27 - 28 - 29 Nisan 2011

ONUR KURULU Prof. Dr. Mehmet HABERAL (Bakent niversitesi Kurucu Rektr) Prof. Dr. Kenan ARAZ (Bakent niversitesi Rektr)

SEMPOZYUM DZENLEME KURULU Prof. Dr. Adnan TEPECK (Bakent niversitesi - Dzenleme Kurulu Bakan) Prof. Dr. Ayhan Azzem AYDINZ (Bakent niversitesi) Prof. Dr. Can HERSEK (Bakent niversitesi) Prof. Dr. Semiha AYDIN (Bakent niversitesi) Do. Dr. Billur TEKKK (Bakent niversitesi) Yrd. Do. Dr. Nuray BAYRAKTAR (Bakent niversitesi) Yrd. Do. Tevfik nan LSULU (Bakent niversitesi) r. Gr. Dr. Eylem TATAROLU (Bakent niversitesi) Ar. Gr. Pnar TRKDEMR (Bakent niversitesi)

SEMPOZYUM BLM DANIMA KURULU Prof. Dr. Haluk ABBASOLU (stanbul niversitesi) Prof. Dr. Hakk ACUN (Gazi niversitesi) Prof. Dr. Uurcan AKYZ (Hacettepe niversitesi) Prof. Dr. mr BAKIRER (Ortadou Teknik niversitesi) Prof. Dr. Tevfik BALCIOLU (zmir Ekonomi niversitesi) Prof. Dr. Mutlu BNARK (Bakent niversitesi) Prof. Dr. Yksel BNGL (Atlm niversitesi) Prof. Dr. Mge BOZDAYI (TOBB Ekonomi ve Teknoloji niversitesi) Prof. Dr. Cevat ERDER (Ortadou Teknik niversitesi) Prof. Dr. Nazan ERKMEN (Marmara niversitesi) Prof. Dr. Jale ERZEN (Ortadou Teknik niversitesi) Prof. Dr. Kutgn EYPGLLER (stanbul Teknik niversitesi) Prof. Dr. Zafer GENAYDIN (Hacettepe niversitesi) Prof. Dr. Kymet GRAY (Ankara niversitesi) Prof. Dr. Sibel GNEYSU (Bakent niversitesi) Prof. Dr. Fevzi GN (Seluk niversitesi) Prof. Dr. Cengiz IIK (Bakent niversitesi) Prof. Dr. Aye AKIR LHAN (Ankara niversitesi) Prof. Dr. Glseren KURUMER (Dokuz Eyll niversitesi) Prof. Dr. nder KKERMAN (Mimar Sinan niversitesi) Prof. Dr. Hale KNEN ( Bakent niversitesi) Prof. Dr. Hayati MSMAN (Bilkent niversitesi) Prof. Dr. Cokun ZGNEL (Ankara niversitesi) Prof. Dr. Blent ZPEK (stanbul Teknik niversitesi) Prof. Dr. Vedat ZSOY (TOBB Ekonomi ve Teknoloji niversitesi) Prof. Dr. Haluk PAMR (Ortadou Teknik niversitesi) Prof. Dr. Hasip PEKTA (Ik niversitesi) Prof. Dr. Ahmet TOLUNG (Bakent niversitesi) Prof. Dr. Tlay UUZMAN (Bakent niversitesi) Prof. Dr. Tuba VURAL (Gazi niversitesi) Prof. Mezahir AVAR (Seluk niversitesi) Prof. Sevim ZER (Dokuz Eyll niversitesi) Prof. Zehra OBANLI (Eskiehir Anadolu niversitesi) Prof. Hasan PEKMEZC (Hacettepe niversitesi) Prof. Nazan SNMEZ (Hacettepe niversitesi) Do. Dr. Hlag KAPLAN (Gazi niversitesi) Do. Dr. B.Burak KAPTAN (Eskiehir Anadolu niversitesi) Do. Dr. Emre MADRAN (Ortadou Teknik niversitesi) Do. Dr. Zeynep YASA YAMAN (Hacettepe niversitesi) Do. Mmtaz DEMRKALP (Hacettepe niversitesi) Dr. Hakan GRSU (Ortadou Teknik niversitesi)

1. SANAT VE TASARIM ETM SEMPOZYUMU DN BUGN GELECEK BLDRLER KTABI UBAT 2011 YAYIMA HAZIRLAYANLAR Yrd. Do. Dr. Nuray BAYRAKTAR Yrd. Do. Tevfik nan LSULU r. Gr. Dr. Eylem TATAROLU Ar. Gr. Pnar TRKDEMR TASARIM Yrd. Do. Tevfik nan LSULU BASIM DENZBANK

*Her hakk sakldr.

4

Bildiriler

- Bildiriler blm balklar altnda alfabetik olarak dizilmitir. - Bildiriler olduu gibi yaymlanmtr. Olas hatalardan yazar(lar) sorumludur.

SANAT VE SANAT ETM ..................................................................................................................................................13

Grsel Sanatlar, Kltr ve Sanat............................................................................................................................................15
BEERY GRSEL MOTOR ENTEGRASYON TESTNN BE ALTI YALARINDAK TRK OCUKLARINA UYARLANMASI Prof. Dr. Adnan TEPECK, r. Gr. Dr. Aybige DEMRC ........................................................................................................................................................... 16 GELEN TEKNOLOJLER ODAINDA DEEN-DNEN SANAT-SANAT ETM ZERNE BR DEERLENDRME Ar. Gr. Dr. Arzu UYSAL .................................................................................................................................................................. 21 SANAT VE TASARIM ETMNDE YEN ARAYILAR: MODL SSTEMNN BR DEERLENDRLMES Yrd. Do. Dr. Aygl AYKUT ................................................................................................................................................................ 27 MZE ETM PAKETLERNDEN FAYDALANMANIN RETMENLERN MZE ZYARETLERN PLANLAMA SREC ZERNDEK OLUMLU ETKLER Yrd. Do. Dr. Aye ZBAK GLER ................................................................................................................................................... 31 ORTARETMDE SANAT ETMNN BLSEL BOYUTU VE SYS LE LLMES Dr. Bekir NCE ................................................................................................................................................................................. 37 GRSEL SANATLAR TASARIMINDA DUYUSAL ETKLEM VE YARATICILIK r. Gr. Berna STFOLU ORHON .................................................................................................................................................. 41 EL VE KOLLARINI KULLANAMAYAN FZKSEL ENGELL BREYLER N TASARLANAN UYARLAMA ALETLER VE BUNLARIN GRSEL SANATLAR ETM ALANINDA KULLANILMASI Yrd. Do. Dr. Blent SALDERAY, r. Gr. Naile EVK ....................................................................................................................... 45 PLASTK SANATLAR ETMNDE MESLEK LTLER OLMALI MI? Yrd. Do. Cenk BEYHAN .................................................................................................................................................................. 51 TEMEL TASARIM ETM KONULU NTERAKTF ETM CDS ar GM .................................................................................................................................................................................. 55 GZEL SANATLAR ETMNDE, DESEN DERSNE YNELK SORUNLAR VE ZM NERLER Yrd. Do. F. Deniz KORKMAZ EKC ................................................................................................................................................... 59 TRKYEDE ORTA RETMDEN TEMEL TASARIM ETMNE BR BAKI r. Gr. Dr. Dilek AKBULUT............................................................................................................................................................. 63 TRKYEDE SANAT ETM TARHNE GENEL BR BAKI EREVESNDE YEN LKRETM PROGRAMININ DEERLENDRMES -SMAL HAKKI BALTACIOLU/SMAL HAKKI TONGUr. Gr. Dr. Eylem TATAROLU ....................................................................................................................................................... 68 TRKYEDE GRSEL KLTR: ULUSLARARASI RENC KTLESNE YNELK BR UYGULAMA RNE Yrd. Do. Dr. smail zgr SOANCI ................................................................................................................................................. 72 SANAT ETMNDE DSPLNLERARASI YAKLAIM Yrd. Do. Dr. Ltfiye BOZDA, Yrd. Do. Dr. Nurcan PERDAHCI.......................................................................................................... 76 ULUSAL SANAT VE SANAT ETM POLTKASI VEDLKLE OLUTURULMALIDIR Do. Dr. Mahmut ZTRK................................................................................................................................................................ 80 YKSEK RETMDE, GZEL SANATLAR ETM ALAN RENCLERN MGE-TASARIM YETERSZLKLER Yrd. Do. Melek AHNDOKUYUCU .................................................................................................................................................. 84 ANAOKULU RETMENLER TARAFINDAN OCUKLARA YAPTIRILAN GRSEL SANAT ALIMALARININ YARATICILIK AISINDAN DEERLENDRLMES Do. Dr. Meliha YILMAZ, Hsniye ZLER ......................................................................................................................................... 88 GRSEL SANATLAR DERS RETMEN ADAYLARI LE PROJE TABANLI RENME UYGULAMALARI Yrd. Do. Dr. Meltem KATIRANCI ...................................................................................................................................................... 93 TRK SANATINI VE ETMN ALMANYA RNE LE TARTIMAK Yrd. Do. Dr. Muhammet ALAGZ ................................................................................................................................................... 98 OCUKTA SANATSAL HAZZIN BELRLEYENLER r. Gr. Mustafa KBARKAYA ........................................................................................................................................................ 102 SANAT VE TASARIM ETMNDE RENCLERN YAKLAIMI (HTT NVERSTES MYO RNE) r. Gr. Mcella BAYLAVLI, Yrd. Do. Dr. Glen ERENLER AKAR ................................................................................................. 107 DEVLET ETM POLTKALARINDA SANAT VE TASARIM ETMNN YER VE NEM Yrd. Do. Neslihan ZGEN............................................................................................................................................................ 112 SANAT VE TASARIM ETMNDE GRSEL KLTR Yrd. Do. Dr. Nur BALKIR KURU ..................................................................................................................................................... 116 5

GNMZDE VE GELECEKTE TRKYEDEK SANAT VE TASARIM ETMNDE FLM ELETRSNN YER r. Gr. Dr. Okan ORMANLI ......................................................................................................................................................... KLTRN FOTOKOPLET ADA (YAYGIN) SANAT VE RETSN ANLAMAK Ar. Gr. Orun ADIRCI ................................................................................................................................................................ KLTR RETCSN ETMEK; GNCEL SANAT, KLTR VE TEOR Ar. Gr. Rabia zgl KILINASLAN ................................................................................................................................................ GZEL SANATLAR ETMNDE GELEN VE DEEN KAVRAMLAR VE TANIMLAR Yrd. Do. Dr. Serdar YILMAZ ........................................................................................................................................................... TEMEL TASARIM DERSLER VE MULT DSPLNER BR ORTAMDA SANAT ETM Yrd. Do. ive Nee BAYDAR........................................................................................................................................................... SANAT ETMNN BMLER Yrd. Do. mran ZBALCI ARIA .................................................................................................................................................... GZEL SANATLAR ETMNDE NTERNET TEMELL TEORK RETM Ar. Gr. Zehra DOAN ..................................................................................................................................................................

120 123 126 129 133 136 140

Resim Sanat ..............................................................................................................................................................................145

FELSEFENN IIINDA RESMN ZAMAN NDE DEEN TEMSL SORUNU Do. Ali Asker BAL ........................................................................................................................................................................ TRK RESM SANATINDA YEREL TEMALAR Do. Burcu ARICI............................................................................................................................................................................ TRK RESM SANATINDA DNSEL VE BMSEL ETKLENMELER Yrd. Do. Dr. Erdem NVER ............................................................................................................................................................ 1950 SONRASI TRKYEDE TOPLUMSAL YAPI VE TRK RESM SANATINA ETKLER Ar. Gr. Evrim ALAYAN ............................................................................................................................................................ RESM ETMNDE BR YNTEM YAKLAIMI OLARAK GSTERGEBLM VE YENDEN ANLAMLANDIRMA Yrd. Do. Dr. K. zlem ALP ............................................................................................................................................................. RESM SANATINDA KENTE DAR SLETLER VE KURGU OLARAK KENT GRNMLER Yrd. Do. Nevin YAVUZ AZER ......................................................................................................................................................... TRK RESM SANATI VE YKNME Serap AKBA.................................................................................................................................................................................. FRANS HALSIN GRUP PORTRELERNDEK KOMPOZSYON YAPILARI Yrd. Do. Dr. eyda ERASLAN, Nedret YAAR ................................................................................................................................ 146 150 155 160 163 167 171 175

Sahne Sanatlar ........................................................................................................................................................................179

SAHNE SANATLARI ETMNDE SAHNE GYSS AISINDAN SANAT, TASARIM LE TEKNOLOJ ETMNN KARILATIRILMASI VE TRKYEDEK DURUMUN NCELENMES r. Gr. Glin ORAL .................................................................................................................................................................... 180 TYATRONUN NSAN YAAMINDAK NEM VE CUMHURYET DNEM TYATROSUNUN KLTREL KALKINMADAK ROL Prof. Dr. Mnevver YALINKAYA, r. Gr. Glin ORAL ................................................................................................................ 187 SAHNE VE GSTER SANATLARINDA SANAT, TASARIM VE TEKNOLOJ ETM: SAHNE TEKNSYENL ETM Prof. Dr. Semiha AYDIN, r. Gr. Glin ORAL ............................................................................................................................... 192

Sanat ve Tasarm .....................................................................................................................................................................199

DUYUMSAL NESNE VE LEVSEL NESNE BTNL OLARAK SANAT VE TASARIM Okt. Aye NUAK ........................................................................................................................................................................ AIMIZDA PRMTVZM ELM VE SANATILAR/LKEL TOPLUM KLTRNDE VE ADA SANATTA SMGESELLK Yrd. Do. Berna KAYA OKAN ........................................................................................................................................................... GRSEL SANATLARDA ZLEYC TANIKLII VE KAVRAMSAL SANAT ETMNDE BR RNEK OLARAK JOSEPH BEUYSUN TOPLUMSAL HEYKELLER Canan AKIR.................................................................................................................................................................................. SANAT ESTETE KARI Erturul ar KORKMAZ............................................................................................................................................................... SANAT DNYASINDA KADIN SANATILARIN ROLNN RDELENMES r. Gr. Filiz MEN ...................................................................................................................................................................... 200 204

210 214 219

JOSEPH BEUYS VE BR EVRM KATALZR OLARAK SANAT Ar. Gr. Gkcen Meryem KILIN, Ar. Gr. Onan Onur RESOLU ................................................................................................. TOPLUMSAL GELTRC / DNTRC OLARAK SANAT, TASARIM, TEKNOLOJ VE ETM Yrd. Do. Hlya BOZBIYIK ............................................................................................................................................................... POSTPARADGMATK PARANOYALAR: POSTMODERN(ST) SANAT ETMNDE MDNN BALANTISIZLII Do. Dr. Metin EKER, Yrd. Do. Dr. Ali SEYLAN, r. Gr. Tamer ASLAN ........................................................................................... KADIN SANATILAR VE SANAT ETM Yrd. Do. Dr. Nimet KESER ..............................................................................................................................................................

222 227 232 239

Sanat ve Felsefe .......................................................................................................................................................................243

TASARIMI DNMEK DNMEY TASARLAMAK r. Gr. Sdka Benan ELKEL...................................................................................................................................................... 244 SANAT VE TASARIM ETMNDE FELSEF BLMLERN KONUMU VE NEM r. Gr. Dr. Emir LGER ............................................................................................................................................................... 249 DNYANIN BLMSEL TASARIMINDAN YAAMSAL DNYA DENEYMNE: TASARIMA FELSEF BR BAKI Ar. Gr. Pnar ALYAUT ................................................................................................................................................................ 254

Sanat ve Sosyoloji ....................................................................................................................................................................259

SANAT VE TOPLUM ETKLEMNDE DN TRENLER TEMASI Yrd. Do. Dr. Anl ERTOK ATMACA .................................................................................................................................................. ATASZ VE DEYMLERDE RENK TASARIMLARINA HALK BLMSEL BR YAKLAIM Yrd. Do. Dr. Aye DUVARCI .......................................................................................................................................................... MEVLEV KLTRNDEK MGELERN ADA TASARIMLARDA KULLANIMI Yrd. Do. Dr. Emine NAS, Yrd. Do. Dr. Glizar ELEBLK ................................................................................................................ GEMTEN GNMZE: AMAN-TASAVVUF BREBR ETM VE YARATICILIK Yrd. Do. Faruk ATALAYER .............................................................................................................................................................. 260 264 268 272

Sanat Tarihi ve Mzecilik .......................................................................................................................................................279

MZE ve GALER ETM; LONDRA SERPERTNE GALER RNE Ar. Gr. Banu OLAK ................................................................................................................................................................... DNDEN BUGNE MZAYEDELER, MZELER VE SANAT GALERLER Ar. Gr. Mehmet Emin KAHRAMAN ............................................................................................................................................. GELENEKSEL EL SANATLARI ETMNDE MZENN NEM VE BR RNEK ALIMA Yrd. Do. Mine CAN ....................................................................................................................................................................... SANAT TARH RETMNDE DUYUSAL ALANIN NEM Dr. Nuray MAMUR ......................................................................................................................................................................... SANAT TARH DERSLERNDE AKTF RENME ORTAMININ OLUTURULMASININ GRSEL SANATLAR RETMEN ADAYLARININ AKADEMK BAARILARINA ETKS Dr. Ouz DLMA ........................................................................................................................................................................... 280 284 287 291

298

Seramik ve Ssleme Sanat ...................................................................................................................................................303

ZEL SERAMK, ZEL RETM. HELENSTK KENT EFESN KABARTMALI SERAM Asuman LAETZER LASAR .............................................................................................................................................................. DNDEN BUGNE SERAMK OYUNCAKLAR r. Gr. Deniz ONUR ERMAN ....................................................................................................................................................... SELUKLU DNEM SSLEME SANATLARININ GNMZ TASARIM ANLAYIIYLA YORUMLANMASINA KONYADAN RNEKLER Yrd. Do. Dr. Glizar ELEBLK, Yrd. Do. Dr. Emine NAS ............................................................................................................... MULA ESENKY (DONT)DE KULLANILAN MLEK ARKI Ar. Gr. rem PALA ....................................................................................................................................................................... TRKYENN SERAMK SANAT VE TASARIM ETM ZERNE Prof. Mezahir AVAR, r. Gr. Dr. Lale SKENDERZADE ................................................................................................................. 304 309 313 318 323

TASARIM VE TASARIM ETM......................................................................................................................................329

Endstriyel Tasarm.................................................................................................................................................................331
EVRM UZAKTAN ENDSTRYEL TASARIM ETM Ara. Gr. Elif ZTRK, r. Gr. Dr. Canan E. NL ..................................................................................................................... 332 TASARIM ETMN LSANS NCESNDEN TEMELLENDRMEK Ar. Gr. Esra BC NASIR ............................................................................................................................................................... 336 ENDSTR RNLER TASARIMI ETMNDE TEKNOLOJNN YER Ar. Gr. Hande AYANOLU .......................................................................................................................................................... 340

Grafik Tasarm ...........................................................................................................................................................................345

TELEVZYON REKLAMLARINDA GRAFK TASARIM RNLERNN KULLANIMININ TEKNOLOJK YN Prof. Dr. Adnan TEPECK, r. Gr. zcan DEMR ............................................................................................................................ SOSYAL ERKL AFLERDE SANAT VE TASARIM LKS Aye Derya KAHRAMAN ................................................................................................................................................................ HAREKETL GRAFK TASARIM ETMNDE DERS ERKLER r. Gr. Bar ATKER .................................................................................................................................................................... SUDAK AYAK ZM KAMPANYASI WEB TASARIMININ GSTERGEBLMSEL ZMLEMES Yrd. Do. Berna zlem ZCAN ...................................................................................................................................................... EVREYE DUYARLI VE SRDRLEBLR TASARIM Dr. Blent BNGL ......................................................................................................................................................................... GRAFK TASARIM DERSNDE BR RETM PROGRAMININ TEKNK VE YNTEMLER OLARAK ANALZ (DENEY VE GZLEMLER) Yrd. Do. Dr. Dilek OUZOLU ....................................................................................................................................................... GNMZ ADA GRAFK TASARIM ETMNN TRKYEDE UYGULANABLRLLNN SALANMASI r. Gr. Ekrem etin BGAT.......................................................................................................................................................... GRAFK TASARIM ETMNDE MNYATR ETMNN YERNN NCELENMES Elnra AHMETOVA ........................................................................................................................................................................ TASARIMDA BR NGR ARGMANI OLARAK GSTERGEBLM r. Gr. Hacer HANCI .................................................................................................................................................................. GRAFK TASARIMDA BELLEK VE YARATICILIK ETMNE YNELK GRSEL TAMAMLAMA TEST UYGULAMASI Yrd. Do. Dr. Levent MERCN, Ar. Gr. Mine KK, Ar. Gr. Nazik DEM ................................................................................ TASARIMCI ETM ZERNE KAVRAMSAL BR MODEL Yrd. Do. Dr. Mehtap SAOCAK .................................................................................................................................................... AF ALIMALARINA LKN ORTA RENM RENCLERNN TUTUMLARININ LLMES Mustafa Cevat ATALAY ................................................................................................................................................................... GRAFK TASARIMDA GEM VE GELECEK ARASINDA BR KPR: SAUL BASS (1920-1996) Yrd. Do. Tevfik nan LSULU ........................................................................................................................................................ 346 350 354 358 363 367 370 374 378 381 385 389 392

Mimarlk .................................................................................................................................................................................397
TASARIM ETMNDE KAVRAMDAN MEKANA GETE SANATIN ETKS Armaan Seil MELKOLU ............................................................................................................................................................ DEEN PARADGMALAR VE BU DORULTUDA MMARLIK ETMNN EKLLENMES Dr. Arzu ECEOLU .......................................................................................................................................................................... MMARLIK ETMNDE GEOMETRK FORMLAR LE MEKAN ORGANZASYONU ARASINDAK BA Dr. Arzu ECEOLU .......................................................................................................................................................................... SAHNE TASARIMI VE SALON AKUSTNE ETKLER Do. Dr. Aye ERDEM AKNESL ....................................................................................................................................................... MMARLIK ETMNN DN, BUGN VE TRKYEDEK GELECE Do. B. Burak KAPTAN .................................................................................................................................................................. TASARIM ETMNN FARKLI DSPLNLER LE BESLENMES; MEKAN STLLER VE MODA Yrd. Do. Dr. Filiz TAVAN, Ar. Gr. Elif SNMEZ ........................................................................................................................... MMARLIK ETMNDE GELENEK VE YENLK: EL ZM VE BLGSAYAR r. Gr. Funda KURAK AICI, Ar. Gr. zge SEVER SLAMOLU ................................................................................................... MMAR TASARIM ETMNDE YARATICILIK ETKNLKLER Yrd. Do. Dr. H. ebnem UZUNARSLAN, Ar. Gr. Il POLATKAN..................................................................................................... 398 403 408 412 417 421 426 431

TASARIM SRECNDE NESNELLK: TASARIM SRECNN ZLENEBLRL ZERNE BR YNTEM DENEMES Yrd. Do. Mesut ELK ................................................................................................................................................................... 435 MZE MEKANLARININ ERLEBLRL VE ENGELSZ TASARIM Yrd. Do. Muna Slav UTKAN ......................................................................................................................................................... 440 MMARLIK ETMNDE BLM ETKNLKLERNN ETME KATKISI; KT MMARLIK BLM RNE r. Gr. Dr. Muteber ERBAY, r. Gr. Betl KINAY AKGL, Ar. Gr. zge SEVER, Ar. Gr. Elif SNMEZ, Ar. Gr. Burcu EFE ZYREK ............................................................................................................................................................. 444 YEN PAZAR BEKLENTLER N YEN BR ETM MODEL; MOBL MFREDAT Yrd. Do. Dr. Osman ARAYICI.......................................................................................................................................................... 449 TASARIM ETMNDE ZAMANLA BOZULAN TEOR PRATK UYUMU VE FETLEEN PRATN TRANLII Yrd. Do. Dr. zkal Bar ZTRK ................................................................................................................................................... 453 MMARLIK ETMNDE MMARLIK ORTAK PAYDASI Yrd. Do. Dr. Saadet AYT.............................................................................................................................................................. 456 TASARIM ETM VEREN KURUMLARDA PROFESYONEL TASARIMCILARLA GEREKLEEN ALITAYLARIN TASARIM ETM SRECNE ETKS Ar. Gr. Seda CANOLU ............................................................................................................................................................... 461 MMAR TASARIMLARINDA NSANLIIN GEMNDEK RENKLER GNMZDEN GELECEE TAIMAK Ar. Gr. Selma TUNALI ................................................................................................................................................................. 465

letiim Tasarm .......................................................................................................................................................................469

AYRI BR DSPLN OLARAK BLGLENDRME TASARIMININ GRSEL LETM TASARIMI ETMNDE TASARIMCIYA KAZANDIRDII PERSPEKTF Ar. Gr. Banu nan UYAN DUR ..................................................................................................................................................... LETM TASARIMI ETM YNTEMLERNDE BR DERS FORMASYONU RNE; SANAT VE KLTREL SYLEM ZMLEMELER r. Gr. Hale TORUN ................................................................................................................................................................... GRSEL LETMDE LLUSTRASYONUN BLMSEL VER AKTARIMINDAK ROL Ar. Gr. Mine KK, Yrd. Do. Dr. Levent MERCN ...................................................................................................................... GRSEL LETM SRECNDE ALGI-YARATICILIK LKSNN ETMLE AKTARILMASI Yrd. Do. Dr. yk Ezgi YILDIZ, Ar. Gr. Ceyda DENEL ................................................................................................................. TEKNOLOJYLE BRLKTE GRAFK TASARIMIN DEEN ADI (YZ) LETM VE TASARIM YA DA GRSEL LETM TASARIMI VE DERLER Yrd. Do. Sebahat DEMREL AKKAYA ............................................................................................................................................ GRSEL LETM ARACI OLARAK ARET, PKTOGRAM VE SEMBOLLERN KULLANIM ALANLARINA GRE NSAN DAVRANILARI ZERNDEK ETKLER VE SEMYOTK AIDAN DEERLENDRME r. Gr. Dr. Tark YAZAR................................................................................................................................................................ GRAFK TASARIM VE GRSEL LETM TASARIMI BLMLERNN REKLAM SEKTR BALAMINDA NCELENMES Dr. Tolga ERKAN .............................................................................................................................................................................

470 475 478 481

485

489 495

Mimarlk .....................................................................................................................................................................................499
STRKTREL SANAT Do. Dr. Ayin SEV, Prof. Aydan ZGEN ......................................................................................................................................... TASARIM ETMNN DN, BUGN, GELECENN SNEMA PERSPEKTFNDEN DEERLENDRLMES Ar. Gr. Bengi YURTSEVER, Ar. Gr. Sinem KAYA ....................................................................................................................... BLGSAYAR TEKNOLOJLERNN UZAKTAN ERMLE MMARLIK ETMNDE KULLANIMININ SRDRLEBLRLK AISINDAN DEERLENDRLMES Yrd. Do. Dr. Deniz Aye YAZICIOLU ............................................................................................................................................ BR TASARIM STDYOSU DENEYM: FRAKTAL TASARIM Prof. Dr. Glay USTA, Ar. Gr. Dilara ONUR .................................................................................................................................. BR SANAT OBJESNDEN YARARLANARAK TASARLAMA Y. Mimar Hare KILIASLAN, Yrd. Do. Dr. Nilgn KULOLU, Do. Dr. Ali ASASOLU ..................................................................... MMARLIK ETMNDE ETKLEML VE BOYUTLU DJTAL PROTOTP UYGULAMALARININ ETKNLNN DEERLENDRLMES r. Gr. Levent ORUH, Murat alar BAYDOAN ........................................................................................................................ MMARLIKTA TEMEL TASARIM ETM VE RETM Yrd. Do. Dr. Malike ZSOY, Ar. Gr. idem ETNKAYA .............................................................................................................. DNCENN Z: MMARLIK VE SANAT ETMNDE ESKZ GELENE r. Gr. Dr. Mustafa Haluk ZELEF, Emekli r. Gr. Dr. Nihal BURSA, Ar. Gr. Fatma Zehra AKICI ............................................... 500 504

508 513 518 522 529 533

KLTR VARLIKLARININ YNETM KONUSUNDA BR ETM PROGRAMI BALATMAK: 2003 TEMPER ALIMALARI Yrd. Do. Dr. Mge BAHEC .......................................................................................................................................................... MMARLIK VE FELSEFE: DERRDANIN DNDRDKLER Ar. Gr. Serap DURMU ............................................................................................................................................................... MEKANSAL KALTE DEERLENDRME VE TASARIM ETMNDE KULLANIM SONRASI DEERLENDRME (KSD) FORMASYONU Yrd. Do. Dr. Seval CMERTLER ...................................................................................................................................................... MMARLIKTA TASARIM ETM VE KB DENEYM Yrd. Do. Dr. Sheyla BRLK ........................................................................................................................................................... ETM PARADGMALARININ KRESELLEME LE DEMES VE EKLLENMES Okt. Tolga ERDEM ......................................................................................................................................................................... MMARLIK ETMNDE BR YNTEM OLARAK SMULASYON OYUNU Do. Dr. Zeynep ONUR, Yrd. Do. Dr. Nuray BAYRAKTAR ...............................................................................................................

539 545 549 553 558 562

Moda ve Tekstil Tasarm .......................................................................................................................................................567

TEKSTL YZEY TASARIMI VE ETM PROGRAMLARININ NCELENMES Do. Aysen SOYSALDI, Dr. Zeynep BALKANAL ................................................................................................................................. DOKUMA KUMA TASARIMINDA YARATICILIK Ar. Gr. Havva HALAEL ............................................................................................................................................................. TASARIM - RETM BALAMINDA TEKSTL TASARIM BLMLERNDE STAJ VE STHDAM SORUNU r. Gr. Dr. zlem USLU............................................................................................................................................................... MODA TASARIMI ETMNN DN, BUGN ve GELECE Yrd. Do. Dr. Sdka ARLI ............................................................................................................................................................... 568 575 579 583

Planlama, Kent ve Peyzaj ......................................................................................................................................................587

KENT BALAMINDA ALIVER MERKEZLERNN ve YAYA MERKEZLERNN SREKLL lga GREL RESULOLU ........................................................................................................................................................... 588 KENT KMLNDE KLTREL DNMLER KENT TARH MZELER: SAFRANBOLU RNE Yrd. Do. Dr. Esra BLKBAI ERTRK ......................................................................................................................................... 593 OSMANLI DEVLETNN BR ASIRLIK BAKENT EDRNE L, SANAT ESERLER VE KAYBOLAN, KAYBOLMAK ZERE OLAN SOSYO-KLTREL DEERLER Ar. Gr. Hacer Neyir TEKEL YAZICI ................................................................................................................................................ 596 SANAT VE TASARIM ETMNN ARASAL BOYUTLARI Yrd. Do. Dr. Hayat ZENGN ........................................................................................................................................................... 600 PLANLAMADA GRAFK FADE RETS Prof. Dr. Zekiye YENEN, Ar. Gr. Dr. Esin AKTULU AKTAN, Ar. Gr. aatay BLSEL, Ar. Gr. Serkan SINMAZ ........................ 604

DER BALIKLAR .................................................................................................................................................................609

AVANOS YRESNDE GEMTEN GNMZE USTA IRAK LKSYLE MLEKLK ETM r. Gr. Betl AYTEPE ................................................................................................................................................................... 610 SERAMK ESERLERN SAYISAL ORTAMDA SUNUMUNUN RDELENMES r. Gr. Filiz MEN, Ar. Gr. Mine KK ................................................................................................................................. 616 ANKARA LNDE DER EL SANATLARI VE GNMZDEK DURUMU Do. Dr. Melda ZDEMR ............................................................................................................................................................... 619 CAD - BLGSAYAR DESTEKL TASARIM VE CAM - BLGSAYAR DESTEKL RETM TEKNOLOJLERNNN KUYUMCULUK ETMNE ETKS VE NEM Yrd. Do. Mine CAN, Abdil SARAOLU ......................................................................................................................................... 624 GEMTEN BUGNE KONYA KEECL r. Gr. H. Nurgl BEG .............................................................................................................................................................. 628 BLGSAYAR VE NTERNET KULLANIMININ 15 YA GRUBU GENLERN GNLK YAAM ETKNLKLER ZERNDEK YANSIMALARI (AKSARAY VE ANKARA LLER RNE) Prof. Dr. Serap BUYURGAN, r. Gr. Naile EVK, retmen Serap TZN ................................................................................... 633 TRKYEDE EL YAZMASI ESERLERN KORUNMASI ETMNDE YAANILAN SORUNLAR VE BRANLAMANIN NEM r. Gr. Dr. Serkan LDEN ............................................................................................................................................................. 639 LETMN KALTESN ETKLEYEN ENGELLER VE BU ENGELLERN GDERLMES Ar. Gr. Tue EDK ELGNLER, Ar. Gr. Tuba EDK FENER ................................................................................................ 643

10

DN, BUGN, GELECEK

nsanlk tarihinde sanat ve tasarm eitimi, usta rak ilikisine dayanan ve zanaat boyutunu gemeyen bir uygulama biiminde kendini gstermitir. Avrupada on altnc yzylda balayan Rnesans hareketleri, yeni keifler ve bulularla birlikte sanat eitimindeki geleneksel ilikilere yeni bir bak as eklenmitir. zellikle Onsekizinci yzylda Fransz ihtilalinin ortaya kard toplumsal hareketlere bal olarak, sanat eitimi okullarda akademik anlamda ders olarak okutulmaya balanmtr. Tasarm szcnn ortaya kmasna gereke olarak, retim ve tketim ilikilerindeki yeni kavramlar ileri srlm, sanayi devriminin en nemli etkisi, makine ana giri ve retim eitlilii asndan yeni tasarmlarn dnlmesini zorunlu klmas olmutur. Yirminci yzyln balarnda sanat ve tasarm ilikisinin nemini kavrayan nl Alman tasarmc mimar ve sanat adam Walter Gropius, sanat ve tasarmn birbirinden kopmayacak ikili olduu konusunda yaynlad manifestoda, sanat, tasarmc ve zanaatkarlarn bir araya getirilmesi gerektiini savunarak, bu dnceyi destekleyen bir okul kurmaya karar vermitir. Bauhaus ad verilen okul, an sanat eitimine damgasn vuran bir kurumdur, tm dnyay etkilemitir ve bugn bu etkisi lkemizde de hala devam etmektedir. Bakent niversitesi, Gzel Sanatlar Tasarm ve Mimarlk Fakltesi tarafndan dzenlenen, Sanat ve Tasarm Eitimi balkl sempozyumda, birbirine ok yakn ya da ok uzak gibi duran sanat ve tasarm kavramlar, dn bugn gelecek temas zerine kurgulanmtr. Yirmi birinci yzylda dnyann ve lkemizin, bilgi an yaad bir zaman diliminde, sanat ve tasarm eitimi dn nasld, bugn ne durumda ve gelecekte nasl sorularna ilikin grlerle konuya ilikin sorunlar ve zm nerileri; daha nitelikli tasarmn nasl olmas gerektii, sanat ve tasarmn estetik kavramlaryla nasl buluturulaca ve ihtiyalar prensibinde bu iki kavramn, n ve arka planda yan yana nasl olabileceinin tartmalar sempozyumun ana temasn oluturmaktadr. Bu anlamda lkemizin 150 deerli bilim ve sanat adam, akademisyenleri, dnrleri bir araya gelmeye ve konu hakkndaki grlerini paylamaya karar vermilerdir. Fakltemiz tarafndan dzenlenen Sempozyumun baarya ulamas srecinde, ncelikle niversitemizin kurucusu ve kurucu rektr Prof. Dr. Mehmet HABERAL hocamzn sanat ve tasarma vermi olduu destei her zaman yanmzda hissettik, kendisine sonsuz kranlarmz sunuyorum. Rektrmz Prof. Dr. Kenan ARAZa sempozyumun yaplmasnda bizi cesaretlendirdii ve destei iin teekkrlerimi sunuyorum. Sempozyumun altay ksmnda niversitemizle ortak protokol imzalayan Yenimahalle Belediye Bakan Sayn Fethi YAARa iten teekkr ediyorum. Rektr yardmclarmz Prof. Dr. Mustafa KURU ve Prof. Dr. A. Kadir VAROLU sempozyum hazrlnn her aamasnda yanmzda oldular ve desteklerini hi esirgemediler. Sempozyum kitabnn baslmasnda katkda bulunan Denizbanka teekkr ediyorum. Sempozyumun dnce aamasndan itibaren, zveriyle alan sempozyum kurulundaki arkadalarma da iten teekkr ediyorum. Sayglarmla Prof. Dr. Adnan TEPECK Dekan

