Trkiyede evre Sorunlar Literatrnn Baskn Nitelii ve Sosyal Bilimler Yaklamnn Gereklilii

The Dominant Qualification of Environmental Problems Literature and the Necessity of the SocialScience Approach

Ahmet MUTLU1
Hitit niversitesi, BF Kamu Ynetimi Blm, orum

zet: Ekoloji, yaklak yz yllk kkeni olan bir bilim daldr. nsan etkinlikleri su, toprak, hava ve dier ekolojik kaynaklar zerinde bask yaratarak, bu kaynaklarn tkenmesine yol amaktadr. Bu nedenle ekolojik sorunlar, toplumsal nitelikli bir olgudur. Ekolojik sorunlarn artmasyla birlikte, bu bilim dalnn dnce/sosyal bilim halini almas ise son krk yl iinde gereklemitir. Halihazrda sosyal ekolojinin geliimi srmektedir. Bu almann konusu, ekolojik sorunlarla ilgili bilimsel disiplinlerdir. almada, ekolojiyle ilgili iki farkl disiplin biimi olarak ele alnan doa bilimleri ve sosyal bilimler tartlmaktadr. nce, sosyal bilimler ile ekoloji arasndaki balar incelenmitir. Sonra lkemizde, ekolojiyle ilgili temel sorunlar irdelenmi ve bu sorunlardan hareketle, doa bilimleri ve sosyal bilimlerin farkll sorunu ve ekoloji ile sosyal bilimler arasnda nasl bir iliki olduu tartlmtr. Daha sonra sosyal ekoloji, genel olarak dnsel yaps ve ekolojik sorunlara bak itibariyle incelenmitir. Anahtar Kelimeler: Ekoloji, doa bilimleri, sosyal bilimler, Trkiye. Abstract: Ecology is the science dating back to the last century. The effects of human activities on water, soil, air and other ecologic sources cause these sources to come to an end. So in many ways ecological problem occur. For this reason the ecological problems are a social chracter of phenomenon. The populants of this science, that is its becoming a thought/social science has come to this point within the fourth years in relation with the increasing ecological problems. The social ecology has still been developing. The subject of this study is the scientific disciplines relate with ecology. In this study, our aim is to debate natural sciences and social sciences, which are taken into consideration as the two different types of scientific disciplines relate with ecology. First, the relations of social sciences with ecology are examinationed. Then, in Turkey, the ecology related with the problem of this study is examined and the problem of the difference of natural sciences and social sciences are discussed. And then, the relation between social sciences and ecology are discussed. Thereafter, the social ecology examined with regard to generally intellectual structure and viewpoint to the ecological problems. Key Words: Ecology, natural sciences, social sciences, Turkey.

1. Giri evre sorunlar, toplumsal bir olgudur. Gerek ortaya k, gerekse ciddi boyutlara ulamas sreci itibariyle evre sorunlarnn temelinde bir zihniyet deiimi olduu grlr. Zihniyet deiimi bilim ve teknolojinin yan sra toplumu da biimlendirmektedir. Dolaysyla, evre sorunlarnn anlalmas iin sorunun ncelikle toplumsal nitelikli olduu kabul edilmelidir. evre sorunlaryla ilgili baskn literatrn nitelii, olgunun toplumda kavranma biimini etkiler. Sosyal bilimler yerine, salt doa bilimlerini merkez alan bir yaklam, sorunun tespiti ve irdelenmesi balamnda sosyal bilim olanaklarnn grece kstl ya da snrl olduu imas tamaktadr. Byle bir aba, yars izlenen bir filmin tamam hakknda yorum yapmaya benzer. evre sorunlarnn doa bilimleri gzyle incelenmesi gerekli olmakla birlikte, yetersizdir. nk doa bilimlerinde evre sorunlar, esasta evre kirlilii olarak alglanmaktadr ve bu bakmdan parac bir nitelik tamaktadr. Aslnda evre sorunlar, iinde evre kirliliinin de bulunduu pek ok sorunun olduu bir sorunsaldr. Bu nedenle, evre sorunlarnn, toplumun geliim/deiim srelerini ierecek biimde, toplum bilimsel balamda ele alnarak tahlil edilmesi ve bu tahlil iinde doa bilimlerinin yerinin tespit edilmesi daha uygundur. lkemizde, evre sorunlaryla ilgili literatr iinde doa bilimleri yaklamnn, sosyal bilimler yaklamna gre baskn olduu sylenebilir. Bunu, evre sorunlar literatrn oluturan kongre ve sempozyumlarda, okuma ve ders kitaplarnda grmek mmkndr. Bu durum, evre

Bu makale, 18-20 Ekim 2007 tarihinde Kocaelinde gerekletirilen V. Kamu Ynetimi Forumu (Kayfor 2007)nda ayn adla sunulan bildirinin gzden geirilmi biimidir.

