MAK351 MAL USULLER DKM

Do.Dr. Turgut Glmez T Makina Fakltesi

METAL DKMNN ESASLARI

Dkm Teknolojisine Genel Bak 2. Ergitme ve Dkm 3. Katlama ve Souma
1.

MAK 351 Do.Dr. Turgut GLMEZ(T Makina Fakltesi)

Katlatrma Yntemleri
Balang malzemesi, ya bir svdr ya da yksek derecede plastikletirilmitir ve malzemenin daha nceden hazrlanm kalp denen bir bolua doldurularak katlatrlmas sayesinde bir para oluturulur Katlatrma yntemleri, ilenen mhendislik malzemesine gre snflandrlabilir:
Metaller Seramikler, zel camlar Polimerler ve polimer matrisli karma malzemeler (PMCler)
3

Bozulabilir kalba dkm Metallerin dkm Kalc kalba dkm Katlatrma yntemleri Cam ileme Ekstrzyon ve ilgili yntemler Enjeksiyonla kalplama Polimer ve PMC lerin imalat Dier kalplama yntemleri PMCler iin zel yntemler

Kum dkm Dier dkm yntemleri

ekil 10.1 Katlatrma yntemlerinin snflandrlmas

4

Dkm
Erimi metalin, elde edilecek parann ekline sahip bir kalp boluuna, yerekimi veya basn uygulanarak doldurulup katlaaca yntem Dkm terimi yntemle retilen paralar iin de kullanlmaktadr ekil dkm-ingot dkm Dkmdeki admlar grece olarak basittir: 1. Metalin ergitilmesi 2. Kalba dklmesi 3. Katlamaya braklmas 4. Kalbn alp/bozulup parann alnmas
5

Dkmn stnlkleri
Karmak para geometrileri kolaylkla oluturulabilir Hem i (ii bo) hem de d ekiller oluturulabilir Baz dkm yntemleri net ekildir; bazlar ise net ekle yakndr. ok byk ve ok kk paralar retebilir Baz dkm yntemleri seri retime uygundur Hemen tm metallerin dkm mmkndr. (dkme demir)

Dkmn Zayflklar

Farkl dkm yntemlerinin farkl zayflklar vardr: Mekanik zelliklerde snrlamalar, porozite, segregasyonlar, kaba ve homojen olmayan tane yaps ok ince kesitlerin elde edilmesi zor Baz yntemlerde dk boyutsal doruluk ve yzey kalitesi; rn. Kum dkm Scak erimi metaller nedeniyle alanlara i gvenlii sorunlar evre sorunlar
7

Dkmle retilebilen Paralar

Byk paralar
Otomotiv aralar iin motor bloklar, silindir kafalar, piston, jant vs. aa yakma frnlar, makina gvdeleri, vagon tekerlekleri, borular, byk heykeller, pompa gvdeleri, radyatr

Kk paralar
Di kaplamalar, mcevher, kk heykeller, kzartma tavalar, vana, vs Demir esasl ve demir d tm metal trleri dklebilir
8

Dkm Teknolojisine Genel Bak

Dkm genellikle dkmhanede yaplr Dkmhane = kalplarn ve maalarn yaplmas, erimi metalin eldesi ve tanmas, dkm ileminin yaplmas ve kalplarn bozulmas, bitmi dkmlerin temizlenmesi iin donatlan fabrika Dkm iini yapan iiler dkmc olarak adlandrlr Dkmhaneler yaptklar iin niteliine gre snflandrlr: ipari, dahili, dkme demir, elik, hassas dkm vs.

Dkmde Kalp

Geometrisi para eklinin ayn olan boluklar ierir

Kalp boluunun gerek boyut ve ekli, katlama ve souma srasnda metalin bzlmesini karlayacak kadar hafife daha byk olmaldr Basit geometrilerde tek paral karmaklarda ise ok paral yaplr Kalplar, kum, al, seramik ve metal olmak zere deiik refrakter malzemelerden yaplr retilen dkm paralarn kalitesi kalplarn hazrlanmasnda gsterilen zene baldr.
10

Ak Kalplar ve Kapal Kalplar

ekil 10.2 ki kalp tr: (a) sadece istenen parann eklindeki bir kap olan ak kalp; ve (b) kalp geometrisinin daha karmak olduu ve kalp boluuna giden bir yolluk sistemi (gei yollar) gerektiren kalp geometrisinin olduu kapal kalp
11

Dkm Yntemlerinin iki Kategorisi

1.

