Kok Kömürü

T.C.
BAŞBAKANLIK DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI MÜSTEŞARLIĞI

YAYIN NO:DPT : 2440 – ÖİK: 496
MADENCİLİK
ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU
ENERJİ HAMMADDELERİ ALT KOMİSYONU
KÖMÜR
ÇALIŞMA GRUBU RAPORU
MAYIS 1996
Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Madencilik ÖİK Enerji Hammaddeleri Alt Komisyonu Kömür Çalışma Grubu Raporu
ISBN 975 – 19 – 1374-8- (basılı nüsha)
Bu Çalışma Devlet Planlama Teşkilatının görüşlerini yansıtmaz. Sorumluluğu yazarına aittir. Yayın ve
referans olarak kullanılması Devlet Planlama Teşkilatının iznini gerektirmez; İnternet adresi
belirtilerek yayın ve referans olarak kullanılabilir. Bu e-kitap, http://ekutup.dpt.gov.tr/ adresindedir.
Bu yayın 1000 adet basılmıştır. Elektronik olarak, 1 adet pdf dosyası üretilmiştir
http://ekutup.dpt.gov.tr/madencil/enerjiha/oik496.pdf
İÇİNDEKİLER
ÖZET................................................................................................................................... 1
1. GİRİŞ .............................................................................................................................. 7
1.1. Kömürlerin Tanım ve Sınıflandırılması......................................................................... 8
1.2. Sektörde Faaliyet Gösteren Uluslararası Organizasyonlar .......................................... 15
2. DÜNYADA MEVCUT DURUM ........................................................................................ 18
2.1. Kömür Rezervleri ......................................................................................................... 18
2.2. Kömür Tüketimi............................................................................................................ 20
2.2.1. Kömür Tüketiminin Sektörel Dağılımı ....................................................................... 21
2.3. Kömür Üretimi .............................................................................................................. 23
2.3.1. Üretim Yöntemi ve Teknolojisi .................................................................................. 23
2.3.1.1. Açık İşletme Yöntemi ve Teknolojisi ...................................................................... 23
2.3.1.2. Yeraltı İşletme Yöntemi ve Teknolojisi ................................................................... 25
2.3.1.3. Kömür Hazırlama Teknolojileri............................................................................... 26
2.3.2. Kömür Standartları .................................................................................................... 29
2.3.3. Dünyada Kömür Üretimi............................................................................................ 31
2.3.4. Stok Durumu ............................................................................................................. 32
2.4. Uluslararası Kömür Ticareti ......................................................................................... 34
2.4.1. Gümrük Vergileri, Tavizler ve Sübvansiyonlar .......................................................... 34
2.4.2. İthalat ve İhracat........................................................................................................ 35
2.4.2.1. İthalat ..................................................................................................................... 35
2.4.2.2. İhracat .................................................................................................................... 43
2.4.3. Fiyatlar...................................................................................................................... 49
2.4.4. AT ve EFTA Ülkeleri Kömür Ticareti ......................................................................... 51
2.4.5. Komşu Ülkelerin Kömür Ticaretleri ........................................................................... 54
2.5. Kömür Madenciliğinde İstihdam ve Verimlilik............................................................... 55
2.6. Kömür Madenciliği ve Çevre Sorunları......................................................................... 60
3.TÜRKİYE'DE MEVCUT DURUM ..................................................................................... 68
3.l. Kömürün Türkiye'de Bulunuş Şekilleri........................................................................... 68
3.2. Kömür Rezervleri ......................................................................................................... 71
3.3. Kömür Tüketimi............................................................................................................ 79
3.4. Kömür Üretimi .............................................................................................................. 81
3.4.1. Üretim Yöntemi ve Teknoloji ................................................................................... 81
3.4.1.1. Tüvenan Kömür Üretim Yöntemleri........................................................................ 81
3.4.1.1.1. Açık İşletme Yöntem ve Teknolojileri .................................................................. 81
3.4.1.1.2. Yeraltı İşletme Yöntemi ve Teknolojisi ................................................................ 83
3.4.1.2. Kömür Hazırlama Teknolojileri............................................................................... 83
3.4.1.3. Koklaştırma, Gazlaştırma ve Sıvılaştırma.............................................................. 87
3.4.2. Ürün Standartları....................................................................................................... 87
3.4.3. Sektörde Üretim Yapan Önemli Kuruluşlar ............................................................... 103
3.4.4. Mevcut Kapasiteler ve Kullanım Oranları.................................................................. 103
3.4.5. Kömür Üretim Miktarları ............................................................................................ 106
3.4.6. Birim Üretim Girdileri ................................................................................................. 107
3.4.7. Üretim Maliyetleri....................................................................................................... 108
3.4.8. Stok Durumu ............................................................................................................. 109
3.5. Dış Ticaret.................................................................................................................... 109
3.5.1. Gümrük Vergileri, Tavizler ve Teşvikler .................................................................... 109
3.5.2. İthalat ve İhracat........................................................................................................ 110
3.5.2. Fiyatlar....................................................................................................................... 114
3.5.4. AT ve EFTA Ülkeleri ile Kömür Ticareti .................................................................... 116
3.6. İstihdam........................................................................................................................ 116
3.7.2. Türkiye'deki Mevzuat................................................................................................. 121
4. MEVCUT DURUMUN DEĞERLENDİRİLMESİ............................................................... 123

4.1 Altıncı Plan Dönemindeki Gelişmeler............................................................................ 123
4.2. Sorunlar........................................................................................................................ 126
4.2.1 Türkiye Taşkömürü Kurumu (TTK)'nun Sorunları:..................................................... 126
4.2.2 Türkiye Kömür İşletmeleri (TKİ)'nin Sorunları: ........................................................... 127
4.2.3. Sektörel Sorunlar ...................................................................................................... 129
4.3. Dünyadaki Durum ve Diğer Ülkelerle Kıyaslama ......................................................... 131
4.3.1. Linyit .......................................................................................................................... 131
4.3.2. Taşkömürü ................................................................................................................ 132
5. YEDİNCİ PLAN DÖNEMİNDE BEKLENEN GELİŞMELER VE ÖNERİLER................... 133
5.1. Talep Projeksiyonu....................................................................................................... 133
5.2. Üretim Projeksiyonu ..................................................................................................... 135
5.1.3. İhracat Projeksiyonu.................................................................................................. 137
5.1.1. İthalat Projeksiyonu................................................................................................... 137
5.2. Teknolojik Alanda Beklenen Gelişmeler ...................................................................... 138
5.2.1 Türkiye Kömür İşletmeleri (TKİ) ................................................................................. 138
5.2.2 Türkiye Taşkömürü Kurumu (TTK) ............................................................................ 140
5.3. Yatırımlar...................................................................................................................... 141
5.3.1 Linyit Yatırımları ......................................................................................................... 141
5.3.2 Taşkömürü Yatırımları ............................................................................................... 142
5.3.3 Asfaltit Yatırımları....................................................................................................... 142
5.3.4 Arama Yatırımları ....................................................................................................... 142
6. POLİTİKA ÖNERİLERİ.................................................................................................... 143
2 http://ekutup.dpt.gov.tr/madencil/enerjiha/oik496.pdf
MADENCİLİK ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU
Başkan : Dr. M. Ziya GÖZLER - MTA Gen.Müd.

Başkan Yrd. : Fuat KARAYAZICI - ENTES
İsmet KASAPOĞLU - TÜRKİYE Madenciler Der.
Raportör : A. Kemal IŞIKER - MTA
Raportör Yrd. : Gönül ÇETİNEL - MTA
Koordinatör : Ergün YİĞİT - DPT
ENERJİ HAMMADDELERİ ALT KOMİSYONU
Başkan : Cemil ÖKTEN - MİLTEN Madencilik

Başkan Yrd. : Orhan BAYKARA - AYDIN Linyitleri
Raportör : Çiğdem ERKOL - YERKÜRE Mad.San.
KÖMÜR ÇALIŞMA GRUBU
Başkan : Rahmi NARİN - MTA

Başkan Yrd. : Necdet BİÇER - TTK
Raportör : Tuğyan AHISKA - TKİ
Üyeler : Veli ÜNAL - TKİ
Necmettin ERMİŞOĞLU - TKİ
Turhan ÜNVER - TKİ
Mustafa YÖRÜKOĞLU - TKİ
Mücella ERSOY - TKİ
Ayhan KÖSEBALABAN - TKİ
Mustafa BOZOĞLAN - TKİ
Nejat TAMZOK - TKİ
Ali ÖZDER - TKİ
Perihan KAYNAK - TKİ
Ömür GÜRKAN - Aydın Linyitleri
Sabahaddin BİBER - GEMAD
Nuri KARA - ETKB
Tayfun ÖZUSLU - DİSK
S. KUMKUMOĞLU - TÜRK-İŞ
ÖZET
Nüfus artışı ve teknolojik gelişmenin dünya enerji talebini hızla artırması sonucunda, kömür ve petrol
gibi yakıtların kullanımı günümüze kadar önemini korumuştur. Petrol rezervlerinin dünyanın bellibaşlı
yerlerinde ve kömüre göre sınırlı olması, zaman zaman dünya ekonomisinde politik pazarlıklara ve
dolayısıyla krizlere neden olmuş, bu da haklı olarak dünya milletlerinin daha güvenilir enerji
kaynaklarına veya kendi öz kaynaklarına yönelmelerine neden olmuştur.
Bu çerçevede ülkemizde de enerji taleplerini önemli ölçüde karşılayabilecek olan kömür, en yaygın
doğal kaynak olarak ekonomik biçimde işletilebilmelidir. Bu incelemede durum, ulusal ekonomimize
uygun bir kömür madenciliği politikası oluşturulmasına yönelik olarak, rezerv, üretim ve yatırım
başlıkları itibariyle ve ana hatlarıyla ele alınmıştır.
Rezervlerin sahalara göre dağılımı, teknolojik özellikleri (kül,nem,kalori), ruhsatlar itibarıyla dağılımı,
sektörel üretim ve yatırım trendleri irdelenmiştir. Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı'nda öngörülecek
üretim artışının gerçekleştirilebilmesi için alınması gereken teknik, yönetsel, mali politika ve tedbirleri
önerilmiştir.
Kömür madenciliği sürekli yatırım gerektiren ve yoğun sermaye isteyen bir madencilik türüdür. Uzun
vadeli planlama, arama ve hazırlık, etkin ve verimli üretim, hızlı pazarlama zorunludur. Özellikle son
yıllarda kömür madenciliğinin gelişimine bakıldığında, dışa bağımlı alternatif yakıtların ülkemize
girmesi (ithal kömür, doğalgaz gibi) kamu sektöründe yaşanan yönetsel ve özelleştirme politikalarının
belirsizliğinden kaynaklanan sorunlar kömür madenciliğinin gelişme dinamiğinin kaybolmasına yol
açmıştır. Bunların yanısıra özellikle son yıllarda hızlı kentleşmenin sonucu olarak büyük şehirlerimizde
yaşanan hava kirliliği, yerli kömürlerimizin yakılmasına getirilen kısıtlamalar, ithal kömür ve doğalgaz
gibi yakıtların yaşantımıza girmesi, üretim ve yatırım düşüşleri meydana getirmiştir.
Bugün varolan ve önümüzdeki yıllarda giderek büyük boyutlara tırmanacak olan kömür (özellikle linyit)
açığının azaltılabilmesi için üretim seviyesinin arttırılması zorunluluğu vardır. Bu, kendi
özkaynaklarımıza dayalı bir enerji üretim-tüketim dengesinin kısa ve orta vadede kurulabilmesi, başka
bir deyişle dışarıdan karşılanan kömür, gaz, petrol ve ticari olmayan (odun, tezek gibi) yakıtların
tüketimdeki paylarının azaltılması açısından önemlidir.
Ülkemiz enerji hammaddeleri rezervlerinin aranması, işletilmesi ve tüketimlerine yönelikhedeflerin

oluşturulmasında; taş kömürü, linyit, asfaltit, bitümlü şist ve turba rezervlerinin durumu, kullanım
alanları ve tüketim talepleri, işletmecilik koşuları, yatırım olanakları ve kurulu üretim kapasiteleri
değerlendirilmelidir.
Linyit sahalarının büyük kısmı TKİ Kurumuna ait olup yeraltı ve açık ocak madencilik metodlarıyla
üretim yapılmaktadır. Üretilen linyitin yaklaşık % 80' inin termik santrallarda tüketildiği, ülkemiz enerji
üretiminin % 35-40' nın termik santrallardan karşılandığı gözönüne alındığında, linyit madenciliğinin
elektrik enerjisi sektöründeki payı ve vazgeçilmezliği görülmektedir. Kömür madenciliğinde önemli
yatırımlar ve büyük ölçekli işletmeler linyit ve taşkömürü işletmeciliğinde yoğunlaşmıştır. Taş kömürü
rezervi ülkemizde yalnızca belirli bir bölgede yer almaktadır. Linyit rezervleri ise geniş yayılım
göstermesine karşın rezerv miktarı, işletilebilir kalınlık, yataklanma tipi, kalite, üretim ve yatırım
boyutları itibariyle işletmecilik yapılabilecek havza sayısı düşüktür. Bilinen rezervlerin büyük bir
kısmının düşük kalorili olması tüketim ve üretim miktarlarını sınırlamaktadır.
Linyite dayalı termik santrallarımızın yıllık toplam tüketim kapasiteleri 51,7 milyon ton olmasına karşın
üretimleri 1990 yılında 28,7 milyon ton, 1991 yılında 30,3 milyon ton, 1992 yılında ise 33,5 milyon ton
olarak gerçekleşmiştir. Bu değerler Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planında belirtilen tüketim tahminleriyle
karşılaştırıldığında 1990 yılında %40,8, 1991 yılında % 41,4, 1992 yılında ise % 40,7 yanılma olduğu
görülmektedir. Linyit rezervlerimizin değerlendirilerek ekonomiye kazandırılması mevcut termik
santralların tam kapasite çalışmaları, yeni termik santralların kurulması, endüstride ve ısınmada
kullanım olanaklarının arttırılmasıyla, tüketim yerleri ve miktarlarının yaygınlaştırılmasına yönelik
politika ve hedeflerin geliştirilmesiyle olasıdır.
Termik santrallarla entegre olarak çalışan TKİ sahalarında toplam 2,75 milyar ton rezerv mevcut olup
bu rezervin yaklaşık 1,6 milyar tonu halen işletmede olan termik santrallarda tüketilecektir.
Asfaltit dahil TKİ ruhsatlarındaki toplam rezerv yaklaşık 6,0 milyar tondur. Bu rezervin 3,32 milyar
tonluk kısmında işletme faaliyeti sürdürülmektedir. TKİ Kurumu, Müesseseler itibarıyla mücavir
durumdaki sahaları tek bir ruhsat kapsamına almıştır. Linyit olarak 27 adet işletmede, 20 adet
rodövanslı ve 41 adet işletilmeyen olmak üzere toplam 88 adet saha mevcuttur. Asfaltit olarak ise 2
adet işletme, 4 adet rodövans ve 200 adet de işletilmeyen olmak üzere toplam 206 adet saha
bulunmakta olup linyit ve asfaltit toplamı olarak 294 adet ruhsatlı saha bulunmaktadır.
İşletilmeyen sahaların toplam rezervinin 2,6 milyar tonu Elbistan sahalarındadır. Bunun tamamı termik
santralda tüketilecek nitelikte kömürlerdir.
Linyit madenciliğimizde bugün için en önemli sorun, Soma ve Tunçbilek santralları hariç Kapasite
Kullanım Oranlarının çok düşük olmasıdır. Ayrıca, 1986-1989 yıllarında TKİ sahalarından santrala
verilen kömürün kalitesi (AID=Kcal/Kg) çok değişken olup, bu değişkenlik kömürün kül içeriğini ve
kül bileşenlerini de (CaO,silis vb gibi) değiştirdiğinden termik santrallarda kül atım problemini
(curuflaşma) ortaya çıkartmakta ve sonuç olarak santralin verimliliğini ve kapasite kullanım
oranını etkilemektedir.Protokolde bağlanan kriteler itibariyle homojen bir kömür verebilme yönünde
çalışmalar bu güne kadar yapılmamış olup kömürün santrale verilmesi ile ilgili kuruluşların
sorumlulukları da her santrala göre farklılık göstermektedir. Şüphesiz KKO ve verimdeki sadece
kömür kalitesi ile ilgili olmayıp santral kazan teknolojisi ve santraldeki diğer makina - ekipmanlarla da
doğrudan ilişkilidir.
Santralları besleyen TKİ sahalarında yapılan üretim ve satışlar irdelendiğinde genelde kapasite
kullamım oranı % 61, santralda ise %63'tür. Dolayısı ile kömürün nihai kullanımındaki sorunlar kömür
üretim ve satışını da etkilemekte, kapasite kullanım oranını düşürmektedir. Sonuçta ortaya çıkan atıl
kapasiteden dolayı hiç bir yatırım kaynak yaratamaz duruma gelmekte ve maliyetler aşırı derecede
artmakta, yapılan yatırımın geri dönüş süresi uzamaktadır.
Termik santral ile kömür işletmeciliği tamamen farklı organizasyon yapısına, farklı işletme teçhizatına
ve farklı işletme sistemlerine göre yapılmaktadır. Bunun sonucu olarak bazı ortak yatırımlar ( nakliyat,
kömür hazırlama gibi ) hariç, yapılan tüm idari, sosyal, sınai ve makina- ekipman yatırımları her
kuruluş için ayrı olarak ele alınmakta ve yapılmaktadır. Dolayısıyla, ortak olarak gerçekleştirilebilecek
bazı yatırımlar ayrı ayrı yapıldığından ( sosyal tesisler, sınai tesisler gibi ) gerek kömür gerekse
elektirik üretim girdilerinde ( başta istihdam olmak üzere ) ve maliyetlerde artışlar olmaktadır. Ayrıca,
kuruluşların birindeki üretim, kömür temin ve kalitesindeki bir aksaklık her iki işletmeyi de olumsuz
yönde etkilemektedir.
Verimlilikte artışlar olmasına karşın bu artışların gelişmiş ülkeler düzeyinde olmadığı bilinmektedir. TKİ
' de 1980 yılında 550 ton / kişi olan üretim, 1991 yılında 1250 ton /kişi seviyesine çıkmıştır. Kişi başına
üretimdeki bu artışın temel nedeni, 1980'lerde termik santralların arka arkaya devreye girmiş olması,
santral talebini karşılamak için yüksek kapasiteli iş makinalarının kullanılmasıdır. Nitekim, 1983
yılından itibaren aralıklarla devreye giren 10-15-17-20-25yd3'lük ekskavatörler, 30-40-65 yd3'lük
dragline'lar 1981' den itibaren aralıklarla devreye giren 3000m3/h kapasiteli döner kepçeli
ekskavatörlerin yanısıra, yeraltı üretim sistemlerinde de tam mekanazisyona geçilmiş, 1300 mm ve 36
dev./ dakikalık çift tamburlu kazıcı-yükleyiciler devreye sokulmuştur. Toprak ve kömür naklinde de,
üretim teknolojisine paralel olarak, gelişmeler olmuş, 85-120-150 short ton'luk kamyonlar, yüksek hızlı
ve kapasiteli bant konveyörler, zincirli konveyörler kullanılmaya başlanmıştır.
Görüldüğü gibi, yüksek kapasiteli iş makinaları vasıtasıyla sağlanan kişi başına üretim artışı söz
konusudur. Bu artışın, büyük oranda verimlilikten kaynaklandığını söylemek mümkün değildir.
Çünkü, organizasyon yapısı özellikle son yıllarda belki de olumsuz yönde değişmiş, elemanların
moral değerleri olumsuzlaşmış, nitelikli eleman alımına gidilememiş, makinaların amortisman
süreleri dolmuş, idame ve/ veya yenileme yatırımları yeterince yapılamamış, ocaklarda uzaktan
kontrolü bilgisayar iletişim hatları kurulamamış, mevcut elemanların meslek içi eğitimleri istenen
seviyede gerçekleşememiş, malzeme alım prosedürlerinde ve mevzuatlarda karar mekanizmalarında

etkinlik sağlayacı değişikliklere gidilememiştir.
Türkiye'nin giderek artan enerji talebi özellikle elektirik enerjisi talebi dikkate alındığında enerji
kaynaklarının makro ekonomik seviyede optimum şekilde kullanılması gerektiği açıktır. Ayrıca birincil
enerji kaynaklarının ( kömür, doğalgaz, petrol vb.) yerli veya ithal kaynaklar olması ekonomik
dengeleri değiştirecek niteliktedir. Enerjinin ekonomik açıdan stratejik öneme sahip olması nedeniyle,
mümkün olduğu ölçüde, yerli kaynaklara yönelmek zorunluluğu vardır.
1 000 - 1 500 KCal/kg kalorifik değerdeki kömür rezervleri toplam rezervin %58'ini, 3000 KCal/kg
değeri altındaki rezervler ise toplam rezervin % 87'sini oluşturmaktadır. Önemli bir miktar tutan düşük
kalorili bu rezervin etkin kulanımının sağlanabilmesi başarılmalıdır. Bilindiği üzere düşük kalorili
linyitlerin değerlendirilmesinde termik santraller ve akışkan yatak teknolojili sanayi tesisleri önemli bir
yere sahiptir. Bu kapsamda dünyada akışkan yatak teknolojili termik santraller ve endüstriyel tesislerin
mevcut durumu, uygulama verimliliği ve ekonomisi, teknolojisi ve uygulama sorunları yakından takip
edilip ülkemizde uygulanabilirlik çalışmalarına hızla başlanmalıdır. İlgili bakanlık ve kuruluşlarca
akışkan yatak teknolojili kazanların merkezi ısıtma tesisleri, endüstriyel tesisler ve termik santrallerde
uygulanabilirliği çalışmaları teşvik edilmeli ve desteklenmelidir. Bu teknolojinin kullanılması ile düşük
kalorili linyitler ve toz kömürler değerlendirilecek ve çevre kirliliği etkisi de önemli miktarda
düşürülecektir.
Isınmada ve endüstriyel tesislerde linyit kullanımının artırılması için, mevcut linyitlerin kalitesinin
gelişmiş kömür hazırlama ve zenginleştirme teknolojileri kullanılarak yükseltilmeli ve talep artışları
sağlanmalıdır. Linyit üretimlerinin %90'ı açık işletme %10'u ise yeraltı işletmelerinden sağlanmaktadır.
Üretim artışlarında rezervlerin dengeli kullanımında yeraltı üretiminin artırılmasında büyük ölçüde
mekanizasyona ve modernizasyona gerek duyulmaktadır. Rekabet, serbest piyasa ekonomisi ve
işletme karlılığı koşullarında gerek açık işletme gerekse yeraltı işletmelerinde; kurulu kapasite
kullanım oranı, işgücü verimliliği, iş organizasyonu ve nitelikli personel istihdamı dünya standartlarına
çıkarılmalıdır.
Linyit üretimimizin 1980'de 13,6 milyon ton, 1985'de 31 milyon ton, 1989'da 43 milyon ton olarak
gerçekleşmesi, 1980'li yıllarda termik santrallerin kurularak peşpeşe devreye girmesi ile artan
kömür talebini karşılamak için büyük ölçekli modern açık işletme ve mekanize yeraltı işletmeleri
yatırımların gerçekleştirilmesi ile sağlanmıştır. 10 yıldır faaliyette bulununan maden makina ve
ekipmanlarının etkin kullanımları ve faydalı ömürleri kademeli olarak tükenmektedir. Çok yakın
gelecekte bu işletmelerde yenileme yatırımları ve ilave kapasite arttırma yatırımları
gerçekleştirilemezse büyük üretim düşüşleri kaçınılmazdır. 1993-2000 ve 2000-2010 yılları üretim
hedeflerine ulaşmak bir yana bugünkü yıllık üretim programına ulaşmak güçleşecektir. TKİ
Kurumunun ve özel sektörün önümüzdeki yıllardaki üretim hedeflerini gerçekleştirmesi, yatırım

yapabilmesine ve kaynak yaratmasına bağlıdır.
Taşkömürü rezevleri TTK 'na ait olup yalnızca Zonguldak yöresinde yeralmakta ve üretim tamamen
yeraltı işletmecilik yöntemleri ile gerçekleşmektedir. Havza'daki kömür damarları özellikle kazı
işlemlerinde mekanizasyona uygun değildir. Bu ise üretim maliyetlerini olumsuz yönde etkilemektedir.
Ancak havzada uygulamaya konan yeni rehabilitasyon, reorganizasyon ve konsantrasyon projeleri ile
işçilik, enerji ve malzeme maliyetlerinde önemli azalmalar beklenmektedir.
Taşkömüründe, dünyada bir arz fazlası söz konusudur. İthal edilen taşkömürlerinin fiyatı FOB 30-70
$/ton arasında değişmektedir. Fiyatların bu kadar değişkenlik göstermesinde, Güney Afrika'nın politik
amborgo nedeni ile birçok ülkede kaybettiği pazarı yeniden ele geçirme çabası, Rusya' nın ekonomik
dar boğazdan kurtulmaya çalışması, henüz pazara önemli ölçüde girmemiş Çin ve Avustralya' nın
üretim fazlalıklarından dolayı fiyat kırmaya istekli olması rol oynamıştır.
Havza üretiminin yurt içi talebi karşılamaması ve dampingli fiyatlarla ithal yapılması işletmecilik
sorunları ve yüksek maliyette üretim, özelleştirme, ücret ve istihdam politikaları, varolan sorunlara yeni
sorunlar eklenmiştir. 1 milyar tona yakın taşkömürü rezervi ülkemiz ekonomisine kazandırılmalıdır.
Alınacak radikal tedbirlerle; mevcut işletmecilik ve yönetim alt yapısının iyileştirilmesi, yönetim,
danışmanlık, uzmanlık, mühendislik ve işçilik hizmetlerinde nitelik ve verimin yükseltilmesinde;
reorganizasyon ve verimsiz ocakların kapatılmasıyla küçültme ve etkenlik sağlanmalıdır.
Asfaltit rezervleri Şırnak ve Silopi yöresinde yer almaktadır. TKİ Kurumuna ait sahalarda 80 milyon ton
rezerv bulunmaktadır. Günümüzde asfaltitler teshinde, boya, vernik, otomobil lastiği, matbaa
mürekkebi, genleştirilmiş kauçuk, zemin karoları, su geçirmez kablolar, paslanmayı önleyici örtü
boyaları yapımında kullanılmaktadır. Kalorisi yüksek, işlenildiğinde gaz elde edilebilen, külünde nadir
minareller bulunan asfaltitin ısınmada kullanımının azaltılması, endüstriyel hammaddeler üretiminde
hammadde olarak ve asfaltitin yeraltı üretim metodu ile üretilebilmesi imkanları araştırılmalıdır.
Bitümlü şistlerin teknolojik olarak kullanım alanları henüz tam olarak belirlenememekle beraber bu
güne kadar yapılan çalışmalar sonucunda bitümlü şistler alternatif enerji hammaddesi olarak
görülmektedir. Bitümlü şistlerden dünyada özellikle katı yakıt olarak kullanılmakla beraber sentetik
petrol eldesi çalışmaları da sürmektedir.
Turba ve bitümlü şist rezervlerinin araştırılmasına ve değerlendirilmesine yönelik dikkate değer

çalışmalar bulunmamaktadır. Turbanın Finlandiya, İrlanda ve Rusya Federasyonunda gübre
hammaddesi olarak da kullanıldığı bilinmektedir.
Ülkemizde bugünkü enerji tüketim hızı ile kömür rezervlerinin önemli bir kısmının 30 yıl sonra
tükenebileceği gözönüne alındığında bu tüketimin bir bölümünü karşılamak için bile olsa bitümlü şist
ve turba rezervlerinden yararlanmak gerekecektir. İleride bu yönde yürütülecek çalışmaların ön koşulu
olarak bitümlü şist ve turba rezervlerinin araştırılması ve teknolojik etüt çalışmaları sürdürülmelidir.
1. GİRİŞ
Kömür, birçok ülkede madencilik çalışmalarının en önemli ürünü olmasının yanısıra, birincil enerji
kaynakları içerisinde de ilk sıralarda yer almaktadır.
1991 yılı istatistiklerine göre, dünyada ve Türkiye'de birincil enerji kaynaklarının üretimi, kullanımı ve
kömür cinslerinin (linyit, taşkömürü, asfaltit) bunlar içindeki yeri ton petrol eşdeğeri (TEP) olarak
TABLO-1 ve 2'de verilmiştir.
TABLO-1: Dünya birincil enerji kaynakları üretim ve tüketimi (1991) (Milyon TEP)
B. ENERJİ KAYNAĞI ÜRETİM % PAY TÜKETİM % PAY
Taşkömürü 2.238 7,8 6.427 11,4
Linyit 9.107 31,5 10.284 18,2
Asfaltit 60 02 59 0,1
Doğal Gaz 182 0,6 3.854 6,8
Petrol 4.255 14,7 22.840 40,4
Hidrolik 5.067 17,6 5.067 9,0
Odun 5.391 18,7 5.391 9,5
Hayvan, Bitki Artıkları 2.518 8,7 2.518 4,5
Jeotermal 18 0,06 18 0,03
Diğer 41 0,14 41 0,07
TOPLAM 28.877 100,0 56.499 100,0
TABLO-2: Türkiye birincil enerji kaynaklarının üretim ve tüketimi (1991) (1000 TEP)
B. ENERJİ KAYNAĞI ÜRETİM % PAY TÜKETİM % PAY
Taşkömürü 1.827 7,1 2.205 5,2
Linyit 9.117 35,3 4.881 11,4
Asfaltit 60 0,2 59 0,1
Doğal Gaz 185 0,7 1.217 2,9
Petrol 4.674 18,1 19.610 45,9
Hidrolik 1.951 7,5 4.113 9,6
Odun 5.391 20,9 5.391 12,6
Hayvan, Bitki Artıkları 2.530 9,8 2.530 5,9
Jeotermal 70 0,3 - -
Diğer 28 0,1 2.730 6,4
TOPLAM 25.833 100,0 42.736 100,0
Dünya' da ve Türkiye' de 1991 yılı itibariyle taşkömürü ve linyit rezervleri şöyledir;

TAŞKÖMÜRÜ (TON) LİNYİT (TON)
DÜNYA 710.796.200.000 328.613.000.000
TÜRKİYE 1.126.493.000 8.374.372.000
Bu değerlere göre dünya taşkömürü rezervinin % 0,0034' ü linyit rezevinin ise % 0,012'si Türkiye' de
bulunmaktadır.
Özellikle 1970' li yıllarda yaşanan petrol krizinden sonra, elektrik açığını kapatmak üzere Türkiye' de
termik santral yatırımlarına ağırlık verilmiş; buna paralel olarak da kömür üretim kapasitesinde önemli
artışlar yaratılmıştır. Ancak, 1980'li yılların sonundan itibaren termik santrallere yönelik elektrik
talebinde beklenen gelişmenin olmaması nedeniyle kömür üretim kapasitesi yeterince
kullanılamamıştır. Altıncı 5 yıllık plan döneminde (1990-1994) devreye giren toplam 690 MW
gücündeki linyite dayalı termik santrallerle toplam kurulu güç 5.283 MW'a ulaşmış, buna paralel olarak
da linyit üretimi ivme kazanmıştır. 1992 yılı değerlerine göre toplam 51 milyon ton olan linyit üretiminin
42 milyon tonu Türkiye Kömür İşletmeleri (TKİ) tarafından üretilmiştir. TKİ üretiminin % 77' si ise
termik santrallerde tüketilmiştir. Geriye kalan % 23'lük üretim ile özel sektörce üretilen linyitlerin
tamamı ısınma ve sanayi amaçlı olarak tüketilmiştir. Bunlara ek olarak 5 milyon ton civarında da
değişik cinslerde kömür yurdumuza ithal edilmiştir.
Taşkömürü, ağırlıklı olarak Türkiye Taşkömürü Kurumu (TTK) tarafından üretilmekte olup, gerek
fiziksel koşulların zorluğu, gerekse diğer idari ve finansal sorunlar nedeniyle, TTK' da istenen üretim
düzeyine ulaşılamamaktadır. Üretilen taşkömürü demir - çelik endüstrisinin yanısıra, ağırlıklı olarak
elektrik üretimi ve kısmen de sanayi ve teshinde tüketilmektedir.
Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yeralan asfaltit yataklarının işletimi, bizzat TKİ' nin yanısıra TKİ'nin
rodövansla verdiği özel kuruluşlarca yapılmaktadır.
Türkiye'nin VII. 5 Yıllık Kalkınma Planına esas teşkil etmek üzere hazırlanan bu raporda, kömürün
tanım ve sınıflandırması yapılmış; bu tanımlamaya göre dünyada ve Türkiye' de cinsler itibariyle
kömür üretimi, teknolojisi, tüketimi, rezervi ve stok durumları hakkında bilgiler verilmiştir. Ayrıca,
kömürlerin - temin edilen kaynaklarla sınırlı kalarak - dünya ithalat ve ihracat miktarları, fiyatları,
sektörel istihdam durumu gibi konulara yer verilmiştir.
Raporun son bölümü ise, VII. 5 Yıllık Plan döneminde kömür sektöründe beklenen gelişmelere paralel
olarak, izlenmesi gereken politikalarla ilgili görüş ve önerileri içermektedir.
1.1. Kömürlerin Tanım ve Sınıflandırılması
Kömür; çoğunlukla karbon, hidrojen ve oksijenden oluşan az miktarda kükürt ve nitrojen içeren,
kimyasal ve fiziksel olarak farklı yapıya sahip maden ve kayaçtır. Diğer içerikleri ise kül teşkil eden
inorganik bileşikler ve mineral maddelerdir. Bazı kömürler ısıtılınca ergir ve plastik hale gelirler.
İşlemler sonucunda katran, likör ve çeşitli gazlar elde edilebilmektedir.
Enerji hammaddeleri içinde önemli bir yere sahip olan kömür dünyada geniş rezervlere ve yaygın
tüketim alanlarına sahiptir. Kömürleşme süreci ve yataklanma, nem içeriği, kül ve uçucu madde
içeriği, sabit karbon miktarı, kükürt ve mineral madde içeriklerinin yanısıra jeolojik, petrografik, fiziksel,
kimyasal ve termik özellikler yönünden kömürler çok çeşitlilik gösterirler. Bu durum bir çok ülkede
kömürlerin birbirine benzer özellikler ve yakın değerler temelinde sınıflandırılmasını zorunlu kılmıştır.
Kömür üretimi, kullanımı ve teknolojisinde ileri ülkeler öncelikle kendi kömürlerinin özelliklerine göre
bir sınıflama yaptıkları gibi uluslararası genel bir sınıflama için ortak standartlar da geliştirmişlerdir.
Değişik tipte kömürlerin kullanım amaçlarına göre uluslararası sınıflandırılmasında; ilk olarak 1957
yılında çeşitli ülkelerden üyelerin oluşturduğu Uluslararası Kömür Kurulu`nca birçok ülkeden temin
edilen numuneler üzerinde yapılan çalışmalar, Uluslararası Standartlar Örgütü (ISO) tarafından da
desteklenerek genel bir sınıflama yapılmıştır. Bu sınıflamada; kalorifik değer, uçucu madde içeriği,
sabit karbon miktarı, koklaşma ve kekleşme özellikleri temel alınarak sert ve kahverengi kömürler
olarak iki ayrı sınıfa ayrılmıştır:
a) Sert kömürler; ıslak ve külsüz bazda 5700 KCal/Kg`ın üzerinde kalorifik değerdedir. Uçucu madde
içeriği, kalorifik değer ve koklaşma özelliklerine göre alt sınıflara ayrılırlar.
b)Kahverengi kömürler; ıslak ve külsüz bazda 5700KCal/Kg'ın altında kalorifik değerdedir. Toplam
nem içeriği ve kalorifik değere göre alt sınıflara ayrılırlar.
Uluslararası Genel Kömür Sınıflaması TABLO-3'de gösterilmiştir.
TABLO-3: Uluslararası Genel Kömür Sınıflaması

A.SERT KÖMÜRLER B.KAHVERENGİ KÖMÜRLER
1.KOKLAŞABİLİR KÖMÜRLER (Yüksek 1.ALT BİTÜMLÜ KÖMÜRLER (4165-5700
fırınlarda kullanıma uygun kok üretimine izin KCal/Kg arasında kalorifik değerde olup
veren kalitede) topaklaşma özelliği göstermez)
2.KOKLAŞMAYAN KÖMÜRLER 2. LİNYİT (4165 Kcal/Kg'ın altında kalorifik
a)BİTÜMLÜ KÖMÜRLER değerde olup topaklaşma özelliği göstermez)
b)ANTRASİT
KAYNAK:Coal Information Report, OECD/IEA, Paris, 1983
Uluslararası kömür sınıflamasında kabul edilen diğer bir sınıflama işlemi ise Kömür Rank
Sınıflamasıdır (Kömürleşme Derecesi Sınıflaması). Bu sınıflandırmada karbon içeriği temel
değişkendir. Yüksek ranklı (kömürleşme derecesi yüksek) kömürlerde uçucu madde içeriği, düşük
ranklı (kömürleşme derecesi düşük) kömürler de ise kalorifik değer baz alınarak sınıflandırılmıştır.
TABLO-4'de kömür rank sınıflaması ve özellikleri, TABLO-5'de Genel sınıflandırmada yeralan
kömürlerin tanıtıcı özellikleri, TABLO-6, 7 ve 8'de ise, Fransız, İngiliz ve Amerikan kömür sınıflamaları
gösterilmiştir.
Sınıflandırılmış kömürlerin içerdikleri nem, uçucu madde, sabit karbon ve kül miktarları kaba analizle;
kükürt, hidrojen, karbon, azot ve oksijen miktarları detay analizle, ısıl değerler ise kalorimetre
cihazları ile belirlenir. Amerikan kömürlerinden alınan numunelerin kaba ve detay analiz değerlerinin
bir örneği TABLO-9`da verilmektedir.
TABLO-4: Çeşitli Ranklarda ( Kömürleşme Derecelerinde ) Kömür Özellikleri

RANK UÇUCU KALORİFİK
(Kömürleşme MADDE KARBON DEĞER
Derecesi) İÇERİĞİ İÇERİĞİ Btu/Lb,
% Ağırlık, % Ağırlık, Mineral NEM İÇERİĞİ
Islak - Külsüz Islak - Külsüz maddesiz % Ağırlık
1. LİNYİT 69 - 44 76 - 62 8300 - 6300 52 - 30
2. ALT BİTÜMLÜ 52 - 40 80 - 71 11500 - 8300 30 - 12
3. BİTÜMLÜ
a) Yüksek Uçuculu-B 50 - 29 86 - 76 13000 - 10500 15 - 2
b) Yüksek Uçuculu-C
c) Yüksek Uçuculu-A 49 - 31 88 - 78 14000 5-1
d) Orta Uçuculu 31 - 22 91 - 86 14000 5-1
e) Düşük Uçuculu 22 - 14 91 - 86 14000 5-1
4. ANTRASİT 14 - 2 99 - 91 14000 5-1
KAYNAK: Tsai, S.C., Fundamentals of Coal Beneficiation and Utiliziation, Elsevier,
New York, 1982.
TABLO-5: Genel sınıflandırmada yeralan kömürlerin tanıtıcı özellikleri

ALT BİTÜMLÜ BİTİMLÜ KÖMÜRLER
LİNYİT KÖMÜRLER ANTRASİT
Kahverengi Siyah Koyu siyah Parlak siyah
Kırılgan, çabuk toz Oksidasyonla veya Bloksu kırılma Merceksi kırılma
halinde ufalanma kurutma sonucunda ince
parçalar ve toz halinde
ufalanma
Masif, odunsu veya Masif Bantlı ve kompakt Sert ve dayanıklı
üniform kilsi doku
Isıl değer; 4610 Isıl değer; 4610-6390 Isıl değer; 5390-7700 Isıl değer; 7000
KCal/Kg'ın altında KCal/Kg arasında KCal/Kg arasında KCal/Kg'ın üzerinde
Uçucu madde Uçucu madde ve nem Uçucu madde miktarı Uçucu madde ve nem
miktarı ve nem içerikleri bitümlü ve nem içeriği düşük içerikleri düşük
içeriği yüksek kömürlerden daha yüksek
Düşük sabit karbon Sabit karbon içeriği Sabit karbon içeriği Sabit karbon içeriği
içeriği Bitümlü kömürden düşük yüksek yüksek
KAYNAK: Mervit, Roy D., Coal Exploration, Mine Planning and Development.
TABLO-6: Fransız standardında uluslararası sınıflama (FS, 1972)
SINIF NO: 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Uçucu Madde Miktarı (%) 0-3 3-10 10-14 14-20 20-28 28-33 >33 >33 >33 >33
Isıl Değer (KCal/Kg) - - - - - - >4305 4000-4305 3390-4000 3160-3390
Kaynak: Elliott, Mortin, A., Chemistry of Coal Utilization
TABLO-7: İngiliz standardı sınıflaması
KÖMÜR SINIFLAMA KODU Uçucu Madde Gray-King

Ana Sınıf Sınıf Alt Sınıf Miktarı (%) Kok Tipi Genel Tanımlama ve Sınıflar
100 <9,1 A
101 Error! A Antrasit
Reference
source not
found.6,1
102 6,1-9,1 A
200 9,1-19,5 A-GB Düşük uçuculu buhar kömürleri
201 9,1-13,5 A-C
201-A 9,1-11,5 A-B Kuru buhar kömürleri
201-B 11,6-13,5 A-C
202 13,6-15,0 B-G
203 15,1-17,0 E-G4 Koklaşabilir buhar kömürleri
204 17.1-19.5 G1-G8
300 19,6-32,0 A-G9 Orta uçuculu kömürleri
301 19,6-32,0
301-A 19,6-27,5 G4 En iyi koklaşabilir kömürleri
301-B 27,6-32,0
302 19,6-32,0 G-G3 Orta veya zayıf koklaşabilir
kömürler
303 19,6-32,0 A-F Çok zayıf veya koklaşmayan
kömürler
400 >32,0 A-G9 Yüksek uçuculu kömürler
401 32,1-36,0 G9 Çok kuvvetli kekleşebilen
kömürler
402 >36,0
500 >32,0 G5-G8 Yüksek uçuculu ve kuvvetli
501 32,1-36,0 G5-G8 kekleşebilen kömürler
502 >36,0
600 >32,0 G1-G4 Yüksek uçuculu ve orta
601 32,1-36,0 G1-G4 derecede kekleşebilen
602 >36,0 kömürler
700 >32,0 E-G Yüksek uçuculu ve zayıf
701 32,1-36,0 E-G kekleşebilen kömürler
702 >36,0
800 >32,0 C-D Yüksek uçuculu ve çok
801 32,1-36,0 C-D zayıf kekleşebilen kömürler
802 >36,0
900 >32,0 A-B Yüksek uçuculu ve
901 32,1-36,0 A-B kekleşemeyen kömürler
902 >36,0
NOT: İngiltere Yakıt Araştırma Kurumu araştırmacılarından T.Gray ve J.G. King tarafından
kömürlerin koklaşabilme özelliklerinin tesbit edilmesine yönelik olarak laboratuvar ölçeğinde düşük
sıcaklık altında karbonizasyon (Koklaştırma) çalışmalarında elde edilen test sonuçlarına göre
yaptıkları sınıflama Gray-King kok tipi olarak kabul edilmektedir. Gray- King kok tipinde belirtilen
harfler aşağıda açıklanmıştır: A: Yumuşama yok, B-D : Yalnızca Büzülme, E-G: "O" Genleşme, G:
Genleşme Kapasitesi, G1- G4:0-%50 Genleşme, G5- G8:%50-%140 Genleşme,> G8: > %140
Genleşme.
KAYNAK: Elliott, Mortin, A., Chemistry of Coal Utilization, Wiley-Interscience, 1981, U.S.A.
TABLO-8: Amerikan standardı kömür sınıflaması (ASTM, 1981)

Sabit Karbon Uçucu Mineral Isıl Değer
Sınırları* Madde Sınırları* (KCal/Kg)
(%) (%)
SINIF ALT GRUP >= < > <= >= <
ANTRASİT 1.Meta-antrasit 98 2 7780
2.Antrasit 92 98 2 7780
3.Semi-Antarasit 86 92 8 14 7780
BİTÜMLÜ 1.Düşük uçuculu 78 86 14 22 7780
KÖMÜRLER 2.Orta uçuculu 69 78 22 31 7780
3.Y. uçuculu-A 69 31 7780
4.Y. uçuculu-B 69 31 7220 7780
5.Y. uçuculu-C 69 31 5835 7220
ALT 1.Alt Bitümlü A 69 31 5835 6390
BİTÜMLÜ 2.Alt Bitümlü B 69 31 5275 5835
KÖMÜRLER 3.Alt Bitümlü C 69 31 4610 5275
LİNYİT 1.Linyit A 69 31 3500 4610
2.Linyit B 69 31 3500
(*): Kuru mineral maddesiz bazda
TABLO-9: Amerikan kömürlerinden alınan numunelerin kaba ve detay analizlerinden bir örnek
KABA ANALİZ (%) DETAY ANALİZ (%) ISIL DEĞER

