- glavno krctanjc,
- podjclu,
- kruzni posllluk i
- radijalni posmak.
Oznakc prcnosnih clc mcnata SLi indcksni hrojcvi.
PrcnLJS za glavno krctanjc
ZI Z., Z~ Z7
n = no
Z~ ZI a, Zx
(XX.17)
gdjc su Z3 do Z6 promjcnljivi zupcanici pa jc
Z, Z5 I Z2 .a, (XX.3~)
ZI .a, Z7
sto znaCi da jc konstanta prcnosa
(XX.YJ)
Uz hroj duplih hod ova u minLiti
1000 v
n = Drr
(XXAO)
(XXA l )
Prcnos za poujclu
JcdnaCinu prcnosu:
Zp2 Z I X ZI3 ZI5 PI

np = nil Z I 7 ZI4 Z If> Zp l
(XXA2)
P2
promjcnljivi zupcanici za pLldjclu su Z I ~ do Zl(h pajc:
376
XX IZRADA ZUPCANIKA
Z13 Z15 = np P2 ZI7 Zpl

(XX.43)
ZI4 Z16 na Zpz ZI 8 PI
z
Smjenom vrijednosti: np = Za, dobija se ob razac za proracun promjenljivih
, fla p
zupcanika za podjelu : 1"i'I~1' H
r:J ... , ltlf]
Za . 1;;;.f,!",rjO
= Zp IQ , (.~~:.;41~ Q
P2 Z17 Zpl
gdje je konstanta masine za podj elu : IQ = -Z
' p2 ZI 8 PI
Pre nos za kruzni pomak

-- \
"
, ,
, ) ,
Kruzni po ma k ima dimenziju Sk (mm/ah), obrta alat~ '~j.e~~n.o na luku

podio nog precnika alata za jedan dvostruki hod alata.' -, .1.,./'
Sk je tablicna vrij ed nos t. lednacina prenosa za kruzni pom~"'JG;~''''
Promjenljivi zupcanici za kruzni pomak su: ".,

,r T • -_ «,-
" .
-'": 'r-
.. __'- . I~ II;
,
ZZIO, ZII, Z1 2, paje: , "
\
Z10 = fla ~ ZI8 Zp2
(XX.46)
Z12 fl Z8 ZI7 P2
"
. "
,
Kada broj obrta alata bude: n" = I, tada ce broj dvostrukih hodova alata biti: n =nk.
d II i:'1i .Ir 1.':d!.; )~1
I I " j
flk = ~k' gdje je: d" (mm) precnik podionog kruga alata. Konsta nta maSll1e
za kruzni pomak je:
Obrazac za proracun promjcnljivih zupcanika za kruzni pomak je:
377
OBRADA REZAN.lEM I ALATNE MASINE
ZIO
= (XX.4~)
ZI2
Prc nos za radijalni pOl11ak
Radijal ni pomak (Sr), prouzro klljc hrcgasia pluea svoji m ohrtanjcm (nh) i ona
potiskujc kli zae glavc rcnclisaljkc. Raclijalni pomakjc oclrcclcn 1I zavisnOSli od
obrtanja prcdmcta ohraclc. Brcgastc ploee kojc SlI prikazanc na slici XX.27
omogucavaju ohradll zupcanika 1I jcdnom prolazu. u dva prolaza iii 1I lri
prolaza, u z(lvisnosli od vclicinc modllia zupcanika .
.I' ~
I !
• or>\
.f ~ -..: ,'
o <.: C., ."
"i#~\ -1'1» '"
'oI (~ ..... .
IU
SlilYl.\'.\'.17 111'f'J!" .I'/I' /)/oir <-/1 mdij rtlll i /lOllltt/; :..... , llItdilll1 "1.ol'l'IIz"
Promjcnljivi zupcanici za raclijalni pomak na kincmatskoj sc mi. slika xX.n.

su: Z 21, Z22, Z23. Jcdnacina prc nosa za raclija lni pomak jc:
Zpl ZIt) Z21 Z25

fl/J = flp
Z:..o Z23 Z25
, (XX.49)
PI
fl/J PI Z20 Z2.)

= (XX.50)
flp Zpl ZII) Z2~
Konstanta masinc za raclijalni pomak jc:
k,t = PI
Z20 Z25
(XX.51)
Zpl ZllJ Z24'
Obrazac za proracun prollljcnljivih zupca nika za radijalni pomak jc:
fl/J
= h (XX .52)
flp
37~
/
XX lZRADA ZUPCANlKA
Za odredene masine proizvodaci daju vrijednost za fl b,

flp
3.1.2. lzrada zupCanika rendisanjem metodom MMG
Ko'd metode za izradu cilindricnih zupcanika rendisanje m sa relativnim

kotrljanjein MAAG a lat je pravi
'zupcasti noz oblika zupcaste po luge.
Alat (1) izvod i glavno pravo linij sko
,,
" , vertikalno kretanje, u slucaju izrade
' \ cilindricnih zupca nik a sa pravi m zu-
\
bima, pri cemu je hod na ni ze rad ni
hod. Pomocno kre tanje za ostva renje
Slika XX.2B Princip rada rendisaljke za relativnog kotrljanja koj im se
zupcanike Mag /3/ ostvaruje podjela i form ira profil
ozubljenja izvodi ob radak u vidu
obrtnog i pravolinijskog kretanja. Relativno kretanje se obavlja periodicn o,
po zavrsetku povrat nog hoda a prije pocetka povratnog hoda alata. Obradak
se okrene za malu vr ij ed nost uz istovremeno pomjeranje duz alata. Kako,
najccSce, alat ima manje zubi od obratka to po zav rsetku pomjeranja obratka
do kraja a lata nece biti obradeni svi zub i. Zato se obradak vraca u svoj pocetni
polozaj tra nslato rn o bez obrta nja (vidi slj edecu sliku ).
11111111111 0)
filII IIII I 1[111111111111
. t
'I
b)
Sli/,'{J .It."Y.Z9 RenriisnlJje ZUplflllil-(I po IIIctorii SIiJ.'(I XY.JO Polo:50j (IInl(l i obmlkn
Mng (n - plY/vi zubi, b . Jlosi zuni)
Kod izrade zupcanika sa kosim (zavojnim) zubima nagne se alatza ugao nagiba
zuba (zavojniee),
Alat za rendisanje zupcanika po metodi Mag je jednostavniji od alata za
rendisanje po mctodi Felouz i omogucava vecu tacnost ob ratka. Sa druge
strane masina Mag je slozenija zbog periodicnog rada koji je kod masine
Felouz kontinuiran i kod alata i kod obratka.
379
OIlRADA REZANJEM I ALAT NE MASI NE
Siika XX.3 i Rcndisaljka za ZlIfJcanikc "MilA G"
KORA K ~, PODf SA VA N£
J.- - -f-z-,,- - - -- - Z
-,,-+-- -"-',--=-I( 'z) -
": J~
~I '::Ior:n~ _~AONI ~;,HODA
PUDFSA'I.t. NJc DuilNE ---

H ODA Ne t A " = 1 ~1 /z;" I I j 1).
P
I
/ +-+-+---'I-f-- i z" I I
\ /1', I
\ nJ / I
/l'UUSA ZA ~"- 10 / I
POVRA TNO l:
KR E TANJ E
S TO( A Zoo
z"
GflA NfCNI X
Zn 1]1 lZn
/ Z"
'- ./
Z"
z,.
Stika XX.32 Kill l'/Il ti/ska 1I'III a r('l/(/i w ijkc "f\f,' IIlG" /8/
XX IZRAUA ZUPCANlKA
Kinematika mas ine Mag obezbjeduje prenose za glavno kreta nj e, podjelu,

posmak, povratni hod stoi a i na kulisu za povratno kretanj e.
Prenos za gl ayno kre tanje
Glavno kre tanje je iskaza no sa brojem duplih hodova.a la ta na, koji se izrafava
sa broje m duplih hodova u minutu. Ulazni broj obrta za sva kre ta nj a je (no).
Prema tom e, broj duplih hodova alata je :
(XX.53)
je konstanta masi ne
(XX.54)
Promje na pre nosa se postizesa pomjerlj ivim zupcanicima, koji mogu ostvarit::
Zs
k"l = k''' I =
ZIO ' Zg'
Prema tome, ova masin a mozc da ostvari sljedcce brojcve duplih hodova u
minutu:
(XX.55 )
Ovo predstavlja primjer, da sc pro mj cna prenosa nc mora ostvari ti pomocu

promjenljivih zupcanika, kada su u pitanju masine za ozubljcnjc. PromjcnlJivi
zupca nici se obavezno koristc u onim slucajevima, kada sc mora 0 tvariti vc liki
broj razliCitih pre nosa, a to jc slucaj kod podjclc.
Prcnos za podjclu
Prenos id e od (nv) prcma (n r), iii obrnuto. Da bi sc ovaj pre nos 0 tvar io,
po trebno je spojnicc pomjc ri ti (S3) na gore, (S4) na dole, (S I) na gore.
Promjcnljivi zupcanici za podjclu su (k2) . Jcdnacina prcnosa za podjelu jc:
Z36 Z10 Z32 e (XX.?6)

