II.

ATATRK DNEMNDE KURULAN VE BMMMNDE TEMSL EDLEN SYAS FIRKALAR VE SYASAL OLAYLAR

Halk Frkasnn Kuruluu Nisan 1923te seimlerin yenilenmesi kararnn alnmas zerine daha ok Mdafaa-i Hukuk Grubu (I. Grup) temsilcilerinin seildii yeni seimler sonunda, II.TBMM, 1923 yl Austosunda almalarna balad. Bundan yaklak bir ay sonra Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Halk Frkas adyla siyasi bir parti haline getirildi (9 Eyll 1923). Bu konudaki grn Atatrk, 7 ubat 1923te Balkesir Paa Camiinde halka hitaben yapt konumasnda, siyasi frkalarn gerekliliinden ve Trkiyedeki halktan bahsederek halklk temeline dayal bir frkann kurulmas zerinde durmu ve Halk Frkas hakknda sorulan bir soruya: Halk Frkas dediimiz zaman bunun iinde bir ksm deil, btn millet dahildir...Halk Frkas halkmza terbiye-i siyasiye vermek iin bir mektep olacaktr... cevabn vererek Halk Frkas adyla bir parti kurmak niyetinde olduunu belirtmitir. Ayn konu ile ilgili olarak Atatrk Nutukta unlar anlatmaktadr: Muhterem Efendiler, her yerde siyasi frka tekili hakknda da halk ile uzun hasbihallerde bulundum. 7 Kanunuevvel(Aralk) 1922 tarihinde Ankara matbuat vastasyla halklk esasna mstenit ve Halk Frkas namiyle siyasi bir frka tekil etmek niyetinde olduumu beyan ederek bu frkann nasl bir program takibetmesi lazm gelecei hakknda bilcmle vatanperverann, erbab ilm fennin mzaheret ve mareketine mracaat etmitim...Nihayet 8 Nisan 1923 tarihinde, noktai nazarlarm dokuz umde halinde tesbit ettim...Bu program frkamzn teekklne esas olmutur.... Atatrkn yaynlad bu programda zetle; hakimiyetin millete ait olduu, TBMM dnda hibir makamn milletin kaderine hakim olamayaca, her trl kanunun hakimiyeti milliye esas erevesinde karlaca, saltanatn kaldrlmas kararnn deimeyecei, mahkemelerin slah edilecei, ekonomi alannda yeni kararlarn alnaca ve barn ise ancak milli, ekonomik ve idari bamszln salanmas artyla korunabilecei grleri vurgulanmaktadr ve bu ilkelerin Frkann kurulmasna zemin hazrlad belirtilmektedir.

Muhalefetin Ortaya kmas ve Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn Kurulmas Milli Mcadele hareketinin kazanlmasndan sonra meydana gelen gelimeler Mecliste Atatrkn baz arkadalar arasnda gr ayrlklarna, dolaysyla tepkilere yol amt. Bu ayrlklar Cumhuriyet Halk Frkas (CHF)na kar muhalefet hareketini dourdu. Bu hareketin domasna yol aan son gelime ise cumhuriyetin ilan konusuydu. Atatrkn en yakn arkadalar cumhuriyete ve demokrasiye kar olmadklarn ancak cumhuriyetin ilannn bir oldu-bittiye getirildiini belirterek, ilan edili tarzna kar karlar. M. Kemal Paann Nutukta da anlatt gibi, kendisi Cumhuriyetin ilan iin Tekilat- Esasiye Kanununda yaplacak deiiklikleri belirledikten sonra bu i iin ankayaya

davet ettii arkadalarn grevlendirirken, ayn fikri paylamadna inand dier arkadalarna haber vermemitir. Gerekten de Rauf Bey basna yapt aklamalarda Cumhuriyetin ilannn aceleye getirildiini ve asl nemli olan meselenin rejimin adnn deil, ieriinin olduudur. Bu konuda Mecliste tartmalar olur. Bu tartmalarda Rauf Bey cumhuriyetten baka bir idareye taraftar olmadn belirtmesine ramen M. Kemal Paa Rauf Beyin bu szlerini samimi ve ciddi bulmadn vurgular. Cumhuriyetin ilan, halifeliin kaldrlmas ve 1924 Anayasasnn kabul sonrasnda ortaya kan srtmelerin devam ettii bir srada M. Kemal