2.

Bozulabilir kalp yntemleri katlama sonras dkm paray karmak iin datlmas gereken bir kalp kullanr Kalp malzemeleri: kum, al ve benzer malzemeler, ayrca balayclar Kalc kalp yntemleri ok sayda dkm retmek iin tekrar tekrar kullanlabilecek bir kalc kalp kullanr Metalden (veya, nadiren) seramik bir refrakter malzemeden yaplr

12

stnlkleri ve Eksiklikleri
Bozulabilir

kalp yntemleriyle daha karmak ve byk geometriler oluturulabilir Kalc kalp yntemlerindeki para ekilleri, kalbn almas gerektiinden snrldr Kalc kalp yntemleri, yksek hzl ve seri retim ilemlerinde daha ekonomiktir Kalc kalp pahaldr dizayn ve retilmesi zordur Kalc (metal) kalplarda katlama hz yksek olduundan daha ince taneli dkm paralar retilir. Yksek ergime scakl olan metaller kalc kalpta dklemez
13

Kum Dkm Kalb

ekil 10.2 (b) Kum dkm kalb.

14

Kum Dkm Kalp Terimleri

Kalp iki yardan oluur: st derece, Alt derece Kalp yarlar, derece denen bir kutunun iindedir ki yar, ayrma yzeyinde birbirinden ayrlr Model, serbest, levhal, ablon, Yolluk sistemi, Besleyici, i soutucu Maa, kalem maa, Dkm boluu

15

Kalp Boluunun Oluturulmas Kalp boluu, parann ekline sahip olan bir model evresinde kumun sktrlmasyla oluturulur, (elle yada makinalarla) Model karldnda, sktrlm kumda kalan boluk, dkme parann istenen ekline sahiptir Model, katlama ve souma srasnda metalin bzlmesi ve ilave ileme paylar kadar genellikle daha byk yaplr Kalp kumu nemlidir ve eklini korumas iin bir balayc ierir(kil)

16

Kalp Boluunda Maa Kullanm

Kalp boluu, dklecek parann d yzeyini oluturur Ek olarak parann i geometrisini belirleyecek ekilde, kalp boluunun iine yerletirilen bir maa tarafndan belirlenen i yzeylere de sahip olabilir, maalar dnda kalbn zayf blgeleri ile kalplama zorluu olan knt ve girintili ksmlarda da maa kullanlr Kum dkmde maalar genellikle kumdan yaplr ancak bileimleri ve retim tekniklerindeki farkllktan dolay daha dayankldrlar. Maalar kalp iinde maa ba denen zel boluklara yerletirilirler, gerektiinde maa desteklerinden yararlanlarak yerlerinden oynamamalar salanr.

17

Yolluk Sistemi

Erimi metalin kalp dndan kalp boluuna doru akt kanal Dey yolluun stnde, genellikle sramay en aza indirecek ve metalin dey yollua trblanssz girmesini salayacak bir dkm az bulunur Metalin iinde akarak yatay yollua ulat bir dey yolluk ierir (huni), ucunda topuk bulunur ve bununla sv metalin hz azaltlarak yatay yollua geii salanr yatay yolluk yada ara yolluklarla dkm boluuna balant yaplr

18

Besleyc ve IkIcIlar Katlama srasnda parann bzlmesi sonucu oluan hacim azalmasn karlamak zere bir sv metal kayna olan, kalp iindeki depo Atmosfere kapal olanlar besleyici ak olanlarna kc denir Besleyicinin fonksiyonunu yerine getirebilmesi iin, esas paradan sonra katlaacak, ekilde tasarlanmaldr

19

Metalin Ergitilmesi

Ergitme frnlar, metali dkme yeterli scakla ulaacak ekilde stmada kullanlr Gerekli s aadakilerin toplamndan oluur: 1. Scakl erime scaklna ykseltecek s 2. Katy svya dntrecek eritme ss 3. Erimi metali dkme uygun scakla ykseltecek s

20

Sv Metalin Dklmesi

Bu aamada baarl olmak iin, katlama balamadan nce metalin kalbn tm blgelerine, en nemlisi de kalp boluuna sakin bir ekilde akarak dolmas gerekir Dkm ilemini etkileyen faktrler Dkm scakl Dkm hz Trblans (kalp erozyonu, oksitlenme, gaz znmesi ) Sv metalin akcl