Dp = Dv Z3S Z31 Z33 Z34
"'81
Iz ovo ga slijedi
Z''2 np Z 35 Z,4
= (X X.S7)
Podjel a smjene, na us nuvu za ku na puta
np h
n"
= m z II
(XX .5 l:l)
moze se pustaviti jedn ac ina za prurac un pru mje nlj ivih zu pcanika
Z1() Z'2 C2
= (XX.S9 )
Z, I Z"
.>.' m Z
gdje SlI: C2 =
hI' Z'5 Zl~
1t Z'6 P
kun tanta masi nc za poujc lll , III = muuul zupca nika kuj i sc ohraulIje i Z =
podjela. kuja ~c mora izvc~ li (hruj zuhaca o hradi va nllg zupca nika .
PrC!lO~ za pl.llw..Jl.ll.
Pomak ~c inaz:lva ullhrtu prcdlllcl a ohrauc za vrijcl11c jcdnog duplllg hlld a

alaw . Vclicina l)hrta prcdl11cla ~c I1ljcri uuzino l11 11Ika plltiiol111g pn.:cnika
zuptanika . Pre: Ill:IIOI1l C. kr llzili pOl11ak jc Sk (111Ill i :!h) i III ic lablicn i poli:II:lk .
V c:I iti l1a pom:! ka ~c plldc';)v:! POlllllCU prcilosn ika (k:<). a nc POlllllCU prollljCI1 -
Ijivih 7upl·anika . PO,III prcnml1lk (k:<l illl:! llgranitcn hroj 11111gllcih prel1o~ni h
faklnr'l (n.1 IlVO! llla\lnl Jl . 10 CC \C Ila wakoj Ill<lSIIlI 1110CI I)SI"\anli !lIlikll
pOl11 aka. Kolikl) IC 1ll11l!lICC 17\'['111 prollljCI1<1 prcnll~llih faklllr:! 1I prenll'lI za
pOl11ak (lla IIYll] 111:!~lIli J) . Jcdl1atill;t prcllm.1 za pomak ie .
(.', .W )
za IIp= I. hlce: : n.• = 11.
m 7 1t
, Pr':Ill.lllIme. 11" 1)\"1111 .. 1111 ,' lllll!!lI" 1\.lflll lijcdcl i p"IIl.ll l
S~
J..-. " /II 7 ( (111111 _h) • t.\

XX IZRADA ZUPCANlKA
gdje su: k2 - prenos za podjelu, k3 - promjen ljivi prenos za pomak, m - modul

predmeta obrade, Z - broj zubaca predmeta obrade, C3 - konstanta masine za
pomak.
(XX.62)
Ovaj prenos za pomak je postavljen pod uslovom da je ekscentricnost kod

poddavanja porn aka (e) jednaka koraku zupcanika Z49, koji je oznacen sa
(el),znaCi uslov je : 2e = e I. U tom slucaj u, svaki obrtekscentra obrce zupcanik
za ;; - ti dio ob im a. Ako se ekscentricnost poveca tako da se jedan obrt
.£.49
ekscentra zupcanika Z49 obrne za dva zupca, pomak ce biti dva puta veci.
Povratni bod sto ia
Kada pri relativnom kotrljanju zupcanik izade iz zabvata sa a latom, potrebno

je sto vratiti u polazni polozaj bez obrtanja predmeta obrade. U tu svrhu treba
spojnice pomjeriti: (S3) na dole, (S4) na go re, (S I) na do le. lednaCina ovog
prenosa Je:
ZI Z38 Z40 Zt4 Z27 Z35

fly = flo - - - - - IG - - (XX.63)
Z37 Z39 Ztl Z20 Z28 Z36
Prenos za ku lisu za poyratno kretanje
Za svo vrijemc rada masine, kulisa za uk ljucenjc povratnog kretanja stoia se

obrce u jednom iii drugom smjeru. Kada granicnici pomjerc snop konicnih
zupcanika Z2 i Z37, tada sc vrsi prekopcavanje iz radnog u povratni bod stoia
iii obratno. lednacin a ovog prenosa jc:
Z16 Z28 Z20 -Zt7 Zt2T

1
flku = fly -
Z35
-
Z27 IG ZI9 Zt8 Zt3 ' I I
(XX .64)
Z36 Z28 1 Z20 Zt5 Zt2

flku = fly - - - (XX.65)
Z35 Z27 IG Zt4 Zt6 Zt3
383
3.2. Izrada konusnjh zupcanika rendjsan,jem
Konusni zupcanici se rendisa nj cm izraduju mctodama

- kopiranje po sa blonu i
- po principu relativnog ko trlj a nja.
Kod izrade kopira nj em po sa blonu ra dni prcd met (I) postavlja se na osovi nu
(2) koja je zglob no, pomocu kardan -
skog zgloba veza na za vrh ko nusa . Na
istoj osovi ni 'na laz i sc i sa hl o n (3) c iji
2
jc profil uvccan u od nosu na profil
izratka u funkciji ud a lj c nosti od vr ha
konusa. Noz (4) vrs i g lavno krctanjc
u pravcu izvodnicc konusa a kopirni
silj ak (5) koji lezi u pravcu krctanja
noza obczbjcduje naginjanjc noza
S/ika XX.33 Princip izrade konicnih
za hva ljuju ci vodc nju noza (4) po pro -
zupcanika POIll OCU Jah/ona
filu sab lona (5). Na ovaj nacin sc vrsi
kopiranjc profila sah lona na
obradak. Masina najccScc ima elva noza koji obraelujc po jcelnu stran u profila .
Izra d a konu snih zupca nik a mctodol11 kopiranja sc primjcnjujc na vc likc
zupca nik e sa m20.
Na principu rclativnog kotrljanja raeli rcndisaljka Bi lgram. Ohraclak ( I)
postavlj a sc na vrat ilo (2) na cij c l11 drugom kraju jc pricvrsccll konus (3) sa
istim uglo m kao i konu s o bratka.
Slika XX.34 Plincip rada rcndisaljke za konicne zupcanike

lip" BilKlmll /.1/
Noz (4) krccc sc uvijc k u islum pravc u. Pus iijc izvrscnja puvra lilog huda Iloza
3H4
XX IZI{AUA £UPCAN IM
obradak se okrece za jedan korak pomocu podione gJave. Na ovaj nacin noz
obraduje uvij ek istu izVodnicu ali drugog zuba.
,
Nako njednog okretaja obratka Id iste osovine (2) okrece se oko ose a-a preko
puznog prenosa (6) pri cemu se istovremeno ostvaruje kotrljanje konusa (3)
po pod lozi . Ova kretanj a predstavljaju simulaciju kretanja zupca nika - obratka
u radu i predstavljaju relativno kotrljanje obratka prema nozu tako da susjedna
izvodnica dolazi na red za obradu. Udaljenost izmedu ovi h izvodnica pred-
stavlja velicin u pomocnog krctanja obratka. Relativno kretanje se do bije
okretanjem sistema oko ose a-a i okreta njem obratka oko osovine (2).
Kotrljanje konusa se ostvaruje pomocu celicnih traka (5) Cij i jedan kraj se
odmotava a drugi zamotava.
Kod izrade konusnih zupcanika sa pravim zubima noz se krece radijalno a kod
konusnih zupcanika sa kosim zubima tangentn o na krug A.
. .,
Slika .\..",(.35 Pol oiaj zubi zuptollika (0 - so pmvilll. /J - sa kO" illl zu/Jima)
Na masinama za izradu konusnih zupcanika finne Glizon postoje dva nosaca

alata (1) od kojih je jedan u radnom a drugi u povratnom hodu. Svaki noz
obraduje jednu stranu profil a zuba obratka. Relativno kotrljanje se ostvaruje
istovremenim okretanjem obratka (2) i ploce (3) sa nosaCima nozeva. Po
zavrsetku relativnog kotrlja nj a za jedan zub vracaju se obradak (2) i ploca (3)
'.
Slika .'0:.36 Prillcip izmde l'ollusllih zupeolliko 110 IIIrdillOIJlO rip Glizoll
• (0 - "0 PfllVilJl zu/Jilllo. /J ·" ,'(1 il-I'IVOjllillI' Zu/Jill/fl)
•
,~
385
u pocetni polozaj a obradak se pomocu podione glave okrece za jedan zub i

postupak ponavlja.
Regdisaljka tipa Glizon za izradu konusnib zupcanika sa zavojnim zubima
rad i na istom principu kao i masina za izradu zupcanika sa pravim zubima
sarno sto ima jedan noz i masina radi kontinualno. Noz (1) izvodi glavno
pravolinijsko kretanje (slika XX.36 b), a relativno kretanje se ostvaruje
laganim okretanjem obratka (2) i nosaca alata. (3) . Dopunsko okretanje
obratka obezbjeduje zavojni obli k zuba. Usljed ovog·okretanja noz u svakom
radnom hodu ulazi u sljedece meduzublje cime je obezbjeden kontinualni rad .
Po povratnom hodu noz ne dodiruje obradak. Ploca (3) izvodi jos i dodatno
oscilujuce kretanje da bi se izvrsil a korekcija profila zuba.
4. Obrada zupcanika proyJacenjem
Obrada zupcanika provlacenjem dolazi u obzir kod visokoserijske i masovne