Paa muhalefeti yakndan takip ettii iin ordu ile siyasetin birbirinden ayrlmasn salamaya alt. Daha nce Anayasa ve Seim Kanununa gre askerlik ile milletvekillii bir kiinin ahsnda birleebiliyordu. Bundan dolay pek ok nemli komutan ayn zamanda milletvekili idi. Bu durumun nne gemek iin alnan karardan sonra ordu komutanlarndan Kazm Karabekir ve Ali Fuat Paalar ordudan ayrlarak milletvekilliini tercih ettiler. Bu gelimeden sonra Milli Mcadele dneminde M. Kemal Paann yaknnda yer alan ve onu destekleyen Kazm Karabekir, Ali Fuat (Cebesoy), Refet (Bele), Rauf (Orbay) ve Adnan (Advar) gibi nemli komutan ve ahsiyetler Terakkiperver Cumhuriyet Frkas adyla yeni bir parti kurdular. Bakanln Kazm Karabekirin yapt Frkann genel sekreteri ise Ali Fuat Paayd. Baz eski ittihatlar da bnyesinde toplayan yeni partinin program Esaslar, Politika, Ekonomi, Maliye, Maarif Politikas ve Sosyal politika grlerini ortaya koyacak ekilde hazrlanmt. Programda ekonomi ve maliyeye arlk verildii grlmektedir. Genel esaslarn yer ald ilk blmde zetle u hususlara arlk veriyordu: Madde 1-Trkiye Devletinin halkn hakimiyetine dayanan bir cumhuriyet olduu. Madde 2- Frkann Hrriyetperverlik (Liberalizm) ve halkn hakimiyeti (Demokrasi) esasna dayand. Madde 3- karlacak kanunlarda halkn ihtiyacnn, menfaatinin, eiliminin, an gereinin ve adalet prensiplerinin gz nnde bulundurulaca. Madde 4- Frkann genel hrriyetlere iddetle taraftar olduu. Madde 5- Tekilat- Esasiye Kanununun milletten izinsiz tadil edilemeyecei. Madde 6- Frkann fikirlere ve dini inanlara saygl oldu-u.... Grld gibi yeni partiyi kuranlar halk egemenliine ve Cumhuriyet ynetimine olan ballklarn vurgularlar ve toplumu adalatracak deiikliklerin birdenbire deil, zamanla kendiliinden gerekleeceini iddia ederler. Cumhuriyet Halk Frkasna nazaran daha liberal ve demokrat grleri benimsediklerini, dolaysyla dini inan ve fikirlere saygl olduklarn ifade ederler. Ayrca Cumhurbakannn tarafsz olmas gerektiini savunan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas (TPCF) temsilcileri muhalefetsiz bir sistemin otoriterlie kayaca endiesini tadklar iin byle bir harekete giritiklerini belirtirler. En ok zerinde durduklar sorunlardan biri cumhurbakanyla ilikileriydi. Halkn nazarndaki itibarndan dolay M. Kemal Paay karlarna almak istemeyen Terakkiperver Frkas mensuplar onun tarafsz olarak muhalefeti benimsemesi halinde baarl olabileceklerine inanyorlard. Ksa srede tekilatlanmaya balayan parti, rejime ve inklplara kar olan gruplarn szd bir konuma gelir. ktidara kar eletirilerin artmas zerine smet Paa (nn)nn yerine daha lml kiiliiyle bilinen Fethi (Okyar) Bey

Babakanla getirildi. Ancak ksa bir sre sonra douda meydana gelen eyh Sait isyan gelimelerin seyrini deitirdi. syan sonrasnda, programndaki frkamz itikad- diniyeye ve fkriyeye hrmetkardr maddesinden dolay Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, isyandan sorumlu tutularak 5 Haziran 1925te kapatld. eyh Sait syan ve Sonular politikada iktidar muhalefet ekimesinin srd srada 13 ubat 1925te douda Gen ilinin Piran kynde balayp ksa srede blgeye yaylan bir isyan patlak verdi. eyh Sait syan olarak bilinen bu isyann k sebepleri zerinde farkl grler vardr. Bu grlerden birisi, sz konusu isyan gerekletirilen inklplara tepki gsteren evrelerin balatt bir kar