sorunlarnn esas olarak doa bilimleri iinde bir disiplin olduu ynnde bir alglamaya yol amaktadr. Bylece evre sorunlar, toplumsal bir sorun olmaktan ziyade teknik bir sorun olarak dnlmektedir. Bunun doal sonucu olarak da sorunu kamunun (toplumun) deil, kamu ynetimlerinin/teknisyenlerin sahiplenmesi gerektii eilimi ortaya kmaktadr. Bu almada, evre sorunlarn salt doa bilimleri erevesinde ele almann eksiklikleri ve sosyal bilimsel bak asnn gereklilii tartlacaktr. Bu konuda lkemizdeki yaygn bak, eitli rneklerle ortaya konularak, Batdaki yaklamla karlatrlacak ve bu durumun nedenleri irdelenecektir. almada literatr taramasna bavurulacaktr. alma, lkemizde evre sorunlar konusunda sosyal bilimler literatrnn yeterince gelitirilememi olmasna dikkat ekmesi ve bu konuda sosyal bilimsel yaklamn younlamas gerektiini nermesi bakmndan nemli grlmektedir. 2. Sosyal Bilimler ve Ekoloji Sosyal bilimler insan, toplumu ve arlkl olarak insan-insan, insan-toplum ve insan-eya ilikilerinin sistemli bir biimde incelenmesini amalayan, bilimsel ynteme uygun olarak retilmi dzenli bilgiler olarak tanmlanmaktadr (Can, 2007) On dokuzuncu yzyla gelinceye kadar bilim kesin olan bilgiyi yani fen bilimlerini artrmaktadr. Fransz htilli ile meydana gelen sosyal deiimin sebeplerinin aratrlmas, bu deiime yn verme ve toplumun sorunlarn formle etme ihtiyac sosyal bilimlere bakn deimesine yol amtr. 1850 ile 1945 yllar arasnda, ayr bir bilgi alan olarak bir dizi disiplin ortaya kt ve bu yeni alana sosyal bilim ad verilmitir. Bu gelime belli bal niversitelerde nce krsler, daha sonra her disiplinde diplomaya ynelik ders programlar neren blmler kurularak salanmtr (Can, 2007). 1945ten gnmze sosyal bilimlerin kat ettii mesafe o kadar ok olmutur ki, gemite fen bilimlerinin belirleyiciliinde olduu dnlen insan, toplum, doa, evre, teknoloji, bilim gibi pek ok konuda sosyal bilimlerin belirleyicilii n plana km grnmektedir. Ekoloji kavram, 1870 ylnda Alman biyolog Ernest Heackel tarafndan bulunmutur. Genel olarak canllarn evreleriyle ilikilerini inceleyen bir bilim olarak ekoloji, biyoloji biliminin adeta bir yavrusu olarak ortaya km, onun genel kapsam iinde spesifik bir yol bularak, -biyolojiden ayr olmayan- kendi yol ve yntemlerini kullanarak gelimitir. te yandan ekoloji, sadece biyolojiyle ilgili olmayp, matematik, fizik ve kimya gibi dier doa bilimlerinin de katksyla yetkinlemitir. 1960l yllara dein biyolojinin alt bilim dallarndan birisi olan ekoloji, sanayi devrimi sonras insan-doa etkileiminin olumsuz etkilerinin doada ve toplumsal yaamda ekolojik sorunlar olarak grnmesiyle birlikte farkl bir disiplin olarak dikkati ekmeye balamtr. 1960 sonrasnda ekolojik sorunlarn insanlk tarafndan fark edilip, sorunun nedenleri, aktrleri, sreleri ve dncesi bakmndan irdelenmesiyle birlikte, ekoloji de sosyal bilimsel bir ierik kazanmaya balamtr. Bu yllardan itibaren ekoloji, Heackelin kulland anlamn aarak, siyaset bilimi jargonuna girmi ve ekolojist denilen bir yeil siyaset savunucusu tipi ortaya kmtr (Ba, 2001). Byle bir ierik dnmnde1 sz konusu tarihten itibaren zellikle Batda ekolojik sorunlar merkez alan toplumsal hareketler ve dnceler etkili olmulardr. Ekolojik sorunlarla birlikte ekolojinin sosyal bilimler ynnde gelimesi, onun doa bilimleriyle olan ban yok etmemi ve sosyal bilimler-doa bilimleri etkileimini douran disiplinler aras bir yaklamn domasna neden olmutur2.
1

Ekolojinin bu ierik dnmyle ilgili olarak Ba unlar vurgulamaktadr: Kimi bilim insanlar, hala ekolojiyi canl varlklarn doal ortam ve bu ortam ile organizmalar arasnda kurulan ilikiler balamnda ele alyor ve olayn iktisat-siyaset bilimi ve sosyoloji bilimlerinin rtme/kesiim alanndaki analizini grmeyi ve semeyi istedikleri biimde yapyorlar. Ekoloji teriminden ounlukla kanan bu bilim insanlar, evre sorunlarnn siyaset st olduklarndan sz ediyorlar ya da sorunlar insan psikolojisine indirgemeye alyorlar. 2 1999 ylnda yazlm olan ve Ekoloji adn tayan bir kitapta Ekoloji(nin) sadece biyolojik ve doa bilimleriyle ilgili bir bilim alan olarak kalmad, sosyal blmlerle de sk balara sahip olduu sylenebilir. nsan faaliyetlerinin, evrenin salna, evre etmenlerinin insann yaamsal ve sosyal faaliyetlerine nemli etkiler yapt iin ekoloji, insan yaam ve geleceini gven altna almak amacyla sosyal, ekonomik ve siyaset alannn geni uygulama olanaklarna sahip (ili, 1999) olduu belirtilmektedir. phesiz bu ifadeler,