11

12

SANAT VE SANAT ETM

Grsel Sanatlar, Kltr ve Sanat Resim Sanat Sahne Sanatlar Sanat ve Tasarm Sanat ve Felsefe Sanat ve Sosyoloji Sanat Tarihi ve Mzecilik Seramik Sanat

13

14

SANAT VE SANAT ETM

Grsel Sanatlar, Kltr ve Sanat

15

BEERY GRSEL MOTOR ENTEGRASYON TESTNN BE ALTI YALARINDAK TRK OCUKLARINA UYARLANMASI
Prof. Dr. Adnan TEPECK Bakent niversitesi, Gzel Sanatlar Tasarm ve Mimarlk Fakltesi, Grsel Sanatlar ve Tasarm Blm, ANKARA atepecik@baskent.edu.tr r. Gr. Dr. Aybige DEMRC Gazi niversitesi, Endstriyel Sanatlar Fakltesi, Endstriyel Teknoloji Eitimi Blm, ANKARA aybige@gazi.edu.tr

GR Gnmzde grsel imgelerle dolu bir dnyada yaanmakta ve grsel imajlar gnlk yaantnn byk bir blmn oluturmaktadr. On dokuzuncu yzyln byk lde sz ve yaznn egemen olduu kltrel bir ortam olduu dnlecek olursa, yazya dayal bu kltrel yapnn neredeyse tmyle grsellie dayanan bir kitle kltrne dntn sylemek mmkndr (Gen ve Sipahiolu, 1991: 7). Yaam ve renme grsel uyarclarla dolu bir dnyada devam eder. Grsel yetenek temel bir renme kanal salar ve sosyal dnya hakknda bilgi edinme yollarn oluturur (Whirther ve Acar, 1998: 44). Alglama temel eden olumaktadr. lk e d dnyann alglanmasdr. kincisi, alglanan yeni bilgilerin mevcut bilgilerle btnletirilerek yeniden dzenlenmesidir. ncs ise eski ve yeni bilgilerin btnletirilmesi, yeni duruma gre anlama ve davran gstermedir (Ccelolu, 1991: 32, Yldz ve ener, 2007: 2-3). nsanlar dnyay duyu organlar yoluyla alglarlar; dolaysyla grsel alg, iitsel alg ve dierleri gibi her duyuma ilikin alglar vardr (Morgan, 1998: 265-268). Duyu organlar araclyla elde edilen bilgilerin % 80ni grme organ araclyla gerekletii iin, byk arl grsel alg tamaktadr. Grsel alg, imge ve imgelemi etkiledii iin nemli bir yer tutmaktadr. Grsel alglama; grsel uyarlar tanma, ayrt etme ve daha nceki deneyimlerle birletirerek yorumlama yeteneidir. Bu yetenek, zihinde gereklemektedir. ocuklar grsel alglama yetenekleri yoluyla evreden aldklar duyumlar kullanarak zihinsel yaplar oluturup, her yeni uyaranla zihinde deien yaplar yeniden dzenlenmektedir (Ccelolu, 1991: 98, Ko, 2002: 9). Yzyln bandan itibaren sanat eitim okullarnn etkinlii ve arl artmtr (Tepecik, 2002:12). Bauhaus gibi sanat eitim kurulular, sanat eitiminde en ok duyumlarn eitilmesine nem vermilerdir. Duyularla alglama, bilme ve renmenin de nemli bir blmn oluturduundan, ocuklarn duyarllklarnn eitilmesi, onlara bu yetilerin kullanabilme becerisinin kazandrlmas ve retilmesi hem sanat eitimi hem de genel eitim asndan nemli kabul edilmektedir (San, 1977: 73). Grsel alg geliimi, ocuun bilisel geliimiyle birlikte sosyal, duygusal alanlarnn gelimesinde de byk neme sahiptir. Grsel alglama problemi olan ocuklar, grsel algya dayal alanlarn yan sra dier alanlarda da problem yaayacaktr. Eitimle, doru alglayabilen ocuklar, dier disiplinlerle iliki kurup, aktarabilme becerisi kazanacaklardr. Bu dnemde ocuklarn grsel alg yetersizliklerine ilikin tespitin yaplarak erken dnemde verilerek eitimle bu yetenein gelitirilmesi sz konusu olabildiinden ocuklarn algsal becerilerini deerlendirmeye ynelik lme aralarna gereksinim duyulmaktadr. Bu nedenle bu aratrmada erken dnemde ocuklarn grsel alg becerilerini gelitirmelerine ilikin sorunlarn saptanabilmesi iin kullanlabilecek olan Beery Grsel Motor Entegrasyon Testinin 5-6 yalarndaki Trk ocuklarna uyarlanarak geerlilik ve gvenirliinin yaplmas amalanmtr.
16

YNTEM Aratrmann evrenini, Ankara ili, 8 ile merkezindeki Milli Eitim Bakanlna bal dokuz okulda anasnflarna devam eden, aratrmaya katlmaya gnll, be-alt ya ocuklar oluturmutur. Aratrmann rneklemini ise, Ankara ili merkez ilelerinde, Milli Eitim Mdrlklerine bal, dokuz lkretim okulu anasnfna devam eden, be alt ya ocuklar arasndan, tabakal rastgele rnekleme yntemi ile seilen 308 ocuk oluturmutur. Geerlik gvenirlik almasnn evrenini, Ankara ili, 8 ile merkezindeki Milli Eitim Bakanlna bal dokuz okulda anasnflarna devam eden, aratrmaya katlmaya gnll, be-alt ya ocuklar oluturmutur. Okullarda yaplacak geerlik gvenirlie ilikin test uygulamalar iin, Ankara Valiliinden gerekli izinler alnmtr. Beery VMI grsel motor entegrasyon testi, 2007-2008 eitim retim yl gz dneminde anasnfna devam eden toplam 308 ocua uygulanmtr. Kullanlan lein okullarn bulunduu ilelerin sosyo-ekonomik yapsndan etkilenecei dnlerek, geerlilik ve gvenirlik analizlerinde, tabakal rasgele rnekleme yntemi kullanlmtr. Tabakal rnekleme yntemi, basit tesadf rneklemeye gre geree daha yakn sonular vermektedir. Bu yntemde, ana ktle birbirine benzeyen ve homojen olan birimlerin bir tabakada toplanmasn salamakta ve farkl tabakalarn oluturulmas ile farkl zelliklere sahip birimlerin seilme ans oalmaktadr (akr, 2000: 242). Bu almada, her bir ile bir tabaka olarak dnlmtr. Tabakal rasgele rnekleme yntemi ile en gvenilir sonuca ulaabilmek iin tabaka iinde homojenlik, tabakalar arasnda heterojenlik salanmtr. lelerden seilen okullardaki renci says farkl olduundan her bir ile iin okullar arlkl (byklk ile orantl) olarak rasgele seilmitir. Arlkl seim ok sayda birim ieren tabakadan ok, az sayda birim ieren tabakadan az sayda rnekleme yapmak demektir. Aratrmaya katlan ocuklarn ailelerini tanmaya ynelik genel bilgi formu, Beery Grsel Motor Entegrasyon Testinin Uygulanmas, Beery Grsel Motor Entegrasyon Testi uygulanan be alt ya ocuklarndan elde edilen verilerin analizi yer almaktadr. Aratrmac tarafndan aratrmaya alnan ocuklarn anne babalarnn ya, renim durumu, alma durumu, meslek ve gelir durumuna ilikin sorulardan oluan genel bilgi formu hazrlanmtr. Beery VMI eitim materyali kullanlarak grsel alg eitimi verilen be-alt ya ocuklarnn grsel alg geliimlerine etkisini deerlendirmek amacyla Beery VMI grsel motor entegrasyon testi kullanlmtr. Testin veri toplama arac olarak kullanmna ilikin, NCS Pearson tarafndan gerekli izinler alnmtr. Beery VMI Beery Grsel Motor Entegrasyon Testi ve standart ek testler ayn lkeden 2512 birey zerinde standardize edilmi; geerlik ve gvenirlik analizleri yaplmtr. Standart puanlar iki ve drt aylk aralklarla salanmtr. lk defa 1967 ylnda yaynlanan Beery VMI Beery Grsel Motor Entegrasyon Testi, Amerika Birleik Devletlerinde ve dnyann dier lkelerinde ocuklar zerinde uygulanmtr. Aratrmalar Beery VMI Grsel Motor Entegrasyon testinin kltrle ilikili olmadn gstermitir. Farkl gemileri olan ocuklarn alfabe ve saylarla ilgili deneyim dzeyleri farkl olduu iin, Beery VMI Grsel Motor Entegrasyon testi, harf veya saysal form yerine geometrik biimlerden olumaktadr. Beery VMI Grsel Motor Entegrasyon Testi ve onun iki Standard Ek Testi olan grsel ve motor koordinasyonu, okulncesinden yetikinlik yana kadar kullanlabilen en geerli grsel motor gzlemleme dizisidir (Beery ve Beery, 2006: 14-15). Beery VMI, Grsel Motor Entegrasyon Testi birey ya da grup deerlendirme amacyla ocuklar ve yetikinler iin geerli bir ekilde kullanlabilir. Bu almada kullanlan Beery VMI Grsel Motor Entegrasyon Testi uzun formu optometrik ve eitim almalarnda yaygn ekilde uygulanr ve detayl bir puanlama sistemine sahiptir (Kulp, 1999: 159). Beery VMI Grsel Motor Entegrasyon Testinin ilk blmnde ocuklarn ad soyad, cinsiyet, doum tarihi, kronolojik ya bilgilerinin yer ald ocuklar tanmaya ynelik sorular ve uygulanan okul, snf ve testin uyguland tarih yer almaktadr. Beery VMI Grsel Motor Entegrasyon Testi kalem ve kt ile taklit edilen veya kopyalanan
17

kolaydan zora doru giden geliimsel geometrik formlar sralamasdr. 218 yalar iin uygun olan Beery VMI Grsel Motor Entegrasyon Testi tam formu, 30 maddeden olumaktadr. Yaklak 1015 dakika sreyle grup veya bireysel olarak uygulanabilir. Beery VMI Grsel Motor Entegrasyon Testi bireylerin, kendi grsel ve motor yeteneklerini btnletirebilecekleri boyutu deerlendirmek iin tasarlanmtr. Eer bir ocuk, Beery Grsel Motor Entegrasyon Testinde kt performans gsterirse, bu onun grsel ve/veya motor yeteneklerinin kusurlu olduunu veya yeterli dzeyde olan grsel alglama ve/veya motor becerilerini henz btnletiremediini ve/veya koordine etmeyi renemediini gsterir. Bu yzden testi uygulayanlar, ocuun grsel alglama ve motor yeteneklerini gz nnde bulundurarak deerlendirmeyi takip etmelidir. Beery VMI Grsel Motor Entegrasyon testinin uygulanmas, puanlanmas, geliimsel yorumlar, ya standartlar, retim nerileri, yzdelik deerler ve standart puan karlklar iin ynergeleri kapsayan bir kitap iermektedir (Sweetland ve Keyser, 1991: 101). Bu kitapta yer alan ynergeler takip edilmezse veya orijinal test materyalleri kullanlmazsa normlar geersiz olabilir (Beery ve Beery, 2006: 14). Bu dorultuda Beery Grsel Motor Entegrasyon Testi rnekleme dahil edilen 308 ocua bizzat aratrmac tarafndan uygulanmtr. Be-alt ya ocuklarnn sorumlu olduu test maddeleri ve bu maddelerin puanlandrlmas kronolojik yaa gre deikenlik gstermektedir. ocuklarn ya ve ay gruplarna gre yapmalar gereken madde saylar aadaki tabloda verilmitir. Ya ve Ay Gruplarna Gre ocuklarn Yapmalar Gereken Madde Saylar Aylar 01 ay 23 ay 45 ay 67 ay Yalar 5 ya 124 124 325 426 6 ya 527 528 628 729

89 ay 426 729

Test uygulanan ocuklar, Beery VMI Ynerge kitapnda yer alan puanlama kriterlerine gre baarl ya da baarsz olarak deerlendirilmitir. Baarl ise, puan ya ve ay gruplarna gre hesaplanm ve test kitapnda bulunan kayt ve puanlama sayfasna kaydedilmitir. Bu aratrmann amac, be alt yalarndaki Trk ocuklar iin Beery Grsel Motor Entegrasyon Testinin geerlik gvenirliini test etmektir. Bu ama dorultusunda Ankara ili, ile merkezlerinde anasnflarna devam eden, aratrmaya katlmaya gnll, be-alt ya ocuklar olmak zere toplam 308 ocuktan veri elde edilmitir. Beery grsel alg testinde yer alan her bir maddenin puan ocuklarn ay gruplarna gre deiiklik gstermektedir. ocuklar ynerge kitapnda bulunan deerlendirme kriterleri dorultusunda puan almlardr. Aratrma verilerinin deerlendirilmesinde SPSS (Statistical Package for Social Sciences, Version 16.0) paket programndan yararlanlmtr. almaya katlan ocuklarn kiisel bilgi formlarnda yer alan, ocuklara ve ailelerine ilikin genel bilgilerden oluan her sorunun say ve yzde deerleri hesaplanmtr. Beery Grsel Motor Entegrayon Testinin geerlilik gvenirliini tespit etmek amacyla, test, szel ve ekilsel btnl korunarak ngilizceden Trkeye evrilmitir. Testin uygulanabilirlii ve ngilizceTrke dil geerliliine ve deerlendirme kriterlerine ilikin form dzenlenerek yedi uzmandan gr alnmtr. Uzman grlerinde en ok tekrar eden cevaplarn yzdeleri dikkate alnarak istatistiksel deerlendirme yaplmtr. Test, uzman grleri dorultusunda tekrar dzenlenerek uygulamaya hazr hle getirilmitir. Beery Grsel Motor Entegrasyon Testinin geerlilik gvenirlilik analizleri iin faktr analizi, korelasyon deerleri Cronbach alfa deerine baklmtr.
18

BULGULAR ve TARTIMA Bu blmde, verilerden elde edilen bulgular ve yorumlar sunulmutur. Aratrmadan elde edilen veriler dorultusunda analizler yaplarak, bulgular tablolar halinde verilmitir. Tablo 1. ocuklara ilikin genel bilgilerin dalm ocuklara likin Genel Bilgiler Ya N 5 ya 238 6 ya 69 Toplam 308 Cinsiyet N Kz 169 Erkek 139 Toplam 308

% 77.3 22.4 100.0 % 54.9 45.1 100.0

Aratrmaya katlan ocuklarn %77.3 5 yanda, %22.4 6 yandadr. ocuklarn %54.9u kz, %45.1i erkektir (Tablo 1). Aratrmaya alnan ocuklarn % 31.7sinin babalarnn 35-39 ya grubunda, ocuklarn %40.4nn annelerinin 30 ya ve daha kk yata olduu grlmektedir. ocuklarn anne (% 44.5) ve babalarnn(% 38.0) yksek oranda lise mezunu olduklar belirlenmitir. Babalarn %38inin ii olarak alt, annelerin ounluunun (% 80.2) almad belirlenmitir. ocuklarn ailelerinin gelir dzeyine bakldnda yksek oranda %29.5inin gelirinin 900-1350 TL.dir. Tablo 2. Beery Grsel Motor Entegrasyon Testinin aylara gre gvenirlik analizi sonular Cronbachs Alpha Aylar N Madde says deerleri 5.45.5 52 0.756 23 5.65.7 60 0.731 22 5.85.9 48 0.811 23 5.105.11 39 0.586 22 6.0-6.1 33 0.766 23 6.26.3 25 0.847 24 6.46.5 11 0.716 23 Tablo 2de aylara gre gvenilirlik katsaylar incelendiinde 0.586 ile 0.847 arasnda deitii grlmektedir. En dk deer 0.586 ile 5 ya 10 ve 11 aylk ocuklara aittir. Ancak, literatr incelendiinde, bu deerin orta dzeyde, kabul edilebilir snrlarda yer ald, dier aylara ait deerlerin ise, iyi dzeyde kabul edilebilir snrlar ierisinde yer ald grlmektedir. Ayrca, Beery Grsel Motor Entegrasyon Testinin geerliliini saptamak amacyla yaplan faktr analizi sonularna gre maddelerin korelasyon deerlerinin.31 ile .91 arasnda tek faktrl yapda toplandnda varyansn (dalmn) deitii ve maddelerin tmnn %22.97 sini aklad tespit edilmitir. lgili literatre gre,.25 ve zerinde korelasyon deerine sahip maddeler geerli kabul edilmektedir. Buna gre, lein 5.0 -6.5 ya aralndaki Trk ocuklar iin geerli ve gvenilir olduu kabul edilmitir.

19

SONU ve NERLER Aratrma sonucunda, Beery Grsel Motor Entegrasyon Testinin 5-6 ya ocuklar iin geerli ve gvenilir olduu bulunmutur. Bu sonu dorultusunda, 1.Beery Grsel Motor Entegrasyon Testinin Trkiye norm almas yaplabilir. 2.Beery Grsel Motor Entegrasyon Testinin farkl yalar iin geerlilik gvenirlilik almas yaplabilir. 3.Beery Grsel Motor Entegrasyon Testinin farkl yalar iin grsel alg eitiminin deerlendirilmesinde kullanlabilir. 4.Beery Grsel Motor Entegrasyon Testi ile ya, cinsiyet vb. deikenlere gre ocuklarn grsel alg becerileri aratrlabilir. KAYNAKLAR Beery, E. K. and Beery N., A. (2006). The Beery Buktenica Developmental Test of Visual Motor Integration Administration, Scoring and Teaching Manual. (5th Edition). U.S.A: NCS Pearson, Inc. Ccelolu, D. (1991). nsan ve Davran. (2. Basm). stanbul: Remzi Kitabevi. akr, F. (2000). Sosyal Bilimlerde statistik. stanbul: Alfa Basm. Gen, A. ve Sipahiolu, A. (1991). Grsel Alglama: Sanatta Yaratc Sre. zmir: Sergi Yaynlar. Ko, E. (2002). Grsel Alg Becerilerinin Geliimine Ynelik rnek Bir Program Modelinin Hazrlanmas ve Ana Snf ocuklarnda Grsel Alg Geliiminin Etkisinin ncelenmesi. Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi Eitim Bilimleri Enstits, Ankara. Kulp, M. T. (1999). Relationship Between Visual Motor Integration Skill and Academic Performance in Kindergarten Through Third Grade. Optometry and Vision Science, 76(3), 159-163. Morgan, T. C. (1998). Psikolojiye Giri. Karaka, S., (Editr). (ev. H. Arc, O. Aydn, R. Bayraktar, O. mamolu, S.Karaka, I. Savar, S. Topu, P. Uman, S. Hovardaolu, D. ahin, B.Tegin, R. Eski, A. Glerce, G. Acar, R. otur, . Din, G. Uraz) Ankara: Hacettepe niversitesi Psikoloji Blm Yaynlar, 1. San, . (1977). Sanatsal Yaratma, ocukta Yaratclk. Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. Sweetland, C. R., D, J. Keyser. (1991). Tests: a Comprehensive Reference for Assesments in Psycology, Education, and Business. (3rd Edition). Austin, Texas: Pro-ed. Tepecik, A. (2002). Grafik Sanatlar: Tarih-Tasarm-Teknoloji (1.Basm). Ankara: Detay&Sistem Ofset. Whirter, M. J., Acar, V. N. (1998). ocukla letiim. stanbul: Milli Eitim Bakanl Yaynlar, 3120. Yldz, F. , ener, T. (2007). Okulncesi Dnemde Yaratclk Eitimi ve Yaratc Etkinliklerde Kullanmak iin Materyal Hazrlama I-II. (2.Basm). Ankara: Nobel Yaynclk.

20

GELEN TEKNOLOJLER ODAINDA DEEN-DNEN SANAT-SANAT ETM ZERNE BR DEERLENDRME

Ar. Gr. Dr. Arzu UYSAL Aksaray niversitesi, Eitim Fakltesi, Gzel Sanatlar Eitimi Blm, Resim- Eitimi Anabilim Dal, AKSARAY arzuguldali@yahoo.com

evreyi Saran Grnt Bombardman ve Sanat Gnmzde, dnyann birok yerinde, zellikle gelimi lkelerde, sanat kavramnn kabuk deitirdii grlmektedir. Bilgisayara ve teknolojiye bal yeni sanat dallar ve sanatsal almalar dikkati ekicidir. Bu balamda dnldnde, evreyi saran grntleri deerlendirme ve alglama, srekli deiim ve geliim iinde olmalar nedeniyle gn getike zorlamaktadr. Yeni anlatm olanaklaryla sanatta kkl deiikliklere neden olan grnt reten teknolojilerin en yaln olarak ortaya koyduu kavram bilgi adr. Bilgi Toplumu, bilgi retimi ve iletiminin yaygnlat, bilginin temel sermaye, ana g olduu ve bilgi ii ile uraanlarn ounlukta olduu, renmenin hayatn bir paras haline geldii bir toplumsal yaam biimi olarak tanmlanabilir. (Fndk, 1996: 26). Bilgi anda sanat, bilginin geliim hzyla neredeyse paralel olarak geliim gstermektedir. 20. yzyln balangcndan gnmze, zellikle Dada sanatlarndan, performans sanatlarna, Yeni Davurumculara ve dierlerine uzanan sreteki sanat oluumlarna bakldnda, bu oluumlarn bilgi ann hzl ve arpc geliimlerine verilen tepkiler ya da yantlar olduu sylenebilir. rnein, teknolojinin geliimindeki hzn sanatta yz bulduu, grnr klnd bir sre olarak Pop-Artn imgeleri, kresel kltr olarak bilinen tketimcilik ve onun topluma etkisi zerine ekillenmitir. Teknolojinin rettii birok ey gibi (Coca Cola ieleri, Campbells orbalar, Heinz ketaplarnn kutular vb.), kitle iletiim aralar da (filmler, fotoraflar, reklamlar vb.) onlar iin esin kayna ya da malzemesi olmutur. Krug (2003), Pop-Artn tarihi, toplumsal ve siyasal artlar, ideolojisi, gncel objeler ve imgeler olan grsel kltr ile i ie gemitir diye belirtir. Andy Warholun izleyicinin imgeye farkl ekilde bakmasn zorlayan sanat biiminde izlenen popler kltr yaklamnda olduu gibi. Fotoraf teknolojisinin geliimi ve imgenin kullanld mekanlarn dier kitle iletiim aralaryla (Televizyon, bilgisayar teknolojisi-internet, yazl basn, reklam panolar vb.) genilemesiyle, kltrel retimin-sanatn (pop art rneinde olduu gibi) ve toplumsal evrenin bu teknolojiler zerinde biimlenmeye balad sylenebilir. Grnt reten teknolojiler doann kopyasn sunmakla birlikte, oaltlabilir olmas ile de dikkat ekici olmutur. Resim sanatna kar bir tehlike olarak grlen fotoraf teknolojisi, aslnda resim sanatnn nn aan bir geliim olarak nitelendirilebilir. zlenimci sanatlarn yaptlarna yeni anlamlar yklemeleri ve sradan konulara kayma eilimlerinin, Kbistlerde nc boyuta ulama gibi yeni dncelerin ortaya k ve ard ardna gelen dier akmlarn douunun bu gelimeden kaynakl olduu dnlmektedir. Doal bir sonutur ki, iletiim teknolojisindeki gelimelerin oda grme ve grnt aktarmaya doru kaym ve bu uralarn sonucunda da Sartorinin (2004: 9) dedii gibi, fotoraf, sinema, televizyon ve bilgisayar teknolojileri yaama girmitir. Bilginin bilgiyi rettii ve her gn yeni bir bilginin dierini olumsuzlad ya da gelitirdii a, sanatnn bunlara paralel-tepkisel almalar retmesiyle srekli bir devinim ierisindedir. Shiner (2004), fotoraf teknolojisi kullanan sanatlar sanat fotoraflar eken fotoraflar ve sanatlarn yapmak iin fotoraf tekniini kullanan sanatlar olmak zere iki blmde inceler.

21

Artk fotoraflk iki ekilde mzeye giriyordu: Birincisi kendine zg saf fotorafik benzersizlie ve bayapt kanonuna sahip bir ortam olma vasfyla fotoraflk olarak; ikincisi ise pozla oluturulan sahneleri, karanlk oda mdahalelerini, kolaj ve daha yaknlarda ise, dijital resimleme ve bilgisayar desteini kullanarak dz fotorafln kurallarn ihlal etmekte bir saknca grmeyen sanatlarn yaptklar postmodern multimedyadeneylerinin bir paras olarak (Shiner, 2004: 422).

Cindy Sherman, Barbara Kruger, Sherrie Levine, Yasumasa Morimura, Robert Mapplethorpe gibi sanatlarn yapmak iin fotoraf tekniini kullanarak yeni bir dil yetisi yaratan sanatlar, var olan fotoraflar farkl mdahalelerle tekrar kullanmaya balamlardr.

Fotoraf 1.1. Sherrie Levine, Walker Evanstan Sonra: 2, 1981, Jelatin Gm Bask, 9,6x12,8 cm, Metropolitan Sanat Mzesi, New York. Kaynak: http://www.metmuseum.org/toah/works-ofart/1995.266.2 Postmodern olarak adlandrlan dnemle birlikte fotoraf, gerekliin yeniden retimi ve eklektik bir yapyla kendini sunar. Bilinli olarak oluturulan, deitirilen, kurmacalatrlan sanat fotoraflarnn stratejisi, fotorafn geree belirgin balln ona kar kullanmakta, iine anlatsal bir boyutun ilendii kusursuz bir gereklik grnm yoluyla kiisel kurmacalar yaratmaktadr (Crimp, 2002: 128). Bylece kumaca dzen gerein yerini alm ve imgeler snrsz sayda dolamyla izleyiciye sunulmutur. Fotoraf teknolojisinin ardndan televizyon ve buna bal olarak gelien video teknolojisi gndeme gelmitir. Akan grntler ve bu imgelerin ard ardna oluturduu devinim, gerekliin ekran zerinden temsili sunumu izleyiciyi etki altnda brakmaktadr. Ekranda sunulan ile gerek yaam arasndaki ince izgi arasndaki ayrm izleyiciyi sarsmaktadr. Anlatlara balanan izleyici olay iselletirerek kimi zaman gerek mekan ve duygudan uzaklamakta, kimi zamanda izledii eyden kendini ayrma ve uzak tutma gerei duymaktadr. Burnetta (2007) gre, televizyon ekrannn snrlarndan tamaya alarak birok farkl eden oluan paralar, televizyon ekrann ok boyutlu bir haritaya dntrmtr. zleyiciler de bu srekliliin paras konumundadrlar. Bu konumlandrl, ekrandan yaamn iine uzanan grntler, hem grme hem de grmeme biimidir (Robins, 1999: 114). Teknolojinin hzl geliimi sonucu olarak televizyon kadar etkili gelien bir dier teknoloji ise video teknolojisidir. Mitchell (1994: 15) bu geliim ortamn yle betimler:
Yirminci yzyln ikinci yarsnda bir ikilemle karlalmtr. Bir taraftan benzeri grlmemi derecede gl yeni biimler ortaya kmakta, video ve sibernetik teknolojisi dnemiyle, elektronik yeniden retim andaki yanlsamalar ve grsel simlasyonlar, bu yeni biimlerin geliimini hzlandrmakta; te yandan da, imgenin bu kadar egemen olmasnn yaratt korku ve endienin ortaya k.

Televizyon veya sinemann bir alt tr olarak video teknolojisi, hareketli imgelere dayaldr.
22

Video, film ve sinema ile paralellik gsterir ancak farkl bir teknoloji olarak ilev grmektedir. ekildii anda oynatlabilir zellii ve maliyetinin daha az oluu nedeniyle daha ok tercih edildii sylenebilir. 1960 ve 70lerde video sanatnn en etkili dnemini yaad ve gnmzde de baka ortam ve aralarla birletirilerek kullanld bilinmektedir. rnekse; yerletirme-enstalasyon ya da performans sanatnn bir paras olarak kullanlabilmektedir.

Fotoraf 1.2. Bill Viola, The Quintet of Remembrance/Beli Anma, 2000, Video YerletirmeEnstalasyon; Karanlk Odada Geni Ekranda Geriden-Gsterim Renkli Video, Metropolitan Sanat Mzesi, New York. Kaynak: http://www.metmuseum.org/toah/works-of-art/2001.395a-I Geleneksel sunum biimlerinde (fotoraf, bask vb.) ya da ortam (retiminden sunumuna kadar her aamada; film, video, yerletirme ve animasyon, internet ve a sanat, yazlm sanat-software art, sanal gereklik gibi) olarak kullanlan bilgisayar teknolojisi ise, hem kolajlamay kolaylatrmakta hem de sadece bilgisayar araclyla elde edilebilecek grnt, hareket ve seslerin sanatsal amal kullanm salamaktadr. nternetin yaratt sktrlm dnyalar, salad snrsz eriim, dijital imgelerin yaratt bu karmak a sisteminin her eyi etkisi altna ald gibi sanatn da ilevini, malzemesini ve duygusunu deitirerek izleyiciye farkl bir dnya sunduu dnlmektedir. Dempseye (2002) gre, sanatlar iin internet, benzersiz zelliklere sahip yeni bir ara ve yeni bir ortam sunmaktadr. rnekse; nternet sanats Olia Lialina, 1997de HTML 3.2 iinde Netscape 3 ve 4 iin yazlan Agatha Appears-te Agatha adl bir net dramas yaratmtr.
Bu interaktif-etkileimli hikayenin ana zelliklerinden biri hikayenin adyla ayn olan kahraman avatarn1 internet zerindeki gezintisidir. Kz sadece ortalkta dolanyor, fakat eserin sihirli yn avatarn hikayedeki balantlara tklandnda ve kiinin adres ubuu baka bir balantya getiinde bile sabit kalyor grnmesidir. Fakat ayn zamanda hikayenin yazld hem browser-gz gezdirici hem de kod ve Agathann bal olduu dosya ve linkleri daha nceden sunan siteler ortadan kaybolduka, eser aa kmaya balyor. Kltrmz srekli olarak aralara, platformlara ve kodlara srklendike, byle senaryolarn internet sanatn etkileyecei kesindir. Pek ok sanat eski eserlere izin verip vermemeyi veya bu eserleri yeni sistemlerle rekabet edebilecek hale getirmek iin nasl ve nereye kadar gncellemenin mmkn olduunu tartmaktadr. Bu arada hem makine kartlar hem de yenilikleri sevenler ansllar nk te Agatha daha da etkin hale getirildi. Budapetede kltr ve iletiim merkezinde alan restorasyoncu Ela Wysocka tarafndan 2008 ylnda, ses problemleri ve kod uyumsuzluklar, dosya bozulmalar ve kaybolmalar gibi sorunlar amak iin bir takm almalar yapld ve sonunda sre hakknda bir rapor hazrland. Bu arada yeni ibirlii yapacak siteler eseri geri dndrmek iin srece katld. Bylece savatan eve dnen erkek arkada gibi, Agatha imdilerde izleyicilerine ballnn bir gstergesi olarak yepyeni bir a sunmaktadr (http://rhizome.org/editorial/2479).