ihtilal hareketidir. Medreselerin kapatlmasna ve halifeliin kaldrlmasna kar kan evrelerin, saltanat ve hilafeti geri getirmek amacyla balattklar bir isyandr. Bu konudaki bir baka gr ise, eyh Saitin Krt kimliinden dolay bu hareketin dini deil, aslnda siyasi ayrlk bir hareket olduu iddiasdr. O srada Lozanda halledilemeyen Musul meselesinden dolay ngilizlerle srdrlen grmeler esnasnda Musulu Trkiyeden almak isteyen ngilizlerin, isyanclar destekleyerek blgede bir Krt meselesi karmak istemelerinin de pay vardr. Bylece, ngilizler Trk hkmetini zayflatarak, Musul meselesini kendi lehlerine zmlemek istemektedirler. ok zayf bir ihtimal olarak grlmekle beraber, yeni devletin btn yetkileri elinde toplamak isteyen bir politika izlemesinden dolay, blgedeki airet yapsnn kaldrlmas giriimleri yznden, eyh Saitin nfuzunu kaybetme tehlikesine kar ayakland iddias da ileri srlen grler arasndadr. zetle bu isyann kmasnda tek sebepten bahsetmek doru deildir. Dolaysyla btn faktrlerin etkilerinin olduu sylenebilir. Ancak, en yaygn kanaat, yeni rejime kar duyulan memnuniyetsizlikten dolay oluan tepkidir. syann patlak vermesi zerine dnemin Babakan Fethi (Okyar) Bey, olay olaan grerek rfi idare ile bastrlabilecei fikrini savunurken; smet Paa ve baz radikal arkadalar bu hareketi inklplara tepki olarak deerlendirerek, ok sert tedbirlerle bastrlmasn isterler. M. Kemal Paann ikinci gr benimsemesi zerine Fethi Bey grevden ayrlr. Yeni hkmeti kurma grevi smet Paaya verilir. smet Paann hkmeti kurmasndan sonra ilk olarak Takrir-i Skun Kanununu karr. 4 Mart 1925 tarihinde iki yllna kartlan Kanuna gre, lkedeki isyanlar bastrmak iin stiklal Mahkemelerinin kurulmas kararlatrlr. Bu amala biri Ankarada dieri ise isyan blgesinde olmak zere iki istiklal mahkemesi kurulur. Bu arada Yaklak iki ay sren askeri harekt sonucunda isyan bastrlr. Bata eyh Sait olmak zere isyanclar idamla yarglanarak cezalandrlrlar..Yarglama esnasnda eyh Saitin verdii ifadelere baklrsa, isyann siyas boyutu yoktur. Yani, isyanclarn gayesi Krt Devleti kurmak deildir. Medreselerin kapatlmasna ve halifeliin kaldrlmasna ynelik din bir tepkiden ibarettir. Bu gelimenin yan sra isyann kmasnda etkileri grlen evrelere kar sert nlemler alnd. syan sonrasnda, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, isyandan sorumlu tutularak 5 Haziran 1925te kapatld. Ayrca basna sansr getirilerek, stanbulda yaynlanan Tevhid-i Efkar, stiklal, Aydnlk, Son Telgraf, Tanin ve Sebilrread gibi baz muhalif gazete ve dergiler kapatld ve gazeteciler tutukland. Yine, isyan sonras i politikaya arlk verilerek laikleme yolunda yeni admlar atld. Bu amala eitli evrelerce istismar edilen tekke, zaviye ve trbeler kapatlarak; eyhlik ve dervilik gibi nvanlar yasakland. Daha da nemlisi Takrir-i Skun Kanununun getirdii ortamdan yararlanlarak Trk aile yapsnda deiiklikler meydana getiren Trk Medeni Kanunu bu dnemde kabul edildi (17 ubat 1926). Bu gelime sonu olarak ksaca, dnemin hkmetini olduka megul etmitir. Henz, yeni devlet eskinin yaralarn sarp modern bir toplum oluturmak iin

aba sarf ederken byle bir isyann kmas baz skntlarn domasna yol amtr. Her eyden nce rejim sertlemi ve demokrasinin yerlemesi gecikmitir. Bu arada Musul kaybedilmi ve 1930daki Serbest Frka deneyimine kadar tek parti ynetimi devam etmitir...