proizvodnje jer je za svaki obradak potreban poseban alat u zavisnosti od
modula i broja zubi obratka.
Obrada zupcanika provlacenjem vrsi se iskljucivo spoljnim provlacenjem jer
se radi 0 otvorenoj konturi. Alat obuhvata konturu poloville oboda zupCanika
a sastoji se od ozubljenib ploca ciji se profili povecavaj u do zadnje ploce ciji
profil odgovara meduzublju zupcanika. Obrada se obavlja na masini za
vertikalno vanjsko provlaeenje. Nosac alata ima stezac koji se okrece za 180
stepeni po izvrsenom radn om hodu da bi se obradila i druga polovin a
zupcanika.
F irma "Gleason " je razvila posebnu masinu za izradu konusnih zupcanika
provlacenjem RivasajkI (RevacycIe). Osnovna ka'rakteristika ove rna' ine je
alat sa zupcastim segmentima (80 zubi) koji su rasporedeni po obimu alata
tako da vrhovi a lata (profili) se nalaze na spirali. Zubi su grupisani u grupe
kojima se vrsi gruba ob rada (50 prvih zubi), prethodna zavrsna obrada (10
narednih zubi) i zavrsna obrada (20 posljednjih zubi). Podjela presjeka
meduzublja na pojedine zube je izvrsena tako da zubi za grubu obrad u
obraduju sredinu presjcka, a zubi za zavrsnu obradu naizmjcnicno lijevu i
desnu stranu meduzublja.
Pri obradi alat vrsi glavno obrtno kretanje i pomocno pravolinijsko kretanje.
Obradak obavlja periodicno okrctanje za korak. Za vrijeme grube obrade
srcdiste alata se pomjera iz tackc A do tacke B paralelno korijenu meduzublja
obratka, za vrijeme prethodnc zavrsnc obrade od B do tacke C a zavrsna
obrada sc obavlja povratnim krctanjcm srcdista alata od C do 0 pri vracanju
u pocetnu tacku A.
3
XX IZRADA ZUPCANlKA
Slikn xx.] 7 Alni Z// izmnu r.ilillririfll iit SIiI.·n .\."(.38 Izmdo kOllllSllih ZlffXolliko prQf)/olm.
zuplnllika provlacet/jel/l /3/ jff" po lIfe/od; G/ro.roll "Rroo(yc/," IJI
5. Obrada zupCanika ljusteojem
Obrada zupean ika Ijustenjem (b rij an-

jem) predstavlja Vfstu zavrsne obrade.
Obradak - zupcanik se sprezc sa a la tom
u oblik u zupcanika.
Na bokovima zubi alata nalazesc zljebovi
koji djeluju kao sjccivo. Alat i ob radak
imaju odredcn ·odnos obrtanja koji je
odrcdcn njihovim prenosnim fa ktorom .
Da bi se ostvaril o krctanjc neophodno za
rczanje trcba da po toj i nagib zub i alata
u odnosu na zubc obratka sto daje
mcdusobno boeno klizanje. Ljustenjem se
skida tanki sloj materijala od oko 0,1 mm
sto je dovoljno za popravljanje pro fiJa zuba
(sitna ispupeenja i ncpravilnosti) ali ne i za
Slika XX.39 Ohrada zupcanika
popravak gre' aka podjcle.
lju.ftenjem /8/
387
6. Obrada zupcanika bruSeujem
Zupcaniei se obicno poslije obrade ne kom od prethodnih metoda podvrgavaju

termickoj obradi. U daljem postupkll se vrsi hrusenje kako bi se o tk lonile
eve ntualne termieke dcformaeije i postigli veca tae nos t i kvalitet o brad e ne
povrsine. Brusenjem se ohradlljll lIglavnom cilindricni zupca niei a rijetk o
konllsni zupcaniei.
U praksi se primjenjllju slijedec i postllpci hrusenja :
- brusenje profilisa nim toeilom,
- brusenje po metodi Niles,
- hruse nje po metodi Magg i
- bruScnje po metodi Raj shaller (Reishauer).
Kinem atski najjednostavniji postup ak brllsenja zupea nika.ie bru senje toc il om
dvostran o iIi jedn os tra no pro fili sa nim . Kod dvostrano profilisa nog tocila
profil odgovara profi lu mecJlIzlIblja tako da se obracJa vrs i po cijeloj kontllri
meduzublj a ocJ nos no alata. Profil toc ila se od rzava brllsenjel11 dija mantski lll
alatom sa tri strane. Mane brllse nja cJvostranilll toc il om su:
- znatno razvijanje to plote koja moze da izazovc dcfonnaciju zupea n ika i
zacepljivanja toeila ,
- za svaki broj zuhi i mod ul tre ba dru go tocilo.
Zato je bru scnje jecJ nostran o profilisa nim toeilom povoljnije. T akode je nacin
primieanja ovog toeila o bratku (ta ngencijalno) bolje nego kod cJvostran o
profilisano tocila (radijalno) zbog ravnomjcrnosti prcsjeka skinutog materi-
jal a. Tacnos t obradcnih pro izvoda profili san illl tocil o m je manja od tacnosti
obradaka dobivenih brllse nj em sa re lativnim kre tanjcm .
0)
b.)
'\"lil."II .'\.\".4U nruJmjr ';'''{Jr/ll,il.-r, /J/Ylil;- SI;/.-" ,\",\", 4 1 l'I";I11;((////r p"Jjil;.w,,;h 10(;1"
sf//lim lori/jlllfl I:od /JnJ..{nyll ZIlJ)(~/lIil.·fI
Kod hrusenja zupcanika po me todi Niles kao alat sc koristi tuc ilo kujc ima
profil zupcastc lervc. a profil hokova zuba ohra tka se pustizc rclativnim
kotrljanjcll1 uhratk a. Relativno kutrljanjc se postizc istovremenill1 ohrtnill1 i
XX IZKAIJA ZUPCANlKA
p ravo linij skim kretanjem obratka u jednu stra nu Uedan bok zub) a zatim u
drugu stra nu (drugi bok zuba). Po obradi jednog med uzublja pomocu
pod ionog apara ta okrece se obradak za jedan korak.
_ !-.
.... - j -
Slika XX.42 Brusenje zLipcanika po Slika XX.43

-,-
-1-
Bru.~enje
zupcanika po
melodi Niles melodi Mag
Brusilica tipa Mag koristi dva tanjirasta tocila koji su postavljeni ta ko da

odgovaraj u profilu zupcaste letve (a) iii paralelno postavljeni (b). Obradak
izvodi ob rtno kretanje i pravolinijsko kre tanje u jed nu iii drugu stranu cime
se obezbjeduje efekat re lativnog kotrljanja. Osim toga obradak izvodi i
pravolinijsko kretanje u pravcu svoje ose da bi se obradila citava sirin a
zupca nika. Po obradi zuba za ustavlja se relativno kotrljanje, tocil a izvlace iz
zahvata sa obratkom i pomoeu podione glave vrsi zak retanje obratka za jedan
korak (zub) . Posebn im uredajem prati se promjena profi la toeila i kad se
utvrde prelazak dozvo lj e nih odstupanja toeilo se primice obratku za tu
velicinu. Tacnost obrade brusilicom Magje veea od tacnosti obrade brusilieom
Niles al i ima i manju produktivnost.
Prineip rada brusiliee za zupca ni ke Mag dat je na sliei XX.44. Re lativno
kotrljanje obratka (1) prema tocilima (2) ostvaruje se istovremen im obrtnim
i pravolinij skim kretanjem obratka. Obrtno kretanje se ostvaruje pomocu
celicn ih traka (3) od kojih se jedna odmotava a druga zamotava na ru kavac
nosaca obratka. Trake (3) su ucvrseene za ram (4) koji je povezan preko
dvokrake po luge (5) sa nosaccm obratka (6). Okreta nj em obra tka (1) pomocu
traka (3) u jcdnom smjeru prcko rama (4) i dvokrake poluge (5) pomice sc
radni sto u suprotnom smjc ru , sto ci ni relativno kotrljanje. Istovremeno se vrsi
uzduzno kretanje obratka da bi se obradila duz ina zuba.
Zavojni zubi se na brusiliei Mag bru se sa naginjanjcm toeila oko vcrtikalne
osc za ugao nag iba zavojniee zllba.
Z a razliku od prethodnih metoda za bruscnje zupcan ika kojc imaju p riodican
rad brusilicc po metocli Raj shauer imajll kuntin llirani rad. Alat je u obliku
p uzastog toeila (1) i u zahvatu je sa obratkum (2) kao puz sa puznim rockolll.
Profil zuba i pocljcla se ostvarujll re lativnim kotrljanjem da bi sc ostva ril a
obrada po citavoj duzini zuba. Ovaj postupak brllscnja je produktivan ali
389
o
_. -
5
Slika XX.44 Princip rada hrusilice za zupcanike Mag /3/
Slika XX.45 fzgled hrusilice ;;:a zupcanike Mag
za htj eva vise rada na odrzava nju toeila. Tacnost ohrade je ndto ma nJa u
odn osu na o hradu postup ko lll Mag.
Bru se nj e kOl1l1snih zll pc·tnika sc moze izvesti l1 ~t masini za rendisanje
zupcanik a lipa Bilgram ako se no ·ae noza z<l mijeni nosaccm vrete na tocila i
rad izvodi kao kod rendisanja.
390
XX IZRI\UA Lll'CAN IM
I
SIi/((1 .\ ".:\".46 Prillrip bl7lJenja zlIp/a-lIih, Slika XX .4 7 Radll i p l'Os/or b,u.rilice