1 Avatar: a) internette bir kullancy tanmlamaya yarayan grafik izim/resim (Bilgisayar) b) Hindu mitolojisinde bir tanrnn insan veya hayvan eklinde yeryzne inmesi (Mitoloji) Kaynak: http://www.seslisozluk.net/?word=avatar 23

Fotoraf 1.3. Olia Lialina, Agatha Appears, 1997, Kaynak: http://www.c3.hu/collection/ agatha/big_city_night_street.html Yukarda sz edilen fotoraf, televizyon-video, bilgisayar teknolojilerinin yan sra yazl basn, reklam panolar ve afiler gibi grnt bombardmanna maruz brakan ve sanat da etkisi altna alan dier kitle iletiim aralar da tartlabilir ve rnekleri incelenebilir. Ksaca deinmeye allan; bu teknolojiler ve aralarn sanat etkiledii ve daha nce de bahsedildii gibi kabuk deiimine neden olduudur. Gnmzde sanatsal retimlerde kavramlarla dnmenin yan sra malzemeyle dnmeye kayan bir eilim sz konusu olmutur. Geleneksel yntemlerle (izgi, desen, boya, ini mrekkebi, yal boya, akrilik, pastel boya), fotoraf, dijital malzemeler ve sokak malzemelerinin ya da video, yerletirme gibi trlerin bir arada ayn sanat tarafndan ayn dzlemde kullanld bilinmektedir. Gnmzde eilimler aras geie olanak veren, bir sanaty herhangi sanat akmna aitmi gibi gstermenin zorlat, farkl imgeleriyle sylem-tavr boyutunun deitii-dnt bir sanattan sz edilebilir. Gelien Teknolojiler ve Sanat Eitimi Gelien teknolojiler ve bu balamda grnt teknolojilerinin gnlk yaam her geen gn daha da iine ald ortamda, imgenin kltrel alandaki youn kullanm sz konusudur. Bu durum, kltrel alann gn getike grsel hale dnmesinin bir gstergesi olarak kabul edilebilir. Kltrel alann grsel hale gelmesinin kabulne ilikin tartmalarn grsel kltr bal altnda yeni bir alma alann gndeme getirdii bilinmektedir. u anda lisans dzeyinde sanat ve sanat eitimcisi yetitiren kurumlarda sanat eserleri inceleme dersi verilmektedir. Bu dersin yan sra, grsel kltrn imgelerini de tartan ve uygulamal olarak rencilerin deneyim kazanaca derslerin programlarda yer alyla bu konudaki an giderilebilecei sylenebilir. lkemizde devlet ve vakf niversitelerinin sanat ve tasarm, sanat ve soysal bilimler, iletiim, fen-edebiyat gibi faklteleri ya da devlet niversitelerinin gzel sanatlar faklteleri (ad ksmi deiiklikler gsteren ama ierikleri ayn) ve birka eitim fakltesinin lisans ve lisansst dzeyinde okutulan Grsel Kltr dersinin, lkemiz genelinde tm gzel sanatlar ve eitim faklteleri resim ve resim-i eitimi blmleri lisans dzeyinde de okutulmas gerektii dnlmektedir. Ayrca az nce de deinildii gibi bir disiplinleraras sanat atlyesi dersinin de bu balamada dnlmesi gerekmektedir. Geleneksel yntemlerle srdrlen eitim modellerine kar, grnt teknolojileri araclyla srdrlen bir eitim modeli olmas gereklilii zerine birok tartma yaplmaktadr. Bu aratrma, sz edilen tartmalarn yan sra az nce de deinildii gibi, lisans dzeyinde verilen sanat ve sanat eitimi derslerinin yer ald programlarda grsel kltrn-grnt teknolojilerinin yaratt imgeleri tartan-yorumlayan grsel kltr dersi ve rencilerin bu teknolojilerin yaratt imgeleri zerine yaplan tartma ve yorumlar uygulamal olarak deneyimleyebilecei disiplinleraras sanat atlyesi dersi nermektedir. Bu konuyla ilgili aratrmalar unu gsteriyor ki, srekli geliiminin yaand
24

bu ada sanat eitimi alannda da rencilerin bu teknolojilerden bamsz eitimi etkili bir eitim modeli olamayacaktr. zellikle bilgisayarla birlikte tm medyann dijitalletii, grlebilir olanlarn yan sra yapay gerekliklerinde iinde bulunduu sanal ortamn gnmzde toplum yaamnn her alannda varln ve etkisini hissettirdii aktr. Klasik yaama biimlerini, deer yarglarn deitiren; hayata yeni kavramlar, yeni uralar getiren, kltr farkl balamlarda zenginletiren bilgisayar teknolojisinin-iletiim ann, sanat eitimi alan rencilerin yaamlarnda da nemli bir etkiye sahip olduu yaplan bir aratrma zerinden rneklendirilecek olursa; Arzu Uysaln* (2009) Dokuz Eyll niversitesi, Anadolu niversitesi ve Mustafa Kemal niversitesi Eitim ve Gzel Sanatlar Fakltelerinde doktora dzeyinde yapt aratrmaya gre; sanat eitimi ve sanat alannda yetitirilen lisans dzeyinde 3. ve 4. snfta okuyan 147 renciyle yapt grme sorularndan biri olan internetin resimlerdeki imgelere etkilerine ilikin grme sonucunda, rencilerden % 85,9u, internetin resimlerindeki imgelere olumlu etkilerinin olduunu belirtmilerdir. Bu gr orannn % 31,9u resimlerdeki imgelerde internetteki Grsellerin (Sanat eserleri, fotoraflar vb.) ve Yazl Metinlerin Etkisi (Sanat haberleri vb.)nin daha ok olduunu gstermektedir. Aratrmada, rencilerin resimlerindeki imgelerde grsel kltr ya da grnt reten teknolojilerden zellikle internetin etkisinin arpc sonucu, rencilerin resimlerindeki imgelerde bu balamda deiimlerin yaandna tankla zorlamaktadr. Aratrmada bu deiimlerin yaandn kantlar nitelikteki dier veriler (renci resimlerinden toplanan grseller, rencilere yneltilen resimlerinizde en ok hangi imgeleri kullanyorsunuz? grme sorusuna verilen yantlar), rencilerin resimlerindeki imgelerde gelenekten kopma, yaygn imge tketiminin dna kma, oto portreler, erotik imgeler, yalnzlama imgeleri gibi imgelerin daha ok kullanld sonucuna gtrmektedir. Ayrca, gnmz tekno-an getirisi olarak yaam bu denli etkisi altna alan bilgisayar teknolojileri ile rencilerin resimlerine; imgenin dnm, fotoraf transfer teknikleri ve bylece fotorafn yeniden retimi, ayrca dijital imgelerin kullanm gibi deneysel araylar eklemlenmitir. zellikle imge retiminde Photoshop tekniinin yaygn olarak kullanmnn ok nemli olduu grlmektedir. Hatta gnmzde dijital bask tekniklerinin sanat diline dnmesi ve kabul grmesi ile geleneksel malzeme kullanmnn azald grlmektedir. Yukarda verilen aratrma sonularndan, grsel kltrn-grnt teknolojilerinin rencilerin resimlerindeki imgelere nemli etkileri olduu sonucuna ulald grlmektedir. Bu aratrma sonularndan hareketle, grsel kltr alannn hem kuramsal olarak hem de uygulamal olarak sanat ve sanat eitimi veren kurumlarda allmas ve tartlmas gereklilii nemle vurgulamaktadr. Sonu Grsel Kltr adl sanat teorisinin, 1960lardan bu yana ada lkelerde gelitirildii ve hala tartld bilinmektedir. lkemizde ise yksekretim dzeyinde, baz devlet ve vakf niversitelerinin iletiim ve gzel sanatlar faklteleri vb. eitim programlarna dahil edilen bu alann, istenilen dzeyde yerine oturmad sylenebilir. Zaten yurtdndaki lkelerde de hala tartlan bir alan olduu dnlrse bu durumun normal olduu gzlenmektedir. Grsel kltrn reklam, fotoraf, film, televizyon gibi dier alanlar da iinde barndrd gnmzde, plastik sanatlarn da bu alan iinde tartld bilinmektedir. Lisans dzeyinde sanat ve sanat eitimcisi yetitiren kurumlarda sanat eletirisi dersinin yan sra grsel kltr adl kuramsal ders ve disiplinleraras sanat atlyesi dersi (edebi metinlerden, mzik, film, video, fotoraf gibi ok disiplinli alanlardan beslenerek allan bir atlye) ile grsel kltr retmek, uygulamal olarak deneyimlemelerini salamak, bir sanat ve sanat eitimi programn gelitirebilir ve zenginletirebilir. Bu yalnzca rencilerin grselin sosyal/politik balamlarn anlamasn salamayacak, ayn zamanda kendilerini kltrlerinin bir yaratcs ve aratrmacs olarak tasarlamalarn salayacaktr. Ayrca, disiplin temelli sanat eitiminin disiplinsel yapsn besleyen bir mfredat iin, kuramsal ynyle yeni bir felsefi temel de salayacaktr. Bu balamda sanat ve sanat eitimi, hedeflerin tekrar tanmland ve alan almasnn gzden geirildii, kapsaml bir mfredat ihtiyacna iaret etmektedir.
25

Deien dnya ile birlikte sosyo-kltrel olgularn deiimi gibi sanat eitimi de deimek ve gncellenmek durumunda. zellikle sanat eitimi veren retim elemanlarnn dnce yaps, projeleri, nerdikleri malzemelerinde kendisini gncellemesi gerekmektedir. Tekno-an yaratt yeni grme biimlerine ilikin kapsaml bir sanat eitimi modelinin tartlmas, bu yndeki aratrmalarn lkemiz sanat eitimi ortamna kazandrlmas ve bunlara ilikin yaynlarn eviriler yoluyla gncelletirilmesi gerekmektedir. Son sz olarak; rencilerin gelecein teknolojisine hazr olarak yetitirilmesi sanat ve sanat eitimi adna ok nem tamaktadr. KAYNAKA Burnett, R. (2007), mgeler Nasl Dnr? (Gsal Pusar, ev.), Metis Yaynlar, stanbul. Crimp, D. (2002), Postmodernizmin Fotoraf Etkinlii (Kemal Atakay, ev.), Sanat Dnyamz, 84, 121129. Dempsey, A. (2002), Styles, Schools and Movements, Thames&Hudson Ltd. London. Fndk . (1996), Bilgi Toplumunda Yneticilerde Kendini Gelitirme, Kltr Koleji Eitim Vakf Yaynlar, stanbul. Krug, D, H. (2003), Why Not Visual Culture? Symbolic Culture and Art Education, Art Education, 56 (2), 1319. (March). Mitchell, W. J. T. (1994), Picture Theory, The University of Chicago Press. Chicago and London. Sartori, G. (2004), Grmenin ktidar (Gl Batu ve Bahar Ulukan, ev.), Karakutu Yaynlar, stanbul. Shiner, L. (2004), Sanatn cad-Bir Kltr Tarihi, Ayrnt Yaynlar, stanbul. Uysal, A.. (2009), ada Grsel Kltrde Resimsel mge ve Sanat Eitiminde Yeni mge Dzenleri, Yaynlanmam Doktora Tezi, Dokuz Eyll niversitesi Eitim Bilimleri Enstits. Olson, Marisa, Rhizome at the New Museum, (21.11.2010), http://rhizome.org/editorial/2479 Sesli Szlk, (21.11.2010), http://www.seslisozluk.net/?word=avatar * Arzu Uysal. (2009). ada Grsel Kltrde Resimsel mge ve Sanat Eitiminde Yeni mge Dzenleri. Dokuz Eyll niversitesi Eitim Bilimleri Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi. Arzu Uysaln aratrmasnda, grsel kltrn-grnt teknolojilerin renci resimlerindeki imgelere etkilerine ilikin gelitirilen grme sorular ve bu sorulardan elde edilen bulgular-yorumlar ve sonularna dair bilgiler ok kapsaml baka bir alma gerektirdiinden burada yer verilmemitir.

26

SANAT VE TASARIM ETMNDE YEN ARAYILAR: MODL SSTEMNN BR DEERLENDRLMES

Yrd. Do. Dr. Aygl AYKUT Erciyes niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, KAYSER aaykut@erciyes.edu.tr

Giri Dnyada 20. yzyln son eyreinde hzlanan, bilgiye dayal kresel ekonomik yar ile birlikte biliim ve iletiim teknolojilerinde yaanan nemli gelimeler, lkelerin her alanda olduu gibi yksekretim alannda da sistemlerini yeniden deerlendirmelerini ve gelimeler nda yeniden yaplandrmalarn beraberinde getirmitir. Avrupa lkelerinin bu kapsamda, etkin ortak bir Avrupa Yksekretim Alan (AYA) ve Avrupa Aratrma Alan (AAA) oluturma almalar Bologna sreci ile ekillenmi ve bunu takip eden sreler ile desteklenerek gelitirilmitir. Bu kapsamda yrtlmekte olan almalarn ierisinde, Avrupa yksekretimin glendirilmesi, kalite dzeylerinin ykseltilmesi ve ortak kabul grm belirli standartlarda yksekretim sistemlerinde kalite gvence sistemlerinin oluturulmas ynndeki almalar en nemli gndem maddesi haline gelmitir. Bu nedenle yksek retimde kapsaml deiiklikler olmutur. Hkmet politikas renci saysndaki art iin gereken nlemleri almaya alrken, diploma yeterlikleri alannda verimli bir ekilde esnek etkili bir sistem yaratan rencilerin niteliklerini kaybetmeden ba edebilecek gerekli deiiklikleri tartmaya ihtiya duyulmaktadr. Yksek retimde toplam kalite ynetim kuram uygulamalar kaliteyi azaltan eksikliklerin (renci hatalar, snavlar) nceden tespiti ve standart bileenlerini harekete geirmekten ok srekli retim sistemi olarak diploma derecelerinin iyilemesi iin ihtiyalar tespit etmektedir. Bologna sreci yksekretimde renme-retme etkinlikleri kendi-kendine renme olana salayacak tarzda, kendi iinde btnl olan birbirlerini ilevsel olarak tamamlayacak biimde bamsz renme elemanlar eklinde dzenlenmesini ngrmektedir. renme-retme etkinliklerinin ifade edildii renme elemanna modl, modler birim, nite, ie dnk birim, gibi adlar verilmektedir. Bu renme elemanna dayal olarak gelitirilen bir programa modler program ad verilmektedir. Modler Program Kavram Modl bir renme birimidir. rencinin belirli yeterlii kazanmas iin, kendi iinde btnlk gsteren ve belirli bir sistematik iinde dzenlenmi retim yaantlarndan oluur. Modl, geleneksel snf eitimindeki konu balklarna denk gelen bir ifadedir. Modller, oluturan her bir anlaml grntye de ders denir. Modler retim: renci merkezli, bireyselletirilmi bir renme retme yaklamdr. Esnek yaps nedeniyle yaam boyu renme ilkesine uygundur. erik ve yaps itibariyle lkedeki sosyoekonomik gereksinimlere duyarl, eitim ve meslek standartlar gzetilerek tasarlanmaktadr. Modler program kavram, eitim teknolojisinde grlen yeni teknolojik gelimelerden program dzenleme konusu ile ilgili bir uygulamadr. Modl ad verilen bu renme elemanlarnn temel nitelii, btnlk, davransal olarak belirlenmi renme hedefleri, sonu hakknda bilgi ve deiik renme durumlarna uyarlanabilmektir. Dier bir deile, modl ulalacak renme hedeflerini davransal olarak gsteren, hedeflere eriebilmek iin gerekli etkinlikleri belirleyen, hedeflere ne derece eriildiini kontrol etme olana
27

veren deiik renme koullar iinde bulunan bireylerin retiminde etkili biimde kullanabilme zellii tayan kendi ierisinde btnl olan bir renme elemandr. 1. Modler Bir Sistem Geleneksel eitim programnn yaps (ierii deil) bir yl boyunca retmenlerin grevlerini ve rencilerin etkinliklerini belirler. Toplumun talepleri dikkate alndnda bunun az ok modas gemitir. Bu geleneksel sistem esnek, etkin ve verimli deildir ve ok da pahaldr. Sistem bazen belli sosyal gruplarn katlmn engeller. nsanlarn maruz kaldklar bilgi younluuna bakldnda, izole bir renme sreci rencinin btnsel geliimine katkda bulunmaktan ok, ket vuracaktr. Eitim programnn yapsnn ok daha uygun dzenlenmesi gerekir. Belirli (eitsel, sosyal, ekonomik) snrlar ierisinde renci istedii konuyu, istedii yerde ve kendine uygun bir hzda renebilmelidir. Modern iletiim aralar buna olanak tanmaktadr. Eitsel amalar toplumun, endstrinin ve hizmet kurumlarnn taleplerine uygun olarak dzenlemek, eitim programnn esnek yapda olmasn gerektirmektedir. Eitim Programnn modler hazrlanmas iyi bir seenek olabilir. Fakat unutmaynz ki modler program, geleneksel programlarn paralara blnmesinden ibaret bir ey deildir. 1.1 Modler Sistem Nedir? Modler sistem eitim programnn tutarl (coherent) paralara blnmesidir. Blmler hiyerariktir veya belirli bir sra takip eder.

Bir modler sistem oluturmak isterlerse bunu birden fazla ders iin yapmak gerekir. Birden fazla fakat birbirinin yerini almayacak bir yol izleyen modler sistemin yle bir grnm olacaktr.

Her blm deerlendirilmelidir, nk bu modle aktarlan bilgi ve beceriler baka modller iin art olabilir. Bu demektir ki, bilgi ve becerilerin belirlenmesi modler sistemin nemli paralardr. Fakat modler sistemi tutarl (coherent) bir eitsel tasarm yapan baka zellikler bulunmaktadr. renme srecinin (veya rencinin geliiminin) ok net bir ynetim ekli vardr, bu da okul etkinliklerinin ve ynetiminin yaps zerinde etkili olmaktadr. Dier zellikler ise kurallar, standartlar, serim, deerlendirme, rehberlik, belgeleme, her modln yaps ve tm sistemin srdrlmesidir. 1.2. Neden Modler Sistem? Eitim programlarnn esneklii veya modlerletirilmesi kavramlar da sanat eitim sistemleri zerindeki basklar balamnda anlalmaldr. Bu basklar: 1. Ekonomik Basklar: Drt eittir. Birincisi dnya ekonomisinin uluslar aras hale gelmesi ve ancak insan kaynaklarn gelitirerek sanat alannda da rekabet edebilir olmasdr. kincisi, yeni ekonomik dinamikler sanatta yeni beceriler gerektirmektedir. Yksekretimin bu becerileri
28

kazandrmas beklenmektedir. ncs, sanat eitimi kurumlarnca belirlenen yeterlikler ile alanda kazanlmas gereken beceriler arasndaki balant genel olarak zayf, en azndan belirsizdir. Son olarak ve belki de hepsinden nemlisi, beceri gereksinimleri sratle deimektedir. 2. Sosyal Basklar: Bu basklar gen insanlarn sanat eitiminden beklentilerinin artmasndan ve demografik deiikliklerin bunu daha da artrmasndan kaynaklanmaktadr. Sanat eitimi kurumlarnn eitlilii ve rekabetin artmas da bu basklar artrmaktadr. Fakat tabi ki pek ok lkede eitim politikalar ynetimlerin zel ilgisini gerektirmektedir, nk eitim onlarn asimilasyonunu hzlandracaktr. 3. Ynetimden gelen basklar. Bunlar sanat eitimi alannda kurumsal, yerel, blgesel, ulusal ve uluslar st ynetim dzeyleri arasnda giderek daha fazla karmaklaan ilikilerden kaynaklanmaktadr. Pek ok lkede ynetimlerin farkl kademeleri eitim ve yetitirmenin farkl sektrlerini denetlemektedir. 4. Bireysel basklar: Bunlar sanat eitimi alan bireylerin glendirilmesi ve genlerin hem renme srecine hem de kazandrd becerilere sahip kmalarnn salamasndan kaynaklanmaktadr. Modler programlama kavramnn eitimde program dzenlemede yeni bir teknoloji olarak gelimesinin temel nedeni bilimsel ve teknolojik gelimeler karsnda karmak bir nitelik kazanan eitim uygulamalarnn daha etkili ve verimli biimde programlanmas gereksinimidir. Bu yntemle; 1. erik deiik koullarda bulunan bireylerin durumlarna ve gereksinimlerine uyarlanabilir esneklik ve nitelikte dzenlenebilmektedir. 2. Bireylere renme durumunda renme ieriini ve yntemini semede zgrlk getirilmektedir. 3. Kaliteli standart renme elemanlarna dayal olarak ihtiyaca uygun program dzenlemeleri yaplabilmektedir. 4. Deiik programlar arasnda gei yapabilme olana yaratlmaktadr. 5. Kendi-kendine renme ve eitim olana yaratlmaktadr. 6. Hzla gelien ve deien eitim ihtiyalarna kaliteli ve ilevsel programlarla annda cevap verebilmek olana yaratlmaktadr. 7. Eitim uygulamalarna bilimsel ve evrensel bir nitelik kazandrmak mmkn olmaktadr. Modler programlar renci ve retmen iin klavuzlar retim ara ve gereleri, retim iin gerekli renme elemanlar program hedefleri ile uyumlu deerlendirme testlerini ieren paketler ya da retim eklinde hazrlanmaktadr. Programlar meslek, i, grev, beceri ya da ierik analizlerine ve renme bankalarna dayal olarak gelitirilmektedir. Modler programlamada: 1) alann analizi, 2) lgili ilemlerin belirli bir ilev etrafnda gruplanmas, 3) Hedef davranlarn belirlenmesi, 4) lme aralarnn hazrlanmas, 5) Gerekli konu ve uygulamalarn belirlenmesi aamalar yer almaktadr. Trkiyede Durum Eitim teknolojisi ile ilgili kurumlar arasnda niversiteler, bilimsel aratrma kurumlar M.E.B ve eitli zel kurumlar yer almaktadr. Trk yksekretiminde sanat ve tasarm eitimi veren kurumlarn yaplanmalar eitim teknolojileri ve programlama etkinlikleri yap, ierik ve yntem asndan incelendiinde Bologna sz edilen srece yansmalarnn henz bir oluum aamasnda bulunduu dikkati ekmektedir. Bologna srecinde kredi sistemiyle ilgili dzenlemelere ncelik verilerken, zellikle gzel sanatlar faklteleri baznda programlarn yaplandrlmas almalar renme hedefleri, yntemleri ve ktlar asndan bir belirsizlik gzlenmektedir.
29

Sonu Grld gibi modler programlama kavram eitim teknolojisinin r bilimleri boyutu ile ilgili ve program dzenleme konusunda yeni bir teknolojiyi ifade etmektedir. Bu teknoloji: 1) Geni kapsaml eitim programlar planlama, 2) programlamada standart pre-fabrik birimler olutura, 3) Merkezi bir yerden ynetilebilme, 4) retim sresini ksaltma, 5) kaynaklar tasarruflu kullanma, 8) zel hedeflere ynelik olma, 7) verimlilik ve etkililik salama, 8) retim standartlatrma, 9) bireye gre hazrlanabilme, gibi zgn niteliklere sahip bulunmaktadr. Bu gereksinimler karlanrken uygulamaya snrl almalarla balamal, sistemde mevcut teknolojilerin durumu dikkate alnmal, var olan koullarla btnleme ve uzmanlama yolar aranmaldr. almalarda deiik uzmanlk alanlar arasnda ibirlii salanmal, ncelik alanlar belirlenmeli, uzun vadede eitimde maliyeti drme verimi arttrma hizmeti yaygnlatrma ve kaliteyi ykseltme esas alnmaldr. KAYNAKLAR Chrosciel, E. The Cocept of Modules of Employable Skill (MES) Training and its Application National Symposium. Ankara.Turkey 16-17 feb. 1988 SEGEM(Trke evirisi mevcut)

30

MZE ETM PAKETLERNDEN FAYDALANMANIN RETMENLERN MZE ZYARETLERN PLANLAMA SREC ZERNDEK OLUMLU ETKLER
Yrd. Do. Dr. Aye ZBAK GLER Krkkale niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Resim Blm, Resim Anasanat Dal, KIRIKKALE ayse77guler@yahoo.com

GR Mze koleksiyonlar farkl deneyimler iin zengin birer kaynak olutururlar. ada anlayla mze, bireye, koleksiyonunda barndrd nesnelerin/eserlerin anlamn, yararn ve deerini kavratarak; bilgisini gelitirme yollarn reten bir eitim kurumu ilevini stlenmitir (Atasoy,1999:147). Mzelerde eitim, mzecilik anlayn toplumla btnletirmesi, kltrel deerlerin ve sanatn yaygnlatrlmas yannda insan yaratclnn korunup ileriye aktarlmas asndan yirminci yzyln ikinci yarsnda nem kazanmtr (Atagk, 1999a:95). Gnmzde artk ocuklarn, genlerin ve yetikinlerin artistik duyarllklarn gelitirmek iin de nemli olan mzeler (zsoy, 2002:59), kiilerin zevk alarak renmesini salayan meknlar haline gelmitir (Buyurgan ve Mercin, 2005:31). Bu meknlarn eitimle btnletirilebilmesi iin gezilerin belli bir plan dhilinde yaplarak eitli eitim etkinlikleriyle desteklenmesi gerekmektedir. Bu tr etkili gezileri daha verimli ve elenceli hale getirebilmek iin hazrlanan ok eitli materyaller bulunmaktadr. retmen eitim paketleri, bilgilendirici cd. ve brorler, mze dkknlarndan temin edilebilecek eserlerin kopya numuneleri bunlardan bazlardr. zellikle erken yalarda kazanlmas gereken mze gezme alkanlnn, bilinli ve retici gezilerle gelitirilip pekitirilmesi ok nemlidir. ocuklarn yaratclklarnn gelimesine ynelik hazrlanacak eitli eitim materyallerinin programl mze gezilerini planlama srecine olumlu etkilerinin olduu dnlmektedir. Mze eitimcilerinin retmenlerle ortaklaa hazrlayabilecekleri eitim paketleri gibi ynlendirici klavuzlar birok sorunu zmeye yardmc olacaktr. Birok retmen, mzeyi yeni kullanmaya baladklarnda, nelerin yaplabilecei konusunda net deildir ve amalar genellikle tam olarak oluturulmaz. Okul ziyaretlerinin hepsi mze personelinin yardm ile organize edilmediinde; kimi retmenler tamamen kendi balarna ziyaretleri planlamay tercih ederler (Hooper-Greenhill,1999:134,146,174). Elbette retmenlerin mze ile ibirlii ierisinde olmas, yapmay planladklar mze ziyaretini planlarken ihtiya duyacaklar bilgi ve etkinlikleri ieren eitim paketlerinden yararlanmalar herhangi bir ziyareti dorudan yapmak yerine programlama bilgisinin gelimesine sebep olacaktr. Mzeleri eitim amal kullanabilmek ancak iyi planlanan belli hedeflere ynelik dzenlenen gezilerle mmkndr. Bu tr gezileri ounlukla tek bana gerekletirmek zorunda kalan retmenlerimiz gezilerini destekleyici, klavuz niteliinde eitli eitim materyallerine ihtiya duymaktadr. lkemizdeki mzelerin ounda kendi koleksiyonlarna ynelik retmenlerin etkili mze gezileri hazrlamasna yardmc eitim paketlerinin bulunmay ve retmenlerin bir zorunluluk olarak ylda birka kere gerekletirdikleri gayesiz ve yorucu mze gezilerinde yaadklar skntlar aratrmann problemi olarak grlmtr. Aratrmann amac etkili mze ziyaretlerinin planlanmasnda eitici ve nitelikli eitim paketlerini kullanmann retmenlerin mze ziyaretini planlama sreci zerindeki olumlu etkilerini saptamaktr. Aratrma modeli olarak alanyazn incelemesinden yararlanlm, veriler genel tarama ile elde edilmitir. Aratrmadaki veriler yerli ve yabanc kaynaklardan tarama yolu ile toplanm, gemite ve gnmzde konu ile ilgili yaplan almalar incelenmitir. Karasar, tarama modelinin gemite ya da hlen var olan bir durumu var olduu ekliyle betimlemeyi amalayan bir yaklam olduunu belirtmitir (77:1999).

31

PLANLI BR MZE ZYARET Gnmzde mzeler gzlem, mantk, yaratclk, hayal gc ve beeni duygusunun gelimesine katkda bulunabilecek eitim kurumlardr (Atagk,1999b:137). Greenhill (1999:43-44,126-127) mzelerde gerek nesnelerle almann; karlatrma yapmak, iliki kurmak, snflandrmak, sorgulamak, somut gzlemlerden soyut kavramlara gemek, bilinenden bilinmeyene uzanmak gibi yeni renim olanaklar sunduunu, duygularn, olgularn iletilmesinden daha nemli olduunu belirtmitir. ocuklarn mzelerden yaralanlmasnn grdklerini kitap bilgileriyle karlatrma alkanl kazandrmas gibi bir etkisi de vardr (Abac, 2005:33). renme sadece snflarda olmayp yaam boyu sren bir servendir. Deweye gre eitimde neyi dnecei deil, nasl dnecei retmek ve uygulamaya arlk verilmek nemlidir (Bender, 2005:15-16). zellikle bilim ve teknoloji mzeleri renciler iin, snflarda mmkn olmayan duyma, grme ve dokunma gibi olanaklar sunmaktadr (Davies,1997, Akt:Bozdoan ve Yaln, 2009:233). Eer kitaplarn soyut metinleri mzenin somut ve grsel yaps ile birletirilebilirse, retim daha ilgin olmaktadr (Seidel ve Hudson, 1999: 23-28). Gerekletirilen mze gezisi, retmenin retimi ile en verimli biimde nasl btnleebilir? Mze eitimcisinin yardm olmakszn retmenler mzelerden nasl yararlanabilir? Tm bu sorularn yantlar iyi planlanm bir mze gezisinde yer almaktadr. Saraa (2004:96) gre iyi planlanm bir program ile hibir sorun yaamadan, belirlenen hedeflere koleksiyonlar zerinden ulamak kolay ve keyifli olabilmektedir. Bunun iin mzelerde en iyi ziyaretlerin aamadan olutuunu syleyen Woodward (1989) bunlarn n hazrlk, mze ziyareti, izleme-almas olduunu belirtmitir. n hazrlk rencilerin geziye hazrlanmasnda kullanlan, bylece ziyaretten en iyi sonularn alnabildii aamadr. Greenhill, (1999:23) bir retmeninin gezi srecini etkili klabilmesi iin az sayda uygun nesnenin seimi ve nesneleri balayacak bir konunun bulunmasnn ok nemli olduunu, konularn ve eserlerin seiminin grubun gereksinimlerine gre planlanmas gerektiini belirtmitir. Mze ziyareti ise gdleyici, uyarc, fiziksel deneyimin ve kalc renmenin saland aamadr. Glerin (2009:182) yapt bir aratrmada mze ziyaretlerinin bilisel alandan ok rencilerin tutumlarnda olumlu deiiklikler meydana getirdii grlmtr. Bu sebeple mzelerde drama, oyun oynama, tartma, resim yapma gibi eitli uyarc etkinlikler sunulmaldr. Gezi srecinde zellikle ilkokul retmenleri yanlarna velilerinden seecekleri yardmclarla rencilerin tuvalet ihtiyac, dinlenme ve yemek aralarn planlanarak rencilerin gvenlii salanmaldr. Woodwarda gre snfa dnldnde bu deneyimler anmsanmal, tartlmal, deerlendirilmeli ve yantlanmaldr, aksi takdirde kazanlann ou kaybedilecektir (Akt: Greenhill, 1999:140). MZE ETM PAKETLERNDEN FAYDALANMANIN MZE ZYARETLERN PLANLAMADAK ROL Hem eitimsel amalar hem alan kullanm iin retmenlerin mze, galeri ve tarihi sitleri ziyaretlerde plan yapmasna yardmc olacak baz klavuzlar kullanlmaktadr (Adams 1990:1-63; Ambrose 1987:108-11). Bunlar genellikle sayfa formunda ziyaret klavuzlardr. Mzelerin ou olarak snf ziyaretlerinde kullanlmak zere alma sayfalar hazrlar (Reeve 1983; Fry,1987; Dubin, 1989, Akt:Greenhill, 1999:140). lkemizde son yllarda Rahmi Ko Mzesi, Tabiat Tarihi Mzesi, Vehbi Ko Vakf Sadberk Hanm Mzesi gibi mzelerin retmenlere ynelik yardmc retmen paketlerini hazrlamas, Anadolu Medeniyetleri Mzesinin mze eitimi uygulamalar gerekletirmesi sevindirici gelimelerdir. Ayrca Yldz Teknik niversitesi Sanat ve Tasarm Fakltesinin 2006 ylnda hazrlam olduu Okul-Mze Gnleri retmen Paketi mzelerin retmenlere ynelik hazrladklar eitim paketine bir rnektir (Atagk ve dierleri, 2006:2). Bu paket geziyi daha elenceli ve eitsel klmaya yardmc olarak gelitirilmi, gezi ncesi etkinlikleri, mze gezisini ve gezi sonras etkinlikleri kapsamaktadr. Sadece birka mzeyle snrl kalmadan, tm illerimizde bulunan mzelerimizde de bu tr retmen paketlerinin sunulmas geziyi planlayan eitimcilerimize etkili bir ziyaret sreci sunacaktr. Kayseri Etnografya Mzesi bnyesinde retmen ve renci alma
32

kitaplar ve eitim materyallerinden oluan okul ncesi mze eitim paketi, 6 ya grubu anasnf rencilerine uygulanm ve gerekletirilen almalarda zengin bir renme deneyimi yaanmtr. Yaplan deerlendirme sonunda hazrlanan eitim paketinin okulncesi kurumlar iin nemli bir renme materyali olduu sonucuna ulalmtr (Bayiit ve dierleri, 2007). Greenhill (1999:25,145) mzelerde ziyareti ocuk says fazlalatnda onlarla alacak yeterli sayda mze eitimcisine sahip olmayan mzelerimizden elde edilebilecek mze yaynlar, retmenlere bilgi paketleri, giri videolar ve slayt paketleri hazrlanmasnn mzede retmenlerin kendi ziyaretlerini ynetmelerini salayacan, paketlerin ierisindeki alma sayfalarnn eitli deneyimlere yol aabileceini, kt alma yapraklarnn; rencinin dikkatini nesneye deil etikete yneltebileceini, dnmeyle bakmay ve gzlemi kullanmay iermeyen, ok sayda ve renmeyi zendirmek yerine engelleyen sayfalar olduunu belirtmitir. Bu alma sayfalar, dikkatle planlanmal, denenmeli, belirlenen hedeflerle balants snanmal, yala balantl, tmdengelimli dnmeyi zendirmeli, konu ya da kii temelli, birka anahtar nesneyle snrlandrlmal, ou zaman izim ve resimleri dsel ynde kullanlabilmeli, mzede ya da okulda tartmalar srdren ve retmen tarafndan deiikliklerin yaplabildii sayfalar olmaldr. retmen paketlerinin, mfredattaki konular tamamlayc nitelikte dzenlenmesi de ok nemlidir. Gndz, (2007:334) mze gezisi ncesinde eitim paketlerinden yararlanlmas gerektiini, bu paketlerin, mze ile ilgili bilgileri iermesi gerektiini, ocuklarla mzelere gelmeden nce ne tr hazrlklar yaplmas gerektiine dair n bilgilerle, mzede ve mze gezisi sonras snfta yaplacak almalar hakknda da bilgiler iermesi gerektiini vurgulam, retmenlerin, mzelere gelmeden nce bu tr paketlerden ktlar alarak rencilerine datmasnn ve almalar ocuklarla birlikte gerekletirmesinin nemini vurgulamtr. Yaplan bir aratrmada, ilkretim 3. snf rencilerinin Sanat Etkinlikleri dersi kapsamnda, planl bir mze gezisinin dzenlenmesi iin hazrlanan retmen mze eitim paketi ile rencilerin mzelere ve mzelerde yaplan etkinliklere ynelik tutumlar llmeye allm ayrca paketin renme dzeyi zerindeki etkisi de saptanmaya allmtr. Hazrlanan mze eitim paketinden faydalanarak gezi gerekletiren rencilerin mzelere ynelik tutumlarnda anlaml bir deiiklik olduu, mze deneyimlerinde istenilen dzeyde renme saladklarn saptanmtr (Gler, 2009:220) MZELER NEDEN ETMLE BTNLETREMYORUZ? lkemizdeki mze eitimcilerinin grevini retmenlerimiz stlenmek durumundadr. lkretim okullarnda mzelerin eitim amal nasl kullanlabileceinin yeterince bilinmedii dnlmektedir. eitli sebeplerden dolay retmenleri ve ocuklar yldran kalabalk, zevksiz, grltl ve yorucu geziler belli gnlerde ksa bir ziyaret olarak gereklemektedir. Mzelere etkili gezilerin gerekletirilememesinin balca sebepleri aada aklanmaya allmtr: 1.Mzelere Yl erisinde Dzenlenen Okul Gezilerinin Seyreklii lkretim okullarnda mze gezileri ounlukla Mzeler Haftasnda ylda sadece birka kere kalabalk snf mevcutlaryla gerekletirilmektedir. Glerin (2009:198) yapt bir aratrmada retmenlere rencilerini ne sklkta mzelere gtrdkleri sorulduunda, eitimcilerin %92sinin, ylda sadece bir kez cevabn vermeleri mze ile eitim arasndaki kopukluu aka ortaya koymutur. Atagk (1999a:98) bugn, mzelere yaplan gezilerin ocuun tarih asndan bilinlendirilmesine ynelik olmadn belirtmektedir. 2.Mze-Okul birliinin Salanamamas Okul ile mze arasndaki bulumalarn seyrek olduu dnldnde, bu ibirlii ancak mzelere gerekletirilecek devaml ve programl gezilerle mmkn olacaktr. Mfredattaki retimle btnletirilemeyen geziler sradan bir piknik gezisi olarak kalmaktadr. Yaplan bir aratrmada retmenlere mze eitimi ile ilgili herhangi bir eitim seminer-kursvb. alp almadklar sorulduunda eitimcilerin tamam mze eitimi ile ilgili hibir eitim almadklarn belirtmitir (Gler, 2009:196). zellikle lkemizde ou mzenin eitim birimi olmad dnldnde
33

retmenlerin bu gezileri yalnz dzenlemek zorunda kalmalar, mze ile srekli kendilerinin iletiim iinde olmas zorunluluunu getirmektedir. Bu sebeple bu ibirliinin oluabilmesi iin bu tr n bilgilendirmelerin yaplmas son derece nemlidir. 3. Mze Gezilerinin Belirlenen Hedeflere Ynelik Planlanmamas Mfredattaki konularla ilikilendirilmeyen bir mze ziyareti anlamn yitirmektedir. ounlukla mze ziyaretlerinde seilen mzenin tamam rencilerle birlikte herhangi bir aklama yaplmadan gezilmektedir. Tm eserleri grmekten ok mfredattaki kazanmlara uygun belli nesnelerle etkinlikler yapmak ziyareti retici, etkili ve daha az yorucu klacaktr. Yaanmln olmad bir retimde zengin deneyimlerin edinilmesi mmkn olmayacaktr. 4. Seilen Nesnelerin ve Konularn Gruplarn Gereksinimlerine Uygun Olmamas rencinin kendi bilgisi ile mzenin sunduu bilgi arasnda ok byk bir uurum olursa rencilerin ilgisi dalmakta ve dinlemeyi kesmektedirler (Seidel ve Hudson, 1999: 41-42). zellikle kk ocuklarn bilgi dzeylerine ve ya seviyelerine gre seilecek uygun nesneler ve etkinlikler ziyaretleri daha ekici ve heyecan verici yapacaktr. Tm eserleri srasyla grmeye ynelik gayesiz gezilerde herhangi bir konu belirlenmedii ve belli hedeflerle ilikilendirilmedii iin grlen nesneler ve aktarlan bilgilerin ou kk yataki ocuklarn zihninde soyut bir hal almakta ve onlar skmaktadr. 5. Mze Gezilerini Planlamaya Yardmc Eitim Materyallerinin Yetersizlii Greenhill (1999:25) mze eitiminde nemli lde kaynak sknts olduunu ve bu sorunun sunulan eitimin trn etkileyebildiini belirtmitir. Yaplan bir aratrmada bugn pek ok retmenin mzelerde eitim konusunda yeterli bilgiye sahip olmad, bu eksikliin eitim paketleri gibi yardmc kaynaklarla giderilebilecei grlmtr (Gler, 2009:216). Bu tr ynlendirici ve bilgilendirici alma sayfalar retmenlerin mzeye ok daha gven iinde ne yapacan bilerek gelmesini salamaktadr. Bylece geziyi kendi planlayan ve srece zevkle dhil olan ders retmeni etkili bir mze gezisini kendisinin de planlayabileceini grebilecektir. Durbin (1999:92) dikkatle hazrlanm ve tasarlanm alma yapraklarnn mze gezisinin temelini oluturduunu, birok adan faydalar olan bu yapraklarn zamandan da tasarruf saladn, bilgi kazanm ve objelerin grn ile ilgili birok ipucunu yakalamamza yardm ettiini belirtmitir. 6.Mzeye Ulamda Ara Kiralanmasnda Yaanan Skntlar Mzelerin uzakta olduu yerlere gitmek iin ulam arac kiralamak ve bu creti renci velilerinden temin etmek sosyo-kltrel seviyesi dk devlet okullarndaki retmenler ve renciler iin sknt oluturabilmektedir. Mzelere dzenli gezilerin gerekletirilmesi iin sk sk gezi creti temin edilmesi engelleyici bir unsurdur. ounlukla bir gn geziye ayrlmakta ve kiralanan arala ayn gnde birka mze, hayvanat bahesi gibi farkl meknlar ksa sreli gezilmektedir. Ya da bir ara iki ya da snfla birlikte kiralanarak toplu geziler yaplmakta ve mze ierisinde kargaa ve grltden baka bir ey yaanmamaktadr. SONU VE NERLER Sonu olarak yaplan aratrmada mzelerin retmenler iin hazrlad eitim paketlerini kullanmann, verimli mze gezilerini planlamada etkili olduu grlmtr. lkemizde gezileri yalnz planlamak zorunda kalan retmenlerin mzelerde retici etkinlikler gerekletirmesine yardmc olan bu tr klavuzlarn says yetersizdir. lkretim dzeyinde eitim veren kurumlarda rencilerini herkesten iyi tanyan retmenlerimizin mze etkinliklerini bizzat planlamas ve srece tmyle dhil olmalar ok nemlidir. Okul retmenlerinin yardm olmadan mzedeki grevlilerin baarl sonulara ulamas zordur. Mzelere etkili gezilerin gerekletirilememesinin sebeplerinin ounun eitim paketlerini kullanarak giderilmesi mmkn olacaktr. Kapsaml hazrlanan retmen mze paketleriyle, zellikle mzelere yaplan okul gezilerinin seyreklii, mze-okul ibirliinin salanamamas, belli hedeflere ynelik gezilerin planlanmamas, nesnelerin ve konularn gruplarn gereksinimlerine gre seilememesi gibi problemler ortadan kalkacaktr.
34