UÇUCU SABİT BTU/LB KCal/Kg
KÖMÜR TÜRLERİ NEM MADDE KARBON KÜL S H C N O
ANTRASİTLER
ANTRASİT 4,4 4,8 81,8 9,0 0,6 3,4 79,8 1,0 6,2 13.130 7.295
SEMİ-ANTRASİT 2,8 11,9 75,2 10,1 2,2 3,7 78,3 1,7 4,0 13.360 7.420
BİTÜMLÜ KÖMÜRLER
DÜŞÜK UÇUCULU 2,3 19,6 65,8 12,3 3,1 4,5 74,5 1,4 4,2 13.220 7.345
ORTA UÇUCULU 3,1 23,4 63,6 9,9 0,8 4,9 76,7 1,5 6,2 13.530 7.515
YÜKSEK UÇUCULU-A 3,2 36,8 56,4 3,6 0,6 5,6 79,4 1,6 9,2 14.090 7.830
YÜKSEK UÇUCULU-B 5,9 43,8 46,5 3,8 3,0 5,7 72,2 1,3 14,0 13.150 7.360
YÜKSEK UÇUCULU-C 14,8 33,3 39,9 12,0 2,5 5,8 58,8 1,0 19,9 10.550 5.860
ALT BİTÜMLÜ KÖMÜRLER
A 13,9 34,2 41,0 10,9 0,6 6,2 57,5 1,4 23,4 10.330 5.740
B22.2 22,2 32,2 40,3 4,3 0,5 6,9 53,9 1,0 33,4 9.610 5.340
C 25,8 31,1 38,4 4,7 0,3 6,3 50,0 0,6 38,1 8.580 4.765
LİNYİT KÖMÜRLERİ
LİNYİT 36,8 27,8 30,2 5,2 0,4 6,9 41,2 0,7 45,6 6.960 3.865
1.2. Sektörde Faaliyet Gösteren Uluslararası Organizasyonlar
Uluslararası Kuruluşlar:
• ISO-International Standardization Organization
• OECD- International Energy Agency (I.E.A.)
ABD:
• National Coal Association
• US Bureau of Mines
• Coal Exporters Association
• ( Mining Safety and Health Administration) (MSHA)
• Bureau of Land Management (BLM)
• Hazen Research Inc.
• Jacobs Engineering Co.
İngiltere:
• British Coal Corporatıon
• İnternational Mining Consultants Limited
• The Institution of Mining Engineers
• British Mining Consu Hants
• Anderson Stratchylde
• Birtly Engineering
Fransa:
• Cdf
Almanya:
• Ruhrkohle AG
• Saarberg Interplan
• Monton Consulting
• Rheinbraun Consulting
Kanada:
• The Coal Association of Canada
Avustralya:
• Australian Mining Industry Council
• Commonwealth scientific and ındustrial
• CSIRO Rescarch organization.
Güney Afrika:
• South African ınstitute of Mining and Metallurgy-Dep,of Natural Resources
Ukrayna:
• Ukrainian Coal Corporation-Donetskugol
• Donetsk research ınstitute on coal
Macaristan:
• Coal Mining Restructurcng Cento
• Hungarian Trade Union Of Miners
• Nikex-Hungary
İspanya:
• Endesa-(ür) Puentes de Garcia doriguez y(kamu)
• İnion-Fenosa(ür)The Lignitos de meirama (ÖZEL)
• institution Technologico Geo Minero de Espana
Japonya:
• Jıca
• MITI-Ministry of ınternational Trade and industry (kamu)
• Mining and Materials Processing institute of japan (Kamu)
• Hokkaido Coal impart Centre
• The institute of Energy Economics
• Japan Energy institute
• Mitsui Mining Co.
• Coal Mining Research Centre-Tokyo
Rusya:
• Ministry of Fuel and Energy (Kamu)
• Machinoexport-SOMAK (Kamu)
• Ministry of coal ındustry (Kamu)
• Rusogol (Kömür Acentası) (Kamu)
• Ugol Rossi Corporation
• Skochinsky Mining lnstitute
Belçika:
• Belgian Mining Engineers
• lnstitut National des lndustries extractives
• Lurgi
Polonya:
• Cenral Mining lnstitute (Kamu)
• Upper Silesian Mining Chamber (Kamu)
• State Coal Agency (Kamu)
• KOPEX (Kamu)
Çin:
• Central Mining Research institute (Kamu)
• China National Coal Çorporation (Kamu)
• North East and İnner-Mongolia United Coal Corporation (Kamu)
• China Local Coal Mines Corporation (Kamu)
• China Coal lmport. Export Corporation (CCIEC) (Kamu)
Fransa:
• Sofremines
• Sytramines
• CdF
Kömür Madenciliği, Kullanımı ve İş Güvenliği Konularında Araştırmacı
Kuruluşlar:
Belçika:
• lnstitut Scientifigue De Service Public (l.S.S.ep)
• lnstitut Voor Reddingswezen, Ergonomie En Arbeidshgene V.Z.W (IREA)
Kanada:
• Canada Centre For Mineral and Energy Research (CANMET) (Coal Reseurch)
• Cape Breton Coal Research Laboratory
• Canadian Explosive Atmospheres Laboratory
• Geolagicial Survey of Canada (Energy, Mines and Resources Canada)
• lnstitute of Sedimentary and Petroleum Geolgy
• Center for Resource Studies- Queen's University
• Coal and Mineral Processing Laboratory (University Of British Columbia)
• Department of Geological Sciences (University of British Columbia)
• Coal Science Group (University Of Regina)
• Energy Research Unit (University of Regina)
• Alberta Research Councıl
• British Colambia Research Corporation
• Canadian Energy Researgh lnstitutew
• Loring Laboratories Ltd.
• Research and Productivity Council
Macaristan:
• Central lnstitute For the Development of Mining
Portekiz:
• Museu Elboratoria Mineralogico Egeologico Faculdade de Ciencias da Universidade d
Porto. (Cmineralogecal and Geological Museum and Laboratory, Faculty of the Universty
of Porto.)
Romanya:
• Mining Research lntitute S.C lPROMINS A. BUCURESTI
• Mining Research and Prajections lnstitute S.C ICPM S.A. PETROSA
• lnstitute for Scientific, Enginerig and Technological Research and Mining Projections for
Lignite S.C. ICPML S.A. CRAIOVA
• National lnstitute for Mining Safety and Projection againist Explosions S.C INSEMEMX
S.A PETROSANI
İspanya:
• OCICARBON-Ocicoal
• lnstutito Technologico Geominero De espana (ITGE) (Technological spanish Geomining
lnstitute)
• lnstituto De Carbon (INCAR)Coal lnstitute
• lnstituto Carbmoquuimico de Zaragoza
2. DÜNYADA MEVCUT DURUM
2.1. Kömür Rezervleri
Dünya kömür rezervlerinin ülkeler ve kömür türleri itibariyle dağılımı 1991 yılı değerleriyle
TABLO-10'da verilmiştir.
Tablodan görüleceği gibi 1.039.409,2 milyon tonluk toplam dünya kömür rezervinin % 31,6'sı
linyit, % 50,2'si bitümlü ve % 18,2'si ise alt-bitümlü kömürlere aittir. Yine toplam 328.613 milyon
tonluk linyit rezervinin %70'i 4 ülkede (Almanya % 17,1 eski SSCB %30,4 , ABD % 97 ve
Avustralya % 12,8 ) toplanmıştır. 521.920,2 milyon tonluk bitümlü rezervlerin ise % 84,3'ü 6
ülkede (Eski SSCB % 19,9, Çin % 11,9, Hindistan % 11,6, ABD % 21,6 Güney Afrika
Cumhuriyeti % 10,6 ve Avustralya % 8,7 ) bulunmaktadır. Alt bitümlü kömürlere baktığımızda
toplam 188.876 milyon tonluk rezervin % 88,22'si eski SSCB ( % 19,6 ), Çin (% 17,8 ) ve ABD
(% 50,8) olmak üzere üç ülkeye dağılmaktadır. Dünya linyit rezervi içerisindeki Türkiye'nin %
2,23'lük payı dikkat çekmektedir.
TABLO-10: Ülkeler itibariyle dünya kömür rezervleri (1991) (1000 Ton)

ÜLKELER Linyit Bitümlü Alt-Bitümlü TOPLAM
AVRUPA 206.278.000 165.483.600 40.748.000 412.709.600
Almanya 56.150.000 23.919.000 - 80.069.000
Avusturya 59.000 - - 59.000
Belçika - 410.000 - 410.000
Bulgaristan 3.700.000 30.000 - 3.730.000
Çekoslavakya 3.500.000 1.870.000 - 1.870.000
Danimarka - - - -
Finlandiya - - - -
Fransa - 178.000 32.000 210.000
Hollanda - 497.000 - 497.000
İngiltere 500.000 3.300.000 - 3.800.000
İrlanda - 14.000 - 14.000
İspanya 200.000 850.000 400.000 1.450.000
İsveç - - 1000 1000
İsviçre - - - -
İtalya 7.000 - 27.000 34.000
İzlanda - - 183.000 183.000
Lüksemburg - - - -
Macaristan 2.883.000 596.000 982.000 4.461.000
Norveç - - 13.000 13.000
Polonya 11.600.000 29.600.000 - 41.200.000
Portekiz 33.000 3.000 - 36.000
S.S.C.B. 100.000.000 104.000.000 37.000.000 241.000.000
Romanya 2.307.000 600.000 810.000 3.117.600
Türkiye 7.339.000 146.000 - 7.485.000
Yunanistan 3.000.000 - - 3.000.000
Yugoslavya 15.000.000 70.000 1.500.000 16.570.000
ASYA 45.481.000 126.179.600 41.398.000 213.058.600
Afganistan - 66.000 - 66.000
Burma - 2.300 - 2.300
Çin 18.600.000 62.200.000 33.700.000 114.500.000
Endonezya 24.047.000 962.000 7.054.000 32.063.000
Filipinler 88.000 300 174.000 262.300
Hindistan 1.900.000 60.648.000 - 62.548.000
İran - 193.000 - 193.000
Japonya 17.000 827.000 - 844.000
Kore (Kuzey) - 300.000 300.000 600.000
Kore (Güney) - 203.000 - 203.000
Malezya - 4.000 - 4.000
Moğolistan - - - -
Pakistan - 524.000 - 524.000
Tayvan - 100.000 - 100.000
Tayland 829.000 - 170.000 999.000
Vietnam - 150.000 - 150.000
TABLO-10: Ülkeler itibariyle dünya kömür rezervleri (1991)-DEVAM (1000 Ton)

ÜLKELER Linyit Bitümlü Alt-Bitümlü TOPLAM
AMERİKA 34.941.000 124.077.000 101.495.000 260.513.000
A.B.D. 31.963.000 112.668.000 95.929.000 240.560.000
Arjantin - - 130.000 130.000
Brezilya - - 2.359.000 2.359.000
Ekvator - - 24.000 24.000
Kanada 2.827.000 4.509.000 1.287.000 8.623.000
Kolombiya - 4.240.000 199.000 4.439.000
Meksika 51.000 1.252.000 417.000 1.720.000
Peru 100.000 960.000 - 1.060.000
Şili - 31.000 1.150.000 1.181.000
Venezuella - 417.000 - 417.000
AFRİKA 4.000 60.811.000 1.256.000 62.069.000
Botswana - 3.500.000 - 3.500.000
Cezayir - 43.000 - 43.000
Etopya - - - -
Fas - 45.000 - 45.000
Güney Afrika - 55.333.000 - 55.333.000
Malawi - 12.000 - 12.000
Mısır - 13.000 40.000 53.000
Mozambik - 240.000 - 240.000
Nijer - 70.000 - 70.000
Nijerya - 21.000 160.000 181.000
Orta Afrika 4.000 - - 4.000
Swazland - - 999.000 999.000
Tanzanya - 200.000 - 200.000
Zaire - 600.000 - 600.000
Zambia - - 55.000 55.000
Zimbabwe - 734.000 - 734.000
OKYANUSYA 41.909.000 45.369.000 3.781.000 31.059.000
Avustralya 41.900.000 45.369.000 3.781.000 91.059.000
Yeni Kaledonya - 2.000 - 2.000
Yeni Zelanda 9.000 27.000 81.000 117.000
TOPLAM 328.613.000 521.920.200 118.876.000 1.039.409.200
KAYNAK: WEC Survey of Energy Resources, 1992.
2.2. Kömür Tüketimi
Dünya kömür tüketiminin ülkeleler ve kömür türleri itibariyle dağılımı, 1991 yılı değerleriyle
TABLO-11'de verilmiştir.
1991 yılı dünya kömür tüketimi değerlerine bakıldığında, taşkömürünün %52,4' lük, kahverengi
kömürün ise %47,6' lık paya sahip oldukları görülmektedir. Tabloda verilen toplam tüketim
değerlerinin kıtalar bazına dağılımında ise, Avrupa, Amerika ve Asya sırasıyla %50,2 , %39,7 ve
%10,1'lik paylarla ilk üç sırayı almaktadırlar. Linyit ve alt-bitümlü kömür tüketiminde 613.236.000
ton ve taşkömür tüketiminde 468.457.000 ton ile Avrupa kıtası birinci sırada yer almaktadır.
Toplam kömür tüketiminde, Türkiye'nin payı ise %2,7 düzeyindedir. Tablo'dan en büyük
taşkömürü tüketicisinin %43,6 pay ile ABD, en büyük kahverengi kömür tüketicilerinin ise, %
30,4 pay ile ABD ve % 27,7 pay ile Almanya oldukları görülmektedir.
TABLO-11: Ülkeler ve kömür türleri itibariyle dünyada kömür tüketimi (1991) (1000 Ton)
Kokluk Bitümlü Alt- Kahverenk
Kömürler Kömürler Taşköm. Linyit Bitümlü Kömürler TOPLAM
ÜLKELER (a) (b) (a+b) (c) Kömürler (c+d) (a+b+c+d)
(d)
AVRUPA 109.040 269.174 378.214 607.098 6.138 613.236 991.450
Almanya 39.770 46.358 86.128 283.806 - 283.806 369.934
Avusturya 2.185 2.002 4.187 2.739 - 2.739 6.926
Belçika 6.322 7.956 14.278 275 1.368 1.663 15.941
Bulgaristan 979 3.466 4.445 27.408 - 27.408 31.853
Çekoslavak 11.707 9.248 20.955 63.884 - 63.884 84.839
Danimarka - 13.546 13.546 - - - 13.546
Finlandiya 631 5.105 5.736 - - - 5.736
Fransa 9.010 21.717 30.727 2.081 - 2.081 32.808
Hollanda 4.630 7.566 12.196 2 - 2 12.194
İngiltere 10.011 97.471 107.482 - - - 107.482
İrlanda 32 3.088 3.120 70 - 70 3.190
İspanya 4.759 22.954 27.713 15.477 4.445 19.931 47.644
İsveç 1490 2.073 3.563 - - - 3.563
İsviçre - 396 396 - - - 396
İtalya 8.287 11.448 19.735 972 - 972 20.707
İzlanda 19 41 60 - - - 60
Macaristan 979 2.210 3.189 13.382 - 13.382 16.571
Norveç - 682 682 - - - 682
Polanya - - 90.243 67.721 - 67.721 157.964
Portekiz 362 4.009 4.371 - 296 296 4.667
Romanya 2.652 3.031 5.683 28.710 - 28.710 34.393
Rusya Fed. - - - - - - -
Türkiye 5.215 3.272 8.487 49.024 - 49.024 57.511
Yunanistan - 1.535 1.535 51.551 - 51.551 53.086
ASYA 75.328 73.858 249.186 49.605 19.061 68.666 217.852
Avustralya 5.818 26.361 32.179 49.386 17.316 66.702 98.881
Japonya 69.510 47.355 116.865 - - - 116.865
Yeni Zelanda - 142 142 219 1.745 1.964 2.106
AMERİKA 35.618 476.971 512.589 89.502 253.744 343.246 855.835
A.B.D. 30.712 462.512 493.224 80.432 231.624 312.056 805.280
Kanada 4.906 14.459 19.365 9.070 22.120 31.190 50.555
TOPLAM 219.986 820.003 1.130.322 746.205 278.943 1.025.148 2.155.380
KAYNAK: 1- Annual Bulletin of Coal Statistics, 1993,
2- Energy Statistics of OECD Countries 1990-1991,1993.
2.2.1. Kömür Tüketiminin Sektörel Dağılımı
Dünya kömür tüketiminin ülkeler itibariyle sektörel dağılımı 1991 yılı değerleriyle TABLO-12'de
verilmiştir.
TABLO-12: Ülkeler itibariyle dünyada kömür tüketiminin sektörel dağılımı (1991) (1000 Ton)
TERMİK SANTRAL SANAYİ TESHİN+ DİĞER
TOPLAM Kahveren Kahveren Kahveren
ÜLKELER TÜKETİM Taşköm. k Kömür Taşköm. kKömür Taşköm. kKömür
AVRUPA 1.117.037 421.410 578.780 40.998 23.310 35.748 16.791
Almanya 369.934 77.705 268.542 7.254 11.497 1.169 3.767
Avusturya 6.926 3.767 2.340 252 198 168 201
Belçika 15.941 11.877 912 1.602 751 799 -
Bulgaristan 32.698 4.402 27.408 75 198 48 567
Çekoslavakya 85.942 20.955 63.884 298 805 - -
Danimarka 13.546 12.823 - 567 - 156 -
Finlandiya 5.736 4.723 - 1.004 - 9 -
Fransa 32.587 23.275 1.860 5.724 - 1.728 -
Hollanda 12.245 11.163 - 980 44 53 5
İngiltere 107.842 95.641 - 4.997 - 6.844 -
İrlanda 3.229 1.934 - 499 39 687 70
İspanya 47.600 24.285 19.877 2.716 - 707 15
İsveç 3.563 2.693 - 835 - 35 -
İsviçre 396 4 - 385 - 7 -
İtalya 20.692 17.921 940 1.735 32 64 -
İzlanda 60 - - 60 - - -
Macaristan 19.846 3.189 13.382 74 124 756 2.321
Norveç 682 21 - 649 - 12 -
Polonya 186.759 90.598 67.735 7.446 87 20.769 124
Portekiz 4.667 3.517 280 852 16 2 -
Romanya 36.359 5.683 28.710 42 187 349 1.388
Rusya Fed. - - - - - - -
Türkiye 57.061 5.177 32.294 1.475 8.900 1.385 7.830
Yunanistan 53.086 57 50.616 1.477 432 1 503
ASYA 218.314 131.710 64.242 19.699 1.938 301 244
Avustralya 99.163 29.548 64.134 5.016 325 139 1
Japonya 116.865 102.162 - 14.625 - 78 -
Yeni Zelanda 2.106 - 108 58 1.613 84 243
AMERİKA 869.455 452.345 328.070 53.565 21.586 13.727 162
A.B.D. 818.900 434.331 297.150 52.430 21.374 13.511 104
Kanada 50.555 18.014 30.920 1.135 212 216 58
TOPLAM 2.204.626 1.005.46 971.092 114.262 46.834 49.776 17.197
5
NOT:1-Taşkömürü olarak koklaşabilir kömür ve diğer bitümlü kömürler ile antrasit toplamı
alınmıştır.
2-Kahverengi kömür olarak linyit ile sub-bitümlü kömürlerin toplamı alınmıştır.
KAYNAK:1- Annuall Bulletin of Coal Statics. 1993.
2- Energy Statistics of OECD Countries 1990-1991, 1993.
Yukarıdaki tablodan 1991 yılı için kömür tüketiminin sektörel dağılımına bakıldığında, termik
santralların ağırlıklı olduğu görülmektedir. Kömür tüketiminin sektörel dağılımında Termik
Santrallar, Sanayi ve Teshin+Diğer sektörlerin payları sırasıyla %89,7, %7,3 ve %3
hesaplanmaktadır.
Bu tablo içerisinde termik santral tüketimi açısından ABD ( %37,0 ), Almanya (%17,5) ve
Polonya (%8 )'nın payları dikkat çekicidir. Türkiye'nin termik santral amaçlı tüketimi açısından
dünya toplamı içindeki payı ise, %1,9 düzeyindedir.
2.3. Kömür Üretimi
2.3.1. Üretim Yöntemi ve Teknolojisi
Üretim yöntemleri genel olarak açık işletme ve yeraltı işletme yöntemleri olarak ikiye
ayrılmaktadır. Dünyada enerji talebi artışının kömüre olan talebi büyük miktarda arttırması, açık
işletmecilik makina ve ekipmanları tenolojisinde önemli gelişmeler yaratmıştır. Bu gelişmeler de
kömür üretiminde açık işletmecilik yöntemlerinin payını yüksek oranlara çıkarmıştır. Bu oranlar
linyit üretiminde %95, taşkömürü üretiminde ise %45 düzeylerindedir.
Üretim yöntemlerinin seçiminde; örtü tabakası kalınlığı, kaya formasyonlarının sertlik-basma

dayanımı-kazılabilirlik parametreleri, ilk yatırım sermayesi ve birim üretim maliyetleri belirleyici
olmaktadır. Her üretim yöntemi de kendi içinde farklı üretim sistemlerinin uygulanmasını
içermektedir.
2.3.1.1. Açık İşletme Yöntemi ve Teknolojisi
a)Sürekli Madencilik Sistemi:
Bu sistemde hem örtü kazısı hemde kömür kazısı döner kepçeli ekskavatörler ve/veya zincirli
kovalı ekskavatörlerle yapılmaktadır. Örtü malzemeleri ve kömür nakliyatı ise bantlı konveyör,
tren veya nadiren kamyonlarla yapılmaktadır. Bant konveyör nakliyatında uç noktalarda dökücü
makinalar kullanılmaktadır. Tren ve kamyon uygulamasında ise, direk döküm yanında, işletme
yakınında ara tumbalar oluşturulmakta ve buradan tekrar bant konveyörle nakliyat da
yapılmaktadır.
Döner kepçeli ekskavatörlerde ulaşılan kapasite 240.000m3 (yerinde)/gün olmuştur (Almanya).

Bantlı konveyörler de ise bant genişliği 2.8 metreye, taşıma kapasitesi 37.500 ton/saat değerine
ulaşmıştır. Döner kepçeli ekskavatörlerin bir bant köprüsü ile veya Croos-pit aktarıcıyla döküm
sahasına doğrudan döküm yapma uygulamaları giderek yaygınlaşmaktadır. Bu sistemde bantlı
konveyör ünitelerinin enerji tüketiminde, montaj-tamir-bakım işçiliğinde büyük tasarruf
sağlanmaktadır.
Döner kepçeli ekskavatörler genellikle yumuşak formasyonlarda tercih edilmektedir.

Kepçesinde özel kesici uçlarla orta sert formasyonlarda da kullanılmaktadır. Döner kepçeli
ekskavatör-bant konveyör sistemi yumuşak ve yapışkan olmayan formarmasyonlarla yüksek
kazı verimliliği sağlamaktadır. Formasyonların yapısına göre riperleme veya patlatmayla
gevşetme işlemleri de randımanı arttıran uygulamalardır. Gerekli önlemlerin alınmasıyla, çok
zor işletme şartlarında (-40oC'de- Rusya-; 2040mm'lik yağış ve oluşan çamurda-İspanya-;
yaklaşık 500m ocak derinliğinde-Almanya-) başarıyla uygulanmaktadır. Özellikle Almanya'da
geliştirilen Döner kepçeli ekskavatör-bant konveyör sistemi giderek yaygınlaşmış olup bugün
ABD, Kanada, Rusya, Endonezya, İspanya, Yunanistan, Türkiye ve Hindistan'da
kullanılmaktadır. Bu sistemin ilk yatırım tutarı diğer açık işletme sistemlerinden (Dragline
ekskavatör- Şovel ekskavatör- Hidrolik ekskavatör- Kamyon)daha yüksektir.
b)Süreksiz İşletme Sistemi:
Sistemin ana makinaları dragline ekskavatör, Elektrikli ve hidrolik ekskavatör, yükleyici ve

kamyonlardır. Dragline uygulaması daha çok örtü kalınlığı ince olan açık işletmelerde yaygın
olup bu amaçla geliştirilmiştir. ABD, Avusturalya ve G.Afrika'daki uygulama bu türdendir.
Dragline kepçe kapasitesi ve bum uzunluğu işletme şartlarına göre değişiklik göstermektedir.
220 yd3 kepçe kapasiteli Dragline ekskavatörler geliştirilmiş bulunmaktadır.
Dragline ile hem kazı hem taşıma-dökme işlemi birlikte yapılabildiğinden Ekskavatör/Kamyon
sistemine göre kazı maliyeti daha düşüktür. Ekskavatör (Elektrikli) ile kazılan örtü malzemesi
kamyonlarla taşınarak döküm yapılmaktadır. Gerektiğinde kazı aynasında patlatmayla
gevşetme yapılmakta ve yardımcı yükleyici kullanılmaktadır. Hidrolik ekskavatörlerin
elektriklilere göre hareket kabiliyeti ve koparma gücü daha yüksektir. Hidrolik ekskavatörde
kepçe kapasitesi 50m3'e, şovelde 61m3'e, kamyonlarda taşıma kapasitesi ise 350sTon'a
ulaşmıştır. İşletme koşullarına göre kamyonlar, mekanik ve elektrik tahrikli olarak seçilmektedir.
Süreksiz açık işletme yönteminde dragline-şovel ekskavatör-kamyon ve yükleyici-kamyon

sistemleri kombine olarakta kullanılmaktadır. Açık işletmecilik faaliyetlerinde sistem ve uygun
makina-ekipman seçiminde; yıllık kazı ve kömür üretim miktarları, topoğrafya, kömür damarının
eğimi, yapısı ve kalınlığı, örtü tabakası ve arakesme tabakalarının kalınlığı ve mekanik
özellikleri, iklim (yağış ve sıcaklık) ve drenaj durumu belirleyicidir.Kazı planına uygun basamak
boyutları, şev açıları, döküm sahası yeri seçimi ve kapasitesi, yollar ve rekültivasyon
çalışmalarının maden planlaması aşamasında mutlak dikkate alınması gerekmektedir.
Açık işletmecilikte verimlilik gün geçtikçe artmaktadır. Verimlilikteki bu artış, yüksek kapasiteli
makina ve ekipmanların geliştirilmesi ve işletme faaliyetlerine bilgisayarlı ölçme- izleme-kontrol
sistemlerinin uygulanmasıyla gerçekleşmiştir. Bu uygulamalarda ekskavatörlerin ve kamyonların
kazı-yükleme ve taşıma-boşaltma süreleri optimum şekilde düzenlenmekte, çalışan

makinalardan yağ numuneleri alınarak analizler yapılmakta ve makinaların bakım-onarım
süreleri ile yağ tüketiminde önemli tasarruflar sağlanmaktadır.
Makina kapasitelerindeki gelişmenin verimdeki artışına Kanada-Fordig Coal Ltd. ocağından

örnek verilirse; 11.5 m3 kapasiteli şovel yerine, 23 m3 lük ve 46 m3 lük şovel kullanıldığında
yükleme maliyetlerinde sırasıyla %45 ve % 70 oranında düşme saptanmıştır.
Kamyonla taşıma maliyetinde de benzer durum yaşanmış olup 110 tonluk kamyon yerine 155
ve 218 tonluk kamyonlar kullanılmış, taşıma maliyetlerinde sırasıyla % 37 ve % 63 düşme
saptanmıştır. Avustralya ve ABD açık işletmelerinde, gerek makina kapasitelerindeki artış
gerekse bilgisayarlı izleme-kontrol sistemleriyle, verimlilikte önemli artışlar kaydetmişlerdir.
Avustralya'da 1983 yılında 5020 ton/işçi-yıl olan satılabilir üretim, 1991 yılında 7539 ton/işçi-yıl
düzeyine çıkmıştır. ABD de ise budeğer 11.595 ton/işçi-yıl düzeyindedir.
2.3.1.2. Yeraltı İşletme Yöntemi ve Teknolojisi
Yeraltı işletme yöntemleri de, açık işletmecilikte olduğu gibi, kömür damarının yapısı (kalınlık,
eğim, sertlik uzunluk vb.) yankayaçların yapısı, tektonizma, hava sıcaklığı, metan gazı içeriği,
günlük üretim, drenaj vb. kriterler yönünden çeşitlilik gösterir.En yaygın olarak kullanılan yeraltı
işletme yöntemlerini şöyle sıralayabiliriz.
a.Uzun kazı arınlı üretim yöntemi,
b.Kısa kazı arınlı üretim yöntemi
c.Topuklu üretim yöntemi
d. Oda üretim yöntemi
Bu yöntemlerde kendi aralarında alt gruplara ayrılmakta veya bunların kombinasyonları olarak
uygulanabilmektedir.Dünya yeraltı madencilğinde en yaygın olarak uzun kazı arınlı üretim
yöntemleri uygulanmaktıdır. Yeraltında kömür kazısı şartlara göre konvensiyonel kazı (kazma,
delme-patlama ve martöpikör) ve mekanize kazı hidrolik burgu, pnömatik kazma, saban ve
tamburlu kesici-yükleyici) şeklinde yapılmaktadır. Nakliye ise ayak içinde zincirli konveyörlerle,
taban ve anayollarda band konveyörlerle ve duruma göre vagonlarla yapılmaktadır. Diğer
yaygın yeraltı işletme yöntemi oda yöntemi olup, A.B.D de çok yaygındır.
Yeraltı işletmelerinde verimlilik ve günlük üretim kapasiteleri kazı-nakliyat-tahkimat

ünitelerindeki mekanizasyon ve otomasyon bağlı olarak artmıştır. Taban yolları hazırlanmasında
galeri açma makinaları, kömür kazı ve yüklemede çift tamburlu kesici-yükleyiciler, ayakiçi
tahkimatında kalkan tipi yürüyen tahkimatlar, ayakiçi kömür nakliyatında panzer tip zincirli
konveyörlerin yaygınlaşması, daha geniş ayak boylarında (180-300 m), daha uzun panolar
(1800-2200 m) hazırlanarak üretim yapılmasını sağlanmıştır. Satılabilir üretimin ton/işçi-yıl
değeri Almanya'da 1980 de 647 iken, 1990 da 723, Avustralya'da 1982'de 2145 iken 1991'de
3888 olmuştur.ABD de ise 1990 yılında 4566 ton/işçi-yıl seviyesinde ulaşmıştır.
2.3.1.3. Kömür Hazırlama Teknolojileri
Günümüzde hala önemini koruyan kömür, sanayi devriminin gerçekleşmesinde ana faktör
olmuştur. Kömür kaynaklarını yeterince değerlendiren ülkeler, bugünün gelişmiş ülkeleri
konumuna gelmişlerdir.
Gelişmiş ülkelerde bugün, kömür üretildikten sonra doğrudan kullanılmamaktadır. Kömürlerin

nitelikleri, uygulanan fiziksel, kimyasal ve ısıl işlemlerle değiştirilmekte, sanayi ve ısınma amaçlı
kullanıma en uygun, havayı en az kirleten, külü, kükürtü ve rutubeti azaltılmış ve kalorisi
yükseltilmiş olarak kullanıma sunulmaktadır. Kömürlerin iyileştirilmesine yönelik fiziksel,
kimyasal ve ısıl işlem yöntemleriyle yıkanmış kömür, kok, gaz, semikok, biriket, pülverize kömür
ve sıvı yakıt gibi ürünler elde edilmektedir.
a) Fiziksel Yöntemlerle Zenginleştirme (Lavvarlar)
Fiziksel yöntemlerle zenginleştirme, yıkama tesislerinde (Lavvar), düşük mineral madde ihtiva
eden kömür parçacıklarının, yüksek mineral madde ihtiva eden parçacıklardan, yoğunluk
farkına dayanarak ayrılması işlemidir.
Kömür zengileştirme tesislerinin, kömür madenciliğinin hizmetine girmesinden bu yana 160 yılı
aşan bir süre geçmiştir. 1830'da çalışan ilk kömür zenginleştirme tesisinde pistonlu jigler
kullanılmıştır. 1860'larda sabit ağır ortam sistemleri, 1890'larda havalı Baumjig ve sarsıntılı
masa, 1915'lerden itibaren flotasyon, 1927'lerde pnömatik jig ve masalar, 1935'ten itibaren ağır
ortam tamburları, 1960'lı yıllardan sonra ağır ortam siklonları ve 1970'den sonrada büyük
kapasiteli havalı jigler, 1980 sonrasında Reichert konileri kömür zanginleştirme tesislerinde
ayırıcı makinalar olarak kullanılmıştır. Bu degişik teknikler içinde, havalı jigler, iri boyutlarda
kullanılan ağır ortam sistemleri (tambur ve tekne) ve ince boyutlarda kullanılan flotasyon
sistemleri geniş ölçüde uygulama alanı bulmuştur.
Günümüzde modern kömür zenginleştirme tesislerinde, 150-0,5 mm boyut aralığında kömürler

büyük kapasiteli havalı jiglerde ve ağır ortam yıkayıcılarında, 0,5 mm altı kömürler ise flotasyon
ve spiral sistemlerinde zenginleştirilmektedir. Otomasyon uygulanmasıyla günümüz
zenginleştirme tesislerinde işçi sayısı minumuna indirilmiş, tesis performansları maksimuma
çıkarılmıştır.
Son yirmiyıl içinde, Batı Avrupa'da ve özellikle Almanya'da, düşük kapasiteli çok sayıdaki eski
kömür zenginleştirme tesisinin yerine, büyük cihazlar içeren, otomatik kontrol sistemleriyle
teçhiz edilmiş yıkama tesisleri inşa edilmiştir. Kömür hazırlama, kırma, iri kömürün
temizlenmesi, ince kömürün temizlenmesi, şlamın temizlenmesi ve mikslerin kırılarak
temizlenmesi olmak üzere beş seviyede yapılmaktadır. Özellikle son yıllarda iri kömür yıkama
sistemlerinde 900t/h kapasiteli jig, tekne ve tambur tiple gelişmiş ayırıcılar kullanılmaya
başlamıştır. Ayrıca,100 mm boyutlu kömürü temizleyebilen ve 100 ton/h kapasiteli ağır ortam
siklonları geliştirilerek endüstride kullanılmaktadır.
Son yıllarda ince kömürlerin zenginleştirilmesinde, 10-12 dönümlü, 8-16 adetlik bataryalar
halinde, geliştirilmiş spiraller kullanılmaya başlanmıştır. Zenginleştirme tesislerinde yoğunluk,
seviye, parça boyutu, ağırlık, tesise beslenen ve elde edilen kömürlerin özellikleri, bugün
tamamen bilgisayar sistemleriyle tespit edilip değerlendirilmektedir. Kömür teknolojisindeki bu
gelişmeler maliyetleri büyük ölçüde düşürmüş ve zenginleştirme tesislerini kullanım yönünden
basitleştirmiştir. 1980 yılında Güney Afrika'da 2500 t/h, 1991 yılında Çin'de 2000 t/h jig ayırma
sistemli; Belçika ve Amerika'da 1400 ton/h kapasiteli kömür yıkama tesisleri en son teknolojiye
göre tesis edilmiştir.
b)Biriketleme
Katkı maddeli ilk briket tesisi 1842 yılında Fransa'da kurulmuştur. Briket yapımı sonucu, linyit
kömürünün ev yakıtı olarak kullanımı hızla artmıştır. 1955 yılında yalnızca Almanya'da 50
milyon ton briket üretilmiştir. İkinci Dünya Savaşına kadar briket üretimi önemini korumuş daha
sonra ise katkı maddesi olarak kullanılan katranın hava kirliliğine yol açarak insan sağlığını
olumsuz etkilemesi,, petrol ve doğal gazın gittikçe yaygın olarak kullanılmaya başlanması
nedenleriyle briket üretimi azalmış, briket üretim teknolojisindeki gelişme durmuştur.
1965'lerde dünyanın en büyük briket üretici ülkesi, yıllık 68 milyona ton ile Almanya olmuştur.
Halen Almanya, Ukrayna, Polanya, Bulgaristan, Fransa, Moğolistan, Çekolovakya, Çin, Güney
Kore, Avusturalya ve Hindistan gibi ülkelerde briket üretimi sürmektedir.
Briketler, organik ve inorganik bağlayıcılarla ve bağlayıcısız olarak yapılabilmektedir.
Kömür katranı ve zifti, petrol bitümü ve asfaltı, odun katranı, sentetik ve doğal reçine, nişasta,
sülfit likörü, şekerler, melaslar, selüloz bileşikleri ve zamk gibi katkı maddeleri kömür
briketlemede bağlayıcı olarak yaygın kullanım alanı bulmuşlardır.
Organik bağlayıcılara karşın daha ekonomik olan inorganik bağlayıcılar arasında çimento, kil,
kireç, mağnezyum oksit, jips, sodyum ve diğer alkali silikatlar bulunmakta olup kömür
briketlemede yaygın kullanım alanları bulunmamaktadır. Ayrıca organik ve inorganik
bağlayıcıların günümüzde müştereken kullanıldığı görülmektedir. Briketleme, uygulanan
sıcaklığa göre sıcak ve soğuk, kullanım amacına göre sanayi ve ev yakıtı, uygulanan yönteme
göre katkılı ve katkısız olarak yapılmaktadır.
c)Koklaştırma, Gazlaştırma ve Sıvılaştırma
Demir-Çelik endüstrisinde yüksek fırınlarda kullanılan kok, taşkömürünün havasız bir ortamda
ısıtılarak uçucu maddelerinin atılmasıyla sert ve gözenekli yapıda, karbon oranı yüksek ürünler
haline getirilmesiyle elde edilmektedir. Koklaştırma 55oC-900oC arasında yüksek ısıl işlem
uygulamasıyla gerçekleştirilmektedir. Koklaştırma işleminde ana ürün kok, yan ürünler ise kok
gazı, amonyak, katran ve hafif yağlardır.
Gazlaştırma teknolojileri ile kömür, buhar, hava, oksijen ve hidrojen ile tepkimeye sokularak gaz
ürünler elde edilmektedir. Üretilen gazların bileşim ve miktarı, kömürün cinsi ve aktivitesine,
kullanılan gazların türüne ve uygulanan gazlaştırma işlemine (basınç, sıcaklık, v.b) bağlıdır.
Gazlaştırma işleminde gazlaştırma süreçlerine göre çok çeşitli metodlara dayalı tesisler
geliştirilmiş bulunmaktadır.
Sıvılaştırma işlemi, kömürün gerek sıvı yakıt, gerekse kimyasal hammadde gereksinimlerini
karşılamak üzere, yüksek enerji yoğunluğu olan, kolayca depolanıp taşınabilecek ve çevre
kirliliği yaratmayacak sıvılara dönüştürülmesidir.
Sıvılaştırma işleminde uygulanan prosesler ayağıda sıralanmıştır.

a-Dolaylı sıvılaştırma
b-Doğrudan sıvılaştırma
c-Çözücü ekstraksiyonu
d-Piroliz
Kömürün sıvılaştırılmasıyla çeşitli petrol ürünleri ve endüstriyel kimyasalların elde edilmesine

yönelik bilimsel araştırma ve çalışmalar yaygın olarak sürdürülmektedir.
2.3.2. Kömür Standartları
Kömürlerin kullanımında genel olarak tane boyutu önemli bir faktördür. Kömürler, eleme
sistemindeki üst ve alt elek açıklıkları ile belirtilen boyut gruplarına ayrılır. Çeşitli boyut
grubundaki kömürler değişik tüketim yerlerinde kullanılırlar. Piyasa arz edilen ürünler, tane
boyutunun yanısıra kül, kükürt ve nem içerikleri, mineral madde içerikleri, kalorifik değerler ile
yıkanabilirlik, kurutulabilirlik, briketlenebilirlik ve koklaşabilirlik paratmetreleri bazında
sınıflandırılırlar.
Kömürler, maden işletmelerinde üretildiği şekilde (tüvenan) çeşitli kullanım yerlerinde

tüketilebildikleri gibi krible kömür, kurutulmuş kömür, yıkanmış kömür, briket kömür ve kok
kömürü olarak zenginleştirme işlemine tabi tutulmuş ürünler şeklinde de piyasaya arz
edilmektedir. Ürün boyutları, kullanım yerlerine ve yakma sistemine göre tercih edilirler.
Isınmada kalorifer ve ızgaralı sobalarda +18/-50 mm boyutları, termik santrallar ve sanayi
tesislerinde pulvarize yakıt olarak 0-18 mm boyutları tercih edilir. Kömürlerin fiziksel ve kimyasal
özelliklerinin çok değişkenlik göstermesi nedeniyle ürünler için bir standart geliştirilmemiştir.
Kömür ticaretinde, kullanım amaçlarına göre istenen kalite için limitler düzenlenmektedir.
Metalurji, cam ve porselen endüstrisinde, yüksek fırınlarda kullanılan kömürlerde, kaba analizle
kuru, mineral maddesiz bazda tesbit edilen uçucu madde, sabit karbon, nem ve kül miktarları;
detay analizle kuru bazda veya nem ve külsüz bazda hidrojen, karbon, nitrojen, oksijen ve
kükürt miktarlarına dair limit değerler önemlidir. Ayrıca kül mineral analizlerinde SiO2, Al203,
Fe203, TİO2, CaO, MgO, Na2O, K2O, SO3, ve P2O5 gibi çok önemli mineral oksitlerin
miktarları belirlenmektedir. Ticari anlaşmalarda, kömür külündeki mineral oksitlerinin limit

değerleri, özel spesifikasyonlar olarak kontratlara konulmaktadır.
Bölüm 1.1 de "Tanım ve Sınıflandırma başlığı altanda ayrıntılı olarak açıklanmış olmakla
beraber, kömürün maden işletmelerinde üretiminden sonra çeşitli zenginleştirme tesislerinde
işleme tabi tutulmasıyla elde edilen ticari anlamda kömür türleri piyasaya sunuluş şekillerine
göre TABLO-13'de verilmiştir.
TABLO-13: Kullanım Yerleri Bazında Ürünler