zmir Suikasti Giriimi eyh Sait ayaklanmasn takip eden dnemde inklplar karsndaki unsurlarn sindirilmesi iin sertlik politikasna devam olundu. Bu srada yaplan nklplar halka anlatmak maksadyla 1926 baharnda yurt gezilerine kmay planlayan Atatrk, programa gre Balkesir zerinden 17 Haziranda zmire gidecekti. Ayn gnlerde muhalefetle iktidar arasndaki srtme ve krgnlk da devam ediyordu. zmir suikast byle bir ortamda meydana geldi. Ziya Hurit, Laz smail, Grc Yusuf ve opur Hilmi adnda kiiler M. Kemale suikast dzenlemeyi amalyorlard. Bunlarn yan sra suikasta katlanlar arasnda Sar Efe Edip, Miralay Arif (Ayc, Eskiehir milletvekili ve Atatrkle Samsuna kanlardan), kr (Eski ittihat, Milli Eitim Bakan, zmit milletvekili), Abidin (Saruhan milletvekili), Rasim (Veteriner Albay, emekli), Cavit (Eski maliye bakan, ittihat), Abdlkadir (eski Ankara valisi), smail Canbolat (eski ittihat) ve Hilmi (Ardahan milletvekili) gibi kiilerin de isimleri gemektedir. Gaziye kar suikast tertip eden Ziya Hurit ve arkadalarna Giritli evki yardm ederek onlar suikasttan sonra Yunan adalarna karacakt. Ancak ziyaretin bir gn gecikmesinden phelenen Giritli evkinin meseleyi yetkililere haber vermesi ile olay ortaya kt. Suikastn ortaya kmas zerine Ankara stiklal Mahkemesi Heyeti zmire gelerek olaya el koydu. Olay ile ilgisi olduu dnlen kiiler birer birer yakalanarak tutuklandlar. Bunlar arasnda, ttihat ve Terakki yesi olan kiilerle, TPCFna mensup kiiler de vardr. Mustafa Kemal Paaya gre suikastn arkasnda TPCF vardr ve bu suikast birka kiinin tertip eseri deil muhaliflerin devrim ve cumhuriyet aleyhine giritikleri byk bir ihanet eseridir. Dolaysyla TPCF mensuplarn tutuklamak gerekmektedir. Hatta eski ttihatlarn TPCF ile rgtlendiklerini ve bir darbe ile iktidara gelmek istediklerini, suikast de bu nedenle planladklarn dnmektedir. smet Paann byle dnmemesine ramen Kazm Karabekir Paa TPCF Bakan olarak Ankarada tutuklanr ve durumalarn balad 26 Haziran 1926 sabah zmire getirilir. Ayn gn yine ayn partiden stanbuldan Refet Bele, Cafer Tayyar, Ali Fuat Cebesoy, ttihatlardan eski Maliye Bakan Cavit Bey ve arkadalar zmire yarglanmak zere getirilirler. Suikastla ilgisi grlen ttihatlarn gayesinin daha nce feshettikleri ttihat ve Terakki Frkasn yeniden dirilterek iktidara gelmek istedikleri ve bu amala gizli toplantlar yaptklar iddia edilmektedir. Bu deerlendirmelerden sonra yaplan sorgulamalar sonunda sulular cezalandrlr. Olayla dorudan ilgisi olan Ziya Hurit ve yardmclar ile ittihatlardan eski maliye bakan Cavit Bey, Dr. Bahaettin akir, Ayc Arif, Kara Kemal gibi kiiler idam cezasna arptrlrlar. Rauf ve Dr. Adnan Beyler on yl