Ziyaret ncesi yaplacak hazrlklar, gezi srecinde gerekletirilecek etkinlikleri ve gezi sonras deerlendirmelerin nasl yaplmas gerektiini gsteren alma yapraklarn ieren paketler hazrlanmaldr. Her mzenin kendi bnyesindeki koleksiyonlara gre hazrlanacak bu tr paketler mutlaka mfredatla btnletirilmelidir. Bu paketlerin ierisinde mzeye ait grseller, tantc cd.ler, gruplarn ya ve seviyesine uygun alma yapraklar, yaplacak etkinliklerle ilgili retmene aklayc bilgiler bulunmas eitimcilerin elenceli ve retici ziyaretleri daha kolay ve sorunsuz gerekletirmesini salayacaktr. retmenlerin yaadklar yerlerde bulunan mzelerin hazrlayacaklar bu tr mze eitim paketleri okullara cretsiz olarak gnderilmeli ve retmenlerin paket ierikleriyle ilgili grleri alnmaldr. Eitimcilerin mzelerde daha etkin rol almasnn salanmas iin lisans dzeyinde retmen adaylaryla da konuya ynelik bilgilendirme ve uygulama almalar yaplmaldr. Mzelerin retimde etkin bir rol almas ve mzelere yaplacak dzenli gezilerin saysnn artmas ancak, retmenlerimize ynelik yardmc materyallerin hazrlanmas ile mmkn olacaktr. KAYNAKLAR Abac, O. (2005). ocuk ve Mze. Morpa Kltr Yaynlar. stanbul. Atagk, T. (1999a), Trkiyede ocuk-Mze likilerinin Dn ve Bugn, Ankara niversitesi ocuk Kltr Aratrma ve Uygulama Merkezi Yaynlar 2, Cumhuriyet ve ocuk, 2. Ulusal ocuk Kltr Kongresi, 4-6 Kasm 1998, yay. haz. Bekir Onur 1999Ankara _____________. (1999b). ada Mzeciliin Anlam; Mze ve likileri. Yeniden Mzecilii Dnmek. Atagk, T. (Ed.). Yldz Teknik niversitesi Basn Yayn Merkezi: stanbul. Atagk, T., zkasm H. & Tezcan, K. (2006). Okul-Mze Gnleri retmen Paketi. Yldz Teknik niversitesi Sanat ve Tasarm Fakltesi, Sanat ve Tasarm Yksek Lisans Program, Yldz Teknik niversitesi Basn-Yayn Merkezi, 2006, stanbul. Atasoy, N. (1999), ada Eitimde Mzenin levi, Yeniden Mzecilii Dnmek. Atagk, T. (Ed.). stanbul: Yldz Teknik niversitesi Basn Yayn Merkezi Aratrma ve Uygulama Merkezi Yaynlar. Bayiit L., Civelekolu Z. &Yavuz K. (2007), ocuklar Mzede: Kayseri Etnografya Mzesi Okulncesi Eitim Paketi Hazrlama ve Uygulama Projesi XVI. Ulusal Eitim Bilimleri Kongresi, 5-7 Eyll 2007, Gaziosmanpaa niversitesi Eitim Fakltesi Bender M. T. (2005), John Deweynin Eitime Bak zerine Yeni Bir Yorum, Gazi niversitesi Krehir Eitim Fakltesi, Cilt 6, Say 1, (2005) Bozdoan A. E., Yaln N. (2009), Ankaradaki Bilim Ve Teknoloji Mzelerinin Eitim Amal Kullanm Dzeyleri, Milli Eitim Dergisi, say 182 Bahar/2009 Buyurgan, S, Mercin, L. (2005). Grsel Sanatlar Eitiminde Mze Eitimi ve Uygulamalar. zsoy, V. (Ed.). (Birinci Basm). Grsel Sanatlar Eitimi Yaynlar: Ankara. Durbin, G. (1999). Improving Worhsheets. The Educational Role Of The Museum. Hooper-Greenhill, E. (Editor), (p. 92-98). USA: Routledge. Greenhill, E.H. (1999). Mze ve Galeri Eitimi. ngilizceden eviren: Meltem rge Evren ve Emine Gl Kap. Yayna Hazrlayan: Bekir Onur. Ankara niversitesi ocuk Kltr Aratrma ve Uygulama Merkezi Yaynlar: Ankara. Gler, A. (2009). Programl Ve Etkili Bir Mze Gezisi in Gelitirilen Mze Eitim Paketinin Etkililiinin llmesi (Ankara ili ilkretim I. kademe 3. snf Sanat Etkinlikleri dersi rnei). Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara: Gazi niversitesi Eitim Bilimleri Enstits.

35

Gndz, U. (2007). ocuk Mzelerine Bir Bak. Anadolu Medeniyetleri Mzesi Yll 2006 iinde. Dsim Yaynlar. Ankara. Karasar, N. (1999), Bilimsel Aratrma Yntemi, Nobel Yayn Datm, 9. Basm, Ankara. zsoy, V. (2002). Resim-i (Sanat) retmeni Eitimine Ynelik Lisansst Programlarda Mze Eitiminin Yeri ve nemi. G.. Eitim Fakltesi Sanat Eitimi Sempozyumu Bildirileri iinde. 08-10 Mays 2002. Ankara. Sara, . (2004). Ankarada bir Mze Eitimi Uygulamas: Zihinsel Engelli ocuklarn Mze Deneyimi. 7. Mzecilik Semineri, 20-22 Ekim 2004, stanbul. Seidel, S.&Hudson K. (1999), Mze Egitimi ve Kltrel Kimlik, Uluslararas ki alma Raporu, ev. Bahri Ata, yay. haz. Bekir Onur, 1999, Ankara.

36

ORTARETMDE SANAT ETMNN BLSEL BOYUTU VE SYS LE LLMES

Dr. Bekir NCE Pamukkale niversitesi, Eitim Fakltesi, DENZL bince@pau.edu.tr

GR inde bulunduumuz aa ilikin karamsar grleri bir tarafa brakrsak, bilgi birikiminin katlanarak artt ve ok hzl yenilendii bir dnemde yayoruz. Sahip olduumuz biliim aralarnn bu bilgilere eriebiliyor olmas, takip edilmesi g kaotik bir ynla kar karya kalmamza neden oluyor. Anlalmas gereken u ki, bu yndan gerekli ve yararl olanlar semek zorundayz. Deien dnya koullar, her kademede bireyin eitim gereksinimlerinin de yenilenmesini zorunlu klyor. lkemizde bilgisayar ve biliim teknolojileri ile ilgili derslerin yan sra bu konuda atlm en somut rnek; Medya Okur-Yazarl dersinin ilkretim mfredatna alnm olmasdr. Aslnda genel retim asndan konu balamnda sosyal bilgiler retiminin snrl bir alt alan durumundayken bir anda ne kmas, kamuoyu desteiyle ilgilidir. Velilerin, genel olarak ocuklarn olumsuz ynde etkileyebilecek yaynlardan uzak tutma ve bilinli izleyici olmalarn salama talepleri bulunmaktadr. Ayn velilerin ocuklarnn daha nitelikli bir sanat eitimi almalar ynnde de talepleri bulunmaktadr. Ancak bu konuda biraz ekimser kalmalarnn sebebi ocuklarnn geleceklerinin merkezi snavlardaki (SYS) baarlaryla ekilleneceini dnmeleridir. Sanat eitimi kazanmlar merkezi snav sisteminin bir paras olmad iin en azndan ertelenebilir, gr hakmdir. Bylece, bireyin yaantsnda nemli bir alann bilgisi yok saylmaktadr. lkemizde kalabalk gen nfusun varl ve bunun karsnda snrl okul kontenjanlar gerei deimedii srece merkezi snavlarn daha yllarca devam edecei ortadadr. Mademki, bu snavlar iin bilisel yeterlik gereklidir, o zaman sanat eitiminin bilisel boyutu hesaba katlmaldr. Eitimin genel ve zel hedefleri arasnda bilisel yeterlilik nemli yer tutar. Bilgiyi tanma, hatrlama, zerinde ilemler yapma; kavramlar - kuramlar gelitirme, genellemeler yapabilme ve btn bunlarn deerlendirilmesi sonucunda ortaya kan yeterlikler, renme srecinde Bloom Taksonomisine olarak adlandrlan bilisel alann aamalardr (zelik, 1998: 23), (Ertrk, 1998: 6368). Burada, bilgi szcn, anlam katmanlar arasnda kaybolmadan, ilem yapma ve karsama becerisine sahip insan zeksnn (cognitive) bir rn olarak ele aldmz belirtelim. Programl renme yaantlar, ister duyusal, ister bilisel, isterse devimsel alanda gereklesin, bireyin edinimleri bakmndan zel yntemlerle deerlendirilir ve llrler. Yazl snavlar, baar testleri, rn ve sre deerlendirme dosyalar, rencilik yaantmz boyunca en ok kar karya kaldmz ounlukla bilisel alana zg lme aralardr. Bunlarn dnda kalan yksek atlama, keman alma, desen izme, iki ve boyutlu tasarlama, rol yapma ve eitli aralar kullanabilme gibi performansa dayal beceriler, duyusal - devimsel alanlar iinde deerlendirilir ve kendine zg yntemlerle llrler. renme srecinde, bireyin bedensel, zihinsel ve duygusal alanlarnn tmnn hesaba katlmas ideal beklentidir. Kukusuz bu hedeflenir fakat ou kez renilecek alann nitelikleri ve baskn zellikleri buna izin vermez. Uzun yllar boyunca Resim- dersi hedeflerinin duyusal alanla snrl tutulmas buna uygun bir rnektir ve kabaca sanat kltr bal altnda toplanabilecek alan bilgisinin ihmal edilmesine neden olmutur. Esas itibariyle, sanat eitiminin bilisel boyutuyla ilgili bu sorun, yeni yaplandrmac eitim yaklamlar iinde getiimiz yllarda ele alnmtr ve baz eletirilere ramen Disipline Dayal Sanat Eitimi (DDSE) modelinin en uygun zm olaca ynnde gr arlk kazanmtr. Bu gr, ilk ve
37

ortaretimde sanatla ilgili yeni bir retim alan nermez, mevcut sanat dersinin (grsel sanatlar, resim, resim-i) sanata yakn disiplinlerle btnletirilmesi esasna dayanr. Yazar, bu gelimeleri ve bilgi birikimini yadsmaz, sadece ortaretimde sanat eitiminin bilisel boyutunun farkl bir ders balamnda deerlendirilmesini ve merkezi snav sistemi ile llmesini tartmaya amaktadr. ETMDE YEN YAKLAIMLAR Eitimde reformist yaklamlar, 1960lardan sonra hz kazanmtr ancak uyaran-tepki (U-T) esasl Davranlk, 1970lere kadar etkili olmu bir akmdr. nsan doas dikkate alndnda olduka mekanik olan davranlk, problem zme, karar verme, yaratclk gibi birok karmak zihinsel srecin ileyiini aklayamad iin yerini Bilisel renme anlayna brakmtr. Biliselciler, davranlar gibi renmenin yaant yoluyla gerekletiini ve kalc-izli olduunu kabul ederler ancak onlara gre bir yaanty anlaml klan renenin zihinsel birikimidir ve bu birikimin nasl yaplandrld ile ilgilenirler. nceki bilgi ile sonradan edinilen bilgilerin birbirleriyle ilikilendirilmesi, snflamalar yaplmas, hipotezler gelitirilmesi, ksaca renenin edilgen olmamas esastr. Dolaysyla, gnmzde hzla yaygnlaan aktif renme modeli, bilisel-yaplandrmac kuramlar temel almtr (Akgz, 2002:78-84). Yaplandrmaclktan sz etmiken; son yllarda yaygnlk kazanan btnletirilmi (ok disiplinli) retim programlarna ksaca deinelim. Btnletirilmi ya da birletirilmi program iin sylenebilecek en yaln aklama, disiplinler aras balant kurmaktr. Birden fazla disiplin elbette ki, tek bir disiplinden daha ok bilgi ierir ve daha ok ey syler. Ortak bir problem karsnda, farkl alanlardan zm nerilerinin bir araya gelmesi hzl ve etkili renmeyi salar. Hem (bir bilgi kuram olan) yaplandrma temelli renme (Dewey, Piaget, Vygotsky, Bruner, Ausubel) hem de beyin merkezli renme yaklam (Gardner) asndan bakldnda, ok disiplinli programlara gereksinimin olduu gayet aktr (nce, 2007: 27). DSPLNE DAYALI SANAT ETM lkemizde, disiplin odakl sanat eitimi ve retim yntemleri ile ilgili aratrmalar ilk kez 1997 ylnda dile getirilmeye balanmtr. YK / Dnya Bankas ibirlii ile Milli Eitimi Gelitirme Projesi (MEGP)nin nemli bir aya hizmet ncesi retmen eitimi olduu iin lkretim Sanat retimi (1997) ve Ortaretim Sanat retimi (1997) isimleriyle yaymlanan proje kitaplar, Disipline Dayal Sanat Eitimi (DDSE) modelinin tantlmasnda etkili olmulardr (nce, 2007: 26). DDSE, sanatsal uygulama, sanat tarihi, estetik ve sanat eletirisi olmak zere drt disiplini, konu balamnda kaynatrma temellidir. lk ve ortaretimde imdiki adyla grsel sanatlar derslerinde, atlye almalar ile birlikte, sanat kltr verilmesi ve znde; sanatn anlam, geliim sreci, sanat eseri, sanat, estetik deer, sanat teknikleri, ifade biimleri, evremizdeki sanat olaylar ve eletirisi gibi birbirleriyle ilintili kavramlarn dersin doal ak iinde renilmesini hedefler. Ancak o yllarda Milli Eitim Bakanlnn henz bu yaklama paralel bir programlama almas yrtmedii bilinmektedir. Bu yzden birok gen aratrmac okullardaki kk gruplar zerinden geleneksel sanat eitimi programlar ile DDSE yaklamn karlatrma olana bulmutur. Deneysel almalarn yannda, DDSE ile ilgili tarama (anket, vs) modelli aratrmalar da getiimiz dnemde artmtr. MEB, bu ve benzeri aratrmalarn sonularn nesnel olarak deerlendirmek iin mi, bu gne kadar beklemitir bilinmez ama Talim Terbiye Kurulu Bakanl, 31.12.2009 tarih ve 338 sayl karar ile, DDSE modeline uygun Ortaretim Grsel Sanatlar Dersi (9, 10, 11 ve12. Snflar) retim Programn hazrlatarak 2010-2011 retim ylndan itibaren uygulamaya koymutur (MEB, 2009). zsoy (2003: 166)a gre Jerome Brunerin 1960l yllardaki eitim srecinde disiplinlere yer verilmesi gerektii gr, gnmzde bir takm kat mfredatlar yerine, yeni programlarn nn amtr. Amerikada ncelikle sanatn bir disiplin olduu fikri tartlm, sanat aktrlerin yannda, alann (disiplinin) ayrlmaz birer paras olarak kabul edilen sanat tarihi ve sanat eletirmenlerinin rolnn sanat eitimi mfredatna yanstlmas gerektii gr arlk kazanmtr. Bu anlaytan
38

hareketle, Manuel Barkan sanat eitiminde disiplin-odakl program gndeme getirmitir (zsoy, 2003:167-168). DDSEnin gelime srecinde rencilerin sorgulama yoluyla kazandklar bireysel deneyimlerin, sanat alan uzmanlarnn deneyimlerine benzer ya da yakn hale gelmesi vurgulanmaktadr. zellikle 1960l yllarda, Beittel, Chapman, Lansing, McFee ve Wilson tarafndan rencilerin sanat eserlerini kavraylar, sezgileri, alglamalar, sanat eserine kar tepkileri, sanat hakkndaki dnceleri ve kltrel farkllklar (ok kltrllk) gibi konular zerinde ABDde ok sayda aratrma yaplmtr. Aratrma sonular; grsel alglama, kavray, sezgi ve grsel dilin rencilerin zek fonksiyonlarnda nemli ve kritik bir rol oynadn gstermitir. Bir alg psikologu olan Arnheim, sanatn grsel dnmeye katksn ve psikolojik etkilerini aratrmtr. Bylece sanat eitiminin bilisel temellerinin atld sylenebilir fakat sanatn duygular zerinde yaratt etkinin, sanat eitiminin ok fazla akademik olmasyla kaybolaca sav gnmzde de srmektedir. Yeni renme yaklamlarna mesafeli durularnn altnda yatan gerek de budur (Dobbs, 1998, Ylmaz, 1998: 21). SANAT KLTR VE ESTETK BLGS DERS Ortaretimde Sanat Kltr ve Estetik Bilgisi dersi neden gereklidir? Cumhuriyet Tarihimiz boyunca Resim- ad altnda yrtlen sanat derslerinin; plastik sanatlardaki bir tekniin adn referans almas; retiminin uygulama temelli olduu ynndeki algy pekitirmitir. Dnemi itibariyle, batdaki Art & Craft anlayna karlk olarak verilmi bir isimdir. Adnn Grsel Sanatlar olarak deitirilmi olmas, kapsam geniletmektedir fakat algda nemli bir deiiklik yaratp yaratmayacan DDSE pratii ile birlikte zaman gsterecektir. Bu isim altnda da bilisel alana gndermelerin kuvvetli olmadn syleyebiliriz. DDSE modeli, alt disiplinleri tema/konu balamnda kaynatrma-birletirme temellidir. Bamsz olarak sanat eletiri retimi veya estetik bilgisi vermez, zaten buna grsel sanatlar dersinde zaman da yoktur. rnein; bask-resim konusunu ele alalm, sanat tarihi, sanat eletirisi, estetik disiplinleri iinde deerlendirilir. rnek eser incelemesi yaplr, gemiteki nemli baskresim sanatlar ve eserleri aratrlr ve son olarak monotipi bir bask uygulamas ile sanat deneyimi (yaants) salanm olur. Bunlarn kaynatrlmas iin aktif renme yntemlerinden byk lde yararlanlr. renme ktlar asndan deerlendirildiinde, sanat alannn ok boyutlu alglanmas salanr fakat bu ekilde elde edilen bilgiler olduka snrl ve geneldir. Sanat Kltr ve Estetik Bilgisi Dersi, Grsel Sanatlar dersinden farkl olarak disiplinlerin kuramsal boyutlarn inceler. Grsel Sanatlar dersi, yrrlkte olan lise retim programlarnn tmnde seimli ortak zorunlu bir derstir. MEB, Ortaretim Kurumlar Haftalk Ders izelgeleri hakknda 20.07.2010 tarih ve 76 sayl kararnda; Semeli dersler, ortaretim rencilerinin ilgi ve istekleri ile hedefledikleri yksekretim programlarn dikkate alarak seebilecekleri derslerdir. aklamas yer alr (MEB, 2010). Buradan hareketle; Sanat Kltr ve Estetik Bilgisi dersi, Semeli Dersler kategorisinde yer almaldr. Bylece sanatla ilgili bir alanda yksekrenim grmek isteyenlerin tercih etmekleri salanabilir. renci Seme ve Yerletirme Merkezi (SYM), 2010 ylndan itibaren yksekretime giri snavn yeniden iki aamal olarak uygulamaya koymutur. lme teknii bakmndan, II. aamada (LYS) tercih edilmek istenen alanlara gre bilgi testleri yer almaktadr. Testlerin birbiriyle akmayan farkl oturumlarda uygulanmas, getirilen en byk yeniliktir. LYS 1: Matematik, LYS 2: Fen Bilimleri, LYS 3: Edebiyat- Corafya, LYS 4: Sosyal Bilimler, LYS 5: Yabanc Dil, testi olarak uygulanmtr (SYM, 2010). LYS 6: Sanat Kltr ve Estetik testi olarak dzenlenebilir. Bu puan trn, Gzel Sanatlar Faklteleri, Mimarlk ve Tasarm Faklteleri, Eitim Faklteleri Gzel Sanatlar Eitimi Blmleri, letiim Fakltelerinin Grsel letiim ve sinema- TV blmleri farkl arlklarda kullanabilirler. zel yetenek snav ile renci alan programlar, LYS 6 puan trn nkoul olarak isteyebilir.
39

 Sanat eitiminin dnda kalan dier sebepler bal altnda toplanabilecekler ise unlardr: Sanat Kltr ve Estetik Bilgisi dersinin liselerde almas daha ok sayda sanat eitimcisine istihdam olana yaratacaktr. Sonraki aamada nitelik asndan bu ders iin lisansst eitim alm retmenler tercih sebebi olabilirler. ehirlerde sanatsal ortamlara giden ve izlediklerini sorgulayan bir kitlenin yetimesini salayaca iin sosyal paylam ve kent kltr asndan karl olan bir retim alan olarak deerlendirilebilir ayrca bu yndeki talep demografik yapya bal olarak her geen gn artmaktadr. SONU Dinleyici ve okuyucunun kendince bir karmda bulunabilmesi iin yukarda Sanat Kltr ve Estetik Bilgisi Dersi blmne kadar bilgiler aklama dzeyindedir ve yorumsuz verilmitir. Yeni retim yaklamlaryla birlikte DDSEin nemli bir sre olduu ve sanat eitiminin biliselliine katk yapaca vurgulanmtr ancak grsel sanatlar dersi ile ilgili alg sorunu, sresinin azl ve retmenin mesleki yeterlii halen zerinde dnlmesi gereken konulardr. Son yllarda bilgi transferinin zellikle elektronik ortamda ok hzl ve kolay gereklemesi, bilgi kirlilii sorununu da beraberinde getirmektedir. evremizde sanat etkinlikleri ve formlar hzla artarken bunlar hakknda gvenilir bilgiye ulamakta glk ekmekteyiz. Bir tr sosyal gereksinime dnm bu sorunu bir lde azaltmak, en azndan istekli olanlarn farkndalk dzeyini ykseltmek iin, Sanat Kltr ve Estetik Bilgisi dersi gereklidir. Sanat Kltr ve Estetik Bilgisi dersi yine birden ok disiplin temelli yaplandrlm bir retim yaklam ile ele alnmaldr. Estetik, sanat tarihi, sanat eletirisi, gncel sanat uygulamalar ve izlenimleri, sanat sosyolojisi ve toplumsal kltr gibi temel konular iermeli ve modler planlama yaplarak, bilgi testleriyle llebilir bir snrllkta tutulmaldr. Sanat Kltr ve Estetik Bilgisi dersi, hibir ekilde grsel sanatlar (resim) dersinin muadili veya karl olarak grlmemelidir. Aratrmac, ileride Sanat Kltr ve Estetik Bilgisi dersi hakknda renci, retmen ve akademisyen grlerini deerlendirecektir. KAYNAKLAR Akgz, K.. (2002). Aktif renme, Eitim Dnyas Yaynlar, zmir Ertrk, S. (1998). Eitimde Program Gelitirme, Meteksan Matbaas, Ankara Dobbs, S. M. (1998). Learning in and Through Art, (A Guide to DBAE), The Getty Education Institute for the Arts, California nce, B. (2007). Trkiyede Sanat (Resim) Eitimcisi Yetitirme Srecinde Sanat Eletirisi Dersine likin renci Tutumlar - retim Etkinlikleri ve Sanat Etkinliklerini zleme Edimi likileri, Yaynlanmam Doktora Tezi, Dokuz Eyll niversitesi, Et. Bil. Enstits, zmir MEB. (2009). Milli Eitim Bakanl Talim Terbiye Kurulu Bakanl, 01.10.2010, Ortaretim 9, 10, 11 ve 12. Snflar Grsel Sanatlar (resim) Dersi retim Program, http://ttkb.meb.gov.tr/ogretmen/ modules.php?name=Downloads&d_op=getit&lid=1132 MEB. (2010). Milli Eitim Bakanl Talim Terbiye Kurulu Bakanl, 01.10.2010, MEB. Ortaretim Kurumlar Haftalk Ders izelgelerinde Yer Alan derslerin Uygulanmasna Ynelik Aklamalar, http://ttkb.meb.gov.tr/ogretmen/modules.php?name=Downloads&d_op=getit&lid=801 SYM. (2010). renci Seme Yerletirme Merkezi, 01.10.2010, http://www.osym.gov.tr zelik, D. A. (1998). lme ve Deerlendirme, SYM Yaynlar, Ankara Ylmaz, M. G. (1998). Birletirilmi Sanat Eitimi Yntemine Gre lkretim II. Basamanda Sanat Eletirisinin Uygulanmas ve Sonular, Yaynlanmam Doktora Tezi, Seluk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Konya.

40

GRSEL SANATLAR TASARIMINDA DUYUSAL ETKLEM VE YARATICILIK

r. Gr. Berna STFOLU ORHON Gazi niversitesi, Sanat ve Tasarm Fakltesi, ANKARA bernaorhon@yahoo.com

1. GR Eitim sonular ile dnmemizi, davranlarmz kararlarmz etkileyen, iinde bulunduumuz toplumsal evreye uyumumuzu salayan toplumun bizden beklentilerini karlayabilmemize olanak salayan deneyimlerin tmdr eklinde tanmlanabilir (Sdal,1982:231). Eitimin temel amac, bireyi topluma kazandrmaktr. Toplumun yararl bir yesi olmak, her eyden nce dengeli bir yaam ve dengeli bir kiilie sahip olmakla gerekleebilir. Bu grevin nemli bir blmn ise eitim stlenmi durumdadr (Etike,1987:30-31). Genel eitim sistemi iinde bu grevin yerine getirilmesinde sanat eitiminin pay byktr. Eitim yaam boyu sren, kalknmann temel esi olan bir iletiim srecidir. Bu sre ierisinde, topluma yaratc, becerikli, bilgili, aratrc, reten genler yetitirmek de eitimin grevidir. retmen, gnn koul ve ihtiyalarna gre kendini yenilemeli, var olan olanaklar sonuna kadar kullanmaldr. Sanat eitimi; bireyin duygu, dnce ve izlenimlerini anlatabilme yeteneklerini ve yaratclklarn estetik dzeye ulatrma amac ile yaplan tm eitim abasna verilen addr. Sanattan anlayan, onu seven, bilinle izleyen bireyler yetitirmenin yannda sanat yaam biimi yapacak bireylere hitap etmek ve sanatya alma ortam hazrlamak amatr. Sanat eitimi estetik duyarllk kazandrr. rencinin zihinsel ve algsal yetileri geliir, yaratc dnce tarz kazandrr. nsan sanat yoluyla kendini ifade etmektedir. Sanatn dili, insann kendini ve kendi dndaki dnyay tanmasna, bunu bakalarna aktarmasna yardm etmektedir. Grsel Sanatlarda, kendine zg zellik ve olanaklaryla bu olayda yerini almaktadr. Tasarmn renk, biim, hacim gibi elerle snrsz anlatm yollar bulunabilir. Bu zellikleriyle Tasarm eitimi, genel eitim sistemi iinde ayr bir deer tar. Sanat bireyin i dnyasn, dncelerini zgrce snrlamadan yanstabilecei bir anlatm biimidir. Bu yolla bireyde, hem kendini anlatabilmenin rahatl, hem de yaratcln gelitirme olana bulunmu olur. Yaratc davran yaamn her kesitinde gereklidir. Yaam sorunlarla doludur., her soruna yaratc bir tavrla yaklap en uygun zm yolunu bulmak gerekmektedir. Yaratc birey, evre ve dnyasn biim ve mekan ilikileri ve ok ynl etkileimler iinde grp alglayabilendir (San, 1985:35). Yaratclk evrenseldir. Farkllklarna karn herkeste bulunabilir. Yaratcln eitimle gelimesi mmkndr. Bunun iin evreye, insana duyarl olmak gerekir. Bu duyarllk yaratcl da beraberinde getirecektir. retmen anlatmann eitli yollar olduunu vurgulama rehberliinde bulunurken, hogr erevesinde de renciyi zgr brakabilmelidir. 2. GRSEL SANATLAR Grsel alglamay glendirerek yaratc zellikleri gelitirmek, bir rn ortaya koymak, sanat eitiminin amalarndan biridir. Plastik sanatlarda kazandrlacak temel, grsel alana ilikin plastik dilin retilmesine dayanr. Bu dil, tpk, bir metin paras gibi, grsel elamanlarla algladmz plastik rn zmlememizi salar. Bilinli bir grsel alglama, plastik sanatlarn tannmasyla mmkn olacaktr. Bu kavramlarn birbirleri ile ilikilendirilerek yorumlanabilmesi sanat eitimi srecinde gerekleecektir (Gkbulut, 2002: 215-225).