ÜRÜNLER TANIM VE ÖZELLİKLER KULLANIM YERLERİ
Tuvenan kömür Ocaktan çıkarıldığı şekilde piyasaya arzedilen ürün... Hiçbir Teshin
zenginleştirme yapılmamış... 0-100 mm boyutta.
Krible kömür Elenmiş ve boyutlandırılmış ürün, tüvenan kömürden daha düşük Teshin
küllüdür. Boyutları;+10 mm, +20 mm, +30 mm
Toz kömür 0/-10 veya 0/-18 boyutlarında elek altı ürünler, pulvarize yakmaya Termik Santral ve Sanayi Tesisleri
uygun...
Kurutulmuş kömür Orjinal bünye nemi kurutucularla düşürülmüş, ürün ısıl değeri Teshin ve Sanayi
tüvenan kömürden ve krible kömürden yüksek.
Lave kömür Yıkanmış ve boyutlandırılmış ürün, düşük küllü, düşük nemli ve Teshin ve Sanayii
ısıl değeri yüksek.
Mikst kömür İri yıkama devresinin yan ürünü. Termik Santral ve Akıştan Yataklı Tesisler
Şlam kömür İnce yıkama devresinin yan ürünü. Sanayi
Biriket kömürü Toz kömürün katkılı veya katkısız olarak presle değişik Teshin
boyutlarda briketlenmesi hali.
Kok kömürü Taşkömürlerinin dönerli ve hareketli ızgaralı fırınlarda ısıl işleme Metalurji, Cam ve Porselen Sanayii
tabi tutulmasıyla elde edilen, zengin ürün. Uçucu madde düşük,
sabit karbon yüksek, ısıl değer yüksek ...
2.3.3. Dünyada Kömür Üretimi
Dünya kömür üretiminin ülkeler ve kömür türleri itibariyle dağılımı, 1991 yılı değerleriyle TABLO-
14'de verilmiştir.
TABLO-14: Dünya kömür üretimi (1991) (1000 Ton)
DİĞER KAHVE-
BİTÜMLÜ TAŞ- RENGİ
KÖMÜR KÖMÜRÜ SUB- KÖMÜR GENEL
KOKLUK VE TOPLAMI BİTÜMLÜ TOPLAMI TOPLAM
KÖMÜR ŞİSTLER (1+2) LİNYİT KÖMÜR (4+5) (3+6)
ÜLKELER 1 2 3 4 5 6 7
AVRUPA - - 776.000 851.000 - 855393 1.631.393
Almanya 40.668 32.076 72.744 279.578 - 279.578 352.322
Avusturya - - - 2.081 - 2.081 2.081
Belçika - 634 634 - - - 634
Bulgaristan 64 105 169 28.323 - 28.323 28.492
Çekoslovaky 12.704 6.818 19.522 80.812 - 80.812 100.334
a
Fransa 1.600 8.529 10.129 1.963 - 1.963 12.092
Hollanda - - - - - - -
İngiltere 800 91.177 91.177 - - - 91.177
İrlanda - 1 1 - - - 1
İspanya 55 13.744 13.799 15.523 4.123 19.646 33.445
İsveç - 28 28 - - - 28
İtalya - 21 21 940 - 940 961
İzlanda - - - - - - -
Macaristan 85 1.578 1.663 15.294 - 15.294 16.957
Norveç - 339 339 - - - 339
Polonya - - 140.027 69.406 - 69.406 209.433
Portekiz - 270 270 - 270 270 540
B.D.T 69.772 169.793 239.565 136.359 - 136.359 375.924
Romanya 1.058 2.778 3.836 28.758 - 28.758 32.594
Türkiye 1.722 1.040 2.762 43.416 - 43.416 48.940
Yunanistan - - - 52.695 - 52.695 52.695
Yugoslavya - - - - - - -
Diğer Avrupa - - 179.314 95.852 - 95.852 275.166
Ülkeleri
ASYA 66.146 91.614 1.396.600 167.100 17.316 184.416 1.581.016
OKYANUSY
A
Avustralya 65.537 81.791 147.328 49.386 17.316 66.702 214.030
Japonya - 8.053 8.053 - - - 8.053
İran - - 1.300 - - - 1.300
Yeni Zelanda 609 1.770 2.379 173 - 173 2.552
Diğer Ülkeler - - 1.237.540 117.541 - 117.541 1.355.081
TABLO-14: Dünya kömür üretimi (1991)- DEVAM (1000 Ton)
DİĞER KAHVE-
ÜLKELER 1 2 3 4 5 6 7
AMERİKA - - 679.600 324.100 253.866 577.966 1.257.566
A.B.D. 88.854 504.589 593.443 78.491 231.624 310.115 903.558
Kanada 29.284 10.627 39.911 8.982 22.242 31.224 71.135
Diğer Amerika - - 46.246 236.627 - 236.627 282.873
Ülkeleri
AFRİKA - - 184.000 - - - 184.000
Güney Afrika - - 178.200 - - - 178.200
Zimbawe - - 5.000 - - - 5.000
Diğ. Afrika Ül. - - 800 - - - 800
DÜNYA - - 3.036.200 1.342.200 - 1.617.775 4.653.975
TOPLAMI
KAYNAK: 1) Annual Buletin of Coal Statistics 1993
2) Statistical review of World Energy 1992
2.3.4. Stok Durumu
Dünyadaki toplam kömür stok miktarları hakkında bilgi bulunamamıştır. Bununla birlike ülkeleler ve
kömür türleri itibariyle dünyadaki kömür stok miktarlarının değişimi 1991 yılı değerleriyle TABLO-
15'de verilmiştir. Tablonun incelenmesinden görüleceği gibi, 1991 yılında taşkömür stokları, 1990
yılına göre 7.235.000 tonluk bir azalış gösterirken, aynı dönemde kahverengi kömür stokları ise
4.518.000 ton artış göstermiştir. Bu tablo içerisinde Türkiye, taşkömüründe 358.000 ton'luk stok
azalışı ve linyitte ise 5.423.000 tonluk stok artışı ile yer almaktadır.
TABLO-15: Ülkeler ve kömür türleri itibariyle dünyada kömür stoku değişimleri (1991) (1000Ton)
DİĞER KAHVE-
ÜLKELER 1 2 3 4 5 6 7
AVRUPA 430 -2.911 -4.542 4.096 376 4.472 -70
Almanya 189 1.634 1.824 803 - 803 2.627
Avusturya - 399 399 638 - 638 1.037
Belçika -104 -139 -243 -1 4 3 -240
Bulgaristan 173 258 431 145 - 145 576
Çekoslovakya -44 -558 -602 931 - 931 329
Danimarka - 785 785 - - - 785
Fransa - -1.094 -1.094 128 - 128 -966
Finlandiya - 453 453 - - - 453
Hollanda 201 -448 -248 - - - -248
İngiltere -66 -5.509 -5.575 - - - -5.578
İrlanda - 18 18 - - - 18
İspanya 52 757 809 -46 346 300 1.109
İsveç 45 317 362 - - - 362
İsviçre - 37 37 - - - 37
İtalya 147 -262 -115 972 - 972 857
İzlanda - - - - - - -
Macaristan 11 89 100 -578 - -578 -478
Norveç - 21 21 - - - 21
Polonya - - -2.061 -183 - -183 -2.244
Portekiz 56 61 117 - 26 26 143
Rusya Fed. - - - - - -
Romanya -17 287 270 581 - 581 851
Türkiye -213 -145 -358 5.423 - 5.423 5.065
Yunanistan - 128 128 -1.144 - 1.144 -1.016
Yugoslavya - - - -3.573 - -3.573 -3.573
ASYA- 458 -1.847 -1.389 46 -25 21 -1.368
OKYANUSYA
Avustralya 411 -2.378 -1.967 - - - -1.967
Japonya 47 515 562 - - - 562
Yeni Zelanda - 16 16 46 -25 21 37
AMERİKA 21 -1.325 -1.304 146 -121 25 -1.279
A.B.D. 504 -2.987 -2.483 - - - -2.483
Kanada -463 1.662 1.179 146 -121 25 1.204
DÜNYA 909 -6.083 -7.235 4.288 230 4.518 -2.717
TOPLAMI
NOT: Polonya için taşkömürünün, koklaşabilir kömür ve diğer bitümlü-Antrasit bazında stok
değişimleri bulunamadığından toplam olarak verimli olup bu nedenle genel toplamlar
tutmamaktadır.
KAYNAK:
1) Annual Bulletin of Cool Statistics, UN, 1993
2) Energy Statistics of OECD Countries 1990-1991, IEA, 1993
2.4. Uluslararası Kömür Ticareti
2.4.1. Gümrük Vergileri, Tavizler ve Sübvansiyonlar
Uluslararası Enerji Ajansı (IEA) ülkelerinden bazılarında, toplam ve birim başına kömür üretiminde
uygulanan sübvansiyon miktarları TABLO-16 ve 17'de verilmiştir.
TABLO-16: Bazı IEA ülkelerinde kömür üretimine sağlanan toplam sübvansiyon miktarları
(1990 fiyatlarıyla Milyon ABD Doları)
ÜLKELER 1988 (r) 1989 (r) 1990 (r) 1991 (g)
Belçika 238 223 104 74
Almanya 7.277 7.088 6.945 6.941
Japonya 1.292 1.008 870 860
İspanya 704 693 634 (t).955
İngiltere 4.062 9.085 2.142 (t) 2.062
(r) : Revize (g) : Geçici (t) : Tahmini
KAYNAK: Energy Policies of IEA Countries, 1992
TABLO-17: Bazı IEA ülkelerinde kömür üretimine sağlanan birim sübvansiyon miktarları
(1990 fiyatlarıyla ABD Doları/Ton)
ÜLKELER 1988 (r) 1989 (r) 1990 (r) 1991 (g)
Belçika 96 118 100 93
Almanya 99 98 99 105
Japonya 116 105 109 105
İspanya 37 36 33 (t) 52
İngiltere 38 92 24 (t) 22
(r) : Revize (g) : Geçici (t) : Tahmini
KAYNAK: Energy Policies of IEA Countries, 1992
2.4.2. İthalat ve İhracat
2.4.2.1. İthalat
Ülkeler ve kömür türleri itibariyle dünyadaki kömür ithalat miktarları 1991 yılı değerleriyle TABLO-
18'de verilmiştir. Tablodan, toplam 209.717.000 ton' luk toplam ithalat içinde koklaşabilir kömür,
antrasit ve diğer bitümlü kömürlerin %92,5' luk paya sahip olduğu görülmektedir.
Toplam ithalatın kıtalar bazında dağılımında ise, Avrupa ve Amerika'nın payları, sırasıyla % 92 ve
% 8' dir. Tablodan görüldüğü gibi, Fransa, Belçika, İtalya ve İngiltere, toplam ithalatın % 40,5'i gibi
büyük bir bölümünü gerçekleştirmektedirler. Türkiye' nin toplam ithalat içindeki payı ise % 4,9
seviyesindedir.
TABLO-18: Ülkeler ve kömür türleri itibariyle dünya kömür ithalatı (1991) (1000 Ton)
ANTRASİT
VE DİĞER
İTHALATÇI İHRACATÇI KOKLUK BİTÜMLÜ KOK TOPLAM
ÜLKE ÜLKE KÖMÜR KÖMÜR. LİNYİT KÖMÜRÜ İTHALAT
AVRUPA 66.239 112.317 4.598 9.791 192.945
Avusturya 2185 1.603 23 893 4.074
Belçika - - - 5
Kolombiya - 1 - -
Çekoslovakya 774 - - 287
Fransa - 23 - 8
Almanya - - - -
İtalya - - - 32
Polonya 739 1.410 - 225
Rusya Fed. - - - -
Güney Afrika - 30 - -
A.B.D. 298 - - -
Yugoslavya - - - -
Diğerleri 374 150 23 336
Belçika 6.426 14.648 276 731 22.081
Avusturya 1.126 582 - 2
Kanada 344 - - 24
Çin - 344 - 13
Kolombiya - 7.995 - -
Çekoslovakya - - - -
Fransa - 11 - 16
Almanya - - - -
Endonezya 115 17 - -
Hollanda - 3 - 268
Yeni Zelanda - 6 - -
Polonya 199 267 - 311
Portekiz - - - -
Rusya Fed. - - - -
Güney Afrika - 4.308 - -
Ispanya - - - -
İngiltere 44 86 - 29
A.B.D. 4.208 1.017 - -
Venezuella - 12 - -
Yugoslavya - - - -
Bilinmiyor 390 - 276 67
Bulgaristan 742 3.226 - 124 4.092
Bulgaristan 40 - - -
Çekoslovakya - - - -
Fransa - - - 7
İtalya - 9 - -
Polonya - - - -
Rusya Fed. - - - -
İsviçre 46 10 - 20
İngiltere 42 - - 10
TABLO-18: Ülkeler ve kömür türleri itibariyle dünya kömür ithalatı (1991)-DEVAM (1000 Ton)
ANTRASİT
VE DİĞER
Bulgaristan A.B.D. 176 - - - 176
Yugoslavya - - - - -
Bilinmiyor 438 3.207 - 81 3.726
Çekoslovakya 1.381 4.462 - 34 5.887
Danimarka - 12.809 4 50 12.863
Avustralya - 2.091 - -
Belçika - - - 1
Kanada - 773 - -
Çin - 115 - -
Çekoslovakya - 8 - -
Fransa - - - 10
Almanya - - - -
Endonezya - 173 - -
Hollanda - .- - 2
Norveç - - - -
Polonya - 692 - -
Rusya Fed. - - - -
Ispanya - - - -
İsveç - - - -
İngiltere - 172 - 27
A.B.D. - 4.434 - -
Venezuella - 101 - -
Bilinmiyor - 1617 4 11
Finlandiya 631 4.542 - 705 5.878
Avustralya - 7 - 25
Belçika - - - 16
Çin - 200 - -
Kolombiya - 619 - -
Çekoslovakya - - - 23
Fransa - - - 14
Almanya - - - -
İtalya - - - 1
Japonya - - - 25
Hollanda - - - 177
Polonya 172 2.431 - 219
Rusya Fed. - - - -
İspanya - - - 2
İsveç - - - 32
A.B.D. 385 109 - -
Bilinmiyor 74 875 - 134
Fransa 7.660 14.148 - 695 22.503
Avustralya 2.134 2.263 - 10
Belçika - 50 - 128
Kanada 560 36 - -
ANTRASİT
VE DİĞER
Fransa Çin - 1.712 - -
Almanya - - - -
İrlanda - - - -
İtalya - - - 31
Hollanda - 1 - 218
Norveç 69 - - -
Polonya 176 38 - 16
Portekiz - - - 3
Rusya Fed. - - - - -
İspanya - - - 10
İngiltere - 389 - -
A.B.D. 4.128 4.620 - -
Yugoslavya - - - -
Bilinmiyor 593 1.648 - 16.8
Hollanda 4.272 10.453 51 323 15.109
Avustralya 404 3.616 51 323
Avusturya 15 - - -
Belçika 362 215 - 58
Kanada - - - -
Çin 5 28 - 1
Kolombiya 4 1.607 - -
Finlandiya - - - -
Fransa - 2 - 56
Almanya - - - -
Endonezya - 196 - -
İtalya - - - 1
Yeni Zelanda - 1 - -
Norveç - - - 4
Polonya 25 731 - 84
Portekiz - 1 - 3
Rusya Fed. - - - -
İsviçre - 3 - -
Türkiye - - -- 41
İngiltere - - - 10
A.B.D. 3.130 2.852 - -
Venezuella - 32 - -
Bilinmiyor 327 70 51 65
İngiltere 9.140 10.351 - 323 19.814
Avustralya 4.044 610 - -
Belçika - 231 - 45
Kanada 743 17 - -
Çin - 294 - 4
ANTRASİT
VE DİĞER
İngiltere Çekoslovakya - 5 - -
Danimarka - 2 - -
Finlandiya - 5 - -
Fransa 3 9 - 17
Almanya - - - -
Endonezya - 97 - -
İrlanda - 46 - 2
Japonya - - - -
Hollanda - 6 - 47
Norveç - 7 - -
Polonya 238 318 - 45
Rusya Fed. - - - -
Güney Afrika 1 577 - 24
İspanya - - - 10
İsveç - 3 - -
İngiltere - 7 - -
A.B.D. 4.107 4.025 - 30
Bilinmiyor 4 1.412 - 78
İrlanda 32 3.093 75 1 3.216
Belçika 6 17 2 5
Çin - 6 - -
Kolombiya - 3 - -
Danimarka - - 3 -
Fransa - 22 - -
Almanya - - - -
Endonezya - 6 - -
Hollanda 1 96 20 7
Polonya 6 488 - -
Rusya Fed. - - - -
Güney Afrika 2 78 - 2
İsveç - - - -
İngiltere - 307 2 2
A.B.D. l3 1.272 - -
Venezuella - 5 - -
Bilinmiyor 4 793 48 -
İspanya 4.652 8.336 - 140 13.128
Avustralya 725 232 - -
Belçika 1 169 - 1
Kanada 261 - - -
Çin - - - 1
Kolombiya - 762 - -
Çekoslovakya - 6 - -
Fransa - 26 - 31
Almanya - - - -
Endonezya - 41 - -
İrlanda - 2 - -
ANTRASİT
VE DİĞER
İspanya İtalya - - - 1
Hollanda - 109 - -
Norveç - - - -
Polonya 39 24 - 21
Portekiz - - - 4
Rusya Fed. - - - -
İsveç - - - -
A.B.D. 3.342 1.471 - 49
Venezuella - 6 - -
Bilinmiyor 284 350 - 31
İsveç - 3.119 31 301 3.431
Avustralya - 598 11 -
Belçika - 1 - 33
Kanada - 31 - -
Çin - 47 - -
Kolombiya - 10 - -
Çekoslovakya - 16 - 8
Danimarka - 5 - 2
Fransa - - - 25
Almanya - - - -
Endonezya - 4 - -
İrlanda - - - 2
İtalya - - - 12
Japonya - - - 12
Hollanda - - - 51
Norveç - - - 1
Polonya - 487 - 8
Rusya Fed. - - - -
İspanya - - - 7
A.B.D. - 1.068 - 14
Bilinmiyor - 539 - 12
İsviçre - 362 - 33 395
Fransa - 2 - 11
Almanya - - - -
İtalya - - - 1
Polonya - 1 - -
A.B.D. - - - -
İtalya 8.140 11.797 32 598 20.567
Avustralya 1.225 - - -
Belçika - 5 - -
Kanada 331 - - -
ANTRASİT
VE DİĞER
İtalya Çin - 310 - -
Kolombiya - 290 - -
Fransa - 143 - 25
Almanya - 109 - -
Endonezya - - - -
Hollanda - - - 19
Polonya 88 507 - 60
Rusya Fed. - 609 - -
Güney Afrika 59 4.884 - -
İspanya - - - 7
İngiltere 5.681 4.800 - 249
Bilinmiyor 756 - 32 238
İzlanda 19 41 - 37 97
Kanada 14 1 - -
Çin - - - 3
Danimarka - - - -
Fransa - - - 4
Almanya - - - -
İsveç - - - -
İngiltere 5 - - -
A.B.D. - 40 - -
Bilinmiyor - - - 30
Lüksemburg - 203 9 1.344 1.556
Belçika - 19 - 213
Çin - 2 - -
Almanya - - - -
Hollanda - - - -
Polonya - - - -
Rusya Fed. - - - -
Güney Afrika - - 118 -
A.B.D. - - - 84
Bilinmiyor - 64 9 1.047
Macaristan 887 647 - 478 2.012
Çekoslovakya 876 - - 194
Macaristan Almanya - - - -
Polonya - - - 48
Rusya Fed. - - - -
Yugoslavya 11 - - -
Norveç - 601 - 486 1.086
Avustralya - 13 - 17
Avustralya - - - -
Belçika - 22 - 6
Kanada - - - 2
Çin - 2 - 2
Kolombiya - - - -
ANTRASİT
VE DİĞER
Norveç Çekoslovakya - 28 - -
Danimarka - 1 - -
Fransa - 75 - 73
Almanya - - - -
Endonezya - 2 - -
Hollanda - 20 - 15
Polonya - 81 - 44
Rusya Fed. - - - -
İsveç - 2 - -
İsviçre - - - -
A.B.D. - - 178 -
Venezuella - 7 - 4
Polonya 560 - - - 560
Portekiz 306 3948 - 5 4.259
Avustralya - 60 - -
Kanada 115 - - -
Kolombiya - 419 - -
Fransa - - - 3
Hollanda - 2 - -
Polonya 80 - - -
Rusya Fed. - - - -
İspanya - 3 - 2
İngiltere 11 140 - -
A.B.D 100 1536 - -
Bilinmiyor - 92 - -
Rusya Fed. 8.727 134 55 1.847 10.763
Japonya - 3 - -
Polonya 46 131 - -
Bilinmiyor 8.681 - 55 1847
Romanya 2.745 - 3877 574 7.196
Yunanistan - 1.407 - 26 1.433
Çekoslovakya - - - 4
Fransa - - - -
İtalya - - - -
Polonya - - - 10
Rusya Fed. - - - -
A.B.D. - - - -
Yugoslavya - - - -
AMERİKA 4.906 10.562 - 1.301 16.722
A.B.D. - 3.075 - 997 4.072
Avustralya - 28 - 172
Kanada - 849 - 47
ANTRASİT
VE DİĞER
A.B.D. Kolombiya - 1.707 - -
İtalya - - - -
Japonya - - - 759
İngiltere - - - 19
Bilinmiyor - 6 - -
Kanada 4.909 7.487 - 304 12.700
Almanya - - - -
A.B.D. 4.906 7.487 - 304
Venezuella - - - -
Bilinmiyor 3 - - -
DÜNYA 71.148 122.879 4.598 11.092 209.717
TOPLAMI
KAYNAK: Annual Bulletin of Coal Statistics, 1993.
2.4.2.2. İhracat
Ülkeler ve kömür türleri itibariyle dünyadaki kömür ihracat miktarları, 1991 yılı değerleriyle TABLO-
19'da verilmiştir. Tablodan, toplam 147.149.000 tonluk ihracat içerisinde koklaşabilir kömür,
antrasit ve diğer bitümlü kömürlerin % 96,1'lik paya sahip olduğu görülmektedir.Toplam ihracatın
kıtalar bazında dağılımında ise, Avrupa, Asya, Amerika ve Afrika'nın payları sırasıyla %15,5, %
3,3, % 66,7 ve % 14,5'dir. Tablodan da görüldüğü gibi, A.B.D. % 45,9, Güney Afrika %14,5 ve
Polonya % 9,5 ile ihracatın önemli bir bölümünü gerçekleştirmektedirler.
TABLO-19: Ülkeler ve kömür türleri itibariyle dünya kömür ihracatı (1991) 1000 Ton)
ANTRASİT
VE DİĞER
İHRACATÇI İTHALATÇI KOKLUK BİTÜMLÜ KOK TOPLAM
ÜLKE ÜLKE KÖMÜR KÖMÜR. LİNYİT KÖMÜRÜ İHRACAT
AVRUPA 5.411 13.560 27 3.824 27.823
Avusturya 15 - - - 15
Hollanda 15 - - -
Belçika 3.69 725 2 511 1.607
Avusturya - - - 5
Danimarka - - - 1
Finlandiya - - - 16
Fransa - 50 - 128
İrlanda 6 17 2 5
İtalya - 1 - -
Lüksemburg - 18 - 213
Hollanda 362 215 - 58
Norveç - 22 - 6
İspanya 1 169 - 1
İsveç - 1 - 33
Çekoslavakya 2.235 1.650 63 522 2.235
Avusturya 774 - - 287
Bulgaristan - - - 6
Danimarka - - 8 -
Finlandiya - - - 23
Yunanistan - - - 4
Macaristan 876 - - 194
Norveç - 28 - -
Ispanya - 6 - -
Norveç - 16 - 8
İngiltere - 5 - -
Danimarka - 8 3 2 13
İrlanda - - 3 -
Norveç - 1 - -
İsveç - 5 - 2
İngiltere - 2 - -
Finlandiya - 2 - - 2
İngiltere - 2 - -
Fransa 3 172 - 300 475
Avusturya - 12 - 8
Belçika - 11 - 16
Bulgaristan - - - 7
Danimarka - - - 10
Finlandiya - - - 14
İzlanda - - - 4
İrlanda - 22 - -
İtalya - 13 - 25
Hollanda - 2 - 56
Norveç - 75 - 73
TABLO-19: Ülkeler ve kömür türleri itibariyle dünya kömür ihracatı (1991)-DEVAM (1000 Ton)
ANTRASİT
VE DİĞER
Fransa Portekiz - - - 3
İspanya - 26 - 31
İsveç - - - 25
İsviçre - 2 - 11
İngiltere 3 9 - 17
Hollanda 1 237 20 804 1.062
Belçika - 3 - 268
Danimarka - - - 2
Finlandiya - - - 177
Fransa - 1 - 218
İrlanda 1 96 20 7
İtalya - - - 19
Norveç - 20 - 15
Portekiz - 2 - -
İspanya - 109 - -
İsveç - - - 51
İngiltere - 6 - 47
İngiltere 58 1.501 2 344 1.905
Bulgaristan 42 - - 10
Danimarka - 172 - 27
Finlandiya - 41 - -
Fransa - 389 - -
İzlanda 5 - - -
İrlanda - 307 2 2
Hollanda - - - 10
Norveç - 101 - 189
Portekiz 11 140 - -
İspanya - 315 - 1
İsveç - 29 - 49
İngiltere - 7 - -
A.B.D. - - - 19
İrlanda - 46 - 5 51
İspanya - - - 1
İsveç - - - 2
İngiltere - 46 - 2
İspanya - 3 - 38 41
Finlandiya - - - 2
Fransa - - - 10
İtalya - - - 7
Portekiz - 3 - 2
İsveç - - - 7
İngiltere - - - 10
İsveç - 5 - 32 37
Finlandiya - - - 32
Norveç - 2 - -
İngiltere - 3 - -
ANTRASİT
VE DİĞER
İsviçre 46 46 - 41 103
Bulgaristan 46 10 - 20
Hollanda - 3 - -
İngiltere - 3 - 21
İtalya - 9 - 84 93
Avusturya - - - 32
Bulgaristan - 9 - -
Finlandiya - - - 1
Fransa - - - 31
Hollanda - - - 1
İspanya - - - 1
İsveç - - - 12
İsviçre - - - 1
Türkiye - - - 5
Norveç 69 669 - 5 773
Danimarka - 692 - -
Fransa 69 - - -
Hollanda - - - 4
İsveç - - - 1
İngiltere - 7 - -
Polonya 3.189 9.605 - 1.125 13.900
Avusturya 739 1.410 - 225
Belçika 199 267 - 311
Çekoslavakya 1.381 1.919 - 34
Danimarka - 682 - -
Finlandiya 172 2.431 - 219
Fransa 176 38 - 16
Yunanistan - - - -
Macaristan - - - 48
İrlanda 6 488 - -
İtalya 88 587 - 60
Hollanda 25 731 - 84
Norveç - 81 - 44
Portekiz 80 - - -
Rusya Fed. 131 - -
İspanya 39 24 - 21
İsveç - 487 - 8
İsviçre - 1 - -
Portekiz - - - 11 11
Belçika - - - 1
Fransa - - - 3
Hollanda - - - 3
İspanya - - - 4
Rusya Fed. - 469 - - 469
Kıbrıs - 469 - -
ANTRASİT
VE DİĞER
Yugoslavya - - - - 11
Macaristan 11 - - -
ASYA 121 3.659 20 1.003 4.803
Çin 5 2.989 - 135 3.129
Belçika - 344 - 13
Danimarka - 115 - -
Finlandiya - 200 - -
Fransa - 1.712 - 111
İzlanda - - - 3
İrlanda - 6 - -
İtalya - 239 - -
Lüksemburg - 2 - -
Hollanda 5 28 - 1
Norveç - 2 - 2
İspanya - - - 2
İsveç - 47 - -
Endonezya 116 667 20 7 810
Belçika 115 17 - -
Danimarka - 173 - -
İrlanda 1 96 20 7
İtalya - 41 - -
Hollanda - 196 - -
Norveç - 2 - -
İspanya - 41 - -
İsveç - 4 - -
İngiltere - 97 - -
Japonya - 3 - 861 864
Finlandiya - - - 25
İsveç - - - 77
A.B.D. - - - 759
Rusya Fed. - 3 - -
AMERİKA 38.425 58.903 - 842 98.170
A.B.D. 32.243 34.544 - 760 67.547
Avusturya 298 - - -
Belçika 4.208 1.017 - -
Bulgaristan 176 - - -
Kanada 4.906 7.487 - 304
Danimarka - 4.434 - -
Finlandiya 385 109 - -
İzlanda - 40 - -
İrlanda 13 1.272 - -
İtalya 5.681 4.435 - 249
Lüksemburg - - - 84
Hollanda 3.130 2.852 - -
Norveç - 178 - 15
ANTRASİT
VE DİĞER
A.B.D. Portekiz 100 1.536 - -
İspanya 3.342 1.471 - 49
İsveç - 1.068 - 14
Türkiye 1.769 - - 15
İngiltere 4.107 4.025 - 30
Kanada 2.472 1.748 - 48 4.302
Belçika 344 - - 24
Danimarka - 773 - -
Finlandiya - 41 - -
Fransa 560 36 - -
İzlanda 14 1 - -
İtalya 331 - - -
Norveç - - - 2
Portekiz 115 - - -
İspanya 261 - - -
İsveç - 31 - -
Türkiye 104 - - 9
İngiltere 743 17 - -
A.B.D. - 849 - 47
Kolombiya 20.511 - - - 3.710
Avusturya - 1 - -
Belçika - 7.995 - -
Danimarka - 2.663 - -
Fransa - 2.052 - -
İrlanda - 3 - -
İtalya - 226 - -
Hollanda 4 1.607 - -
Portekiz - 419 - -
İspanya - 762 - -
İsveç - 10 - -
Türkiye 3.706 - - -
İngiltere - 2.447 - -
A.B.D. - 1.707 - -
Venezuella - 2.100 - - 2.100
Belçika - 12 - -
Danimarka - 101 - -
Fransa - 410 - -
İrlanda - 5 - -
İtalya - 309 - -
Hollanda - 32 - -
Norveç - 7 - -
İspanya - 6 - -
İsveç - 284 - -
ANTRASİT
VE DİĞER
Venezuella İngiltere - 230 - -
A.B.D. - 485 - -
AFRİKA 62 21.266 - 26 21.354
Güney Afrika 62 21.266 - 26 21.354
Avusturya - 30 - -
Belçika - 4.308 - -
Fransa - 934 - -
Yunanistan - 1.162 - -
İrlanda 2 78 - 2
İtalya 59 4.904 - -
Hollanda - 1.110 - -
Portekiz - 1.696 - -
İspanya - 4.823 - -
İsviçre - 344 - -
Türkiye - 1.300 - -
DÜNYA 44.019 97.388 47 5.695 147.149
TOPLAMI
KAYNAK: Annual Bulletin of Coal Statistics, l993.
2.4.3. Fiyatlar
Kömür fiyatları, kömürlerin spesifikasyonlarına bağlı olarak itlatçı ve ihracatçı arasında pazarlık
yoluyla belirlenmektedir. Bu nedenle, standart bir kömür fiyatından söz etmek mümkün değildir.
Bununla birlikte, çeşitli ülkelerin yıllar itibariyle ortalama kömür ithal maliyetleri kömür fitalarının
gelişimi hakkında yeterince fikir verebilmektedir. Bu kapsamda, Türkiye'nin yıllar itibariyle ortalama
CIF ithal fiyatları kömür türleri bazında TABLO-20'de verilmiştir.
TABLO-20: Yıllar ve kömür türleri itibariyle Türkiye'nin CIF kömür ithal fiyatları
(ABD Doları/ Ton)
1993
KÖMÜR CİNSİ 1989 1990 1991 1992 (6 Ay)
Antrasit ( Diğerleri) - 30 39 63 71
Kokluk taşkömürü 60 63 63 56 51
Diğer bitümenli taşkömürü 46 41 39 36 41
Diğer taşkömürleri 53 61 64 65 57
Linyit (Aglomera edilmemiş) 46 45 41 38 40
KAYNAK: Hazine ve Dışticaret Müsteşarlığı
Buhar Kömürü Fiyatları:
Bellibaşlı IEA ülkelerinin ( AT ülkeleri ve Japonya), buhar kömürü ithalatlarının ithalatın yapıldığı
ülkeler ve yıllar itibariyle ortalama fiyatları TABLO-21 ve 22'de verilmiştir.
TABLO-21:Japonya'nın, buhar kömürü ortalama ithal fiyatları (CIF)

(ABD Doları/Ton)
İHRACATÇI ÜLKE 1988 1989 1990 1991 1992
Avustralya 43,34 49,78 52,23 51,68 49,30
Kanada 42,95 45,38 48,26 46,76 46,30
A.B.D. 48,01 52,78 53,17 52,36 51,22
G. Afrika 41,16 44,68 47,95 48,36 46,93
Eski S.S.C.B. 40,23 45,43 46,54 44,93 43,74
Çin'den 38,51 45,74 47,59 47,69 46,05
ORTALAMA 42,63 48,76 50,97 50,43 48,48
KAYNAK: IEA/ OECD Energy Prices and Taxes
TABLO-22: AT Ülkelerinin, buhar kömürü ortalama ithal fiyatları (CIF)

(ABD Doları/Ton)
İHRACATÇI ÜLKE 1988 1989 1990 1991 1992
Avustralya 44,33 48,24 51,18 47,99 49,10
A.B.D. 53,92 53,46 54,73 51,52 50,91
G. Afrika 37,47 42,68 45,21 45,36 42,60
Polonya 51,51 56,65 60,86 58,10 52,92
Çin 39,49 47,18 49,28 47,13 46,41
Kolombiya 39,44 47,39 52,59 49,78 49,81
Eski S.S.C.B. 38,61 44,13 44,66 42,64 39,95
ORTALAMA 44.94 48,72 51,25 49,44 47,77
Koklaşabilir Kömür Fiyatları:
Japonya ve AT Ülkeleri'nin koklaşabilir taşkömürü ithalatlarının, ithalatın yapıldığı ülkeler ve yıllar

itibariyle ortalama CIF fiyatları TABLO-23 ve 24'de verilmiştir.
TABLO-23: Japonya'nın koklaşabilr taşkömürü ortalama ithal fiyatları (CIF)

(ABD Doları/Ton)
İHRACATÇI ÜLKE 1988 1989 1990 1991 1992
Avustralya 48,30 52,58 55,27 56,64 53,56
Kanada 67,36 69,73 71,27 71,85 70,99
A.B.D. 60,34 63,34 66,90 66,16 63,69
G. Afrika 42,55 47,68 50,51 51,94 52,36
Eski S.S.C.B. 50,13 54,65 57,45 56,86 55,80
Çin 46,05 52,08 54,38 53,22 51,67
ORTALAMA 55,05 58,39 60,72 61,10 57,87
TABLO-24: AT Ülkeleri'nin koklaşabilr taşkömürü ortalama ithal fiyatları (CIF)

(ABD Doları/Ton)
İHRACATÇI ÜLKE 1988 1989 1990 1991 1992
Avustralya 53,14 54,32 67,25 60,70 61,08
Kanada 52,86 57,29 64,72 60,44 61,66
A.B.D. 57,28 58,54 63,07 61,57 61,35
G.Afrika 44,17 36,49 58,89 51,61 50,20
Polonya 54,78 56,78 64,29 59,18 59,70
Eski S.S.C.B. 50,68 53,53 57,48 51,32 47,66
ORTALAMA 55,64 57,26 64,07 61,07 61,03
Antrasit Kömür Fiyatları:
Antrasit fiyatlarına örnek olarak ise, 1992 yılında, Japonya'nın çeşitli ülkelerden yaptığı ithalatlara
ilişkin ortalama fiyatlar TABLO-25'de verilmiştir.
TABLO-25: 1992 Yılı, Japonya antrasit ithal fiyatları

FİYAT FİYAT
İHRACATÇI ÜLKE TÜRÜ (ABD Dolar/ Ton)
G. Afrika' dan CIF *40,05
Vietnam' dan FOB 60,90-65,84
Çin' den FOB 55,00
Rusya' dan FOB 45,71
K. Kore' den CIF 46,96
Avustralya' dan CIF 50,68
(*): Ortalama
KAYNAK : Tex Report, Coal Manual, 1992
2.4.4. AT ve EFTA Ülkeleri Kömür Ticareti
AT ülkelerinin 1991 yılındaki kömür ticaretleri, kömür türleri itibariyle TABLO-26'da, EFTA
ülkelerinin 1991 yılındaki ticaretleri ise TABLO-27'de verilmiştir.
TABLO-25'den görüldüğü gibi, AT ülkelerinin 1991 yılında toplam ithalatları 136.529.000 ton,
toplam ihracatları ise 5.258.000 ton olmuştur. Böylece AT ülkelerinin bu alandaki dış ticaret açıkları
131.271.000 ton olarak gerçekleşmiştir. EFTA ülkelerinin ise, 1991 yılı toplam ihracatları
15.591.000 ton, toplam ihracatları 1.930.000 ton olup, dış ticaret açıkları 14.661.000 ton'dur. Buna
göre, AT ve EFTA ülke grupları kömür alanında net ithalatçı durumundadırlar.
AT ülkelerinin toplam ithalatında antrasit ve diğer bitümlü kömürlerin payı % 75,4 ve koklaşabilir
kömürlerin payı % 20,8 iken, ihracatlarında antrasit ve diğer bitümlü kömürler % 51,4 ve kok
kömürleri ise % 39,9' luk paya sahiptir. EFTA ülkelerinin ise, ithalatları % 65,9, ihracatları %89,9
oranında antrasit ve diğer bitümlü kömürlerden oluşmaktadır.
TABLO- 26: AT Ülkeleri kömür ticareti (1991) (1000 Ton)

ÜLKE KÖMÜR CİNSİ İTHALAT İHRACAT FARK
Koklaşabilir kömür - - -
Antrasit ve diğer bitümlü köm. - - -
ALMANYA Linyit - - -
Kok kömürü - - -
TOPLAM - - -
Koklaşabilir kömür 6.426 369 -6.057
Antrasit ve diğer bitümlü köm. 14.648 725 -13.923
BELÇİKA Linyit 276 2 -274
Kok kömürü 731 511 -220
TOPLAM 22.081 1.607 -20.474
DANİMARKA Linyit 4 3 -1
Kok kömürü 50 2 -48
TOPLAM 12.863 13 -12.850
FRANSA Linyit - - -
Kok kömürü 695 300 -395
TOPLAM 22.503 475 -22.028
HOLLANDA Linyit 51 20 -31
Kok kömürü 323 804 +481
TOPLAM 15.109 1.062 -14.047
Antrasit ve diğer bitümlü köm. 10.351 1.501 -8.850
İNGİLTERE Linyit - 2 +2
Kok kömürü 323 344 +21
TOPLAM 19.814 1.905 -17.909
Koklaşabilir kömür 32 - -32
İRLANDA Linyit 75 - -75
TOPLAM 3.216 51 -3.165
TABLO- 26: AT Ülkeleri kömür ticareti (1991)- DEVAM (1000 Ton)

Koklaşabilir kömür 4.652 - -4.652
İSPANYA Linyit - - -
TOPLAM 13.128 41 -13.087
İTALYA Linyit 32 - -32
TOPLAM 20.567 93 -20.474
Antrasit ve diğer bitümlü köm. 203 - -203
LÜKSEMBURG Linyit 9 - -9
Kok kömürü 1.344 - -1.344
TOPLAM 1.556 - -1.556
Antrasit ve diğer bitümlü köm. 3.948 - -3.948
PORTEKİZ Linyit - - -
TOPLAM 4.259 11 -4.248
YUNANİSTAN Linyit - - -
Kok kömürü 26 - -26
TOPLAM 1.433 - -1.433
AT TOPLAM 136.529 5.258 -131.271
KAYNAK: Annual Bulletin of Coal Statistics, 1993,UN
TABLO-27: EFTA Ülkeleri kömür ticareti (1991) (1000 Ton)

AVUSTURYA Linyit 23 - -23
TOPLAM 4.704 15 -4.689
FİNLANDİYA Linyit - - -
TOPLAM 5.878 2 -5.876
İSVEÇ Linyit 11 - -11
TOPLAM 3.431 37 -3.394
Koklaşabilir kömür - 46 +46
Antrasit ve diğer bitümlü köm. 362 16 -346
İSVİÇRE Linyit - - -
TOPLAM 395 103 -292
Antrasit ve diğer bitümlü köm. 41 - -41
İZLANDA Linyit - - -
TOPLAM 97 - -97
Koklaşabilir kömür - 69 +69
Antrasit ve diğer bitümlü köm. 601 1.699 +98
NORVEÇ Linyit - - -
TOPLAM 1.086 773 -313
EFTA TOPLAM 15.591 930 -14.661
2.4.5. Komşu Ülkelerin Kömür Ticaretleri
Komşu ülkelerin kömür ticaretlerinin yapısı 1991 yılı itibariyle TABLO-28'de verilmiştir. Tablo'dan
görüldüğü gibi, komşu ülkelerin 1991 yılında toplam ithalatı 23.484.000 ton, toplam ihracatı ise
469.000 ton olup, dış ticaret açıkları 23.025.000 ton olarak gerçekleşmiştir. Bu ülkelerin toplam
ithalatı içerisinde koklaşabilir kömürün payı % 52'dir. İhracatın ise tümü antrasit ve diğer bitümlü
kömürlerden oluşmaktadır.
TABLO-28: Komşu ülkelerin kömür ticaretleri (1991) (1000 Ton)

BULGARİSTAN Linyit - - -
TOPLAM 4.092 - -4.092
Antrasit ve diğer bitümlü köm. - - -
ROMANYA Linyit 3.877 - -3.877
TOPLAM 7.196 - -7.196
Antrasit ve diğer bitümlü köm. 134 469 +335
RUSYA Linyit 55 - -55
Kok kömürü 1.847 - -1.847
TOPLAM 10.763 469 -10.294
YUNANİSTAN Linyit - - -
TOPLAM 1.433 - -1.433
KOMŞU
ÜLKELER TOPLAM 23.484 469 -23.015
2.5. Kömür Madenciliğinde İstihdam ve Verimlilik
Kömür madenciliğinde verimliliğe ilişkin çeşitli göstergeler, kömür madenciliği açısından önem
taşıyan ülkeler itibariyle TABLO-29 ve 30'da verilmiştir.
TABLO-29'dan görüldüğü gibi, taşkömüründe ABD, 1991 yılında, yeraltında 4.525 ton, genelde
ise 7.149 ton işçi başına ortalama yıllık üretimle en yüksek değerlere sahiptir. Türkiye için ise, bu
değerler sıarsıyla 217 ton ve 128 ton düzeyindedir.
TABLO-30'dan görüldüğü gibi linyit alanında ise, 1991 yılında genelde işçi başına ortalama yıllık
üretimde, Yunanistan'da 7.422 ton, yeraltı üretiminde ise Estonya, 3.044 ton ile en yüksek
değerlere sahiptir.
TABLO-29: Ülkeler itibariyle, taşkömürü üretiminde istihdam ve verimlik göstergeleri

A.B.D. FRANSA POLONYA
1989 1990 1991 1989 1990 1991 1989 1990 1991
1.ÜRETİM- GENEL (1000 TON) 811.296 853.648 825.071 11.417 10.487 10.129 177.365 147.493 140.02
1.1.ÜRETİM- YERALTI 357.281 385.142 369.428 9.960 9.073 8.766 177.365 147.493 140.02
1.2.ÜRETİM- AÇIK İŞLETME 454.015 468.505 455.629 1.511 1.414 1.363 - - -
2.YILLIK ORTALAMA KAYITLI İŞÇİ 131,5 131,3 121,0 10,1 8,5 7,3 366,5 341,4 222,0
SAYISI- GENEL (1000)
2.1.YILLIK ORTALAMA KAYITLI İŞÇİ 84,0 84,1 78,0 9,5 7,8 6,8 254,6 238,5 216,0
SAYISI- YERALTI (1000)
3. YILLIK ORTALAMA VARDİYA/İŞÇİ- 214,0 216,0 224,0 - - - 239,8 221,9 212,0
GENEL
3.1.YILLIK ORTALAMA VARDİYA/ İŞÇİ- 209,0 212,0 222,0 - - - 232,9 216,7 -
YERALTI
4.ORTALAMA VARDİYA SÜRESİ/ İŞÇİ- 8,6 8,6 9,0 - - - - - -
GENEL (Saat)
4.1.ORTALAMA VARDİYA SÜRESİ/ İŞÇİ- 8,3 8,4 8,0 7,8 7,5 7,5 - - -
YERALTI (Saat)
5.ORTALAMA YILLIK ÜRETİM/ İŞÇİ- 6.146,0 6.501,5 7.149,0 - - - 483,9 432,0 681,3
GENEL (Ton/İşçi)
5.1.ORTALAMA YILLIK ÜRETİM/ İŞÇİ- 4.253,3 4.579,6 4.525,0 - - - 696,6 618,4 843,1
YERALTI (Ton/İşçi)
6.ORTALAMA YILLIK ÜRETİM/ KİŞİ 28,8 30,7 32,0 3,5 3,8 4,6 2,0 1,9 3,3
VARDİYA- GENEL (Ton/Kişi-V)
6.1.ORTALAMA YILLIK ÜRETİM/ KİŞİ 20,4 21,6 20,0 5,6 6,0 6,9 3,0 2,9 4,1
VARDİYA-YERALTI (Ton/Kişi-V)
7. ÜRETİM KİŞİ/ SAAT- GENEL 3.348,8 3.569,8 3.555,6 - - - - - -
(Kg/Kişi-Saat)
7.1.ÜRETİM KİŞİ/SAAT- YERALTI 2.232,0 2.571,4 2.440,0 718,6 781,1 727,0 - 512,0 541,0
(Kg/Kişi-Saat)
TABLO-29: Ülkeler itibariyle, taşkömürü üretiminde istihdam ve verimlik göstergeleri- DEVAM

ALMANYA İNGİLTERE TÜRKİYE
1989 1990 1991 1989 1990 1991 1989 1990 1991
1.ÜRETİM- GENEL (1000 TON) 77.451 76.553 72.444 98.285 91.033 91.977 3.308 2.745 2.762
1.1.ÜRETİM- YERALTI 77. 451 76.553 72.444 98.285 91.033 91.977 3.308 2.745 2.762
1.2.ÜRETİM- AÇIK İŞLETME - - - - - - - - -
2.YILLIK ORTALAMA KAYITLI İŞÇİ 112,0 105,3 - 75,0 63,0 55,0 35,5 34,3 21,6
2.1.YILLIK ORTALAMA KAYITLI İŞÇİ 94,8 88,5 80,7 63,0 53,0 47,0 21,9 15,0 12,7
3. YILLIK ORTALAMA VARDİYA/İŞÇİ- 173,0 174,9 - 241,0 246,0 255,0 275,0 244,0 253,0
GENEL
3.1.YILLIK ORTALAMA VARDİYA/ İŞÇİ- 167,3 169,8 - 237,0 243,0 251,0 278,0 249,0 253,0
YERALTI
4.ORTALAMA VARDİYA SÜRESİ/ İŞÇİ- 7,6 7,6 - - - - 7,5 8,0 7,5
GENEL (Saat)
4.1.ORTALAMA VARDİYA SÜRESİ/ İŞÇİ- 7,5 7,5 - - 7,7 7,7 7,5 8,0 7,5
YERALTI (Saat)
5.ORTALAMA YILLIK ÜRETİM/ İŞÇİ- 685,0 723,0 - 1.310,5 1.110,5 1.302,0 85,6 116,0 128,0
GENEL (Ton/İşçi)
5.1.ORTALAMA YILLIK ÜRETİM/ İŞÇİ- 813,0 860,0 - 1.560,1 1.309,0 1.524,0 138,5 187,0 217,0
6.ORTALAMA YILLIK ÜRETİM/ KİŞİ 4,0 4,1 - 5,4 4,5 5,1 0,3 - 0,5
6.1.ORTALAMA YILLIK ÜRETİM/ KİŞİ 4,9 5,1 - 6,6 5,4 6,1 0,5 1,0 0,9
7. ÜRETİM KİŞİ/ SAAT- GENEL 526,3 539,5 - - - - 40,0 - 68,0
(Kg/Kişi-Saat)
7.1.ÜRETİM KİŞİ/SAAT- YERALTI 645,0 673,0 681,0 681,0 704,0 794,0 41,5 100,0 114,0
(Kg/Kişi-Saat)
TABLO-30: Ülkeler itibariyle,linyit üretiminde istihdam ve verimlik göstergeleri

BULGARİSTAN ESTONYA İSPANYA
1989 1990 1991 1989 1990 1991 1989 1990 1991
1.ÜRETİM- GENEL (1000 TON) 34.105 31.532 28.323 - 22.486 19.612 21.926 21.070 19.646
1.1.ÜRETİM- YERALTI 3.562 - - - 11.224 10.045 3.566 2.780 2.155
1.2.ÜRETİM- AÇIK İŞLETME 30.543 - - - 11.262 9.567 18.360 18.290 17.491
2.YILLIK ORTALAMA KAYITLI İŞÇİ 11,0 12,0 - - 4,6 4,8 - 6,0 -
2.1.YILLIK ORTALAMA KAYITLI İŞÇİ 24,0 - - - 3,2 3,3 3,0 3,0 -
3. YILLIK ORTALAMA VARDİYA/İŞÇİ- 14,0 - - - 213,0 204,0 - - -
GENEL
3.1.YILLIK ORTALAMA VARDİYA/ İŞÇİ- - - - - 204,0 198,0 - - -
YERALTI
4.ORTALAMA VARDİYA SÜRESİ/ İŞÇİ- - - - - 7,5 7,6 - - -
GENEL (Saat)
4.1.ORTALAMA VARDİYA SÜRESİ/ İŞÇİ- - - - - 7,2 7,2 - - -
YERALTI (Saat)
5.ORTALAMA YILLIK ÜRETİM/ İŞÇİ- 1.421 - - - 4.888 4.085 - 3.744 -
GENEL (Ton/İşçi)
5.1.ORTALAMA YILLIK ÜRETİM/ İŞÇİ- 254 - - - 3.508 3.044 1.189,0 1.066,0 -
6.ORTALAMA YILLIK ÜRETİM/ KİŞİ - - - - 23,0 20,0 - - -
6.1.ORTALAMA YILLIK ÜRETİM/ KİŞİ - - - - 17,0 15,0 - - -
7. ÜRETİM KİŞİ/ SAAT- GENEL - - - - 3.054,4 2.649,0 - - -
(Kg/Kişi-Saat)
7.1.ÜRETİM KİŞİ/SAAT- YERALTI - - - - 2.361,0 2.083,3 700,0 734,0 -
(Kg/Kişi-Saat)
TABLO-30: Ülkeler itibariyle,linyit üretiminde istihdam ve verimlik göstergeleri-DEVAM