kree mahkum edilir. Baz Terakkiperver Cumhuriyet Frkas mensuplar ile ittihatlarn olay ile ilgileri olduu iddiasyla haklarnda yaplan soruturmalar sonucu Kazm Karabekir, Ali Fuat Cebesoy vb. kiiler susuz bulunarak serbest braklr. Baz ittihatlar ise tutuklanr. ttihat ve Terakkinin Trk siyasi hayatndan silinmesini salayan bir dizi idam gerekletirilir. ttihatlarn, Birinci TBMMndeki II. Grup yelerinin ve TPCF mensuplarnn sorumlu tutulduu bu suikasttan sonra muhalefet etkisizletirilerek, ittihatlar ortadan kaldrlm ve bir mddet daha tek parti idaresine devam edilmitir. Serbest Cumhuriyet Frkasnn Kurulmas 1929 ylnda Amerikada balayarak dnyaya yaylan (isizlik ve enflasyonun artt) genel ekonomik buhran Trkiyeyi de etkiledi. Dier taraftan Halkta Cumhuriyet Halk Frkasna ve yrtt politikaya kar bir memnuniyetsizlik gzle grlr hale gelmiti. Bu durum zerine M. Kemal Paa Cumhuriyet Halk Frkasna kar muhalefet grevini yrtecek olan bir baka frkann kurulmasn istedi. Byle bir frkann kurulmasnda gdlen amalar arasnda, halkta birikmi honutsuzluklarn giderilmesini salamak ve hkmeti hem kusurlarn ve eksikliklerini dzeltmeye, hem de ekonomik duruma yeni areler aramaya yneltecek bir sistemin yaratlmasna sevketme dncesi de vard. Ayrca Mustafa Kemal Paann bat tarznda demokratik rejimi benimsemi olmas ve kendisinden sonra ortaya kabilecek anti-demokratik gelimelere meydan vermemek istei de etkili olmutur. Bu erevede bizzat M. Kemal Paann teklifi ve istei zerine o srada Paris Bykeliliinde grevli bulunan Fethi Bey partiyi kurmakla grevlendirildi. Bu i iin Mustafa Kemal Paa, Fethi Beye hitaben yazd bir mektubunda, genliinden beri, drst fertlerin ve siyasi partilerin, Meclis iinde veya millet nnde, memleket hayrna olarak, fikirlerini serbeste aklayp tarttklar bir sisteme taraftar olduunu bu sebeple laik prensiplere dayanan yeni bir siyasi partinin Mecliste yer alp memleket meselelerini serbeste tartmasn Cumhuriyetin temellerinden biri olarak grdn belirtmekteydi. Fethi Okyar hatralarn anlatt Devirde Bir Adam adl kitabnda ise dnemin TBMM Bakan Kazm zalpin Yalovada M. Kemal Paann yannda unlar sylediini belirtmektedir: ... Bir muhalefet lazmdr. Bir ok arkadalar Mecliste sz syleyemediklerinden ikayet ediyorlar. Geenlerde Viyanada bulunduum zaman, Neue freie Press Gazetesi benden mlakat istemi ve -Trkiyede ka siyasi parti vardr? sualini sormutu. -Bizde yalnz bir frka vardr cevabn verdim. Gazeteci hayret etti: -Hkmet ileri sadece bir frka ile nasl kontrol edilebilir. O halde sizde parlamento murakabesi de yok demektir dedi. Kendisini tatmin iin bizdeki sistemi izah edip, -Hayr, bizde murakabe vardr, fakat bizim kendimize mahsus tarzmz vardr. Biz hkmeti frkada ve encmenlerde kontrol ederiz. Bylelikle de lkemizde, ok frkalarn varlndan kopup gelen sakncalarn tesirlerini nledik. dedim. Gazeteci ertesi gn sylediklerimi aynen yazmakla beraber -kendi tabiriyle- -u budalaya bakn: Avrupann ortasnda bize Parlamento dersi vermeye gelmi mealinde bir de fkra ilave etmiti. Hakikaten bizim meclisin vaziyetini izah etmek gtr. Fakat bu muhalefeti Frka dahilinde