p o IIIrtodi Raj l'i{(/Ufl' IIReis/trluer "
7 . .Qbrada zupcan ika glacanjem
Obra da glacanjem (Iepovanjem) zupeanika ostvaruje se radnim kretanjem dva

spregnuta zupcanika. Kod obrade se kor isti abraz ivno sredstvo pomijesano sa
uljem iIi naftom. Pri obrad i se vrsi kocenje jednog zupcanika i osci lovanje u
sva tri koordinatna pravca da se tacka dodira bokova zubi stalno premjesta.
Amplituda oscilovanjase krece od 0,5 mm. Lepovanjem se prijesvega ublaiava
zvucnost zupcanika pri radu. Ako se zvucnost ne ublazi za 10 do 15 minuta
obrade onda su greske prethod ne obrade toliko vel ike da se ne mogu otkloniti
lepovanjem. Blacanje se moze izvoditi sa dva zupca nika koji ce poslije zajedno
raditi iii sa zupcanikom koji sluzi kao alat. Pri tome ce se on i'trositi kad 'alat
i postepeno gubiti svoj profil 0 cemu treba voditi racuna. · . . .,,-
. . ~ ~, . Ii· ..
Kreta nj e zupcanika treba da se odvij a u oba smj era da bi se obradila ,oqll·bcpka,
zub i. Glacanjem se skida sloj materijala (0,02 - 0,03) mm . Glq.~nje . s~ cesto
koristi kao zavrSna obrada konusnih zupcanika. ." 1.1 . " .' ~''-j; ;
I' ,
39 1
XXI NEKONVENCIONALNE METODE OBRADE *
1. OpSte karakteristike
U savremcn0j tehnologiji za ohradu tcSku uhradljivih matcrijal<l , upurcdo sa

klasicnim metodama ohradc ( rczanjc m i plasticnim dcformisanjcm), svc veeu
prim;e nu na laze nekovc nei0 nalne mcode uhradc (ii i spccijalnc metode ). Ij.
elektrofizicke i clektrohcmijske mctode. Primjen a ovih mctoda kojc se i daljc
svc vise razvijaju, posehno u komhin ac iji sa klasicnim metodama, najefikasnija
je u obradi matcrijala i dijelova kojc jc vrlo tcsko, iii ncmogucc ohrad iti na
klasicnim, konvenciona lnim obradnim sistcmim a. Razvuj i o~"V ajanje nck o n-
veneionalnih metoda obrade naroCi to je dik tiral a avionska, raketna i nu k-
learna tehnika, gdj e je neophod no koristiti novc materij a le sa specificnim
svojst"Vima. Naimc, odredene Icgure sa vrl o ve liko m tvrdocom i top loot-
pornoscu, J.. oje su nasle primjenu i u dr ugim ob lastim a tehnike, tesko jc iii
nemoguce o brad iti klasicnimmctodama obrade. Zato su uporedo sa osvajan-
jcm novih a latnih ma terija la u obrad i rezanjcm , rad i puhQljasanja klasicnih
me.toda obrade, osvojenc i nove mctodc uhradc zas nova ne na sa~"V im novim
. ..
pnnclplma.
Kod nekonvencion a lnih mctoda o bradc cfeka t sk id anja matcrijala sa obratka
se postize dovodcnjem e lek tric ne, iii meha nicke. top lotne, svjetlosne. i drugih
vidova encrgijc dircktno u zoni obrade. Sve ove metode se mog u podijeliti
prema e ncrg iji koja se koristi u zo ni o brade za skidanje ma tc rijal a sa ohratka,
na:
a) Mehanicke metode obrada
- ultrazvuc na metoda, ESM (Ultrasonic Machining).
- abrazivna metoda, AJM (Abrasiv Jet Machining),
b) Tcrmoclektricne mctode obrade .
- elektroreziona metoda, EDM (Electric Dischargc Machining),
- laserska obrada, LBM (Lascr Beam Mac hining)
- obrada elcktronskim i junskim ml aw m, EBM i IBM (Elcctron Be;1I11
Machining, Ion Beam Machining)
- obrada plazmom, PAM (Plasma Arc Machining)
c) E lcktrohe mijske met ode ob rad e
- E lektrohemijska obrada. ECM (Electruchemical Machining)
d) Kombinovane metude ohrade
- Elcktro he mijsko brusenje, honovanj e i lepov<lnje, ECG. ECH, ECl
(Electrochemijsku-elekt roezoriona obrada. ECD B (Electro-Chelll ica l-
........................................... -.................................. ................... -....... ......................................................................... .
'
• Ovilj lek~ 1 je kompielan preuzel iz /4/
3Y2
XXI NEKONVENCIONALNE METODE OBRADE •
Discharge Machining),
- elektrohemijsko-elektroezoriona obrada, ECDM (Electro-Chemical-
Discharge Machining).
Prve dvije grupe pripadaju siroj grupi elektrofizickih metoda, dok cetvrta
grupa obuhvata metode koje predstavljaju kombinaciju nekonve ncionalnih i
klasicnih iIi sarno nekonvencionalnih metoda obrade.
Tabela XXI.l . - Uporedne osnovne karakteristike pojedinih metoda obrade
T olerancij a Hra pavost Specificna Specificni

Metod Radni Energija u mJ era Ra proizvodnos rad
obrade proces zoni obrade t
mm m mm 3/min Wh/mm 3
E lasticno·
Struganje plasticna Mehanicka 0,05 6,5 · 0,4 100000 0,00 1
deformacija
Udarno
Ultrazvucna dejslVo
Mehanicka I ·0,2
ob rada US M abraziva i
krto reza nje
Elck lro-croz-
iona obrada Erozija Toplotna 0,08 - 0,02 80-0,3 5·2000 0,02- 1,2
E DM
E lek(ro-hcmi-
Anodni 10000-
jska obrada Hemijska 0,05 0,8-0,4 0,12
ra slVo r 20000
ECM
--- _ . _ - -
Obrada lase· Svjetlosna
Toplotna 0,02 2-0,2 0,0 1 700
rom LBM e rozlJa
Obrada nekonvencionalnim mctodama zahtijeva veci utrosak clcktricne

energije po cm3 skinutog matcrija la. S drugc strane mogucnosti postizanja
tacnosti i kva li tcta obradenc povrsinc razlikuju se za pojcd ine mctode, pa su
u tabeli XX I.1. date uporl!dnc karaktcristikc osnovnih nckonvcncionalnih
mctoda obrade i struga nja, mada to uporcdenje treba posmatrati uslovno
posto se struganjem ne mogu obraditi matcrijali koji se obraduju l1ekonvl;l1-
cionalnim mctodama .
Daljc se ukratko daju osnovni principi rada i mogucnosti primjene za pojedine
nckonvcncionalne mctode kojc sc danas najvise koriste u tzv. zapreminskoj
obradi (na primjer, metodc EMB i PAM visc sc koriste za razna sjcccnja
materijala). .
393
2. UItrazyuCna metoda, USM
2.1. Princip rada
Ultrazvucne vibracije predstavljaju elasticne talase koji se odredenom brzi-

nom prostiru u bilo kojoj materijalnoj sredini: gasovima, tecnostima i cvrstim
tijclima. Frekventna oblast elasticnih vibracijajevrlo siroka - od dijelova herca
(infrazvuk) do 10\3 Hz, do frekvence pri kojoj duzina ultrazvuc nih talasa
odgovara medumolckularnom rastojanju kod tecilosti i cvrstih tijela. Smatra
se da Ijudsko uho registruje elasticne vibracije u frekventnom rasponu 20 Hz
- 20 kHz (cujno podrucje iznad infrazvuka do ultrazvuka). Za donju granicu
ultrazvuka uzima se frekvenca od (1 H-20) kHz.
GfntrotO(
ultrOlvuc nih
i mpu lsQ
01
Abrtll Vno
V,broclono \ 5u;s lenz ij a
k r... ~anJll
Obroda k
Pomoc n)
krcto ~
Slika XXI./ Sellla ultrazv/,/cl1l' ohradl'

