1

Suda kendini seyreden bir adam seyretme imknn verdin bakalarna. Tutunamayanlardan

RAFTA YRYEN BR YOLCU : MUSTAFA ARMAAN GELENEK VE MODERNLK ARASINDA ZERNE BR DENEME

Trk entelektel hayatnda kendisini hissettiren en nemli problematiklerden biri de aydnlarn shhatli bir zihin ileyi pratiinden yoksun olmalardr. Mustafa Armaan, 80lerden beri Trkiye gibi siyasal ve kltrel zemin talarnn kaygan olduu bir lkede yazarlk yapyor. Sosyal bilimlerin ierisinde nefes alp vermeye alan Armaan, gelenek, modernizm, postmodernizm , seklarizm gibi kulpsuz kavramlar zerine dnmeye alan bir yazar. Gelenek zerine dnmeyi 1992 ylnda yaynlad gelenek adl kitapla temellendiren Mustafa Armaan gelenek ve modernlik arasnda isimli eseriyle bu nemli kavramlar tm ynleriyle anlamaya ve anlatmaya alyor. Gelenek ve Modernlik Arasnda Mustafa Armaann 1982-1994 yllar arasnda eitli gazete ve dergilerde yazm olduu yazlardan oluuyor. Gelenek ve Modernlik, Bilim ve Teknik, Kritik Yazlar balklar altnda toplanan ana blmden oluan kitapta ok geni bir bilgi birikimi ve ilgi alannn oulluu gze arpmakta. Hegelden Spinozaya, Markstan Gadamere, bn-i Arbiden mm- Gazliye, J.Piagetten T.Kuhna pek ok isim eitli balamlarda kitapta kendilerine yer bulmu. Tabi ki yazlarn gazete yazsna yakn bir formata sahip olmas yazlardaki derinliin azalmasna sebebiyet vermi. Anlatlan kavramn tam knhne vardn sanan okuyucu anszn kendisini yzeyde bulmu oluyor. Mustafa Armaan da yazlarn bu zelliini hi ekinmeden itiraf etmi kitabnn nsznde. Bugnden baktmda, elinizdeki kitab oluturan yazlarda farkl balamlarda, farkl hitap dzeylerinde kaleme alnm olmalarndan gelen bir seviye dalgalanmas grmyor deilim. zellikle gazete yazlarnn bir ksmnda bu dalgalanma kendisini iyiden iyiye hissettiriyor.1 Armaann kitaptaki referanslar da son derece etkin kiiliklerden oluuyor. zellikle Ren Gunon, Seyyid Hseyin Nasr, Cemil Meri gibi kendi semasnda yldzlaan bir ok aydn
1

Mustafa Armaan, Gelenek ve Modernlik Arasnda, z Yaynclk, st.1998, s.10

2 kendi rettikleri teorileriyle Mustafa Armaana yoldalk ediyor kitap boyunca. Kitabn ierisinde yer alan bir-iki sylei ise dierlerinden nitelikleri ve sluplar asndan ayrlyor. Yazarn gelenek ve modernlik hakkndaki dnceleri bu metinlerin arasndan kolayca kartlabiliyor.
GELENEK NEDR NE DELDR?

Mustafa Armaan gelenei incelerken ok nemli bir noktaya deinerek balar yazsna. Srekli -modern bir anlayla- olarak modernizmin mefhum- muhalifi olarak gelenein alglanmas yanl bir tehistir. Gelenek kesinlikle arketipsel kartlk olarak karsna modernlii almamaldr. Modernlik ve gelenek birbirine eklemlenen ortak formlara sahiptir. Her eyden nce gelenek, modern bir fenomendir. Elinizdeki yazda ortaya koyacamz problem, gelenek, modernlik, ve postmodernlik arasnda teden beri varsaydmz kopularn, dnce genetii asndan yaplacak bir tahlilde, gerekte bir eklemlenmenin d yz, zahiri olduu yolundadr. Muhteva yahut hamle asndan deil biim yahut mahml asndan bakldnda dnce tarihinde bu alardan temel bir srekliliin olduu aka grlmektedir. Daha sonra da ifade edeceimiz gibi, kopular muhteva asndandr.. 2 Ksacas hem yukardaki metinden yola karak hem de Gadamerden mlhem sylenebilir ki; gelenek ile modern kavram hem birbirlerine eklemlenen hem de birbirinden kopan bir sreci imler. Gelenein anlam dzeyleri eserde ksaca zetlenmitir. Gelenek drt anlamda kendisini gsterir. 1.Zaman-st bir bilgelik olarak gelenek 2.Bir kurumlam otorite olarak gelenek 3.det, rf ve grenek anlamnda gelenek 4.Gemiten bir fikr ara olarak yararlanma anlamnda gelenek. Mustafa Armaan bu gelenek anlaynn yannda kendisinin dnda da bir ok

entelektelin gelenek tanmna yer vermitir. Bunlardan birisi Seyyid Hseyin Nasra aittir.