Fransa ve ngiltere gibi lkelerde 1800l yllardan itibaren ekolojik sorunlar karsnda bugn varolan grlere benzer grler ortaya atlm olmakla birlikte, 1960l yllarla birlikte dorudan ekolojik sorunlar hedef alan gr ve hareketler yaygnlk kazanmtr. Bu ynyle ekoloji, bir dnce biimi olarak ekillenmeye balam ve nihayet siyasal bir akm ve dnya gr halini almtr (Grmez, 2007: 1). Bylece, doa bilimleri iinden km olan ekoloji, bu kaynan kaybetmeksizin, sosyal bilimler ierikli bir yeni kimlie brnmtr. te yandan halihazrda ekolojinin arlkl olarak sosyal bilimler ynnde gelitii zerinde fikir birlii olduu sylenemez. Doa bilimleri boyutuyla ekolojinin, gemite olduu gibi gelecekte de syleyecei ok ey olduu ileri drlebilir. Buna karlk sosyal bilimlerin, ekoloji konusundaki ilk biyolojik ve kimyasal bulgular zerine bile sylediklerinin henz bitmedii dnlmelidir. Bu balamda, evre kirlii, trlerin yok oluu, ozon tabakasnn incelmesi, kresel snma vd. gibi konularda yaplan bilimsel bir tespit, ok nemli bir tespit olarak not edilmekle ve sonra grece duraan/homojen bir bilgi haline gelmekle birlikte, bunun zerinden yaplan sosyal, ekonomik, siyasal ve ynetsel tartmalar dinamik/heterojen nitelikler tayabilmektedir. Bu konuda Eugene P. Odumun kitabna verdii Ekoloji ismini toplum ve bilim arasnda bir kpr olarak tamamlamas anlamldr (Odum, 1997). Halihazrda, ekoloji bilimiyle uramak iin biyoloji, fizik ya da kimya bilimleriyle ilgili olmak gerekmemektedir. Porritin vurgulad gibi bugnlerde iyi bir ekolojist olmak iin profesyonel yetkinlie sahip olmak zorunda deilsiniz (1989: 18). Ekolojinin nasl/ne tr bir bilim olduu tartlabilir olmakla birlikte, en azndan onun sosyal bilimler tarafndan sahiplenilmeye ihtiyac olduu aktr. Bu ihtiya, zellikle lkemiz balamnda dnldnde, en st dzeydedir. lkemizde, ne yazk ki ekolojiyi, bir sosyal bilim olarak grme eiliminin olduka zayf olduu dnlmektedir3. Bu hkm, hem toplumu, hem de entelektel evreleri kapsamak zere genelletirilebilir. 3. Trkiyede Ekoloji Nasl Okunmakta? lkemizde bilimin, metodoloji bakmndan klasik bilim yaklam balamnda algland dnldnde, ekolojinin de aslnda doa bilimleri erevesinde grlyor olduunu tahmin etmek zor deildir. Bir dier deyile, lkemizde olay ve olgular kavrama konusunda doa bilimleri karsnda sosyal bilimlere bavurmann zayf kaldndan hareketle, ekolojinin baskn biimde doa bilimleri erevesinde algland ileri srlebilir. Bu hkmlerin gereklii, ekolojiye ynelik niversal ilginin ve literatrn irdelenmesiyle ortaya konulabilir. lkemizde ekolojiye bakn bilimsel niteliini ortaya koyma bakmndan, bu konuda yurt dndaki durumun da bilinmesi nemli grlmektedir. Kukusuz ki bir lkede ekolojinin kavran biimiyle zellikle yksek renimde bu konunun nasl ilendii arasnda yakn iliki vardr. Dolaysyla, yurt dndaki niversitelerde ekolojinin4 baskn olarak nasl grld, bu konuda bir fikir verebilecektir.
ekolojinin doa bilimleri boyutunun, sosyal bilimler boyutunu kapsadn ima etmektedir ve bu niteliiyle bizim yukar da vurguladmz ekolojinin sosyal bilimlere ynelmi olduu iddiasyla kart grnmektedir. Ancak, ekolojik sorunlarn halihazrda tartld toplumsal, siyasal, ekonomik ve ynetsel platformlar dnldnde, ekolojinin sosyal bilimler boyutunun, onun laboratuar ortamna hapsedilmi kstl ortamn at ve laboratuar verileri dikkatle izlense de- esas yanklarnn toplumsal boyutlu olduu sylenebilir. Bu balamda yazda ekolojinin sosyal, ekonomik ve siyaset alannda geni uygulama olanaklarna sahip olmas, bu bilimin bir yan trevi deil, bizzat kendisidir. 3 Aslnda bu yaklam, sosyal bilimlere bak asyla yakndan ilgilidir. lkemizde henz sosyal bilimler, doa bilimleri karsnda rtn ispat etmi deildir. Bu balamda lkemizde henz klasik bilim anlaynn hkm srd sylenebilir. Sosyal bilimlerin, doa bilimlerindeki kadar abuk ve net gzlemlenemeyii ve de toplumlarn deiim ve dnmlerinin ksa srede olmay, onun gzden karlmasna yol amaktadr. Nitekim medyada, kresel snma hakknda saysal verilerle konuan bir iklimbilimci karsnda, kresel snmann toplumsal, ekonomik, ideolojik ve ynetsel nedenleri hakknda konuacak olan bir siyaset bilimcinin hemen hemen hi yer bulamayacak olmas, lkemizdeki bu genel eilimin bir sonucudur. 4 Ekoloji ile evre arasnda teorik ve pratik olarak farkllklar bulunmakla birlikte, genellikle ekolojik sorunlar evre sorunlar olarak ifade edilmektedir. Buna kout olarak, yaygn olarak ekoloji bilimi de evresel bilimler/evrebilim olarak ifade edilmektedir. Ekoloji konusunda ayrntl bilgi iin bkz. (Mutlu, 2001).

izelge 1 eitli lkelerde Ekoloji/evrebilim Blmlerinin erikleri

niversite Loughborough University (ING.) University of Kent (NG.) Loma Linda University (ABD) Michigan Technological University (ABD) Long Island University (ABD) St. Edward's University (ABD) University of Mary Washington (ABD) Kyoto University (JAP.) University of Calgary (KAN.) University Of Adelaide (AVUSTR.)

Faklte/Okul Faculties of Science, Engineering, and Social Sciences Faculty of Social Sciences School of Science and Technology College of Sciences and Arts Southampton College School of Behavioral & Social Sciences College of Arts and Sciences Faculty of Integrated Human Studies Faculties of Science and Social Sciences Faculty of Humanities And Social Sciences

Blm/Program Environmental Studies Programme

lgili Alanlar Sosyal, Fen, Doa Bilimleri Sosyal ve Doa Bilimleri (Sosyal Bilimler Arlkl) Sosyal ve Doa Bilimleri (Sosyal Bilimler Arlkl) Sosyal ve Doa Bilimleri (Sosyal Bilimler Arlkl) Sosyal ve Doa Bilimleri (Sosyal Bilimler Arlkl) Sosyal, Fen, Doa Bilimleri Sosyal ve Doa Bilimleri Sosyal ve Politik Bilimler, Doa Bilimleri Sosyal, Fen ve Doa Bilimleri

Odak Konular Geri Dnm, Geri Kazanm, Enerji, Kirlilik, Su Kalitesi, evresel Etki Deerlendirmesi, evre Ynetimi evre Sorunlar, Doal evre, Yerel-Ulusal evre Politikalar. evre Sorunlar, evresel Davran, Sosyo-Politik, evre Ekonomisi. Kresel evre Sistemleri, evresel Karar Verme Sreleri, evresel Politikalar. evresel Sorunlar, Ekolojik, Toplumsal ve Kresel Srdrlebilirlik. nsan ve evre, evre Etii, evre Bilim, evresel Jeoloji, evresel Politikalar. nsan-evre likileri, evre Hukuku, evre Bilim. evresel Sorunlar, Nfus, Enerji Kaynaklar, Etik atmalar, Kentsel Problemler. evresel Deerler ve Sorunlar, Ekoloji ve Ekosisitemler, evre Ynetimi, evre Hukuku, evre Etii. evre Ynetimi, Kreselleme, Srdrlebilirlik, Corafi evre. evresel DeerlerDeiimler, evreselKentsel Ynetim, Planlama, evre Hukuku ve Ekonomisi, Kentsel Ekoloji, klim Deiiklii.