POLONYA YUNANİSTAN TÜRKİYE
1989 1990 1991 1989 1990 1991 1989 1990 1991
1.ÜRETİM- GENEL (1000 TON) 71,81 67,58 69.406 51.886 51.896 52.695 42.000 39.929 43.416
1.1.ÜRETİM- YERALTI 71,81 67,58 69.406 - - - 4.620 4.339 3.500
1.2.ÜRETİM- AÇIK İŞLETME - - - 51.866 51.896 52.695 37.380 35.590 34.199
2.YILLIK ORTALAMA KAYITLI İŞÇİ 18,1 17,9 14,7 - 6,9 7,1 29,0 28,0 26,1
2.1.YILLIK ORTALAMA KAYITLI İŞÇİ - - - - - - 9,0 8,0 7,4
3. YILLIK ORTALAMA VARDİYA/İŞÇİ- - - - - 266,0 255,0 273,0 273,0 273,0
GENEL
3.1.YILLIK ORTALAMA VARDİYA/ İŞÇİ- - - - - - - 280,0 280,0 280,0
YERALTI
4.ORTALAMA VARDİYA SÜRESİ/ İŞÇİ- - - - - 8,0 8,0 7,5 8,0 7,5
GENEL (Saat)
4.1.ORTALAMA VARDİYA SÜRESİ/ İŞÇİ- - - - - - - 7,5 8,0 7,5
YERALTI (Saat)
5.ORTALAMA YILLIK ÜRETİM/ İŞÇİ- 3.997,0 3.773,0 4.721,5 - 7.523,0 7.422,0 1.448.3 1.426,0 1.444,0
GENEL (Ton/İşçi)
5.1.ORTALAMA YILLIK ÜRETİM/ İŞÇİ- - - - - - - 513,3 524,0 473,0
6.ORTALAMA YILLIK ÜRETİM/ KİŞİ - - - - 28,3 29,1 5,3 5,0 5,3
6.1.ORTALAMA YILLIK ÜRETİM/ KİŞİ - - - - - - 1,8 2,0 1,7
7. ÜRETİM KİŞİ/ SAAT- GENEL - - - - 3.573,5 3.637,5 706,7 625,0 705,3
(Kg/Kişi-Saat)
7.1.ÜRETİM KİŞİ/SAAT- YERALTI - - - - - - 703,7 249,0 225,2
(Kg/Kişi-Saat)
2.6. Kömür Madenciliği ve Çevre Sorunları
İnsanoğlunun her eylemi çevresinde bir değişime yol açmaktadır. Eylemleri belli bir noktada
yoğunlaştırarak büyük çaplı üretimlerin gerçekleştirildiği endüstriyel faaliyetlerin çevreye olan
etkisi ise diğer iktisadi faaliyetlere oranla daha büyük olmaktadır. Sonuçta, endrüstrileşme
beraberinde konfor, refah, gelişme ve toplumsal zenginleşme getirirken, diğer taraftan çevresel
sorunların ortaya çıkmasına neden olmaktadır.
Bütün dünyada hızla gelişen çevre bilinci doğal çevrenin korunması konusunda ciddi atılımların
yapılmasını zorlamaktadır. Ayrıca ülkemizin de taraf olduğu ve imza atmayı planladığı
uluslararası sözleşmeler de bu gelişmeyi bir zorunluluk haline getirmiştir.
Genelde, çevre sorunlarının ana nedeni doğadaki mevcut dengenin insanoğlu tarafından
bozulmasıdır. Kömür madenciliği de diğer endüstriyel faaliyetlerin yanında, çevrenin
bozulmasında rol oynamaktadır. Kömür madenciliği faaliyetlerinde özellikle maden ocaklarının
işletilmesinde, alternatif yer seçimi şansı olmadığından, çoğu durumda, tarım ve orman
alanlarının içinde, yerleşim ve endüstri alanlarının altında veya yanıbaşında madencilik yapılması
zorunlu olabilmektedir.
A. Kömür Madenciliğinin Olumsuz Çevresel Etkileri
Kömür madenciliği faaliyetlerinin çevreye olan olumsuz etkilerini dört ana başlıkta incelemekte
yarar vardır.
a) Arama Safhası: Genel olarak, prospeksiyon, sondaj, galeri, kuyu, yarma ve jeokimyasal
örnekleme gibi çalışmaları kapsayan, kömür madeni arama faaliyetlerinin çevre üzerindeki
olumsuz etkisi boyutu ihmal edilebilir düzeydedir. Bu etkiler şu şekilde belirtilebilir.
- Arama galerisi açılması sırasında çevreye olan etki en çok faaliyetin yapılacağı lokasyona
ulaşmak için açılan yollarla olmaktadır. Yol açımı esnasında bitki ve toprak örtüsü tahrip
olmakta, topoğrafya değişmekte, gürültü oluşmaktadır.
- Küçük ölçekli açık işletme faaliyeti olan yarma açımının meydana getirdiği tahribat, bitki ve
toprak örtüsü kaybı, topoğrafya değişimi ve gürültü şeklinde olmaktadır.
- Lokasyon hazırlığı ve sondaj esnasında yapılan çalışmalar sırasında da sondaj çamuru

havuzu, makina gürültüsü gibi etkiler oluşabilmektedir.
b) Açıkocak kömür işletmeciliği: Açıkocak işletmeciliğinin çevreye olan en önemli etkisi,

faaliyet alanındaki bitki ve hayvan toplulukları üzerinde olmaktadır. Bunun yanında,
- Arazinin doğal görünümünün bozulması (topoğrafyanın değişimi),
- Verimli üst toprağın kaybolması,
- İşletme sahasındaki drenajı nedeniyle yeryüzü su kaynaklarının kirlenmesi,
- Dekapaj ve üretim sırasında yapılan patlatmanın ve iş makinalarının oluşturduğu toz, gürültü ve

titreşimlerin etkisi,
- Kömür sahası üzerindeki yerleşim yerlerinin başka yere taşınması,
- Açıkocak su seviyesinin düşmesi ve buna bağlı olarak ocak yakınlarındaki tarım arazilerinde
oluşan verim kaybı,
- Deniz kıyısındaki açıkocak faaliyetleri sırasında dekapaj malzemesinin denize dökülmesi ve

bunun sonucu deniz canlılarının olumsuz etkilenmesi ve topoğrafya değişimi, açık ocak kömür
işletmeciliğindeki en önemli çevre sorunlarını oluşturmaktadır.
c) Yeraltı Kömür İşletmeciliği: Yeraltı işletmeciliğinin çevreye olan olumsuz etkileri,
- Yeraltı boşluklarının neden olduğu tasmanlar nedeniyle tarım alanlarının bozulması, yüzeydeki
yapıların çatlaması veya yıkılması,
- Ocak suyu drenajı ile su ekolojisinin bozulması, yeraltı su seviyesinin düşmesi ve yerüstü su
kaynaklarının kirlenmesi ve kuruması,
- Yeraltından çıkan yan kayaçların stoklanmasının yarattığı etkiler olarak belirtilebilir.
d) Cevher Zenginleştirme (Yıkama Üniteleri): Yıkama faaliyetlerinin çevreye olan olumsuz

etkileri şu şekilde belirtilebilir.
- Özellikle, kırma-eleme faaliyetleri sırasında toz ve gürültü oluşmaktadır.
- Proses sonucu oluşan sıvı atık, askıda katı madde, çözünmüş madde iyonları ve proses
esnasında kullanılan maddeleri içermektedir.
- Yıkama ünitesi faaliyetleri sonucunda ortaya çıkan katı atıkların (şlam gibi) düzensiz
depolanmasının yarattığı etkiler,
- Şlam havuzlarının (Dinlendirme havuzları) yeraltı ve yüzeysel sulara etkileri sözkonusudur.
Orta ve Doğu Avrupadaki Uygulamalar
Açıkocak İşletmeciliği:
- Maden sahasındaki yerleşimin yer değiştirmesi l0-l5 yıl önceden planlanmaktadır. Bu

planlamada sosyal yapının, komşulukların, iş ilişkilerinin mümkün olduğunca yeterli finansal
destekler yardımıyla olabildiğince aynı kalmasına özen gösterilmektedir.
Ocaklardan pompalanan drenaj suları aşağıda belirtildiği şekliyle kullanılmaktadır.
- Açık ocak yakınlarındaki değerli bataklıkların korunmasında,
- İçme suyu eldesinde,
- Yakınlardaki termik santralde soğutma suyu olarak,
- Diğer sanayi dallarında kullanılmak üzere su temininde,
- Doğal su kaynaklarının tekrardan beslenmesinde,
- Kurak mevsimlernde ocak içinde oluşan tozlanmayı önlemede.
Kömürü alınan sahalar, tekrar doldurularak ağaçlandırılmaktadır. Yapılan dolgu, tarımsal amaçlı
ise sadece toprak, ağaçlandırma amaçlı ise de toprak ve çakıldan oluşmaktadır. Bu sahalara
dikilecek bitkiler, dikilmeden önce bir veya iki büyüme sürecinden geçtikten sonra dikilmektedir.
- Ayrıca kömür madenciliği sırasında önceden, drenaj sularının özel olarak süzülmesiyle yüksek
su ihtiyacı olan bölgeler ile sulak alanlar korunmaktadır.
Yeraltı Kömür İşletmeciliği:
- Galerilerin açıldığı bölgelerdeki kayaçların çatlaklarından veya su kaynaklarından yeraltı

açıklıklarına sızan sular yerüstüne pompalarla çıkarılarak, katı maddelerinden ayrıştırılır. Bunun
yanında, yüzey sularına zarar vermeyecek kalitede saflaştırmaya tabi tutulduğu yerler de
mevcuttur.
- Tasman zararlarına karşı alınan önlemler kapsamında, yaygın olarak Pnömatik dolgu (ramble)
kullanılmaktadır. Bu sistemde dolgu malzemesi, ocaktan veya kömür hazırlama tesisinden çıkan
atık malzemedir. Günümüzde ise, hala Polonya'da kullanılmakta olan hidrolik dolgu dikkatli
uygulandığında daha iyi sonuç vermektedir. Bu sistemde, dolgu malzemesi ocak faaliyetlerinden
bağımsız olarak kum ocaklarından sağlanan malzeme ile yerüstünde hazırlanıp yüksek miktarda
su ile karıştırılarak yeraltındaki açıklıklara pompalanmaktadır. Karışımın suyu daha sonra aşağı
katlardaki seviyelerde toplanarak temizlenmekte ve tekrardan yüzeye basılmaktadır.
Almanya, Essen'de tasman zararlarının önlenmesine yönelik olarak yeni bir ramble sistemi
geliştirilmiştir. Bu sistemle, yerüstünde kömür yıkanması ve yakılması sonrası çıkan atıklardan
yüksek katı konsantrasyonlu pasta kıvamındaki malzeme ve stabil şlam yeraltında ramble
yapılacak yere 20 m'ye kadar uzunlukta olan borularla pompalanmaktadır. Göçüğe gönderilen
bu şlam, çimento gibi bağlayıcı özelliğe sahip olduğundan göçükteki kuru mineraller arasına
sızarak bu mineralleri kompakt bir kütle haline getirmektedir.
Kömür Yıkama Ünitesi (Cevher Zenginleştirme):
Almanya'da ki kömür yıkama ünitelerinden çıkan atık su, dinlendirme tanklarına alınmakta,
böylece dinlendirilen su hem tekrar tesiste kullanılmakta, hem de bu suyun içerebileceği
partiküllerin çevreye olan olumsuz etkileri önlenebilmektedir. İnce parçacıkların ayrıştırılmasında
kullanılan flotasyon işleminden çıkan çamur da yeraltında ramble işleminde kullanılmaktadır.
B. Mevzuat Durumu
AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ (ABD):
Açık işletmelerin olumsuz etkisinden çevreyi korumak üzere ilk kanun West Virginia eyaletinde,
l939'da çıkarılmıştır. l939-l970 yılları arası 20 den fazla eyalette benzer kanunlar uygulamaya
konmuştur. Bütün bu kanunlarda maden ruhsatı verilmesi için arazi, arazinin kullanılımı, önerilen
yeniden düzenleme planı hakkında bilgi verilmesi gerekli kılınmış, işletmeye başlandığında
yeniden düzenleme standardı ve su kirliliği kontrol altında tutulmuştur. Ayrıca dönemsel faaliyet
raporu verilmesi de zorunlu tutulmuştur. Çalışmanın uygun bir şekilde yapılmasını sağlamak için
teminat alınmakta ve işin yapılmaması veya eksik yapılması halinde cezai müeyyideler
öngörülmüştür.
3.8.l977'de "Açık İşletme Kontrolu ve Yeniden Düzenleme Kanunu" uygulamaya konmuştur. Bu

kanunda, açık ocak kömür madenciliğinin kontrolu için bütün eyaletlerin programlarının, Açık
İşletme Yeniden Düzenleme ve Uygulama Dairesi tarafından incelenmesi, onaylanması veya
reddedilmesi öngörülmektedir.
Bu ülkede kömür madenciliğini ilgilendiren çevre ile ilgili diğer mevzuat ise aşağıda belirtilmiştir.
- Temiz Hava Kanunu, l975; (l977'de revize edilmiştir)
- Federal Su Kirliliği Kontrol Kanunu,
- Milli Çevre Politikası Kanunu,
- Federal Kömür işletme Ruhsatı Tadilat Kanunu,
- Çevre Politikası Kanunu Çerçevesinde çıkarılan Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği,
İNGİLTERE:
Bu ülkede, çevreyi koruma konusunda ilk kapsamlı mevzuat 1947 yılında çıkarılan "Kent ve Ülke
Planlama Kanunu"dur. Bu kanun diğer birçok faaliyetle birlikte, madencilik faaliyetlerine de
uygulanmaktadır. 1951 yılında Tarım, Balıkçılık ve Gıda Bakanlığı, çiftçilerin topraklarına verilen
zararı ödeme yaparak karşılama yerine, bu sahaların yeniden düzenlenmesini gerekli kılan bir
karar almıştır. 1958'de "Açık Ocak kömür Madenciliği Kanunu" ve 1975'de "Kömür Endüstrisi
Kanunu" çıkartılmıştır.
Kent ve Ülke Planlama Kanununa göre, British Coal Şirketinin, açık işletme yöntemiyle kömür
ocağı işletebilmesi için Mineral Planlama İdaresi ve Eyalet Çevre Sekreterinden izin alması
gerekmektedir. Planlama izni için, müracaat öncesi 20 resmi ve 10 dolayında da özel kuruluşla
konu detaylı müzakere edilip olumlu görüşleri alınmaktadır.
Yeniden düzenleme planları, işletme izni alınacağı zaman ilgili organların onayına
sunulmaktadır.
ALMANYA:
Federal Almanya'da 1920'de Ruhr havzasında bölgesel planlama ile ilgili bir kanun çıkarılmıştır.
1962'de "Bölgesel Planlama Kanunu" ile atıkların depolanması ve arazi kullanımı politikası,
kanun hükmüne bağlanmıştır. Bu kanun, arazi ıslahını kontrol altına da almıştır.
1980 tarihli "Federal Maden Kanunu" bir maden işletme faaliyetine başlanmadan önce, maden
planı yapılmasını ve onay alınmasını hükme bağlamıştır. Onay mercii uzman kuruluşlarla işbirliği
yaparak, madencilik faaliyetlerinin kamuya ve çevreye olacak etkilerini incelemektedir.
Kuzey Ren Vestfalya eyaletinde, 1979 yılında "Eyalet Planlama Kanunu"na göre linyit açık
işletmelerinin onaylanmış bir plana göre çalışmaları hükme bağlanmıştır.
Maden Dairesi, maden işletmelerinin onaylanmış plana göre çalışıp çalışmadıklarını sürekli
olarak denetlemektedir. Bu kapsamda çevresel etkilere özel önem verilmektedir.
Bir işletme ruhsatı talebinde, madencinin vermekle yükümlü olduğu genel işletme projesinde,
işletmeyi müteakip yapılacak yeniden düzenleme çalışması için öneriler ve olabilirlilikler
belirtilmektedir. Yeniden düzenleme nihai projesi yetkililerle daha sonra müzakere edilerek
yapılmaktadır.
AVUSTRALYA:
Avustralya'da maden firmalarının da uymak zorunda oldukları bir çok çevre koruma mevzuatı
bulunmaktadır. Maden kanunları yeniden düzenlemeyi gerekli kılmaktadır. Her eyalet kendi
kanunları ile idare edilmekte ve bu kanunlarda eyaletten eyalete önemli farklılıklar
bulunmaktadır.
New South Wales Eyaleti: Yeniden düzenleme konusunda gerekli hükümler "Kömür Madenleri
İdaresi Kanunu (1912) "ve "Kömür Madenciliği Kanunu (1973)"nun Çevre Koruma bölümünde
yeralmaktadır.1974 yılında Çevresel Etki Değerlendirme Yönetmeliği çıkarılmıştır. Çevresel Etki
Değerlendirmesi uygulanacak faaliyetler önem ölçüsüne göre iki gruba ayrılmıştır. Açık
işletmeler ikinci grupta yer almıştır.
Queensland Eyaleti: Bu eyalette kömür madenciliği "Maden Kanunu (1968-76)"na göre

yürütülmektedir. Bu kanun yeniden düzenlemeyi ve çevre korunmasını gerekli kılmıştır. 1975
yılında Çevresel Etki Değerlendirme Yönetmeliği yürürlüğe konulmuştur.
South Australia Eyaleti: Bu eyalette kömür madenciliği konusunda özel bir mevzuat
bulunmamaktadır. Fakat maden işletmelerini kapsayan çevre ile ilgili alınması gereken önlemleri
içeren genel mevzuat bulunmaktadır. Bir maden işletme ruhsatı verildiğinde, Bakan ve Madenler
Baş Müfettişi tarafından kiralama sözleşmesine çevreyi koruyucu hükümler konulmaktadır.
Maden ve Enerji Dairesi, madencilikle ilgili bütün müracaatlarda Çevre Dairesinin önerilerini
almaktadır.
Victoria Eyaleti: Bu eyalette madencilik, bir kamu kuruluşunun açık ocak yöntemiyle linyit üretip
santrallere vermesi ile sınırlıdır. Yeniden düzenlemeyle ilgili yasal bir mevzuat bulunmamaktadır.
Western Australia Eyaleti: Bu eyalette yeniden düzenlemeyi öngören mevzuat aşağıda

belirtilmiştir.
. Maden Kanunu (1904-1973)
. Çevresel Koruma Kanunu (1971)
. Endüstriyel Uzlaşma Kanunu
İlk iki kanunda sadece, "Madencilik faaliyetleri sona erdiğinde açıkocaklar yeniden düzenlenir."
hükmü bulunmaktadır. Son kanun ise yeniden düzenleme kontrolu konusunda hükümler
içermektedir.
KANADA:
Kanada'da madencilik şirketlerinden, bu iş için görevlendirilmiş kamu kuruluşları ile işbirliği

yaparak yüksek standartta yeniden düzenleme istenmektedir.
Çevresel koruma konusunda maden firmalarınca uyulması gereken bir çok federal kanun
bulunmaktadır. Önemli sayıda federal kuruluş, çevresel işlerle görevlendirilmiştir. Bu kuruluşlar
konuları ile ilgili araştırmalar ve çalışmalar yapmaktadır. Firmaların ihtiyaç duyacakları, harita,
döküman ve bilgiyi kendilerine vermektedir.
Madencilik faaliyetleri nedeniyle bozulan sahaların yeniden düzenlenmesi ile ilgili mevzuat
doğrudan eyaletler tarafından çıkartılmıştır. Eyaletlerin konu ile ilgili kanunları ve çevreyi
korumanın hangi kısmı ile ilgili olduğu aşağıda verilmiştir.
Nova Scotia Eyaleti: Mineral Kaynakları Kanunu, 1975 (Yeniden düzenleme ve iyileştirme)
New Brunswic Eyaleti: Maden Kanunu, 1961 (Atıklar)
Quebec Eyaleti: Maden Kanunu, 1965 (Atıklar)
Ontario Eyaleti: Maden Kanunu, 1970 (Atıklar)
Manitoba Eyaleti: Maden Kanunu, 1973 (Yeniden düzenleme ve iyileştirme)
Soskatcheewan Eyaleti: Madencilik İdaresi Kanunu, 1971 (Yeniden düzenleme ve iyileştirme)
British Columbia Eyaleti: Kömür Madenleri İdaresi Kanunu, 1967 (Yeniden düzenleme ve
iyileştirme), Maden İdare Kanunu, 1967 (Yeniden düzenleme ve iyileºtirme)
FRANSA:
Ülkedeki konuyla ilgili mevzuat aşağıda belirtilmiştir.
. Tabiatı Koruma Kanunu (1976); Bu kanunun 2. maddesinde yeralan etki değerlendirmesi

tanımı ve uygulaması için , 1977'de bir yönetmelik çıkarılmıştır.
. Madenlerin ve taş ocaklarının kontrolu konusunda 1980 yılında çıkarılan yönetmeliğin 10, 11,
12 ve 13. maddeleri.
.Maden Kanunu (Özellikle, yönetmeliğin 18. maddesi)
Bir İşletmeye başlamak için etki değerlendirmesi raporu ile birlikte Cumhuriyet Komiserliğine
başvurulmaktadır.
Çevresel etki değerlendirmesi bir çok kuruluşla ortak hazırlanmakta, çevreye olacak etkiler
belirlenmekte ve olumsuz etkilerin giderilmesi için alınacak önlemler tavsiye edilmektedir.
İşletme sırasında Endüstri ve Araştırma Bakanlığı elemanlarınca çevresel etki değerlendirmesi

yapılmakta ve verilen projeye göre çalışmanın yapılıp yapılmadığı denetlenmektedir.
Yukarıdaki örneklerden görüldüğü gibi, gelişmiş ülkelerde kömür madenciliği faaliyetleri

nedeniyle bozulan sahaların yeniden düzenlenmesi ve iyileştirilmesi çeşitli mevzuat çerçevesinde
yapılmaktadır. Mevzuatların en önemli unsurlarını, özel olarak bu konu ile ilgili yasa ve
yönetmelikler, Maden ve/veya Çevre Kanunları, Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmelikleri
oluşturmaktadır.
Uygulamada ise genel olarak;
. Üst toprak korunmaktadır (ya doğrudan veya önce bir yerde depolanıp, döküm tamamlandıktan
sonra döküm sahasının en üstüne serilmektedir.),
. Gerekli düzenleme gerçekleştirilip ve ekim/dikim yapıldıktan sonra yeniden düzenleme işi

tamamlanmış sayılmamaktadır. Ülkelere ve yapılan iyileştirmeye bağlı olarak 2-10 yıl arasında
bir yeniden düzenleme dönemi öngörülmektedir.
. Bazı ülkelerde (ABD, Rusya gibi) faaliyeti tamamlanmamış eski maden sahaların da
madencilerden alınan harçlarla ve devletin katkısı ile yeniden düzenlemesi yapılmaktadır.
3.TÜRKİYE'DE MEVCUT DURUM
Ülkemiz linyit rezervleri ve üretim miktarları açısından dünya ölçeğinde orta düzeyde,
taşkömüründe ise alt düzyde değerlendirilebilir. Linyit üretimi hem yeraltı hem açıkocak işletmecilik
yöntemleriyle gerçekleştirilmektedir. Linyit rezervleri ve üretimlerinin % 90 kamu sektörünün
kontrolünde olup özel sektör payı ise %10'dur. Kömür rezervlerinin bulunduğu yerler ve miktarları,
üretim işletmeleri ve geliştirilen yıllık üretim miktarları, satış miktar ve hasılatlar, ürün standart ve
özellikleri, ürün satışının sektörel dağılımı, üretim yapan kamu ve özel kuruluşlar, üretim maliyetleri
ve satış fiyatları aşağıda açıklanmaktadır.
3.l. Kömürün Türkiye'de Bulunuş Şekilleri
Kömürün milattan önce Çinlilerce bulunup kullanıldığı söylenir. Daha sonra Marko Polo Çin'i
ziyaretinde kömürden gördüğü en enterasan şey olarak bahsetmektedir. Kömür işletmeciliğine ait
ilk dökümanlar 12. yüzyıla aittir. Kömürün yoğun olarak kullanımı ise 18. ci yüzyılın ikinci yarısında
başlamıştır.
Ülkemizde ise, taşkömürü II. Mahmut zamanında 1822 yılında gemici Hacı İsmail tarafından
Zonguldak'ta bulunmuştur. Bu tarihten 7 yıl sonra Bahriye erlerinden Uzun Mehmet'in aynı köyde
taşkömürünü yeniden bulması üzerine, 1848 yılında havzada ilk kez üretime başlanmıştır. Daha
sonraları çeşitli yabancı sermayeli şirketler tarafından işletilen havza, 1936 yılında devletleştirilmiş
ve 1957 yılında, işletmecilik yeni kurulan "Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu" na devir edilmiştir.
Son olarak 1983 yılında ise, yalnızca Zonguldak Havzası'ndaki taşkömürü yataklarını işletmek
üzere "Türkiye Taşkömürü Kurumu" oluşturulmuştur.
Linyit kömürünün ülkemizde ilk bulunuşuna ilişkin kesin bilgi bulunmamaktadır. Buna karşılık, l9l4-
1918 yılları arasında, harp ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla başta Soma olmak üzere Anadoluda
birçok işletmenin açılmış olduğu da bilinmektedir.
Asıl arama faaliyetlerine 1935 yılında MTA'nın kurulmasıyla başlanmıştır. Etüd ve arama
çalışmaları, 1950 yılına kadar genel jeolojik etüdler şeklinde yürütülmüş olup, bu tarihten sonra
çalışmalar, sondajlı aramalarla, sistemli ve uzun vadeli projeler şeklinde yürütülmüştür. 1967 yılına
kadar nisbeten iyi kaliteli kömürlerin etüt ve arama çalışmaları yapılmıştır. 1967 yılında ülkemizin
en büyük kömür yatağı olan Elbistan Havzasının ortaya çıkması, düşük kaliteli kömürlerin termik
santrallarda kullanılmasının gündeme gelmesi ile kömür arama çalışmaları aniden hızlanmıştır.
M.T.A. Genel Müdürlüğü tarafından 1965 yılında 8.351m, 1966 yılında 7.686m, sondaj yapılmasına
karşın 1967 yılında 39.959m, 1968 yılında 53.776m, 1969 yılında 85.800m sondaj yapılmıştır.
Arama faaliyetleri 1984 yılına kadar aynı hızla devam etmiştir. 1985 yılında yayınlanan 3213 sayılı
Maden yasasının yürürlüğe girmesiyle sondaj faaliyetlerinde hızla düşüş olmuştur. 1985 yılında
49.560m sondaj yapılmasına karşın, 1986 yılında durumun biraz daha gerilediği görülmektedir.
Yapılan 33.577m sondajın 13.933m'si ücretli olarak yapılmıştır. 1992 yılında ise bu değer
940m'dir.
M.T.A. Genel Müdürlüğünün kuruluşundan bugüne kadar yapmış olduğu kömür ve bitümlü şist
arama faaliyetleri ile ilgili bilgiler TABLO-31'de verilmiştir.
TABLO-31: MTA tarafından yapılan kömür arama amaçlı çalışmalar

PROSPEKSİYON DETAY ETÜD SONDAJ
KÖMÜR TÜRÜ (Km2) (Km2) (Metre)
Linyit 190.622 40.308 1.262.433
Taşkömürü - - 299.178
Asfaltit - 47.782 -
Bitümlu Şist - 4500 -
KAYNAK : MTA Genel Müdürlüğü
A. LİNYİT:
Türkiye'de linyit yatakları Alp Orojenezinin etkisiyle oluşmuş dağ silsilerinin arasında sıkışan
çöküntü havzalarında gelişmiştir. Linyitlerimizin çökelim yaşları genellikle Miosen ve Pliosendir.
Ancak Eosen ve Oligosen de çökelmiş linyit yataklarında bulunmaktadır.
Linyit sahaları ülkemizde bütün bölgelere yayılmış olup ısıl değerleri 1000-5000 KCal/kg arasında
değişmektedir. Toplam linyit rezervlerimizin yaklaşık %8'i 3000 KCal/kg'ın üzerinde, %17'si 2500-
3000 KCal/kg arasında, %75'i ise 2500 KCal/kg ın altında ısıl değerdedir.
Bölgeler bazında linyit rezervleri ve ortalama kimyasal özellikleri TABLO-32'de gösterilmektedir.
B. TAŞKÖMÜRÜ:
Ülkemizin en önemli taşkömürü rezervleri Zonguldak ve civarındadır. Zonguldak havzasında

bugüne kadar yapılan çalışmalar sonucunda 1.4 milyar ton rezerv saptanmıştır. Bu rezervin
yaklaşık 150 milyon tonu görünür niteliktedir. Havza, Karadeniz Ereğli'den başlayarak Kandilli,
Zonguldak, Amasra, Pelitovası, Azdavay ve Söğütözüne kadar uzanan bölgeyi kapsamaktadır.
Bölge karbonifer devrinde çökelmiş, Hersiniyen ve Alpin Orojenezlerinin etkisiyle kıvrılmış, kırılmış
ve çok karmaşık bir yapı kazanmıştır. Havzada çok sayıda kömür damarı olmakla beraber 22
damar işletilebilmektedir. Damar eğimleri 0-90 derece arasındadır. Üretim, +284 ve -560 kotlarında
tamamen yeraltı işletmeciliğiyle yürütülmektedir. Ortalama kimyasal özellikleri %55 sabit karbon,
%26 uçucu madde, %11 kül, %8 nem, ısıl değeri ise, 6000 KCal/kg düzeyindedir.
Zonguldak taşkömür havzasının dışında rezerv açısından önemsiz iki taşkömürü yatağı daha
bulunmaktadır. Bunlar Antalya-Pamucak yaylası ve Akseki ilçesi Güzelsu ve Çukurköy mevkiinde
yaklaşık l milyon ton görünür rezervli sahalar ile Diyarbakır-Hazro ilçesindeki yaklaşık 400.000 ton
rezervli sahadır.
TABLO-32: Türkiye'de linyit rezervlerinin bölgesel dağılımı ve ortalama kimyasal özellikleri

ISIL
REZERV NEM KÜKÜRT KÜL DEĞER
BÖLGELER (109 Ton) (%) (%) (%) (KCa1/Kg)
KUZEY-BATI ANADOLU BÖLGESİ 1,8 20 1,7 20 3.500
(Kütahya-Balıkesir-Bursa-Manisa-
Çanakkale)
GÜNEY-ORTA ANADOLU BÖLGESİ 3,7 50 2,0 20 1.200
(Adana-K.Maraş)
İÇ ANADOLU BÖLGESİ 1,4 30 3,2 25 3.000
(Ankara-Konya-Çankırı-Çorum-
Yozgat-Sivas)
GÜNEY BATI ANADOLU BÖLGESİ 0,9 30 2,0 20 2.500
(Aydın-Muğla-Denizli-Isparta-Burdur-
Afyon)
TRAKYA BÖLGESİ 0,35 30 3,0 20 2.500
(Tekirdağ-Edirne-Kırklareli-İstanbul)
DOĞU ANADOLU BÖLGESİ 0,15 20 1,2 20 3.000
(Bingöl-Erzincan-Erzurum-Van)
TOPLAM 8,3 36,5 2,1 21 22.330
C. ASFALTİT:
Asfaltit, petrol kökenli bir kayaç olup, derinlerde bulunan sıvı veya yarı sıvı durumdaki asfalt
maddesinin hidrostatik basınç, gravitasyon, sıcaklık gibi etkenlerle taşınarak yarık, çatlak ve
boşluklara yerleşmesiyle oluşmuştur. Ekonomik kalınlıkta filon tipi yataklar Şırnak ve Silopi
bölgelerindedir. Yapılan etüd ve sondajlarla 82 milyon ton asfaltit rezervi belirlenmiştir. Bu rezervin
45 milyon tonu görünür niteliktedir. Güney Doğu Anadolu Bölgesi'nde bulunan iki asfaltit sahasının
önemli özellikleri TABLO-33'de verilmiştir.
TABLO 33: Türkiye'de asfaltit rezervleri ve kimyasal özellikleri

UÇUCU ISIL
NEM KÜL KÜKÜRT MADDE DEĞER
SAHALAR (%) (%) (%) (%) (KCal/Kg)
Şırnak 0,1- 5,4 38- 52 4,0- 6,7 19,4- 44,9 3.100- 4.500
Silopi 1,0- 8,3 33- 47 4,3- 7,9 24,0- 48,0 5.000
D.BİTÜMLÜ ŞİST:
Bitümlü şistler veya bitümlü şeyller, kerojen kapsayan ince taneli tortul kayaçlardır. Kerojen, kömür
ile petrol arasında yeralan organik bir madde olup hidrojen, oksijen, azot ve kükürt içerir. Kerojen
içeren ince taneli kayaçlar başlıca karbonat, feldspat, kuvars, kil, pirit ve nadir elementlerden
oluşur.
Bitümlü şistler çeşitli ortamlarda çökelirler. Kömür oluşumu ile ilgili bataklıklar, lagünler, kıta
platformları ve çanaklar bitümlü şeyllerin oluşumuna uygun ortamlardır. Oluşumları belirli bir
jeolojik zamana bağlı değildir. Yaşları Paleozoik, Mesozoik ve Senozoik olabilir.
Yurdumuzda Bolu-Göynük, Ankara-Beypazarı, Niğde-Ulukışla, Kütahya-Seyitömer, İzmit-Bahçecik

ve Bilecik-Gölpazarında toplam 5 milyar ton rezerv tahmin edilmektedir. Ekonomik bir işletmecilik
yapılmamaktadır. Ortalama ısıl değerleri 800-ll00 Kcal/kg. arasındadır.
3.2. Kömür Rezervleri
Türkiye linyit rezervleri toplam olarak TABLO-33'de, işletilebilir linyit rezervleri ise TABLO-34'de
saha bazında ayrıntılı olarak verilmiştir. Tablolardan görüldüğü gibi, Türkiye'nin toplam linyit rezervi
8 Milyar Ton seviyesindedir. Buna karşılık işletilebilir rezerv miktarı ise, 3,9 Milyar Ton düzeyinde
bulunmaktadır.
TABLO- 34: Türkiye linyit rezervleri (1000 Ton)

KAYNAK+ GENEL İŞLETİLEBİLİR
NO İLİ İLÇE/ SAHA GÖRÜNÜR MUHTEMEL MÜMKÜN TOPLAM POTANSİYEL TOPLAM REZERV
1 Adana Tufanbeyli 284.247 50.234 334.481 334.481
2 Adıyaman Gölbaşı 53.094 53.094 53.094
3 Afyon S. Dumlupınar 3.870 3.870 3.870
4 Ağrı Eleşkirt- Hayrangöl 42 43 85 85
5 Amasya Merzifon- Yeniçeltek 2.736 17.055 19.791 19.791
6 Amasya Suluova- Armutlu 769 769 769
7 Amasya Suluova- Oğulbağı 3.483 3.483 3.483
8 Ankara Beypazarı- 186.000 186.000 186.000 136.000
(A) Sektörü
9 Ankara Beypazarı- 63.479 63.479 63.479
(Alt damar)
10 Ankara Beypazarı- 142.000 142.000 142.000 100.000
(B) Sektörü
11 Ankara Ş. Koçhisar 4.300 4.300 4.300
12 Ankara Gölbaşı- Bahçeköy 19.542 11.290 30.832 30.832
13 Ankara Gölbaşı- Karagedik 17.975 17.975 17.975 11.147
14 Aydın Sahnalı 14.192 14.192 14.192 8.510
15 Aydın Söke 1.455 1.000 2.455 2.455
16 Aydın Küçük çavdar 2.440 2.440 2.440
17 Balıkesir Dursunbey- Çakırca 5.255 5.255 5.255
18 Balıkesir Dursunbey- 15.335 15.335 15.335
Hamzacık
19a Balıkesir Dursunbey- Odaköy 3.594 3.594 3.594
19b Balıkesir Dursunbey- Odaköy 10.500 10.500 10.500
20a Bingöl Karlıova 29.778 29.778 29.778 25.902
20b Bingöl Karlıova 58.884 58.884 58.884
21 Bolu Salıpazarı 23.589 39.736 14.690 78.015 78.015
22 Bolu Merkesler 9.051 12.236 21.287 21.287
TABLO- 34: Türkiye linyit rezervleri- DEVAM (1000 Ton)

23 Bolu Göynük 41.954 1.500 43.454 43.454
24 Burdur Tefenni- Başpınar 5.000 10.000 15.000 15.000
25 Bursa Keles- Harmanalan 34.000 34.000 34.000 29.900
26a Bursa Keles- Davutlar 18.314 14.215 32.529 32.529
26b Bursa Keles- Davutlar 1.219 1.219 1.219
27 Bursa Devecikonağı 7.609 7.806 15.415 15.415
28 Bursa Soğukpınar 1.222 1.222 1.222
29a Bursa Orhaneli- G.pınar 28.330 28.330 28.330 25.500
29b Bursa Orhaneli- G.pınar 5.570 5.570 5.570 3.900
30a Bursa Orhaneli- Çivili 2.110 2.110 2.110 1.900
30b Bursa Orhaneli- Çivili 4.000 4.000 4.000 2.800
31a Bursa Orhaneli- Sağırlar 1.900 1.900 1.900 1.700
31b Bursa Orhaneli- Sağırlar 4.142 4.142 4.142 2.900
32a Çanakkale Çan 85.387 85.387 85.387 73.700
32b Çanakkale Çan 1.500 1.500 1.500
33 Çanakkale Yenice- Örencik 2.825 2.825 2.825
34 Çanakkale Karlıköy 5.596 5.596 5.596
35 Çanakkale Çırpılar 39.200 39.200 39.200
36 Çankırı Orta 123.165 123.165 123.165 108.329
37 Çorum Alpagut- Dodurga 21.758 2.465 24.223 24.223
38 Çorum Alpagut- Ayvaköy 7.430 6.820 14.250 14.250
39 Çorum Narlı 2.500 2.500
40 Çorum Osmancık 2.565 2.565 2.565
41 Denizli Çivril- Tokca 502 502 502
42 Denizli Kale- Kurbalık 8.184 8.184 8.184
43 Edirne Demirhanlı 18.397 18.397 56.874 75.271
44 Edirne Küçükdoğanca 5.755 5.755
45 Edirne Karayusuflu 1.000 1.000

46 Edirne Uzunköprü- 13.556 13.556
Harmanlı
47 Erzincan Alakilise 750 250 2.450 3.450 3.450
48 Erzincan Başpınar 405 258 392 1.055 1.055
49 Erzincan Çilhoroz 1.980 1.980 1.980
50 Erzurum Aliçeyrek 59.000 59.000 59.000
51 Erzurum Aşkale- Kükürtlü 753 2.499 3.252 3.252
52 Erzurum Oltu- Balkaya 1.277 2.094 3.371 3.371
53 Erzurum Hınıs- Zırnak 33.000 33.000
54 Erzurum İspir- Pekecik 4.238 4.145 8.383 8.383
55 Erzurum Oltu- Sütkans, 1.086 722 2.620 4.428 4.428
K.Kütük
56 Eskişehir Koyunağılı 57.430 57.430 57.430 33.424
57 İçel Namrun- Çanlıyayla 4.747 4.747 4.747
58 Isparta Yarıkkaya 4.500 3.600 8.100 8.100
59 Isparta Akbelenli 278 278 278
60 İstanbul Şile- Kirazlıyatak 1.123 1.123 1.123 794
61 İstanbul Şile- Üvezli 4.868 4.868 4.868
62 İstanbul Şile- Avcıkoru 6.282 6.282 6.282
63 İstanbul Silivri- Sinekli 114.215 69.464 183.679 183.679
64 Kastamonu Tosya 195 117 312 312
65 Kars Digor- Kilittaş 380 380 380
66 Kayseri Karapınar 480 480 480
67 Kırklareli Topçuköy 34.206 34.206 34.206
68 Konya Beyşehir- Karadiken 107.000 107.000 107.000 79.000
69a Konya Beyşehir- Avdancık 52.000 52.000 52.000 36.000
69b Konya Beyşehir- Avdancık 8.000 8.000 8.000

70a Konya Seydişehir- Akçalar 59.000 59.000 59.000 45.000
70b Konya Seydişehir- Akçalar 10.000 10.000 10.000
71 Konya Akburun- Eğirler 140.000 140.000
72 Konya Ilgın- Haramiköy 12.269 763 13.032 13.032 9.527
73 Konya Ilgın- Kurugöl 9.142 9.142 9.142
74 Konya Ermenek- Boyalık 1.700 1.700 1.700
75 Konya Ermenek- Tepebaşı 2.010 3.908 5.918 5.918
76 Kütahya Gediz- Ayçatı 145 12.300 11.500 23.945 23.945
77 Kütahya Seyitömer 198.666 198.666 198.666
78a Kütahya Tunçbilek 52.876 46.882 99.758 99.758 39.657
78b Kütahya Tunçbilek 94.174 94.174 94.174 84.756
78c Kütahya Tunçbilek- Ömerler 15.800 15.800 15.800 11.850
78d Kütahya Tunçbilek- 108.000 108.000 108.000 81.000
Derin saha
79 Manisa Soma- Eynez 271.109 14.314 22.794 308.217 308.217
80 Manisa Soma- Evciler 46.461 46.461 46.461 34.846
81a Manisa Soma- Merkez 27.450 4.800 32.250 32.250 22.567
81b Manisa Soma- Merkez 2.926 2.926 2926 1.147
82 Manisa Soma- Darkale 7.339 18.503 25.842 25.842 5.034
83a Manisa Soma- Işılardere 41.081 41.081 41.081 36.230
83b Manisa Soma- Işıklardere 29.200 29.200 29.200
84 Manisa Soma- Türkpiyale 3.216 3.216 3.216
85 Manisa Akçaavlu, Dualar 9.345 9.345 9.345
86 Manisa Gördes- Çıtak 5.000 5.000 5.000
87 Manisa Soma- Deniş l 48.476 48.476 48.476 43.263
88 Manisa Soma- Deniş 2 103.663 103.663 103.663 91.183
89 Manisa Soma- Kozluören 3.614 4.393 1.000 18.007 18.007

90 K.Maraş Elbistan 3.357.340 3.357.340 3.357.340 2.115.000
91 Muğla Milas- Karacahisar 85.770 85.770 85.770 49.000
92a Muğla Milas- Ekizköy 37.623 37.623 37.623 20.314
92b Muğla Milas- Ekizköy 53.357 53.357 53.357 36.820
93a Muğla Milas- Sekköy 70.500 70.500 70.500 48.670
93b Muğla Milas- Sekköy 13.180 13.180 13.180 8.350
94 Muğla Milas- Hüsamlar 88.846 88.846 88.846 79.961
95a Muğla Milas- Alakilise 9.013 9.013 9.013 6.720
95b Muğla Milas- Alakilise 1.079 1.079 1.079 971
96 Muğla Milas- Çakıralan 15.621 15.621 15.621 12.415
97 Muğla Yatağan- Tınaz 41.752 41.752 41.752 35.600
98 Muğla Yatağan- Bağyaka 11.897 11.897 11.897 10.800
99a Muğla Yatağan- Eskihisar 89.664 89.664 89.664 84.400
99b Muğla Yatağan- Eskihisar 10.616 10.616 10.616
100 Muğla Yatağan- Turgut 70.000 60.000 130.000 130.000
101 Muğla Yatağan- Bayır 109.063 109.063 109.063
102 Muş Ziyaretköy, Yaygın 7.019 7.281 14.300 14.300
103 Samsun Havza 4.121 4.121 4.121
104 Samsun Havza- Beyviran 600 600 600
105 Sivas Uluçayır 1.122 268 1.390 1.390
106 Sivas Kangal- Kalburçayırı 142.700 142.700 142.700 126.000
107 Sivas Kangal- Etyemez 30.637 30.637 30.637
108 Sivas Kangal- Hamal 29.270 29.270 29.270
109a Tekirdağ Saray- Safaalan 23.820 23.820 23.820 21.438
109b Tekirdağ Saray- Safaalan 23.227 23.227 23.227
110a Tekirdağ Saray- Küçükyoncalı 41.857 41.857 41.857 37.672
110b Tekirdağ Saray- Küçükyoncalı 31.722 31.722 31.722

111a Tekirdağ Saray- Edirneköy 4.865 4.865 4.865
111b Tekirdağ Saray- Edirneköy 15.684 15.684 15.684 14.115
112 Tekirdağ Ahmetpaşa 3.108 3.108 6.908 10.016
113 Tekirdağ Karamurat 14.400 14.400
114 Tekirdağ İbrice 8.487 8.487 25.383 33.870
115 Van Erciş- Zilan 1.271 1.271 1.271 1.032
116 Yozgat Sorgun 13.206 13.206 13.206 8.424
117 Yozgat Küçükköhne 4.208 4.208 4.208 2.790
TOPLAM 7.339.046 625.936 110.014 8.074.996 299.376 8.374.372 3.907.958
KAYNAK: MTA Genel Müdürlüğü
Türkiye taşkömürü rezervleri TABLO-35'de verilmiştir. Tablo'dan görüldüğü gibi, taşkömürü rezerv
hesabında yalnızca Zonguldak Havzası esas alınmış, Antalya ve Diyarbakır yörelerindeki rezervler,
miktarların önemsizliği nedeniyle dikkate alınmamıştır. Zonguldak Havzası'ndaki toplam taşkömürü
rezervi 1,1 Milyar Ton, buna karşılık görünür rezerv ise 0,4 Milyar Ton düzeyinde bulunmaktadır.
TABLO-35: Türkiye taşkömürü rezervleri (1000 Ton)