41

izgi, ekil, doku ve rengi ieren sanatsal uygulama ve kazanlan deneyimler, sadece grsel sanatlar iin gerekli deildir, ayn zamanda gnlk hayatmzda kullandmz nesnelerin seicileri olarak bilinli estetik tercihler yapmamz gelitirir. Etrafna estetik elerle bakabilen, tercihlerinde zgn olabilen durumlarda, bu sayede geliebilecektir. Dolaysyla sanatsal anlatm olanaklarn bilmek, btncl duyarlk ilgisini salar. Algsal okuryazarlk, sanatsal ara gerelerin ve duyularn youn kullanmyla motive edilen bir kiinin yaratmasyla oluur. Grsel sanatlar yaantmza canllk verir. Grsel sanat eseri, dnceleri duygular ve alglar sergiler. Grsel sanatlar kiilerin farkl zgn, yaratc olmalar ile ilgilenir. Birok duyu ve yeteneklerin, bir sanat eserini retmeyi ve sanat yaatmay kapsadna gre, grsel sanat eserleri, szel dilin tesine gitmeyi salamtr (zsoy, 2003:41-42). 3. DUYUSAL ETKLEM VE YARATICILIK Gnmzde, tasarm eitiminde modern anlayn yerini post modern anlay almaktadr. Bunun anlam ise, daha ok bireyselleme zerine kurulu bir eitim anlaydr. Byle bir srete rencinin istek ve ihtiyalarn karlayacak bir ders ieriinin, her bireye zg ekillendirilmesi gerekmektedir (Aykut, 2006: 33-42). Sanatn tasarm eitimi btnl ierisindeki nemi, dnmeyi retmesi, kiilik gelimesi ve kiiye yaratclk yollarnn almas olarak ekillenebilir. Dnme retmeyi, zgr dnebilme yetisini kazandrmay, retmekte glk ekiyoruz. Nedeni ise duyu alglarnn geri plana itilerek, gemiten gelen ezberci retim sisteminin burada da renciye, ket vurmas olarak karmza kyor. Yaratc gleri eitimcinin de duyusal etkileim davranlar ile destekleyerek ortaya karmas, rencinin zgvenini glendirmektedir. Kendini ifade etmede, snf ii duyusal etkileimin nemi byktr. Sanat eitimi iin en elverili snf atmosferini yaratma grevi ise retmenindir. O halde retmen hangi duyusal bilgi ve yeterlikle yetitirilecektir? retmen yetitiren kurumlarn eitim programlarnda, kurumlarn amalarna uygun arlklarda alan bilgisi, genel kltr bilgisi ve retmenlik meslek bilgisi olmak zere boyuta yer verilmektedir. Tm eitim programlarnn amac, renciye istenen ynde davran ve bilgiyi kazandrmaktr. (Etike,1987:30-31). Eitim programlarnda amalarn ifadesinde yaygn olarak kullanlan snflandrmada, bilisel, duyusal ve psikomotor amalar terimleri kullanlmaktadr. Eitimde, duyusal davranlar, en az bilisel ve psikomotor davranlar kadar nemlidir. Ancak bunun nemi ve gereinin pek farknda deilizdir. Bir eitimcinin bilgisiz ve becerisiz olmas bir eksiklik hatta su saylr da duyusal davranlarnn eletirisi dikkate alnmaz. dnyann yanstlmas ise snf atmosferini oluturacak olan retmenin kiilii ile yakndan ilgilidir. Duyusal etkileimin ders srecindeki nemi de buradadr. Grsel Sanatlar Eitiminde, sanatlarn genel yasa ve tekniklerini kullanarak kendini daha zgr ifade etme ve bu srete, alglama, renme, dnme, tasarlama, sentez yapabilme, ilikiler arasndaki ba kurabilme, yorumlama, eletirel bakabilme, gibi davranlar estetik ilkeler dorultusunda tasarm dilini kullanarak yapabilmektedir. Bu balamda, grsel sanatlar tasarmnda duyusal etkileim ile yaratclk ve estetik duyarll gelitiren, sanat tanma, anlama, deerlendirme becerisi kazandran, insann sanatsal geliimini ve toplumun kltrel yaamn destekleyen bir kapsama sahip olur. Grsel sanatlar da tasarm, sanatn deiik konularnda, deiik boyutta ve arlkta bir araya geldii bir alandr. evreyi alglama, grme, adlandrma ve dzenleme ile balayan sanat eitimi daha sonra rn verme ve bu durumdan haz alma olarak geliir. Grsel sanatlar tasarmnda kullanlan yntemlerin bilisel duyusal ve psiko-motor davranlarn kazanlmasna ynelik biimlendirildiini syleyebiliriz. Trkiyede Grsel sanatlar eitiminde yaratclk ve zgr anlatm biiminin yntem olarak kullanldn gryoruz (Aykut, 2006: 34-42). Matisse, grmek yaratmann balangcdr demitir. Yaratma bir servendir. Bu serven iinde
42

duyual bilin eitimcilerce salanmal, rencinin zgr yaratma eylemine rehberlik ederek katkda bulunulmaldr. Sana gre, yaratclk konusunda u yarglar benimsenmelidir: Yaratclk yetisi doutan gelir, her insanda vardr, gelitirilebilir (San, 2004:20-21). nsan beyni ile ilgili yaplan aratrmalara gre, beynin sa yar kresi sanatsal, sezgisel, duygusal, znel, btnc davranlar, sol yarm kresi ise bilimsel, mantksal, nesnel ve ayrtrc davranlar desteklemektedir. Ancak her iki yar krenin iletiim iinde, bir btn halinde almas sonucu yaratclk ortaya kabilmektedir (Senemolu,1997:87-88). Yaratc olmak iin ok boyutlu dnebilmek gerekir. Hepsinden nemlisi duygu ykl olmak gerekir. Duygusal zeka bylece n plana km olacaktr (ellek,2004:2-3). Yaratclk tm zihinsel yetilerin gelimesinde nemlidir. Yaratclk zekann tamamlaycsdr, en st basamadr. Yaratc kiilik kazandrma byk lde sanat eitimi yolu ile gerekleir. Sanat eitimi dersleri, sanatn karakterindeki yenilik, deiiklik esinin getirdii dinamizmle, yaratclk yetisini en etkin biimde gelitirebilen bir disiplindir. Yaam yaratclkla deiir. Buna gre, yaratclk bilim, sanat ve yaam alann kapsar. Bu nedenle, katlk ar tekrarllk, sz hakk tanmama gibi durumlar, eitimcinin renciyi kreltmesine sebep olur. te burada duyusal paylam ile sz hakk tanma, esneklik, ans verilmelidir. Bylece alnacak verim de daha yksek olacaktr. Eitimcinin konuma tarz, yaratcl ortaya karacak davran biimi eklinde olmaldr. Her alanda olduu gibi tasarm srecinde de, baarl olma kiinin kendini zgr ortamlarda ifade etmesi biiminde olacaktr. Dolaysyla Grsel Sanatlar Tasarmnda da renci kendini duyusal etkileim iinde olduu, estetik deerlerin n planda olup gr ve fikirlerini esnek ortamlarda ifade edebilirse daha yaratc olabilecektir. 4. SONU Yaratc dnme zgrdr, hareketlidir ve retken bir sretir. ok ynl bakabilmek, ok seenekli zm yollarn bulmak gerekir. Grsel sanatlarda tasarm, rencinin yaratc eylemidir. evresini yaratma adna grmeli ve kullanmal, tm kaynaklardan yararlanmaldr. Burada eimciye den, yaratma eylemi srasnda her trl olanaklar kullandrmal ve zgr aktif ortam salayarak pekitirelerle desteklemeli, kiisel durumlar da gz nnde bulundurarak ynlendirme yapmaldr. Bylece tasarm ortamnda duyusal etkilerin arcl ile retim gerekleecektir. Grsel Tasarmda Duyusal Etkileim ve yaratclk bandan beri sylediimiz, zgr alma ortam ve bu durumun estetik bilgi, tasarm bilgisi ile desteklenmesidir. Eitimcilerin kiiliini oluturan zelliklerin her biri renciler zerinde etkili olmaktadr. rencilerin tutumlar, ilgileri, tavrlar, alkanlklar vb. eitimi etkilemektedir. retme srecinde eitimcinin bilgi ve beceri davranlar, duyusal davranlaryla btnletiinde bir anlam kazanmaktadr. Sanat eitimcisi, yaratc tasarm gcn, renciye kazandrlmas hedeflenen davranlar ile, konuya ilgiyi salayarak, mekan, ara-gereler, ileyi plann yaplandrarak, grsel sanatlarn ok ynl dnme tarzn renciye kazandrabilir ve bu ynde tasarm almalar farkl boyutlara gidebilir (Yksel, 2004:289-296). Tasarm bilgi edinme esidir. nk, duyumsal tasarm ile zihinsel tasarm daima birbirini etkiler. Bu nedenle duyumsal bilgi ile ussal bilgi her zaman i iedir. Gerek bilgi ise bylelikle oluur. Eitim srecinde bir derse ilgi duyma, dersi sevme, baarl olma konularnda eitimcinin etkisi byktr. Duyusal etkileimim grsel sanatlar tasarmlarnn ortaya kmasnda, genel sanat eitimindeki yeri ve nemi, ncelikle bu trden eitim veren kurumlarda ele alnmal, gzlemlenerek, tartlmal ve zm yollar aranmaldr. Gnmzn mekanik dnyasnda insanoluna salayaca yararlar dnlerek somut neriler saptanmal ve gerek tasarm ortamlarnda, gerekse eitim ortamlarnda uygulanmaldr.
43

KAYNAKLAR Aykut,A., (2006), Gnmzde Grsel Sanatlar Eitiminde Kullanlan Yntemler, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2,33-42 elek, T, Filozof, (05.04.2004), http//tr.wikipedia.org/wiki/Filozof Etike, S., (1987), Resim retiminde Duygusal Etkileim, retmen Dnyas, 91,30-31 Gkbulut,N., (2002), Grsel Sanatlar ve Kavram retimi, 1. Sanat Eitimi Sempozyumu, 215-225 zsoy,V. (2003),Grsel Sanatlar Eitimi:Resim- Eitiminin Tarihsel ve Dnsel Temelleri,mit Ofset Matbaaclk,Ankara San, . (1985), Sanat Eitimi ve Kuramlar, A.. Eitim Fakltesi Yaynlar, 10 San, . (2004), Sanat ve Eitim, topya Yaynevi, Ankara Senemolu, N. (1997), Geliim renme ve retim, Pegem Akademi Yaynclk, Ankara Sdal, C., (1982), Mesleki Eitim ve stihdam, Trkiye de Meslek Eitimi ve Sorunlar Sempozyumu, 231 Yksel,R., (2004), Grsel Sanatlar eitiminde acl Yaklamlar, 2. Sanat Eitimi Sempozyumu, 289296

44

EL VE KOLLARINI KULLANAMAYAN FZKSEL ENGELL BREYLER N TASARLANAN UYARLAMA ALETLER VE BUNLARIN GRSEL SANATLAR ETM ALANINDA KULLANILMASI
Yrd. Do. Dr. Blent SALDERAY, r. Gr. Naile EVK Gazi niversitesi, Engelli Bireyler iin Grsel Sanatlar Eitimi Uygulama ve Aratrma Merkezi, ANKARA bsalderay@gazi.edu.tr, nailesalman@gmail.com

GR Tarihsel geliim sreci ierisinde, fiziksel engelli bireylerin toplumsal katlmlarnn salanmas ok kolay bir sreci kapsamamtr. Toplum yaplar, ancak; 1789 Fransz Devrimi, 1760-1840 ngiltere Sanayi Devrimi (I. Sanayi Devrimi), 1914-1918 I. Dnya Sava ve 1939-1945 II. Dnya Sava yaandktan sonra fiziksel engelli bireyi toplumun bir bireyi olarak kabul edebilmitir. Ne yazk ki! Yaanlan bu ac tecrbelerden sonra, toplumlar fiziksel engelli bireylerin de bulunduklar toplumda nitelikli bir yaam hak ettiklerine inanmlardr (Henley, 1997; Rodriguez, 1984; Burst, 1983). Yaanlan bu ac tecrbelerin yannda; 20.yzyl ile birlikte insanln sanayileme, bilim ve teknoloji alannda gerekletirdii atlmlar; fiziksel anlamda kstlamalar yaayan fiziksel engellilerin kstlln gidermede bir dnm noktas olmutur (Sensory Processing Disorder, 2010; Scribner ve dierleri, 2000). Almanyada 1919-1933 yllar arasnda, mimari, tasarm, sanat alanlarnda yeni akm olarak Bauhaus okulu ortaya kmtr. Bu okul, dnyann en sekin ve ada mimarlarn, sanatlarn, bir araya getirerek, yalnzca bir eitim kurumu yaratmam, ayn zamanda bir retim merkezi de oluturmutur. Bauhaus endstriyel tasarm alannda da bir akm yaratarak, sanatn tm dallarn etkilemitir. Bauhausun tasarm alannda getirdii yenilikler her alan etkilemi ve gelitirmitir. Tasarm alanndaki bu yenilikler fiziksel engelli bireyler iin gerekli olan ortopedik malzemenin tasarlanmas gelitirilmesi srecini de etkilemitir (Wix, 2009; Rodriguez, 1984). 20. yzyln sanayi, bilim, eitim, teknoloji ve tasarm alanlarndaki hzl ve etkili geliim, fiziksel engelli bireylerin topluma katlmlarn salamada ve nitelikli bir yaam olanan elde etmelerinde olduka nemli frsatlar sunmaktadr. Bir zamanlar, el, kol ve baca olmayan fiziksel engelli bireyler iin uyarlama aletleri el, kol, bacak ilevlerini mmkn oranda yerine getirebilmek iin tasarlanrken, teknolojik gelimeler sayesinde; el ve kollarn kullanamayan ya da el ve kollar olmayan fiziksel engelli bireyler iin de eitli yaplanmalar iersinde tasarlanmaktadr. Tasarlanan uyarlama aletleri, el ve kollarn kullanamayan fiziksel engelli bireylerin temel yaam becerilerini yerine getirmelerinin yannda; zel eitim alannda bo zaman etkinlii ve hayata balayan bir ara olarak grlen, grsel sanatlar eitimi alannda etkili bir ekilde kullanlmaktadr (Gregory, 2002; Scribner ve dierleri, 2000; Henley, 1997; Gearheart ve dierleri, 1996; Burst, 1983). Hayata balanmak ve yaamdan zevk almak her insann yaamsal hakkdr. El ve kollarn kullanamayan fiziksel engelli bir bireyin yaamdan zevk almas ve bir eyler yapabildiini somut olarak grebilmesi iin; grsel sanatlar almalarna ynlendirilmesi gerekmektedir. El ve kollarn kullanamayan fiziksel engelli bireylere ynelik uyarlama aletlerinin tasarlanmas ve grsel sanatlar almalarnda kullanlmas fiziksel engelli bireyin nitelikli bir yaam elde etmesi iin son derece nem tamaktadr (Scribner ve dierleri, 2000; Henley, 1997; Case ve Tessa, 1992; Abel ve dierleri, 1958).

45

FZKSEL ENGELLLK DURUMUNUN TARHSEL GELM SREC ERSNDE GRSEL SANATLAR VE TASARIM Tarihin birok dneminde, fiziksel engelli bireyler iin yaam, zorlu mcadelelerle geen bir aln yazs olmutur. lkel insann yaad dnemde fiziksel gszlk doa koullarnn bir acmaszlyd. Yunan ve Roma dnemlerinde ise; bu bireyler doar domaz ldrlebiliyorlard (Gearheart ve dierleri, 1996; Polloway ve Patton 1993). Her ne kadar Aydnlanma a ile birlikte 17.yzylda, eitimle ilgili olarak, fiziksel rahatszln veya geriliin tanmlanmasna ilikin bir takm giriimlerde bulunulsa da; iitme ve grme engelli bireylere ynelik yaplan kk aptaki almalar dahi fiziksel engelli bireylere uygulanmamtr (Salderay, 2001). 1793 ylnda Phillipe Pinel ve William Tuke toplumun engelli bireylere ynelik mevcut nyarglarn ve inanlarn deitirmeye almlard. lk kez bu dnemde yeni bir anlay, felsefe ve uygulama ortaya konulmutur. almalarnda Pinel, bedensel aktiviteleri ve almada bulunmay, iyiletirme amal kullanmaya balamtr. Tuke ise; vakalarn renmede ve eitli uralarda bulunabilecekleri alanlarda alma yapmalar konusunda ynlendirmede bulunmutur. Tukeun ynlendirmede bulunduu bu alanlar bugn eitim terminolojisi bo vakit etkinlii (grsel sanatlar almalarnn kullanld etkinlikler) olarak nitelendirmektedir. Ancak; Phillipe Pinel ve William Tuke gerekletirmi olduu bu uygulamalarn toplumun geneline yansyp uyguland tam olarak sylenemez (Sensory Processing Disorder, 2010). 1789-1799 Fransz Devrimi ile, insan haklar ve insan bireysellii hakknda yeni bir oluum balamtr. Bu oluumla birlikte; 18.yzyln sonlarna doru, iitme ve grme engelli bireyler iin okullama almalar gndeme alnrken 19.yzyla kadar fiziksel engelli bireyler iin almalar ok az oranda dnlmtr (Sensory Processing Disorder, 2010; Polloway ve Patton 1993). 1840-1860 Amerikann altn yllarnda, Amerikada eitli hastanelerde, Phillipe Pinel ve William Tukeun grlerine dayal olarak grsel sanatlar ve el ileri arlkl uygulamalar yaplsa da; fiziksel engellilie ve yaplan uygulamalara ynelik kesin bir tanmlama bulunmamaktadr. Amerikann i savaa srklenmesi ile birlikte; bu umut vaat eden almalar da son bulmutur (Sensory Processing Disorder, 2010). Fiziksel engelliliin tanmna ilikin ilk tanm ise ancak 1861 ylna gelindiinde kesin olarak mmkn olmutur. 1861 ylnda ngiliz cerrah Dr. William John Little ocuklarn kaslarn kasan (gerginlemesine neden olan), zayflatan ve seirme (ekme) eilimine neden olan bir topallama rahatszlnn tbbi tanmlamasn ilk kez kaleme almtr. Ayrca; Little, tanlamasnda, ocuklarn kavrama (el ile kavrama), emekleme ve/veya yrme ilemlerinde de birtakm sorunlarn yaadna ilikin vurguda bulunmutur (4MyChild, 2010). 15 Mart 1917de ise; Mesleki Tedavi Gelitirme Ulusal Topluluu (The National Society for the Promotion of Occupational Therapy) kurulmutur. Bylelikle; bugn Amerikan ve Meguliyet Terapisi Dernei (The American Occupational Therapy Association) olarak bilinen dernein bilimsel anlamda ilk admlar atlmtr (Sensory Processing Disorder, 2010; Rodriguez, 1984). 1920-1930 yllar arasnda I. Dnya Sava ve 1940-1960 yllar arasnda II. Dnya Savandan dolay; fiziksel engelli bireylerin saysnn toplum ierisinde hzl bir ekilde art, fiziksel engelli bireylere ynelik ilk bilimsel tasarm almalarn krklemitir. Bu yllarda, toplum ierisinde azalan insan gcnn yerine konulmas, toplumlar iin olduka nemli bir durum arz etmekte idi. Bu nedenle kolunu kaybetmi bireylere kol, bacan kaybetmi bireylere bacak salanarak, tekrar i gc olarak, hzl bir ekilde topluma katlmalarnn salanmas temel hedef olarak grlmekteydi (Sensory Processing Disorder, 2010; Wix, 2009). I. Dnya Sava ve II. Dnya Savann yannda; kinci Sanayi Devrimi olarak grlen 20.yzyln ortalar ve 1919-1933 yllar arasnda Almanyada ortaya kan Bauhaus anlay; fiziksel engelli bireylere ynelik uyarlama (yardmc) aletlerinin tasarlanmasnda, nemli destekleyici unsurlar olmutur. Gereklilik arz eden bu koullarn olumas ile birlikte; devlet ynetimleri de; ok alanl
46

(multi-disipliner) bir anlay ierisinde, fiziksel engelli bireylerin gnlk yaam becerilerini yerine getirebilmeleri ve topluma i gc olarak kazandrlabilmeleri iin ergonomik tasarmlar gerekletirilmesini desteklemilerdir. Bu dnemde; insanln yaam olduu bu ac tecrbe ile birlikte; sanayi, eitim, bilim, salk, teknoloji, vb. alanlarda gerekletirilen atlmlarla, fiziksel engelli bireylerin nitelikli yaam elde etmelerine ynelik ilk kez etkili tasarmlar tasarlanm ve hayata geirilmitir. Yine bu dnemde toplumlar; fiziksel engelli durumuna dm bireylerde savan fiziksel izlerini tasarlanan uyarlama aletleri ile silmeye alrken; psikolojik etkilerini ise grsel sanatlarla silmeye almlardr. Bylelikle; fiziksel engelli bireyler iin tasarlanan uyarlama aletleri kullanlarak gerekletirilen grsel sanatlar almalar, tedavi edici bir zellik kazanmtr (Sensory Processing Disorder, 2010; Wix, 2009; Scribner ve dierleri, 2000; Case ve Tessa, 1992; Abel ve dierleri, 1958). Bir kolu ve/veya baca olmayan fiziksel engelli bir bireyin, nitelikli yaam koullarna sahip olmas zor olsa da; el ve kollarn kullanamayan fiziksel engelli bir bireyin nitelikli yaam koullarna sahip olmas ok daha zor olabilmektedir. Bu nedenle; el ve kollarn kullanamayan fiziksel engelli bireyler iin uyarlama aletlerinin tasarlanmas ve tedavi amal grsel sanatlar almalar ile kullanlmas, engelli bireye nitelikli bir yaam sunma asndan son derece nem arz etmektedir (Gregory, 2002; Rodriguez, 1984; Burst, 1983). EL VE KOLLARINI KULLANAMAYAN FZKSEL ENGELL BREYLER N UYARLAMA ALETLER VE GRSEL SANATLAR ETM ALANINDA KULLANILMASI Genelde; el ve kollarn kullanamayan fiziksel engelli bireylerde, e-gdm (koordinasyon) ve kaslarla ilgili bozulmalar ve/veya deformasyon sz konusu olabilmektedir (Kayhan, 1995; Burst, 1983). El ve kollarn kullanamayan fiziksel engelli bireylerin, fiziksel zgrln artrmak ve yapabilme dzeyini gelitirebilmek iin engelli bireyin engel koullarna uygun, dikkatlice seilmi, uyarlanm birtakm yardmc aralarn tasarlanmasna gereksinim duyulmaktadr. Bu dorultuda; uyarlama (yardmc) ara-gereleri, engelli bireyin ilevsel kapasitelerini artrmak ve gelitirmek iin kullanlan, bireye zel tasarlanm ve retilmi tasarmlar olarak ele alnmaktadr (Kayhan, 1995; Salderay 2001; Polloway ve Patton 1993; Rodriguez, 1984). Gemite El ve Kollarn Kullanamayan Fiziksel Engelli Bireyler iin Tasarlanan Uyarlama Aletleri ve Grsel Sanatlar Eitimi Alannda Kullanlmas: Bu dnmelerde, tasarm teknolojisinin yetersizliinden dolay; el ve kollarn kullanamayan fiziksel engelli bireyler iin el ve kol ilevini grebilecek baka organlarn devreye sokulmas ve kullanlmas muhtemel zm biimleri arasnda birinci seenek olarak grlmektedir. Bu dorultuda; gerekletirilen grsel sanatlar almalarnda, el ve kollarn kullanmayan fiziksel engelli bireylerin azn veya ayaklarn kullanarak almada bulunmas sz konusudur. Bunun yan sra; kullanlacak kalem veya frann ele balanmas, kalnlatrlm kalem ve fralarn kullanm, resim kadnn masaya sabitlenmesi, kalem ve fralara tutma ksmlarnn (aparatlarnn) eklenmesi (Resim 1 ve 2), ktlesel biimli mum pastel boyalarn kullanlmas (Resim 3), grsel sanatlar eitimi alannda kullanlan uyarlama arac tasarmlarna rnek olarak gsterilmektedir (Salderay, 2008; Salderay 2001; Gearheart ve dierleri, 1996; Polloway ve Patton 1993; Rodriguez, 1984; Burst, 1983).

Resim 1

Resim 2

Resim 3
47

Gnmzde El ve Kollarn Kullanamayan Fiziksel Engelli Bireyler iin Tasarlanan Uyarlama Aletleri ve Grsel Sanatlar Eitimi Alannda Kullanlmas: Gnmzde tasarm teknolojisindeki gelimeler sayesinde el ve kollarn kullanamayan fiziksel engelli bireyler iin el ve kol ilevini grebilecek birok uyarlama arac tasarm kolaylkla yaplabilmektedir. Gnmzde gerekletirilen birok uyarlama arac bilgisayar teknolojisinin de destei ile, el ve kollarn kullanamayan fiziksel engelli bireyin, birebir fiziksel yapsna uygun, zel olarak tasarlanp retilebilmekte ve grsel sanatlar almalarnda kullanlabilmektedir. Bununla birlikte; baa monte edilebilir tasarmlar sayesinde de el ve kollarn kullanamayan bireyler, rahatlkla grsel sanatlar almalarn gerekletirebilmektedir. zetlenecek olursa; gnmzde engelli bireyin el ve kollarn kullanamama durumu ne kadar ar olursa olsun, gelien bilgisayar teknolojisi ve olanaklar sayesinde, engelli bireylerin grsel sanatlar almasnda kullanabilecei her trl uyarlama aleti rahatlkla tasarlanp retilebilmektedir. Bu dorultuda; eitli balk veya kasklarn kullanlmas (Resim 4) dokunmaya ve/veya sese duyarl bilgisayar yazlmlarnn kullanlmas, el ve/veya kolun yapsna uygun yardmc teknolojinin veya ara-gerelerin kullanlmas (Resim 5 ve 6) eli sabitleyecek eitli el ve kol arlklarnn kullanlmas, kalem ve fralarn arlatrlmas, grsel sanatlar eitimi alannda kullanlan uyarlama arac tasarmlarna rnek olarak gsterilmektedir (Salderay, 2008; Salderay 2001; Polloway ve Patton 1993; Rodriguez, 1984).

Resim 4

Resim 5

Resim 6

48

Gelecekte El ve Kollarn Kullanamayan Fiziksel Engelli Bireyler iin Tasarlanan Uyarlama Aletleri ve Grsel Sanatlar Eitimi Alannda Kullanlmas: Gnmz tasarm ve bilgisayar teknolojisindeki gelimeler, gelecekte yaplabilecek tasarmlarla ilgili bizlere ip ucu verebilmektedir. Gnmz teknolojisinin hzl geliimi zellikle bluetooth teknolojisi el ve kollarn kullanmayan fiziksel engelli bireylerin eitli grsel sanatlar almalarn gerekletirmelerindeki imkanlar artk zorlayabilmektedir. Gerekletirilen teknolojik tasarmlarla boya ve fra kullanlmadan, tekerlekli sandalyenin zemin zerindeki hareketi alglayclar aracl ile duvara yanstlan resim ekran/alan zerinde belirebilmektedir (Resim 7 ve 8). Teknolojideki bu byk geliimler hijyen sorunu yaayan el ve kollarn kullanmayan fiziksel engelli bireyler ve olduka ar dier engelli bireyler iin byk bir umut olabilecektir (Salderay, 2001; Chung, 2010).

Resim 7

Resim 8

49

SONU El ve kollarn kullanamayan fiziksel engelli bireyler iin tasarlanan uyarlama aletleri, engelli bireyin grsel sanatlara ynelik becerileri yerine getirebilmelerinde olduka nemli kolaylklar ve olanaklar salayabildii sonucuna ulalmtr. KAYNAKA Abel, L. G., Ainsworth S. H., Avery C. B., Bertram F. M., Capobianco R. J., Connor F. P., Cruickshank W. M., Dunap J. M., Johnson G. O., Morse W. C. & Voelker P. H. (1958), Education of Exceptional Children and Youth, Englewood Cliffs, Prentice-Hall, The United States of America: New Jersey Burst, J. (1983), An Art Activity Guide for Teachers of Severely Handicapped, Indiana: Arts Unlimiting, The United States of America: Indianapolis Case, C. & Tessa D. (1992), The Handbook of Art Therapy, Routledge, England; London Chung Y., Tisch ITP: Digital Wheel Art (Alnma Tarihi: 16 Haziran 2010), http://itp.nyu.edu/sigs/ assistive/digital-wheel-art Gearheart, B. R., Weishahn M. W. & Gearheart C. S. (1996), The Exceptional Student in the Regular Classroom, A Simon and Schuster Company, Englewood Cliffs, Prentice-Hall, Inc., The United States of America: New Jersey Gregory, D. (2002), Creativity in Art Therapy Prime Mover or Silent Partner, the Degree of Doctor Philosophy, the Florida State University School of the Visual Arts, United States of America: Florida Henley, D. R. (1997), Expressive Art Therapy as Alternative Education; Devising a Therapeutic Curriculum, Art Therapy: Journal of the American Art Therapy Association, Vol 14 (1), 15-22 Kayhan, H. (1995), Serebral Paralizili ocuk ve Bamsz Yaam, Hacettepe niversitesi Fizik Tedavi Rehabilitasyon Yksekokulu Yaynlar, Ankara Polloway, E., A. & Patton J. R. (1993), Strategies for Teaching Learners with Special Needs,: Merrill, an Imprint of Macmillan Publishing Company, The United States of America: New York Rodriguez, S. (1984), The Special Artists Handbook: Art Activities and Adaptive Aids for Handicapped Students, Dale Seymour Publications, The United States of America: California Scribner, P., Davis, S., Du, T., Duval, W., McGill, K., Moore, S., Peacock, S., Rhodes, S. & Stafford, B. (2000). Putting Creativity to Work; Careers in the Arts for People With Disabilities. DC: VSA arts, The United States of America; Washington Salderay, Blent. (2008). Trkiyedeki Zihin Engelliler Okullarnda Grsel Sanatlar Dersinin rencilerin Beceri, Davran ve Meslek Edinimindeki Katksna Ynelik retmen Grleri, Yaynlanmam Doktora Tezi, Gazi niversitesi Eitim Bilimleri Enstits, Ankara. Salderay, B. (2001). Zihin Engelli Bireylerle alan zel Eitim retmenlerinin Plastik Sanatlar Eitimine likin Grleri. Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Anadolu niversitesi Eitim Bilimleri Enstits, Eskiehir Sensory Processing Disorder (Alnma Tarihi: 05 Ekim 2010), http://www.sensory-processingdisorder.com/history-of-occupational-therapy.html Wix, L. (2009), Aesthetic Empathy in Teaching Art to Children: The Work of Friedl Dicker-Brandeis in Terezin, Art Therapy: Journal of the American Art Therapy Association, 26 (4), 152-158 4MyChild (Alnma Tarihi: 11 Temmuz 2010), http://www.cerebralpalsy.org/what-is-cerebral-palsy/ history/

50

PLASTK SANATLAR ETMNDE MESLEK LTLER OLMALI MI?

Yrd. Do. Cenk BEYHAN anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Resim Blm, ANAKKALE cnkbeyhan@yahoo.com SANAT MESLEK MDR? Yirminci yzyln byk dnrlerinden Ernst Fischer Neredeyse insanla yattr sanat. Bir eit almadr. alma ise insana zg bir eylemdir. demitir. (Fischer,2003;17) Plastik sanatlar dallarna baktmzda bu insani eylemin onbinlerce yllk gemiini gzlemleyebilmekteyiz. Bilimsel aratrmalar, zellikle alglama bilimi ve deneysel estetik ekollerinin vard sonulara gre sanat yapma eylemi, insanolunun temel ruhbilimsel, estetik ve iletiimsel ihtiyalarndan kaynaklamaktadr. Bununla beraber sanatn ama, snr, ilev, retim ve tketim koullar alar boyunca byk deiimler gstermitir. Bu deiimler insan yaamn etkileyen toplumsal, bilimsel, ekonomik, politik ve ahlaki koullardan sanatn bamsz olamayacan gstermektedir. Fischer, sanatn insan hayatndaki gerekliliini sorgular ve bu sorgulamay yaparken toplumdaki deiimlerin sanat zerine yeni sorumluluklar ykledii sonucuna varr. (Fischer,2003;9) Sanatn gemite, bu gn ve gelecekte de gerekli olaca dncesinden yola karak deien grevini sorgulamak ayn zamanda sanat bireyin deien toplumsal konumunu ve retim koullarn da sorgulamay gerektirmektedir. zellikle sanat ve eitim kavramlar yan yana geldiinde bu konu estetik sorunlarn dnda kalyormu gibi dnlmemelidir. yle ise konunun zne inebilmek iin ncelikle sanat kelimesinin etimolojik kkenlerini ksaca incelemek yararl olacaktr. Dilimize Arapadan geen sanat bir ii gzel bir biimde yapmak anlamna gelen sun szcnden tretilmitir. (Bu szck ayn zamanda sanayi ve zanaat szcklerinin de kaynadr.) Hind-Avrupa dillerindeki Art, Ars, Arte szckleri dzenleme ve bitime anlamndaki ar kknden tretilmitir. Yunancada kurmak anlamnda artios, Latincede iyi kurulmu anlamnda artus deyimleri szce kaynak olmutur (Hanerliolu,2005;33). Eski Yunanca el becerisi gerektiren bir ii ustalkla yapmak, belli bir amac gzeterek ortaya yeni bir ey kartmak anlamna gelen tekhne ilk a Yunan felsefesinde sanat iin kullanlmtr.(Gl ve dierleri,2003;1406) Bu terim bir ii yapma beceri ve yntemini tanmlayan teknik szcnn de kkenidir. Grld gibi Antikada sanat beceri gerektiren dier i ve mesleklerden biridir. Sanat ya da Bat dilerindeki karlklar yaygn olarak bu anlamyla kullanld iin, ayrt edici bir tanm olarak gzel sanatlar (Beaux Arts, Fine Arts,..) terimi zaman ile ortaya kmtr. Bilindii gibi Batda onsekizinci yzyla dek uygulamal ve dekoratif sanatlar ile gzel sanatlar arasnda kesin bir ayrm yoktur. (Smith,1991;82) Bu ayrmn henz var olmad alar boyunca sanat zanaatkrln bir paras, sanatlar da meslek rgtlerine (loncalar) kaytl birer ustaydlar. Arnold Hausern Sanatn Toplumsal Tarihi adl kitabnda ortaya koyduu gibi bugn Rnesansn hayranlk duyduumuz sanatlar ncelikle birer zanaat ustas olarak loncalara kaytl idi. Hauser bu konuda baz rnekler verir: Erken Rnesans dneminin Brunelleschi, Donatello, Ghiberti, Uccello, Antonio Pollaiolo, Verrocchio, Ghirlandaio, Botticelli, Francia gibi pek ok sanats hakl olarak yzyln sanat okulu olarak adlandrlm olan kuyumcu atlyesinden gelmedirler. ok sayda heykeltra, tpk Ortaadaki seleflerinin yaptklar gibi, balangta ta oyma atlyelerinde ve ssleme ustalarnn yannda almtr. Donatello, Lukas Loncasna alnrken bile kuyumcu ve ta oymacs diye nitelendirilir (Pirim,2005;138-139) Loncalara kaytl olabilmek iin kk yata atlyelere kabul edilen yetenekli renci/raklarn uzun yllar sren eitim srelerini tamamlayarak kendilerini mesleki anlamda ispat etmeleri gerekmekteydi. Ancak bundan sonra kendilerine bir atlye kurarak dardan sipari edilen ileri alma hakkna sahip olabilirlerdi. Kkleri
51