Environmental Social Science Department of Social Work and Social Ecology Department of Social Sciences, Environmental Policy Program Environmental Science Program Environmental Science and Policy Environmental Science Department of Interdisciplinary Environment

Environmental Science Program

Environmental Studies

Sosyal ve Politik Bilimler, Doa Bilimleri

Unversty of Adelaide (AVUSTR.)

School of Social Sciences

Geographical & Environmental Studies Program

Sosyal, Fen, Doa Bilimleri

Sz konusu tabloyu derleyen ve bu alma iin kullanmama izin veren Sayn Dr. Banu Aygne teekkr ederim.

Yukardaki tabloda, ekoloji/evrebilim blmleri, sosyal bilim ve doa bilimlerinin verilerinden faydalanmakla birlikte, her blmn ilgi alanlar iinde sosyal bilimlerin arlkl oluu ile odak konulardan, konuya arlkl olarak sosyal bilimler penceresinden yaklald anlalmaktadr. Bu konuda lkemizdeki mevcut duruma bakldnda, niversitelerin mhendislik fakltelerinde yer alan evre mhendislii dnda, ekoloji/evrebilim konusunda kurulmu blmler yoktur5. Bu konuda, baz aratrma enstitleri6 olmakla birlikte, bunlarn ekolojiye yaklam da doa bilimleri merkezlidir. Bu durumun tek istisnas, 1994 ylnda Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde kurulmu olan Sosyal evre Bilimleri anabilim daldr7. niversal dzeydeki bu durumun yan sra literatrn nitelii de ekolojiyle ilgili yaklam ortaya koymak bakmndan nemlidir. Bu konuda da yurt dndaki durumla lkemizdeki durumun karlatrlmas, asgari bir fikir verebilir. Yurt dnda ekolojiyle ilgili literatrde sosyal bilimler yaklamnn basknl, aslnda lkemizde ironik biimde bilinen bir durumdur. nk, lkemizde ekoloji/evre/evre sorunlaryla ilgili evrileri yaplan/baslan eserler8, konuya sosyal bilimler boyutuyla yaklamaktadrlar ve ilgin biimde lkemizde ekolojik kamuoyu oluumunu derinden etkilemektedirler. lkemizde evirisi yaplan eserler dnda da yabanc literatrn baskn biimde ekolojiye sosyal bilimler balamnda yaklat ya da sosyal bilimler penceresinden yaklamaya nem verdikleri grlmektedir9. te yandan, ekolojiye sosyal bilimlerden yaklaan yerli eserler, belirli ve grece olarak ge bir tarihin10 rn olduklarndan, lkemizdeki bak henz etkilemeye balamlardr. Bu konuda 2000li yllardan bu yana oluan yerli ekoloji literatr de halihazrdaki durum hakknda fikirler verebilmektedir11:
Burada hemen akla sosyal bilimler enstitlerinde kentleme ve evre sorunlar bilim dal gelecektir. Ancak, bu bilim dalnn, evre ve ekoloji konusunu sosyal bilimler erevesinde ele almakla birlikte, bamsz bir bilim dal deil, kamu ynetiminin altnda yer alan bir bilim dal olduu hatrlanmaldr. Bu durum, ekolojinin bamsz bir sosyal bilim alan olmasndan farkldr. 6 rnein; Su rnleri Merkez Aratrma Enstits Ekoloji Blm, Kavaklk Aratrma Enstits Toprak ve Ekoloji Blm, 7 Sosyal evre Bilimleri Programnn temel amac; evrenin sosyal, biyolojik, fiziksel, kltrel ve politik boyutunu bir btn olarak ele almak ve evre konusuna btncl bir yaklam modeliyle ulamaktr. Bu amala, evre ve ekoloji konusu ders programnda tm boyutlaryla ele alnmaktadr. Bu amalar dorultusunda, Sosyal evre Bilimleri Anabilim Dal evre sorunlarna btncl ve disiplinler aras bir bak asyla, aklc ve srdrlebilir zmlerin retilmesine ynelik ulusal ve uluslararas niteliklere sahip temel aratrmalarn yaplabilmesine olanak salamay; evre bilimleri alanlarnda aratrma-irdeleme yapabilen, doru karar verme yetisine ulam bireyler yetitirmeyi ve bilimsel bilgi retmeyi hedeflemektedir. 8 Doaldr ki bu eserlerin hepsini burada belirtme imkan yoktur. Bunlardan birkan sralamak gerekirse; Savunmasz Gezegen (J.B. Foster, 2002), Ne Kadar Yeterli? (A. Durning, 1998), Dnya Benimdir (A.W. Crosby, 2004), zgrln Ekolojisi (M. Bookchin, 1994), Snrlar Ykmak (M. Mellor, 1993), Bat Dncesinde Dnm Noktas (F. Capra, 1992) vd. 9 Bu konudaki rneklerden bazlar yledir: Local Environmental Policies and Strategies (Ed. J. Agyeman and B. Evans, 1994), Environmental Issues in the 1990 (Ed. A.M. Mannion; S.R. Bowlby; John Wiley&Sosns), Modern Environmentalism: An Introduction, D. Pepper, 1999), Liberation Ecologies (Der. R. Peet; M. Watts, 1996), Radical Ecology (c. Merchant), The Global Environmental Movement (J. Mccormck, 1989), Environmentalism and Political Theory: Toward an Ecocentric Approach, (R. Eckersley, 1992) vd. 10 Ekolojiyi sosyal bilimler kapsamnda ele alan eserlerin 1990-2000 dneminde grlmeye baland, ancak 2000li yllardan sonra bu konuda grece youn biimde yerli literatrn olumaya balad sylenebilir. Bunda, sosyal bilimler alannda lisans sonras yaplan ekolojiyle ilgili retimlerin ve tez almalarnn nemli etkisi olduu yadsnamaz. 11 Bu konuda tr yntem izlenmitir: 1) Trkiyede ekolojik sorunlar konusunda bilgi ve bilin oluturmaya ynelik zellikle ders kitab olarak oluturulan literatr. 2) Yaynevlerindeki gncel literatr. Bu erevede, ekolojiye sosyal bilimler bak asyla yaklaan literatrn yaygn olarak bulunabilecei kitabevlerinde
5