a.g.e., s.19

3 En evrensel anlamda gelenein insan lahi olana balayan ilkeleri yani dini ierdii dnlebilir; te yandan ve baka bir adan din, esas anlamyla Gkten indirilen ve insan Kaynana balayan ilkeler olarak dnlebilir. 3 Gelenein bulunmad bir dnyada bilim, sanat, ve ahlak gibi kavramlarn olamayacana inanan Armaan, gelenein ierisinde nemli bir yer kaplayan dinin de etkin roln asla gz ard etmememiz gerektiini savunur. Bu anlayla gelenek, bilim, sanat, ahlakn kaynan oluturmaktadr. Osmanl toplumundaki gelenek anlaynn sabit bir tavrla duraan olmadn belirten Armaan, gelenein kendisini devaml yenilediini vurgular. Bu deiim ve ilerleme gelenein znde olan bir niteliktir. Keza Sinann her eseri, gelenein hem bir srei, hem de onun eitli ynlerden bir yeniden gzden geiriliini iermektedir. Minare saysnn bir iken seltin camilerde ikiye, sonra Sleymaniye ve Selimiyede drde ve nihayet Sultanahmet Camiinde altya kmas da gsteriyor ki, gelenek dediimiz ey, statik, sabit ve tl bir gvde deildi. O kendi iinde yenilenmeyi srdryor, yeni formlar yaratabiliyordu.4 Mustafa Armaann kafa yorduu bir dier mesele ise gelenein snrlaycldr. Ona gre gelenein temel deerleri yklmadan her trl yeniliin gerekletirilmesi mmkndr. Gelenek yaps bakmndan ucu ak bir konumdadr. Sanatnn seimi tek otorite olmamasna karn yine de gelenein izin verdii snrlar ierisinde ok geni bir alan mevcuttur ve sanat bu zgrlk alann sonuna dek kullanr. eyh Glibin yeni batan bir lgat tekellm etmesi ancak byle aklanabilir. Eserde dikkati eken bir iddia da geleneksel sanatn ortaya kmas srasnda toplumla bir temasnn olmaddr. Geleneksel bir medeniyette sanat, modern sanattaki kadar dorudan doruya toplumla etkileim sonucu olumu bir rn deildir. Dolaysyla geleneksel sanat, modern sanat gibi reel dnyay tecrbe etmedii (yni sanatnn dnyay deney alan olarak grmesi yerine imtihan /gei blgesi olarak alglamas ) iin bakt nokta toplum deildir. Gelenein sanatsnn ilham kayna hayattaki toplumsal atma ve elikiler deil dorudan Allahtr. Sonu olarak toplumun sanata dorudan etkisi modern ncesi dnemde, baz istisnalar darda braklrsa , sz konusu deildir.

3 4

a.g.e., s. 71 a.g.e., s. 75

4 Modern kltr anlaynda baz alanlar kastl olarak birbirinden ayrlr. Ahlak, bilim ve estetik bunlarn banda gelir. Bu alanlarn seklar bir zihniyette konumlandrlmalar modernizmin vazgeemedii isteklerdendir. Armaan bu husustaki zm nerisini yle sunar okuyucunun nne; Burada Mslman aydnlara nemli bir grev dyor: Moderniteyi bir bakma iinden kuatma yahut ters-yz edip kendimize ait klma grevi. Bir bakma moderniteyi ayartma da diyebiliriz buna. 5 Bu metinden karlacak sonu hi phesiz modernitenin alaca olgusudur ki hem

sanatlar hem dnrler iin nemli bir gei ve retim srecidir.

POSTMODERNLK DE NE OLA K?