•
U lt razv uc na metoda o brade se zasniva na lIda rn o m dejstvu ce la a la ta ( koj i

vibrira sa ultrazv ucnom fre kve nco m) i abraz ivnih zrnaca koji se na laze u
suspe nziji. Me tod ob rade ob llh va ta dva osnov na p rocesa: prvi, udarno dejstvo
a braz ivnih zrn aca na o hradak i odva ljivanje dje lica materija la i drugi, cirku -
lacij a i o hn avlja nje ahrazivnc suspe nzijc, cime sc odnosc dje lic i skinutog
ma te rija le i dovo di svjd ahraz iv. Te hn llloskc ka raktcr istikc 1Iit razvucne
, brade zavise od cfikasnost i toka ovi h prucesa.
U ltrazv uc na ohrada najcfikasn ije sc primje njuje u tecnoj sredini pa sc zato i
kor is ti suspcnzija, kao mjdavi na ahrazivnih zrnaca i.tecnosti .
394
Shema instalacije za ul trazvucnu obradu prikazana je na sl. XXl.l. Ona se

sas'toji od izvora elektricne struje, generatora ultrazvucnih talasa, magne-
tostrikcijskog jezgra koji elektricne ultrazvucne talase pretvara u mehanicke,
koncentratora koji pojacava ultrazvucne talase taka da se amplituda ultra
zvucnih vibracij a povecava do 100 11m, nosaca alata, aJata, obratka i pumpe za
suspenziju abraziva.
2.2. EJemeoti obradoog sistema
Sve masine za ultrazvucnu obradu dijele se na dvije grupe: prvu, malogabaritne

prenosne, rucne masine snage (30-50)W, koje se koriste za izradu malih rupa
i za ultrazvucno graviranje i markiranje, i drugu, stacionarne masine sa
snagama i do 4 kW univerzalne i specijalne namjene.Osnovni element
ultrazvucne masine je akusticna glava, gdje se umjesto magnetnostrikcijskog
jezgra sa namotajem primjenjuje i piezoelektricni pretvarac.
AJati za ultrazvucnu obradu se se izraduju od niskougljenicnog i nerdajuceg
celika. Abraziv skida i djelice mate rijala sa alata, tako da dolazi i do intenzivnog
trosenja ceone povrsine alata, sto je jedan od osnovnih nedostataka ul-
trazvucne obrade .
2.3. Primjene
Ultrazvucn a obrada je nasla siroku pnmJenu u elektro i radioindustriji,

optickoj industriji, masinograd nji i dr. Koristi se za obradu vrlo tvrdih i krtih
materij ala, kao sto su: tvrdi metali na bazi we, staklo, kera mika, germanijum,
silicijum, kvarc, a u nekim slucajevima i celici i druge legure. Sa ultrazvucnom
obradom moze se postici tacnost otvora i do 6 11m, a kvalitet obradene povrSine
do klase N4.
3. EJektroeroziooa obrada. EDM
3.1. Priocip rada
U okviru nekonvencionalnih metoda obrade elektroeroziona obrada ima

najsiru primj en u. Princip rada se sastoji u elektricnoj eroziji, tj . u skidanju
metalnih dijclova materijala pri elektricnom praznjenju izmed u elektroda, tj.
katod e - alata i anode- obratka (sI.XXI.2.). Elektrode se nalaze na odredenom
razmaku (0,025-0,05 mm) 11 radnom fluidu, dielektrikumu (tehn icka voda,
mineralno ulje i dr.). U toku clektricnog praznjenja varnica iii e1cktricni luk
izazivaju elektricnu eroziju na povrsini obradka, gdje se formira krater na
anodi-obratku zbog zagrijevanja materijala do vrlo visoke temperature, kada
395
dolazi do njegovog toplje nja i ispa rava nj a.
omotoc u orr, Y uc,n ,.

korokom
oj
Oiolektr i k
Ko nd' '''l'ltor Obrado k
- anodo
Siika XXI. 2 SCilla eicklroerozione ohrade
O snovn a '~h cm a ele ktroerozio nc ohrade data je na sI. XX I. 2. i sastoji se od :

izvoraj edn osmj crn c struj e (DC-ge nera to ra), o tpo rnik a, ko nde nza to ra, ala ta-
ka todc, pumpe za prinudnu cirkulaciju di e lektrikum a, o bradka-a node, kao i
m c ha ni zma za a ut o ma tski korak, tj . a utomatsko pril11ica nj e kato de .
U zavis nosti od duzin e trajanja il11pulsa iZl11edu e le ktroda, e lektroe roz io na
o brada moze hiti e lek tro impulsna i c le kt ro lu cna.
3.2. Elemeoti obradoog sistema
Danas postoje raz licite in stalacije za e lektroeroz io nu ob rad u, koja se sastoj i

od masine, ins ta lacije za die le ktr ikum i od ge neratora impul sa. Savremene
instalacije za EDM izvode se i sa NU -sistemima upr ~v ljanja.
Na s1.XX1.3. prikaza nj e izgled sistema za ele ktro e rozionu o hrad u M AK INO
EDNC-40 i NU-sistel11 olll upravlja nja. Ovaj sistem je, u stvari. pravi oh rad ni
centar ·nekonvenci ona lne obrade posto illla l11agac in kapacitera I) ala la, koji
se mogu automatski Illij e njati . Siste m il11a up ravlj a nj e po tr i koordinatne ose,
a programiranje kre ta nja se vrsi pomocu hu sene trake. Na ovom sis tcm u sc
mogu izraditi clijelovi vr lo sloze ne konstrukcione konfiguracije, s obziwill na
mogucnost iZllljena alata sa razlicitilll profilillla.
Alat-katona , kao jeclna od e lektrocla se izrad uj e od hakra i hakarnih Icg ura,
390
SI. XXI.3 Jzgled obradnog sistema za elektroerozion.u obradu
"
Profi (isana
Ele ktroda IO elektroda
inadu -zokri'/I j enog
~~
Elektroda u Elek.trodo u
obi iku l ice obl iku . obrtnog
disko
SliM YXI. 4 Neki od IIlogul.ih ov!iI'" elf/.>! mdtl Zit clPi.'II'Ol'l'oziOllU ovmdu
397
OBRADA REZAN.J EM I ALATNE MASINE
grafita, aluminijum a i a luminijumsk ih Icgura, cclika, livc nog gvozda i d r.

Na sI. XX I.4. prikaza ni s u nc ki od oSllov nih ohlika a la ta za c lc ktrocroz iOllu
o brad u, gdj c sc u o pstcm slu caju govo ri 0 c lc ktrod ama za E DM .
3.3. Primjene
E lcktroerozi ona ohrada ima svc siru primj enu u izradi dij c lova od tcskoo-
bradljivih mate rij a la. poschno sa slozc nim p ro filim a, uduhljcnj im a i sl. Koris ti
se za izradu kovackih kalupa, kalupa za livc nj c., profilisa nih va lja ka, d ijc lova
sa raznim zljcbovima iii dubokim otvo rima, pl oca za prosijecanje , prosjc ka ca
sa sloze nom ko nturom, raznih alata za hi zutc riju , vclikih alata za prcsova nje,
dij e lova sa slozenim p ros tornim povrsin ama, kao s to su lo pa ti cc iii cij e la ko la
gas nih i vodcnih turbin a i dr.
4. Laserska obrada. LEM
4.1. Princip rada lasera
Termin lascr je skra6e nica od "light amplificati on by stimula ted e misio n of

radi ation" (poj acanjc svjctlosti po budiva nj c m radij acio nc emisije). D a nas je
laser nasao vrlo siroku primjcnu u na uci i te hnici, pa i o bradi me tala i ne me ta la .
Laserska metoda obrade se zas niva na ko riscenju visokokoncc ntrisane svje t-
losne ene rgij e u o bliku fo tonskog sno pa, koja u sud aru sa ma te rij a lom
prouzro kuj e njegovo lokaln o toplje nj e i isparavanje.
'~a kJ'Jmsko c.v
Fles l an.~a
( bl jeskalica
-
Nitrogen
---_ . . ..
Stika XXI.5 SemalJki prikaz presjeka laserske gla ve
Na sI.XXI.5 . prikaza na jc she ma prcsjcka jcdn e lasc rskc glave. Rcl a tivn o sla bo
svjctlo f1 cs-la mpc (bljcskalicc) pojacava sc pomocu rubinske emisijc foto na u
3lJ8
jednom optickom oscilatoru. Pomocu refleksnog ogledala fotonski snop

napusta lasersko tijelo-rubinski stapic i krozsoCivo se koncentrise na obradak.
Rubinsko tijelo se hladi pomocu nitrogena (do -196 oc) jer je tada efikasnije,
dok se fles-Iampa zagrijeva pomocu toplog vazduha. Ona radi sa frekvencijom
od 0,3 - 12 bljeskanja u minu ti. Energija fotonskog snopa oslobada se praktieno
trenutno (od 0,002 s).
Pored lasera sa evrstim tijelima (najeesce sinteticki rubin obogaeen jonima
hroma) postoj e jos tecni i gasni laseri. U obradi metala i nemetala se koriste
sarno Cvrsti i gasni laseri.
4.2. Obradni sistemi i primjene
O snovni elemenat obradnog sistema za obradu laserom je laserska glava.