izelge 2 Trkiyede 2000 Yl Sonras Ekolojiyle lgili Literatrn Nitelii

Ad

Yazar/Basm Yl

Genel Konusu

lgili Olduu Bilim Alanlar

evre Kirlilii

Yldrm Akman ve Di./2000

Ekolojik/evre Sorunlar

Doa Bilimleri

Ekolojik Sorunlar ve zmleri

Necmettin epel/2002

Ekolojik Sorunlar

Doa Bilimleri

Trkiyede evrecilik evrebilim (Ekoloji) Szl

Muammer Tuna/2006

evrecilik

Sosyal Bilimler

Emrullah Gney/2007

Ekoloji

Doa Bilimleri, Sosyal Bilimler

Kresel Isnma ve klim Deiiklii

Reat Uzuner/2007

Ekolojik Sorunlar

Doa Bilimleri, Sosyal Bilimler

Doal Kaynaklar ve evrenin Ekonomik Analizi

Koray Baol ve Di./2007

Doa ve Ekoloji

Sosyal Bilimler

Odak Konular/Kesimler Biyosferin Yaps, Grevleri/Biyosferi Tahrip Eden Faktrler/Kirlenme Problemleri ve Ekolojik Etkiler/Atmosfer Kirl./Toprak Kirl./Su Kirl./Nkleer Kirl./Biyosferin Tahribi ve Doal Dengenin Bozulmas Yaam Dnyalarnda Ekol. Dengenin Bozulmas/evre Kirl. Sorunu ve Ekolojik Sonular/Doal Bitki rtsnn Tahribi/Biyolojik eitliliin nemi/Toprak Kaynaklarna likin Ekol. Sor./Su Kaynaklarnn Azalmas/Kresel Isnma/Ozon Tabakas/ Hzl Nfus Art/Dnyann Temel Ekolojik Sorunlar ve z. Yoll. evreciliin Tarihsel Evrimi/evreciliin Tanm/evr. TeorikTemel./Modernleme ve evre/Trkiyede evrecilik ve Toplum/Alan Uygulamas Biocorafya-ekoloji/FenEdebiyat Faklteleri/Sosyal Bilimler Alanlar Dnyann Isnma Verileri/klim Deiikliinin (Fiziksel, Kimyasal ve Biyolojik) Sebepleri/Sera Etkisi ve Sera Gazlar/nsanl Bekleyen Gelecek/Sera Gazlaryla lgili lkeler ve Sektrler/Sera Gazl. Salm in Neler Yaplmal/ Doal Kaynaklar ve Ekonomik Kaynaklarn Deerlendirilmesi/Maden, Enerji, Orman Ekonomisi/Su le lgili Kaynaklar/Arazi Ekonomisi/Yaban Hayatn ve Biyoeitliliin Korunmas/evre Kirlilii, Doal Kaynaklar ve Byme likisi

(Ankarada Dost Kitabevi ve mge Kitabevi) inceleme yaplmtr. Daha geni apl bir literatr taramas gerekli olduu kabul edilmekle birlikte, sz konusu kitabevlerinin sosyal bilimler alannda gncel eserleri bulundurduu dnlmtr. 3) nternetten kitaplar ve ierikleri izlenmitir. Kukusuz, 2000den bu yana Trkiyedeki yerli ekoloji literatr, bu almada ele alnanlarla snrl deildir. rdelenen literatr, dorudan ekolojiyle ilgili olmak bakmndan, tesadfi olarak seilmitir.

Emperyalizm ve evre Krizi Kyamete eyrek Kala! Ekoloji Yazlar

etin Gzel/2006 Sibel zbudun ve Di./2006

Ekolojik Sorunlar Ekolojik Sorunlar

Sosyal Bilimler

Kresel Isnmadan Zehirli Atklara evre Kirlenmesi ve Kapitalizm likisi Ekolojik Sorunlarla Kapitalizm Aras likiler Ekoloji ve Adaptasyon/Karasal Ekoloji/Deniz Ekolojisi/Tatl Su Ekolojisi/Poplasyon Ekolojisi/Komnite ve Ekosistem Ekolojisi/Kent Ekolojisi ve evre Kirlilii./Zooloji, Botanik ve Biyoloji Blmleri ile Ziraat ve Orman Faklteleri, evre sorunlar ve ekoloji bilimiyle ilgilenenler. evre Kirlenmesi/Sularn Kirl./Su Kirl. Kontrol/Hava Kirl./Grlt/Radyoaktif Atklar/ Toprak Kirl., evre Tesirlerinin Deerlendirilmesi evre, Canllar ve evre, Ekosistem, Yaam Kuaklar, evre Sorunlar, nsan ve evre, Doal Hayat Koruma, Biyoeitlilik ve Trkiyedeki Oluum, Ulusal ve Uluslar aras Kurulularn Faal. evreyle lgili Yeni Yaklamlar, evre Eitimi Temel Ekoloji Bilgisi (Canllar ve evre, Biyomlar, Ekolojik Deimeler), Yaadmz evre, evre ve Salk, Yapay evre, Afetler, Nfus Hareketleri, Sosyal evre, Bozulan evrenin Yeniden Dzeltilmesi Temel Ekoloji, evre Biyolojisi, Doa Koruma ve Biyolojik eitlilik, evre Ynetimi, Kirlilik ve Kontrol, Karasal/Sucul Ekosistemler ve Uygulamalar, evre nsan likileri, Planlama ve Ekoturizm, evre ve Enerji.