MÜESSESELER GÖRÜNÜR MUHTEMEL MÜMKÜN TOPLAM
ARMUTÇUK 18.800 11.000 9.000 38.800
KOZLU 63.679 55.921 47.973 167.573
ÜZÜLMEZ 161.125 94.439. 74.020 329.584
Asma 88.124 - - 88.124
Dilaver 21.120 - - 21.120
Çaydamar 51.881 32.157 - 84.038
İnağzı-Bağlık - 62.282 74.020 136.302
KARADON 154.125 154.362 118.864 427.428
AMASRA 29.804 - 133.304 163.108
Amasra-A 29.804 - - 29.804
Amasra-B - - 133.304 133.304
TOPLAM 427.610 315.722 383.161 1.126.493
NOT: Üretilen miktarlar mevcut rezervlerden düşülmüştür.
KAYNAK: TTK Genel Müdürlüğü (1993 verileri)
Türkiye asfaltiti rezervleri TABLO-36'da verilmiştir. Tablo'dan görüldüğü gibi, Türkiye'deki asfaltit
sahaları tümüyle Güney Doğu Anadolu Bölgesi'nde bulunmaktadır. Bölgedeki toplam asfaltit 82
Milyon Ton, buna karşılık işletilebilir rezerv 14 Milyon Ton olarak hesaplanmaktadır.
TABLO-36: Türkiye Asfaltit Rezervleri (1000 Ton)

AID
SAHA ADI Görünür Muhtemel Mümkün Toplam İşletilebilir (Kcal/kg)
Silopi- Harbul 17.914 7.851 - 25.765 7.000 5.536
Silopi- Silip 3.071 1.335 - 4.408 - 5.485
Silopi- Üçkardeşler 9.472 10.861 - - -
Şırnak- Aygamasya 7.481 673 - 8.154 7.000 4191
Şırnak- Milli 2.000 2.900 1.600 6.500 - 3.400
Şırnak- Karatepe 500 2.000 2.500 5.000 - 3.695
Şırnak- Seridahlı 3.534 1.254 1.279 6.067 - 3.174
Şırnak- Nivekara 300 1.000 700 2.000 - 3.400
Şırnak- İspindoru 100 500 500 1.100 - 3.300
Şırnak- Segürük 550 450 - 1.000 - 4.500
Şırnak- Rutkekubat 551 53 - 604 - 2.876
TOPLAM 45.473 28.897 7.579 81.948 14.000
KAYNAK: MTA Genel Müdürlüğü
3.3. Kömür Tüketimi
Türkiye kömür tüketim miktarları termik santral tüketimleri dışında, sabit stok varsayımı altında
hesaplanmıştır. Buna göre, yıllık tüketim miktarları yurtiçi üretimden yurtiçine yapılan satışlarla
ithalatın toplamından oluşmaktadır. Hesaplamada ayrıca, kömür ithalatının tümü taşkömürü olarak
kabul edilmiş, dış ticaret istatistiklerinde linyit ithaltı olarak yer alan değerler taşkömürüne ilişkin
değerlere ilave edilmiştir.
Türkiye'de yıllar itibariyle linyit tüketim miktarları TABLO-37'de verilmiştir. Termik santrallarda linyit
tüketim miktarlarına ilişkin bilgiler TEK'den temin edilmiştir. Tabloda yer alan özel sektör kaynaklı
termik santral tüketimi, Sivas- Kangal Termik Santralı'ndaki tüketimi ifade etmektedir. Diğer termik
santral tüketimleri TKİ kaynaklıdır. Teshin ve sanayi amaçlı tüketimlerin birbirlerinden ayırt
edilmesindeki güçlük nedeniyle, bu iki tüketim kategorisi birlikte verilmiştir. TKİ kaynaklı teshin ve
sanayi amaçlı tüketim, kurum istatistiklerindeki teshin ve sanayi amaçlı satış değerlerinin yanısıra
serbest satışa ilişkin değerleri de içermektedir.
TABLO-37: Yıllar itibariyle Türkiye sektörel linyit tüketim miktarları (1000 Ton)
1989 1990 1991 1992 1993
TERMİK SANTRAL 29.049 29.632 32.018 35.043 31.672
TKİ 28.994 28.423 29.237 33.033 30.019
Özel Sektör 55 1.209 2.781 2.010 1.653
TESHİN+SANAYİ 18.644 16.329 16.941 16.339 13.200

TKİ 11.296 9.854 9.293 9.503 8.796
Özel Sektör 7.348 6.475 7.648 6.836 4.404
TOPLAM 47.693 45.961 48.959 51.382 44.872

KAYNAK: TEK, TKİ, DİE
Tablo'dan görüldüğü gibi, linyit tüketiminin büyük bir bölümü termik santrallarda
gerçekleştirilmektedir. 1993 yılı hariç, termik santrallarda tüketilen linyit miktarları devamlı olarak
arttığı gibi, termik santrallardaki tüketimin toplam içindeki payı da, dönem içinde sürekli olarak
yükselmiştir. Diğer taraftan termik santrallarda tüketilen linyitlerin yüzde 90'dan daha büyük bir
bölümü TKİ tarafından karşılanmaktadır.
Termik santral tüketimlerindeki yükselişe karşılık, teshin ve sanayi amaçlı linyit tüketiminde dönem
boyunca sürekli bir düşüş gözlenmektedir. Tablo'dan da görüldüğü gibi 1989 yılında 18 milyon ton
düzeyinde olan söz konusu amaçlı tüketim, 1993 yılında, 5 miyon ton'dan daha büyük bir
gerilemeyle 13 milyon ton seviyesine inmiştir. Bu durum esas olarak, doğal gaz petro-kok ve ithal
kömür rekabetinden kaynaklanmıştır.
Yıllar itibariyle, Türkiye taşkömürü tüketim miktarları TABLO-38'de verilmiştir. Tablo'daki termik
santral tüketimi, kömür ihtiyacı TTK tarafından karşılanan Çatalağzı termik santralındaki gerçek
tüketim miktarlarını ifade etmekte olup, değerler TEK kaynaklarından alınmıştır. Demir- çelik
sanayii tüketimleri ile teshin ve sanayi amaçlı tüketimler ise sabit stok varsayımı ile hesaplanmıştır.
TTK kaynaklı demir- çelik sanayii tüketimi, TTK'nın demir- çelik sanayiine yaptığı satışları ifade
etmektedir. İthal kaynaklı demir- çelik sanayii tüketim değerleri, kokluk taş kömürü ithalatını ifade
etmekte olup, değerler dış ticaret istatistiklerinden alınmıştır. TTK kaynaklı teshin ve sanayi amaçlı
taşkömürü tüketimi, TTK tarafından Çatalağzı Termik Santralı'na ve demir- çelik fabrikalarına
yapılan satışların dışındaki satış miktarlarını, ithal kaynaklı tüketim ise, kokluk taşkömürü ithalatı
dışındaki kömür ithalat miktarlarını içermektedir. Özel sektör kaynaklı tüketim ise, TTK sahalarında
rödövans karşılığı üretim yapan özel sektör firmalarının üretim miktarlarından oluşmaktadır.
TABLO-38: Yıllar itibariyle Türkiye sektörel taşkömürü tüketim miktarları (1000 Ton)
1989 1990 1991 1992 1993
TERMİK SANTRAL 212 444 749 1.316 1.275
TTK 212 444 749 1.316 1.275
DEMİR- ÇELİK SAN. 4.283 4.465 4.194 3.159 4.059

TTK 1.559 1.295 850 710 691
İthal 2.724 3.170 3.344 2.449 3.368
TESHİN+ DİĞER SAN. 2.563 3.042 3.383 3.131 3.520

TTK 946 895 1.021 997 746
Özel Sektör 44 99 79 88 37
İthal 1.573 2.048 2.283 2.046 2.737
TOPLAM 7.058 7.951 8.326 7.606 8.854

KAYNAK: TEK, TTK, DİE
Tablo'dan görüldüğü gibi, Türkiyede taşkömürü tüketiminin %50'ye yakın bölümü demir- çelik
sanayii tarafından gerçekleştirilmektedir. Demir- çelik sanayii tüketimi içinde TTK kaynaklı
kömürlerin payı sürekli olarak gerilerken, ithalatın payı sürekli olarak artmaktadır. 1993 yılında,
toplam demir çelik sanayii tüketimi içinde TTK kaynaklı kömürlerin payı %17 olurken, ithal
kömürlerin payı %83 olarak gerçekleşmiştir. Termik santrallarda tüketim ise tümüyle Çatalağzı
Termik Santralı'nın kapasite kullanımına bağlı olup, söz konusu tüketim son yıllarda düzenli olarak
artmaktadır. Teshin ve sanayi amaçlı tüketimde ise, genel bir artış eğilimi gözlenmektedir. Teshin
ve sanayi amaçlı taşkömürü tüketimindeki artış esas itibariyle, hava kirliliğinin önlenmesi amacıyla
ithal kömüre yönelişden kaynaklanmaktadır.
Türkiye'de yıllar itibariyle asfaltit tüketimi TABLO-39'da verilmiştir. Tablo'da yer alan tüketim
miktarları sabit stok varsayımı altında üretilmiştir. TKİ kaynaklı tüketimler kurum tarafından
yapılan satış miktarlarını, özel sektör kaynaklı tüketimler ise özel sektörün üretim miktarlarını ifade
etmektedir.
Türkiye'de asfaltit yalnızca Güney-Doğu Anadolu Bölgesi'nde ve bölgesel talebi karşılamak

amacıyla üretilmektedir. Söz konusu bölgesel talep ise tümüyle teshin ve sanayi sektörlerinden
kaynaklanmaktadır. Türkiye'de yasa gereği, asfaltitletin tek üreticisi TKİ olmakla birlikte, son
yıllarda bölgedeki asfaltit sahalarının büyük bölümünde üretim, rödövans karşılığı özel sektör
firmaları tarafından gerçekleştirilmektedir. Tablo'da yer alan özel sektör kaynaklı tüketim miktarları,
bu yöntemle gerçekleştirilen üretimi ifade etmektedir.
TABLO-38: Yıllar itibariyle Türkiye''de asfaltit tüketim miktarları

1989 1990 1991 1992 1993
TESHİN+SANAYİ 405 512 400 456 323
TKİ 405 249 139 193 99
Özel Sektör - 263 261 263 224
TOPLAM 405 512 400 456 323

KAYNAK: TKİ
Tablo'dan görüldüğü gibi, son yıllarda asfaltit tüketiminde düzensiz bir gelişme gözlenmektedir. Bu
durum tümüyle üretim koşullarındaki düzensizlikten kaynaklanmaktadır.
3.4. Kömür Üretimi
3.4.1. Üretim Yöntemi ve Teknoloji
Tüvenan kömür üretiminde uygulanan yöntemler başlıca, açık işletme yöntemleri ve yeraltı işletme
yöntemleri olarak ikiye ayrılmaktadır. Kömür hazırlama ve zenginleştirme alanında ise kömür
yıkama, briketleme, koklaştırma, gazlaştırma ve sıvılaştırma başlıca yöntemleri oluşturmaktadır.
3.4.1.1. Tüvenan Kömür Üretim Yöntemleri
3.4.1.1.1. Açık İşletme Yöntem ve Teknolojileri
Türkiye Linyit üretiminin yaklaşık %90'ı açık işletme yöntemiyle gerçekleştirilmektedir. Üretilebilir
kömür rezervlerimizin de %90'ı açık işletmeciliğe uygundur. Yüksek kapaiteli iş makinaları
teknolojisindeki gelişmeler ülkemiz açık işletme üretimlerinde de büyük gelişmeler sağlamıştır.
Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu üretimleri dikkate alındığında, açık işletmelerin toplam
üretimdeki payı 1991 de %90,4, 1992 de %92 olmuştur. Dünyada uygulanan açık işletme
yöntemleri ve gelişmiş iş makinaları ülkemizde de önemli düzeyde kullanılmaktadır.
a) Sürekli Sistem;
TKİ, Elbistan açık işletmesinde herbiri 300 m3/saat kazı- yükleme kapasitesinde 6 adet döner
kepçeli ekskavatör ile herbiri 5600 m3/saat malzeme dökme kapasitesine sahip 5 adet dökücü,
teorik kapasitesi 10500 ton/saat olan 30 km uzunlukta bant konveyör hattı bulunmaktadır.
b) Süreksiz Sistem;
Dragline ekskavatör-Şovel ekskavatör-Kamyon ve hidrolik ekskavatör-yükleyici-kamyon sisstemleri

TKİ açık işletmelerinde uzun süredir uygulanmaktadır. Dragline ekskavatör kullanılan açık
işletmeler ve kepçe kapasiteleri TABLO-40'da verilmiştir.
TABLO-40: Türkiye'deki dragline ekskavatörler ve kapasiteleri

İŞLETME KAPASİTELER
Tunçbilek 20 yd3 ve 40 yd3
Seyitömer 70 yd3
Yatağan 65 yd3
Sekköy 32 yd3 (2 adet)
Tınaz 30 yd3
Orhaneli 33 yd3
Kangal 65 yd3
TKİ'nin çeşitli üretim bölgelerinde kepçe kapasiteleri l-25 yd3 arasında değişen ekskavatörler
(elektrikli ve hidrolik) 0,7-l0,3 m3 arasında değişen yükleyiciler ve 22-l50 s-ton kapasiteli, çeşitli
marka çok sayıda kamyon çalışmaktadır. Özel sektörde kullanılan iş makinaları düşük
kapasitelidirler.
Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu madencilik faaliyetlerinde l99l yılında ll0 milyon m3 örtü kazısına
karşın 39 milyon ton kömür üretimi, l992 yılında l3l,4 milyon m3 örtü kazısına karşın 42,7 milyon
ton kömür üretimi gerçekleştirmiştir. Yeraltı üretimi dahil kişi başına üretim l980 yılında 550 ton
iken l99l yılında l250 tona ulaşmıştır. Üretim miktarı ve verim artışında yüksek kapasiteli iş
makinalarının etkisi büyüktür.
3.4.1.1.2. Yeraltı İşletme Yöntemi ve Teknolojisi
Ülkemizde uzunayak işletmecilik yöntemi yaygın olarak kullanılmakta olup, oda-topuk yöntemi
kullanılmamaktadır. Damar koşullarına göre uzunayak yöntemleri de farklı şekiller almaktadır.
Örnek olarak, TKİ işletmelerinde arkadan blok göçertmeli geri dönümlü uzunayak (Tunçbilek),
arakat göçertmeli uzunayak (Sütkans) gibi değişik yöntemeler uygulanmaktadır.
Taşkömür üretimi tamamen yeraltı işletme yöntemleriyle yapılmaktadır. Linyit üretiminde GLİ-
Tunçbilek, ELİ-Soma, OAL-Çayırhan büyük üretim kapasiteli yeraltı işletmeleridir. Çayırhan
İşletmesi tam mekanize yeraltı işletme sistemiyle üretim yapmaktadır. Bu işletmde 220 m genişlik,
1200-1800 metre uzunlukta panolar hazırlanmaktadır. Her pano 2 ayaktan oluşmaktadır. İşletmede
tam mekanize 2 pano (4 ayak) dan 7500 ton/gün üretim yapılabilmekte, tam mekanize 1 pano (2
ayak) yedek olarak üretime hazır tutulmaktadır. Ayrıca, 1 ayaklık makina- teçhizat, yedeklerle
birlikte toplam 6 ayak için yedek olarak bulundurulmaktadır. Yeraltı madenciliğinde ileri teknoloji
uygulamaları ülkemizde yürütülmekte ve geliştirilmektedir. ELİ ve GLİ Müesseselerinde tam
mekanize kalın damar işletme sistemi kurulması ve işletilmesi için uluslararası ihale açılmış ve
değerlendirme aşamasındadır. Kalın damar işletmeciliğinde yüksek üretim miktarları ve arkadan
göçertmede kömür kaybının enaz olması hedeflenmektedir.
Ayrıca tam mekanize yeraltı uzunayak madenciliğiyle üretimi yapılacak 4.000.000 ton/yıl kapasiteli
Çayırhan Tevzii Projesi de hazırlanma aşamasındadır. Yeraltı madenciliğinde mekanizasyon ile,
üretim miktarının yükseltilmesi, maliyet içinde işçilik payının azaltılması, genel randıman ve
emniyet koşullarının iyileştirilmesi amaçlanmaktadır.
3.4.1.2. Kömür Hazırlama Teknolojileri
A. TAŞKÖMÜRÜ:
Türkiye'de Taşkömürlerinin zenginleştirilmesi için 4 adet yıkama tesisi bulunmaktadır. Bu

tesislerde iri kömür yıkama 100-6 mm, ince kömür yıkama ise, 6-0,5 mm, 18-0,5 mm, 0,5-10 mm
ve 0-0,5 mm boyutlarında yapılmaktadır.
1957 yılında kurulan Zonguldak merkez lavvarının girdi kapasitesi l000 ton/h'dır. Üç ünite olarak
çalıştırılan tesisin iri ve ince devrelerinde sığ ve 0-0,5 mm şlamların kazanılması için flotasyon
devreleri mevcuttur. 1975 yılında tesiste proses değişikliği yapılarak ince yıkama devrelerine ağır
ortam siklonları ilave edilmiş ve flotasyon devresi iptal edilmiştir.
Karadon Bölgesi kömürlerinin zenginleştirilmesi için Çatalağzı lavvarı, Zonguldak merkez

lavvarının bir benzeri olarak iki ünite halinde tesis edilmiş ve merkez lavvarında yapılan
değişiklikler bu lavvarda da yapılmıştır.
220 ton/h kapasiteli Armutçuk lavvarında l00-6 mm boyutlu kömürler sığda, ince kömürler
sarsıntılı masada ve şlam kömürler ise flotasyonda zenginleştirilmektedir.
Amasra lavvarında 100-10 mm iri kömürler ağır ortam tamburlarında, 10-0.5 mm kömürler ağır
ortam siklonlarında, şlamları ise flatosyon sisteminde ayırıma tabi tutulmaktadırlar. Tesisin girdi
kapasitesi 210 ton/h'dır.
Bu tesislerde, kullanılan yıkama cihazlarının genel yıkama hassasiyeti, gerek kapasite ve gerekse
otomasyonu günümüz teknolojilerinin gerisinde kalmış olup tesislerin rehabilite edilmesi
gerekmektedir.
B. LİNYİT:
Bugüne kadar gerek üniversitelerce, gerek araştırma kuruluşlarınca gerekse TKİ imkanlarıyla bir
çok kömür sahasından üretilen kömürlerin yıkanabilirlik ve biriketlenmesine yönelik bir dizi
teknolojik araştırma yapılmıştır. 1950,li yıllarda TKİ kömürlerine yönelik teknolojik araştırmalar
çerçevesinde Soma-Merkez kömürlerinin yıkandığı Lavvar 1952 yılında, Tunçbilek açık ve kapalı
ocak kömürlerinin yıkandığı lavvar tesisi 1958 yılında kurulmuştur. Bu tesis 1968 yılında tevsii
edilmiş ve 1984 yılında da atık sular içindeki kömürlerin kazanılması için arıtma tesisi devreye
alınmıştır. 1993 yılında ise, Tunçbilek-Ömerler yıkama tesisi işletmeye alınmıştır.
SOMA LAVVARI:
165 ton/h kapasiteli tesis, 0-100 mm ebadındaki kömürleri yıkamaktadır. 18-100 mm ve 0-18 mm
ebatta kömürler iri ve ince yıkama devrelerindeki sığ sistemlerinde işleme tabi tutulmaktadır. 0-0.5
mm boyutundaki şlamlar ise dinlendirme havuzlarında çöktürülerek termik santrallara
verilmektedir. Tesis, ekonomik ömrünü doldurmuş olup, yıkama devrelerinin ayırma hassasiyeti
azalmıştır. Dolayısıyla, tesis randımanı %50 seviyesine düşmüştür. Tesisin yıkama devrelerinde
yapılacak iyileştirme ile uzun yıllar verimli şekilde çalıştırılması mümkün olacaktır. Tesisten elde
edilen 18-l00 mm temiz kömür ısınmaya, 0,5-18 mm temiz kömür sanayiye ve Soma A santralına
ve 0,1-0,5 mm şlam kömürler ise Soma-B santralına verilmektedir.
TUNÇBİLEK LAVVARI:
0-150 mm ebadındaki açık ve kapalı ocak kömürlerinin yıkandığı 700 ton/h kapasiteli tesiste, l8-
150 mm ebatlı kömürlerin temizlendiği ağır ortam tamburu, 8-18 mm ebatlı kömürlerin
temizlendiği ağır ortam siklonları ve bir adet jig yıkama devreleri mevcuttur. Tesis, l958 yılından
beri işletmede olup yıkama, kırma, nakil ve elektrik sistemlerinin iyileştirilmesi gerekmektedir.
Tesisin bugünkü yıkama randımanı %45 seviyesindedir. Tesisten elde edilen 18-150 mm temiz
kömür ısınmaya; 0,5-18mm temiz kömür sanayi ve Tunçbilek- A santralına ve 0,1-0,5 mm şlam
ise Tunçbilek-B santrala verilmektedir.
TUNÇBİLEK,ÖMERLER LAVVARI:
1992 yılında inşasına başlanan tesis 18 ay gibi bir sürede tamamlanarak, 1993 yılında işletmeye
alınmıştır. 0-1000 mm tüvenan kömürler 0-150 mm boyutuna düşürüldükten sonra tesise
beslenmekte olup, tesis girdi kapasitesi 600 ton/h'dir. Tesiste 18-150 mm boyutlu kömürlerin
yıkandığı Ağır ortam teknesi, 0,5-18 mm kömürlerin yıkandığı ağır ortam siklonları ve 0,1-0,5 mm
kömürlerin zenginleştirildiği spiral devreleri mevcuttur. Tesis tamamen merkezi kontrol odasından
çalıştırılmakta olup, yıkama devrelerindeki yoğunluk ayarları, tanklardaki su seviyeleri, elektrik
devreleri, tesisin giriş ve yıkama devrelerinin kapasiteleri nakil sistemleri tamamen izleme ve
kontrol odasından otomatik olarak yapılabilmektedir. Tesisin yıkama randımanı %58'dir. Tesisten
elde edilen 18-150 mm temiz kömürler ısınmaya, 0,5-18 ve 0,1-0,5 mm temiz kömürler sanayiye
ve 0,5-150 mm mikstler termik santrala verilmektedir.
Tunçbilek Merkez ve Soma lavvarlarında teknolojilerin emek yoğun ve tesislerin ekonomik

ömürlerini doldurmuş olmaları nedeniyle kömür yıkama maliyetleri yüksek olmaktadır. Tunçbilek-
Ömerler lavvarının ileri teknolojiye göre tesis edilmiş olması, tek bir merkezden lavvarın tüm
devresinin kumanda edilebilmesi ve çok az işçilik gerektirmesi nedeniyle, tesiste kömür yıkama
maliyeti mevcut tesislere göre çok düşük olarak gerçekleşmektedir.
MOBİL LAVVAR:
1993 yılında tüvenan ve stok kömürlerin müteahhit imkanlarıyla yıkattırılarak değerlendirilmesi

amacıyla, yap-işlet sistemine göre, 500.000 ton/yıl kapasiteli bir yıkama tesisi yüklenici tarafından
Tunçbilek'te tesis edilmiştir.
Tesis, 18-150 mm ebatlı ağır ortam tamburu ve 0,5-18 mm ebatlı ağır ortam siklonları
devrelerinden oluşmaktadır. Tesis küçük boyutlu olup 0.5 mm kömürlerin kazanımını
sağlayamamaktadır. Tesisten elde edilen 200.000 ton 0.5-150 mm boyutundaki temiz kömürler
ısınma ve sanayiye verilmekte olup, temiz kömür özellikleri, mevcut lavvarlardan elde edilen temiz
kömür özellikleri ile aynıdır. 1993 yılı Kasım ayı içinde, 0-100 mm ebatlı kömürlerin yıkattırılması
amacıyla, 1.500.000 ton/yıl kapasiteli Soma, 250.000 ton/yıl kapasiteli Çorum-Dodurga
lavvarlarının yap-işlet sistemine göre yaptırılması için ihaleye çıkılmıştır.
Özel sektör kömür üreticileri, genellikle 30 mm altındaki toz kömürlerin temizlenerek daha kaliteli
olarak piyasaya sunulması amacıyla, jig sistemlerinde münferit olarak yıkama işlemi
yapmaktadırlar.
Mobil yıkama tesisleri gerek çevreye etkileri yönünden, gerek işçi yoğun sistemler olması ve
gerekse yeni teknolojiler içermemesi nedeniyle yıkama randımanları düşük ve kömür kayıpları
fazla olan sistemlerdir.
C. BİRİKETLEME:
1954 yılında, 22.000 ton/yıl kapasiteli Ankara biriket tesisi linyit, taş kömürü ve kok tozunun
değerlendirilmesi amacıyla kurulmuştur. Tesiste %10 zift ve %90 toz kömürün karıştırılarak
preslenmesi ve ısıl işlemiyle biriket yapılmaktadır. Tesis, ekonomik ömrünü doldurduğundan ve
Ankara'da TKİ'nin kömür dağıtım biriminin kaldırılmasından sonra 1992 yılında devre dışı
bırakılmıştır.
1969 yılında işletmeye alınan Erzurum biriket fabrikası, Aşkale ve Oltu toz kömürlerinin
değerlendirilmesi amacıyla kurulmuştur. 30.000 ton/yıl kapasiteli tesiste %10 zift ve %90 toz
kömür karıştırılarak biriket elde edilmektedir.
Özel sektörce, devletin biriketlemeyi vergi indirimiyle teşvik etmesi sonucu 1982 yılında, 150.000
ton/yıl kapasiteli Vize (top kömür) biriket fabrikası tesis edilmiş ve bu tesiste Vize kömürleri zift
bağlayıcı, sülfitlikörü gibi bağlayıcılarıla biriketlenmiştir. Ancak, maliyetlerin yüksekliği ve işletme
sorunları nedeniyle tesis 1985 yılında kapatılmıştır.
1989 Ekim ayında TÜRKOK'un bu tesisi satın almasından sonra Romanya ve Amerika'dan ithal
edilen petrokoka zift ve kireç ilave edilerek biriketleme faaliyetleri sürdürülmüştür. Çorum, Konya,
Muğla gibi illerde de değişik bağlayıcılarla küçük ölçekli biriketleme çalışmaları yapılmaktadır.
Taşkömüründe ise, 1939 yılında, Zonguldakta, 0-0,5 mm boyutlu yıkanmış kömürlerin zift
bağlayıcı kullanılarak biriketlenmesi amacıyla, 134.000 ton/yıl kapasiteli biriket tesisi yapılmıştır.
Tesis 1987 yılına kadar çalıştırılmış ve bu tarihten sonra devre dışı bırakılmıştır.
Biriket tesislerinin ilk yatırım maliyetleri yüksek olup, ısıl işlem devresi en önemli yatırım kalemini
oluşturmaktadır. Türk linyitlerinin katkılı ve katkısız biriketlenmesi yönünde MTA, Üniversiteler ve
yurt dışından bazı kuruluşlarca çeşitli araştırmalar yapılmış olmakla birlikte, yatırım maliyetlerinin
yüksekliği nedeniyle önemli bir gelişme sağlanamamıştır.
3.4.1.3. Koklaştırma, Gazlaştırma ve Sıvılaştırma
Kok, taş kömürünün 700 0C üzerinde havasız bir ortamda ısıtılarak uçucu maddelerini kaybetmesi
neticesi elde edilmektedir. Ülkemizde, Ankara, İstanbul, İzmir'de bulunan beş adet havagazı
fabrikasında ve Karabük, Ereğli, İskenderun demir çelik kok fabrikalarında kok üretimi yapılarak
sanayi ve ısınma amaçlı olarak tüketime sunulmaktadır. Zonguldak merkez ve Çatalağzı lavvarı
ürünleri 0,5-6 mm ve 0-10 mm boyutlu kömürler, demir çelik fabrikalarına verilmekte ve bu
kömürlerin uçucu maddelerinin alınması neticesinde kok elde edilmektedir. Demirçelik
fabrikalarında kullanılan koklaşabilir taşkömürünün %60-65'i dış kaynaklardan temin edilmektedir.
Linyitler üzerinde yapılan koklaştırmaya yönelik araştırmalardan olumlu bir sonuç alınamamıştır.
Türkiye'de taşkömürü ve linyitlerin gazlaştırılması ve sıvılaştırılmasına yönelik endüstriyel çapta bir

tesis bulunmamaktadır. Buna karşılık, amonyak üretiminde kullanılmak üzere, linyitler azot
sanayiinde kullanılan gazlaştırıcılarda gazlaştırılarak, sentez gazlar elde edilmektedir.
3.4.2. Ürün Standartları
Ülkemizde kömürler tabi tutuldukları zenginleştirme işlemlerine göre aşağıdaki şekilde

sınıflandırılmaktadırlar.
a) Tüvanan Kömür: Hiç bir zenginleştirme işlemine tabi tutulmaksızın, ocaktan üretildiği şekilde
piyasaya arz edilen kömürdür.
b) Krible Kömür: Eleme işleminden geçirilerek boyutlandırılmış kömürdür.
c) Lave Kömür: Elenmiş ve yıkama işlemine tabi tutulmuş kömürdür.
Kömürlerin kimyasal özellikleri, üretildikleri ocaklara göre farklılaştığı gibi, tabi tutuldukları
zenginleştirme işlemlerine göre de farklılıklar göstermektedirler. Yıkanmış kömürlerin kalorifik
değerleri krible ve tüvenan kömürden daha yüksek, kül ve kükürt içerikleri ise daha düşüktür.
Örnek olarak, TKİ'nin değişik ocaklarından üretilen kömürlerin özellikleri, TABLO-41, 42 ve 43'de,
lavvar çıkışları itibariyle TTK kömürlerinin özellikleri ise, TABLO-44'de verilmiştir.
TABLO-41: TKİ kömürlerinin özellikleri (ORİJİNAL KÖMÜRDE)

MÜESSESE-İŞLETME UÇUCU SABİT YANAR TOPLAM ALT ISIL ÜST ISIL
VE NEM KÜL MADDE KARBON KÜKÜRT KÜKÜRT DEĞER DEĞER
KÖMÜR TÜRÜ (%) (%) (%) (%) (%) (%) (Kg/KCal) (Kg/KCal)
GLİ MÜESSESESİ
Tunçbilek Bölgesi
Açık Ocak-Tuvenan 15,78 35,21 25,48 23,53 1,14 1,88 2.710 2.950
Yeraltı- Tuvenan 11,62 46,02 22,96 19,40 0,75 1,38 2.254 2.450
Ömerler Yeraltı- Tüv. 15,96 39,28 25,13 19,63 1,05 1,78 2.521 2.750
+30 mm Krible 16,37 35,67 29,02 28,94 1,58 2,36 3.750 4.020
-50 mm Lave 16,54 18,95 31,35 33,16 1,26 1,88 4.459 4.750
18-50 mm Lave 17,27 17,56 31,30 33,87 1,23 1,80 4.553 4.850
10-18 mm Lave 18,14 17,75 30,62 33,49 1,16 1,84 4.851 5.150
0- 18 mm Lave- Piyasa 21,21 17,31 29,15 32,33 1,26 1,84 4.240 4.550
0-30 mm Tüv.- Piyasa 17,10 32,97 25,24 24,69 1,32 2,09 2.999 3.250
Arıtma Tesisi 26,06 31,69 22,22 20,03 0,86 1,48 2.432 2.714
SLİ MÜESSESESİ
+100 mm- Piyasa 39,05 14,98 27,77 18,20 6,66 1,08 2.669 3.040
0-100 mm- Tügsaş 38,57 19,02 26,92 15,49 0,62 1,04 2.403 2.760
0-200 mm- Termik S. 32,06 36,24 21,12 10,58 10,51 1,03 1.600 1.887
Tuvenan 32,87 32,58 22,79 11,76 0,63 1,04 1.755 2.055
TABLO-41: TKİ kömürlerinin özellikleri (ORİJİNAL KÖMÜRDE)- DEVAM

ELİ MÜESSESESİ
Soma Bölgesi
Açık Ocak- Tuvenan 16,08 32,53 26,19 25,20 0,59 0,92 2.871 3.120
Yeraltı- Tuvenan 16,19 33,55 25,48 24,78 0,61 0,97 2.819 3.065
+18 mm Lave 16,84 12,08 33,39 33,69 0,46 0,73 4.388 4.700
10-18 mm Lave 18,59 14,07 32,52 34,82 0,47 0,74 4.138 4.450
10-18 mm Krible 17,54 17,52 31,23 33,71 0,51 0,81 3.942 4.240
0-10 mm Lave 23,05 15,82 32,02 29,11 0,47 0,74 3.613 3.933
+30 mm Krible 16,18 1,38 32,59 37,85 0,51 0.80 4.374 4.680
0-30 mm Krible 18,52 21,24 30,08 30,16 0,53 0.83 3.610 3.900
0-200 mm Krible 18,43 38,98 23,26 19,33 0,54 0,86 22.43 2.480
0-0.5 mm Şlam 42,00 27,35 21,70 8,95 0,44 0,70 1.370 1.713
Eynez Bölgesi
Açık Ocak- Tuvenan 15,41 26,82 34,72 23,05 0,57 0,91 3.218 3.482
Açık O.+30 mm Krible 12,52 14,06 31,93 41,49 0,49 0,77 4.607 4.900
Açık O.10-18 mm 13,53 17,23 31,13 38,11 0,50 0,79 4.263 4.550
Krible
Açık O.0-10 mm Krible 15,24 18,00 30,97 35,79 0,50 0,79 4.078 4.368
Açık O.0-30 mm Krible 15,80 21,28 29,82 33,10 0,50 0,79 3.838 41.120
Açık O.0-200 mm Krib. 17,13 31,08 27,83 23,96 0,54 0,85 2.820 3.077
Yeraltı- Tuvenan 15,45 25,25 29,31 29,99 0,59 0,92 3.421 3.690
Yeraltı +30 mm Krible 13,14 16,65 31,12 39,09 0,49 0,77 4.357 4.464
Yeraltı 10-18 mm 14,41 21,64 28,70 35,25 0,50 0,78 3.984 4.260
Krible
Yeraltı 0-30 mm Krible 17,01 22,07 29,41 31,51 0,50 0,79 3.707 3.990
Yeraltı 0- 10 mm Krible 17,28 21,18 29,92 31,62 0,49 0,78 3.684 3.970

Işıklar Bölümü
Tuvenan 18,05 34,25 25,23 22,47 0,62 1,07 2.550 2.800
+30 mm Krible 15,12 14,28 31,80 38,80 0,55 0,87 4.350 4.650
0-30 mm Krible 19,12 20,61 29,79 30,48 0,57 0,92 3.626 3.920
10-18 mm Krible 16,67 17,11 31,81 34,41 0,57 0,90 4.053 4.350
0-200 mm Krible 18,39 36,73 24,67 20,21 0,63 1,01 2.356 2.600
0-10 mm Krible 18,80 16,31 30,04 34,85 0,51 0,80 3.974 4.280
Darkale Bölümü
Tuvenan 17,34 41,00 25,66 16,00 0,68 1,17 1.822 2.050
+30 mm Krible 17,63 22,47 30,72 29,18 0,63 0,99 3.432 3.716
0-30 mm Krible 21,00 33,97 25,69 19,34 0,61 0,96 1.986 2.246
10-18 mm Krible 18,00 29,63 30,03 22,34 0,56 0,87 2.644 2.908
0-200 mm Krible 17,58 40,90 25,30 16,22 0,70 1,10 1.855 2.084
Deniş Bölgesi
Tuvenan 19,62 41,38 24,50 14,50 0,86 1,35 1.706 1.940
+30 mm Krible 19,40 14,66 33,40 32,54 0,64 1,01 3.873 4.185
0-30 mm Krible 20,91 19,52 31,68 27,89 0,64 1,06 3.378 3.680
0-200 mm Krible 19,82 42,50 23,96 13,72 0,81 1,27 1.619 1.850
10-18 mm Krible 21,70 18,08 32,27 27,95 0,63 1,00 3.403 3.712
0-10 mm Krible 18,00 29,52 30,12 22,35 0,74 1,16 2.594 2.858
ADL MÜESSESESİ
+18 mm Parça 22,22 18,83 35,19 23,76 - 1,47 3.742 4.050
10-18 mm Krible 22,02 22,72 31,20 24,06 - 1,52 3.404 3.700
0-18 mm Toz 22,44 25,84 29,49 22,23 - 1,54 3.187 3.475
Tuvenan 23,65 21,69 31,17 23,29 - 1,51 3.496 3.800

OAL MÜESSESESİ
Çayırhan İşletmesi
+30 mm Parça 27,13 28,02 24,88 19,97 3,08 4,10 2.654 2.950
0-30 mm Toz 28,54 28,43 24,51 18,52 2,85 4,00 2.541 2.840
Göynük Bölgesi
Parça 31,10 19,31 24,29 25,30 0,90 1,55 2.866 3.200
Toz 27,08 32,20 21,32 19,40 0,81 1,61 2.317 2.600
MLİ MÜESSESESİ
Orhaneli Bölgesi
Parça 29,90 17,49 30,59 22,02 1,69 2,56 3.004 3.340
Toz 25,27 30,37 26,27 18,09 1,42 2,61 2.257 2.540
Keles Bölgesi
Parça 39,95 9,02 29,48 21,55 1,02 1,82 2.719 3.110
Toz 32,64 17,31 30,02 20,03 1,16 2,18 2.668 3.032
Saray Bölgesi
Parça 40,47 16,52 24,53 18,48 2,16 3,14 2.089 2.460
Toz 35,42 26,65 21,72 16,21 1,67 2,68 1.775 2.100
NOT: Değerler 1992 yılı analiz değerleridir.
KAYNAK: TKİ
TABLO-42: TKİ kömürlerinin özellikleri (KURU KÖMÜRDE)

VE KÜL MADDE KARBON KÜKÜRT KÜKÜRT DEĞER DEĞER
KÖMÜR TÜRÜ (%) (%) (%) (%) (%) (Kg/KCal) (Kg/KCal)
GLİ MÜESSESESİ
Tunçbilek Bölgesi
Açık Ocak-Tuvenan 41,81 30,25 27,94 1,35 2,23 3.330 3.503
Yeraltı- Tuvenan 52,07 25,98 21,95 0,85 1,56 2.630 2.772
Ömerler Yeraltı- Tüv. 46,74 29,90 23,36 1,25 2,12 3.114 3.272
+30 mm Krible 30,69 34,70 34,60 1,89 2,82 4.601 4.807
-50 mm Lave 22,71 37,56 39,73 1,51 2,25 5.462 5.691
18-50 mm Lave 21,23 37,83 40,94 1,49 2,18 5.628 5.862
10-18 mm Lave 21,68 37,41 40,91 1,42 2,25 6.059 6.291
0- 18 mm Lave- Piyasa 21,97 37,00 41,03 1,60 2,34 5.543 5.775
0-30 mm Tüv.- Piyasa 39,77 30,35 29,78 1,59 2,52 3.742 3.920
Arıtma Tesisi 42,86 30,05 27,09 1,16 2,00 3.501 3.671
SLİ MÜESSESESİ
+100 mm- Piyasa 24,58 45,56 29,86 1,08 1,77 4.764 4.988
0-100 mm- Tügsaş 30,96 43,82 25,22 1,01 1,69 4.288 4.493
0-200 mm- Termik S. 53,34 31,09 15,57 0,75 1,52 2.639 2.777
Tuvenan 48,53 33,95 17,52 0,94 1,55 2.908 3.061
TABLO-42: TKİ kömürlerinin özellikleri (KURU KÖMÜRDE)-DEVAM

ELİ MÜESSESESİ
Soma Bölgesi
Açık Ocak- Tuvenan 38,76 31,21 30,03 0,70 1,10 3.536 3.718
Yeraltı- Tuvenan 40,03 30,40 29,57 0,73 1,16 3.479 3.657
+18 mm Lave 14,53 40,15 45,32 0,55 0,88 5.398 5.662
10-18 mm Lave 17,28 39,95 43,77 0,58 0,91 5.220 5.466
10-18 mm Krible 21,25 37,87 40,88 0,62 0,98 4.908 5.142
0-10 mm Lave 20,56 41,61 37,83 0,61 0,96 4.875 5.111
+30 mm Krible 15,96 38,88 45,16 0,61 0,95 5.334 5.583
0-30 mm Krible 26,07 36,92 37,02 0,65 1,02 4.567 4.786
0-200 mm Krible 47,79 28,52 23,70 0,66 1,05 2.885 3.040
0-0.5 mm Şlam 47,16 37,41 15,43 0,76 1,21 2.796 2.953
Eynez Bölgesi
Açık Ocak- Tuvenan 31,71 41,05 27,25 0,67 1,08 3.913 4.116
Açık O.+30 mm Krible 16,07 36,50 47,43 0,56 0,88 5.352 5.601
Açık O.10-18 mm 19,93 36,00 44,07 0,58 0,91 5.024 5.262
Krible
Açık O.0-10 mm Krible 21,24 36,54 42,23 0,59 0,93 4.919 5.153
Açık O.0-30 mm Krible 25,27 35,42 39,31 0,59 0,94 4.761 4.893
Açık O.0-200 mm Krib. 37,50 33,58 28,91 0,65 1,03 3.527 3.713
Yeraltı- Tuvenan 29,86 34,67 35,47 0,70 1,09 4.156 4.365
Yeraltı +30 mm Krible 19,17 35,83 45,00 0,56 0,89 5.106 5.347
Yeraltı 10-18 mm 25,28 33,53 41,18 0,58 0,91 4.755 4.977
Krible
Yeraltı 0-30 mm Krible 26,59 35,44 37,07 0,60 0,95 4.590 4.808
Yeraltı 0- 10 mm Krible 25,60 36,17 38,23 0,59 0,94 4.578 4.799
TABLO-42: TKİ kömürlerinin özellikleri (KURU KÖMÜRDE)-DEVAM

Işıklar Bölümü
Tuvenan 41,79 30,79 27,42 0,76 1,31 3.244 3.417
+30 mm Krible 16,82 37,46 45,71 0,65 1,02 5.231 5.478
0-30 mm Krible 25,48 36,83 37,69 0,70 1,14 4.625 4.847
10-18 mm Krible 20,53 38,17 41,29 0,68 1,08 4.984 5.220
0-200 mm Krible 45,01 30,23 24,76 0,77 1,24 3.023 3.186
0-10 mm Krible 20,09 37,00 42,92 0,63 0,99 5.034 5.271
Darkale Bölümü
Tuvenan 49,60 31,04 19,36 0,82 1,42 2.330 2.480
+30 mm Krible 27,28 37,30 35,43 0,76 1,20 4.295 4.511
0-30 mm Krible 43,00 32,52 24,48 0,77 1,22 2.674 2.843
10-18 mm Krible 36,13 36,62 27,24 0,67 1,06 3.357 3.546
0-200 mm Krible 49,62 30,70 19,68 0,85 1,33 2.379 2.529
Deniş Bölgesi
Tuvenan 51,48 30,48 18,04 1,07 1,68 22.69 2.414
+30 mm Krible 18,19 41,44 40,37 0,79 1,25 4.949 5.192
0-30 mm Krible 24,67 40,06 35,26 0,81 1,34 4.429 4.653
0-200 mm Krible 53,01 29,88 17,11 1,01 1,58 2.168 2.307
10-18 mm Krible 23,09 41,21 35,70 0,80 1,28 4.512 4.741
0-10 mm Krible 36,00 36,74 27,26 0,90 1,41 3.295 3.486
ADL MÜESSESESİ
+18 mm Parça 24,21 45,24 30,55 - 1,89 4.982 5.207
10-18 mm Krible 29,14 40,01 30,85 - 1,95 4.534 4.745
0-18 mm Toz 33,32 38,02 28,66 - 1,99 4.282 4.480
Tuvenan 88,41 41,09 30,50 - 1,98 4.764 4.977
TAB1O-42: TKİ kömür1erinin özellikleri (KURU KÖMÜRDE)-DEVAM

OAL MÜESSESESİ
+30 mm Parça 38,45 34,14 27,50 4,23 5,63 3.866 4.048
0-30 mm Toz 39,78 34,30 25,92 3,99 5,60 3.795 3.974
Göynük Bölgesi
Parça 28,03 35,25 36,72 1,31 2,25 4.431 4.644
Toz 44,16 29,24 26,60 1,11 2,21 3.400 3.566
MLİ MÜESSESESİ
Orhaneli Bölgesi
Parça 24,95 43,64 31,41 2,41 3,65 4.542 4.765
Toz 40,64 35,15 24,21 1,90 3,49 3.223 3.399
Keles Bölgesi
Parça 15,02 49,09 35,89 1,70 3,03 4.927 5.179
Toz 25,70 44,57 29,74 1,72 3,24 4.284 4.501
Saray Bölgesi
Parça 27,75 41,21 31,04 3,63 5,27 3.918 4.132
Toz 41,27 33,63 25,10 2,59 4,15 3.077 3.252
KAYNAK: TKİ
TABLO-43: TKİ kömürlerinin özellikleri (SAF KÖMÜRDE)