Primje na lasera u obradi je relativno novijeg datum a (pocinje prije petnaestak
goc,iina). Danas postoje razliciti sistemi izveden ih laserskih sistema, a najeesce
su sa NU i KNU sistem ima upravljanja .
Pravac skidanja materijala pomocu lasera se vrsi lrenutnim topljerije.m i
isparavanjem materijala koji je izlozen dire ktnom dejstvu fotonskog snopa.
Istovremeno se materijalom koji isparava odnose se i djeJiCi evrstog materijala,
koji se izvaljuju usljed znatnih temperaturnih napoha koji pre laze granicu
jacine materijala. '.
Pomocu rubinskih lasera mogu se izraditi otvori precnika i ispod lO(mikro)m.;
dok pomocu gasnog lasera najmanj i precnik olVora iznosi oko.1 mm. .
, ' '.
Laseri se sa uspjehom primjenjuj u u mikroobradi tvrdih materijala, na primjer
dijamanata i dragog kamenja. Imaju posebno znacajnu primjenu u Casovnicar-
skoj i elektronskoj industriji. Gasni laseri se najvise. p[imjenjuju za sjeeenje.
tvrdih materijala, kao i za graviranje i ispisivanje na tvrdim povrsinama (na
primjer, na tvrdim metalima, kotrljajniJ11 lezajevima, poluprovodnicima, z:a
izradu tacnih podjeJa, i sl.). ..' ",~iI ,
5. Elektrohemijska obrada. ECM
5.1. Princip rada

)
Elektrohemijska obrada se zasniva na Faradejevom zakonu, prema kojem je

kolicina metala koji je rastvo ren pri elektrolizi proporcioI'!alanjacini i vrem~nu~
proticanja struje izmedu dvije elektrode koje se nalaze u elektrolitu. 'l" '1 ,
Na sI.XXI.6. prikazana je osnovna sema elektrohemijske obrade, i to elektro-
hemijskog busenj a. C ije\a instalacija za elektrohemijsku obradu sadrZi izvor
399
08RADA REZANJEM I ALATNE M ASINE
DC- generator
Stika XX.O o?/Il0 eleklrohrlllUske ohrade
jednosmjerne struje (DC-generator). illilt-ka tud u. o bradak-a nod u, sistem ZCl

prinudnu cirku laciju elektro lita. U ovom ~lu Caj u kroz sup lju el ektrod u - al il
dovodi se elcktrolit pod pritiskom , a produkti e le ktro lize koji se dCJh ijilj U
razlaganje m materijala anoJe-llhr:lt -a uovud se IZ ru (lnog zazurd el 'troli -
tom . Alat-katoda se pri lo me il u tu m a [ ~k i pumjcra i vrsl ele trohcm ljs U
busenj e u ohriltku.
Osnovni n~dos ta t a k elcktrohemij:ke ohrade predstavlja stvaril nje anoonog
filma na povrsini ohratka, koj i u~po r a\ia skidilnje marerijilhl. Prinud na
cirkul acija el ktroli tu djelimicno raza ra {lvaj film i po\,<:cava prodllklim( . t
obrade.
5.2. Element; obradnog sistema
Dan as postoje raz nc razvij e ne in stalacijc za <: Ic ktrohem ij 'kll o bradll. ,~\a~<I
instalacija sadrzi:
- masinu sa odgovarajucim mehani zmim a,
- generator jed nusmjerne st ruje (2 - 24 ),
- clektroliticki apa rat i
- lIpravljacki sistem.
Alat za clektrohem ijsku ohradu se izrad uJu od ha kra. mesinga i - <:1 dajul'cg
celika. U opstem slucaju materijal alata mora da hudedobarelektroprovl'c]l1 lk,
toploprovodnik ida bude utporan na ku ruzivnu dejstvo elek tru lita. Alat i , e
izraduju sa vrlo slozenim konstrukciunim tormama koje su "negativ" diiela kl ji
se izraduje. Jedino se k-od elekt rohe mij ~kc obraJe. U ok\ iru svi h iasicnih i
nckonveneionalnih metoda ohrade. u to ku izvoucnja pruc(;sa uhrade alat i ne
400
XXI NEKONVENCIONALNE METOUE OBRADE •
trose.
Vrlo zn~eajnu ulogu pri elektrohemijskoj obradi igra elektrolit, gdje od
njegovog pravilnog izbora zavisi taenost, proizvodnost i ekonomienost.
Osoovoe funkcije e1ektrolita se sastoje u:
- obezbjedenju proticanja struje izmedu elektroda,
- odvodenju produkata elektrolize iz zone ourade, i
- odvodenju razvijene toplote.
Kao elektrolit se uglavnom koriste rastvori natrijumovih soli (NaCL, NaN03,
N<QS04) u vodi.
5.3. Prirnjeoe
Elektrohemijska obrada se danas naJvlse pnmJenjuje za izradu dijelova

reaktivnih motora u avioindustriji, posto su slozene prostorne konfiguracije i
od teskoobradljivih materijala, i posto posle elektrohemijske obrade nema
zaostalih povrsinskih napona na obradenoj povrsini. U ostalim oblastirna,
e\ektrohemijska obrada se najvise koristi za izradu raznih kalupa i turbinskib
dijelova.
6. Kombjooyaoe metode
6.1. Elektrohemijsko brusenje, ECG
Elektrohemijsko brusenje je kombinacija elektrohemijske obrade i brusenja.

Osnovna shema ove obrade data je na sI.XXI.7. Tocilo-katoda se sastoji od
abrazivnih zrnaca, kao brusnog sredstva i vezivnog elektroprovodnog materi-
jala (najeesce alu-minijumske i bakarne legure). Obradak je povezan sa
negativnirn polom generatorajednosmjernestruje. U radni zazar izmedu alata
i obratka dovodi se elektrolit pod pritiskom.
Pri elektrohemijskom brusenju glavni dio materijala sa obratka (i do 90%)
skida se elektrohem ijski. Abrazivna zrna uglavnom sluzeza razaranje anodnog
filma. U ovom slueaju je postojanost tocila visestruko veea u odnosu na
konvencionalno brusenje. Postoji i kombinacija sa alatom, "tocilom" od sivog
\iva. Tada se u radni zazor dovodi abrazivna suspenzija sa elektrolitom.
Pri elektrohcmijskom bruscnju moze normalno da se ostvari taenost mjera do
0,015 mm, a kvalitct obradene povrsinc sa hrapavoscu klase do N3.
Elektrohem ij sko brusenjc sc najvise primjenjuje za ostrenje alata od tvrdog
metala, gdje sc zamjcnjuju vrlo skupa dijamantska tocila.
401
08RADA REZANJEM I ALATNE MASINE
Tocito -ko\oda
. "
Dovod etektolita
;I"
Obraoo k - omda
10101
DC -generalor
Stika XXI. 7 51'IIIa e/ekrrohelllijskog hrLlsenja
6.2. Ostale metode
Slieno kao clcktrohcmijsko hruscnjc izvodc sc clcktro he mijsko ho novanjc,

ECH i clcktrohcmijsko Ij cpovanjc, ECL.
Elcktrohcmijsko honovanjc jc modifikacij a konvc ncionalnog ho novanja. U
ovom slucaj u se koristi poscbna ko nstrukcija glavc za honova nj e, a u zo nu
obrade se dovodi clcktrolit. Pri clck trohc mij skol1l honovanju sc povecava
proizvodnost u odnosu na konvcncionalno honova nj c, obradc na povrs in a jc
prakticno bcz zaostalih napo na, gdjc sc postizc balitct sa hrapavoscu klasc
ca k do Nl.
Pri clcktrohc mij skom Icpova nju ala t-katoda jc mctalni disk, a u radni zazor
umjcsto abrazivnc paste iii praha koji se koriste pri konvcncionalnom
Icpovanju, dovodi sc abrazivn a suspc nzija u clcktrolitu . Ovom mctodom koja
ima vccu proizvodnost ncgo ko nvcneionalno Icpovanjc. dobija sc vrlo visok
bal itet ohradcn c povrsinc sa hrapavoscu klasc do N 1.
I konacno, navod i sc da elcktrohcmijsko-clektrocroziona ohrada, ECDM,
prcdstavlja kombinaciju izmcd u ECH i EDM obrada. U tOI11 slucaju diclck-
trikum jc zamjcnjcn clcktro litom.
402
LIIERATt..RA
LITERATUR A
1. Perie, A : Obrada metal a rezanJem , Masinski fakultet,