Antikaa dek uzanan ve Ortaada mimari etkinliin ats altnda toplanan sanat loncalar, hem sanatnn mesleki karlarn korumakta hem de sanatn belli kalite ve ilkeler erevesinde icrasn salamaktayd. Rnesansta bu gelenek devam ederken bir yandan da birlikte alma ve retim modelinin yerini yava yava bireysel yaratc sanat kimliinin almaya baladn grrz. Rnesanstan sonra sanat loncalarnn varl yaklak iki yzyl kadar srmekle beraber onaltnc yzyldan itibaren sanatlar beraber retim ierisinde zanaatlaan alma biiminden ve ayrca dekoratif iler ve el sanatlarndan kopmaya balayarak, zgn ve tekil bir yaratmn peinden gitmeye balayacaktr. Sanat destekleyen, sanaty himaye eden ailelerin ortaya kmas bir ynyle bu sreci hzlandracaktr. Onsekiz ve ondokuzuncu yzyllarn sanayi devrimleri toplumsal retim ierisinde zanaatn yerini iyice daraltacaktr. Daha nce deindiimiz gibi uygulamal ve dekoratif sanatlar ile gzel sanatlar dallar da birbirlerinden ayrlacaktr. Endstri toplumunun yaratt metalamaya kar dnemin dnr ve sanatlar, sanatn zgr bir yaratm alan olmas gerektiini savunacaklard. Sonu olarak Romantizm ile doruk noktasna ulaan bu yaklamlar giderek sanatsal retimi bireysel bir mcadele ierisinde gerekletiren modern sanat tiplemesinin domasna yol amtr. Ondokuzuncu yzyln ikinci yarsnda ngilterede baz aydn ve sanatlar nderliinde ortaya kan Arts&Crafts hareketi endstriyel retimin yaratt olumsuzluklar karsnda yeniden Ortaan zanaat ruhunu canlandrmak istemi ancak modern an koullar karsnda sreklilik elde edememitir. Hareket toplumcu yaklamlar ile bu gn bile byk bir ilham kayna olmakla kalmtr. Byle bir giriim yirminci yzylda Weimarda kurulan Bauhaus Okulu ile tekrar karmza kacaktr. Ancak Bauhaus da Nazi iktidar tarafndan kapatlacaktr. Ondokuzuncu yzyln zellikle ikinci yarsndan sonra insanlk tarihine damgasn vuran yenilikler, deien snrlar, bilimsel ilerlemeler ve toplumsal dnm gibi etkenler dn hayat ve sanat alannda byk etki yaratm, yeni aray ve tartmalar dourmutu. Bu araylar giderek sanatn ikin-eletirel bir dzleme tanmas, baka bir deyi ile kendi var olu sorunlar ve gelenei ile hesaplamas dncesini dourmutu. (Batur,357;1997) Buna paralel olarak gnmzde egemen olan sanat piyasasnn temelleri de ayn dnemde atlacakt. Sanat ticareti gemite de vard ancak Ondokuzuncu yzyln son eyreinden itibaren ortaya kan baz byk sanat simsarlar yeni akm ve sanatlarn uluslararas dzlemde tantmnda rol oynayan isimler olarak tarihe geeceklerdi. Avrupa ve Amerikada ubeleri olan byk galeriler sanatlar ile szleme imzalayp, sanatsal retimi tekellerine almaya balamlard. Piyasay belirleyen koullar bylece galeri yneticileri ve koleksiyonculara bal olmaya balamt. Bu durum ilerleyen srete giderek sanat piyasasnn speklatif bir ortama dnmesine neden olacakt. Anne Cauquelinin ada Sanat adl kitabnda belirttii gibi, modern sanatta retici ve tketici arasnda eletirmenler, speklatrler, koleksiyoncular ve tccarlardan galericilere kadar birok figr ortaya kacakt. (Cauquelin,2005;43) Gnmzde sanatn alglan, geni kitlelere ulamas ve piyasa koullarnda gelimi reklm sektr etkili olmaktadr. Basn, televizyon ve dijital ortamdan sanat eserleri, sanat etkinlikleri tantlmaktadr. ada sanat piyasasnda arlkla speklatr konumuna geen tccar ve koleksiyoncular bu iletiim an sanatsal bir beeni ya da bilgiyi aktarmaktan ok yaptn maddi deerini artrmak iin kullanmaktadr. SANAT VE ETM Sanatta renme, yknme, teknik ve slup gibi kavramlarn bandan beri var olduunu tarihncesi uygulamalar gstermektedir. Kullanlan malzeme, uygulama yntemi ve biimsel dilin -lokal anlamda- tutarll dikkat ekicidir. lka uygarlklarna geldiimizde ise sanatta bazen bir ka bin yl kesintisiz olarak devam edebilen slup ve kanonik yaplarn ortaya km olduunu grrz. Ancak sanat kavramnn daha ok uygulamaya dnk bir beceri mi yoksa bir keif ve yaratclk alan m olduu Antikadan beri tartlmaktadr. Antik Yunan dnr Platona gre tekhne alt alan enine boyuna ve en iyi nasl yaplmas gerektiini bilen sanatnn iidir. Aristoteles ise tekhneyi
52

eyleme deil, yaratmaya ynelik bir iyelik olarak tanmlamtr. (Gl ve dierleri,2003;1406) Ksaca sanatta yaratclk denilen, belki gelitirilebilen ama retilemeyen, daha ok kiinin duyuundan, v.b. zelliklerinden kaynaklanan bir yetenein var olduu gr Antikada da vardr. Ancak Antika dnrleri sanattan bahsederken dokumacnn, marangozun, vazo ressamnn, heykeltran, mimarn ve airin yapt ii birbirinden ayrmazlar. Demek ki yaratclk bilgi ve tecrbe ile aktarlan ve renilen tekhnenin bir st niteliidir. Sanatta bilgi, kural, yntem, tecrbe aktarm ve uygulamaya dnk renme metotlar Antika okullarndan, Ortaa ve Rnesansa kadar uzanan bir srete mesleki biimlenmenin parasdr. Rnesans ise kuramsal aratrmalara arlk vererek sanatn bilimsel statye ulamasn salam ve Akademik sanat eitiminin temelini oluturmutur. Zaman ierisinde evrimlemi olan onsekizinci yzyln sanat akademilerinde klasik ltler erevesinde youn teorik bilgi ve teknik becerinin retilmesine dayal bir eitim program uygulanmtr. Bu balamda Diderot gibi dnrler sanatta kuram ve pratiin ayrlmazln vurgulayacaktr (Diderot& Dalembert,2005;257). Bununla beraber gzellin dogmatik bir forml olamayaca grn dile getiren Aydnlanmac dnrler Akademik idealizmin karsnda yeni bir sanat ve sanat tiplemesinin de doacann habercisidir. Bilindii gibi gnmzde var olan bamsz yaratc sanat motifi ilk kez tam anlamyla Ondokuzuncu yzylda ortaya kmtr. nk zellikle Fransada Akademik ltlere uygun olmad iin resmi salon sergilerine kabul edilmeyen sanatlar kendilerine yeni gelimekte olan serbest piyasada yer bulmaya balayacaktr. Ayrca daha sonra resmi salonlarn serbest sergilere de almas Akademinin stnlnn ondokuzuncu yzyl sonunda tkenmeye baladnn gstermitir. (Cauquelin,2005;26). Endstri devriminden sonra yeni toplumsal snflar ortaya km sanat ile ilgilenen kitle deimitir. Buna bal olarak sanat eitimi veren zel atlyeler de yaygnlamtr. Ondokuzuncu yzyln zellikle son eyreinden itibaren sanatta devrim niteliinde bir aray, keif ve yenilenme srecine girilecektir. Bu noktada sanatnn ilgisi gemiin Akademik deerlerinden ok, baka kltrlerin sanat, keifler, bilimsel ve teknik ilerlemeler zerinde olmutur. Yirminci yzylda yaanacak byk buhranlar, zellikle I. Dnya Savann kmas sanat giderek daha fazla tepkisel tutum ve nihilizme gtrecektir. SONU Yirminci yzyl sanat, an getirdii olgular ile kesien yeni fikirler, bak alar ve estetik sonular ortaya koymutur. Gemiin sanat tanmlarn ve anlayn alt st edecek en aykr denemeler bile gerekletirilmitir. Ancak tamamyla sanat ve sanatn ierdii estetik kavramlara tepki amacn tayan, ksaca sanatn varlk ve oluum koullarna kar kan anti-estetik bir eylem kapsamnda ortaya konmu nesnelerin bugn mze koleksiyonlarnda yer alan yaptlara dnm ve bu tarz bir alma biiminin eitim programlar ierisinde yer alyor olmas paradoksal bir durum yaratmaktadr. (Bunlar gerekletirmi olan sanatlar bile bu durum karsnda aknlklarn ve hayal krklklarn gizleyemediklerini beyan etmilerdir.) Bu hareketlerin tarihsel nemi ve sanat diline katt baz yenilikler elbette yadsnamaz. Ancak eitim sz konusun olduunda bunlar birer gstergemidir? Gnmzde plastik sanatlar alanlarnda eitim alan rencilere hangi temel beceri, teknik ve kuramsal bilgiler verilmelidir? Sorunun cevab belki de iinde yer alyor. Bu gn sanat eitiminde baz karklklara neden olan en byk etken belki de belli tanmlarn yaplmay ve branlaamamak. Plastik sanatlar terimi Yunanca plastikos szcnden gelir ve biim vermek anlamn tar. Bu anlamyla plastik sanatlar boyut ve iki boyutlu malzeme kullanlarak biim oluturma sanatdr. Bu szckten tretilmi plasticiti/plasticity terimi biimlendirme yetenei ya da biim vermekteki kalite anlamna gelir. (Hanerliolu,2005;201) (House,1996;448). Ksaca plastik sanatlara bal blmlerin temel sorunsal biimi alglamak, yorumlamak, kullanmak ve oluturmaya ynelik teknik bilgi, beceri ve bunu destekleyen kuramsal alt yaplardr. Mimar Walter Gropius 1919da kaleme ald Bauhaus manifestosunda yle demitir: Sanat btn yntemlerin zerinde oluur: sanat aslnda retilemez, ama el iilii pekl retilebilir. Mimarlar, ressamlar,
53

heykeltralar kelimenin en z anlamyla el sanatlardr, bu nedenle btn rencilerin atlyelerde, deneme ve alma yerlerinde, btn plastik yaratmalara temel olacak ekilde esasl bir biimde eitilmesine arlk verilir., ... sanat meslei diye bir meslek yoktur. Sanatyla zanaat arasnda zden gelen bir ayrm yoktur. Sanat zanaatnn bir yksek derecesidir. Gklerin ltfu sanatn sanatnn el iinde kendiliinden, istee bal olmayan ender aydnlanma anlarnda, bilin-d yoldan yerlemesini salar: ama bu el iini becermek hi bir sanatnn kanamayaca bir eydir. (Batur,1997;236238) Sanat eitiminde dar bir perspektif ortaya koyan, snrl ve kapal bir eitimin an iletiim akndan kopuk olmas kanlmazdr. Ancak salt deney ve rastlantsalla dayal zgnlk ilkesini temel alan revizyonist yntem de saknca tekil etmektedir. (Kaba,1980;80) Poplist yaklamlarn ise ksa vadeli hedeflere dayal, estetik ve ieriksel zenginlik asndan ksa mrl ve ounlukla taklit olmas nedeni ile eitimde yeri olmamaldr. Plastik sanatlar eitiminin kuramsal ve pratik anlamda salam bir alt yap zerine oturan ak bir sistem ile yrtlmesi gelecein sanat adaylarna zor koullar ile karlaacaklar meslek hayatlarnda daha emin admlar atma ansn verecektir. KAYNAKLAR Batur, E. (2003), Modernizmin Serveni, Yap Kredi Yaynlar, stanbul. Cauquelin, A. (2005), ada Sanat, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara. Diderot & Dalembert, (2005), Ansiklopedi ya da Bilimler, Sanatlar ve Zanaatlar Aklamal Szl, Yap Kredi Yaynlar, stanbul. Fischer, E. (2003), Sanatn Gereklilii, Payel Yaynevi, stanbul. Gl, A., Uzun, E., Uzun,S., Yolsal, , H. (2003), Felsefe Szl, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara. Hanerliolu, O. (2005), Felsefe Ansiklopedisi, Remzi Kitabevi, stanbul. Kaba, , (1980), Tm-evresel Gerekilik, stanbul Devlet Gzel Sanatlar Akademisi Yaynlar, stanbul. Pirim, N. (2005), Rnesansn Serveni, Yap Kredi Yaynlar, stanbul. Smith, E, L. (1998), Dictionary of Art Terms, Thames and Hudson Ltd, London.

54

TEMEL TASARIM ETM KONULU NTERAKTF ETM CDS

ar GM Gazi niversitesi, Eitim Bilimleri Enstits, Uygulamal Sanatlar Ana Bilim Dal Grafik Eitimi Bilim Dal, Doktora rencisi, ANKARA gumusc@baskent.edu.tr

nteraktif (Etkileimli) Eitim ve nteraktif CDlerinin Eitim Alannda Kullanm Birok alanda olduu gibi eitim alannda da kendini gsteren interaktif kavramyla eitim; rencinin merkez alnd, kendi kendine alabilecei ve dnt alabilecei bir takm programl eitim materyalleri ile gerekletirilen ada bir eitim yntemidir (Dndar, 2009: 16). Bilgisayar teknolojisinin hzl geliimi ve ucuzlamas ile eitim teknolojisinde interaktif eitim yaygnlamaya balamtr. nteraktif eitim uygulamalar; renciler asndan etkili ve keyifli bir yntem olmakla beraber, retmenler iin de 45 dakikalk gibi ksa derslerde zamann daha iyi deerlendirilmesini salamaktadr (Uslu, 2008: 74). Gnmzde yaamn her alanna szm olan teknolojilerden eitim ortamlar iinde yararlanmak ve bunlarn rencinin renme srecini daha etkili hale getirmek amacyla kullanlmas gerekmektedir. nteraktif eitim, rencilerin bilgiyi grsel, iitsel yollarla, birok kez deneyerek hata yapma ve dzeltme olana sunar. rencilere karmak gelen kavramlar grsel benzetmeler sunarak etki ve sonular kendi deneyimleri ile renmelerine olanak tanr. Bilginin rencilerin denetiminde olmasn ve rencilerin kendi renme hzlarn kendilerinin ayarlamasna olanak verir. Ylmaza gre eitim CDsi bir dersi grnt, canlandrma, ses gibi eleri kullanarak anlatan bir eit elektronik kitaptr (Ylmaz, 2008: 66). Byle bir ortamda renci, renmek istedii konuda eitli renme materyallerinden oluan CD ieriini, bireysel renme zellikleri dorultusunda izleyip tekrar edebilir, etkileimli oyun, hikye, yazl metinler, sesler, hareketli grntler, fotoraf, resim ya da grafik gibi farkl renme aralar ile renmesini zenginletirebilmektedir. Eitim CDlerinin genel zellii; aklk ve anlalrlk tamas, eitsel ve retici nitelikte olmasdr. Eitim CDlerinin yararlar; imajlar, metinler, sesler ve videolarn bir arada kullanlmas ders ieriini, renmeyi ve retmeyi gelitirmektedir, renmeyi daha etkili yapan koullar oluturmaktadr, farkl ders saatleri arasnda ders kalitesinde bir deiim olmamaktadr (Eriti, 2005: 33). nteraktif Eitim CDsi Tasarm Aamalar a. Arayz Arayz, kullanc-oklu ortam sunumu arasndaki etkileimin salanabilmesi ve kullancnn ortam iersinde doru olarak ynlendirilebilmesi iin tasarlanan elemanlardan oluan bir birimdir (Eriti, 2005: 59). Bir interaktif CD tasarmnn amacna ulaabilmesi yani, rencinin almas gereken bilginin doru bir biimde aktarlmas baarl bir etkileim oluturulmu arayz tasarm ile mmkndr. Baarl bir arayz tasarm oluturan zellikler u ekilde sralanabilir: Tutarl ve basit olmaldr, benzetmeler kullanlmaldr, kullanc denetimi salanmaldr, bu dorultuda hemen geribildirim alnmaldr (Arch, 1992:118). b. Renk Bir interaktif CD arayz tasarmnda en nemli elerden biri de renktir. Bir tasarmn baarsnda izleyicilerin ilgisini ekebilmek iin tasarmclarn zamanlar olduka kstldr. Bu balamda renk bu srecin baarsnda nemli rol oynar. (Berry ve Martin, 1991: 6). Renk bir interaktif CDnin zerinde en ok dnlmesi gereken elemandr. Her interaktif CDnin bir karakteri vardr ve bu karakterden hareketle CDde kullanlacak renkler doru bir ekilde belirlenebilir. Tasarm yaplrken renkler deiik ekillerde denenerek CD iin en uygun renkler bulunmaldr (Dndar, 2009: 19).
55

c. Arkaplan Arka plan olarak belirlenen alan, CDnin ieriindeki btn elerin sunulduu, resimlerin, hareketli grntlerin, yazlarn arkasnda yer alan yzey etkisidir. Arkaplan; tasarm ve grsel anlatm elerinin nne gememelidir. Tasarm elerinin kullanmn ve anlatmn n plana itmelidir. Yeterince boluk yaratmal ancak bu boluk gereinden fazla olmamaldr. d. Tipografi nteraktif CD tasarmlarnda kullanlan tipografinin tasarm nitelii dorultusunda temel olarak iki zellii ok nemlidir. Bunlardan birisi kolay okunur ve alglanr olmas; dieri ise grsel adan hedef kitleye uygun olmasdr. Tasarm ierisinde tipografinin etkili ve ilevsel kullanmn, font, punto ve fontun rengi oluturmaktadr (Becer, 2002: 186). Etkili bir interaktif CDde okunabilirlii ve alglamay kolaylatrmas asndan serifsiz (trnaksz), yuvarlak geometriye sahip yaz biimi seilmelidir. Seilen yaz biiminin tipografik l birimi en az 10-12 punto, satr aral ise 1-1,5 olmaldr. nteraktif Eitim CDsi Sunum Etkinlikleri a. Gdleme Etkinlikleri Gd kavram, organizmann hareketini balatan, ynlendiren ve srdren sretir. Bu g organizmay etkileyerek bir ama iin harekete gemeye yneltir ve sonu olarak bir eyler renmeye zorlamaktadr. Gdlenme ise bir amaca ulamak, bir varl, hazz elde etmek iin eylemde bulunma eilimi ya da isteidir (Ulusoy ve dierleri, 2003: 308). Bu dorultuda nteraktif CDlerinde ilerlik kazanmas ve rencilerin gdlenmesi iin CDnin merak uyandrmas, rencinin ilgisini ekmesi, renciye yararl olaca duygusunu vermesi ve renciyi harekete geirmesi gerekmektedir. b. Hedeflerin Sunulmas retici ve etkileyici bilimsel niteliklere sahip nteraktif CDde ilk sayfada ulalmas ve kazanlmas beklenen hedeflerin davranlar, CDde anlatlacak konulara uygun olarak sunulmaldr. Hedeflerin yazlmas srasnda u noktalara dikkat edilmelidir; hedefler rencinin anlayabilecei ekilde olabildiince ak olarak belirtilmeli, daima rencinin yapabilecei ya da ulaabilecei konular olmaldr ve bu hedeflere uygun retim yntemlerinin analiz edilmesi, hedefe ulamak iin rencinin yapmas gereken iler sralanmaldr (pek, 2001: 46). c. CDyi Kullanma Ynergesi Ynergenin hazrlanmas ve kullanm interaktif CDnin etkililii iin olduka nemli bir unsurdur. Bu nedenle bu aamada CDnin nasl kullanlaca, ak, nasl sona erecei, nasl yardm salanabilecei, zel anahtar kelimeleri ve anlamlar, sorulara nasl yant verilecei, deerlendirme ve lmenin nasl yaplacana ilikin bilgiler sunularak aklanmaldr (pek, 2001: 47). d. Ana Sayfa Ana sayfa bir interaktif CD iin olduka nemli bir alandr. nk renciler CDyi izlemeye ya da izlememeye bu alanda karar vereceklerdir. Bu nedenle ana sayfa ok fazla tekrara yer vermeden gdleme etkinlikleri ile glendirilmeli ve rencinin ilgisini ekecek biimde tasarlanmaldr. Ayn zamanda ana sayfann CDdeki dier sayfalar hakknda bilgi vermesi gerekmektedir. Bylece rencinin ana sayfadan balayarak CDnin sonuna kadar odaklanmas salanabilir (Dndar, 2009: 21). e. Ynlendirme Dmeleri Ynlendirme dme tasarm, interaktif CD uygulamalarndaki arayzlerin doru ve anlaml olarak dallanan bir yapda dizilmesiyle gerekleir. Bu dizilim, hiyerarik bir yap ierisinde ve kullancya gereken grsel-iitsel ipular salayarak yaplmaldr. f. Sayfa Geileri Etkili bir interaktif CDde sayfa geileri rencinin dikkatini datmayacak biimde tasarlanmaldr. Giri ve ana sayfa dier sayfalardan farkl olarak CD hakknda renciye genel bilgi vermeli, bu sayfalardan dier sayfalara geilerde; zellikle de konu ile ilgili bilgilerin verildii sayfalarda rencinin konsantrasyonunu bozmadan sabit bir biimde yaplmaldr.
56

nteraktif Eitim CDsinde erik Etkili bir interaktif CDde ierik sunumlarn belirlenmesi, bilgilerin derlenmesi, grsel eler ile ilgili tercihlerin ortaya konulmas srelerini iermektedir. Bu sre, rencinin kimlii, bilgi dzeyleri, CDnin vermek istedii mesaj dorultusunda ekillenmektedir. Bu dorultuda ekillenen bir interaktif CDde rencinin ihtiyacna gre onun dikkatini ekecek, rencide merak ve ilgi uyandracak bir btnlkte ierik oluturulmaldr. rencinin renme srecinde gdlenebilmesi ve renmenin gerekleebilmesi iin ieriin belli bir dzende, birbirini takip eden bir ak iinde aamal olarak oluturulmas gerekmektedir. Eitim ortamnn gerek yaamla tutarllk gstermesini salamak ve rencinin gereksinimlerine cevap verebilmek iin, kullanlan materyallerin ieriinin doru, gncel ve geerlilii olan bilgilerden olumu olmas gereklidir. Ayrca interaktif CDde verilen bilgiler Trke yazm kurallarna dikkat edilerek yazlmaldr. Tasarmn temel elerinin; nokta, yn, l, aralk, biim, deer, hareket, k-glge, doku, renkten meydana geldii bilinmektedir. Bu eleri kontrol edebilmek iin tasarmclar; tekrar, uygunluk, ztlk, koram, egemenlik, denge, ritim gibi tasarm ilkelerine gereksinim duymaktadrlar. Tasarmn eleri ve ilkeleri grsel kompozisyonun temel yap talardr (ztuna, 2007: 13). Bu balamda, yukarda sz geen e ve ilkeler, Temel Tasarm Eitimi iin hazrlanan rnek nteraktif Eitim CDsinin ieriini oluturmaktadr. Sonu Yukarda aklanan tasarm aamalarna gre oluturulan nteraktif eitim CDsi sayesinde renciler sz konusu temel tasarm eleri ve ilkelerini teknoloji destei ile daha etkin ve hzl bir ekilde kavrayabilecekler ve ihtiya duyduklar zaman tekrar edebilme ans bulabileceklerdir. Bu bilgiler nda bu konu ile ilgili u nerilerde bulunulabilir: (a). Temel tasarm eitimi konusunun dndaki alanlarda da interaktif eitim CDsi hazrlanmal bireysel ve snf ortamlarnda kullanlmaldr. (b). Gnmzde teknolojik gelimeler kapsamnda teknoloji destekli interaktif eitim CDlerinin tasarlanmas, uygulanmas ve deerlendirilmesi son derece nemlidir. Bu nedenle; temel tasarm eitimi konusunda hazrlanm olan bu eitim CDsi uygulamalarla gelitirilmelidir. (c). Yksekretim kurumlarnda alan retim elemanlarna, ajanslarda alanlara interaktif eitim CDleri ile ilgili seminerler dzenlenmeli ve alanlar bu konuda bilgilendirilmelidir. (d). Lisans dzeyindeki renciler dnda temel tasarm eitimini merak eden ya da renmek isteyen bireylerin bu eitim CDsinden yararlanmalar salanmaldr.

57

rnek nteraktif Eitim CDsi Grntleri

KAYNAKLAR ARCH, L. (1992). User Interface Designing Interactive Multimedia. New York:Multiscience Press Inc. BERRY, S. MARTN J. (1991). Designing With Colour. London: Quatro Publishing Plc. BECER, E. (2002). letiim ve Grafik Tasarm. Ankara: Dost Kitapevi. DNDAR, E. (2007). Ortaretim Kurumlarnda Sanat Eitimi Alan renciler in nteraktif CD Ortamnda Piktogram Eitimi Ankara: Gazi niversitesi Eitim Bilimleri Enstits. ERT, D. (2005). Grafik Tasarm lkelerine Dayal Olarak Gelitirilmi nteraktif Eitim CDlerinin lkretimde Temel Sanat Elemanlarnn retiminde Etkililii. Eskiehir: Anadolu niversitesi, Eitim Bilimleri Enstits. PEK, . (2001). Bilgisayarla retim: Tasarm Gelitirme ve Yntemler. Ankara: Feryal Matbaaclk. ZTUNA, H. Y. (2007). Grsel letiimde Temel Tasarm. stanbul: Tibyan Yaynclk. ULUSOY, A., GNGR, A., KKSAL A., SUBAI G., NVER G. KO G. (2003). Geliim ve renme (2.Bask). Ankara: An Yaynclk. USLU, . (2008). lkretim kinci Kademesinde Grsel Sanatlar Derslerinde Mze ile Eitimin Etkileimli Ortamda Gerekletirilmesi. Yaymlanm Doktora Tezi. Ankara: Gazi niversitesi Eitim Bilimleri Enstits. YILMAZ, S. (2008). Zihinsel Engelli rencilerin Kavram retiminde Kullanlan Etkileimli Eitim CDlerinin Grsel Tasarm lkelerine ve eriine Uyumu. Samsun: Ondokuzmays niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.

58

GZEL SANATLAR ETMNDE, DESEN DERSNE YNELK SORUNLAR VE ZM NERLER

Yrd. Do. F. Deniz KORKMAZ EKC Karabk niversitesi, Fethi Toker Gzel Sanatlar ve Tasarm Fakltesi, Resim Blm fdenizkorkmaz@karabuk.edu.tr

GR Adnan Turaninin; kurun kalem, u, kuru kalem ve benzeri ile yaplan renkli ya da renksiz, tonlu ya da tonsuz izgi resimler olarak tanmlad (Artut, 2004: 130), Tepecikin ise (Tepecik, 2003: 16) grsel sanatlar alannda, zellikle resim almalarnda kara kalem, fzen veya renkli kuru kalemlerle, nesnenin bir takm zelliklerinden arndrlarak daha anlalr biimlere sokularak yaplan almalara verilen isim biiminde niteledii desen, sanat eitimcisi ya da sanat aday rencilerin lisans eitimleri srecinde nemli bir ders olarak yer tutmaktadr. Desen dersinin nemine karlk doru ve etkili bir biimde uyguland ve sonular alndn sylemek olduka gtr. Bu almada; niversitelerdeki gzel sanatlar eitimi veren fakltelerin resim blmlerinde okutulmakta olan desen derslerinin verimliliini etkileyen problemleri saptamak ve bu sorunlara ynelik muhtemel zm nerilerini belirleyerek, deerlendirme ihtimallerini tartmaktr. Bu amala yaplan aratrmay gerekletirmek iin Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi, Anadolu niversitesi, Karabk niversitesi, Atatrk niversitesi, Yznc Yl niversitesi ve Akdeniz niversitesinin ilgili fakltelerinin resim blmlerinde desen derslerine giren doent, yardmc doent, retim grevlisi ve aratrma grevlisi kadrolarnda grevli 20 akademisyenin cevaplad ak ulu bir anket uygulanmtr. Anket sorular, desen derslerinde karlalan glkler ve zm nerilerinin belirlenmesine yneliktir. Ankete verilen cevaplar nda en ok ikyet edilen konular srasyla; fiziksel sorunlar, canl model-materyal sorunlar, ders ierikleri ve sresine ynelik sorunlar, renci kaynakl sorunlar, retim eleman kaynakl sorunlar, ile dier sorunlar balklar altnda gruplandrlrken, bu sorunlara ynelik gncel zm nerileri ise yine ayn konularda ve ayn ncelik srasna gre gruplandrlmtr. DESEN DERSNN UYGULANMASINDA KARILAILAN GLKLER 1. Fiziksel Sorunlar Atlyelerin desen dersleri iin tasarlanmam olmas, baka amala ina edilmi meknlarn sonradan desen atlyelerine dntrlm olmas, desen atlyelerinin renci saysn karlayacak byklkte olmamas. retim eleman odalarnn atlyelerin iinde olmamas ya da atlyelere uzak olmas. Gn almayan, yapay k kullanlan ya da karanlk atlyelerde allmas, spot ve benzeri klandrma olanaklarn kstl olmas, snma olanaklarnn zellikle plak model iin uygun olmamas. Atlyelerin genellikle bodrum katlarda bulunmas nedeniyle havalandrmann yeterince salanamamas, nemli ortamlar nedeniyle salksz koullarda allmas. Atlyelerin dzenli ve yeterli temizlenmemesi, yzeylerin kolaylkla silinebilir malzemelerle denmemesi, atlye iinde lavabo ve atk su giderlerinin bulunmamas. 2. Canl Model-Materyal Sorunlar Desen dersleri kapsamnda zellikle gelimekte olan niversitelerin ounda yaanan en nemli sorun fakltelerin ihtiyacn karlayacak sayda model bulunmamas.
59

 Desen dersleri iin model ihtiyacnn neminin mevcut ynetimlerce kavranamamas ve bu yzden model ihtiyacn karlayacak kadronun ve finansn salanmamas. Mevcut modellerin profesyonel olmamas, giyinik olarak modellik yapmak istemeleri, eitimsiz ve tecrbesiz kiilerin modellik yapmalar. Toplumsal bask endiesiyle zellikle gelimekte olan niversitelerde plak model kullanlmaktan ekinmeleri, modellerin de ayn endieyle ilerini yarm brakmalar. Desen dersinin sadece modele indirgenmi olmas dncesi ve atlyelerin canl model dnda organik objeler, kuma paralar gibi malzemelerden yoksun olmas. Desen atlyelerinde klasik heykeller, dner model platformu, projeksiyon gibi gereksinimlerin eksiklii, anatominin renilmesine ynelik yapay maket ve iskeletlerin bulunmay. Atlye duvarlarnn nemli sanat eserleriyle donatlmam olmas, atlyeden ziyade derslik grntsnde olmas. 3. Ders erikleri ve Sresine Ynelik Sorunlar Resim- retmenlii programnda desen dersinin sadece 1. snfta 4 saat veriliyor olmasnn rencinin geliimi ve retkenliini olumsuz etkilemesi, GSFde ise; desen dersinin 4 yl boyunca haftada bir gn olmas ve drt saatlik srenin yetersiz olmas rnek bir desen programnn gelitirilmemi olmas. Desen derslerinin ileni yntemi ve ieriklerinin srekli olarak gncellenmemesi. 4. renci Kaynakl Sorunlar rencilerin lisans ncesi hazrlk kurslarnda kalplam, yanl veya eksik desen eitimi almalar, bu ekilde faklteye gelen rencinin mevcut desen bilgisini deitirmenin olduka g olmas ve zaman almas. ou rencinin desen izmeyi yetenek snavn kazanmann bir arac olarak grmesi ve okulu kazandktan sonra desen dersine gerekli nemi ve ilgiyi gstermemeleri. rencinin 4 yllk lisans program boyunca ayn dersten sklmas ve desen dersinin gerekliliine inanmamas. zellikle gncel sanat takip eden rencilerin desen dersini geleneksellemi ve iine yaramayan bir ders olarak grmeleri. Yetersiz ve yeteneksiz rencilerin snavlara bavurmalar ve kontenjann doldurulma beklentisi nedeniyle lisans eitimine balamalar. rencilerde konsantrasyon ve/veya motivasyon eksiklii. rencilerin desenin boya resminin temeli ve ayrlmaz bir paras olduunu kavrayamamas. rencilerin klasik desenleri yeterince incelememeleri. 5. retim Eleman Kaynakl Sorunlar Desen derslerini blmlerin gereksinimleri dorultusunda verebilecek retim elemanlarnn sayca azl, mevcut retim elemanlarnn ise, desen dersini verebilecek donanmda ve kapasitede olmamas. retim elemanlarnn rencilerin yaratcln ortaya karacak alternatif fikir ve uygulamalardan yoksun olmalar, kalplam uygulamalarn sregelmesi, retim elemannn kanksad veya sorgusuz kabul ettii desenin gereklilii desturunu rencisine; desen resmin temelidir, desen sanatn namusudur, gibi kalplam ve desenin asl amacyla ilgili hibir ipucu vermeyen yollarla anlatmas. retim elemannn ders sresince atlyede bulunmamas, renciye yeterli vakit ayrmamas ve renciyle ilgilenmemesi. retim elemannn benimsedii desen anlaynn dna kmamas, kendi beenisi dorultusunda desen byle olmaldr direktifleriyle rencinin yaratclna dolaysyla kendi zgn sanat anlaynn geliimine engel olunmas. 6. Dier Sorunlar Yeni alan niversitelerin blgenin ihtiyacn belirlemeden ve planlama yapmadan sanat eitimi veren faklteler amalar.
60

 Sanat eitimi veren fakltelerin yeterli alt yap, donanm ve retim eleman ihtiyacn zmeden almas ve eitim- retime balamas, gerekli btenin salanamamas. DESEN DERSLERNN DAHA VERML OLABLMES N ZM NERLER 1. Fiziksel artlara Ynelik neriler Meknlar desen derslerinin ihtiyalarna uygun bir biimde tasarlanmal. renci saylarnn art nedeniyle daha byk metrekarelere sahip, hatta daire planl ve iinde elektrikli mekanizmayla alabilen bir model platformu (dnebilen ve aa- yukar hareket edebilen) olan ve farkl alardan (aadan, yandan ve yukardan) yapay aydnlatma yaplabilecek aydnlatma sistemiyle donatlm teknik donanmlara sahip ve elverili alanlar oluturulmal, atlyelerde byk boyutlarda aynalar bulunmal. Desen atlyelerinin fiziksel imknlar iyiletirilmeli. (stma, aydnlatma, havalandrma v.b.), bodrum katlar yerine daha yksek katlar kullanlmal. Atlyeler derslik grnmnden uzaklatrlp, iinde dinlenme, mzik dinleme, ay, kahve ime gibi ihtiyalarn saland daha konforlu meknlara dntrlmeli. Atlyelerde zemin ve yzeyler kolay temizlenebilen maddelerle kaplanm olmal, atlyelerin iinde lavabosu ve atklar iin uygun p konteynrlar bulunmal. Dersi veren retim eleman odalarnn atlye ilerinde ya da yaknnda bulunmal. 2. Model-Materyal Sorunlarna zm nerileri Fakltenin ihtiyac kadar sayda kadrolu model alm iin YK kadro vermeli. Modeller profesyonel anlamda yetimeli ve model kadrosu bu kiilerden seilmeli. plak modelin sanat eitimindeki nemi niversite ve faklte ynetimlerine anlatlmal, toplumsal basklara kar kararl tutum sergilenmeli. Desen dersi sadece modele indirgenmi olmamal ve atlyeler canl model dnda izimi yaplabilecek malzemelerle (kumalar, eitli objeler, torslar v.b.) donatlmal. Profesyonel yaklamla hazrlanm desen grsellerini ieren Cdler kullanlmal ve atlye ilerinde nemli sanatlarn resimlerinin bulunduu kataloglar olmal. 3. Ders erikleri ve Sresine Ynelik neriler Ders saati ilk yl iin en az haftada 10 saate karlmal ve eitim fakltelerinde tm dnemlerde devam etmeli, desen dersi baraj dersi olarak konulmal. Desen derslerinin ileni yntemi ve ierikleri gnmz koullarna gre srekli olarak gncellenmeli. 4. renci Kaynakl Sorunlara zm nerileri rencilerin sanat fuar, bienal, trienal ve sergileri ziyaret etmeleri salama amal ynlendirmeler yaplmal yada geziler dzenlenmeli, zellikle byk niversitelerin desen atlyelerini ziyaret ederek, atlye ortamn ve renci almalarn grmeleri, niversiteler aras workshop gibi etkinlikler dzenlenerek rencilerin birebir iletiim kurmalarna olanak salanmal. rencilere farkl malzemeleri kullanabilecekleri almalar verilmeli, onlarn enerjisi dk, otomotize desen anlayndan kurtulmalar salanmal. renciler, desenin sadece gzel modellerin izimlerinin yapld bir ders olduu zannndan uzaklatrlmal; desenin grsel problem zmenin bir yntemi olduu gereini renmeli ve bu en temel grsel problem zme yolunu kavramadan resmin getirecei daha karmak problemleri zemeyeceini kavramal. rencilerin motivasyonunu artracak unsurlar oaltlmal; konsantrasyonu destekleyecek nitelikte mzik, duvar panolarnda farkl akmlar yanstan nemli ressamlarn desen almalar bulunmal. 5. retim Eleman Kaynakl Sorunlara zm nerileri Desen derslerini blmlerin ihtiyalar ve gereksinimleri dorultusunda verebilecek nitelikte retim elemanlarnn yetitirilmesi, ilgili fakltelerde retim eleman kadrolarnn artrlmas.
61

 Desen dersleri veren retim elemanlarna ynelik dzenli aralklarla hizmet ii eitim seminerleri dzenlenmeli, bu ortamlarda desen dersi eitim yntemleri tartlmaldr. retim elemanlar belirli aralklarla farkl niversitelerde grevlendirilmeli, misafir retim eleman olarak alarak, farkl donanmlar ve bak alar kazanmal. Sklkla tm rencilerin toplu olarak katld desen eletirileri yaplmal. rencinin resim anlaynn salam temellere dayandrlmas, renciye deneyim kazandrlmas ynnde bir hedefe odaklanan desen dersinin, kendine zerk bir alanm gibi grlmesinin nne geilmeli. Desenin de bir resim olduu, birbirlerinden ayrlmamas gereken, btncl bir alan olduu ve bu alan kapsayan plastik elerin tm deikenlikleri ile kavratlmas gerektii fikri benimsenmeli. Farkl teknikler kullanlarak yaplacak desen fikri, mutlaka, iinde bulunulan zaman ve mekann koullarn alglamaya ve alglatmaya ynelik bir yaklamla desteklenmeli. rencilerin ilgi alanlarna gre konular belirlenmeli, sklkla gncellenmeli ve kalplam konularn dna klmal. 6. Dier Sorunlara zm nerileri Gzel sanatlar liseleri faklteler arasnda koordinasyon salanmal ve bu koordinasyon kapsamnda rencilerin liseden niversiteye eitimlerinin bir devam niteliinde gemesi salanmal. Devlet btesinden sanat eitimine ayrlan pay artrlmal, bylelikle eitimde yaanan finans skntlar giderilmelidir. niversitelerin ilgili fakltelerine ynelik uygun ve tutarl sanat eitimi politikalar gelitirmeli, niversiteler, blgenin ihtiyacn belirlemeden, planlama yapmadan, yeterli alt yap, donanm ve retim eleman ihtiyacn zmeden sanat eitimi veren faklteler amamal. KAYNAKLAR Tepecik, A. (2003), Desen, YA-PA Yayn, stanbul Artut, K. (2004), Sanat Eitimi, An Yaynlar, Ankara Mant, S. (2007) Desen Eitiminde Yaplandrmac renme Uygulamalarnn Etkililii, Anadolu niversitesi, Doktora Tezi, Mantn Prof. O Knkl ile 9 Mart 2007 tarihli grmesi mamolu, G., (2004), Gzel Sanatlar Eitimi Resim Blmlerinde Desen Dersinin Sorunlarna Ynelik Bir Aratrma, Gazi niv. Krehir Eitim Fak.Dergisi, 5, 2: 261-270