Bernoulli teoremi

21

SIVI Metalin Akclk Testi (Spiral Dkm Testi)

Dkm az
Dey yolluk

Spiral kalp
Katlamadan nceki ak snr

Akclk: dkm scakl, sv metalin bileimi ve vizkozitesi, evreye olan s transferi, metalin erime gizli ss, metal ve kalp malzemesinin sl kapasiteleri

ekil 10.3 Sv metalin akclnn belirlenmesi iin uygulanan spiral kalba dkm testi (dkm kabiliyeti)

22

Metalin Katlamas
Kalp boluunu dolduran sv metalin souyarak tekrar kat hale dnm Katlama, metalin durumuna bal olarak deiiklik gsterir. Saf bir element, veya Bir alam Katlama olay ekirdeklenme ile balar ve oluan ekirdeklere svdan atomlarn eklenmesiyle tane bymesiyle devam eder. (souma hz) Dkm yaps-birincil katlama Homojen ve heterojen katlama Alama

23

Saf Bir Metalin Souma Erisi

Saf bir metal katlama/erime scaklna eit sabit bir scaklkta katlar

ekil 10.4 Saf bir metalin katlama srasndaki souma erisi.

24

Saf Metallerin Katlamas

Kalp cidarnn ar soutma etkisi (chilling) nedeniyle, dkmden hemen sonra ara yzeyde ince taneli bir kat metal filmi oluur Katlama srerken film kalnl, erimi metalin evresinde bir Kabuk oluturacak ekilde artar Katlama hz, kalba olan s transferine ve ayrca metalin sl zelliklerine baldr

ekil 10.5. Kalp cidar yaknnda eeksenli ince taneleri ve dkmn merkezine doru ynlenmi byk kolonsal taneleri gsteren, saf bir metalin dkmndeki karakteristik tane yaps 25

Alamlarn Katlamas
ou

alam, sabit bir scaklk yerine bir scaklk aralnda katlar-Likidus ve solidus scaklklar

ekil 10.6 (a) Bir bakr-nikel alam sisteminin faz diyagram; ve (b) dkm srasnda % 50 Ni - % 50 Cu bileimindeki bir 26 alamn souma erisi

Alamlarda ounda katlamann bir scaklk aralnda olumas sonucu, dendritik tane yaps, mikro ve makro segregasyon oluumu, mikrogzeneklilik ve belirgin ekme boluu oluumu gerekleir.
Bu olumsuz zellikler erime scaklklar birbirinden farkl katlama aral byk ve hzl souyan alamlarda daha bariz olarak ortaya kar. tektik bileimli alamlar ise tek bir scaklkta katlatklarndan bu sorunlar yaanmaz ve bu yzden dkmclkte tercih edilirler.

ekil 10.7 Dkm merkezinde alam elemanlarnn segregasyonunu gsteren, bir alam dkmndeki karakteristik tane yaps.
27

Katlama Sresi
Kalbn sv metalle dolmasndan sonra gerekleen Katlama belirli bir sre alr Toplam katlama sresi TTS = dkmden sonra katlama iin gerekli sredir TTS aralarndaki iliki Chvorinov Kural olarak bilinen, dkmn boyut ve ekline baldr

V TTS Cm A

burada TTS = toplam katlama sresi; V = dkmn hacmi; A = dkmn yzey alan; n = stel say (tipik deeri = 2); ve Cm kalp sabiti.
28

Chvorinov Kural

Cm kalp sabiti aadakilere baldr: Kalp malzemesi Dkm metalinin sl zellikleri Erime scaklna oranla dkm scakl Belirli bir dkm ilemi iin Cm deeri, para ekli ok farkl olsa bile, ayn kalp malzemesi, metal ve dkm scakl kullanlan nceki deneysel verilere dayanabilir. Daha yksek bir hacim/yzey oranna sahip bir dkm, dk oranl olana gre daha yava sour Erimi metali kalp boluuna beslemek iin, besleyicinin TTS deerinin ana dkmn TTS deerinden daha byk olmas gerekir Besleyici ve dkmn kalp sabitleri birbirine eit olacandan, ana dkmn nce katlamas iin, besleyicinin daha byk hacim/yzey oranna sahip olacak ekilde tasarlanmas gerekir Bu tasarm, bzlmenin etkilerini en aza indirir
29