Sosyal Bilimler

Genel Ekoloji

Ed. Sabri Gkmen/2007

Ekoloji

Doa Bilimleri

evre Kirlenmesi ve Kontrol

Mehmet Karpuzcu/2006

evre/Ekolojik Sorunlar

Doa Bilimleri

evre Bilimi

Ed. Mustafa Aydodu ve Di./2006

Ekoloji ve Ekolojik Sorunlar

Doa Bilimleri, Sosyal Bilimler

evre ve nsan (Liseler in Ders Kitab)

Yksel en ve Semra Tokay/2003

Ekoloji ve ekolojik Sorunlar

Doa Bilimleri, Sosyal Bilimler

Doa ve evre (V. Ekoloji ve evre Kongresi Bildiri Kitab)

Ed. Cumhur Gndr ve Di./2004

Ekoloji ve Ekolojik Sorunlar

Doa Bilimleri, Sosyal Bilimler

evrebilimEkoloji

Nihat ili/1999

Ekoloji

Doa Bilimleri

Ekoloji ve Ynetim

Ahmet Mutlu/2007 (Basm Aamasnda)

Ekoloji

Sosyal Bilimler

Ekolojide Temel Kavramlar, evrenin Analizi (Ekolojik evre Kavram, klim, Scaklk, Atmosfer...), Tatl Su Habitat, reme Ekolojisi,Kommnite Ekolojisi, Karasal Ekosistem Dal, evre Kirlenmesi. Ekolojiyle lgili Kavramlar, Ekoloji-Ynetim likisi, Srdrlebilir Gelimede Ynetim Anlay, Toplumsal Ekolojide Ynetim Anlay, S.G. ve T.E.nin Ynetim Anlaylarnn Karlatrlmas.

Yukardaki tablo incelendiinde, 2000 sonras dnemde ekolojinin doa bilimleriyle daha baskn biimde ilikilendirildii grlr. Her ne kadar konunun ele alnnda disiplinleraras bir bakn esas olduu gze arpsa da eserlerin ieriklerinin, yazarlarn bilimsel alanlarna gre biimlendii grlmektedir. Bu balamda, doa bilimleri ve sosyal bilimler bak asnn birlikte olduu eserlerde doa bilimlerinin baskn yaklam olduu sylenebilir. Bu da halihazrda ekoloji ve ekolojik sorunlarla ilgili literatrn baskn biimde doa bilimlerinden gelen kiilerce hazrlandn ortaya koymaktadr. 4. Ekoloji Nasl Okunmal? lkemizde ekoloji bilimi, artk Batda olduu gibi tm yetkinliiyle bir sosyal bilimler disiplini olmak durumundadr. Ekolojinin, doa bilimleri ve sosyal bilimler (disiplinleraras) verilerinden faydalanyor oluu, onun bamsz bir sosyal bilim disiplini olmasn engellememektedir. Doa bilimleri alannda ortaya kan her nemli buluun, sosyal bilimler alannda bir yansmas olduu reddedilemez bir gerektir. Aydnlanmadan beri bu konuda birok rnek karmzda durur. Bununla birlikte, doa bilimlerinden etkilenme, her hangi bir sosyal bilim disiplinin kendisi olmasn engellememitir. Buradan hareketle, ekolojinin ve ekolojik sorunlarn doa bilimleri iinde kavramsallatklar dorudur ancak, 1960lardan beri bunlar hakknda yaplan sosyal zmlemeler, doa bilimleriyle ortaya konulanlar at sylenebilir. Ekolojinin disiplinler aras oluu her ne kadar bir gereklik ise de disiplinleraraslk bu bilimin temel nitelii (belirleyicisi) olmaktan kmal, temel niteliklerinden (belirleyicilerden) sadece birisi olmaldr12. Disiplinleraras olma sorununun epistemolojik de bir boyutu vardr. Tekelinin vurgular bu konuda olduka nemlidir.: Disiplinleraras olma adna, bir olguyu anlamak iin deiik toplum bilimlerinin bulgular yan yana getirilirken yaratlan i tutarszlklar grmezden geliniyor (2001). Ekoloji bilimi ele alndnda, Tekelinin vurgulad i tutarszlk sorunu nitelik ve nicelik olarak oalmaktadr. Bir kere ekoloji biliminin disiplinlerarasl, tamam sosyal bilimler iinde yer alan disiplinlerle ilgili deildir. Bu disiplinler araslk, iki farkl bilimle (doa bilimleri ile sosyal bilimler) ilgilidir13. Dolaysyla, ekolojiyle ilgili bir sorunun ortaya konulmasnda ilk ve son szn doa bilimlerinin mi yoksa sosyal bilimlerin mi sylecei ya da zm retilmesi srecinde karar vericinin doa bilimci yoksa sosyal bilimci mi olaca konusu mulaklamaktadr. Bu mulaklk, en yaygn biimde ekolojik sorunlarn tartlmasnda ve zm retilmesinde kendisini gstermektedir. Spesifik ya da genel olarak ekolojik sorunlarn giderilmesinde doa bilimlerinin mi yoksa sosyal
12

Aslnda disiplinleraras olu, melez bir durumu ifade etmektedir. Bu balamda, bir eyin kendisi olamamas ya da bakalarnn zellikleriyle varolabilmesi anlamna gelmektedir. 13 Mevcut disiplinlerin doa bilimleri ya da sosyal bilimlerin bulgularndan yararlandklar ve bunun doal bir ey olduu bilinmektedir. Ekolojiye zg bir durum olarak, bu disiplinlerin ikincil deil, asl olma zellii, dier disiplinlerin disiplinleraras olmalarndan farkl deerlendirilmektedir.

