ESTETK VE SANAT FELSEFES

Duyguya indirgenebilen bamsz bilgi dalna estetik denir. Estetik gzel zerine dnme, onun ne olduunu aklamadr.

Estetik suje ile estetik obje arasndaki ilgiyi gsterir. Estetiin yneldii ey, gzelliktir; duyusal olann gzellik ile olan ilgisini ele alr.

Gzelliin felsefesi olarak ortaya kan estetik, insan tarafndan yaplm olan ya da doada bulunan gzel eylere ynelir; bizim gzel diye nitelediimiz bu eylerle ilgili tecrbelerimizde ve yargmzda sz konusu olan deerleri, tavrlar ve standartlar analiz eder.

Estetik ile sanat felsefesi arasnda bir ayrm yapmak gerekir. Estetik, doada ve sanatta gzeli konu edinir. Estetiin, doa ya da sanat ayrm yapmadan dorudan doruya gzellie yneldii yerde, sanat felsefesi, yalnzca sanata ve sanattaki gzellie ynelir. Sanat felsefesi, insann meydana getirdii eserleri ele alan, sanata dair yaratmalarn ve zevklerin anlamn inceleyen bir felsefe daldr.

Doadaki gzellii de konu edinen estetiin bir dal olmaktadr.

Sanat felsefesi sadece sanattaki gzelle ilgilenir. Estetik hem doadaki gzel ile hem de sanattaki gzel ile ilgilendiinden sanat felsefesinden daha genitir. nsanda ho duygular uyandran, gnein bat, kyya vuran dalgalar estetiin konusu olabildii halde sanat felsefesinin

konusuna girmez. Sanat deeri tayan bir tablo ise hem sanat felsefesinin hem de estetiin konusuna girer. Sanat felsefesinin temel kavram ve problemleri, estetiin de temel kavram ve problemleridir.

Sanat felsefesinde, sanat, sanat eseri, sanat eserini ortaya koyma etkinlii ve beeni gibi kavramlar gz nnde bulundurulmutur. Sanat, sanat eserini yaratan kiidir; kendi alanna gre baz maddeler kullanr; onlara biim verir. Bu etkinlik sonucu bir rn ortaya kar. Bu rn beeni tayorsa, sanat eseri olma zellii kazanr.

1. Estetiin Temel Sorular

Gzellik nedir? Gzel olarak nitelediimiz eyi gzel yapan faktrler nelerdir? Gzelllik, onu alglayan zneden bamsz bir deer midir? Sanat nedir? Sanat eserine duyulan estetik tepkiyle, doadaki gzellie duyulan estetik tepki arasnda ne fark vardr?

Sanat eseri nasl olumutur?

2. Felsefe Asndan Sanat

Felsefe asndan sanata bakldnda, sanatn ne olduu, sanat yaptnn nasl olutuu, sanatnn yaptn nasl ortaya koyduu irdelenir. Bu sorulara filozoflar farkl aklamalar getirmilerdir.

a. Taklit Olarak Sanat Bu anlaya gre doann mkemmellii ve gzellii vardr. Sanat da doada var olan bu gzellii eserinde taklit eder. Taklit, gereine ne kadar yaknsa o kadar gzeldir. Platon ve Aristoteles sanatn taklitten ibaret olduunu ileri srmlerdir.

b. Yaratma Olarak Sanat Bu anlaya gre doada ideal gzellik ve mkemmellik yoktur.

Mkemmellii yaratan, deimeler dnyasnda deimeyene, lmlln dnyasnda lmszle ulamaya alan, sanatdr. Eer sanat

almalarna kendi kiiliinin ve yaratc gcnn damgasn vuramamsa, rettii rnde estetik deer yoktur.

Bu kurama gre, doann rettiklerinde ancak sanat eserlerine bir benzerlikten sz edilebilir ve sanat eseri, doa rnlerinden fazla bir eydir. Sanat, hayal gcn ve yaratc yann kullanarak doadan ald izlenimleri ayklar, birletirir ve bir anlatma dntrr. Bu anlatmn sanat eseri olmas iin de zgn ve tek olmas gerekir. Bu grn temsilcisi Crocedir.

c. Oyun Olarak Sanat Bu yaklam, sanat ile oyun arasndaki benzerlikten dolay bir ba kurar. Buna gre oyun da sanat da insan gerek d bir dnyaya yneltir. Hayal gcne dayanr; fayda gtmeyip, bizzat kendileri iin yaplan etkinliklerdir. nsan oyun oynarken de, sanatla urarken de kendisini megul eden problemlerden uzaktr, adeta kendisini unutur ve mutlak bir zgrlk iinde varolur. Temsilcisi Schillerdir

Schillerin, nsan oynad srece tam insandr sz, insan gerek zgrle ancak sanat kavuturabilir, anlamndadr.

3. Sanat Eseri Bir eyin sanat eseri saylabilmesi iin belirli zelliklere sahip olmas gerekir.

Sanat eseri doal nesnelerden farkldr. Doal oluumlar sonucunda ortaya kan varlklar gzel olsalar bile, sanat eseri olamazlar.

Sanatn temel zelliklerinden biri, onun, insann yaratc gcne bal olmasdr. nsann estetik tavr ve deeriyle yapt duyusal ya da dnsel bir etkinliktir.

Sanat eseri kendisine ynelen almlayc iin bir deer tar. Sanat eseri, esiz, kendine zg nitelikleriyle biriciktir. nk sanat, eserini ortaya koyma srecindeki duygularn bir kez yaayabilir; yineleyemez. Mehmet Akif, stiklal marn yazarken yaad duygularn bir defalk yaamtr. Bu nedenle stiklal

marn tekrar ben bile yazamam demitir. Buna gre seri olarak retilen nesneler sanat eseri olarak nitelenemezler.