Postmodernizm, yzylmzn en ok kullanlan ama bir o kadar da tanmlanamayan ender kavramlarndan biri. Nedir postmodernizm? Modernizmin kopuunu/tketildiini ifade eden yeni bir teori mi yoksa modernizmin devam olan bir sre mi? Anlambilim bize modernizm tesi yorumunu yapyor ama acaba iin asl yle mi? Ahmet Cevizcinin Felsefe Terimleri Szl bu kavram iin unlar sylyor: Kapitalist kltrde, ya da daha genel olarak Bat dnyasnda, yirminci yzyln son eyreinde, resim, edebiyat, mimari, v.b.g., gzel sanatlar alannda ve bu arada zellikle de felsefe ve sosyolojide belirgin hle gelen hareket, akm, durum veya yaklam Vurguyu ierikten biim ya da sluba kaydrmaSanatla gndelik yaam arasndaki snrlar silme, elit ve popler kltrle, farkl sanat biimleri arasndaki geleneksel ayrmlar amaModernlie ynelik iddetli bir eletiri ve saldrSiyasi, din veya toplumsal nitelikli btn kresel, her eyi kucaklayc dnya grlerine itiraz etmeBugnn gemiten, modernin modern ncesinden, stn olduu dncesine kar kma.6 Yukarda ksaltarak alnan postmodernizmin zellikleri okuyucunun zihninde az ok bir tablo izmi olsa gerekir. Postmodern bir anlay her durumda bir nceki yapy reddeden bir durumda kendini konumlandrr ve zel olarak kopuu ifade eder.

5 6

a.g.e., s. 85 Ahmet Cevizci, Felsefe Terimleri Szl, Paradigma Yaynlar, stanbul 2000, s.275, 276

5 Mustafa Armaan postmodernlik anlayn ilerken yukarda bahsi geen zelliklerin aksine post modernlii bir kopu deil modernliin yenilenmi formu olarak niteler. Postmodernlik kendi bilincine tam olarak vardnda modernliin yenilenmi formu, gelenein ise yenilenmi ve krlmaya uram muhtevasdr.7 Bu anlayn dorultusunda bir zihinsel karm yapmak gerekirse kolaylkla sylenilebilir ki, postmodernlii anlamak, zorunlu olarak modernlii anlamaktan ve nihayetinde de gelenei zmlemekten geer. Modern dnyann insanla dayatt bir ok paradigmaya kar duran postmodern anlay, iinde oulluk, farkllk, aykrlk ve dzensizliin dzeni gibi nitelikler tar. Modern yaayn temel bilgi epistemolojilerini de sarsan postmodern anlay bir tr akln zlmesidir. Mustafa Armaan postmodernlik zerine dnrken postmodernlii modernizmin bir alternatifi olarak grmenin de doru bir dnce olmadn savunur. Mslman aydnlarn postmodernizme sndklarn ve modernliin ortadan kaldrd din imajn postmodernizm sayesinde tekrar yaplandrlaca grn de iddetle reddeder. Mslman aydnlarn postmodernlie doru bir ynelie girdiini belirten armaan bu eilimi be ana sebebe balar. 1. Postmodernliin modernlii eletirmesi, amazlarn gstermesi, gnahlarn sergilemesi ve bu alan sergileme alannn cazibesi. Aydnlarmzn da modernizmden olumsuz etkilenen bu durum iin postmodernlii kurtulu umudu olarak grmesi. 2. Dnr ve sanatlarn modernizmin bir ok konuda tkandn iddia etmeleri ve alternatif olarak da slam grmeleri. Postmodernizm bu gr alanna izin veren bir alma sahipti. 3. Postmodernlii cazip klan bir dier sebep ise, modernlii diskalifiye etme abas ve seklar bir dnya kurma abasnn gnmzde baarszla uradn ilan etmesi. Bu da postmodernleri gelenek, tarih ve dinden zgrce yararlanmaya sevk etmitir. Bu tavr ise, ister istemez Mslman aydnlarda, postmodernliin dine dn kampanyasnn br ad olduu zannn uyandryor. 4. Dncede oulculuk mantn getirerek tekdze bir anlay yok saymas.

Mustafa Armaan, Gelenek ve Modernlik Arasnda, z Yaynclk, st.1998, s.16

6 5. Dnyadaki pek ok teorinin ve izmin kmesiyle slamn gndeme gelecei ve en nemlisi slamn dnyadaki fikri sanclara alternatif zm kayna olaca fikri.8 te bu sebeplerden tr Mslman aydnlar yanl bir seim yapmaktadrlar Armaana gre.
POSTMODERN LE GELENEK ARASINDA