bilimlerin mi yol ve yntemleri daha baskn olmaldr? Kukusuz ekolojik sorunlara zm arama srelerinde byle kat determinist bir bak as yoktur ancak bu bak asnn epistemolojik dzeyde olduu aktr. Ekolojinin bir sosyal bilim olmas gereklilii, pek ok bakmdan dile getirilebilir. Bunlardan birisi, zellikle ekolojik sorunlar sz konusu olduunda, soruna nasl baklacayla ilgilidir. Ekolojik sorunlara salt doa bilimlerinden yaklamak, onu toplumsal boyutundan soyutlamak anlamna gelecektir. Dier deyile, herhangi bir evre sorununu yaratan tekil etmenler (fabrika, kimyasal maddeler, atklar vs.) bilimsel analizlerle ortaya karldktan sonra zm iin bu tekil etmenlerin ortadan kaldrlmasyla yetinilecektir. Bu durumda sz konusu evre sorununu yaratan siyasal, ideolojik, ekonomik ya da ynetsel etmenler gzden karlacak ve zmler ksa vadeli olacaktr. Bu balamda, Erdoan ve Ejderin rnei aklaycdr (1997): (p) Dolgu alanlarndaki patlamann nedeni metan gazdr. Patlama ile metan gaz arasnda bir nedensellik ilikisi vardr. are: metan gazn patlamaya meydan vermeyecek biimde kontrol etmek. Sorun zld. Acaba? zlmedi. Egemen endstriyel yapya, kendini srdrmesi ve genilemesi srecinde, yeni teknolojik, ekonomik, siyasal ve ideolojik faaliyetler alan eklendi. Bu(nun), patlama-metangaz-are yaklamnn iki kere iki drt tesinde ok nemli kuramsal ve pratik anlamlar vardr: Bu yaklam patlama ve metan ilikisini olduu evreden soyutlayarak ele alr. zme yaklam mekanikseldir. Kendini sadece belli bir sonucun (patlamann) kmasna neden olan son-nedenle (metan gazyla) snrlar. Bu yaklam, patlamann olutuu evredeki patlamaya kadar gelen her trl yapy dokunulmamas gereken, soruturulmamas gereken, meru bir yap olarak grr. Egemen yapsal faaliyetlerin zararl sonularn sadece bu sonularn kontrolyle dzeltmeye ynelik bir yaklam bu egemen faaliyetler dzeninin tutucu destekleyici bir parasdr. Yaklamn bu snrlardan kp, patlamann nedenini metana balarken, sorunu patlamann olduu evre ve bu evreyi etkileyen dier evreler iinde anlamaya ve anlamlandrmaya almak gerekir nsan topluluunu belirleyen etkili bir ara olarak bilim ve teknolojinin toplumsal ilevleri olduundan hareketle, bilimin nitelii ile toplumun ve toplumsal olaylara bakn nitelii arasnda koutluk kurulabilir. Bu balamda, ekoloji ve ekolojik sorunlarn anlalmas, tartlmas ve zm retilmesi konusunda bilimin nitelii belirleyici olacaktr. Dier deyile, yukardaki sreler bir toplumda baskn olan bilim dalna gre yorumlanacaktr. Tekelinin kurumsallam her toplum biliminin temelinde kendi amalar dorultusunda formle edilmi farkl bir insan modeli bulunmaktadr (2001) sz, daha da genelletirilerek, kurumsallam her bilimin kendi amalarna uygun insan modeli bulunmaktadr biiminde okunabilir. Bu okuma, zellikle lkemizde ekolojik sorunlar alglama ve zm yollar retme konusunda belirleyici olan kamu ynetimi bakmndan olduka nemlidir. Nitekim, gemi dnem hkmetlerinin evre bakanlarnn, baskn biimde doa bilimleriyle ilgili mesleklerden gelmeleri14, kamu ynetiminde ekolojik sorunlar alglama biimini aka ortaya koyar. lkemizde ekolojik sorunlarn tanmlanmas, tartlmas ve zm retilmesindeki siyasal, ekonomik, ynetsel aktrlere bakldnda, genel geer biimde doa bilimlerine mensup kiiler olduu grlr. Deyim yerindeyse doa bilimleri etiketi, bu konularda yetkinlik iin temel kriter olarak grlmektedir. Bundan dolaydr ki, herhangi bir yerel ye de kresel evre sorunu karsnda doa bilimleri alannda bir nvana sahip bilim adam, o sorunun fiziksel, kimyasal ve biyolojik sebeplerini akladktan sonra toplumsal sebeplerini de aklayvermekte, bu konuda otorite saylabilmektedir. te yandan, bu konuda sosyal bilimcilerin de syleyecekleri olmakla birlikte, doa
14

Halihazrdaki evre bakanndan geriye doru olmak zere, evre bakanlarndan bazlarnn meslekleri yledir: Veysel Erolu-evre Mh., Osman Pepe-Makine Mh., Feyzi Aytekin-naat Mh., Ziyaettin TokarMakine Mh., A. Talip zdemir-Makine Mh., Bahaattin Ycel-Ebebiyat Fak. Mezunu, Mustafa Taar-letme Bilimi, Hamdi pnarlar-Makine Mh., Ilay Saygn-Mimar, Hasan Ekinci-Orman Y. Mh., Rza Akalnaat Y. Mh., B. Doancan Akyrek-Lise Mez.