Sarajevo, 1977.
2. Sayar, S. : Obrada odvajanjem cestiea, Fakultet strojarstva bro-
dogradnje, Zagreb, 1977.
3. Stankovie, P. : Masinska obrada - Obrada metala rezanjem ,
Gradevinska knjiga, Beograd, 1977.
4. Kalajdfie, M. : Tehnologija masinogradnje I, Masinski
fakultet, Beograd, 1981.
5. Stajcie, M. : Numericki upravlj ane alatne masine, Zavod za
udzbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1984.
6. Mecanin, V. : Alatne masine sa numerickim i kompjuterskim
upravljanj em, Masinski faku ltet, Mostar, 1984.
7. Stankovie, P. : Masine alatke i industrijska proizvodnj a
masina, I - Obrada me tala rezanjein,
Gradevinska knjiga, Beograd, 1965.
8. Kukie, S. : Eksploatacija masina alatki, Visa tehnicka
sko la, Novi Sad, 1979.
9. Zrnie, S. : Obrada rezanjem i alatne masine, Masinski
fakuit et, Zenica, predavanja odrza na skol. god. 1986/87.
10. Grupa autora : Primjena sredstava za hladenje i podmazivanje
kod obrade rezanjem , JUGOMA, Strucni odbor za
SRBiH, Sarajevo 1977.
11. Savie, V. : Triboiogija, Masinski fakllitet , Zenica, 1983.
12. Stanie, J. : Tehnoloski merni siste mi, Masinski faku ltet,
Beograd, 1981.
13. VlIkc ij a, D ., Mi skovic, A, : Konstrukcija a lata za obradu
rczanjcm, Masin ki fak lll tet, Mostar, 1983.
403
---~~-
,
.
PREGLED KORISCENIH OZNAKA
v [nYm in] - brzina rezanja (glavnog kretanja)

V pES [mnYnkr] , [nmYhodu] , [JIIl/1mh] - brzina pomocnog kretanja - posmak
Va [nYmin] - obodna hrzina
Vsm - brzina smicanja strugotine
V st - brzina strugotine
S [ mml- dubina rezanja
a. - led~i ugao
p - ugao klina alata
y - grudni ugao
K - glavni napadni ugao
KI - pomocni napadni ugao
r - radijus vrha noza
A - ugao nagiba glavnog sjeciva
Pr = a. + P- ugao rezanja
n [ohrl/min] - broj obrtaja (obicno glavnog vretena iii obratka)
A md] - povrsina strugotine
b mm - sirina strugotine
h m - debljina strugotine
ql - ugao naglba ravnl smlcanja strugotme

Gm -
J~mm2J prekidna cvrstoca materijala
"[ [ /mn?] - tangencijalno naprezanje (sl11icanje)
Ksa - koeflcijent sahijanja strugotine
r
Fx, Fy. Fz Nl- kOl11ponente otpora rezanja u smjeru koordinatnih osa
ob radnog~isre l11 a
r
F t Nl- tangencijalna kOl11ponenta otpora rezanja u smjeru grudne
po~rsAle odnosno sila trenja izmedu strugotine i grudne povrsine
Fn N - normalna komponenta otpora rezanja na grudnu povrsinu alata
Fst - si\ a u ravni smicanja strugotine
Fsn - sil a okom ila na ravan smicanja strugotine
FI - glavni otpor reza nja kolinearan sa brzinol11 rezanja
F2 - otpor prodiranja alata u ohradak, normalan na ohradenu povrsinu
F3 - Olpor pOl11ocnog krctanja alata, kolincaran sa pravcel11 pOl11ocnog
kr a a
P [kW - snaga alalne l11asine
PI( [kI-IYJ - korisna snaga alalne l11asinc
Potk»-J - snaga za savladavanje olpora u alalnoj l11asini
404
PREGLED KORISCENIH OZNAKA
-
POklk~ snaga praznog hoda
Pop k~ - snaga za savladavanje otpora u masini kad je opterecena
P~, y, PzI ~Wl- snage masine za savladavanje otpora u smjeru koordinat-
nih osa m~sLn~
11 - step en iskoriste nja alatne masine
J] -
WI rad masine utrosen u proeesu skidanja strugotine
-
W €J~y"] rad utrosen na elasticnu deformaeiju strugotine, materijala i alata
W. d, J. l- ,rad utros~n n~ plasticnu ?~f?rmaeiju savijanja, :~s~ezanja na gra-
mel eednja, rad smleanja u strugotml I na obradenoj POvrSlll1
Wks I J] - rad utrosen na skidanje strugotine i oj eno savija oje
Wt [Yl- rad kod skidanja strugotine pretvoren u toplotu
W x, Wy, Wz IJl- radovi utroseni na savladava nje komponenti otpora
rezanja u smJetu koordinatnih osa masine
C, Cx, c y, C z - koefieijenti koji predstavljaju karakteristiku obratka kod
proracuna velicine otpora rezanja dobivenih eksperimentalnim istraiivan-
jem
X, Xx, Xy, Xz, X I, X2, X3 - ekspooeoti nad dubinom rezanja u eksperimen-
taloom izrazu za otpore rezanja
Y, Yx, Y y, Y z, YI, Y2, Y3 - ekspone nti nad posmakom u eksperimentaloom
izrazu za otpore rezanja, a ovise od vrste ob rade i tvrdoce obratka
K, Kx, Ky, K z, K l, K2, K3 - korekeioni fa ktori u eksperimenta lnom izrazu za
otpore rezanja koji uzimaju u obzir konkretne uslove obrade
KkfmkiJ - kapaeitet kondeozatora
Ap dl povrsina ploca kondenzatora
e - ie le-ktricna kon stanta izolatora
I!,. L- udaljenost izmedu pl oca kondenzatora
I - elektricni otpor
t - te nzoosjetljivost (ko nstanta mjerne trake)
er- rela tivno izduzenje kod istezanj a mj e rne trake
Ks [kNleT1? l- speeifican otpo r rezanj a
M ob - maferijal obratka
Mal - ma terija l alata
Gal - geome trij a al ata
QI J] -
topl o ta rezanj a
Qs1 '.l - top Iota rezanja prenese na na strugotinu
Qob - toplota rcza nj a prcnde na na obradak
Qal f - to plota rcza nj a prenesena na alat
00 J - to pl o ta reza nj a prc ncsena na oko linu
q [ em~ - gustin a toplo tnog f1uksa
a [ 1mK]-
2
koeficij ent prelaza toplote
T[ KJ -temperatura
App Pm2] - povrsina prelaza toplote
C q - ~onstanta za prenos toplote isijava njem
APzrd] -povrsina medusobnog zracenja topl o te
(J) d /51 -kocficijent temperaturne provod nosti
Ie . "1m iq - kocficijent toplotne provod ljivos ti
c [·hgK] - s~ecificna toplota
pst [kg/ n?J-gustina strugotine
2
'\7 T- Laplasov operator
T Imin l - postojanost alata
ct - kohstanta u eksperimentalnom izrazu za postojanost alata a ovisi o d
materijala alata, obratka i usl ova hl ade nja
Zt , yt, Xt -eksponenti nad brzin o m, korakom i duhinom rezanj a (respek-

tivno) u eksperimentalnom izrazu za postojanost a lata
dk - dubina kratera habanj a na grudnoj povrsini a lata
bk - sirina kratera hahanja na grudnoj povrsini alata
d u - duzina kratera habanja na grudnoj povrsini a lata
Ik - udaljenost sredine kratera hahanja na grudnoj povrsini alata
bl - sirina pojasa habanja na led noj povrs ini alata
b v - skracenje vrha noza zbog hahanja ledne povrsine
CTV - konstanta u Tejlorovom izrazu za postojan ost a zavisi od Mal, Mob i
tehnoloskih uslova reza nja
T p - postojanost za pe riodi cno reza nj e
Z -' stepen relativne postojan osti, a zavise oel M al, Mob, tehnoloskih uslova
rezanja i karaktera habanj a .
XT, YT - ekspo ne nti nad dubin om reza nj a i korakom u prosirenom Tejloro-
vom izrazu za postoja nost
Cv - konstanta u eksperime nt aln om izrazu za brzinu i zavis oel Mob i uslova
rezanJ a
m - stepen inte nzite ta habanja
Xv, yv - eksponenti nad 8 i S u eksperimenta ln o m izrazu za brzinu i ovise od
M ob i uslova rezanja
Kr - pop rav ni kocficijent u eksperim e nta ln om izrazu za brzinu i uzima u
obzir promjenu uslova za koje vrijed i C v
Q p [tciimYp"riod postojlln"sti alalil] - proizvoclnost pri ohradi skielanjem stru-
gotin e za T
qp [1<:i.imYj"dinica vrcl1l"flllj - specificna pro izvoelnost
Te - ekonomski pe riod rezanja
406
I'I{EGLED KORIS CEN III OZ .... \K ,\
Te\' - CkllllOIll~ki pCri(ld rcz;lnj;1 za vi~~alalnu Ilbr;lliu