Gelenek gibi normatif bir alann postmodernite karsndaki konumu da elbette ok nemli bir meseledir. Postmodernliin datc ve bozucu gcne kar, gelenein tutucu ve bir araya getirip sreklilik kazandran yaps birbirine zt bir duruu ortaya koyar. Dolaysyla gelenek postmodernlik arasnda deil postmodernliin karsnda bir yere sahiptir. Yukarda bahsedilen fikirlerle paralel bir fikri sahiplenen Armaan, postmodern anlayn gelenei desteklemediini hatta postmodernizmin gelenei arma gerdiini sylemektedir. Bu anlaya ramen gelenek her mekanda ve zamanda kendisine uygun yaam alanlarn yaratmaktadr. Gemiten gelen det ve alkanlklar teknolojinin formatlayc zelliine ayak direyip kar koymakta ve baarl da olmaktadr. Gelenein kendisini modernliin ierisinde konumlandrmasna gzel bir misal olarak balkonlarn kapatlp odaya evrilmesi verilebilir. ehirleme gnmzde genel bir tasvip grm gibidir (kye geri dnme temas arada bir nksetse de). Fakat apartmanlarn balkonlarnn kiler gibi kullanlmas (bazen bir demet soan, bazen de bir turu bidonu gze arpar orada) modernlie direnen geler olmaya devam ediyor. Yahut balkonlarn cameknla kapatlmas gibi mahremiyeti ve dar gelen evleri geniletmeyi hedef alan yeni eylem trleri geliiyor. 9
KIRK AMBAR

Mustafa Armaan, kitabnda modernizm ve gelenek kavramlarnn yannda birbiriyle balantl-balantsz pek ok konuya da deinmitir. Son yazlarn bir ksmnda kitabn ana felsefesinden uzaklalm ve okuyucu ar bilgi ylmasyla sklmtr. Bu almann ana eksenini modernlik ve gelenek oluturduu iin dier konular zerinde ok teferruatl olarak durulmayacaktr.

8 9

Yukardaki maddeler M. Armaann kitabndan zetlenerek kullanlmtr. Mustafa Armaan, Gelenek ve Modernlik Arasnda, z Yaynclk, st.1998, s.80

7 M.Armaann ilgi alanlarndan biri de mmaridir. Kitapta zellikle Turgut Canseverin sanat anlay ve taa bak zerinde durulur. Bu yazlardan karlacak sonu Canseverin eski gelenei ve mimari anlay sahih bir ekilde okuduudur. Hareket-i Cevher, Vahdet-i vcud eletirisi, kargo kltleri, mantk ve dil, Cemil Meri, zutsunun semantik zmlemesi, bilginin slamiletirilmesi, evrim teorisi kitapta yer alan konulardan sadece birka.
BLM DORU ANLAMAK

Bilim anlay her ada farkl bir ierie sahip olmutur. Orta ada kilise, Yeni ada rasyonalite , milenyumda lgn bilim adamlarnn ictlar bilimin her zaman deien yzn gsteriyor. Hissedilemeyen ana nokta ise bilimin bilgiye bak yani bilgi epistemolojisi. Mustafa Armaann bilimi nasl algladna gemeden nce bilimi hangi zeminde ve nasl algladn bilmemiz gerekir. Modern bilimin daha douunda mevcut olan ayrc vasfnn tabiata egemen olarak onun dizginlenemeyen gcn kontrol etmek olduunu sylemek mmkn.10 Mustafa Armaan modern bilimin hayata tahakkm eden tavrnn karsndadr. O, bilgi gtr anlaynn yerine bilgi hikmettir anlayn koyar. Modern bilim, insan kullanp kendine mahkm etmitir ve dolaysyla bilimin eletirel bir gzle yeniden yaplandrlmas ve insanln hizmetine geri dndrlmesi gerekmektedir. Tabiata egemen olmak, modern insann vahi bir tavrdr, oysa gelenek, tabiat insanln sisteminde sadece bir ara olarak alglamaktadr. Bilimin dorular asla tam bir hakikati yanstmamaktadr. Bu anlaya uygun olarak diyalektik dnce her zaman insann zihninde ba kede oturmaldr. Bilim ancak eletirel akln altnda yeerecektir. Armaan, Karl Popperden bir alnt yaparak unlar syler: Bilimi doruyla zde tutamayz, nk hem Newtonun, hem Einsteinin teorileri bilim sayyoruz, ama ikisi birden doru olamaz, stelik her ikisi de pekala yanl olabilir.11

10

a.g.e., s. 147 a.g.e., s. 157

11

8 Bilim dorularn birikmesiyle deil, yanllarn elenmesiyle ilerler ve bize nihai anlamda kantlanm hibir ey sunmaz.12
TARHE TERSNDEN BAKMAK