Sanat eserinin estetik haz ve heyecan vermesinin dnda bir amac yoktur. Pratik amalarla kullanlmak iin oluturulmu nesneler sanat eseri olarak nitelenemezler.

4. Estetiin Temel Kavramlar Gzellik Problemi Gzellik, hemen her filozofta farkl biimde tanmlanmtr.

Platon, gzellii bir idea olarak grr. Platona gre sanat, gzel ideasn taklit etme olduundan, yaplan eser ne kadar ideaya yaklarsa o oranda gzel olur.

Aristotelese gre gzellik ahenktir, dzendir, snrdr. nsann alg snrlarn ve kavray gcn aan ok byk bir ey, gzel olamaz.

Plotinosa gre gzellik, Tanrsal akln evrendeki masdr. Madde, Tanrsal akldan (deadan) pay almazsa irkindir.

Hegele

gre

gzellik,

Mutlak

Ruhun

duyularla

kavranabilen

grnleridir. Yani her eyin ilkesi olan deann duyulara grndr.

Kanta

gre

gzel,

kar

gzetmeksizin

holanmann

nesnesidir.

Gzellikte, pratik ama gtmeyen bir dzen vardr.

Gzellik problemi, doada ve sanatta gzelin ne olduu problemi ile i iedir. Sanat felsefesinin konusu, sanattaki gzelliktir. Bir ksm filozoflar Doa, sanat taklit ediyor (Oscar Wilde), Biz romantik olduktan sonra dalar gzelleti (Delacroix) gibi szleriyle sanat gzelliinin bizi doay kavramaya gtrdn belirtirler.

5. Estetiin Temel Sorunlarna Yaklamlar a. Estetik Yarglarn Yaps Estetik yarglar, dini, bilimsel ve ahlaki yarglardan farkllar gsterir. Dini yarglarn inanla ilgili olduu, ahlaki yarglarn eylemlerle ilgili olduu yerde, estetik yarglar gzel ya da irkin diye nitelenen bir varlkla ilgili beeni yarglardr.

Bilimsel yarglarn objektif bir nitelii olduu yerde estetik yarglar zneldir; nsanlara gre deiir.

b. Ortak Estetik Yarglarn Olup Olmad

Acaba sanat eseri gzel deerini kendisinde mi tar; yoksa gzellik, bizim ona yklediimiz bir ey midir? Bu konuda iki kart gr vardr: Biri nesnelci gr, dieri znelci gr.

Nesnelci gre gre, eser, gzellik deerini kendisinde tar. Gzellik insandan bamsz olarak vardr. Bir nesne gzel ise, insan onu almlasa da almlamasa da gzel olmaya devam eder. Bu grte olanlar, ortak estetik yarglarn varln kabul ederler.

znelci gr, insandan bamsz bir estetik deerin olamayacan savunur. Bu grtekilere gre bir eser, deerini, insanda uyandrd duygulardan, estetik yaantdan alr. Yoksa eser kendi bana estetik bir deer tamaz. Dolaysyla bu grtekilere gre ortak estetik yarglar olamaz.

ba. Ortak Estetik Yarglarn Varln Reddedenler Her insann kendine gre bir beenisi vardr. Tm insanlarda beeninin ls olabilecek bir kural, bir ilke yoktur. Her beeni ayn derecede geerlidir. Biri sanat mziini beenirken, bakas pop mziini

beenebilmektedir.

Her sanat eseri, sanatnn kendi z benliinden kaynakland iin, sanatnn ruhunda oluan estetik beeni hakknda herkesin kabul edecei genel geer yarglara varlamaz. Bireyler, sanatlarn

eserlerinden kendi ruhsal yaplarna gre farkl izlenimler alrlar ve farkl senteze ularlar. Bu grn nemli temsilcisi Crocedir.

bb. Ortak Estetik Yarglarn Varln Kabul Edenler Bu anlaya gre gzellik, btn nesnelerde farkl derecelerde

bulunmaktadr; bu bireyin kiisel deneyimlerinden, alkanlklarndan, tercihlerinden bamsz olarak vardr.

rnein Selimiye Camisi, dnyada hibir insan kalmasa da yine gzellik deerini tayacaktr.

Platon: Gzel, bir idea olarak gerekten vardr. dealar, dier zellikleri yannda kendinden gzeldir. Asl gzellik, hibir zaman deimeyen gereklik olan gzellik ideasdr. Akl sahibi her varlk iin gzel ideas ortaktr. nk o aklla kavranr.

Aristoteles: Gzellik, uyum, oran ve llln kaynat btndr. Hegel: Gzellik, Mutlak ruhun duyulur nesnelerde grnr hale

gelmesidir.

Kant: Gzellik, nesnenin tad bir deerdir. nsanlar holarna giden ya da gitmeyen bir eyi duygularna gre deerlendirirler. Estetik yarg beeni duygusuna dayanr. Ona gre bu beeni duygusu her insanda bulunan ortak beeniyle aklanr.

Kanta gre bir insan sanat eseri karsnda, Bu gzeldir derken, dier insanlarn da onu gzel bulmasn ister. Bir iire gzel diyorsam, herkesin onu gzel bulmasn beklerim der. Gzel beenisi, karsz bir hazdr. nsanlar kar gzetmeden bir nesneye yneldiinde ayn gzellii

grecektir.