bilimcileri kadar ilgi grmemektedirler. Bu durum aslnda genel olarak lkemizde sosyal bilimlerin muhatap bulamamasyla ilgili olmakla birlikte, ekolojinin doa bilimleriyle domu ve fakat gnmzde sosyal bilimler iinde gelimekte oluunun kavranamamasyla ilgilidir. te yandan, lkemizde soruna doa bilimlerinden yaklama eilimi anlalabilir bir durumdur. lkemizde sosyal bilimler, doa bilimleri karsnda snrl bir alanda (niversitelerde) ilevsel olabilmektedir. Gerekten de doa bilimleri niversitenin yan sra byk iletmelerin, holdinglerin ya da kamu kurulularnn aratrma nitelerinde, enstitlerinde uygulama alan bulabilirken; sosyal bilimler byk lde niversitede faaliyet alan bulabilmektedir (zlem, 2001). Tam da burada ekolojiye doa bilimlerinden yaklamak, ideolojik bir klfa brnmektedir. Dier deyile, ekolojiye yaklamda egemen sistemin kural, ara ve zm nerileri esas alnm olmaktadr. Oysa ki sosyal bilimler, sorgulayc ve radikal ynelimli olabilmektedir. Ekolojik sorunlara zm retilmesi balamnda da sosyal bilimler yaklamnn yaamsal nem tad ortadadr. nk egemen sistemin ileyii iinde salt teknolojik sorun olarak grlen ve bylece egemen sistemin retici nesnelerinden birisi haline indirgenen ekolojinin kurtuluu, farkl bak alarna ve radikal sylemlere baldr. Ekolojinin sosyal bilimler iinde sorunsallatrlmas, salt bir kirlilik ya da bozulmann tesinde demokrasi, eitlik, adalet, zgrlk, insan haklar, gelecek kuaklarn haklar vd. gibi sorgulamalar da iereceinden, yaama topyekn bakmay gerektirecektir. Son tahlilde ekolojinin doa bilimleri ya da sosyal bilimlere gre okunmas sorunu, pozitivizm ile hmanizm, ampirik almalar ile anlam ve iletiim analizleri, olgularn bilgisi ile insan doasnn evrensel hakikati arasndaki yapsal kartlka dayal olarak, ... bilginin her zaman iin sahiplenme, temellk etme ve denetleme ilikisi iinde kurulmas durumuyla ilgilidir (Mutman, 2001). Bir dier deyile, ekolojinin hangi bilimin iinde yer alaca sorusu, ekolojik sorunlarn zmnn, egemen sistemin snrlar iinde hareket ederek mi yoksa egemen sistemin snrlarnn zorlanmasyla m bulunabileceine ynelik yntemle ilgilidir. 5. Sonu lkemizin temel sorunlar konusunda teknokratik bir bakn baskn olduu bilinmektedir. Ekonomik-toplumsal ve siyasal olaylara mhendise yaklamann, yakn tarihten gnmze pek ok olumsuz sonular ortaya kmtr. Bu bakmdan, zellikle kamu ynetimindeki temel sorunlardan birisinin, sorunlarn tespit, analiz ve zmnde sosyal bilimsel yaklam eksiklii olduu sylenebilir. Bu eksiklik, aslnda lkemizde sosyal bilimlerin geliememesiyle ilgilidir. Sosyal bilimlerin geliememi olmas, kamu ynetiminin yan sra genel bilimsel disiplinler iin de geerlidir. Halihazrda pek ok Bat lkesinde bamsz bir sosyal bilim disiplini olarak gelien ekoloji, lkemizde baskn biimde bir doa bilimi disiplini olarak alglanmaktadr. Bu durumun en ak delilleri, kamu ynetiminde ekolojik sorunlarla ilgili yetkinliin mhendislikle ilikilendirilmesi, niversiteler de ise ekolojiyle ilgili sosyal bilimler blmlerinin olmaydr. Bunlara, ekolojiyle ilgili yerli eserlerin yaygn biimde doa bilimi merkezli oluu da eklenebilir. Yakn gelecekte ekolojik sorunlarn yaammz artk dolayl deil, dorudan etkileyecei dnldnde, soruna ynelik toplumsal politikalarn bugnden belirlenmesi gerekmektedir. Bunu yapabilmek iin de ekolojiyi ve ekolojik sorunlar bir sosyal bilim olarak grmeye ve okumaya ihtiya vardr. Dolaysyla ekoloji, doa bilimleriyle ilikisi yadsnmakszn, bamsz bir sosyal bilimler disiplini olmaldr. Bu balamda, niversal dzeyde ekolojiye sosyal bilimlerden yaklaan bamsz blmler kurulmaldr. niversitelerin zellikle sosyal bilimler programlarnda ekolojinin doa bilimleri ve sosyal bilimler balamnda niteliksel olarak farkl bak alar olduunun fark ettirilmesi gereklidir. Ayrca, bilim adamlar ve entelekteller, ekolojinin sosyal bilimler boyutuyla ilgili daha youn eserler retmelidirler. Kaynaklar Ba, . M. 2001. Sosyal Bilimler ve Ekoloji, Sosyal Bilimleri Yeniden Dnmek, s.209-220. Der. Defter ve Toplum ve Bilim Ortak alma Grubu, Metis Yaynlar, stanbul.

Can, S. 2007. Trkiyede Sosyal Bilimler zerine Dnmek, http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/sayi75/sayi75/sevim%20can.doc (11.09.2007). Erdoan, ., Ejder, N. 1997. evre Sorunlar, Ankara, Doruk Yaymclk. Grmez, K. 2007. evre Sorunlar, Nobel Yaynlar, Ankara. Mutlu, A. 2001. Ekoloji Dncesi ve Ekoloji Dncesinin Temel Kavramlar. Kooperatifilik, Ekim-Kasm-Aralk, S:134, s.45-60. Mutman, M. 2001. Bilgiyi Sorunsallatrmak, Sosyal Bilimleri Yeniden Dnmek, s.299-309. Der. Defter ve Toplum ve Bilim Ortak alma Grubu, Metis Yaynlar, stanbul. Odum, E. 1997. Ecology, Sinauer Ass.Inc., Sunderland, Massachusetts. zlem, D. 2001. Evrenselcilik Mitosu ve Sosyal Bilimler, Sosyal Bilimleri Yeniden Dnmek, s.3642. Der. Defter ve Toplum ve Bilim Ortak alma Grubu, Metis Yaynlar, stanbul. Porrit, J. 1989. Yeil Politika, 2. Bask, ev. A. Trker, stanbul, Ayrnt Yaynlar, 1989. ili, M. N. 1999. Ekoloji evrebilim-, Gazi Kitabevi, Ankara. Tekeli, . 2001. Toplum Bilimlerin nn Amaya nsan Modellerini Tartarak Balamak, Sosyal Bilimleri Yeniden Dnmek, s.13-33. Der. Defter ve Toplum ve Bilim Ortak alma Grubu, Metis Yaynlar, stanbul.