Tarihi farkl ve eletirel bir yaklamla okumaya alan Armaan, Osmanl tarih anlay hakknda baz eletiriler yapar. Bizdeki (Trkiyedeki) tarih anlayna deinen yazar, resmi tarih anlaynn kurguland metinlere bakarsak Osmanl dnemi ncesi tarihinin birden bire Gktrklerden yeni Cumhuriyete balanldn greceimizi syler. Aradaki slam kltr ve medeniyeti yok saylmaktadr. Bu da son derece ideolojik bir anlayn rndr. Bu son derece girift ve anlalmas g tarih anlaynn arpkl ksa zamanda kendini toplum katnda gstermi ve Osmanl tarihi ve kltr arz, paraziter bir ge gibi grlerek horlanm ve slam-ncesi kltrle beslenecei, en hakiki mridle aydnlanaca iddia edilen Cumhuriyet nesli tarihsiz/tarihd bir toplum olmaya itilmitir.13
DNYA GR VE DL

Dil, sosyal bilimler iinde en ok zerinde dnlen fenomenlerden biridir. Dilin insann dnce sistemindeki rol ok byk. Dil dncenin evidir.14 anlaynda dil, ev gibi kutsal bir iktidar alanyla ilikilendirilmitir. Dnce, kavramlar, duygular hep dil araclyla aktarlr. Dolaysyla insanolunun dili neyse dncesi o, dncesi neyse dili de odur. Bu noktada dikkat edilmesi gereken husus dille beraber o dili kullanan bireyin ve ulusun dnya grnn dil sayesinde okunulabilir klnp klnamayacadr. Diller, ierilerinde uluslarn btn zelliklerini, karakterlerini, dnyaya bak alarn barndrrlar. Mustafa Armaan dilin ierisindeki kodlar zerek toplum hakknda bilgi edinilebileceini ifade eder. Ayn zamanda modern hayatla beraber dnce sistemimizin deitiini de belirterek bu deiimi ok rahat dilden takip edebileceimizi vurgular. dil, bir topluluun ideolojisinin, dnya grnn, hayat anlaynn, eyaya baktarznn, ahlaki tavrnn kendine zg biimde kristalize olduu, somutlat, kelimeler haline dkld bir grnm, bir aynasdr.
12 13

a.g.e., s. 158 a.g.e., s.221 14 Martin Heidegger

9 Dil , bir dnya grn yansttna gre, dnya grnde grlen bir deime, yeni bir dnya grnn eskisinin yerine hakim olmas, dnyaya getirilen yeni bak tarz dili de ister istemez etkileyecektir. Dil bu kez dnya grndeki deiimi yanstmaya balayacak; nce kelimelerin hem yeni hem de eski anlamlar, giderek de yeni anlamlarn baskn kmasyla ortada kavramlar aras yeni bir dzenek belirecektir15 Mustafa Armaann dil ve dilin iinde barndrd ideoloji hakkndaki grleri son derece isabetli ve tutarldr. Marks sonras Terry Eagletonn ideolojik okumalara kazandrd yeni yaklamlar bu anlay destekler mahiyettedir. Armaann kitabnda dikkati eken konulardan bir dieri slam medeniyetinde zmre edebiyat olmadn savunduu blmdr. Mantkl bir yaklamla konuyu aklayan Armaan, sanatlarn Osmanl toplumunda ayr bir zmre tekil etmediklerini ifade eder. Bir zmre olumas iin kapitalist yap olmal ve para kazanma alan yaratlmaldr.(sabit gelir kayna) Oysa airlerin ya da dier sanatlarn byle bir ayrcal, Osmanlda toplumsal snflar yoktur. Kitaptaki son yaz Mustafa Armaann da yakndan tand Cemil Meri hocayla ilgili. Cemil Meri bu topraklarn yetitirdii ender aydnlardan biri. Dnceleri ve duruuyla, fikri sanclaryla, dou ile bat arasnda gel-gitleriyle bu lkede etkin kiilikler ve talebeler yetitiren Meri, sahih tavryla inceleniyor kitapta. Gelenek ve Modernlik Arasndann bir dier zellii indeks ksmnn zenginlii ve baz dipnotlarnn orijinal dilinde okuyucuya sunulmas. Yabanc dilini de yerinde kullanan Armaan baarl ve takdire ayan bir eser ortaya koymu.

HKMET KONAR/2002

15

a.g.e., s. 192,193