62

TRKYEDE ORTA RETMDEN TEMEL TASARIM ETMNE BR BAKI

r. Gr. Dr. Dilek AKBULUT Gazi niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Endstri rnleri Tasarm Blm, ANKARA dilekakbulut@gazi.edu.tr

1. GR Temel olarak eitim pratii, belirli bir alanda bilgi, beceri ve duyarllk kazandrmay amalar (Saranl, 1998). Benzer ekilde tasarm eitim programlar da rencinin tasarm bilgisi, sanatsal becerileri ve teknik altyapsn gelitirmeyi hedefleyen derslerden olumaktadr (Demirba, Demirkan, 2003: 437-456). Programn belkemiini oluturan tasarm dersleri, birinci snfta temel tasarm eitimi ile balar. zellikle orta retim sresince kstl dzeyde sanat eitimi alm birinci snf rencileri iin bu ders, tasarm olgusuyla tanma niteliindedir. lkemizde orta retim seviyesinde genel liselerde 40 saatlik ders programnn bir saatini sanat derslerine ayrlmtr. te yandan sanat alannda eitim veren liselerde bu derslerin arl, haftada ortalama 22 saati bulmaktadr. Her iki grup renci de tasarm alanlarnda eitim veren yksek retim kurumlarna merkezi yerletirme snav ya da zel yetenek snav ile kayt yaptrabilmektedir. Tasarm alannda eitim veren yksek retim kurumlarnn birinci snfnda temel tasarm dersi programlar, rencilerin farkl altyaplarnn yan sra farkl mesleki ihtiyalar dahilinde de ekillenmektedir. Bu almann amac Trkiye apnda hem merkezi yerletirme snav hem de zel yetenek snav ile renci kabul eden endstri rnleri tasarm blm lisans programlarnn yaplanmalarn ele almaktr. 2. ORTA VE YKSEK RETMDE SANAT VE TASARIM ETM KURUMLARI 2.1 Orta retim Dzeyinde Sanat ve Tasarm Eitimi Trkiyede sanat ve tasarm alanlarnda eitim grmek isteyen renciler, blmlerin belirledii kstaslar dahilinde, renci Seme ve Yerletirme Merkezi tarafndan ylda bir kere dzenlenen snavlara ve ya blmler tarafndan dzenlenen zel yetenek snavlarna katlmaktadr. Merkezi sistem tarafndan oluturulan snavlarda rencinin saysal ve szel yetenei ve bilgisi llrken zel yetenek snavlarnda grsel dnce ve el becerilerinin yan sra genel yetenek ve genel kltr seviyeleri de deerlendirilmektedir. Trkiyede orta retim kurumlar, temelde genel liseler ve mesleki ve teknik liseler olarak iki kategoride toplanabilir. Her iki kategoride de 4 yllk eitim zorunludur ve rencinin yetenek ve ilgi alanlar dahilinde yksek eitime hazrlanmas amalanmaktadr. Mesleki ve teknik liseler, bunun yan sra kalifiye teknik eleman yetitirmek iin uzmanlam eitim vermeyi amalar. Anadolu liseleri ve zel liseler de genel liseler kategorisinde yer almakla birlikte rencilere kresel dnyada bilimsel ve teknik gelimeleri takip edecek dzeyde yabanc dil retmeyi hedeflemektedir (Milli Eitim Bakanl Anadolu Liseleri Ynetmelii, 1999). Milli Eitim Bakanlnn Orta retim Genel Mdrlne bal olarak eitime devam eden 1467 genel lise, 1354 anadolu lisesi, 114 fen lisesi ve 25 sosyal bilimler lisesinin yannda 86 gzel sanatlar ve spor lisesi bulunmaktadr (http://ogm.meb.gov.tr/gos_okbilgi.asp?kurumturu=222). Orta retim seviyesinde haftalk ortalama 40 saatten oluan ders programnda resim i dersleri, gzel sanatlar ve spor liseleri haricinde bir saat grlmektedir. Gzel sanatlar ve spor liselerinin ilgili programlarnda ise desen, atlye, estetik, sanat tarihi gibi alan dersleri yer almaktadr. Gzel sanatlar liseleri haricinde ilgili alanda Kz Teknik retim Genel Mdrlne bal Kz Meslek Liselerinin Sanat ve Tasarm, ve Grafik ve Fotoraf blmleri de eitim vermektedir. Mesleki ve teknik liselerde yer alan bu blmlerde, temel sanat eitimi, fotoraf, desen, tipografi, animasyon
63

gibi alan derslerinin haftalk programdaki arl ikinci, nc ve drdnc snflarda 18, 22 ve 28 saati bulmaktadr. (http://talimterbiye.mebnet.net/Ogretim%20Programlari/dersdaglimcizelgeleri/ haftal%C4%B1k%20ders%20da%9F%C4%B1l%C4%B1m%20%C3%A7izelgesi.pdf.). Grafik ve Fotoraf alan fotoraf ekimi, fotoraf bask, grafik blmlerinden oluurken Sanat ve Tasarm Alan i mekan dekorasyon, plastik sanatlar ve dekoratif sanatlar blmlerini barndrmaktadr. 2010 yl itibari ile 36 Kz Teknik ve 227 Kz Meslek Lisesinde 35 Sanat ve Tasarm Blm, 177 Grafik ve Fotoraf Blm bulunmaktadr (http://ktogm.meb.gov.tr/okul/Mevcut%20Alanlar%20ve%20Dallar.xls). 2.2 Yksek retim Dzeyinde Sanat ve Tasarm Eitimi ve Endstri rnleri Tasarm Blmleri 2009 yl Yksek retim Kurulu katalou itibari ile Trkiyede 60 niversitede gzel sanatlar ve tasarm alanlarnda eitim verilmektedir. Bunlarn yan sra 9 niversitede de eitim faklteleri bnyesinde resim-i eitimi blmleri bulunmaktadr. Gzel sanatlar ve tasarm alanlarnda eitim veren faklteler, gzel sanatlar, gzel sanatlar ve tasarm, gzel sanatlar tasarm ve mimarlk, sanat ve tasarm, mhendislik ve tasarm, mimarlk ve tasarm, mimarlk, mhendislik ve tasarm, mhendislik mimarlk, ve mhendislik adlarn tamakta, yan sra endstriyel sanatlar yksek okulu bal altnda da szkonusu alanda eitim verilmektedir (http://www.yok.gov.tr/content/ view/527/222/). lgili alanda eitim veren kurumlar, rencilerini merkezi yerletirme snav puanlarn esas alarak, ya da zel yetenek snavlarna tabi tutarak seebilmektedirler. Genel olarak niversitelerin szkonusu blmlere renci kabulnde esas alnan snav eidi, tutarllk gstermektedir. Mimarlk, peyzaj mimarl, ehir plancl alanlarnda eitim veren tm blmler merkezi yerletirmeyle renci kabul ederken resim, grafik tasarm, heykel gibi blmler iin esas olan zel yetenek snavlar olmaktadr. Ancak endstri rnleri tasarm, i mimarlk gibi kimi blmlerde renci kabul niversitelerin birbirinden bamsz kararlar dahilinde ilemektedir. 2009 yl itibari ile 6s devlet niversitelerinde yer alan 20 adet endstri rnleri tasarm blm, rencilerini merkezi yerletirme snavnn yan sra zel yetenek snavlaryla da kabul etmektedir. Blmlere giri iin esas alnan merkezi yerletirme snav MF4 puanna fen bilimleri ve matematik testlerinde gsterilen baarlar etki etmektedir. %22 matematik, %11 geometri, %13 fizik, %9 kimya, %5 biyoloji test puan arlklarndan oluan MF4 puan (http://www.yok.gov.tr/content/ view/795/194/lang,tr/), 4 devlet niversitesi ve 7 zel niversitede yerletirmeye esas alnrken, 2si devlete bal 10 niversitede renci kabul iin zel yetenek snavlar uygulanmaktadr. (Tablo 1)

Tablo 1. Endstri rnleri tasarm blmleri

64

3. TEMEL TASARIM ETM VE ENDSTR RNLER TASARIMI BLMLER Sanat ve tasarm alanlarnda eitim veren yksek retim programlarnn ilk senelerinde her zaman grsel dilin gramerini retmeyi hedefleyen ve temel tasarm, iki boyutlu tasarm gibi farkl adlar tayan bir ders bulunur (Wong, 1993: 41). Genel olarak, temel tasarm dersi grsel duyarll artrmay, temel kavramlara ynelik farkndalk uyandrmay amalar. rencinin ileriki yllarda alaca tasarm dersleri iin temel oluturan bu ders, tasarm eitimi iin gerekli temel beceri ve bilgileri salar (Akbulut, 2010: 5330-5338). Ders program genel olarak 1. Tasarm elemanlar: nokta, izgi, yn, byklk, ekil, deer, doku, renk 2. Grsel alg: organizasyon prensipleri, uzaklk-yaknlk ilikileri, benzerlik, ekil zellikleri, ekilzemin ilikisi 3. Tasarm prensipleri: tekrar, armoni, kontrast, denge, btnlk, egemenlik 4. Mekan, biim, geometri: iki ve boyutlu kavramlar iermektedir (Grer, 1998). Aratrmaya dahil edilen kurumlardan bilgilerine ulalan 15 endstri rnleri tasarm blmnn ders programlarna bakldnda temel tasarm ve ya dengi derslerin birinci snfta yer ald grlmektedir. Dier teorik ve zorunlu servis derslerinin yan sra teknik izim gibi uygulamal alan dersleri de tm programlarda okutulmaktadr. Bu derslere ek olarak maket, desen gibi dersler de kimi programlarda yer bulmaktadr. Ders programlarna ulalan 7 kurumda temel tasarm dersi, blmn bal olduu fakltenin tm blmlerinde ortak ders olarak okutulmaktadr. Bu blmlerin 5 tanesi gzel sanatlar fakltelerinde, bir tanesi sanat ve tasarm fakltesinde yer almaktadr. Gzel sanatlar ve tasarm fakltesinde yer alan bir blm ise merkezi yerletirme snav ile renci kabul etmektedir. Dier blmlerin programlarnda yer alan temel tasarm dersleri, blmler tarafndan bamsz olarak oluturulmakta ve yrtlmektedir. Kimi blmlerde temel tasarm dersi nitelii tayan birden fazla ders bulunmaktadr. Bilgilerine ulalan iki niversitede ki Boyutlu Tasarm ve Boyutlu Tasarm ad altnda iki farkl ders bulunurken bir niversitede Mesleki Temel Tasarmn yan sra Projeye Giri dersi de programda yer almaktadr. Temel tasarm eitimini destekleyecek nitelikteki uygulamal dersler, yetenek snav ile renci kabul eden blmlerle merkezi yerletirme snavn esas alan blmlerde farkllklar gstermektedir. Program bilgilerine ulalan 7 blmde desen dersi, birinci snf zorunlu dersleri arasnda yer almaktadr. Bu 7 blmden 6s renci kabulnde yetenek snavn esas almaktadr. Bu blmlerden 4 gzel sanatlar fakltelerinde, biri gzel sanatlar tasarm ve mimarlk fakltesinde, biri de sanat ve tasarm fakltesinde bulunmaktadr. Bununla birlikte merkezi snav esas alan ve mhendislik mimarlk fakltesine bal bulunan bir blmde de desen dersi birinci snfn zorunlu dersleri arasnda bulunmaktadr. 4. TARTIMA lkemizde orta retim seviyesinde sanat eitimi, meslek liseleri ve gzel sanatlar liseleri dnda kstl yrtlmektedir. Dolaysyla yksek retim seviyesinde tasarm eitimi alan genel lise kl rencilerle gzel sanatlar ve meslek liseleri kl rencilerin temel tasarm eitiminde farkl ihtiyalar ve beklentileri olmaktadr. Gerek zel yetenek snavlar, gerek merkezi yerletirme snavlar, rencileri ksmen deerlendirebilmekte, her iki biimde alnan renciler de temel eitimden gemektedir. Bu temel eitimin yaplanmasnda, rencilerin ilgili alandaki birikimleri gz nnde bulundurulmaldr. Orta retimde grsel eitim alm renci ile saysal eitim alm rencilerin farkl becerilerini gelitirilmesi gerekmektedir. te yandan zel yetenek snavlar, kstl sanat eitimi veren genel lise mezunlarna da ilgili alanlarda eitim olana sunmaktadr. Dolaysyla zel yetenek snav ile kabul edilmi renciler arasnda da ilgili alanda birikim asndan farkllklar grlmektedir.
65

Her ne kadar tm tasarm ve sanat ders programlarnda yer alsa da temel tasarm dersinde farkl blmlerin farkl beklentileri olabilmektedir. Dolaysyla gerek temel tasarm dersinin ierii gerek destekleyen dier dersler asndan blm ve rencilerin ihtiyalarnn birinci snf programlarna yanstlmas nem tamaktadr. KAYNAKLAR Akbulut, D. (2010), The effects of different student backgrounds in basic design education, Procedia Social and Behavioral Sciences, 2, 5330-5338. Demirba, O. O., Demirkan, H. (2003), Focus on architectural design process through learning styles, Design Studies, 24, 437-456. Grer, L. (1998), Yksek retimde grsel sanat eitimi, Temel Tasarm/Temel Eitim, der. N.Teymur & T.A. Dural, ODT Mimarlk Fakltesi Yaynlar, Ankara. Saranl, T. (1998), Balangtan bugne temel tasarm, Temel Tasarm/Temel Eitim der. N. Teymur & T.A. Dural, ODT Mimarlk Fakltesi Yaynlar, Ankara. Wong, W. (1993), Principles of Form and Design, Van Nostrand Reinhold, New York. Milli Eitim Bakanl Anadolu Liseleri Ynetmelii, Tebliler Dergisi, Aralk 1999. 2010-SYS Yksekretim Programlarnn Merkezi Yerletirmedeki En Kk ve En Byk Puanlar Kitab, (16.11.2010) http://www.osym.gov.tr/Genel/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFF8DF7C92FCA5B4D05A51010 6937B3F39C Atlm niversitesi Endstri rnleri Tasarm Lisans Ders Program (16.11.2010) http://ent.atilim.edu.tr/undergrad_courses.php Baheehir niversitesi Endstri rnleri Tasarm Blm Lisans Program (18.11.2010) http:// www.bahcesehir.edu.tr/fakultesayfa/program/act/mimarlik/program/endustriurunleri/id/0603 Dou niversitesi Endstri rnleri Tasarm Blm Ders Plan (16.11.2010) http://www.dogus.edu.tr/unv/dersprogram/tr_3.aspx?id=21 Gazi niversitesi Endstri rnleri Tasarm Blm Ders Programlar (18.11.2010) http://www.gsf.gazi.edu.tr/eut_web/eut_bolumu.htm Gzel Sanatlar ve Spor Liseleri (16.11.2010) http://ogm.meb.gov.tr/gos_okbilgi. asp?kurumturu=222 Hali niversitesi Endstri rnleri Tasarm Blm Ders Program (16.11.2010) http://www.halic.edu.tr/mimarlik-fakultesi/endustri-urunleri-tasarimi.program Ik niversitesi Endstri rnleri Tasarm Blm Ders Program (20.11.2010) http://www.isikun. edu.tr/akademik/detay_guzelsanatlar_endustri.aspx?SectionID=Xb5PUTG7j%2b4AUb3eSsKN4g%3 d%3d&ContentId=Yy2dRZSIwyO6%2ffXX%2bUpPlw%3d%3d stanbul Arel niversitesi Endstri rnleri Tasarm Blm Dersleri (18.11.2010) http://www.arel.edu.tr/arel/akademik/fakulteler/muhendislik_mimarlik/endustri_urunleri/dersler. html stanbul Teknik niversitesi Endstri rnleri Tasarm Lisans Program (18.11.2010) http://earth.sis.itu.edu.tr/plan/EUTE/201110.html zmir Ekonomi niversitesi Endstriyel Tasarm Ders Program (18.11.2010)
66

http://ent.fadf.ieu.edu.tr/index.php/hakkinda/dersler/ Kadir Has niversitesi Endstri rnleri Tasarm Blm Ders Plan (18.11.2010) http://gsf.khas.edu.tr/endustri-urunleri-tasarimi/lisans-programi-18/ders-planlari-48.html Lisansa Yerletirme Snav Puan Trleri ve Testlerin Arlklar (20.11.2010) http://www.yok.gov.tr/ content/view/795/194/lang,tr/ Middle East Technical University Department of Industrial Design Undergraduate Program Information (18.11.2010) http://www.id.metu.edu.tr/index.php?option=com_content&task=view&id=17&Itemid=439 Mill Eitim Bakanl Ortaretim Genel Mdrl Ortaretim 9, 10, 11 ve 12. Snflar Grsel Sanatlar (Resim) Dersi retim Program (16.11.2010) http://ogm.meb.gov.tr/ Milli Eitim Bakanl Kz Teknik retim Genel Mdrl Alanlarn Okul Trlerine Gre Dalm (16.11.2010) http://ktogm.meb.gov.tr/okul/Mevcut%20Alanlar%20ve%20Dallar.xls Okan niversitesi Endstri rnleri Tasarm Blm Ders Program (18.11.2010) http://gsf.okan.edu.tr/sayfa/endustri-urunleri-tasarimi-ders-programi retim Programlar Ders Dalm izelgeleri, (01.02.2010) http://talimterbiye.mebnet.net/Ogretim%20Programlari/dersdaglimcizelgeleri/ haftal%C4%B1k%20ders%20da%C4%9F%C4%B1l%C4%B1m%20%C3%A7izelgesi.pdf. TOBB Ekonomi ve Teknoloji niversitesi Sanat ve Tasarm Blm Lisans Program (20.11.2010) http://svt.etu.edu.tr/?page=4 Yeditepe niversitesi Endstri rnleri Tasarm Blm Ders Program (20.11.2010) http://oldweb.yeditepe.edu.tr/YEDITEPE/Yeditepe%20UniverSiteSi/EGitim/LiSanS/Guzel%20 Sanatlar%20FakulteSi/Endusturi%20Tasarimi/DerS%20ProGrami.aspx?cacheid=/Yeditepe%20 UniverSiteSi/EGitim/LiSanS/Guzel%20Sanatlar%20FakulteSi/Endusturi%20Tasarimi/DerS%20 ProGrami Yksekretim Katalou 2009, (16.11.2010) http://www.yok.gov.tr/content/view/527/222/

67

TRKYEDE SANAT ETM TARHNE GENEL BR BAKI EREVESNDE YEN LKRETM PROGRAMININ DEERLENDRMES -SMAL HAKKI BALTACIOLU/SMAL HAKKI TONGUr. Gr. Dr. Eylem TATAROLU Bakent niversitesi, Gzel Sanatlar Tasarm ve Mimarlk Fakltesi, Grsel Sanatlar ve Tasarm Blm, ANKARA etataroglu@baskent.edu.tr

1.GR 1.1. Trkiyede Sanat Eitimi Tarihi 1887 tarihine kadar kopya yntemi ile sanat eitimi benimsenmi olup, bu zamana kadar ocuk bir deer olarak grlmemitir. Dolaysyla ocua ve onun ilgi ve ihtiyalarna ynelik bir resim/ sanat terbiyesinden de sz etmek mmkn deildir. Nitekim bu durum Tonguun (1932) eserinde u ekilde deerlendirilmektedir: Pedagoji tarihinin Pestalozziyi metheden hkmlerine ramen tarihi hakikat unu gsteriyordu: ocuun hakiki sanat kuvvetlerini ve onun marifetine uygun resim metodunu kreltmitir. Hatta bu sebebe mebni Pestalozziden bir asr sonra bile ocuk hendesi mevzulardan ve mihanik usullerden kurtulup hakkn alamamtr. (s.2) Tongua gre resim ve sanat terbiyesi dersinde aranlan mevzu, metot deil, bu derslerle aracsz alakadar edilmesi art olan ocuktur. ocuun ruhuna uygun resim dersi anlay Rembrandtn ve 19. yzyln balarna tekabl eden Empresyonizm sanat akmna bal olarak gelimitir. Resim ve sanat eitimi btncl eitimin bir paras olarak dier tm derslere hizmet etmeye balamtr. Trkiyede pedegojik tartmalar 1908 ylnda II. Merutiyetle balamtr. Bu tarihten nceki Trk kltr din bir renk gstermektedir. 1908 ve izleyen yllarda ilkretimin son snflarnda yani Rtiyelerde, dadilerde, Sanayi, Harbiye, Bahriye ve Sanayi Nefise mekteplerinde resmen ve zenli olarak mecburi resim retimi yaplmaktadr. Merutiyetten nceki resim/sanat eitimini ikiye ayrmak mmkndr: 1. Resim eitimi 2. Teknik ve mesleki resim eitimi. Trkiyede resimde yorumlama ya da baka bir deyile doal yapy bozarak yorumlama anlay Sanayii Nefise Mektebi (1881) eitimi ile mmkn olabilmitir. Trkiyedeki sanat eitiminin mahiyeti 1925 yl itibariyle deiir: O gnlerin Milli Eitim Bakanl olan Maarif Vekleti bu ylda John Deweyi Trkiyeye davet etmitir. Bu yl takiben hem ders ieriinde hem de dersi veren retmenlerin konumunda iyiletirmeler yaplmtr. Zira 1926dan nce resim retmenleri retmenlerin ahsiyetine de derse de ok fazla nem verilmiyor ve hak ettii sayg gsterilmiyordu. Deweynin 1925deki raporu ve dnemin Milli Eitim Bakan Necati Bey sayesinde bu durum izleyen yllarda deimitir. Bu noktada atlanmamas gereken nemli bir husus da zel abalarla tesis edilen mzelerdir. 1926 itibariyle ok dikkat ekici bir aba grlmektedir. Bu tarihte stanbul Topkap Saray bir mze hline getirilerek ini, silah ve hazine daireleri almtr. (Tongu, 1932: 8-13) Eitim, Trkiye Cumhuriyetinin kuruluu ile onu izleyen yllardan ok nem verilen lke sorunlar iinde saylmtr (Etike, 1991:237). Ksaca zetlemek gerekirse Kurtuluun (2000) almasnda da belirttii gibi, Trkiyede sanat eitimini biimlendiren en nemli etken, Avrupada ortaya kan Sanat Eitimi ve Eitimi akmlardr. Sanat eitiminde etkili olan dnceler ise Atatrkn ada uygarla ulamak iin bilimi nc sayan grlerini paylaan Baltacolu, Tongu ve ayrca Trkiyeye eitim konusunda rapor hazrlamak zere arlan yabanc uzmanlar erevesinde olumutur (s.21)
68

1.1.1. smail Hakk Baltacolu (1886-1978) Osmanl Dneminde yetimi olan . Hakk Baltacolu, Cumhuriyet dneminde resim eitimine emek veren, dnce reten, eserler yazan bir eitimbilimcidir (Etike, 1991, s. 237). Baltacolu, Avrupadaki incelemeleri ve kiisel deneyimleri ile oluturduu grleri dorultusunda, dnemindeki resim, elii ve yaz derslerinde yeni bir yaklam gelitirmitir. 1915te Tedrisat- ptidaiye Mfredat Programnda (lkretim erik ve Uygulama Program) Resim ve Elileri blmlerini Baltacolu hazrlamtr. Baltacolu, kr krne ezber anlayn ykan bir retimin sezgici(intuitif) olmas ilkesini benimsemitir. Baltacolunun resim dersi iin gelitirdii ama, ocuun zgrln yaamas ve yaratcln gelitirmesidir. Bu dnce iinde doa, resim derslerinin konusu olmutur. rencilerin teknii renirken bir modeli kopya etmesi yerine, kendi gzlemlerini yorumlayarak zgn sonulara ulamas istenmektedir. Kopyann eitsel deeri yoktur. (Tongu, 1932, s.257-259) Sanat kltrn yaymaz ve kkletirmezsek, milli ve insani kltrmz gelimeyecektir diyen Baltacolu, resim retiminin ilkelerini yle aklamaktadr: 1. ocuun ocuk olarak gelimesi 2. ocuun toplumun bir bireyi olarak gelimesi 3. Plastik mesleklere altrmak 4. Her trl mekaniksellikten kanmak 5. l eitim gelenekleri ile savamak (Kurtulu, 2000, s. 24). 1.1.2. smail Hakk Tongu (1897-1960) smail Hakk Tongu, Ky Enstitleri gibi Gazi Eitim Enstits Resim- Blmnn de kurucusudur. Tongu, sanat eitiminin alanlar ve aralarn; okul binalarnn ve dersliklerinin gzelletirilmesi, gzel sanatlara ait eserlerin incelenmesi, ana dil ve yabanc dil reniminde rencilerin zevklerinin gelitirilmesi, resim dersinde ocuklara ekil ve renk zevkinin alanmas, mzikten yararlanlarak rencilerin sanat duygularnn gelitirilmesi, beden eitimi almalarnn rencilerin estetik zevkini gelitirecek ekle sokulmas, elii derslerinde rencilere gzellik ve i zevkinin alanmas, ocuk temsillerinin sanat eitimi bakmndan deerlendirilmesi olarak tanmlanmakta ve bylece sanat eitimini btnc bir kapsamda ele almaktadr. (Kurtulu, 2000, s. 25) Tongua gre kk yalardan itibaren rencilerin dikkatini zevksizce yaplm iler zerine ekerek onlar hatal yolda yrmekten kurtarmann gerekliliine ilikin szleri anmsanrsa, bunun bireylerin zevkinin eitilmesinin bir rn olduu grlecektir. Tongu, Almanyada incelemeler yaparken Bauhaus ekoln tanmtr. Bauhausta resim, grafik, heykel, seramik, tekstil, vitray, ahap ve metal almalar, mimari ve i mimari btnlk iinde ele alnmakta ve endstriye geite rnlerin biim yozlamasnn da n alnmaya allmtr. (Kurtulu, 2000, s.26) Tongua gre (1932) Resim derslerinin amac, grme etkinliini srekli klarak rencinin bir konuyu resimle anlatabilecek yeteneklerini gelitirmek, imgelemini, yaratcln gelitirmeye ynelik almalar yaptrmak, sanatla ilgili konularda yarglama yapabilecek yetilerini duyarl klmak, renciyi doann gzelliklerini duyumsayacak glerle donatmak, onlarda biimlendirme yetilerini glendirmek, renciyi gzel sanat yaptlaryla kar karya getirerek estetik kiiliklerini oluturmaktr. (s.82) Yeni toplum, yeni insan gerektirmektedir. Bu da yeni eitim yoluyla yetitirilebilir (Etike, 2001, s.221). 1.2. Yeni lkretim Programnn Gemiin Inda Deerlendirilmesi Trkiyede 1925 Dewey raporunu takiben 1948 lkokul Resim- Program, 1951 Ortaokul Resim Program, 1957 Lise Rresim Program, 1968 lkokul Resim- Program 1971/74 Ortaokul Sanat ve Eitimi Program, 1992 lkretim Kurumlar Resim- Program, 1991 Lise 1,2,3,4,5 Program ve nihayetinde yaplandrmac felsefeyle ortaya konmu 2006 lkretim Grsel Sanatlar Program ve 2008 Lise Resim (Grsel Sanatlar) programlarn saymak mmkndr. 13-17 Mays 1996 Onbeinci Milli Eitim rasnn gndemi lkretim ve ynlendirme
69

ortaretimde yeniden yaplanma, yksekretime geiin yeniden dzenlenmesi ve ilkretim ve ynlendirme konusunda, ilkretimin kesintisiz 8 yllk zorunlu eitim olarak uygulanmas ve programlarn btnlk ilkesine uygun olarak yeniden dzenlenmesi karar da alnmtr. (1996:198199, Aktaran: Kurtulu, 2000, s.188) 2006 ylnda yaplandrmac yaklam esas alnarak dzenlenen Grsel Sanatlar Program 1968 programnda hafifletilmeye allan ve 1992 programnda da deerlendirilen dersin baka derslerin arac olma durumunu tamamen reddeden bir ierik ve btnle sahip olduunu sylemek mmkndr. Yeni yapsyla aslnda Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren benimsenmi olan bamsz tutumu adeta kendine odak almtr. Bilginin kefedilmesi, birikimlerin zerine deneyimlerle eklenen ve dier tm alanlarla ilikili btncl eitim anlaynn savunucusu olan bu yeni paradigma yaplandrmaclk- aslnda resim ya da bugnk geniletilmi ieriine bal olarak ald yeni isimle grsel sanatlar ruhunda insann sanatla eitildii ya da sanat iin eitildii veyahut da topyekn eitimin bir gerei ve paras olarak sanat eitimi ald tm zamanlarn; sanatn insan iinde varolduu tm zamanlarn ruhunu ve cesaretini tamaktadr. Sanat ne kadar akszlyse, ne kadar insann gizilglerine odaklanm ve bir ifade arac olarak grlmekteyse eitimi de bir o kadar oksesli, yeniliki ve geleceki olacaktr. Olmaldr. 2. SONU VE NERLER Tm bu bilinenlerden yola klarak dzenlenen yeni ilkretim programnda temele alnan renme alan disiplinler aras eitimin snrlarnn da ald; grsel, iitsel, psikomotor alanda rencinin geliimine msait, yreklendirici ama znde Baltacolunun yaratcla ve sezgiye nem veren tutumuyla gelenekilii reddeini kaynak alan; benzer biimde Tonguun estetik beeniyi glendirmeyi amalayan tasarm ile rten temel renme alanndan olumaktadr: Grsel Sanatlarda Biimlendirme, Grsel Sanat Kltr ve Mze Bilinci. zellikle de Mze Bilinci renme alan 1925 Dewey raporunun 2000li yllardaki uygulanabilirliinin yahut neminin bir kez daha vurguland temel bir birikim alan olarak ortaya kmaktadr. Kukusuz sanat eitimi ile ilgili programlarn gerek bugne kadar yaplm olanlarnda gerekse son drt ylda uygulanmakta olannda gelitirilmeye muhta, alt izilmesi gereken hususlar bulunacaktr. Ama ortak hareket noktas insann varolduu gnden beri hayatnda olan sanat fenomeninin eitim ile mmkn olan duyarllk gelitirme ynndeki estetik amalarnn programlarn tm paydalar tarafndan benimsenmesi ve sahiplenilmesidir. Gelinen noktada grlyor ki ne kadar kymetli hocalarn-eitimbilimci, sanat eitimcisi ya da sanat- elinden karsa ksn sanat eitimi adna yazlm tm raporlar, programlar ve taslaklar onlarn gerekliliini kabul etmi, gne ayak uydurmaya niyetli, tarihi bilen ve dersler karmay becerebilmi, kompleksiz, saduyulu ve cesur uygulayclara veya takipilere ihtiya duymaktadr. Sanat eitimi adna donup kalm bir neslin, tm duyarll sistematik olarak eitli yazl ya da grsel basnda sndrlm genlerin de tanmlayamadklarn eletirmeleri, gelitirmeleri ve sentezlemeleri beklenemez. Yaplmas gereken uyanmaktr. Kiinin ncelikle kendi temel ihtiyalarndan sonraki eitim ihtiyacna uyanmasdr. Bu eitimin onsuz olunmaz, kltr tayacak paras olan sanat eitimine uyanmas ve deerlerini yeniden kefetmesidir. Bunun zerine ina edilmi her trl olumlu ve olumsuz eletiri gelimenin izlerini tayacaktr. Kendini grebilen karsndakini de grecektir. Kendini eletirebilen, arkadan da ailesini de iinde yaad toplumu da, yneticileri de bir silsile hlinde eletirmeyi ve doal olarak da deerlendirmeyi salayacaktr. Bu nevi bir uyanklk duyarlln adeta taciz edildii, rahatsz edildii, cumhuriyeti, ilerici, tartmac bir sanat eitimi ile mmkndr. Sanat eitiminin gerekliliinin oda da bu dncedir. Son olarak tm bu cmlelerin zeti niteliindeki Atatrkn iyi bilinen ama hak ettii deeri grmeyen cmlesini hatrlamakta fayda vardr: Sanatsz kalm bir milletin hayat damarlarndan biri kopmu demektir.
70

KAYNAKLAR ETKE, S. (2001), Cumhuriyet Dnemi Resim Eitimi (1923-1950), Gldikeni Yaynlar, Ankara. Komisyon, Grsel Sanatlar Dersi retim Program (1-8. Snflar)(2007), MEB Devlet Kitaplar Mdrl, Ankara. KURTULU, Y. (2000), Trkiyede Sanat Eitimi Tarihi (1950-1999), Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara. PEKERSOY E., YILDIRIM O.,(2008), lkretim (1-8. Snflar) Grsel Sanatlar Dersi retmen Klavuz Kitab, lkretim Genel Mdrl, MEB Yaynlar, Kelebek Matbaas, stanbul. TONGU, .H. (1932), lk, Orta ve Muallim Mekteplerinde Resim-El leri ve Sanat Terbiyesi, Muallim A. Halit Kitaphanesi, stanbul. ZSOY, V. (2003), Grsel Sanatlar Eitimi,-Resim- Eitiminin Tarihsel ve Dnsel Temelleri, Gndz Eitim ve Yaynclk, Ankara.