MÜESSESE-İŞLETME UÇUCU SABİT ALT ISIL ÜST ISIL
VE MADDE KARBON DEĞER DEĞER
KÖMÜR TÜRÜ (%) (%) (Kg/KCal) (Kg/KCal)
GLİ MÜESSESESİ
Tunçbilek Bölgesi
Açık Ocak-Tuvenan 51,99 48,01 5.722 6.019
Yeraltı- Tuvenan 54,20 45,80 5.487 5.784
Ömerler Yeraltı- Tüv. 56,14 43,86 5.847 6.144
+30 mm Krible 50,07 49,93 6.639 6.936
-50 mm Lave 48,60 51,40 7.066 7.363
18-50 mm Lave 48,03 51,97 7.145 7.442
10-18 mm Lave 47,76 52,24 7.736 8.033
0- 18 mm Lave- Piyasa 47,41 52,59 7.104 7.401
0-30 mm Tüv.- Piyasa 50,55 49,45 6.212 6.424
Arıtma Tesisi 52,59 47,41 6.127 6.424
SLİ MÜESSESESİ
+100 mm- Piyasa 60,41 39,59 6.316 6.613
0-100 mm- Tügsaş 63,48 36,52 6.211 6.508
0-200 mm- Termik S. 66,62 33,38 5.656 5.953
Tuvenan 65,96 34,04 5.656 5.953
ELİ MÜESSESESİ
Soma Bölgesi
Açık Ocak- Tuvenan 50,96 49,04 5.774 6.071
Yeraltı- Tuvenan 50,70 49,30 5.801 6.098
+18 mm Lave 46,98 53,02 6.315 6.612
10-18 mm Lave 48,29 51,71 6.311 6.608
10-18 mm Krible 48,09 31,91 6.232 6.529
0-10 mm Lave 52,38 47,62 6.137 6.434
+30 mm Krible 46,27 53,73 6.347 6.664
0-30 mm Krible 49,93 50,07 6.177 6.474
0-200 mm Krible 54,61 45,39 5.526 5.823
0-0.5 mm Şlam 70,80 29,20 5.292 5.589
Eynez Bölgesi
Açık Ocak- Tuvenan 60,10 39,90 5.730 6.027
Açık O.+30 mm Krible 43,49 56,51 6.377 6.674
Açık O.10-18 mm 44,96 55,04 6.274 6.571
Krible
Açık O.0-10 mm Krible 46,39 53,61 6.246 6.543
Açık O.0-30 mm Krible 47,39 52,61 6.251 6.548
Açık O.0-200 mm Krib. 53,74 46,26 5.644 5.941
Yeraltı- Tuvenan 49,43 50,57 5.926 6.223
Yeraltı +30 mm Krible 44,32 55,68 6.317 6.614
Yeraltı 10-18 mm 44,88 55,12 6.364 6.661
Krible
Yeraltı 0-30 mm Krible 48,28 51,72 6.253 6.550
Yeraltı 0- 10 mm Krible 48,62 51,38 6.154 6.451
TABLO-43: TKİ kömürlerinin özellikleri (SAF KÖMÜRDE)- DEVAM

MÜESSESE-İŞLETME UÇUCU SABİT ALT ISIL ÜST ISIL
VE MADDE KARBON DEĞER DEĞER
KÖMÜR TÜRÜ (%) (%) (Kg/KCal) (Kg/KCal)
Işıklar Bölümü
Tuvenan 52,89 47,11 5.573 5.870
+30 mm Krible 45,04 54,96 6.289 6.586
0-30 mm Krible 49,43 50,57 6.207 6.504
10-18 mm Krible 48,04 51,96 6.272 6.569
0-200 mm Krible 54,97 45,03 5.496 5.793
0-10 mm Krible 46,29 53,71 6.299 6.596
Darkale Bölümü
Tuvenan 61,59 38,41 4.624 4.921
+30 mm Krible 51,29 48,71 5.907 6.204
0-30 mm Krible 57,05 42,95 4.691 4.988
10-18 mm Krible 57,34 42,66 5.266 5.553
0-200 mm Krible 60,93 39,07 4.722 5.019
Deniş Bölgesi
Tuvenan 62,82 37,18 4.677 4.974
+30 mm Krible 50,65 49,35 6.050 6.347
0-30 mm Krible 53,18 46,82 5.881 6.178
0-200 mm Krible 63,59 36,41 4.613 4.910
10-18 mm Krible 53,59 46,41 5.867 6.164
0-10 mm Krible 57,41 42,59 5.149 5.446
ADL MÜESSESESİ
+18 mm Parça 56,69 40,31 6.573 6.870
10-18 mm Krible 56,46 43,54 6.399 6.696
0-18 mm Toz 57,02 42,98 6.422 6.719
Tuvenan 57,39 42,61 6.655 6.952
OAL MÜESSESESİ
+30 mm Parça 55,47 44,53 6.280 6.577
0-30 mm Toz 56,96 43,04 6.303 6.600
Göynük Bölgesi
Parça 48,98 51,02 6.156 6.453
Toz 52,36 47,64 6.088 6.385
MLİ MÜESSESESİ
Orhaneli Bölgesi
Parça 58,14 41,86 6.052 6.349
Toz 59,22 40,78 5.429 5.726
Keles Bölgesi
Parça 57,77 42,23 5.797 6.094
Toz 59,98 40,02 5.761 6.058
Saray Bölgesi
Parça 57,03 42,97 5.423 5.720
Toz 57,26 42,74 5.240 5.537
KAYNAK: TKİ
Tablo- 44: TTK kömürlerinin özellikleri

ARMUTÇUK LAVVARI (ARMUTÇUK MÜESSESESİ)
NİTELİKLER +50 mm l8 -50 mm l0-l8 mm 0-l0 mm
Rutubet (ar) % 2±1 2±1 5+1 14+2
Kül (ar) % 9±2 9±2 9±2 14±2
Uçucu Madde (ar) % 34±1 34±1 33±1 29±1
Sabit Karbon (ar) % 54±1 53±1 52±1 47±1
Üst Isıl Değer (ar) KCal/Kg. 7.250 7.200 7.000 6.250
Üst Isıl Değer (ar) Btu/lb 13.000 12.900 12.500 11.250
Alt Isıl Değer (ar) KCal/Kg. 7.050 7.000 6.800 6.050
Alt Isıl Değer (ar) Btu/lb 12.690 12.600 12.240 10.690
Kül (d) % 9±2 9±2 9±2 11±2
Uçucu Madde (d) % 35±1 35±1 35±1 34±1
Sabit Karbon (d) % 65±1 65±1 65±1 54±1
Üst Isıl Değer (d) Kcal/Kg 7.400 7.400 7.400 7.250
Üst Isıl Değer (d) Btu/lb 13.320 13.320 13.320 13.053
Alt Isıl Değer (d) Kcal/Kg 7.200 7.200 7.050 6.250
Alt Isıl Değer (d) Btu/lb 12.960 12.960 12.960 12.960
Uçucu Madde (daf) % 38±1 38±1 38±1 38±1
Sabit Karbon (daf) % 61±1 61±1 61±1 61±1
Üst Isıl Değer (daf) Kcal/Kg 8.150 8.150 8.150 8.150
Üst Isıl Değer (daf) Btu/lb 14.670 14.670 14.670 14.670
Uçucu Madde (dmmmf) % 38±1 38±1 38±1 38±1
Sabit Karbon (Dmmf) % 62±1 62±1 62±1 62±1
Isıl Değer (Mmmf) Btu/lb 14.800 14.800 14.800 14.800
Karbon- C (ad) % 75±1 75±2 75±2 75±2
Hidrojen- H (ad) % 4±1 1±1 4±1 4±1
Kükürt- S (ad) % max 0,9 max0,9 max 0,9 max 0,9
Azot- N (ad) % 1,1±0,3 1,1±0,3 1,1±0,3 1,1±0,3
Kül Ergime Noktası En Az °C 1270
ISO ULUSLARARASI SINIFLAMASI
ISO Kod No. 622
ISO Sınıf VIA
Koklaşma Durumu Orta-Zayıf
ASTM RENK SINIFLAMASI
ASTM Renk Skalası 62 - 143
ASTM Renk Sınıfı II Bölümlü
ASTM Renk Grubu HvAb
GB NATIONAL COAL BOARD SINIFLAMASI
CB-NCB-Grup 700
CB-NCB Sınıf 702
GB-NCB Sınıflandırma : Yüksek uçuculu, hafif koklaşır
Tablo- 44: TTK kömürlerinin özellikleri- DEVAM

AMASRA LAVVARI (AMASRA MÜESSESESİ)
NİTELİKLER +50 mm 13 -50m 10 - 18 0 - 10 mm
m mm
Rutubet (ar) % 3±1 4±1 6±1 14±2
Kül (ar) % 14±2 12±2 14±2 12±2
Uçucu Madde (ar) % 35±2 35±2 34±2 32±2
Sabit Karbon (ar) % 47±2 46±2 45±2 41±2
Üst Isıl Değer (ar) KCal/Kg. 6,250 6,200 6,050 5,650
Üst Isıl Değer (ar) Btu/lb 11,250 11,160 10,890 10,170
Alt Isıl Değer (ar) KCal/Kg. 6,050 6,000 5,650 5,450
Alt Isıl Değer (ar) Btu/lb 10,890 10,800 10,530 9,810
Kül (d) % 15±2 15±2 15±2 15±2
Uçucu Madde (d) % 36±2 36±2 36±2 37±2
Sabit Karbon (d) % 46±2 43±2 48±2 48±2
Üst Isıl Değer (d) Kcal/Kg 6,450 6,450 6,450 6,550
Üst Isıl Değer (d) Btu/lb 11,610 11,610 11,610 11,700
Alt Isıl Değer (d) Kcal/Kg 6,250 6,250 6,350
Alt Isıl Değer (d) Btu/lb 11,250 11,250 11,250 11,410
Uçucu Madde (daf) % 43±2 43±2 43±2 43±2
Sabit Karbon (daf) % 56±2 56±3 56±2 56±2
Üst Isıl Değer (daf) Kcal/Kg 7,600 7,600 7,600 7,600
Üst Isıl Değer (daf) Btu/lb 14,670 13,680 13,680 13,680
Uçucu Madde (dmmmf) % 42±1 42±1 42±1 42±1
Sabit Karbon (Dmmf) % 58±1 58±1 58±1 58±1
Isıl Değer (Mmmf) Btu/lb 13,900 13,900 13,900 13,900
Karbon- C (ad) % 70±3 70±3 70±3 70±3
Hidrojen- H (ad) % 4±1 4±1 4±1 4±1
Kükürt- S (ad) % max 1,5 max 1,5 max 1,5 max 1,5
Azot- N (ad) % 1,2±0,4 1,2±0,4 1,2±0,4 1,2±0,4
ISO Kod No. 711
ISO Sınıf VIA
Koklaşma Durumu Pek-Zayıf
ASTM Renk Skalası 58 - l30
ASTM Renk Sınıfı II Bölümlü
ASTM Renk Grubu HvAb
CB-NCB-Grup 900
CB-NCB Sınıf 902
GB-NCB Sınıflandırma : Yüksek uçuculu, koklaşmaz.
Tablo- 44: TTK kömürlerinin özellikleri-DEVAM
ZONGULDAK LAVVARI (KOZLU VE ÜZÜLMEZ MÜESSESELERİ )

+50 18-50 10-18 0-10 0-0,5
NİTELİKLER mm mm mm mm mm Mikst
Rutubet (ar) % 2±1 3±1 4±1 12±2 6±1 13±2
Kül (ar) % 13±2 13±2 12±2 11±2 15±1 39±4
Uçucu Madde (ar) % 27±1 27±1 27±1 25±1 25±1 18±2
Sabit Karbon (ar) % 57±1 56±1 56±1 52±1 53±1 29±2
Üst Isıl Değer (ar) KCal/Kg. 7,150 7,100 7,000 6,500 5,600 3,700
Üst Isıl Değer (ar) Btu/lb 12,870 12,780 12,600 11,700 11,800 6,650
Alt Isıl Değer (ar) KCal/Kg. 6,950 6,900 6,200 6,300 6,400 3,550
Alt Isıl Değer (ar) Btu/lb 12,510 12,420 12,240 11,340 11,520 6,390
Kül (d) % 13±2 13±2 13±2 12±2 15±2 45±5
Uçucu Madde (d) % 28±1 28±1 28±1 28±1 27±1 21±3
Sabit Karbon (d) % 56±1 56±1 56±1 56±1 56±1 33±3
Üst Isıl Değer (d) Kcal/Kg 7,300 7,300 7,300 7,400 7,050 4,250
Üst Isıl Değer (d) Btu/lb 13,140 13,140 13,140 13,320 12,690 7,650
Alt Isıl Değer (d) Kcal/Kg 7,100 7,100 7,100 7,200 6,050 4,100
Alt Isıl Değer (d) Btu/lb 12,780 12,780 12,780 12,960 12,330 7,360
Uçucu Madde (daf) % 32±1 32±1 32±1 32±1 32±1 39±1
Sabit Karbon (daf) % 67±1 67±1 67±1 67±2 67±2 60±2
Üst Isıl Değer (daf) Kcal/Kg 8,400 8,400 8,400 8,400 8,400 7,750
Üst Isıl Değer (daf) Btu/lb 15,120 15,120 15,120 15,120 15,120 13,850
Uçucu Madde (dmmmf) % 32±1 32±1 32±1 32±1 32±1 34±1
Sabit Karbon (Dmmf) % 65±1 68±1 68±1 68±1 68±1 65±1
Isıl Değer (Mmmf) Btu/lb 15,400 15,400 15,400 15,400 15,400 14,600
Karbon- C (ad) % 75±2 75±2 75±2 76±2 73±2 43±2
Hidrojen- H (ad) % 4±1 4±1 4±1 4±1 4±1 3±1
Kükürt- S (ad) % max0,8 max0,8 max0,8 max0,8 max0,8 max0,9
Azot- N (ad) % 1±0,2 1±0,2 1±0,2 1±0,2 1±0,2 1±0,2
ISO Kod No. 533- 534 -
ISO Sınıf VC-VD -
Koklaşma Durumu Orta/iyi -
ASTM Renk Skalası 68-l54 65-146
ASTM Renk Sınıfı ll-bit 11-51
ASTM Renk Grubu hvAb hvAb
CB-NCB-Grup 300 -
CB-NCB Sınıf 301-b -
GB-NCB Sınıflandırma Yüksek uçuculu, koklaşır -
Tablo- 44: TTK kömürlerinin özellikleri-DEVAM

ÇATALAĞZI LAVVARI (KARADON MÜESESESİ)
+50 18-50 10- 18 0-10
NİTELİKLER mm mm mm mm Mikst
Rutubet (ar) % 2±1 3±1 4±1 12±2 13±2
Kül (ar) % 13±2 13±2 12±2 12±2 48±4
Uçucu Madde (ar) % 27±1 27±1 27±1 25±1 15±2
Sabit Karbon (ar) % 56±1 56±1 56±1 51±1 23±2
Üst Isıl Değer (ar) KCal/Kg. 7,150 7,100 7000 6,400 3,000
Üst Isıl Değer (ar) Btu/lb 12,870 12,870 12,600 11,520 5,400
Alt Isıl Değer (ar) KCal/Kg. 6,950 6,900 6,800 6,200 2,850
Alt Isıl Değer (ar) Btu/lb 12,510 12,420 12,240 1,160 5,130
Kül (d) % 13±2 13±2 13±2 13±2 56±5
Uçucu Madde (d) % 26±1 26±1 26±1 26±1 17±2
Sabit Karbon (d) % 56±1 58±1 58±1 56±1 27±2
Üst Isıl Değer (d) Kcal/Kg 7,300 7,300 7,300 7,300 3,400
Üst Isıl Değer (d) Btu/lb 13,140 13,140 13,140 13,140 6,120
Alt Isıl Değer (d) Kcal/Kg 7,100 7,100 7,100 7,100 3,250
Alt Isıl Değer (d) Btu/lb 12,780 12,780 12,780 12,780 5,850
Uçucu Madde (daf) % 32±1 32±1 32±1 32±1 39±2
Sabit Karbon (daf) % 67±1 67±1 67±1 67±1 60±2
Üst Isıl Değer (daf) Kcal/Kg 8,400 8,400 8,400 8,400 7,500
Üst Isıl Değer (daf) Btu/lb 15,120 5,120 15,120 15,120 13,680
Uçucu Madde (dmmmf) % 31±1 31±1 31±1 31±1 33±1
Sabit Karbon (Dmmf) % 69±1 69±1 69±1 69±1 67±1
Isıl Değer (Mmmf) Btu/lb 15,500 15,500 15,500 15,500 14,750
Karbon- C (ad) % 75±2 75±2 75±2 75±2 34±2
Hidrojen- H (ad) % 4±1 4±1 4±1 4±1 3±1
Kükürt- S (ad) % max 0,8 max 0,8 max0,8 max 0,8 max0,8
Azot- N (ad) % 1±0,2 1±0,2 1±0,2 1±0,2 1±0,2
ISO Kod No. 534 -
ISO Sınıf vc -
Koklaşma Durumu Çok-iyi -
ASTM Renk Skalası 69- l55 67-147
ASTM Renk Sınıfı ll-bit ll-bit
ASTM Renk Grubu mvb Hvab
CB-NCB-Grup 300 -
CB-NCB Sınıf 301-b -
GB-NCB Sınıflandırma : Yüksek uçuculu, koklaşabilir. -
KISALTMALAR: Daf: Kuru, külsüz, ISO: Uluslararası Standart Birliği, mvb:Orta Uçuculu Bitümlü, ar:
Teslim alındığı gibi, dmmf: Kuru, mineral maddesiz, ASTM: Amerikan Malzeme Standartı, hvAb:
Yüksek Uçuculu A bitümlü, Ad: Havada kurutulmuş, Mvmmf: Rutubetli mineral maddesiz, GB-NBC:
İngiliz Naional Coal Board, hvAB: Yüksek Uçucu B bitümlü d: Kuru
KAYNAK: TTK
3.4.3. Sektörde Üretim Yapan Önemli Kuruluşlar
Zonguldak taşkömürü havzasının 1936 yılında devletleştirilmesi sonrasında, Türkiye'de taşkömürü

üretimi sırasıyla Etibank, TKİ ve son olarak TTK olmak üzere sürekli olarak kamu kuruluşları eliyle
gerçekleştirilmiştir. Öte yandan, 1978 yılında yürürlüğe giren 2172 Sayılı Yasa'ya dayalı olarak aynı yıl
ülkedeki linyit ve asfaltit sahalarının büyük bölümü devletleştirllmiş, böylece Türkiye'de kömür
madenciliği büyük bölümüyle devlet kontroluna geçmiştir. 1983 yılında yürürlüğe giren 2840 Sayılı
Yasa ile, devletleştirilen linyit madenlerinden bir bölümünün eski sahiplerine iadesi sağlanmışsa da
devletin kömür madenciliği alanındaki ağırlığı halen devam etmektedir. Bununla birlikte, linyit
madenciliği alanında büyük çoğunluğu küçük ölçekli olmak üzere çok sayıda özel madencilik firması
da faaliyet göstermektedir. Türkiye'de halen faaliyet gösteren ve 1991, 1992 yılları itibariyle satılabilir
üretim miktarları 40.000 Ton/yıl düzeyinin üzerinde olan, kamu ve özel sektör kuruluşları TABLO-45'de
verilmiştir.
3.4.4. Mevcut Kapasiteler ve Kullanım Oranları
Özellikle linyit madenciliği alanında, açık işletmelerde, örtükazı (dekapaj) işlerinin müteahitler
vasıtasıyla yaptırılması suretiyle, ilave yatırım yapılmaksızın, üretim kapasitelerinde önemli artışlar
sağlanması imkanı bulunmaktadır. Bu nedenle, özellikle açık işletmeler için verilecek kapasite
değerleri çoğunlukla maksimum üretim imkanını yansıtmamaktadır. Türkiye'de, kömür madenciliği
alanındaki mevcut üretim kapasiteleri ve 1989-93 dönemi yıllık kapasite kullanım oranları, TABLO-
46'da verilmiştir. Tabloda belirtilen kapasite değerleri mevcut üretim imkanları dikkate alınarak
hesaplanmıştır.
TABLO-45: Türkiye'de, kömür madencliiği alanındaki önemli kuruluşlar ve kapasiteleri

YILLIK KAPASİTELER (Ton)
KURULUŞLAR 1991 1992
A.KAMU KURULUŞLARI :
l. TÜRKİYE KÖMÜR İŞLETMELERİ 38.977.618 42.659.613
2. TÜRKİYE TAŞKÖMÜRÜ KURUMU 2.648.653 2.920.848
3. TÜRKİYE ELEKTRİK KURUMU 2.781.552 2.009.766
4. AMASYA İLİ ÖZEL İDARESİ 55.000 106.000
5. TAVŞANLI BELEDİYESİ 55.000 75.000
TOPLAM 44.517.823 47.771.227
B. ÖZEL KURUMLAR :
1. KUTMAN TİC.LTD.ŞTİ. 1.800.000 1.321.330
2. YENİKÖY MADEN İŞLT. 370.000 452.092
3. SOYKAN MADENCİLİK 348.915 298.545
4. AKÇELİK MADENCİLİK A.Ş. 254.276 330.000
5. AYDIN LİNYİT LTD.ŞTİ. 234.393 301.520
6. GÜROL TUR VE MADEN A.Ş. 238.303 195.453
7. CANEL MADEN A.Ş. 220.500 409.634
8. KÖMÜR A.Ş. 283.643 262.261
9. HÜSTAŞ MADENCİLİK A.Ş. 133.900 290.289
10. ERMENEK CENNE LİNYİT İŞL. 106.358 251.052
11. KUT MADENCİLİK A.Ş. 20.150 320.977
12. YENİ ÇELTEK KÖMÜR A.Ş. 221.008 102.453
13. NURTEPE MADEN LTD.ŞTİ. 320.000 Bilgi yok
14. ERYILMAZLAR MADEN LTD. 138.365 163.954
15. MATEM HAM.SAN.TİC.A.Ş. 148.160 155.821
16. SOMA KÖMÜR İŞL.A.Ş. 109.843 110.347
17.KADİR ÖKTEN- İSTANBUL 105.155 104.807
18. KUZEY ANADOLU MADENCİLİK 62.094 106.442
19. LİNFA MADENCİLİK 97.172 58.478
20. SÜLÜNKOÇ MADEN LTD.ŞTİ. 113.053 40.973
21. ŞEN MADENCİLİK SAN.TİC. 64.229 78.732
22. ŞAN MADEN VE TİC.LTD. 54.736 72.159
23. ATİLAL MADEN LTD.ŞTİ. 32.578 90.315
24. BAYAT LİNYİT 44.800 74.648
25. YER MADEN SAN.TİC. 30.000 84.500
26. İ.BİLEK MADENCİLİK 72.951 47.334
27. GEDİZ MADENCİLİK 57.000 43.120
28. GEDİZ SOYLU KÖMÜR A.Ş. 45.671 50.300
29. DOĞAN MADENCİLİK 42.231 44.604
30. POLAT MADENCİLİK 27.950 57.688
TOPLAM 6.049.034 6.439.028
GENEL TOPLAM 50.556.857 54.210.255
NOT:1991-1992 yılları ortalama üretim miktarları 40.000 Tonun altında olan firmalar listeye dahil
edilmemiştir.
KAYNAK: TKİ, TKTK, ETKB- Maden Dairesi Başkanlığı
TABLO-46: Türkiye'de satılabilir kömür üretim kapasiteleri ve kapasite kullanım oranları

1989 1990 1991 1992 1993
KAPASİTE ÜRETİM KKO ÜRETİM KKO ÜRETİM KKO ÜRETİM KKO ÜRETİM KKO
KURULUŞ (1000Ton/yıl) (1000Ton) (%) (1000Ton) (%) (1000Ton) (%) (1000Ton) (%) (1000Ton) (%)
GLİ 4.120 4.110 99,8 5.682 137,9 3.900 94,7 4.242 103,0 3.771 91,5
ELİ 12.490 6.958 55,7 6.189 49,6 7.017 56,2 8.626 69,1 9.519 76,2
SLİ 1 6.862 6.347 92,5 2.418 35,2 5.606 81,7 7.644 111,4 6.743 98,3
GELİ 9.410 7.266 77,2 6.988 74,3 7.271 77,3 7.162 76,1 6.658 70,8
AEL 20.000 12.491 62,5 11.223 56,1 9.780 48,9 10.311 51,6 8.219 41,1
OAL 2.160 1.577 73,0 1.261 58,4 1.384 64,1 1.188 55,0 962 44,5
ÇLİ1 1.460 713 48,8 341 23,4 394 27,0 528 36,2 341 23,4
MLİ 2.730 594 21,8 885 32,4 587 21,5 1.043 38,2 779 28,5
ADL 460 290 63,0 314 68,2 353 76,7 272 59,1 276 60,0
DLİ 384 273 71,1 247 64,3 194 50,5 177 46,1 154 40,1
BLİ2 450 315 70,0 367 81,6 497 110,4 379 84,2 314 69,8
KLİ (ILİ) 610 650 106,6 667 109,3 577 94,6 616 101,0 541 88,7
TKİ TOPLAMI 61.136 41.584 68,0 36.584 59,8 37.560 61,4 42.184 69,0 38.302 62,7
TEK- Sivas-Kangal 3.600 61 1,7 1.209 33,6 2.782 77,3 2.010 55,8 1.761 48,9
Özel Sektör b.y. 7.403 - 7.683 - 10.429 - 8.846 - 6.165 -
LİNYİT b.y. 49.048 - 45.476 - 50.771 - 53.040 - 46.228 -
TTK 4.500 3.038 67,5 2.745 61,0 2.762 61,4 2.829 62,9 2.789 62,0
Özel Sektör b.y. 44 - 99 - 79 - 88 - 37 -
TAŞKÖMÜRÜ b.y. 3.083 - 2.844 - 2.841 - 2.917 - 2.826 -
TKİ- GAL b.y. 415 - 276 - 139 - 212 - 85 -
Özel Sektör b.y. 0 - 263 - 261 - 263 - 224 -
ASFALTİT 700 415 59,3 539 77,0 400 57,1 475 67,9 309 44,1
NOT: 1-SLİ Müessesesi GLİ Müessesinden, ÇLİ Müessesesi ise MLİ Müessesesi'nde ayrılarak 1990 yılında kurulmuştur. Müesseselerin kuruluş öncesi üretim
miktarları işletme statüsünde gerçekleştirilmiştir. Söz konusu üretimler, ilgili müesseselerin toplam üretim miktarlarından düşülmüştür.
2- BLİ Müessesesi 1990 yılında işletmeye dönüştürülerek OAL Müessesesi'ne bağlanmıştır. Müessese'de birleşme sonrası, işletme statüsünde iken
gerçekleştirilen üretimler OAL toplamından düşülmüştür.
3-KKO: Kapasite kullanım oranı, b.y.: bilgi yok.KAYNAK: TKİ, TTK, DİE
Tablo'dan görüldüğü gibi, özel sektörün linyit üretim kapasitesine ilişkin herhangi bir bilgi
bulunamamıştır. Bu durum büyük ölçüde yukarıda açıklanan üretim yapısından
kaynaklanmaktadır. Bu nedenle, Türkiye toplam linyit üretim kapasitesi ve kapasite kullanım
oranına ilişkin herhangi bir değer verilememiştir. TKİ toplam linyit üretim kapsitesi ise 61.136 bin
ton olarak hesaplanmaktadır. TKİ linyit üretiminin büyük bölümünün termik santarallarda tüketiliyor
olması nedeniyle, TKİ işletmelerinde kapasite kullanımı, büyük ölçüde termik santralların talebine
bağımlı bulunmaktadır. Bazı termik santarallarda, teknik vb sorunlar nedeniyle yeterli düzeyde
üretim yapılamamış olması nedeniyle, incelenen dönemde söz konusu termik santrallara kömür
sağlayan TKİ işletmelerinde kapasite kullanım oranları düşük düzeylerde kalmıştır. Bu çerçevede
AEL, OAL ve MLİ'nin durumları özellikle dikkat çekmektedir. Buna karşılık, GLİ, ELİ, SLİ ve
GELİ'de genellikle yüksek kapasite kullanım oranlarına ulaşılmıştır. 1989-93 döneminde, toplam
olarak TKİ'de kapasite kullanım oranı %60-70 değerleri arasında dalgalanmıştır.
TTK tarafından son yıllarda, bazı küçük ocaklarda taşkömürü üretiminin rödövans karşılığı özel
sektör firmalarına bırakılması uygulamasına gidilmiştir. Ancak, üretimleri genellikle sınırlı düzeyde
bulunan söz konusu firmaların üretim kapasiteleri konusunda herhangi bir bilgi bulunamamıştır.
TTK'nın üretim kapasitesi ise, 4,5 milyon ton/yıl olarak hesaplanmaktadır. Tablo'dan görüldüğü
gibi, incelenen dönemde, TTK'da kapasite kullanım oranı %60 seviyelerinde istikrarlı bir seyir
izlemiştir.
TKİ tarafından, asfaltit üretiminin giderek daha büyük bir bölümünün rödövans karşılığı özel
sektöre bırakılması yönünde bir politika izlenmektedir. Bu nedenle, toplam asfaltit üretimi içinde
TKİ'nin payı gerilerken, özel sektörün payı yükselmektedir. Ancak, 700 bin ton/yıl olarak
hesaplanan toplam asfaltit üretim kapsitesi içinde TKİ ve özel sektörün payları hakkında herhangi
bir bilgi bulunmamaktadır. Buna karşılık, TKİ tarafından, GAL bölgesindeki makina- teçhizatın bir
bölümünün diğer bölgelere kaydırılmış olması nedeniyle, gerek TKİ ve gerekse toplam asfaltit
üretim kapasitesinin fiili olarak 200 bin ton /yıl düzeyinde gerilemiş olduğu hesaplanmaktadır.
3.4.5. Kömür Üretim Miktarları
Yıllar itibariyle, Türkiye linyit, taşkömürü ve asfaltit üretim miktarları tüvenan bazda, TABLO-47'de,
satılabilir bazda ise TABLO-48'de verilmiştir.
TABLO-47: Yıllar itibariyle Türkiye tüvenan kömür üretim miktarları (1000 Ton)
LİNYİT TAŞKÖMÜRÜ ASFALTİT
YIL TKİ ÖZEL TOPLAM TTK ÖZEL TOPLAM TKİ ÖZEL TOPLAM
1980 15.471 1.597 17.068 6.599 - 6.599 558 - 558
1981 16.882 2.284 19.166 7.388 - 7.388 560 - 560
1982 17.935 2.880 20.815 7.223 - 7.223 860 - 860
1983 20.468 3.658 24.127 6.725 - 6.725 750 - 750
1984 24.444 5.027 29.271 7.103 - 7.103 225 - 225
1985 33.267 6.369 39.639 7.260 - 7.260 523 - 523
1986 38.938 7.197 46.184 7.015 - 7.015 607 - 607
1987 39.627 7.376 47.003 7.084 - 7.084 631 - 631
1988 32.520 6.595 39.115 6.688 - 6.688 624 - 624
1989 44.587 8.513 53.100 6.259 51 6.310 415 - 415
1990 39.653 8.835 48.488 5.629 113 5.742 276 302 578
1991 40.359 11.993 52.352 5.209 91 5.300 139 300 439
1992 44.620 10.173 55.143 4.791 101 4.892 212 302 515
1993 41.169 9.115 50.284 4.067 37 4.106 224 323
NOT:1- Özel Sektör tuvenan üretimleri, satılabilir üretimlere %15 ilave edilerek hesaplanmıştır.
2- Özel Sektör üretimlerine rödövansla işletilen kamu sahaları ile TEK tarafından işlettirilen
sahalar, İl Özel İdareleri ve Belediyelerin üretimleri de ilave edilmiştir.
KAYNAK : TKİ, TTK, ETKB.
TABLO-48: Yıllar itibariyleTürkiye'satılabilir kömür üretim miktarları (1000 Ton)

LİNYİT TAŞKÖMÜRÜ ASFALTİT
YIL TKİ ÖZEL TOPLAM TTK ÖZEL TOPLAM TKİ ÖZEL TOPLAM
1980 13.079 1.389 14.468 3.602 - 3.602 558 - 558
1981 14.490 1.986 16.476 3.970 - 3.970 560 - 560
1982 15.300 2.504 17.804 4.008 - 4.008 860 - 860
1983 17.744 3.181 20.955 3.539 - 3.539 750 - 750
1984 21.783 4.371 26.154 3.632 - 2.632 225 - 225
1985 30.470 5.538 36.008 3.605 - 3.605 523 - 523
1986 36.095 6.258 42.353 3.526 - 3.526 607 - 607
1987 36.603 6.414 43.017 3.461 - 3.461 631 - 631
1988 29.586 5.735 35.321 3.256 - 3.256 624 - 624
1989 41.584 7.403 48.987 3.038 44 3.083 415 - 415
1990 36.584 7.683 44.267 2.745 99 2.844 276 263 539
1991 37.560 10.429 47.989 2.762 79 2.841 139 261 400
1992 42.184 8.846 51.030 2.829 88 2.917 212 263 475
1993 38.687 7.926 46.614 2.789 37 2.826 99 224 323
NOT: TTK l983'te TKİ'den ayrılarak kurulmuştur. l980, l98l ve l982 yılları TTK üretimleri TKİ
raporlarından alınmıştır.
KAYNAK : TKİ, TTK, ETKB.
3.4.6. Birim Üretim Girdileri
1992 yılı itibariyle, TTK ve TKİ'de, taşkömürü, linyit ve asfaltit üretiminde kullanılan üretim
girdilerinin toplam ve birim tüvenan üretim başına tüketim miktarları, TABLO-48'de verilmiştir.
Kömür madenciliğinde girdi kullanım yapısının yıllar itibariyle büyük değişiklik göstermediği dikkate
alınarak yalnızca 1992 yılı değerlerinin verilmesiyle yetinilmiştir.
TABLO-49: Taşkömürü, linyit ve asfaltit üretiminde birim üretim girdileri

TAŞKÖMÜRÜ LİNYİT ASFALTİT
(TTK) (TKİ) (TKİ)
Tüvenan Üretim Miktarı(Ton) 4.791.000 44.969.690 212.360
Maden Direği- Toplam (m3) 160.587 29.532 -
Maden Direği (m3/ton tüvenan) 0,0335 0,0006 -
Dinamit- Toplam (Kg) 419.341 560,286 2.424
Dinamit (Kg/ton tüvenan) 0,0875 0,012 0.011
Kapsül- Toplam (Adet) 1.526.943 704.481 1.380
Kapsül (Adet/ton tüvenan) 0,318 0,016 0,006
Tan- Toplam (Kg) - 17.247.400 96.770
Tan (Kg/ton tüvenan) - 0,383 0,46
Elektrik- Toplam (Kwh) 336.858.967 329.947.136 559.120
Basınçlı Hava- Toplam (m3) 2.180.240.370 219.545.349 -
Basınçlı Hava (m3/ton tüvenan) 455,07 4,88 -
Mazot- Toplam (Kg) 4.541.583 74.025.644 853.397
Mazot (Kg/ton tüvenan) 0,948 1,65 4,02
Yağ- Toplam (Kg) 613.098 3.561.854 66.979
Yağ (Kg/ton tüvenan) 0,128 0,08 0,315
Demirbağ- Toplam (Adet) 67.743 - -
Demirbağ (Adet/ton tüvenan) 0,014 - -
İşçilik- Toplam (Yevmiye) 10.297.173 8.052.038 107.198
NOT: Taşkömür üretiminin tamamı yeraltı, linyit üretiminin %90'ı açık ocak, % 10'u ise yeraltı,
asfaltit üretiminin ise tamamı açık işletmecilik yöntemiyle gerçekleştirilmektedir.
KAYNAK: TTK ve TKİ
3.4.7. Üretim Maliyetleri
TKİ ve TTK'da, linyit, asfaltit ve taşkömürü üretim maliyetlerinin cari fiyatlarla yıllar itibariyle
gelişimi, sınai ve ticari maliyet bazında TABLO-50'de verilmiştir.
TABLO-50: TTK ve TKİ'de birim üretim maliyetleri (TL/ Ton)

1989 1990 1991 1992 1993
LİNYİT (TKİ)
- Sınai Maliyet 17.785 32.356 53.535 82.614 148.282
- Ticari Maliyet 24.277 41.812 79.797 287.261 211.932
ASFALTİT (TKİ)
- Sınai Maliyet 42.505 77.511 143.494 158.811 318.054
- Ticari Maliyet 72.211 124.442 474.573 402.534 1.053.097
TAŞKÖMÜRÜ (TTK)
- Sınai Maliyet 170.019 333.578 651.062 107.945 -
- Ticari Maliyet 246.987 503.603 1.036.779 1.630.088 3.272.583
KAYNAK: TKİ, TTK.
3.4.8. Stok Durumu
1992 ve 1993 yıl sonları itibariyle, TKİ VE TTK'da kömür stokları işletmeler bazında, TABLO-
51'de verilmiştir. Özel kesim madencilik işletmeleri ile tüketici kuruluşlardaki stok miktarları
konusunda ise yeterli bilgi elde edilememiştir.
TABLO-51: TKİ ve TTK'da kömür stokları (Ton)

KURULUŞ 1992 1993
TKİ (LİNYİT) 4.732.832 4.412.237
GLİ 295.000 -
GELİ 32.797 314.000
ELİ 115.613 94.725
SLİ 3.280.000 3.040.000
MLİ 487.801 431.480
ÇLİ 78.500 22.580
OAL - 4.645
AEL 376.214 467.649
ADL 53.106 33.468
DLİ 13.901 3.690
ILİ - -
TKİ (Asfaltit) 16.001 165
TTK (Taşkömürü) 111.400 111.608
Armutçuk 42.100 b.y.
Kozlu 10.400 b.y.
Üzülmez 12.100 b.y.
Karadon 4.500 b.y.
Amasra 42.300 b.y.
b.y.: Bilgi yok
KAYNAK : TKİ ve TTK yıllık faaliyet raporları
3.5. Dış Ticaret
3.5.1. Gümrük Vergileri, Tavizler ve Teşvikler
1993 yılı itibariyle, Türkiye'de kömür ithalatında uygulanan gümrük vergisi oranları ve fon kesintileri
GTİP bazında TABLO-52'de verilmiştir. Tablo'dan görüleceği gibi, mevcut düzenlemede kömür
ithalatından 7 Dolar/Ton Toplu Konut Fonu kesintisi alınması öngörülmektedir. Bununla birlikte,
ısınma amacıyla Büyükşehir Belediyeleri ve Demir- Çelik Fabrikaları tarafından yapılan ithalat söz
konusu kesintiden muaf tutulmuştur. Kömür madenciliğine sağlanan teşvikler ise, madenciliğin
diğer alanlarına sağlananlardan farklı değildir.
3.5.2. İthalat ve İhracat
Türkiye'de kömür konusunda, çok sınırlı düzeyde ihracata karşılık, önemli miktarda ithalat
yapılmaktadır. Yıllar itibariyle Türkiye kömür ithalatı TABLO-53, Türkiye kömür ihracatı ise TABLO-
54'de, kömür türleri itibariyle ve ülkeler bazında verilmiştir.
TABLO-52: Kömür ithalatında gümrük vergisi oranları ve fon kesintisi miktarları

474 SAYILI TAVİZLİ AT ve ETFA DİĞER
KANUNA 1992 YILI ÜLKELER ÜLKELERİ ÜLKELER TOPLU
GÖRE KANUNU İÇİN İÇİN İÇİN KONUT
VERGİ VERGİ GÜMRÜK GÜMRÜK GÜMRÜK FONU
GTİP TANIM BİRİM HADDİ (%) HADDİ (%) VERGİSİ (%) VERGİSİ (%) VERGİSİ (%) (Dolar/Ton)*
2701.1110 Antrasit: Uçucu Madde£ %10 kg 60 60 - 3,0 3,0 7
2701.1190 Antrasit: Uçucu Madde³%10 kg 60 60 - 3,0 3,0 7
2701.12.10 Bitümenli Taşkömürü: Kokluk kg 60 60 - 3,0 3,0 7
2707.1290 Bitümenli Taşkömürleri: Diğer kg 60 60 - 3,0 3,0 7
2701.1900 Diğer Taşkömürleri kg 60 60 - 3,0 3,0 7
2701.2011 Taşkömüründen Briketler kg 60 60 - 3,0 3,0 7
2701.2012 Taşkömüründen Topaklar kg 60 60 - 3,0 3,0 7
2701.2019 Taşkömüründen Diğer Yakıtlar kg 60 60 - 3,0 3,0 7
2702.1000 Linyit (Toz,Aglomere Edilmemiş) kg 60 60 - 3,0 3,0 7
2702.2000 Linyit ( Toz, Aglomere Edilmiş) kg 60 60 - 3,0 3,0 7
2703.0011 Turb: Tarımda Kullanılan kg 60 36 36 1,5 3,0 -
2703.0012 Turb: Tarımda Kullanılan- Agl. kg 60 36 36 1,5 3,0 -
2703.0019 Turb: Diğer Turb Döküntüleri kg 60 36 36 1,5 3,0 -
(*): Hava kirliliğinin önlenmesi amacıyla yapılan ithalat ve demir- çelik üretiminde kullanılmak üzere yapılan ithalat Toplu Konut Fonu'nda muaftır.
TABLO-53: Yıllar ve ülkeler itibariyle kömür ithalatı miktar ve değerleri

1989 1990 1991 1992 1993
MİKTAR DEĞER MİKTAR DEĞER MİKTAR DEĞER MİKTAR DEĞER MİKTAR DEĞER
CİNSİ ÜLKE (Ton) (Bin US$) (Ton) (Bin US$) (Ton) (Bin US$) (Ton) (Bin US$) (Ton) (Bin US$)
Kokluk T.K. 2.724.177 162.288 3.170.312 198.796 3.344.373 210.444 2.448.657 136.025 3.368.275 175.078
ABD 1.798.019 106.273 1.731.780 104.827 1.748.559 107.075 1.370.808 73.682 1.156.662 55.920
Avusturalya 875.499 52.930 636.939 42.485 764.713 49.777 656.512 37.535 2.006.129 108.386
Avusturya - - 502.539 32.969 614.185 40.997 49.643 3.387 - -
Kanada 45.107 2.846 50.600 3.653 48.921 3.400 159.881 9.585 - -
Rusya 5.552 238 248.204 14.861 167.995 9.195 107.602 6.178 141.934 7.009
Diğer - - 250 2 - - 104.211 5.659 63.550 3.763
Diğer T.K. 1.319.670 75.989 1.601.502 89.976 1.770.993 101.968 1.578.352 92.943 2.104.549 104.752
ABD 145.529 8.251 14.117 1.463 - - - - - -
Avusturalya - - - - - - 2.830 96 45.597 2.781
G. Afrika 1.024.218 60.815 1.085.453 66.033 971.755 63.143 791.332 52.000 1.038.772 56.268
Rusya 146.023 6.739 408.612 16.871 750.615 35.608 651.184 31.719 838.418 37.083
Ukrayna - - - - - - 3.000 110 64.659 2.801
Diğer 3.900 184 93.320 5.609 48.623 3.218 130.006 9.018 117.103 5.819
Linyit 253.380 11.674 446.168 20.182 511.646 20.864 467.594 17.744 632.013 25.109
G. Afrika - - 77.823 3.919 - - - - 90.275 4.035
Kazakistan - - - - - - 9.800 303 33.216 977
Rusya 253.284 11.650 364.652 16.199 501.641 20.408 352.747 13.564 442.779 16.935
Ukrayna - - - - - - 50.949 1.827 45.744 2.097
Diğer 96 24 3.693 65 10.005 456 54.098 2.049 20.000 1.066
TOPLAM 4.297.227 249.951 5.217.982 308.954 5.627.012 333.277 4.494.603 246.712 6.104.837 304.939
TABLO-54: Yıllar ve ülkeler itibariyle kömür ihracatı miktar ve değerleri

1989 1990 1991 1992 1993
CİNSİ ÜLKE (Ton) (US$) (Ton) (US$) (Ton) (US$) (Ton) (US$) (Ton) (US$)
Taşkömürü 1.709 216.507 5.235 717.702 42.521 1.673.714 - - 1 252
Hollanda - - - - 42.521 1.673.714 - - - -
Irak 1.703 215.646 5.223 715.874 - - - - - -
KKTC - - 11 1.279 - - - - 1 252
S. Arabistan 5 861 1 549 - - - - - -
Linyit 2.900 36.620 3.350 54.952 4.000 91.672 - - 1.083 31.642

KKTC 2.900 36.620 3.350 54.952 4.000 91.672 - - 1.083 31.642
TOPLAM 4.609 253.127 8.585 772.654 46.521 1.765.386 - - 1.084 31.894
3.5.2. Fiyatlar
Yıllar itibariyle Türkiye taşkömürü ve linyit ortalama satış fiyatları, özel ve kamu kesimleri bazında
TABLO-55'de, TKİ kömürlerinin fiyatları, müesseler ve kömür türleri itibariyle TABLO-56'da, TTK
kömürlerinin fiyatları ise, lavvarlar bazında ve kömür türleri itibariyle, TABLO-57'de verilmiştir. TABLO-
56 ve 57'de verilen fiyatlar ilgili yılın birinci gününde geçerli olan fiyatlardır.
TABLO-55: Yıllar itibariyle ortalama kömür satış fiyatları