yapmakla balamak daha uygun olmaz m? Bir mddet bu suretle devam ettikten sonra ileride frkalar da teekkl edebilir.. Okyar, anlarnda devamla Atatrkn CHFnn yansra kendisinin yeni bir parti kurmas isteine karlk, Sizin her iki frkaya eit muamele ve eit yardmda bulunmanz isterim. Ancak bu artlarla frkann kurulmasna teebbs edebilirim dedikten sonra Atatrkn kendisine size krk elli arkada verebilirim szlerine de yz yirmi milletvekili istediini ancak smet (nn) Paann bu sayya kar kmas zerine de yetmi milletvekilinde anlaldn anlarndan bize aktarmaktadr. Bu grmelerden sonra 12 Austos 1930 gn parti resmen kuruldu. SCFnn program liberalizme kaan baz prensiplerden ibaretti. Yaymladklar programlarnda Cumhuriyeti, Milliyeti ve Laik esaslara bal olduklarn, Anayasadaki hak ve zgrlklerin herkes iin geerli olduunu, vergi adaletsizliinin giderileceini, d politikada ise btn devletlerle dostluk ve ibirliinden yana olduklarn belirtmekteydiler. Tekiltn geniletmeye alan yeni partinin etrafnda ok sayda muhalif gruplar topland. Bunlar eitli toplant ve gsterilerde kendini gsteriyorlard. Fethi Bey partisinin tekilatn amak zere zmire gittii srada binlerce kiilik bir grup tarafndan karlanmas ve bundan yaklak bir ay sonra (Ekimde) lke apnda yaplan Belediye seimlerinde SCF gibi yeni kurulan bir parti iin byk saylacak bir baary gstermesi iktidar kanadnda rahatszlk uyandryordu. Btn bu olanlar yeni partinin iktidara kar eletirilerini arttrmasna yol ayordu. Bunun doal bir sonucu olarak da CHF ile SCF arasndaki ilikiler gerginlemi ve Mustafa Kemal Paa balangta sergilemi olduu tarafszlk politikasndan vazgeme eilimine girmiti. Atatrk bu konudaki tavrn, Yunus Nadinin 9 Eyll 1930 tarihini tayan mektubunda ileri srd baka frkalarn M. Kemal Paay etkileri altna almaya altklar eklindeki iddialarna karlk olarak 10 Eyllde verdii cevapta : Ben Cumhuriyet Halk Frkasnn Umumi Reisiyim. Cumhuriyet Halk Frkas, Anadoluya ilk ayak bastm andan itibaren teekkl edip benimle alan Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinden domutur. Bu teekkle tarihen balym. Bu ba zmem iin hibir sebep ve lzum yoktur ve olamaz.. szleri ile aka ortaya koydu. Bu gelimeler Fethi Okyar bu koullarda bir muhalefet partisinin yaayamayaca inancna yneltmi ve Mustafa Kemal Paa ile kar karya kalmamak iin partisini feshetme durumunda kalm ve 17 Kasm 1930da partinin fesih kararn ilgili bakanla iletmitir. ay gibi ksa bir sre varln srdren SCF denemesinin baarszla uramas sonucu Trkiyede 1945 ylna kadar baka bir siyasi parti kurulmad. Ancak tek partinin olduu bu dnemde Faist idarenin bulunduu talya ve Almanyada olduu gibi diktatrle gidilmedii, bu yndeki giriimlerin ise Atatrk tarafndan engellendii grlr. Menemen Olay Serbest Frka deneyiminin baarszlkla sonulanmasndan sonra, 23 Aralk 1930 tarihinde, Manisann bir kynden geldikleri sanlan alt kiinin Menemene gelerek eriat istemeleri ile olay patlak verir. Olayn duyulmas zerine blgeye gelerek kendilerine engel olmak isteyen Astemen Kubilay ile Hasan ve evki adndaki iki beki isyanclar tarafndan ldrlrler. Skynetimin ilan edildii