" -, .
n{\ r' /Illin J- oplilllaiall hrol (lhrtaja gla\"Il!l): Hell:na (lh7inlll1 n;1 i7lir7Iji\"!I\ 1
alaL
11M i·"Illin'l - oplilllal;11l hnlj (lilrLlj;lllil7inlill na kuri~ lel1je ~1l ; II.!e l11a~lnc
IIv : vi~i na 1 ; i1a ~a kod v;i1(I~' iIU~li uilr;ldelll' pm r ~ illl' ~
Lv - k(lrak tala~a koLi v; i1(l\' il!l ~ li ohrali c il c p(I\T~inc
Rniax - naj veca gll~lina llera\'llina kod hr ; lp : l vu~ li
Ra - ~r~dnjc ;I rilmelick(l Illblojallje profil :1 k(1(1 hrapavu~li
Rz - ~rcunja vi~ina ncra\'nill:1 kod hrap:lvo~li
pne - procen ;lllruSc nj ;1 pmfil ;1 kuli hrapa\"o~li
0 1 , 82 ' 8" , 0-1 . - dllliaci za gruhu. za finu ohraLiu. za hru~enjc i 7a
glacanj c (rcspckl ivno)
Ck .:"ICfI~~l - j cLiin~~ ni olpor rezanja za 1 mm pre~jda slrugulinc
2
k, J-
10 ,,- spcc lflCll1 olpor rez:1n.FI1 O\'I~I III I Mat I Moil
Ek- ku nstanta u c kspcr im e nLilnol11 izraZli za k ~ i o\"isl ou M'lh
H 81- tvrdoca Moh
h - .-'irina prc~j c ka drskc no za
h - visina pr c~jc ka drskc nola
g - kucficij c nt v itku~ti strugotinc
Mv - mu mc nt ~avijanja u vc rtikaln uj ravnini
MH - mom c nt savija nj a u hmi w ntalnoj ravnini
0. , , Olr naprczanje na savijalljc u vc rtikaln o j i hori zo nt ailloj ravnini
Or- rczultanllllJ naprcza nj c
c - odnos dimcnzija prcsjcka drskc Iloza
f - lKlnm du zin c ~ Iohlldno g kraja noza (In ) i visi nc prcsjcka noza (h)
S', S", S'" - mj crodavni km;lci pOlll ocnog kretanja (poslllaci) ohziro lll na ot-
porn us t nuza, na otpmn (lS I mchanizma za pomucno krct<J njc i na laenosl i
kval ite l (rcspcktivnll)
n ~t - k ocfic ij ~ nl klljilll sc iskazuj c na cin upinja nja ohralka kod rcza nja u
izraz u za ugih uhralka
c - vc licina dcfcklnug povrsinskog ~ Ioja Ilaslalllg prc lh otinom ohraclu tll
SA - mj crotiav ni korak ohzirutll na puslojanosl alata
5 11 - mj ~ r()(la v ni kurak llhzirutll na iskmi ~ l c llj ~ snagc masi nc
I g - glavn o vrijc tll c llhrad c
D - prccnik ncu hraclc nc povrsinc
407
.....lr~,~::::!I...I1 uuI DO "REMONTMONTAZA" TUZLA
Mije Kero~evica 24, Tel. 215-130, Fax: 216-512
IZVOD IZ DJELATNOSTI
M 0 N T A ZA IRE M 0 NT: termoenergetskih, hemijskih, procesnih i drugih in-
dustrijskih postrojenja, cjevovoda za razlicite vrste Eluida, temperatura i pritisaka,
celicnih konstrukcija za razne namjene, instalacija za grijanje i ventilaciju, te izvodi razne
vrste antikorozivne zastite i izolacijc.
PR O I Z V 0 D N J A: reaktora, mjclalica, uparivaca, kolona, susnica, izmjenjivaca
toplote (hladnjaci, kondenzatori, grijaci is!.) rezervoara (skladiSta, distributivni centri,
stanice is!.) pokretnih stepeniSta i platformi, spojnica za rad u tclkim uslovima, autocisterni,
zatvaraea dimovodnih kana la, raznih vrsta celicnih konstrukcija (nadstreSnice, hale, mos-
tovi, transportni sistemi is!.)
rqrw~·'·'g : ",,"
.":
.,
.::;
PRO J E KTO V A N J E: energetskih objekata i postrojenja, masinskih instalacija i
uredaja, celicnih konstrukcija-visokogradnja, te izrada konstruktivne dokumentacije.
ISPITIVANJE MATERIJALA I OPREME: U okvir u ZAVODA ZA
ZAV ARIV ANJE I KONTROLU MATERlJALA, vrse se usluge kontrole kvaliteta sa
i bez razaranja mate rijala i kvantiteta zavarenih spojeva i zavarivackih radova, vrSi se
ed ukacija i atestiranje zavarivaca, atestiranje opreme i uradaja za zavarivanje, te izvode
REPARATURNA zavarivanja.
US LUG E: Supstitucija pogonskih agregata, manipulisanje krupnim teretima, i
opremom pomocu autodizalica, transport opreme i konstrukcija, reparacija svih vrsta
akumulatora.
,
"
.'

Obrada Rezanjem I Alatne Mašine

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Obrada Rezanjem I Alatne Mašine

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UNlVERZITET U SARAI EVU UNIVERZITET U TUZLl

MASINSKI FAKULTET U ZENlel FAKULTET

Za izdavanje ovog ud zbe nika, sredstva je obezbijedila

Rjesenjem univerzite tske komisije za izdava nj e odob re nja za koristenje novih

Tehnicko uredenjc i stampa:

TIRAZ: 300 primjera ka

Tehnologija je nauka 0 nacinima prerade objekata od nosno predmeta rada

Obrad~ Vrsta postl.4)ka

Slika U Uticajni [akron na proces rezanja

Kompleksnost djelovanja uticaj ni h fakto ra na proces reza nja je tolika da se

skidanj em strugotine da upotre bljavaju ostri cu alata u obliku klin a.

Slika 1. 2 Uop.fleni slu caj slruganja

- tokom obrade osigura pravilan relativan odnos kretanja alata i obratka, na

2. PodjeJa postupaka obrade rezanjem

3. Kretanje alats obratka kod pQjedioib yrsts obrade skidaujem

Obrada skidanjem strugotin e ostvaruje se kretanjem alata i obratka koj a su

4. Osoovi geometrije alata. obratka i procesa rezanja

Geo metrija alata predstavlja skup karakteristika alata i njihovih medusobnih

Za svaki rezni alat mo'e se definisati :

Statieka geometrija obuhvata skup geometrijskih karakteristika alata koji se

S/ika 1. 5 Osnovni eiem enti za aJ strugarski noi

o bra r;li.,a rK1 pcw..itna

S /ika /.6 Prikaz koordin atnih ra vnina a/ala I obratka

Uglovi noza se odreduju u glavnoj sjekucoj ravni. Ta je ravan okomita na

Slika 1.7 Uglovi noi a u glavnoj ravn;

Ugao vrha noza E je ugao izmcdu gl avnog i pomocnog sjeciva na osnovnu

ravan i pravca posmaka.

Glavno sjeeivo se definise /

Slika l.J 0 Geometrija nOla u tri presjeka

Stika I. I I Promjena vrijednosli uglova nOla

Prethodne definicije elemenata geometrije alata -ine pojednostavljen prikaz

Proces obrade skid anjem strugotine ostvaruje se relativnim kretanj em a lata u

Slika 1. 14 Vektor brzine rezanja sa komponentama

U vccini slucajeva obrade sk idanjem strugotinc vrijedi

Povrsi na rczanog sloja A [ md]

Slika 1.16 Prikaz reznog sloja

Ova povrsina moze da se iskaZe i velicmama vezanim za strugotinu

Stvarna povrsina strugotine je nesto manja z a povrsinu ABE na slici U 6.

II PROCES STVARANJA STRUGOTINE

1. Proces styaranja strugotine

Stvaranje strugotine vrsi se postupnim odvajanjem od osnovnog materijala

51. fJ.2 Sema stvaranja slrugOline sa

Proees stvaranja st rugotin e najccSce se objasnjava kroz tri faze. U prvoj

od V na Vs . Posto ovi uslovi ne mogu postoja ti izmedu strugotine i

'---- - . - - - .. - - ______ _ __..i

Od gra nice zo ne smicanja OM pocinj e zona ojacan e elasticno napregnute

3. Plastjcoa deformacjja u strugQtioj

Ka ko se dehljine rezan og sloja (8) i strugotin e (0 1) relativno lako mje rc to se

8 = ~in <p 81 = leos ( (p - Y ) (I 1.5)

Ksa = cos cp cos y + sin cp sin y = - 1 cos y + sin y(II.7)

Slika 1l.6 Ilustracija sabijanja stntgotine

V.I1 sin~ sin~ sin~ 1 (II 9)

U sl ueajevima rezanja kada se ne pojavljuje sabijanjc strugotine odnosno za

Slika JJ.8 Proracull relativnog klizanja lam ele strugotine

Ako U ovaj izraz uvedemo izraz za ugao smicanj a u funkciji koeficijen ta

Brzina deformacije odnosno relativnog klizanja moze sc dati izrazom

U zoni smicanja metala pri stvaranju strugotine dolazi i do deformacije

Stika JI. 9 Ilustracija usmjerenosti defonnacije zona metala

ugl a micanja /1/.

nema nasJaga na ostrici aJata;

4. Promjene osobina povrsinskog sloja

Kod obrade skida nj em strugotine javljaju se elasticne i pJasticne dcformacije

strllkturu u visini hrapavosti (H) . Uz promj enu mehanickih osobina povrsin-