FİYAT
KÖMÜR CİNSİ YIL (TL/Ton)
TAŞKÖMÜRÜ KAMU 1989 143.825
1990 214.781
1991 316.831
1992 415.058
LİNYİT KAMU 1989 24.004
1990 25.776
1991 62.258
1992 98.077
ÖZEL 1989 65.510
1990 107.808
1991 202.998
1992 331.769
KOK KÖMÜRÜ KAMU 1989 267.285
1990 370.281
1991 487.611
1992 834.955
KOK TOZU KAMU 1989 117.200
1990 167.750
1991 231.529
1992 406.555
KAYNAK : DİE
TABLO-56: 1 Ocak tarihleri itibariyle, TKİ kömürlerinin satış fiyatları (TL/ Ton)
1990 1991 1992 1993
MÜESSESE KÖMÜR CİNSLERİ FOB TERMİK FOB TERMİK FOB TERMİK FOB TERMİK
AEL/ Elbistan Tüvenan 0-100mm 16.000 14.000 25.000 28.000 45.000 35.000 80.000 57.000
ELİ/ Soma Soma; +18mm- Lave 95.000 - 180.000 - 310.000 - 525.000 -
Soma; 10-18mm- Lave 95.000 - 150.000 - 275.000 - 430.000 -
Soma; 0-10- Lave 45.000 - 85.000 - 150.000 - 210.000 -
Soma; Toz 45.000 30.000 - 15.000 35.000 - - -
Soma; 0-200mm - - - - - 80.000 - 130.311
K.Dere; Parça 105.000 - 175.000 - 310.000 - 525.000 -
K.Dere; Toz 48.000 30.000 90.000 - 150.000 - 210.000 -
Eynez; Parça 95.000 - 145.000 - 260.000 - 480.000 -
Eynez;Toz 45.000 30.000 85.000 - 150.000 - 210.000 -
Deniş; 0-200mm 22.000 - 62.000 - 66.000 - 107.507
GELİ/ Yatağan 0-200 mm - 20.000 - 48.000 - 60.000 - 97.734
+30mm 30.000 - 45.000 - 80.000 - 150.000 -
0-30mm 20.000 - 23.000 - 60.000 - 110.000 -
GLİ/ Tunçbilek +50mm 100.000 175.000 - - 275.000 - 550.000 -
18-50mm 100.000 200.000 - - 300.000 - 600.000 -
10-18mm 80.000 150.000 - - 250.000 - 500.000 -
0-18mm 45.000 100.000 - - 200.000 - 275.000 -
0-1000mm 30.000 - 70.000 - - 90.000 - 147.740
OAL/ Çayırhan Tüvenan - - 73.000 - - 91.250 - 148.637
Parça 58.000 80.000 - - 190.000 - 250.000
Toz 35.000 35.000 - - 90.000 - 90.000
SLİ/ Seyitömer 0-200mm - 21.000 - 47.000 - 60.000 - 97.734
+100mm 50.000 - 80.000 - 170.000 - 225.000 -
0-100mm 20.000 - 20.000 - 60.000 - 100.000 -
TABLO-57: 1 Ocak tarihleri itibariyle, TKİ kömürlerinin satış fiyatları (TL/ Ton)
KÖMÜR CİNSLERİ 1990 1991 1992 1993 1994
ZONGULDAK LAVVARI
-Parça 195.000 195.000 380.000 612.000 1.510.000
-0-l0mm 215.000 215.000 360.000 (*) 64,5 (*) 64,5
-Mikst 70.000 70.000 160.000 160.000 340.000
-Şlam 55.000 55.000 75.000 75.000 75.000
ÇATALAĞZI LAVVAR
-Parça 185.000 185.000 375.000 610.000 1.480.000
-0-l0mm 215.000 215.000 360.000 (*) 64,5 (*) 64,5
-Mikst 65.000 65.000 160.000 160.000 340.000
-Şlam 55.000 55.000 75.000 75.000 75.000
-Filtrasyon - - 125.000 210.000 447.000
-Ara Ürün - - 160.000 250.000 490.000
ARMUTÇUK LAVVARI
-Parça 185.000 185.000 375.000 605.000 1.470.000
-0-l0mm 195.000 195.000 350.000 350.000 695.000
-Şlam 40.000 40.000 50.000 50.000 50.000
AMASRA LAVVARI
-Parça 150.000 150.000 370.000 582.000 1.430.000
-0-l0mm 160.000 160.000 290.000 290.000 625.000
-Tüvenan- Kurucaşile 90.000 90.000 60.000 60.000 60.000
-Tüvenan- Söğütözü 45.000 45.000 45.000 45.000 45.000
-Tüvenan- Amasra 30.000 30.000 30.000 30.000 30.000
-Tüvenan- Azdavay 90.000 90.000 90.000 90.000 90.000
(*): US Dolar/ Ton
3.5.4. AT ve EFTA Ülkeleri ile Kömür Ticareti
Türkiye'nin AT ve EFTA ile kömür ticareti oldukça sınırlı seviyede bulunmaktadır. Özellikle Türkiye'den
söz konusu toplulukların üyesi ülkelere kömür ihracatı yok denilebilecek düzeydedir. İncelenen
dönemde (1989-93), Türkiye'den kömür ihracatı yalnızca 1991 yılında, 42.521 Ton ile Hollanda'ya
yapılmıştır. Ancak, söz konusu ihracatın yurtiçi üretimden yapılmadığı, reeksport niteliğinde olduğu
tahmin edilmektedir. Türkiye tarafından AT ve EFTA üyesi ülkelerden yapılan kömür ithalatları, yıllar
ve kömür türleri ve ülkeler itibariyle, TABLO-58'de verilmiştir. Ancak ihracatta olduğu gibi, söz konusu
ithalatın da ihracatçı ülkeler açısından büyük bölümüyle reeksport niteliğinde olduğu düşünülmektedir.
3.6. İstihdam
Türkiye'de kömür madenciliği alanında yaratılan istihdam değerleri, 1991 Kasım ayı itibariyle, kömür
cinsi, işletme yöntemi ve istihdam türü bazında ayrıntılı olarak TABLO-59'da verilmiştir.
TABLO-58: Yıllar itibariyle, AT ve EFTA ülkelerinden yapılan kömür ithalatının miktar ve değerleri
1989 1990 1991 1992 1993
CİNSİ ÜLKE (Ton) (US$) (Ton) (US$) (Ton) (US$) (Ton) (US$) (Ton) (US$)
Kokluk T.K. - - 502.539 32.969.353 614.185 40.997.110 153.854 9.046.338
AT - - - - - - 104.211 5.658.896
Almanya - - - - - - 3.000 146.595 - -
İngiltere - - - - - - 101.211 5.512.301 - -
EFTA - - 502.539 32.969.353 614.185 40.997.110 49.643 3.387.442 - -
Avusturya - - 502.539 32.969.353 614.185 40.997.110 49.643 3.387.442 - -
Diğer T.K. - - 35 32.148 12.591 1.044.065 63.958 4.196.643 27.604 846.901
AT - - 35 32.148 12.591 1.044.065 63.958 4.196.643 27.604 846.901
Almanya - - 0 134 147 66.313 39.051 2.618.909 230 15.446
Belçika - - - - 12.288 921.607 - - - -
Hollanda - - 35 32.014 - - - - - -
İngiltere - - - - 156 56.145 24.907 1.577.734 - -
İtalya - - - - - - - - 27.374 831.455
EFTA - - - - - - - - - -
Linyit 19 20.629 - - 10.005 456.190 24.704 950.093 - -
AT 19 20.629 - - 3.039 148.195 24.704 950.093 - -
İngiltere 19 20.629 - - 3.039 148.195 18.806 702.181 - -
İtalya - - - - - - 5.898 247.912 - -
EFTA - - - - 6.966 307.995 - - - -
İsviçre - - - - 6.966 307.995 - - - -
TOPLAM 19 20.629 502.574 33.001.501 636.781 42.497.365 242.516 14.193.074 27.604 846.901
TABLO-59: Türkiye kömür madenciliğinde istihdam (1991 Kasım ayı değerleri)

ÜRETİM İDARİ VE DİĞER İŞLER TOPLAM
YERALTI YERÜSTÜ
KÖMÜR CİNSİ NEZARETÇİ FORMEN İŞÇİ NEZARET FORMEN İŞÇİ İDARİ BÜRO DİĞER
TOPLAM 391 2.011 9.555 789 3.555 12.652 270 1.212 1.120 31.555
LİNYİT KAMU 189 1.713 5.740 612 3.214 10.446 177 1.064 980 24.145
ÖZEL 202 288 3.815 177 341 2.206 93 148 140 7.410
TOPLAM - - - 15 - 302 2 42 79 440
ASFALTİT KAMU - - - 15 - 302 2 42 79 440
ÖZEL - - - - - - - - - -
TOPLAM 1.872 1.566 15.376 665 586 11.888 300 1.139 1.190 34.585
TAŞKÖMÜR KAMU 1.872 1.566 15.376 665 589 18.888 300 1.139 1.190 34.585
ÖZEL - - - - - - - - - -
TOPLAM 2.263 3.577 24.931 1.469 4.144 24.842 572 2.393 2.393 2.389
NOT : Taşkömürü ve Asfaltit Özel Sektör istihdam rakamları Taşeron usulü ile üretim yapıldığı için DİE istatistiklerinde, İnşaat Sektörü
rakamları içinde verilmektedir.
KAYNAK : DİE/ ISIC - Rev.2
3.7. Çevre Sorunları
Çevre sorunlarıyla ilgili genel bilgi ve kömür madenciliği faaliyetlerinin olumsuz çevresel etkileri
bölüm 2.6'da açıklanmıştır.
3.7.1. Türkiye Kömür Madenciliğinde , Çevre Sorunları ve İyileştirme Çalışmaları
a. Arama Safhası :
Kömür madenciliğinin her aşaması çevre ile doğrudan ilişkilidir. Aramalardan başlayan ilişki,
kömürün yakılması ile son bulmaktadır.
Kömür arama faaliyetlerinin çevreye verdiği zararlar sınırlıdır. Buna rağmen özel önlem
gerektiren alanlarda, olumsuz etkilerin ve doğabilecek zararların giderilmesi veya karşılanması
için gerekli düzenlemeler mevcut kanun ve yönetmelikler çerçevesinde yapılmaktadır.
b. Açıkocak Kömür İşletmeciliği:
Ülkemizde, kömür madenciliği faaliyetleri orman arazisi, hazine arazisi ve şahıs arazilerinde
gerçekleştirilmektedir. Orman arazilerinde sadece irtifak (kullanım) hakkı çerçevesinde çalışma
yapılmaktadır. Madenci bu arazilerin yeniden ağaçlandırılması için gerekli tüm masrafların
bedelini faaliyete başlamadan önce orman idaresine ödemektedir. Bu nedenle orman
sahalarının yeniden ağaçlandırılması orman idaresinin yükümlülüğündedir. Ancak orman idaresi
bu tür sahalarda henüz kayda değer bir çalışma yapmamıştır.
Diğer sahalarda gerçekleştirilen kömür madenciliği faaaliyetleri nedeniyle bozulan sahaların

iyileştirilmesi konusunda ise bazı önemli çalışmalar bulunmaktadır. Özellikle, İstanbul Kilyos-
Karaburun arasında faaliyet gösteren firmaların (Kut Ormancılık Ltd. Şti. gibi) bölgede, yaklaşık
700 ha'lık bir ağaçlandırma çalışması bulunmaktadır. Ayrıca Aydın'da Aydın Linyit Ltd. Şti.
işletme sahasında da yaklaşık 500ha alanın ağaçlandırma ve rekültivasyon çalışmalarının proje
aşaması tamamlanmak üzeredir. TKİ Kurumu'nun da önemli uygulamaları bulunmaktadır.
TKİ'nin l977 yılında başlayan çalışmaları sonucunda şimdiye kadar, Afşin-Elbistan Linyitleri
(Kahramanmaraş), Garp Linyitleri (Kütahya), Seyitömer Linyitleri (Kütahya), Güney Ege Linyitleri
(Muğla) ve Ege Linyitleri (Manisa) İşletmelerinde yaklaşık 600 ha'lık alan ağaçlandırılmıştır.
Diğer işletmelerde de bu konuda, uygulama amacıyla araştırma ve hazırlık çalışmaları
yapılmaktadır.
c. Yeraltı Kömür İşletmeciliği:
Yeraltı işletmeciliğinde yantaş, katı artık olarak çıkmaktadır. Bunlar genelde civardaki alanlara
boşaltılmaktadır. Bu artıkların denize dolgu malzemesi olarak kullanılması, bu artığın
oluşturduğu yığının üzerinin verimli toprakla örtülerek, tarım alanı haline dönüştürülmesi gibi az
sayıda uygulamalar mevcuttur.
Tasmanın olumsuz etkisi, dolgulu yöntemlerle azaltılmaktadır. Yeraltı su seviyesinin düşmesini

önleyici herhangi bir uygulama henüz mevcut değildir.
d. Kömür Yıkama Üniteleri (Cevher Zenginleºtirme):
Kömür yıkama ünitelerinden ağırlıklı olarak, katı ve sıvı bazda atıklar çıkmaktadır. Önceki yıllar
da tesis atıksularının atık barajlarında dinlendirildikten sonra, doğrudan alıcı ortama (akarsu,
dere, deniz vb. gibi) verilmesi sözkonusu iken, özellikle TKİ'nin l985 yılında, Tunçbilek, yıkama
ünitesinde faaliyete geçirdiği Arıtma Ünitesiyle, proses suları askıdaki katı maddelerinden
arındırılmıştır. Böylece arıtılan proses suları yıkama ünitesinde tekrardan kullanılmaya
başlanmış ve alıcı ortama daha temiz su verilmiştir. Bunun yanısıra l993 yılı Aralık ayında
işletmeye alınmış olan 3 milyon ton/yıl kapasiteli Tunçbilek-Ömerler lavvarında da arıtma tesisi
yapılmış ve ileride yap işlet sistemine göre tesis edilecek lavvarlarda da benzer uygulamalara
gidilmesi planlanmıştır.
Çevreye olumsuz etkisi daha sınırlı olan katı atıkların ise açık alanlarda depolanıp üzerlerinin
ekilebilir toprakla örtülüp tarım alanı oluşturma gibi planlama aşamasında olan çalışmalarda
mevcuttur.
e. Kömürün Yakılması:
Her ne kadar kömür üretilmesiyle doğrudan ilgili olmasa da, kömürün kullanılması sırasında
ortaya çıkan çevre sorunları açısından, kömür üretimi her geçen gün kısıtlanmaktadır.
Özellikle, kömürün yakılarak elektrik enerjisi elde edildiği termik santralların, olumsuz çevresel
etkilerinin ortaya çıkmasıyla, kömür üretimi oldukça etkilenmiştir. Son yıllarda termik
santralların olumsuz çevre etkilerinin azaltılması yönünde çalışmalara hız verilmiş ve bazı
termik santrallarda hava kirletici özelliği fazla olan kükürtoksitleri SOx) gidermek amacıyla,
Desülfirizasyon Üniteleri kurulmasına yönelik çalışmalar başlatılmıştır. Yine kömürün; sanayi
ve konut ısıtılmasında kullanılmasıyla ortaya çıkan hava kirliliğinin tek sorumlusu olarak
gösterildiği günümüzde, hava kirliliğinde en az kömür kadar etkili olan taşıtlardan kaynaklanan
hava kirleticiler ve kaloriferlerde kullanılan yüksek kükürtlü fuel-oillerden kaynaklanan etkiler
hep gözardı edilmiş ve haksız yere kömür kullanımı engellenmektedir. Dolayısıyla bu durum
kömür üretimini de olumsuz yönde etkilemektedir. Her boyutta ve kalitedeki yerli
kömürlerimizin çevre ve hava kirliliğine olan etkisini en aza indirmek amacıyla dünyadaki
gelişmelere paralel olarak ülkemizde de sanayide (Tekstil, Boya vb.) ve toplu konut alanlarının
ısıtılmasında Akışkan Yataklı Yakma Sistemleri tesis edilmektedir.
3.7.2. Türkiye'deki Mevzuat
Ülkemizde, kömür madenciliğini etkileyen çevreyle ilgili mevzuat, yürürlüğe giriş tarihine göre
aşağıda belirtilmiştir.
24.4.1930 tarihinde yürürlüğe giren 1593 sayılı Umumi Hıfzıssıha Kanununa dayanarak çıkarılan
Gayri Sıhhi Müesseseler Yönetmeliği'nde (26.10.1983 tarih ve 18203 sayılı Resmi Gazetede
yayımlanarak yürürlüğe girmiştir), işletmeler yerleşim alanlarına verebilecekleri zararların önem
derecelerine göre 3 gruba ayrılmıştır. Yönetmelikte maden işletmeleri birinci derece gayri sıhhi
tesisler olarak belirtilmiştir. Bu durum, madencilik faaliyetlerinin yerleşim alanlarına yakın
olamayacağı, ayrıca işletmeler etrafında Sağlık Koruma kuşağının bulundurulması
zorunluluğunu getirmektedir.
8.9.1956 tarihinde Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren, 6831 sayılı Orman Kanununun
16. maddesi, ruhsatname veya imtiyaz almış olanlarla, ruhsatname veya imtiyaz alacakların, işe
başlamadan önce çalışma sahalarını, orman idaresine bildirmesini ve ormana zarar gelebilecek
hallerde orman idaresinin göstereceği tedbirlerin alınmasını mecbur kılmaktadır.
27.7.1973 tarihli Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren Su Ürünleri Tüzüğü'nün Ek-5.
maddesinde iç sulara ve denizlerdeki istihsal yerlerine dökülmesi yasak olan zararlı maddeler
belirtilmektedir. Madencilikle ilgili maddelerin de bulunduğu bu listede ayrıca, denizlerdeki istihsal
yerlerine dökülmesi yasak olan zararlı maddelerin sınır değerleri de belirtilmektedir.
11.8.1983 tarihinde Resmi Gazetede ilan edilerek yürürlüğe giren 2872 sayılı Çevre Kanununun
28. maddesi (3.3.1988 tarih ve 3416 Sayılı Kanun'un 8. maddesi ile değiştirilen şekli) ise, çevreyi
kirleten ve çevreye zarar verenleri, sebep oldukları kirlenme ve bozulmadan doğan zararlardan
dolayı kusur şartı aramaksızın sorumlu tutmakta ve meydana getirdikleri zararlardan ötürü, genel
hükümlere göre tazminat sorumluluğunun saklı olduğunu belirtmektedir.
15.6.l985 tarihinde Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren 3213 sayılı Maden
Kanununun 46. maddesi, maden arama dönemi içerisinde, arama sahasının özel mülkiyete
ait olması durumunda, arama çalışmaları için irtifak ve/veya intifak hakkı tesisinin belirli
süreler dahilinde Bakanlık'tan istenebileceğini belirtmektedir. Ancak, bu süre içerisinde
sahaya zarar verilmesi durumunda, adli merciler tarafından tesbit edilecek tazminatın ruhsat
sahibine ödenmesi gerektiğini belirtmekte ve sahanın kullanılabilir durumda terk edilmesini

zorunlu tutmaktadır.
Doğrudan ilgili olmasa da 2.11.1986 tarihli Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren Hava
Kalitesini Koruma Yönetmeliği kömür üretimini dolaylı olarak etkilemektedir. Yönetmelikte hava
kalitesini olumsuz etkileyen emisyon sınırları belirlenmiş, alınması gereken önlemler ile denetim,
otorizasyon ve yaptırımlar açıklanmıştır.
11.12.1986 tarihli Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren, Gürültü Kontrol

Yönetmeliğinde, gürültü kaynakları belirtilerek, madencilik faaliyetlerinde de kullanılan iş
makinaları ve diğer ekipmanların gürültü seviyeleri ayrı ayrı verilmiştir. Yönetmelik, teknik olarak
önlenemiyen gürültü kaynaklarının etkilerini azaltmak amacıyla, çalışanlara koruyucu
malzemelerin verilmesini zorunlu tutmaktadır.
4.8.1988 tarihli Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren Su Kirliliği Kontrolü

Yönetmeliğinde ise, endüstriler üretim tiplerine göre 16 gruba ayrılarak, alıcı ortama
verebilecekleri proses atık sularının özellikleri belirtilmiştir. Maden sanayii sektör grubunda,
kömür üretim ve nakli, atık sularının alıcı ortama verilmeden önce sağlanması gereken
standartlar belirtilmiştir. Bunun yanında, kömür hazırlama tesisleri atık sularının alıcı ortama
dreşarj standartları da belirtilmiştir.
7.2.1993 tarihli Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren Çevresel Etki Değerlendirmesi
Yönetmeliği (ÇED) kamu veya özel sektöre ait kurum, kuruluş ve işletmelerin yatırım kararlarının
çevre üzerinde yapabilecekleri tüm etkilerin belirlenmesini, tesbit edilen olumsuz etkilerin
önlenmesini ya da çevreye zarar vermeyecek şekilde en aza indirilmesini ve alternatiflerin
değerlendirilmesini amaçlamaktadır. Faaliyetler yönetmeliğin Ek.lve Ek.III'nde iki gruba
ayrılmıştır. Bunlardan Ek.l'de belirtilen faaliyetleri gerçekleştirecek kurum, kuruluş ve kişiler,
yönetmeliğinin ekinde verilen Çevresel Etki Değerlendirmesi Raporu formatına göre ÇED
raporunu, yeterlik belgesi alarak hazırlamak veya bu belgeye sahip kurum, kuruluş ve kişilere
hazırlatmakta yükümlü tutulmaktadır.
ÇED yönetmeliğinde, kömür madencilik faaliyetleri Ek.l'de 24. sırada, her türlü maden
çıkarılması ve işletilmesi (metal içerenler veya enerji üretenler) şeklinde yer almaktadır.
4. MEVCUT DURUMUN DEĞERLENDİRİLMESİ
4.1 Altıncı Plan Dönemindeki Gelişmeler
Altıncı Plan Dönemi, yeni kapasitelerin yaratılması ve mevcut kapasitelerin kullanımı konularında
önemli gelişmelerin yaşanmadığı bir dönem olmuştur. 61 milyon Ton/Yıl düzeyindeki üretim
kapasitesiyle, Türkiye linyit üretim kapasitesinin % 80'ine sahip olan TKİ İşletmelerinde kapasite
kullanımı, dönem boyunca %60 seviyelerinde seyir etmiştir. Söz konusu kapasite kullanım
oranlarındaki düşüklük, esas olarak linyite dayalı termik santrallerin kömür taleplerindeki çeşitli
nedenlerle meydana gelen düşüşlerden (hidrolik santrallere öncelik verilmesi, ithal kömür ve doğal
gaz talebinin artması vb.) kaynaklanmıştır.
Altıncı Plan dönemi, TTK'da sorunların ağırlaştığı bir dönem olmuştur. Taşkömürü üretim ve
üretim kapasite kullanım oranlarında dönem içinde önemli bir değişiklik olmamıştır.
Asfaltit üretimi ise dönem içinde önemli ölçüde gerilemiştir. TKi asfaltit sahalarının büyük ölçüde
rödövans karşılığı özel kesime devir edilmesi nedeniyle, TKİ üretimindeki gerilemeye karşılık, özel
kesim asfaltit üreticisi olarak ortaya çıkmıştır.
Dönem içinde, gerek linyit ve asfaltit, gerekse taşkömür üretimlerinde program hedeflerine
ulaşılamamıştır. Program hedefleri genel olarak üretim kapasitelerinin altında belirlenmesine
rağmen, program gerçekleşme oranları da düşük olmuştur. Bu durumun başlıca nedeni, kömüre
olan talebin yıllar itibariyle gerilemesi ve termik santrallerin kapasite kullanımlarındaki düşüşler
olmuştur. Talep düşmesine ithal kömür ve doğal gaz kullanımının yaygınlaşması neden
olmaktadır. Termik santrallerin tam kapasite çalıştırılması, mevcut santrallere ilave üniteler
eklenmesi ve yeni santraller kurulması, akışkan yataklı kazanların yaygınlaşması ve piyasaya
yıkanmış temiz kömür arz edilmesi, satılabilir üretim miktarlarını arttıracak ve kapasite kullanım
oranlarını yükseltecektir. Taşkömürü üretiminde ise üretim maliyetlerinin yüksekliği nedeniyle,
sanayi kuruluşlarının kömür ihtiyaçlarını ithalatla karşılamaları taşkömür üretimimiz üzerinde etkili
olmaktadır.
1993 yılı itibariyle linyite dayalı termik santraller kömür tüketim kapasiteleri 51.695.000 Ton/Yıl'dır.
Önümüzdeki yıllarda Elbistan'a 2 ünite (2x340MW) Çayırhan'a 2 ünite (2x150MW) ilave edilmesi
ve Gökova Santrali'nin devreye girmesiyle söz konusu kapasitenin 66.895.000 Ton/Yıl seviyesine
yükselmesi beklenmektedir. Öte yandan, bu miktara diğer sanayi sektörlerinin ihtiyaçları ve ev
yakıtı olarak iyileştirilmiş kömürün kullanımındaki gelişmeler de dahil edildiğinde Türkiye toplam
kömür talebinin kısa dönemde 75 - 80 milyon Ton seviyesinde olacağı tahmin edilmektedir.
Altıncı Plan döneminde, ülkemizde en kaliteli linyit rezervlerinin bulunduğu Soma ve Tunçbilek
bölgelerinde, derin sahalarda, kalın damarlarda yeraltı modern mekanize uzunayak işletmeciliği
projesi hazırlanmış ve uluslararası ihaleye çıkılmıştır. İhale değerlendirme çalışmaları,
sonuçlanma aşamasındadır. Projenin gerçekleşmesiyle kalorisi yüksek, kül ve kükürt oranları
düşük, Soma ve Tunçbilek kömür üretimlerinde önemli artışlar sağlanacaktır.
İthal kömür ve doğal gazın kullanımının ülkemizde yaygınlaşması, yerli kömürlerimizin çevresel
etkileri nedeniyle kullanımlarının sınırlandırılması ve yasaklanması uygulamaları karşısında
zenginleştirilmiş, temiz kömürlerin piyasaya arzedilmesine yönelik çalışmalar başlatılmıştır.
Öncelikle, Tunçbilek'te 3.000.000 Ton/Yıl tüvenan kapasiteli bir kömür yıkama tesisi kurulması
planlanmış, 1991 yılında uluslararası ihaleye çıkılmış ve tesis 1993 yılı içerisinde tamamlanarak
devreye alınmıştır. Yine Tunçbilek bölgesinde 500.000 Ton/Yıl yıkama kapasiteli mobil yıkama
tesisi özel sektörce kurularak devreye alınmıştır. Tesiste kömürler TL/ton yıkama bedeliyle ihale
edilmiş olup, her türlü işletme giderleri yükleniciye aittir. Yine aynı yöntemle 1993 yılı içerisinde
Soma'da 1.500.000 Ton/Yıl, Dodurga-Çorum'da 250.000 Ton/Yıl kapasiteli mobil yıkama
tesislerinin devreye alınması için uluslararası ihaleye çıkılmıştır. İhale sonuçlanmış olup mukavele
görüşmeleri yürütülmektedir. Yıkama tesislerinin arttırılmasının ve yaygınlaşmasının yıkanmış
temiz kömür talebini arttırması beklenmektedir.
TKİ Kurumu, açık işletmecilik yöntemiyle kömür üretimini gerçekleştirdiği sahalarda doğal örtüyü
ve topoğrafyayı zorunlu olarak bozması nedeniyle, üretim faaliyetleri sona erdikten sonra, oluşan
çukurları doldurarak düzeltmekte, üzerine bitkisel toprak sererek çevreye ve iklime uygun
ağaçlarla dikim yaparak ormanlar oluşturmaktadır. Bu faaliyetler tüm müesseselerde
yürütülmektedir. AEL Müessesesinde 235ha alana 265.000'nin üzerinde çeşitli türde ağaç
dikilmiştir. GLİ Müessesesinde 136ha alana 330.000, SLİ Müessesesinde 6.000, GELİ
Müessesesinde 140.000, ÇLİ Müessesesinde 37.000, OAL Müessesesinde 500.000 adet ağaç
dikimi yapılmıştır.
TKİ Kurumu, yeraltı ve açık ocak işletmelerinde örtü kazı ve kömür üretiminde, makina ve
ekipmanların etkin ve verimli kullanımlarının sağlanması için, bilgisayarlı uzaktan izleme- kontrol
ve değerlendirme sistemlerinin uygulanabilmesine yönelik çalışmalar sürdürmektedir. Ayrıca TKİ,
ODTÜ ve uluslararası diğer üniversite ve kuruluşlarla ortak işbirliği çalışmaları da yürütmektedir.
"Madencilikte İleri Teknoloji Uygulamaları Projesi"ne 1990 yılında TKİ ve ODTÜ tarafından
başlanmış ve çalışmalar hala devam etmektedir. Bu çalışmalarda;
a)Kaya saplamaları tasarımı ve uygulamaları,
b)Madencilikte jeoistatistik uygulamalar ve bilgisayar kullanımı,
c)Yeraltı ocaklarında "Bilgisayarlı İzleme ve Kontrol Sistemleri" ve "Veri Toplama ve

Değerlendirme Yöntemleri" kullanımı,
d)Yeraltı ocaklarında iş güvenliği ve işçi sağlığı sorunlarının değerlendirilmesi ve çözüm önerisi

programlarının geliştirilmesi,
e)Açık ocaklarda arazi ıslahı ve çevre düzenlemesi konuları uygulamalı olarak yürütülmektedir.
Üretim ve dekapajda çalışan iş makinalarının yağ analizlerinin yapılabilmesi için, 1992 yılında ELİ
Müessesesinde bir yağ analiz laboratuarı kurulmuştur. Belirli periyotlarda, ya da gerekli görülen
durumlarda iş makinalarından yağ numuneleri alınarak tahlil yapılmakta, yağ numunesinde
bulunan metal partiküllerinden ileride oluşacak arızaların belirlenmesi veya oluşan arızaların
teşhis edilmesiyle, arızaların çok kısa sürede giderilmesi ve daha büyük hasarlar yaratmadan
parça değiştirilmesi gibi uygulamalarla, bakım - onarım, yedek parça, yağ tüketimi vb. hususlarda
önemli tasarruflar sağlanmış bulunmaktadır.
Damar içinde, sismik yöntemlerle fayların tesbit edilmesine yönelik çalışmalar, Macaristan pratiği
ve deneyimleri ışığında, Çayırhan yeraltı işletmesinde deneme nitelikli olarak başlatılmıştır. Bu
çalışmalar önümüzdeki yıllarda da devam edecek ve yeraltı işletmelerimizde de
uygulanabilecektir. TKİ tarafından son dönemde tamamlanan yatırım projeleri TABLO-60'da
verimiştir.
TABLO-60: Son dönemde tamamlanan TKİ linyit üretim projeleri

KAPASİTESİ BİTİŞ YILI
PROJE ADI (Ton / Yıl)
Beypazarı İşletmesi Tevsii Projesi 2,200,000 1991
Seyitömer IV.Ünite Üretim Projesi 1,500,000 1990
Bursa- Orhaneli Projesi 1,200,000 1991
Bursa- Keles Projesi 1,200,000 1991
Çanakkale- Çan Projesi 1,500,000 1993
Tunçbilek- Ömerler Lavvarı 3,000,000 1993
Türkiye Taşkömürü Kurumu'nda, Altıncı Plan döneminde, bir dizi rehabilitasyon ve modernizasyon
projeleri öngörülmüş ve bu amaçla Dünya Bankası'ndan "Enerji Sektörü Uyum Kredisi"
kapsamında, 70 milyon dolar kredi sağlanmıştır. Temin edilen kredinin en verimli şekilde
kullanılabilmesi amacıyla öncelikle Asma, Gelik ve Kandilli işletmelerinin rehabilitasyon projeleri
ele alınmış ve söz konusu projeler 1989 yılında tamamlanmıştır.
TTK' nın yeniden yapılandırılması kapsamındaki Kozlu rehabilitasyon, Karadon-Kilimli

İşletmelerinin birleştirilmesi ve modernizasyonu, lavvarların modernizasyonu vb. diğer projelerde
ise Altıncı Plan döneminde önemli bir gelişme sağlanamamıştır.
Rehabiliyasyon projelerinden farklı olarak, konsantrasyon projesinde, kömür maliyetinde önemli

bir faktör olan işçilikle ilgili giderler göz önüne alınmış ve ortak işçilikleri birleştirmek, işgücü
verimini arttırmak ve verimsiz üretim alanlarını terkederek, verimli üretim alanlarında yoğunlaşmak
hedef alınmıştır. Konsantrasyon ve işgücü iyileştirme projelerinin uygulama çalışmalarının
başlaması sonucu, verimsiz üretim sahalarının bir kısmı terkedilmiş, bir kısmı rodövans karşılığı
özel şirketlere devredilmiştir.
VI. Plan döneminde Macaristan'ın Mecsek Havzası'ndan adapte edilen ve ilk kez Kozlu
Müessesesi'nde uygulamaya başlanan pnömatik patlatmalı kazı projesi Karadon Müessesesi'nde
de uygulanmaya başlanmış ve sistem başarılı bulunmuştur.
Proje uygulaması ile klasik üretim yöntemine kıyasla, üretimde % 150' lik bir artış, işçilikte ise %
71'lik bir azalma sağlanmış olup, sistemin havza çapında yaygınlaştırılması amacı ile çalışmalar
devam etmektedir.
4.2. Sorunlar
Kömür Sektörü' nün sorunlarını, özellikle VI. 5 Yıllık Plan Dönemi' ndeki gelişmeler gözönüne
alındığında, üç ana başlıkta toplamak gerekmektedir.
4.2.1 Türkiye Taşkömürü Kurumu (TTK)'nun Sorunları:
T.T.K.'nın darboğazlarının giderilmesi ve daha verimli, dinamik ve üretken bir yapıya

kavuşturulması için VI. 5 Yıllık Plan Dönemi' nde hızlı bir yeniden yapılanma sürecine girilmiş olup
dünya kömür madenciliğinde başarıyla uygulanmakta olan konsantrasyon önlemleri, T.T.K.
koşullarına uydurularak yeraltı madenciliğinin iyileştirilmesi ve modernizasyonu çalışmaları
başlatılmıştır. Bu kapsamda:
a) Asma Rehabilitasyon Projesi,
b) Gelik Rehabilitasyon Projesi,
c) Kandilli Rehabilitasyon Projesi,
d) Zonguldak ve Çatalağzı Lavvarları Modernizasyon Projesi ele alınarak, projelendirme

çalışmaları tamamlanmıştır.
Bunlardan Asma ve Gelik Projeleri, 1989 yılında tamamlanarak makina ve techizat alımları
yapılmış ve uygulamaya başlanmıştır. Ancak, projelerde hedeflenen kapasitelerin tamamına,
özellikle Gelik İşletmesi'nde alt yapı yetersizliği nedeniyle ulaşılamamaktadır. Bu işletmede ancak
yeni servis kuyusu hizmete girdiğinde, tam kapasiteye ulaºmak mümkün olabilecektir.
Kandilli Rehabilitasyon Projesi de finansman temin edilemediği için uygulamaya geçirilememiş,

ancak alt yapı hazırlıkları proje teminine uygun olarak sürdürülmektedir.
Ayrıca Karadon - Kilimli ile Kozlu Rehabilitasyon Projeleri tamamlanma aşamasındadır. Bu

projelere ilaveten, Zonguldak merkezindeki işletmeler için uygun lokasyonlarda kurulması
düşünülen lavvar tesisleri için finansman temininde önemli darboğazlar bulunmaktadır.
Karadon - Kilimli Rehabilitasyon Projesi' nin uygulamaya geçememesinin en önemli nedeni,

Müessese' nin alt yapısının geri kalmış olması ve servis kuyusunun halen üretim yapılan katların
üzerinde kalmış olmasıdır. Bu hususun ivedilikle ele alınması gerekmektedir. Bu işletmenin
geleceğe yönelik çalışmaları, gerekli yatırımlar yapılana kadar Gelik İşletmesi' nin alt yapısından
yararlanılarak sürdürülecektir.
Kozlu Müessesi'nde katların geri kazanılması çalışmaları devam etmekte olup, -300 katı tamamen
açılmıştır. Halihazırda su seviyesi -429 katında olup, bu kattaki 11.5 km uzunluğundaki galerilerin
temizlenmesi işleri sürdürülmektedir. Bundan sonra, -560 katının temizlenmesi çalışmaları
başlatılacak; bu katın geri kazanılmasını müteakip ana hazırlık çalışmalarına kaldığı yerden
devam edilecek ve Müessese' nin modernizasyonu yeniden ele alınacaktır. Üretim, -429 / -560
katları arasında konsantre edilecektir.
T.T.K.'nun sağlıklı bir yapıya kavuşabilmesi için gerçekleştirilmesi gereken en önemli husus,
istihdam politikasının rasyonelleştirilmesidir. Üretken olmayan işçilikler yok edilmeli; buna karşılık
üretim ve ana hazırlık işçiliklerindeki eksiklikler giderilmelidir. Bu konuda hazırlanmış olan "İşgücü
İyileştirme Projesi"nin uygulanması halinde, VII. 5 Yıllık Plan Dönemi içinde T.T.K. toplam işçi
sayısı 19 586 kişiye düşecektir.
4.2.2 Türkiye Kömür İşletmeleri (TKİ)'nin Sorunları:
T.K.İ.' nin gerek müesseseleri itibariyle, gerekse kurum olarak genel güncel sorunları şu şekilde
sıralanabilir:
- Orta Anadolu Linyitleri Müessesesi (OAL) yeraltı ocağında mevcut ayak techizatı ekonomik
ömrünü doldurmak üzeredir. Bu nedenle öncelikle iki adet ayak teçhizatının (bir taban ve bir tavan
ayak) temini zorunlu hale gelmiştir. Bu konuda gerekli yatırımın yapılamaması, şimdiden Termik
Santral'a kömür beslemekte darboğazlar yaratmakta olup, önümüzdeki günlerde bu sorunun daha
da büyümesi kaçınılmazdır.
- Kemerköy Termik Santralı' nın deneme çalışmaları süresince, Güney Ege Linyitleri İşletmesi'ne
(G.E.L.İ.), Milas-Sekköy ocağından kömür beslenmektedir. Ancak, bu santralın elektrik üretimini
sürekli kılabilmesi için Hüsamlar sahasından beslenmesi gerekir. Hüsamlar Projesi'nin ne şekilde
işletileceği (kamu, özel sektör veya taşeron usulü ile) konusunda kesin bir karara varılması da bu
yüzden ivedilikle beklenmektedir.
- Yatağan Termik Santralı'nın I.,II. ve III. üniteleri, Güney Ege Linyitleri İşletmesi Müessesesi
(G.E.L.İ.)' nin Yatağan ve Tınaz-Bağyaka sahalarından beslenmektedir. Ancak, işletimi TEK'na ait
olan ve Tınaz-Bağyaka üretimini taşıması gereken bantlı konveyör hattının çalıştırılamaması
sonucu, bu santrale kömür, çok az miktarda yapılan ihaleli taşıma dışında Yatağan kömür
sahasından beslenmektedir. Bu da üretimde darboğaz yarattığı gibi, rezervin dengesiz tüketimine
ve Tınaz-Bağyaka'daki iş makinalarının atıl durumda bekletilmelerine neden olmaktadır. Bu
nedenle, söz konusu bantlı konveyör hattının ivedilikle faal hale getirilmesi gerekmektedir.
- Orhaneli Termik Santralı, çevre kirliliğine neden olduğu gerekçesiyle sık sık durdurulmaktadır.
Bu da M.L.İ. Müessesesi üretimini olumsuz yönde etkilemektedir. Ayrıca, proje gereği bu santralın
Orhaneli ve Keles kömür sahalarından müştereken beslenmesi gerekmektedir.Bunun için Keles
kömürünün Orhaneli'ne taşınmasında nakliye alternatifleri değerlendirilmeli, en uygun olanı
benimsenerek uygulamaya konulmalıdır.
- Garp Linyitleri İşletmesi (G.L.İ. - Tunçbilek) ve Ege Linyitleri İşletmesi (E.L.İ. - Soma) açık
işletmelerinde, mevcut kazı ve yükleme kapasitesine göre taşıma kapasitesi oldukça düşük
kalmıştır. Bu işletmelerde faal bulunan 20yd3'lük ekskavatörlerle uyumlu olarak çalışabilecek 130
short-tonluk kamyonların temini ve ekonomik ömürlerini doldurmuş diğer kamyonların da tedricen
yenilenmesi zorunludur. Böylece, söz konusu işletmelerde dekapaj imkanları arttırılabilecek,
dolayısı ile işletme maliyetleri düşürülebilecektir.
- Yeraltı ocaklarında kalite ve verimin arttırılması, maliyetin düşürülmesi, güvenli bir çalışma
ortamının sağlanmasını amaçlayan ve gelecekte büyük üretim kapasiteli yeraltı çalışmalarına ışık
tutması beklenen, GLİ, Tunçbilek-Ömerler ve ELİ Soma-Eynez yeraltı mekanizasyon projelerinin
en kısa zamanda uygulamaya geçirilmesi gerekmektedir.
- Afşin- Elbistan Termik Santralı' nın projesine göre atılan kül sıcaklığı 600C olması gerekirken,
fiili sıcaklık 100-1100C'ye ulaşmaktadır. Aşırı sıcaklık nedeniyle kül nakil bantlarında meydana
gelen kopmalar, santralın zaman zaman durdurulmasına, dolayısı ile de Afşin - Elbistan Linyitleri
Müessesesi' nin (AEL) kömür üretiminde aksamalara yol açmaktadır. Ayrıca kül partiküllerinin
taşıma ve boşaltma sırasında makina ve techizata zarar verdiği gözlenmektedir. Bu yüzden, kül
sıcaklığının düşürülmesi, veya başka bir nakil sisteminin seçilmesi hususu, TEK tarafından ele
alınarak sorunun çözümlenmesi gerekmektedir.
- Doğu Linyitleri İşletmesi (DLİ)'nin Oltu ve Aşkale sahalarında verimli bir projelendirme ile üretim
yapılabilecek nitelik ve nicelikte rezervlerin bulunmaması ve çalışma koşullarının zorluğu, bu
Müessese' nin üretim maliyetlerini çok arttırmaktadır. Bu nedenle DLİ'nin kapatılması veya mevcut
rezervlerin rödövans usulü ile işletilmesi gerekmektedir.
- Soma Termik Santralı 5. ve 6. ünitelerinin Deniş-II Projesi çerçevesinde çalıştırılmaları

programlanmışken, santralın yeni ünitelerinin devreye girmesine karşın Deniş-II Projesi ile ilgili
herhangi bir yatırım yapılmamıştır. Bu ünitelere kömür, şimdilik E.L.İ.' nin mevcut sahalarından
besleniyorsa da ileride bir darboğaza girilmesi muhtemeldir.
- Güneydoğu Anadolu Linyitleri (G.A.L.)'nde yöresel sorunlar, çalışma olanaklarını sınırlamakta ve

bu müessesede istenilen düzeyde üretim yapılamamaktadır.
- Özellikle Garp Linyitleri İşletmesi ve Seyitömer Linyitleri İşletmesi'nin yanı sıra, bir çok
müessesede, teshin sektörünün talebi olan parça kömür üretimine paralel olarak elde edilen toz
kömürlerin pazarlanmasında büyük darboğazlar yaşanmaktadır.
- Son yıllarda ülkemize önemli miktarda ithal kömür girmektedir. İthal kömürler ısınmada hava
kirliliğine daha az neden olduğu için, sanayide ise ucuzluğundan dolayı tercih edilmektedir. Ancak,
ithal edilen kömürler her zaman istenilen özellikleri sağlamamaktadır. Bu hususta etkili denetim
mekanizmalarının olmayışı T.K.İ.' nin üretim potansiyelini de olumsuz yönde etkilemektedir.
- TKİ linyit üretiminin yaklaşık % 75'i termik santrallere yöneliktir. Santrallere verilen kömürlerin
fiyatları genellikle üretim maliyetlerinin artışına uygun olarak artmamakta, bu da kurumun zarar
etmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Ayrıca, kaliteli kömürlerin yakıldığı termik santral
ünitelerinin devre dışı bırakılmaması, sanayi sektörüne verilebilecek kaliteli kömürlerin
santrallarda tüketilmesi, T.K.İ.' ye ek bir zarar getirmektedir.
- TKİ'nin istihdam yönünden de bir takım sıkıntıları mevcuttur. Üretken olmayan işçiliklerin
kaldırılması ve bu işçiliklerin üretime yöneltilebilmesinde kurum, bağımsız bir politika
izleyememektedir.
4.2.3. Sektörel Sorunlar
Madencilik sektörünün G.S.M.H. içindeki payı uzun yıllardır %1,5-2 civarında seyretmektedir.
Oysa gelişmiş ülkelerde bu oran % 5-6 seviyesindedir.
Madencilik sektörünün, bağlı olarak da kömür madenciliğinin sorunlarını şöyle sıralamak

mümkündür:
Tüm olumsuzluklara rağmen, bu sektörde yapılmış yatırımların devamını ve kurtarılmasını

sağlamak en öncelikli sorundur. Çünkü, madencilik yatırımları, geri alınmayacak veya işlevi
değiştirilemeyecek yatırımlardır. Ayrıca terkedilecek bir maden işletmesinin, tekrar geri
kazanılamaması tehlikesi vardır.
Bu tesbitten sonra;
- Bakanlıklar arası koordinasyonun Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı'nca sağlanmaması yetki

karmaşası yaratmaktadır. Ayrıca diğer ilgili kanunlarla Maden Kanunu arasında da mevzuat birliği
bulunmadığından, yoğun bir bürokrasi karmaşası yaşanmaktadır (örneğin, Maden Kanunu ile
Çevre Kanunu' nda olduğu gibi).
- 3213 sayılı kanunu bütün iyi niyetlere rağmen, pratikte beklenen faydayı sağlayamamıştır. Ayrıca
madenciliğe istenen atılımı da yaptıramamıştır.
- Sektöre, arama aşamasından itibaren en önemli katkıyı koyacak olan MTA kurumu, kuruluş
yasasının öngördüğü işlevini kaybetmiştir. Sektöre ufuk açabilecek arama, değerlendirme ve
yönlendirme işlevinin tekrar MTA' ya kazandırılması zarureti vardır.
- Maden hakkı güvencesinin sağlanmamış olması, madenciyi yatırım yapmak yönünde menfi
etkilemektedir. Tedirginlik ve güvensizlik, sermayenin en çok çekindiği şeydir.
- 3213 sayılı kanunun iptal olan 46. maddesi şu anda madencilik faaliyetlerine çok olumsuz etkiler
getirmiştir. İstimlaklarla ilgili çok sayıda dava dosyası açıklığa kavuşamamıştır.
-Üretim yapılacak alanların, yapılaşmaya açık olması, yeraltı kaynaklarının devreye sokulmasına
engel teşkil etmekte; yasalardan ve koordinasyon eksikliğinden dolayı, ne madencilik faaliyeti
sürdürülebilmekte ne de sağlıklı bir yapılaşmaya gidilebilmektedir.
- Maden üretimi genellikle kırsal kesimlerde yapılmakta olduğundan, bu yörelere yapılan yol,
elektrik ve haberleşme hizmetleri gibi alt yapı yatırımları büyük mali külfet getirmektedir. Oysa bu
yatırımlar, hem madenciye, hem de yöreye hizmet vermektedir.
- Yurt içi taşıma maliyetleri özellikle DDY'de çok yüksektir. Cam eşya tarifesiyle cevher tarifesi
neredeyse aynı seviyededir.
- Özellikle, yeraltı işletmeciliğindeki kalifiye işçi bulma zorlukları ve işçilikteki mali yükün
tamamının yatırımcıya yüklenmiş olması, maliyeti en çok etkileyen faktördür.
- Sektöre uygulanan destek ve teşvikler eksiktir, dağınıktır.Bu karşılık, oysa özellikle kömür
ithaline, devletçe sübvansiyon sağlanmaktadır.
- Madenciliğin çevresel etkileri, gereğinden çok ve karmaşık düzenlemelerle gündeme gelmekte,

madencilik adına atılabilecek olumlu adımları da engellemektedir.
4.3. Dünyadaki Durum ve Diğer Ülkelerle Kıyaslama
4.3.1. Linyit
Beşinci 5 Yıllık Plan Dönemini temsilen 1988 ve Altıncı 5 Yıllık Plan Dönemini temsilen 1991
yılları, dünyada "kahverengi kömür (brown coal)" üretimi, çeşitli ülke ve ülke grupları itibariyle
TABLO-61: Dünyada kahverengi kömür üretimi (Milyon Ton)