blgeye daha sonra askeri birliklerin gelmesiyle isyanclardan vurulur dierleri de yakalanrlar. lerinden Dervi Mehmet isimli kiinin mehdilik iddiasyla balayan olay bastrldktan sonra olayn boyutlarn tespit etmek maksadyla olayla uzaktan yakndan ilgisi grlenler hakknda kovuturmaya geilmitir. Bu erevede aralarnda blgedeki Nakibendi tarikatnn nemli isimlerinden olan Esat Efendinin de bulunduu baz kiiler gzaltna alnr. Bu olay, alt kiinin balatt bir olay olmayp arkasnda baka glerin varlndan phe edilmesinden dolay ok ynl aratrlmtr. Olayn duyulmas zerine Cumhurbakan M. Kemal Paa orduya gnderdii basal mektubunda: ... Byk ordunun gen subay ve Cumhuriyetin lkc retmenler topluluunun deerli yesi Kubilayn temiz kan ile Cumhuriyet yaama yeteneini tazelemi ve glenmi olacaktr szleri ile olaydan duyduu znty ortaya koyar. Fahrettin Altay anlarnda, olayn duyulmas zerine ankayada yaplan bir toplantda M. Kemal Paann olayn siyasal kaynaklarnn aratrlmasn, isyanclara kar sert davranlmasn ve gerekli ilemin yaplmasn istemitir. syann bastrlmasndan sonra Sulular Menemen Divan- Harbi rfisince lme mahkum edilen 34 kiinin idam edildii olayda 41 kii de eitli srelerde hapse mahkum edilir (4 ubat 1931). syann bastrlmasndan sonra blgedeki skynetim kaldrlr (26 ubat 1931).

Bu Blmle lgili Okuma Kitaplar ve Makaleler:

Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatralar, stanbul 1960. Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931), Ankara 1981 Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler, stanbul 1952 Nuren Mazc, Belgelerle Atatrk Dneminde Muhalefet (1919-1926), stanbul 1984 Erk Jan Zrcher, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, Trkesi:Gl aal Gven, stanbul 1992 Yakup Kadri Karaosmanolu, Politikada 45 Yl, stanbul 1984. Metin Toker, eyh Sait ve syan, Ankara 1968 Behet Cemal, eyh Sait syan, stanbul 1955 Yaar Kalafat, ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, Karakteri, Dnemindeki ve D Olaylar, Ankara 1992. Ergun Aybars, stiklal Mahkemeleri (1923-1927), 2.cilt, Ankara 1982 A. Turan Alkan, stiklal Mahkemeleri, stanbul 1993 Azmi Nihat Erman, zmir Suikast ve stiklal Mahkemeleri, stanbul 1971 Uur Mumcu, Gazi Paaya Suikast, stanbul 1993 Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt III, stanbul 989 Ahmet Aaolu, Serbest Frka Hatralar, stanbul (?) etkin Yetkin, Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, stanbul 1982. Fethi Okyar, Devirde Bir Adam, Yayna Hazrlayan: Cemal Kutay, stanbul 1980 Kemal stn, Menemen Olay ve Kubilay, stanbul.