V TTS Cm A

Katlama ve Soumadaki Bzlme

ekil 10.8 Silindirik bir dkmn katlama ve souma srasndaki bzlmesi: (0) erimi metalin dkmden hemen sonraki seviyesi; (1) souma srasnda svnn kendini ekmesinin neden olduu klme
(boyutsal klmeler, anlalabilirlii arttrmak iin abartlmtr).
30

Katlama ve Soumadaki Bzlme

ekil 10.9 (2) Katlama bzlmesinin neden olduu ekme boluunun oluumu ve ykseklikteki azalma; (3) kat metalin soumas srasnda sl kendini ekme (bzlme) nedeniyle ykseklik ve aptaki ek klme
(boyutsal klmeler, anlalabilirlii arttrmak iin abartlmtr).
31

Katlama Bzlmesi

Kat faz sv fazdan daha yksek younlua sahip olduundan, hemen tm metallerde meydana gelir Bylece, katlama, birim metal arl bana hacimde bir klmeye neden olur stisna: Yksek C ierikli dkme demir Katlamann son aamasndaki grafitleme, faz dnmyle ilgili hacimsel azalmann aksine, genlemeye neden olur Katlama bzlmesi sonunda; 1.Sv metal seviyesinde bir azalma meydana gelir, 2. Katlamann ilerlemesi ile kaln kesitlerin ortasnda yeterli sv kalmayacandan boluk meydana gelir(ekme boluu)
32

EKME PAYI
Model

yapmclar, kalp boluunun lsn byk yaparak katlama bzlmesi ve erime scaklndan oda scaklna souma esnasnda oluan sl klmeyi hesaba katarlar Kalbn son dkm boyutuna gre daha byk yaplma miktar, model ekme pay olarak adlandrlr Dkm boyutlar, lineer olarak belirtilir; bylece toleranslar buna gre belirlenir, Sadece ekme pay deil buna ilaveten ileme pay, modelin kolay syrlmas iin ayrma yzeyine dik dzlemlere eim ve maa ba kntlar ilave edilir

33

Ynlenmi Katlama

Bzlmenin zararl etkilerini en aza indirmek iin, sv metalden en uzak dkm blgelerinin ilk nce katlamas ve katlamann bu blgelerden yollua/besleyici(ler)e doru ilerlemesi istenir Bylece, ekme boluklarnn nlenmesi iin erimi metal srekli olarak, en son katlaacak olan besleyiciden ekilebilir ve ekme boluu esas dkm para yerine besleyicide (yada kc) meydana gelir, Ynlenmi katlama terimi, katlama kavramn ve bunu kontrol edildii yntemleri kapsar, Bunun iin ncelikle uygun kalp dizayn ile yaplmaya allmal Bu yolla gereklemiyor ise uygun yerlerde besleyici yada/yerine kc, i ve d soutucular, yaltm levhalar kullanlabilir.
34

Ynlenmi Katlamann Eldesi

stenen

ynlenmi katlama, dkmn kendisini, kalb ynlenmesini ve bunu besleyen besleyici sistemini tasarlamak iin Chvorinov kuraln kullanarak baarlr. Dkmn kk V/A oranna sahip kesitlerinin besleyiciden uzaa yerletirilmesiyle, katlama ilk olarak bu blgelerde balar ve dkmn dier blgeleri iin sv metalin n ak kalr. Soutucular - dkmn belirli blgelerinde hzl katlamay salayan i ve d s emiciler kc: Atmosfere ak besleyicilere kc denir.
35

D Soutucular
Kum kalp

D soutucular

ekil 10.10 (a) Dkmn kaln kesitlerindeki erimi metalin hzl katlamasn desteklemek iin d soutucu; ve (b) d soutucunun kullanlmamas durumundaki muhtemel sonu.
36

Besleyici Tasarm
Besleyici, dkmden ayrlan ve sonraki dkmleri yapmak iin yeniden eritilen bir atk metaldir Bir ilemde atk miktarn en aza indirmek iin, besleyicideki metal hacminin en dk deerde olmas istenir Besleyici geometrisi genelde, V/A orann en byk yapacak ekilde seildiinden, bu durum besleyici hacminin mmkn olan en dk deere indirilmesini salar.

37