ÜLKELER 1988 1991
Dünya Toplamı 1262,1 1043,9
OECD Ülkeleri Toplamı 708,1 558,9
Avustralya 43,4 47,0
Kanada 32,1 31,2
Almanya (Batı) 108,6 111,7
Almanya(Doğu) 339,9 167,7
Yunanistan 48,3 54,0
İspanya 17,6 19,6
Türkiye 36,0 43,4
A.B.D. 77,2 78,5
Diğer OECD Ülkeleri 5,0 5,8
OECD Dışı Ülkeler Toplamı 554,0 485,0
NOT: Kahverengi tanımına linyit ve tüm düşük dereceli
kömürler girmektedir
KAYNAK: IEA/ OECD Coal Statistics
Bu yıllarda dünya toplam linyit üretimi %17,3 gerilemiştir. Bu düşüşe paralel olarak OECD
ülkelerinde %21'lik; OECD dışı ülkelerde ise %12,5'luk bir gerileme gerçekleşmiştir.
OECD ülkelerinden Avustralya, Almanya (Batı), Yunanistan, İspanya, Türkiye ve A.B.D.'de linyit
üretimi az da olsa artış kaydetmiş, buna karşılık Kanada ve özellikle Almanya (Doğu)'da üretim
düşmüştür.
Asya ülkelerinde aynı yıllar için linyit üretiminde artış görülürken, OECD dışı Avrupa ülkelerinde
önemli ölçüde üretim düşüşü ortaya çıkmıştır.
1988 yılında Bulgaristan'da 34, Çekoslovakya'da 98, Macaristan'da 18,6, Polonya'da 73,5,
Romanya'da 49,6 ve eski SSCB'de 172 milyon ton olan linyit üretimi, 1991 yılında sırasıyla
Bulgaristan'da 28,7, Çekoslovakya'da 84, Macaristan'da 16, Polonya'da 68,2, Romanya',da 30,7
ve eski SSCB'de 145 milyon tona gerilemiştir.
4.3.2. Taşkömürü
Beşinci 5 Yıllık Plan Dönemini temsilen 1988 ve Altıncı 5 Yıllık Plan Dönemini temsilen 1991
yılları, dünyada "sert kömür (hard coal)" kömür üretimi, çeşitli ülke ve ülke grupları itibariyle
TABLO-61: Dünyada sert kömür üretimi (Milyon Ton)

ÜLKELER 1988 1991
Dünya Toplamı 3216.5 3483.8
OECD Ülkeleri Toplamı 1190.0 1241.4
Avustralya 134.8 168.1
Kanada 38.6 39.9
Almanya 79.8 72.7
İngiltere 104.1 96.1
A.B.D. 784.9 823.6
Diğer OECD Ülkeleri 47.8 41.0
OECD Dışı Ülkeler Toplamı 2026.5 2242.4
NOT: Sert kömür tanımına antrasit ve bitümlü kömürler
girmektedir. ABD ve Avustralya için alt bitümlü kömürler de
bu gruba dahil edilmiştir.
KAYNAK: IEA/OECD Coal Statistics
Dünyada 1991 yılında taşkömürü üretimi, 1988 yılına göre %8'lik bir artış göstermiştir. OECD
ülkelerinde ise, aynı yıllar için üretim artışı %4 civarında olmuştur. OECD dışı ülkelerde ise üretim
artışı % 10 civarında gerçekleşmiştir.
OECD ülkeleri içinde Avustralya, A.B.D. ve Kanada gibi Avrupa dışı ülkelerde üretim artarken,
Avrupa'daki ülkelerde taşkömürü üretimi düşmüştür.
Özellikle İngiltere, Fransa, Almanya gibi Batı Avrupa ülkelerinde üretim maliyetlerinin dünya
fiyatlarının oldukça üzerine çıkması ve sübvansiyonların devlet ekonomisine büyük yükler
getirmesi sonucu, bu sektörde köklü bir yeniden yapılanma ve konsantrasyon çalışmalarına
girişilmiştir.
Ana hedefleri, üretim faaliyetlerinin verimli sahalarda yoğunlaştırılması ve mekanizasyonun

en üst düzeye çıkartılması suretiyle, birim maliyetlerini düşürmek ve işçi sayısını azaltmak
olarak belirlenen yeniden yapılanma çalışmaları, İngiltere'de 1983 yılından itibaren
uygulamaya konulmuştur. Bu ülkede 1947 yılında 958 olan ocak sayısı, 1993 yılında 30'a
düşürülmüştür. Yeraltı kömür üretimi ise 187 milyon tondan 1991 yılında 96,1 milyon tona, 1992
yılında ise 82,8 milyon tona düşürülmüştür. Aynı şekilde 704.000 civarında olan işçi sayısı ise
35.000' e indirilmiştir.
Fransa'da uygulanan konsantrasyon çalışmaları sonucunda, 1980'li yıllarda 18 milyon ton

civarında olan kömür üretimi 1990'lı yıllarda 11 milyon tona düşmüş; işçi sayısı ise 57.000' den
19.600 düzeyine inmiştir.
Üretim maliyetleri piyasa fiyatlarının oldukça üzerinde olan Almanya'da ise, son 30 yıl içerisinde
taşkömürü üretimi 150 milyon ton mertebesinden 72 milyon tona, işçi sayısı ise 600.000'den
150.000'e düşmüştür. 1987 yılında Alman Hükümeti'nin aldığı kararlar sonucunda, üretim
kapasitesinin 1995 yılında 13- 15 milyon tona düşürülmesi öngörülmüştür. Ancak, 1991 yılında bu
politika yeniden gözden geçirilerek 2000 yılında 50 milyon tonluk üretim kapasitesine inmek ve
2005 yılına kadar bu seviyeyi devam ettirmek kararlaştırılmıştır.
OECD ülkeleri dışında ise, büyük çapta üretim yapan ülkelerden Çin'de, 1988 yılında 979,9 milyon
ton olan üretim, 1991 yılında 1.058,6 milyon tona çıkmıştır. Hindistan'da aynı yıllar için taşkömürü
üretimi, 194,6 milyon ton' dan 229,2 milyon tona yükselmiştir. Buna karşılık, eski SSCB ve Doğu
Avrupa ülkelerinde yaşanan sosyal, ekonomik ve politik değişiklikler taşkömürü üretimini olumsuz
yönde etkilemiştir. 1988 yılında eski SSCB'de 599 milyon ton, Polonya'da 193 milyon ton ve
Çekoslovakya'da 25,5 milyon ton olan taşkömürü üretimleri, 1991 yılında sırasıyla 484,5, 140,3,
ve 19,5 milyon tona düşmüştür.
Türkiye'de ise taşkömürü üretimi daima talebin gerisinde kaldığından, üretim miktarında yıllık
değişkenlik fazla olmamakta, o yıl ki verimliliğe göre küçük farklılıklar göstermektedir.
5. YEDİNCİ PLAN DÖNEMİNDE BEKLENEN GELİŞMELER VE ÖNERİLER
5.1. Talep Projeksiyonu
Bu bölümde verilen kömür talep projeksiyonları, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı tarafından
kulanılan MAED (Model of Analysis of Energy Demand) bilgisayar modeli ile üretilmiştir. Genel
denge yaklaşımına dayalı olan model, ana hatlarıyla sektörlerin büyüme hızları, GSMH ve nüfus
gibi bazı ekonomik ve demoğrafik değişkenleri girdi olarak kullanmak suretiyle, birincil enerji
kaynakları ve tüketici sektörler itibariyle talep miktarlarını ortaya koymaktadır.
Talep tahminlerinde, üretim ve tüketim alanlarına yeni teknolojilerin girmesi, çevresel etki,
ithal kömür ve doğalgaz kullanımının artması, yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarının
kullanımının geliştirilmesi de gözönüne alınmaktadır. Model, fosil yakıt taleplerini toplam olarak
vermekte olup, bu talebin karşılanmasında öncelikle arz imkanları değerlendirilmektedir. Sektörel
talepler ve son yıllardaki gerçekleşmeler, ulusal enerji politikasında dikkate alınmaktadır.
Modelden elde edilen konut ve sanayi talepleri taşkömürü ile dengelenmektedir.
1993-2010 dönemi sektörel linyit talebi TABLO-62'de verilmiştir.
TABLO-62: Sektörel linyit talep projeksiyonu (1000 Ton)

TERMİK BİRİKET İÇ
YIL TESHİN SANAYİ SANTRAL FABRİKASI TÜKETİM TOPLAM
1993 9.576 7.400 35.936 44 269 53.225
1994 10,007 7.450 41.223 44 295 59.019
1995 10.181 7.500 45.218 44 316 63.259
1996 10.972 7.550 59.410 44 392 63.259
1997 11.888 7.600 61.465 44 407 81.404
1998 12.188 7.650 75.751 44 481 96.114
1999 12.388 7.750 78.638 44 497 99.317
2000 12.641 7.947 91.653 44 564 112.849
2001 13.740 8.143 99.883 44 612 122.422
2002 13.979 8.463 104.222 44 637 127.336
2003 14.230 8.803 113.162 44 685 136.924
2004 14.290 9.343 117.763 44 711 142.153
2005 14.480 9.803 119.772 44 724 144.823
2006 14.570 10.363 128.992 44 773 154.672
2007 14.790 10.843 139.625 44 831 166.137
2008 15.210 11.123 143.470 44 854 170.701
2009 15.660 11.423 148.690 44 884 176.701
2010 16.110 11.723 152.879 44 908 181.664
Not: Talep değerlerine asfaltit dahildir.
Tablodan görüldüğü gibi, toplam kömür talebinin Yedinci Beş Yıllık Plan dönemi sonunda (2000
yılında) , 1993 yılına kıyasla, % 112 artışla 112.849 bin Tona ulaşacağı tahmin edilmektedir. Söz
konusu artış büyük ölçüde termik santralların talebindeki artıştan kaynaklanmaktadır. Söz konusu
dönemde termik santralların talebindeki artış oranı %155'e ulaşmaktadır. Bu dönemde, Tunçbilek
A, Elbistan 5-6, Kangal 3, Çayırhan 3-4, Tufanbeyli 1 gibi 1.559 MW gücünde yeni santrallerin
işletmeye alınması öngörülmektedir. Ancak, Kangal 3, Tunçbilek A ve Tufanbeyli 1 santralleri ile
ilgili henüz bir çalışma bulunmamaktadır.Bir santraların inşa süresinin minimum 4 yıl olduğu
dikkate alındığında, 7. Plan dönemi sonunda belirtilen linyit talebine ulaşılması pek mümkün
görülmemektedir. 2010 yılında ise, linyit talebinin 181.664 bin Ton olacağı model çalışması
tarafından tahmin edilmekte ise de, 16 yılda üretimin 3-4 kat artırılması ve linyite dayalı bugünkü
termik güçde 8.109 MW ilave artış sağlanması özellikle ülkemizin yatırım imkanları itibariyle pek
gerçekçi görülmemektedir.
1993-2010 dönemi, sektörel taşkömürü talebi TABLO-63'de verilmiştir.
TABLO-63: Sektörel taşkömürü talep projeksiyonu (1000 Ton)

YIL TESHİN SANAYİ TERMİK HAVAGAZI KOK İÇ TOPLAM
SANTRAL FAB. FAB. TÜKETİM
1993 1.834 1.775 788 81 4.189 88 8.755
1994 2.854 1.847 940 16 4.189 102 9.957
1995 3.465 1.160 1.341 - 4.306 104 10.375
1996 3.310 1.010 1.527 - 4.518 105 10.469
1997 2.957 884 1.515 - 4.804 103 10.263
1998 3.018 131 1.459 - 5.109 98 9.815
1999 2.887 203 1.179 - 5.363 97 9.729
2000 2.582 305 1.186 - 5.703 99 9.876
2001 1.501 1.974 1.184 - 6.136 110 10.995
2002 1.644 2.379 1.195 - 6.601 119 11.939
2003 1.776 4.389 1.188 - 7.102 146 14.601
2004 1.967 5.396 657 - 7.641 158 15.819
2005 2.083 7.579 2.515 - 8.115 205 20.497
2006 2.150 10.100 4.486 - 8.735 257 25.728
2007 2.057 12.802 6.446 - 9.402 310 31.018
2008 1.759 15.694 7.561 - 10.120 355 35.489
2009 1.295 18.649 9.540 - 10.893 408 40.787
2010 775 21.970 12.657 - 11.725 476 47.603
Tablodan görüldüğü gibi, toplam taşkömürü talebinin Yedinci Beş Yıllık Plan döneminde, 1993
yılına kıyasla, önemli bir artış göstermeyeceği tahmin edilmektedir. Bu durum büyük ölçüde, diğer
sektörlerin taleplerindeki artışlara karşılık, sanayi sektöründeki talep gerilemesinden
kaynaklanacaktır. Sanayi sektörü talebindeki düşüş ise, esas olarak doğal gazın kömürlerin yerine
ikame edilmesinin bir sonucu olacaktır. 7. Plan dönemindeki durgunluk tahminine karşılık, Plan
dönemi sonrasında, taşkömürü talebinde büyük boyutlu artışların gerçekleşmesi beklenmektedir.
Tahminlere göre, 2010 yılında toplam taşkömürü talebi 47,6 milyon Ton seviyesine yükselecek, bu
talebin yaklaşık 42 milyon Ton'luk bölümü ithalat yoluyla karşılanacaktır.
5.2. Üretim Projeksiyonu
1993- 2000 dönemi linyit üretim tahminleri, TKİ ve özel kesim ayırımı ile, TABLO-64'de verilmiştir.
Üretim tahminlerinin belirlenmesinde, sektörün mevcut yapısı veri olarak alınmış, muhtemel
özelleştirme uygulamalarının kamu ve özel kesim payları üzerindeki etkisi dikkate alınmamıştır.
Doğal olarak, özelleştirme uygulamaları TKİ üretiminde düşmeye yol açarken, özel kesim
üretiminde önemli artışlara neden olabilecektir.
TABLO-64: Linyit üretim projeksiyonu (1000 Ton)

YIL ÖZEL TKİ TOPLAM
1993 6.415 46.422 52.837
1994 6.665 56.192 62.857
1995 6.915 56.886 63.801
1996 7.215 59.367 66.582
1997 7.515 60.463 67.978
1998 7.865 60.463 63.328
1999 8.265 71.663 79.928
2000 8.715 73.613 82.328
2001 9.215 74.408 83.623
2002 9.765 74.408 84.173
2003 10.365 74.408 84.773
2004 10.965 74.408 85.373
2005 11.615 74.408 86.023
2006 12.265 74.408 86.673
2007 12.965 74.408 87.373
2008 13.665 74.408 88.073
2009 14.415 74.408 88.823
2010 15.165 74.408 89.573
Tablodan görüldüğü gibi, Plan dönemi sonunda linyit üretimi 82.328 bin Ton seviyesine
yükselmektedir. 2010 yılında ise üretimin yaklaşık 90 milyon Ton seviyesine yükselmesi
beklenmektedir. Bu dönemdeki üretim artışı büyük ölçüde devreye alınacak olan Çayırhan 3-4,
Elbistan 5-6, Kangal 3 gibi yeni termik santraller ile işletmeye alınma aşamasında olan Kemerköy
1-2-3 ve 1995 yılında devre dışı bırakılacak olan Tunçbilek A santralinin modernize edilmesi ile
artacak talebi karşılamaya yönelik olacaktır.
Yıllar itibariyle satılabilir bazda ve TTK müesseseleri itibariyle, taşkömürü üretim tahminleri
TABLO-65: Taşkömürü üretim projeksiyonu (1000 Ton)

MÜESSESELER 1993 1994 1995 1996 1997-2010
Armutçuk 351.120 355.000 339.418 339.418 441.000
Kozlu 479.615 520.000 925.574 925.574 1.202.000
Üzülmez 696.375 785.000 925.574 925.574 1.202.000
Karadon 1.192.450 1.330.000 1.620.062 1.620.062 2.104.000
Amasra 180.440 260.000 308.525 308.525 401.000
TTK 2.900.000 3.250.000 4.119.153 4.119.153 5.350.000
Rödövanslı Sahalar 141.500 216.875 283.000 335.240 228.225
TOPLAM 3.041.500 3.466.875 4.402.153 4.454.393 5.578.225
Tablo'dan görüldüğü gibi 1993 yılı itibariyle satılabilir taşkömür üretimi, rodövanslı sahalar dahil
3.041.500 tondur. Gerekli yatırımların yapılması durumunda 7. Plan dönemi sonunda bu üretimin,
5.578.225 Tona ulaşması ve 2010 yılına kadar bu seviyesinin sürmesi beklenmektedir. Bu
miktarda üretimin gerçekleştirilebilmesi; mevcut ocaklarda iyileştirme yapılmasıyla, rezerv
yönünden uygun olan ve halen rehabilite çalışmaları yapılan Asma, Gelik İşletmelerinin yanı sıra
Kozlu, Karadon ve Kandilli İşletmeleri'nin rehabilite edilmesiyle, Zonguldak merkezindeki
işletmeler için lavvar veya lavvarlar ile briket tesisi kurulmasıyla, personel ve kurum yapısında
reorganizasyonla mümkün olabilecektir. Ayrıca tablodan görüldüğü gibi, yatırımların
tamamlanarak üretimin 5,5 milyon Ton/Yıl seviyesine yükseltilmesi sonrasında, taşkömürü
üretiminde yeni bir artış öngörülmemektedir.
Yıllar itibariyle, tüvenan ve satılabilir bazda asfaltit üretim tahminleri TABLO-66'da verilmiştir.
TABLO-66: Asfaltit üretim projeksiyonu (1000 Ton)

BÖLGE 1993 1994 1995- 2000
ŞIRNAK 300 300 300
SİLOPİ 200 200 200
TKİ 500 500 500
ÖZEL İDARE 260 250 250
TOPLAM 710 750 750
Tablodan görüldüğü gibi, Türkiye asfaltit üretiminde yakın gelecekte önemli bir değişiklik
olmayacağı, bölgedeki koşulların uygun hale gelmesi durumunda, üretimin mevcut üretim
kapasitesi düzeyinde gerçekleşeceği tahmin edilmektedir.
5.1.3. İhracat Projeksiyonu
Geçmiş dönemde olduğu gibi, gelecek dönemde de önemli bir kömür ihracatı beklenmemektedir.
Özellikle KKTC olmak üzere bölge ülkelerine bir miktar kömür ihraç edilmesi mümkün olmakla
birlikte, bu durum dikkate değer görülmemektedir.
5.1.1. İthalat Projeksiyonu
Mevcut dış ticaret istatistiklerinde, taşkömürünün yanısıra linyit ithalatı da yer almakla birlikte, ithal
edilen linyitlerin taşkömürü olarak dikkate alınmasının daha doğru olacağı düşünülmektedir. Bu
nedenle kömür ithalat projeksiyonunda, linyite yer verilmemiş, tüm kömür ithalatının taşkömürü
niteliğinde olacağı kabul edilmiştir.
Türkiye taşkömürü ithalat projeksiyonu TABLO-67'de verilmiştir.
TABLO-66: Taşkömürü ithalat

projeksiyonu (1000 Ton)
YIL İTHALAT
1993 5.713,5
1994 6.490,1
1995 5.972,8
1996 6.014,6
1997 4.684,8
1998 4.236,8
1999 4.150,8
2000 4.297,8
2001 5.416,8
2002 6.360,8
2003 9.022,8
2004 10.240,8
2005 14.918,8
2006 20.149,8
2007 25.434,8
2008 29.910,8
2009 35.208,8
2010 42.024,8
Tablo'dan görüldüğü gibi 7.Plan döneminde taşkömürü ithalatında önemli bir artış
beklenmemektedir. Buna karşılık 2000'li yıllarda taşkömürü ithalatında büyük artışların meydana
geleceği tahmin edilmektedir. Bu durum büyük ölçüde artacak elektrik enerjisi açığının
kapatılması amacıyla ithal kömüre dayalı termik santralların kurulmasının bir sonucu olacaktır.
5.2. Teknolojik Alanda Beklenen Gelişmeler
5.2.1 Türkiye Kömür İşletmeleri (TKİ)
TKİ, halen 10 adet müessese ile bir adet işletmeden linyit üretimi, bir adet müesseseden de
asfaltit üretimi gerçekleştirmektedir. Tuvenan kömür üretimi, bazı müesseselerde sadece açık
işletmelerden, bazı müesseselerde sadece yeraltı işletmeciliği ile, bazılarında ise her iki
işletmecilik yöntemi ile yapılmakta olup; bir kısım müesseselerde üretim sonrası temizleme ve
zenginleştirme yöntemleri (kriblaj, yıkama, briketleme) de uygulanmaktadır.
Açıkocak işletmeciliği genelde günümüz modern madencilik yöntemleri ile yapılmakta olup,
işletmeler en son teknolojiye uygun makina ve ekipmanla donatılmıştır. Bu nedenle, açık
işletmelerde önümüzde ki 5 yıllık plan döneminde önemli bir teknolojik gelişme
beklenmemektedir. Ancak mevcut ekipmanın yenilenmesi ve ilave makina ve teçhizat alımı
hedeflenmektedir. Mevcut ekipmanın dışında, alımı planlanan 130 short-tonluk dekapaj

kamyonları ile dekapaj maliyetlerinin düşürülmesi, ve hidrolik ekskavatörlerin alımı ile de selektif
üretim amaçlanmaktadır.
OAL Müessesesi dışındaki yeraltı işletmeleri genellikle konvansiyonel yöntemlerle

çalıştırılmaktadır. Maliyet, verimlilik ve üretim miktarı yönünden olumsuz durumda bulunan yeraltı
işletmelerinin iyileştirilmesi kaçınılmaz hale gelmiştir. Bu amaçla öncelikle, önemli rezervlere sahip
E.L.İ. (Soma - Eynez) ve G.L.İ. (Tunçbilek - Ömerler) yeraltı işletmelerinde tam mekanizasyona
geçilmesine yönelik projeler uygulama aşamasına gelmiştir. Önümüzdeki 5 yıllık plan döneminde,
sözü edilen bu iki yeraltı işletmesinde mekanizasyon çalışmaları yaygınlaştırılarak, gerek kömürün
kazısı ve nakliyesi, gerekse yeraltı açıklıklarının tahkim edilmesi işlerinde gelişmiş techizat ve
bunlara bağlı teknikler uygulanacak; bilgisayarla izleme sistemleri ile de etkin bir haberleşme ve
yeraltı faaliyetlerinin anında izlenmesi mümkün kılınacaktır. Böylece yeraltı ocaklarında gerek
üretim ve verimliliğin, gerekse iş güvenliliğinin arttırılması sağlanacaktır.
TKİ'nin ürettiği kömürlerin piyasaya sunulmadan önce temizlenmesi ve zenginleştirilmesi

konusunda da yeni girişimler bulunmaktadır. GLİ - Tunçbilek' te mevcut kömür yıkama tesisine
ilaveten 3 milyon ton/yıl kapasiteli yeni bir lavvar kurulmuş ve devreye alınmıştır. Böylece,
G.L.İ.'de kömür üretiminin tamamının (6 milyon ton/yıl) yıkanması ile kalorifik değeri yüksek ve
düşük küllü kömürlerin tüketime sunulması mümkün olacaktır.
TKİ, ayrıca E.L.İ. (Soma) ve A.D.L. (Çorum) Müesseseleri'nde sırasıyla 1 500 000 ton/yıl ve 250
000 ton/yıl kapasiteli kömür yıkatma işinin ihale usulü ile yaptırılmasına karar vermiştir. Tüvenan
kömürlerin yıkanarak zenginleştirilmesi veya biriketleme v.b. proseslerden sonra piyasaya
sunulmasına yönelik projeler, önümüzdeki yıllarda daha da yaygınlaştırılmalıdır.
Üretim ve kömür prosesini ilgilendiren bu ana hedeflerin yanısıra, TKİ'nin işletme koşullarında
teknolojik yeniliklere yönelik diğer çalışmaları şu şekilde sıralanabilir:
1. Mekanize yeraltı işletmeleri ve lavvarlarda üretim ve proses faaliyetlerinin bilgisayarla izlenmesi,
2. TKİ müessese ve birimleri arasında bilgisayar yönetim-bilişim ağının oluşturulması ve böylece

tüm faaliyetlerin kontrolü ile simültane karar verme olanağının yaratılması,
3. Damar içi sismik yöntemi ile damar sürekliliğinin saptanmasına yönelik jeofizik uygulamalar (bu
yöntemin yaygınlaştırılması ile yeraltında yapılacak gözlemler, yeraltı fayları ile jeolojik
anomalilerin hassas olarak saptanmasını sağlayarak, özellikle mekanize üretim panolarının etkin
bir şekilde planlanmasına ve yönlendirilmesine olanak verecektir),
4. Kaya saplamaları tekniğinin yaygınlaştırılması ile, yeraltı ana galerileri ve taban yollarında
tahkimat maliyetlerini düşürmek,
5. İş makinalarının ömrünü arttırmak ve çevreye verilen zararı en aza indirmek amacıyla,

makinaların motor revizyonları ve periyodik bakımlarının zamanlamasına en uygun kararı
verebilmeyi sağlayan "Yağ Laboratuarları" nın kurulması,
6. Madencilik faaliyetleri sonucu bozulan çevresel görünüm ile ekolojik yapıyı eski haline getirmek
veya daha faydalı bir hale dönüştürmek amacıyla yapılan reklamasyon ve rekültivasyon
çalışmalarını daha bilimsel yöntemlerle yaygınlaştırmak,
7. Kurum bünyesindeki müesseselerde bulunan ısıtma sistemlerini akışkan yataklı yakma

teknolojisine dönüştürerek kömür tüketimini azaltmak.
5.2.2 Türkiye Taşkömürü Kurumu (TTK)
Zonguldak Taşkömürü Havzası, dünyada taşkömürü madenciliğinin en zor koşullarda yürütüldüğü

havzaların başında gelmektedir.
Jeolojik şartların çok ağır olması, düzensiz topoğrafik yapı, şehirleşmenin imalat sahalarının
üzerine gelmesi, bazı rezervlerin denizaltı ve su taşıyan tabakalar altında bulunması ve yeraltında
gazlı ve yangına müsait damar koşulları olması önemli sorunlar yaratmaktadır.
Bütün bu olumsuzlukları gidermek için; havzada çeşitli dönemlerde satın alınmış, değişik özellikte
makina ve techizat mevcuttur.
Eskiyen makina ve techizatın yenilenmesi ve yeni teknolojiler gereği havza şartlarına uygun
olanlarının tesbit edilerek, eksiklerin temin edilmesi amacıyla gerçekleştirilen Havza
Rehabilitasyon Projesi kapsamında birçok makina ve techizat işyerlerine çekilmiştir.
Koşulları bize benzer ülkelerde uygulanmakta olan hidrolik direk-çelik sarma, pnömatik
domuzdamı ve pnömatik delme patlatma metodunun havzada başlatılan pilot uygulamaları olumlu
sonuçlar vermiş; işgücü, işgüvenliği, malzeme kullanımı ve verimlilik alanlarında iyileşmeler
sağlanmıştır.
Önümüzdeki 5 yıllık plan döneminde bu kapsamda iyileştirme çalışmalarının sürdürülmesi

beklenmektedir.
5.3. Yatırımlar
5.3.1 Linyit Yatırımları
TKİ genel Müdürlüğü tarafından sürdürülen ve planlanmış durumdaki linyit üretimi amaçlı yatırım
projeleri TABLOT-67'de verilmiştir.
TABLO-67: TKİ Genel Müdürlüğü linyit üretim projeleri (1993 Fiyatlarıyla Milyon TL)
BAŞLAMA- PROJE MALİYETİ
PROJE ADI BİTİŞ YILI DIŞ TOPLAM
DEVAM EDEN PROJELER
Tunçbilek - Ömerler Lavvarı Projesi 1990-94 90.000 212.100
Soma - Eynez Tevsii Projesi 1987-96 88.137 251.820
PLANLANAN PROJELER
Deniş-II Projesi 1988-96 353.800 450.000
Muğla - Hüsamlar Projesi 1985-97 344.464 542.000
Ömerler Mekanizasyon Projesi 1993-96 80.000 100.000
AEL Tevsii Projesi 1993-97 849.155 974.324
OAL Tevsii Projesi 1993-98 493.540 816.700
TKi Genel Müdürlüğü'nün 1993 Yılı Yatırım Programı'nda yer alan projelerden "Tunçbilek- Ömeler
Lavvarı" ve "Soma- Eynez Tevsii" projeleri yapım aşamasında, diğer projeler ise planlama
aşamasında bulunmaktadır. Devam eden projelerden Tunçbilek- Ömerler Lavvarı projesi büyük
ölçüde tamamlanmış durumdadır. Soma-Eynez Tevsii projesinin ise hazırlık çalışmaları devam
etmekte, mekanizasyon çalışması ise planlama aşamasında bulunmaktadır. Projenin
başlatılabilmesi için dış kredi teminine ihtiyaç bulunmaktadır. Proje halen planlama aşamasında
bulunan ve benzer özelliklere sahip olan Ömerler- Mekanizasyon projesi ile birlikte ele alınacaktır.
Planlanan projelerden, Deniş-II projesi Soma Termik Santralına, Muğla-Hüsamlar Projesi ise
Kemerköy Termik Santralına kömür temin etmeyi amaçlamaktadır. Projeler Yatırım Programına
alınmış olmakla birlikte, her iki projenin de Yap-İşlet-Devret modeliyle gerçekleştirilmesi konusu
da gündemde bulunmaktadır. Ayrıca, Kemerköy Santralı ile ilgili belirsizlik nedeniyle, Muğla-
Hüsamlar projesi uzunca bir süredir bekleme durumundadır. Projeye ne zaman başlanılacağı
konusunda henüz kesinleşmiş bir karar bulunmamaktadır.
Ömerler- Mekanizasyon projesi ile, Tunçbilek bölgesinde tam mekanize üretim sisteminin
tesisi ile yeraltı üretiminin artırılması planlanmaktadır. Projenin gerçekleştirilmesi için dış kredi
temin edilmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Projenin Soma- Eynez Tevsii projesinin
mekanizasyon işleri ile birlikte ihale edilmesi öngörülmektedir. AEL ve OAL Tevsii projeleri,
sırasıyla Afşin- Elbistan ve Çayırhan Termik Santrallarının tevsii projeleri ile bağlantılıdır.
Projelere Yatırım Programı'nda yer verilmiş olmakla birlikte, projelerin Yap- İşlet Devre modeliyle
geçekleştirilmesi yönünde çalışmalar devam etmektedir.
TKİ Genel Müdürlüğü'nün devam eden ve planlanmış yatırımlarının dışında, özellikle 1980 yıllarda
yapılan yatırımlarla oluşturulan üretim kapasitesinin faal olarak tutulabilmesi için önemli miktarda
yatırım yapma ihtiyacı bulunmaktadır. Söz konusu yatırım ihtiyacı içinde en önemli yeri yaşlanmış
makina parkının yenilenmesi teşkil etmektedir.
Linyit madenciliği alanında özel kesim yatırımlarıyla ilgili olarak bilgi bulunanmamıştır. 7.Plan
döneminde özel kesim yatırımlarının durumu büyük ölçüde, TKİ İşletmeleriyle ilgili özelleştirme
çalışmalarının sonuçları tarafından belirlenecektir. Kapsamlı bir özelleştirmenin
gerçekleştirilebilmesi durumunda, sektörde özel kesim yatırımlarının önemli artışlar göstermesi
beklenmektedir.
5.3.2 Taşkömürü Yatırımları
Taşkömürü alanında, 7. Plan döneminde herhangi bir kapasite artırıcı yatırım öngörülmemektedir.
Bununla birlikte, TTK işletmelerinin önemli bir rehabilitasyon ve modernizasyon yatırımı ihtiyacı
bulunmaktadır. 7. Plan döneminde yatırım faaliyetlerinin ağırlıklı olarak bu alanda yoğunlaşması
beklenmektedir. Bu kapsamda, başlatılmış projelerin tamamlanması ve "Kandilli, Karadon - Kilimli
ve Kozlu Rehabilitasyon Projesi" ile "Kömür Zenginleştirme ve Biriketleme Tesisleri" gibi yeni
projelerin uygulamaya geçirilmesi gerekmektedir.
5.3.3 Asfaltit Yatırımları
TKİ Kurumu bölgede, üretim hedeflerine uygun olarak idame yatırımları yapmaktadır. Bununla
birlikte, Güney Doğu Anadolu Bölgesi'ndeki asfaltit işletmelerinin rödövans yoluyla özel kesime
devir edilmesi yönünde çalışmalar sürdürülmektedir. Sahaların giderek özel kesime devir edilmesi
nedeniyle, TKİ'nin yörede asfaltit üretimine yönelik önemli bir yatırım faaliyetine girişmesi
beklenmemektedir. Özel kesim yatırımlarıyla ilgili olarak ise herhangi bir tahmin yapma imkanı
bulunmamaktadır.
5.3.4 Arama Yatırımları
7.Beş Yıllık Plan döneminde, MTA genel Müdürlüğü'nün yatrım ödeneklerinin elverdiği ölçüde
arama faaliyetlerini, normal tempoda sürüdürmesi beklenmektedir. Gündemde önemli bir kömür
arama projesi bulunmamaktadır.
6. POLİTİKA ÖNERİLERİ
1) Kömür madenciliğimiz, kapsamlı bri yeniden yapılandırma ihtiyacı içinde bulunmaktadır. Bu

çerçevede zarar eden ve özelleştirme imkanı bulunmayan işletmelerin kapatılması, termik
santrallarla entegre çalışan kömür işletmelerinin, elektrik üretimi yapan kuruluşa devir edilmesi ve
özelleştirme imkanı bulunanların özelleştirilmesi gerekmektedir. Ancak, özelleştirme hedeflerine
ulaşılabilmesi için öncelikle ekonomik ve sosyal dengeleri gözeten kapsamlı bir yasal düzenleme
yapılmalıdır.
2) TKİ ve TTK'nın elinde bulunan ve işletilmeyen sahalardaki kömürlerin değerlendirilebilmesi için,

söz konusu ruhsatlar öncelikle özel sektöre devir edilmelidir.
3)TTK işletmelerinde, reorganizasyon ve verimsiz ocakların kapatılması suretiyle, küçülme ve

etkinlik sağlanmalıdır.
4) Asfaltitlerin teshinde kullanımı sınırlandırılarak, sanayi hammaddesi olarak kullanım imkanları

araştırılmalı ve bu yöndeki çabalar desteklenmelidir.
5) Turba ve bitümlü şistlerin aranması ve değerlendirilmesi yönünde gerekli çalışmalar

yapılmalıdır.
6) Kömür kullanımı sonucu ortaya çıkan ve çevre kirliliği yönünden etkileri olan atıkların çevreye
olan zararlı etkisini önleyebilmek amacıyla gerekli yasal ve idari tedbirler alınmalıdır.
7) 7.2.1993 tarihinde yürülüğe giren ÇED Yönetmeliği, madencilik sektörü açısından aşırı
hükümler içermektedir. Yönetmelikte, madencilik sektörünün özel durumu dikkate alınarak gerekli
düzenlemer yapılmalıdır.
8) İthal kömürler için özel bir standart saptanmalı ve standartlara uygunluğun sağlanması için
etkin bir denetim mekanizması oluşturulmalıdır.
9) KİT`ler için zorunlu olan, emekli olan her işçi için "Sosyal Güvenlik Payı" ödemesi uygulaması
özel işletmeler için sözkonusu değildir. Bu durum KİT`ler açısından, maliyeti olumsuz yönde
etkileyici bir unsur oluşturmaktadır. Ayrıca, yine yasa gereği KİT'ler için, toplam işçi sayısının %2'si
oranında sakat işçi çalıştırma zorunluluğu bulunmaktadır. Bu zorunluluktan yeraltı işletmeleri muaf
tutulmalıdır.
10) MTA`nın ruhsatı kime ait olursa olsun, Türkiye`nin her yerinde ruhsat almaksızın istikşaf
sondajları dahil olmak üzere her türlü jeolojik ve jeofizik etüdleri yapabilmesi sağlanmalıdır.
11) 3213 sayılı Kanun günün şartları ve ihtiyaçları göz önüne alınarak, her konuda karar yetkilerini
ETKB`lığında toplayacak bir içeriğe sahip olacak şekilde günün ihtiyaçlarına göre yeniden
düzenlenmelidir.
12) Maden Kanunu'nun uygulayıcısı en önemli kurum Maden İşleri Genel Müdürlüğü`dür. Bu
kuruma yapılacak atamalarda, bilgi ve deneyim ön planda tutulmalı iyi bir örgütlenme mutlaka
gerçekleştirilmelidir.
13) Orman irtifak hakları nedeniyle kömür üreticilerinin hektar başına ödediği bedel, kömür üretim
maliyetini artıran önemli bir unsur oluşturmaktadır. Kömür üreticileri zaten bu alanları yasal bir
zorunluluk olmamasına rağmen ağaçlandırmakta ve ilave masraf yapmaktadır. Kömür üreticileri,
irtifak adı altında Orman Bakanlığı'na ödediği bedelden muaf tutulmalıdır.
14) Maden hakkı güvencesi mutlaka sağlanmalı, sermayenin madenlere yönelmesi

özendirilmelidir.
15) Madencilik için yapılacak altyapı yatırımlarından (yol, elektrik ve haberleşme gibi)
faydalanacak olan, ilgili kurum ve kuruluşların da, bu yatırımlara kismi iştirakleri sağlanmalıdır.
16) Madencilik faaliyetlerinin devamı süresince, ruhsat alanları üzerinde yapılaşma durdurulmalı,
madencilik faaliyetleri sonrasında, çevre düzenlemesi ile paralel olarak yapılaşmaya izin
verilmesini sağlayacak yasal düzenlemeler gerçekleştirilmelidir.
17) Madenciliğin özel durumu nedeniyle teşvik ve desteğe ihtiyacı vardır. Sektörün aramadan
işletmeye ve zenginleştirme tesislerinin yapımına kadar, değişik teşvik tedbirleriyle desteklenmesi
gerekmektedir. İngiltere, Almanya, Japonya gibi ülkelerde olduğu gibi, kömür madenciliğinde
sübvansiyon politikaları uygulanmalıdır.
18) Şimdiye kadar çıkmış olan çevre ile ilgili tüm yasa, yönetmelik ve tebliğler arasındaki çelişkiler
giderilmelidir.
19) Devam eden ve faaliyeti tamamlanmış eski açık ocak kömür sahalarının yeniden
düzenlenmesi ve iyileştirilmesi hususunda henüz herhangi bir mevzuat bulunmamaktadır. Bu
nedenle de bu işletmelerde önemli bir iyileştirme gerçekleştirmek mümkün olamamaktadır. Bu
konudaki yasal boşluğun giderilmesiyle birlikte, sektöre fon ve/veya başka kaynaklardan bu
amaçla destek sağlanmalıdır.
YARALANILAN KAYNAKLAR
- Surface Mining Supervisory Training Program, BE Company,1979.

- Suface Mining, Pfleider, Eugene, AIME,New York, 1972.
- Rakamlarla Avustralya Kömür Endüstrisi, Representatives, Oct. 1992.
- The Coal Situation in ECE Regon in 1991 and Global Prospects for Coal, UN Economic and
Social Council, August,1988.
- SME Mining Engineering Handbook, Cummins, A.B., New York, 1978.
- KURAL, O., Kömür, İstanbul, Ocak-1991.
- Kömür Teknolojisi ve Kullanımı Semineri, Ekim/l99l.
- Kömür Hazırlama ve Teknolojisindeki Yenilikler-Haziran/l99l.

Kok Kömürü

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kok Kömürü

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

BAŞBAKANLIK DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI MÜSTEŞARLIĞI

ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU

ENERJİ HAMMADDELERİ ALT KOMİSYONU

ÇALIŞMA GRUBU RAPORU

ISBN 975 – 19 – 1374-8- (basılı nüsha)

4. MEVCUT DURUMUN DEĞERLENDİRİLMESİ............................................................... 123

MADENCİLİK ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU

Başkan : Dr. M. Ziya GÖZLER - MTA Gen.Müd.

ENERJİ HAMMADDELERİ ALT KOMİSYONU

Başkan : Cemil ÖKTEN - MİLTEN Madencilik

KÖMÜR ÇALIŞMA GRUBU

Başkan : Rahmi NARİN - MTA

Ülkemiz enerji hammaddeleri rezervlerinin aranması, işletilmesi ve tüketimlerine yönelikhedeflerin

seviyede gerçekleşememiş, malzeme alım prosedürlerinde ve mevzuatlarda karar mekanizmalarında

Kurumunun ve özel sektörün önümüzdeki yıllardaki üretim hedeflerini gerçekleştirmesi, yatırım

Turba ve bitümlü şist rezervlerinin araştırılmasına ve değerlendirilmesine yönelik dikkate değer

Dünya' da ve Türkiye' de 1991 yılı itibariyle taşkömürü ve linyit rezervleri şöyledir;

1.1. Kömürlerin Tanım ve Sınıflandırılması

Uluslararası Genel Kömür Sınıflaması TABLO-3'de gösterilmiştir.

TABLO-3: Uluslararası Genel Kömür Sınıflaması

TABLO-4: Çeşitli Ranklarda ( Kömürleşme Derecelerinde ) Kömür Özellikleri

TABLO-5: Genel sınıflandırmada yeralan kömürlerin tanıtıcı özellikleri

TABLO-6: Fransız standardında uluslararası sınıflama (FS, 1972)

TABLO-7: İngiliz standardı sınıflaması

KÖMÜR SINIFLAMA KODU Uçucu Madde Gray-King

TABLO-8: Amerikan standardı kömür sınıflaması (ASTM, 1981)

KABA ANALİZ (%) DETAY ANALİZ (%) ISIL DEĞER

1.2. Sektörde Faaliyet Gösteren Uluslararası Organizasyonlar

2. DÜNYADA MEVCUT DURUM

2.1. Kömür Rezervleri

TABLO-10: Ülkeler itibariyle dünya kömür rezervleri (1991) (1000 Ton)

TABLO-10: Ülkeler itibariyle dünya kömür rezervleri (1991)-DEVAM (1000 Ton)

2.2. Kömür Tüketimi

2.2.1. Kömür Tüketiminin Sektörel Dağılımı

2.3. Kömür Üretimi

2.3.1. Üretim Yöntemi ve Teknolojisi

Üretim yöntemlerinin seçiminde; örtü tabakası kalınlığı, kaya formasyonlarının sertlik-basma

2.3.1.1. Açık İşletme Yöntemi ve Teknolojisi

a)Sürekli Madencilik Sistemi:

Döner kepçeli ekskavatörlerde ulaşılan kapasite 240.000m3 (yerinde)/gün olmuştur (Almanya).

Döner kepçeli ekskavatörler genellikle yumuşak formasyonlarda tercih edilmektedir.

b)Süreksiz İşletme Sistemi:

Sistemin ana makinaları dragline ekskavatör, Elektrikli ve hidrolik ekskavatör, yükleyici ve

Süreksiz açık işletme yönteminde dragline-şovel ekskavatör-kamyon ve yükleyici-kamyon

kazı-yükleme ve taşıma-boşaltma süreleri optimum şekilde düzenlenmekte, çalışan

Makina kapasitelerindeki gelişmenin verimdeki artışına Kanada-Fordig Coal Ltd. ocağından

2.3.1.2. Yeraltı İşletme Yöntemi ve Teknolojisi

a.Uzun kazı arınlı üretim yöntemi,

b.Kısa kazı arınlı üretim yöntemi

c.Topuklu üretim yöntemi

d. Oda üretim yöntemi

Yeraltı işletmelerinde verimlilik ve günlük üretim kapasiteleri kazı-nakliyat-tahkimat

2.3.1.3. Kömür Hazırlama Teknolojileri

Gelişmiş ülkelerde bugün, kömür üretildikten sonra doğrudan kullanılmamaktadır. Kömürlerin

a) Fiziksel Yöntemlerle Zenginleştirme (Lavvarlar)

Günümüzde modern kömür zenginleştirme tesislerinde, 150-0,5 mm boyut aralığında kömürler

Briketler, organik ve inorganik bağlayıcılarla ve bağlayıcısız olarak yapılabilmektedir.

c)Koklaştırma, Gazlaştırma ve Sıvılaştırma

Sıvılaştırma işleminde uygulanan prosesler ayağıda sıralanmıştır.

Kömürün sıvılaştırılmasıyla çeşitli petrol ürünleri ve endüstriyel kimyasalların elde edilmesine

2.3.2. Kömür Standartları

Kömürler, maden işletmelerinde üretildiği şekilde (tüvenan) çeşitli kullanım yerlerinde

miktarları belirlenmektedir. Ticari anlaşmalarda, kömür külündeki mineral oksitlerinin limit