71

TRKYEDE GRSEL KLTR: ULUSLARARASI RENC KTLESNE YNELK BR UYGULAMA RNE

Yrd. Do. Dr. smail zgr SOANCI Anadolu niversitesi, ESKEHR osoganc@gmail.com

Son 10 ylda ncelikle Amerika Birleik Devletlerinde, ardndan Avrupada bir ok eitim kurumu geleneksel olarak sanat eitimi olarak adlandrdklar programlarn yeni adlarla armaya balad. Bu yeni adlar arasnda hemen dikkatimizi eken tamlamalardan biri hi phesiz Grsel Kltrdr. Genel anlamyla kltr denilen alann baka alan her ynn konu edinen grsel kltr, grntler yoluyla iletiim kuran eitli kltr gelerine eilir. Bu ise onu sanattan, sosyal bilimlerden ve dier bilim dallarndan harmanlanm eklektik yntemlerle neredeyse hereyi sorgulayan bir alan haline getirir. yle ki grsel kltr iin, gemite ve bugn grdmz ve de belleimizde ve imgelemimizde canlandrabildiimiz hereyi kapsamaktadr, denilebilir. Geleneksel sanat eitimi uygulamalar asndan bakldnda grsel kltr bir kapsam arttrm olarak alglanabilir. Avrupa merkezli modern bir kurgu zerinde ykselen geleneksel sanat eitimi programlar irdeledii alanlar bakmndan olduka snrlandrmac dolaysyla modern sonras kklerden beslenen grsel kltr programlarna deindii konular bakmndan olduke mesafelidir. Szgelimi klasik sanat tarihi erevesinde modernist geliim kuramlar takip edilerek ilenen kuramsal ve uygulamal sanat eitimi dersleri ou kez popler kltre ve son 20 ylda iyice palazlanan dijital retim ve oaltm gibi imge teknolojilerine pheci bir yaklam sergiler. Grsel okur-yazarlk kavramn sanattan anlamak deyimiyle zetlenebilecek ve nceden otoritelerce belirlenmis bir dizi yaptnn ounlukla biimci sanat kuram nda hazrlanm kriterlere gre deerlendirilebilmesi olarak ele alr. Oysa grsel kltr, kendisini sanatla hi snrlandrmadan insan yaps tm grsellii ieriinin asl malzemesi olarak kabul eder, dahas bu kabul ediin bir keyfiyet deil de mecburiyet olarak alglanmasnn gereini vurgular. Kent duvarlarndaki ablon bask ve grafitiler, Disney, Pixar ve benzeri irketlerin prodksiyonlar, bilgisayar oyunlar, mimari, folklor ve reklamclk en az Tintoretto ya da Bacon kadar grsel kltr alannn ana konularndandr. Bu balamda grsel kltr sanat adna ortaya konmu ya da sanatla ilgisiz her tr grsel uygulamann birey ve dolaysyla toplum hayatnda kltr denilen birikimin ana gesi olduunu ve insan daha yetkin olarak anlayabilmenin bunlarn herbirinin nemle incelenmesinden getiini savunur. Bylelikle grsel kltr hem bir yaklam biiminin hem de bir ierikler btnnn addr ve geleneksel sanat eitiminden ok sosyoloji, gstergebilim, ve antropoloji gibi farkl disiplinlerin etkisindedir. Kavramlarn en ok onlardan alr ve tanm gerei disiplinlerarasdr. Grsel kltr bir yaklam biimi olarak nasl dnebiliriz? Sanrm, 2010 ylnn bu Kasm aynda yanlzca evremize bir bak atmamz yeterli olacaktr. mge teknolojileri yoluyla grselin dier alg biimlerine kar egemenliini ilan ettii bir dnemin bireyleriyiz hepimiz. Bir dier deyile kltrn grsele her zamankinden daha ok bal olduu, bir bakma da neredeyse tamamen grsellie dnt bir zaman dilimi bu. Dolaysyla arklar klipsiz, arkclar kurgulanm imajlar olmadan, sergiler, rnler, etkinlikler reklam panolarnda belirmeden etkinleememekte. Bugn lkemizde otuzlu yalarn gemi insanlarn ocukluklarna dair ka an fotoraflar vardr? Ya yeni kuaklarn? Bu basit kyasla bile grselin egemenlii ve dolaysyla hayat iindeki etkin rolnn dramatik art anlalacaktr. Baka bir deyile grselleen hayatmz halihazrda bir grsel kltr kurgulamtr bile. Dolaysyla yaklamlarmz bazen biz farketmesek ya da bile isteye yle kurgulam olmasak da grsel kltr yaklamna dahil edilebilir.
72

te balangta ksaca deindiim sanat eitimi kurumlarndaki isim deiiklikleri grselin hayatlarmzn orta yerinde edindii bu etkin roln zorunlu kld bir ynelitir. Pekiyi, bu yneliin belirgin tek tip bir retim program oluturmas mmkn mdr? Byle bir soruya benim yantm u olur: Grsel kltrn pedagoji balamnda ok eitli ele alnlar sz konusudur ve bu eitlilik grsel kltr alannn doas gerei olduka salkldr. Bu metnin ana amac da 2009 ve 2010 yllarnda lisans seviyesinde yrttm grsel kltr dersleri iin tasarlayp uyguladm bir rnei ve dolaysyla bir pedagojik yaklam meslektalarmla paylamaktr. 2009 ylnda Anadolu niversitesi uluslararas ilikiler birimi benden niversitemize Avrupa lkelerinden gelen Erasmus rencilerine ynelik bir ders hazrlamam istediinde yaptmz grmelerde Trkiyede Grsel Kltr genel balyla haftada iki ders saati olarak yrtlecek semeli bir ders amann yararl olaca kansna vardk. Varlan bu kanyla birlikte zihnimde bir takm sorular kprdanmaya balad: Bu dersi yrten kii olarak benim rolm ne olacak? Byle geleneksel olmayan kltrleraras bir guruba nasl bir ierik uyar? Grsel kltr hem renmenin ana stratejisi hem de ders ieriinin temel malzemesi olarak grmek nasl mmkn olabilir? rencilerimin sonsuz bir grseller evreninde kaybolmamas iin dersin kapsamn nasl snrlandrabilirim? Ksacas, bu dersin planlanmas konusuna nasl yaklamalym? Yantlar genel mfredat kuramlar nda yeni ve eski okumalardan edindiklerimle rencilik ve retmenlik deneyimlerimin bir kurgusu olarak yaklak iki haftalk srede olutu. Elbette burada birazdan zetleyeceim kurguyu mutlak ve asla deimeyecek bir tasar olarak benimsemedim. Sonuta yrtlen her ders ok bilinmeyenli bir denklemdir ve Ortaylnn bir televizyon yaynnda da deindii gibi hayatn plak gerei tasar ve hele de kuramlara kaytsz kalabilir (Ortayl, 2009). Daha planlama aamasnda kendimi yeni yerler grmek isteyen bir yolcu olarak grmeye baladm ve yolculuk bir ekilde mstakbel dersimin ana metaforu olarak karmda bitiverdi. Dersi alacak rencilerin Erasmus renci Deiimi Program kapsamnda lkemize uzak lkelerden gelmi ve bir yaryllk zaman dilimi sonunda ayrlacak olmalar da yolcuu metafor olarak benimsememde nemli katk salad. Lisans, not, kredi, hareketlilik, yoklama, snav ve benzeri eitim terimlerini bir kenara brakp dnrsek bu gen renciler hayatlarnn belki de en ilgin yolculuundalard. Yol, yolcu, yolculuk gibi kavramlar lkemiz folklorunda epey arlkla deinilen ve metafor olarak hayat nasl algladmz ve daha ok da nasl alglamamzn daha uygun olacan izah iin kullanlan simgelerdir. Halk kltrnde ok okuyanla ok gezenin kyaslanmasn konu edinen deyi gezeni olumlamaktadr. Kvale (1996), hayat ve ierdiklerini, en bata da insan anlamann iki farkl metaforla karakterize edilebileceini syler: Madenci ve yolcu (s. 3). Madenci ulamak istediini en bandan bilir ve ona erimek iin doru yntemi bulup kazsna balar. Yolcu ise, zihninde erimek istedikleri olsa da, kendini nceden belirledii hedeflerle snrlamadan ve yntem konusunda esnek davranarak ilerler. Erimek istdediklerinden bambaka bir eye eriebileceini ve hatta eli bo dnebileceini de ngrr ve yola koyulur. Madencinin temel drts bulmak, ulamak ve elde etmekken; yolcu yeni deneyimler edinmeyi, yeni yerler grmeyi ve somut bir ie yaramayacak olsa bile tanmay, renmeyi ve anlamay ister (Kvale, 1996, s. 3-4). Yolculuk metaforunu ders tasarmmn ana girdisi olarak irdelemeye baladktan hemen sonra genel anlamda okul kavram ve zelde de planlamayla ilgili okuduklarm rafine etmeye altm ve kendi eitim anlaymla uyuan iki alnt John Deweyin iki farkl kitabndan geldi: ocuun bak asndan okuldaki en byk boluk okul dnda edindii deneyimleri okulda doyurucu ve zgrce uygulamay becerememesinden doar ve benzer ekilde okulda rendiklerini de okul dndaki gnlk hayatnda uygulayamamaktadr. te bu okulun hayattan yaltlmldr (Dewey, 1915, s. 52). Planlama bireysel deneyimlerin zgr oyununa izin verecek denli esnek, bireysel yetilerin srekli geliimine yn verecek denli de kat olmaldr (Dewey, 1938, s. 58). Birinci alnt, ieriini kendim belirleyeceim bu derste deinilinecek her konunun rencilerin hayatlaryla ilikilendirilme zorunluluunu bir planlama prensibi olarak ortaya koyuyor. Benim zihnimde bu derste vermem gereken belirli bir ierik olsa da, rencilerin bir sorusu, talebi olmadan
73

bu ieriin sunumuna girimek bu prensibe gre hatadr ve Deweyin sz ettii yaltlmlk durumu ortaya kar. yleyse rencilere sunacam her ierik gesinin onlarn bir ihtiyacna, merakna ya da ricasna denk dmesi bu yaltlmln giderilmesi iin elzemdir. kinci alntdan yola karak basit bir ema oluturdum ve bu ema dersimin ileniinin kuramsal erevesi olarak ilev grd. Deweyin alntladm cmlesindeki orjinal kavramlar neredeyse hi deitirmeden dorudan kullandm. Bu emada ilk alntdan karmsadm ilgi alanlarna dnk ierik ve yolculuk metaforunun ana bileenlerinden olan esneklik kavramlar da yer ald. Yn Vermek Anlatm, sorucevap, sohbet, okumalar, tartmalar, rneklemeler, v.b. lgi Alanlarna Dnk erik Esneklik Katlk Derse katlm, nemli tarihlere riayet, snf ynetimi, v.b.

Filmler, belgeseller, geziler, etkinlikler, Yzyze fotoraflar, sunumlar, v.b. deerlendirme, tartma, danmanlk, ynlendirme. Bireysel Deneyimlerin zgr Oyunu Bireye zel Deerlendirme

Tablo 1. Dersin genel planlamasna ilikin ema Ksaca zetlenecek olursa Trkiye kltrne ait birok kavramn grsel zelliklerinin vurgulanmasna dnk Trkiyede Grsel Kltr dersini 14 hafta boyunca tartma, sunum, anlatm, sohbet, gezi ve benzeri etkinliklerle yrttm. Dersin ara snav devi ksaca rencilerin ikamet ettikleri binay merkez alarak 500 m. yarapnda hayali bir daire iinde Trkiye kltrne ait kendilerine ilgin gelen nesne, olay, olgu ve benzeri gelerin bir haritasn oluturmas idi. Burada bu almann sayfa snrlamasn da gz nnde bulundurarak sadece bir rnei sizinle paylaabiliyorum.

Resim 1: Bir rencimin ara snav devi

74

Dnem sonu devi ise rencilerin Trkiyedeki hayatn bir ynne odaklanmalar ve bu yn grsel bir iletiim yolu ile bize en iyi ekilde anlatmalaryd. Burada yn ve yol zellikle seilmi, rencileri mutlak anlamda zgr klmay hedefleyen kelimelerdir. Sonuta rencilerden beklenen Trkiyeye ve Trkiyede yaptklar yolculuklarda karlarna kanlar ya da kendilerini iinde bulduklar durumlar anlamaya ve anlatmaya almalar idi. Bu dev kapsamnda bir renci lkemizde dzenlenen geleneksel bir dn belgeselletirdi, bir dieri Trkiyede ztlklar temasn ele ald ve grd ztlklar kendi yapt el ii bir albmle bize sundu. Baka bir rencim Eskiehirin farkl mahallelerinden ses kaytlar toplad ve bunlar fotoraflar ve kendi anlatmyla destekledii bir sunumda bizlerle paylat. Aada yer alan almada ise baka bir rencinin Trkiyede ekmee olan dknlk ve dolaysyla ekmein kltrmzdeki yerini otantik fotoraflar, frnclarla grmeler ve ataszleri yoluyla bize aktard defterini greceksiniz.

Resim 2. Bir rencimin dnem sonu snav devi Avrupa lkelerinden bir yaryllk sre iin lkemize gelen rencilere kltrmz tantmak iin hazrladm bu derste rencilerimin kltrel formasyonlar, eitim dzeyleri ve alanlar farkl olsa da derse olan ilgileri olduka heyecan vericiydi. Bunu tepeden inme, onlara danlmadan ortaya atlm, ihtiya ya da ilgilerine hitap etmeyen herhangi bir konuyu dayatmamama ve esnek, srprizlere hsnkabul gsteren ve de ucu ak yaklamlarma borlu olduumu dnyorum. Burada en nemli etmenlerden biri klasik bir eitimciden daha ok bir rehber roln benimsemi olmam sanrm. ktklar yolculukta rencilerim benim kk ynlendirmelerim nda esasen nereye gideceklerini kendi irade, ilgi ve ihtiyalarna gre belirlediler ve belki en ok bu yzden bu derse ve onun gerektirdii tm sorumluluklara zenle eildiler. Btn bunlar nda, zellikle semeli olarak okutulan bu ders benzeri derslerin burada rneklediim biimde verilebileceini, dahas bu metinde kk bir denemesini sunduum planlama yaklamnn gelitirilerek uygulanmasnn lkemiz eitimi asndan olumlu olaca grndeyim. KAYNAKLAR Dewey, J. (1938/1997). Experience and Education. New York: Touchstone. Dewey, J. (1915/2008). The School And Society. Delhi: Aakar. Kvale, S. (1996). Interviews: An introduction to qualitative research interviewing. Thousand Oaks: Sage. Ortayl, . (2009). lber Ortayl le Tarih Dersleri. 6 ubat 2009. Kaynak URL: http://video.ntvmsnbc. com/ilber-ortayli-ile-tarih-dersleri-1.html
75

SANAT ETMNDE DSPLNLERARASI YAKLAIM

Yrd. Do. Dr. Ltfiye BOZDA, Yrd. Do. Dr. Nurcan PERDAHCI Trakya niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, EDRNE lutfiye7002@gmail.com, nurcanperdahci@trakya.edu.tr

GR 21. yzylda bilim ve teknolojinin getirdii ba dndrc gelimeler, nemli deiimlere sebep olurken pek ok alanda yeni politikalar, yeniden yaplandrmalar gndeme getirmitir. Biliim a olarak adlandrlan bu dnemde sanat da payna den deiimi yaamaktadr. Toplumlarn tarihsel gelime srecinde oluan bilgi birikimi ve gnmzde bilginin hzl yaylm ve paylam, politik, ekonomik ve sosyal olaylar, sanatn geliimini ve sanatnn yaratm srecini etkilemektedir. Bu gelimeler erevesinde sanat artk; geleneksel yaklamlarn ve anlaylarn tesinde, farkl bilim ve dn alanlaryla ortaklklara ynelmi interdisipliner bir alan haline gelmitir. Sanatn interdisiplinler olmas kavramsal sanata yneliiyle balar. 1917 ylnda (Pisuarn sergilenmesi ile hazr nesnenin sanat eseri kabul edilmesi) Duchampla balayan bu sre zellikle 1960l yllarda kendini iyiden iyiye hissettirir. SANATIN DER DSPLNLERLE LKS Sanatn dier disiplinlerle ilikisini aklayabilmek iin Ahmet nama bakalm. nam konuya yle bir yaklam getiriyor. Yaadmz yzylda doa bilimlerinde nedensellik sorgulanyor; belirsizlik, rastlantsallk, olaslk kavramlar yeniden gzden geiriliyor; kuantum mekaniinin, grecelik kuramnn, matematiin felsefi temelleri ar sorunlar tayor. Kltrn her alannda, doa bilimlerinde, sosyal bilimlerde, sanatta, mutlak, kesin, sarslmaz kuramlarn, yaklamlarn olamayaca inanc khaos kavramna ilgiyi arttryor. (nam, http://72.14.203.104). Bu sorgulamalar kaos kavramna ilgiyi artrd gibi sanatn sorgulanmasyla sanat yaptna yeni bir bak da beraberinde getirir. Bu yeni bakta sanat yaptnn biricik, yce nitelendirilmeleri ortadan kalkm, sanatn ilahi bir yetiye sahip olan sanatnn olaanst el becerisi ile yapld inanc terk edilmitir. Sanatn geleneksel atmosferinden syrlmas zellikle de Duchampn hazr nesnelerinden sonra sanat dnsel bir zemine tamtr. 1960l yllardan itibaren performans sanat, kavramsal sanat, yoksul sanat, fluxus v.b. akmlar dnceye nem veren anlaylar izlemitir. 1960 sonras avant-garde tiyatro ile performans sanat ilikisi, dans ile performans sanat ilikisi iinde yaplan performanslar ya da happeningler gnmze kadar gelmitir. Larry Shiner, sanatn icad adl kitabnda; son otuz yln balca eilimlerinden biri, en mahrem kiisel alandan tutun da en genel siyasal alana kadar btn bir hayatla sanat yeniden btnletirmeye almaktr (Shiner, 2004:402) Gnmzn liberal anlay iinde bu durum kresel lekte ele aldmzda, hem i dnyasnda hem de akademik dnyada tasarm ve sanata disiplinleraras bir yaklam getiren kprdanmalarn zellikle son 10 ylda byk hz kazandn gryoruz. Sz konusu kprdanmalar i dnyasnda deneyim tasarm, akademide ise disiplinleraraslk terimleriyle yank buluyor. Son yllarda i ve eitim dnyasnda yaanan nemli deiimlere iaret eden bilim insanlarndan biri de etnograf Richard Sennett. 2006da kan Yeni Kapitalizmin Kltr (The Culture of the New Capitalism) kitabnda Sennett, vasf toplumunu terk ederek yeni bir toplum modeline gei yaptmz savunuyor. Yazar, bahsettii bu yeni modelde baarl olacak kiinin profilini tarif ederken, argmannn nemli bir ksmn baar ve liyakat kavramlarnn alglannda yaanan deiimler zerine kuruyor. Deien dnya artlarnda artk kiinin yeni yetenek gelitirebilme potansiyelinin, gemite elde etmi olduu
76

baarlardan ok daha nemli hale geldii tespitinde bulunuyor Sennett. Bu durumda baarnn srrnn, gerektii zaman gereken yetenei edinebilme, olabildiince fazla konu hakknda, en az bir duru belirleyebilecek kadar fikir sahibi olabilme ve gerektiinde ok derine inebilmekte sakl olduunu syleyebiliriz. Dier bir deyile, uzmanln aksine disiplinleraras hareketliliin nem kazand bu ada, bir tek ii ok iyi yapabilmenin nemi gittike azalyor. Dolaysyla, potansiyeli ile deerlendirildiinde kii ne kadar fazla greve kolayca ayak uydurulabiliyorsa pratikte baarl olma ans da o kadar artyor. (Tasarmda Disiplinleraras Yaklam, con-Mimarlk ve Tasarm Dergisi, 2008, www.sanatyelpazesi.com) SANAT ETMNDE DSPLNLERARASI YAKLAIM NEDR? Kavramlarn anlamlarnn hzla deitii yeni kavramlarn ortaya kt ve sorguland gnmzde sanat ile birok disiplin dorudan bir iliki iine girmitir. 20. yzyln sonlarndan itibaren disiplinlerin birbirinden kat bir eklide ayrlmas fikrinin terk edilmesiyle birlikte kendi iinde bamsz olan uzmanlk alanlarna dayanan eitim sistemleri terk edilmi, btncl bir yaklamla birleme gndeme gelmi ve disiplinleraras yaklam benimsenmitir. Disiplinleraras yaklam, birok farkl konu alannn birbirleriyle ilikilendirilerek nceden belirlenen kapsaml ve genel bir tema ile btnletirildii bir programdr. Seilen temann ana dncesi, farkl bilgi alanlarn birbirine balar. zellikle son 20 ylda oluan bu durum eitim kuramlarnda ortaya konulan disiplinleraras iliki ve egdm ad altnda amz eitim anlaynn omurgas haline gelmitir. Bireyin sanat eitiminde an getirdii bu hzl dnm takip ederek ok alanda bilgi, eylem, kavram, tutum ve beceriler gelitirmesi iin tm farkllklar gz nne alnarak programda yeni bir yaplanmaya gidilmitir. Farkl alanlarn ierikleri, renme deneyimlerini arttrmak yada tamamlamak iin kullanlmaktadr. eitli alanlarn ieriinde yer alan bilgiler ortak konu, beceri veya kavram yoluyla entegre edilmektedir. Sanat eitimi anlaynda; deiik dersler ve alanlarla ilgili edinilen bilgi ve becerilerin farkl alanlara; disiplinlere transfer edilerek bireylerin yaam deneyimlerine aktarma becerilerini gelitirmek hedeflenmektedir. Yaam, tek bana bireylerin bilgi birikimi ve yeterliliklerine kfi gelmeyen bir olgu olduundan toplumsal yaama etki eden tm alanlar ve disiplinlerden yararlanmak kanlmaz olmaktadr. lkemizde Milli Eitim Bakanlnn disiplinleraras yaklama ilikin bakn u paragraf aklamaktadr. Sanat eitimi alannda sanat dallarna ierik ve kavramlara ilikin bilgilerin program dahilinde verilmesi devamnda disiplinlerin ilikilendirilerek tematik disiplinleraras ilikinin kurulmas sanatn zel yetenekleri gelitirici programlarda ocuk/rencilere disiplinler ve disiplinler aras ilikiler dikkate alnarak herhangi bir disiplinde derinlemesine veya ileri dzeyde bilgi, beceri ve davran kazanmalar salanr. (Milli Eitim Bakanl Bilim ve Sanat Merkezleri Ynergesi, Tebliler Dergisi, ubat 2007/2593) Disiplinleraras Sanat Eitimine Neden htiya Vardr? nsann yaam biimlendirme ve deitirme arzusu bilimi ve sanat dourmu ve gelitirmitir. Toplumsal gelime srecinde oluan bilgi birikimi, politik, ekonomik ve sosyal olaylar sanatn geliimini ve sanatnn yaratm srecini etkileyen faktrlerdir. Sanatn geliimi, bir genel diyalektikin zel bir yansmas olduuna gre, sanat, genel tarihsel- toplumsal gelimenin dnda dnmek olanakszdr. (Tunal, 1989, s. 83) Hayatla sanat btnletirmeye almak, biliimin hzland gnmzde insann evresindeki her eyden haberdar, tm disiplinlerle ilikili, bilgilerini sentezleyebilecei ok boyutlu bir yaratm alannn nn amaktadr.

77

Disiplinleraras Sanat Eitimi Uygulamalar 1980li yllarda kurulan ve fosseptik, barbart, akadeilmi, mim adl gruplar, bu dnemin genel grnm yanstan almalar yapmakla beraber Bizans ve Osmanl tarihinden konular da ele almlardr. Bu nc gruplarn tarihi ve kltrel bellee dair performanslar, verilerden yola karak ilk ilevini yitiren mekn yeniden var etmek, mekn yabanclatrmak ya da mekna yabanclamak gibi kavramlara deinse de bunlarn yan sra plastik sanatlar, mzik, dans ve tiyatrodan yola klan performanslar da yapmlardr. (Grcan 2003, s: 63-68) Barbart ve svireden ekg gruplar 1989da saka projesi/su masal adndaki performanslarnda, Osmanl dneminde kplerle su tayan adamdan yola klarak, Belgrad Ormanlarnda doldurulan su, hayvan barsa, seramik kap, snger, can simidi, bardak, musluklu su borusu, kam gibi malzemelerle, Bizans ve Osmanlda kullanlan su hatt boyunca 35 km yrnerek tanp Yerebatan Saraynda dklmtr. Bundan nce ise deneysel mzik ve dans gsterisi yaplmtr. (Aydoan, ART-E 2008-01) Seilmi sanatlarn yaptlarnda dengeyi nasl kullandklar, eitli kltrlerin deerlerini bileimsel denge yolu ile nasl ifade ettikleri ile ilgili sorular sorulmutur. almalara dengeli olmak zorunda olduklar elemanlara ilikin yaz almalar ile baland grlmektedir. Daha sonra almann anlam ile dorudan ilikili simetrik, asimetrik ve nsal denge yaplarna sahip sanat yaptlar incelenmitir. rnein Jan Van Eyckn Arnolfinin Dn adl yapt anlam olarak in felsefesine gre hayatn asln deitiren diil eleman simgeleyen Tai Chi sembol ile ilikilendirilmitir. (Weisman ve Hanes, 2002, s:170-178) Sanatnn sunduu alternatif eilimler ve disiplinleraras yaklam gncel sanatn en nemli beslenme kaynadr. rnein Psikiyatri ve Sanat buluturarak Trkiyede bu alanda bir ilki baaran PSKEART dergisi Genel Yayn Ynetmeni Prof. Dr. M. Emin nder iki ayr disiplin arasndaki ilikiyi yle aklyor: Psikiyatri ve sanatn ortak noktas her ikisinin de insan doasn konu almas. nsan doasna dair en temel duygu ve olgularndan birini tayor ve o olguyu hem psikiyatrik, hem toplumsal, hem tarihsel adan hem de edebiyatta, sinemada, mzikte, resimde ileni ekliyle masaya yatryor. Psikiyatri insan bilimi olduu iin insann yaratcndan tutun da, bir takm patolojik durumlarna yansyabilecek olan btn alanlar ieriyor. yle olunca sanatla da yakn bir ilikisi var. Psikiyatri insanla ilgili bir tp dal olmasn yannda, bireyler toplumu oluturduu iin toplumla da ilgili. nsanlarn sosyolojik ve kltrel balar, mutlaka insan yaamnda ve ruhunda son derece etkili.O bakmdan belirlediimiz temalarn psikiyatrik ve psikolojik deerlendirmelerinin yannda sanata, topluma, tarihe nasl yansdn dergiye tayoruz. (Akverdi Minenin PSKEART dergisi Genel Yayn Ynetmeni Prof. Dr. M. Emin nder ile yapt rportaj, Akam Gazetesi, 25 Ekim 2009 Trkiyede bugn ou niversitelerin, Gzel Sanatlar Fakltelerinde ve Gzel Sanatlar Eitimi veren blmlerinde geleneksel atlyelerin yan sra, video, bilgisayar ve elektronik dijital bask ve tekniklerinin retildii alanlar bulunmaktadr. SONU Baka bir sylemle, sanat eitiminde ocuklarn fen, hayat bilgisi, sosyal bilgiler gibi birok alanda edindii bilgi ve becerileri birbirleri ile ilikilendirme amacyla plastik sanatlarn disiplinlerinden yararlanmak ve sanat yolu ile yaadklar dnyay alglamalar iin ortak bir rnt oluturmaktadr. renilen bilgilerin birbiriyle ilikisi, birbirini tamamlamas btn iinde alglanmas renmenin kalc ve btncl olmas disiplinleraras eitim anlayn ortaya karmtr. Sosyolog Ronald Burt, disiplinleraras yaklamlarn yaratclk zerindeki olumlu etkilerini yle aklar: farkl sosyal dnyalarn kesiiminde yaayan insanlarn iyi fikirlere sahip olma riski daha yksek. Yaratc sreleri olumlu etkileyenin, kiinin beslendiini kanallarn saysn olabildiince yksek, naturalarn da olabildiince farkl tutmas olduunu syleyebiliriz. Iraksak dnerek bilgiler
78

arasnda yeni iliki ve balantlar kurmak yaratcln yoktan var ederek deil de, var olanlar arasnda yeni ilikiler kurarak, zgn olan, yeni yaratclklar beraberinde getirecektir. Disiplinleraras sanat eitimi anlaynda alanlar arasnda kavramsal balant kurulmasyla renme sreci kalcln korumaktadr. Yaplan sanat uygulamalarnda sonsuz saylabilecek seenekler ve disiplinleraras renme, eitim srecini srekli besleyen bir enerji kayna olarak i grmektedir. Bu anlayla yaplan almalarn sonular da kukusuz birbirinden farkl ve amaca uygun olmaktadr. Bu durum sanat eitimi beklentilerini tam olarak karlayan ve dolaysyla alla gelinmi abloncu sanat eitim anlayn uzanda bireyi merkez alan son derece nitelikli almlar sunmaktadr. Disiplinleraras sanat eitiminde bilindik ve kalplam eitim anlaynn dnda hemen her etkinlikte bireylerin kefedecei ve yeniden yaratabilecei frsatlar sunmak temel hedeftir. Kulland tekniklerin farkl ve zengin rnts, bireyin kendini ifade edebilecei, potansiyelini ykseltebilecei, bilgilerini sentezleyerek yeni yaratlar oluturabilecei ok boyutlu bir eitim perspektifi sunacaktr. KAYNAKLAR Akverdi Minenin PSKEART dergisi Genel Yayn Ynetmeni Prof. Dr. M. Emin nder ile yapt rportaj, Akam Gazetesi, 25 Ekim 2009 Aydoan Kibar Evren Bolat, Anadolu niversitesi Gzel Sanatlar Eitimi Anabilim Dal, Doktora rencisi, Sleyman Demirel niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi, ART-E 2008-01 Grcan A. Gknur, (2003), ada Trk Sanatnda Performans, Hacettepe niversitesi, S.B.E. yaynlanmam yksek lisans tezi, Ankara nam, Ahmet, www.phil.metu.edu.tr/ahmet.../kargasa/, 2004, www.metu.edu.tR Shiner Larry, (2004), Sanatn cad: Bir Kltr Tarihi, smail Trkmen (ev.), Ayrnt Yaynlar, s. 402, stanbul Tunal, smail, (1989), Estetik, 3. Basm, Remzi Kitabevi, stanbul Weisman, E. & Hanes, J. M., (2002) Thematic Curriculum and Social Reconstruction, (Gaudelius, Y & Speirs, P. (Editors), Contemprorary Issues in Art Education), Prentice Hall, New Jersey, s.170178. Tasarmda Disiplinleraras Yaklam, con-Mimarlk ve Tasarm Dergisi, 2008, www.sanatyelpazesi. com. Milli Eitim Bakanl Bilim ve Sanat Merkezleri Ynergesi, Tebliler Dergisi, ubat 2007/2593

79

ULUSAL SANAT VE SANAT ETM POLTKASI VEDLKLE OLUTURULMALIDIR

Do. Dr. Mahmut ZTRK Abant zzet Baysal niversitesi, Eitim Fakltesi Gzel Sanatlar Eitimi Blm, Resim- Eitimi Anabilim Dal, BOLU mahozturk@gmail.com

GR Gndelik hayata ve onun tahliline ncelik vererek, Tarihin ve deolojilerin Sonu Gelmitir, Mzeler Yklmaldr... gibi kavram pratikleri ile dn ve tarihsellii reddeden postmodernist anlayn tersine, bu Sempozyumun dn- bugn- gelecek kavramlarn temel alarak Sanat ve Sanat Eitimini irdelemeyi sorum alan olarak belirlemesi, ok olumlu ve kutlanmas gereken bir tavrdr. Dnden dersler karan, bugn tahlil eden ve gelecee nermeler sunan bir tavrla, zellikle bugnn tarihsel koullar iinde lkemiz sanatn ve sanat eitimini sorgulamak ok elzem grnmektedir. ada Trk Sanat ve ada Trk Eitim Tarihi, emperyalizme kar varolu mcadelesi veren Trk toplumuyla zdeleerek gelimitir. Bu almann balnda, ulusal sanat ve sanat eitimi politikasnn ivedilikle oluturulmas isteniyorsa tarihsel mirasa sahip klmasn vurgulamak iindir, bugnn ve gelecein ulusal sanatn yaratmann yeter artlarna ilikin formller ve reeteler vermek deildir. Bilim, kltr, mzeler ve tarih, yaam ya da yaayan kltrlerin rnleri ile varsllk kazanmtr. Bir toplum, tarihsel kant olarak kltrel anlamda rn- yapt ortaya koymazsa, o toplumun gelecek kuaklar, gemi ve bugnn kuaklar hakknda bilgi sahibi olamazlar. ada Trk Sanat ve Sanat Eitimi tarihimizde Devlet Gzel Sanatlar Akademisi, Gazi Eitim Enstits, Ky Enstitleri ve Devlet Tatbiki Gzel Sanatlar Okulu ayrcalkl bir yere sahiptirler. Bu kurumlar varlklarn kantlayan toplumcu eitim ve retim kltrne ilikin rnler ortaya koyarak tarihsel devinim yaratmlardr. Fakat bugn, bu kurumlarn ve benzeri durumunda ki kurumlarn tarihsel geleneklerinden ve cumhuriyetin kazanmlarndan koparlmaya alldna ilikin sorunlarn tartmak kanlmaz hale gelmitir. MEB ve YK, rne ve emee dayal ulusal sanat ve sanat eitimi geleneimizden yararlanmak yerine, AB kskac ile Amerikal danmanlarn denetiminde yeniden yaplandrma demagojisi ile rn ve retimi aalayan, programa ncelik veren, sze, kavrama, anlatma dayal (fr; modler) postmodernist eitim- retim anlayn benimsemi grnmektedir. Bu anlay sanat ve sanat eitimi kurumlarn olumsuz bir biimde derinden etkilemekte, dn ile bugnn hatta geleceklerini tartlr hale getirmektedir. Bu nedenle, bugnn politik tahlilini yapmadan dnn, bugnn ve gelecein ulusal sanat ve sanat eitimini sorgulamak ve politikasn oluturmak olanakszdr. DN Osmanl mparatorluu nun balkan topraklarnda 1804 ylnda Yunan ayaklanmas ile balayan milliyeti- ayrlk hareketler sonrasnda Trkler millet olduklarnn ancak farkna varabilmi, eitimde 1848 de lkretmen Okulu nu ve Sanat Eitiminde de 1883 de Sanayi-i Nefise yi kurmay baarmlardr. 1853 de Fransz Galatasaray Lisesi nin almasnn ardndan gelen yabanc okul furyas ile eitimde oluan ok balln ve da bamlln nne geilememitir. Cumhuriyet projesinin Eitim Birlii oluturma abalar ile eitimde ok balln ve da bamlln nne geilmeye allm, ulusal eitim ve sanat eitimi giriimlerinin meyvelerini vermeye balad srete, 27 Aralk 1949 da Amerika ile imzalanan Fulbright kili Eitim Antlamas eitimde tekrar da bamlln kapsn aralamtr. Eitim ve ekonomi alanlarnda yaplan gizli ikili
80

antlamalarla TBMM nin eli kolu balanm ve bu gizli ikili antlamalar onaylayan yasalar karmak zorunda braklmtr. Bir yandan sanatlar, sanat eitimcileri kurumlarnda ve kurumlarnn evresinde ki sanat ve sanat eitimi alanlarnda kltr retmek iin var olu mcadelesi verirken, dier yandan devletin st ynetimlerinde eitimi, sanat ve sanat eitimini da baml hale getiren antlamalarn yaplmas inanlmas g bir elikidir. BUGN YK- Dnya Bankas Milli Eitimi Gelitirme Projesi Hizmet ncesi retmen Eitimi Program ve benzeri projeler ile MEB ve YK, Amerikal danmanlarn denetimine teslim edilmitir. Kreselleen dnyada yerimizi almalyz demagojisi ile AB nin Erasmus ve benzeri projeleri ile niversitelerimizde eitim, sanat ve sanat eitimi da baml hale getirilerek tek tipletirilmeye allmaktadr. ada Trk Sanatn, sanatlarn ve sanat eitimcilerini var eden kurumlarn, bugn kurulu mantklarna aykr postmodernist kavram pratiklerini benimsiyor grnmeleri, tarihsel kimliklerini tartmal hale getirmekte ve kltr taycs kurumlar olmaktan uzaklatklarn dndrmektedir. Dn ad Gazi Eitim Enstits olan bugn ki Eitim Fakltesi nin Resim- retmenlii Programndan ada Trk Sanat Dersi nin karlmas ile ada Trk Sanatnn, sanatlarnn, sanat eitimcilerinin ve onlar var eden kurumlarn yok saylmas dn- bugn- gelecek tartmasnda ok zel bir yere sahiptir. niversitelerde dzenlenen Sempozyum, kongre ve altay gibi benzeri etkinliklerde, postmodern ideolojinin kavram pratiklerinden baka seenekler yokmuasna; Kamusal Alanda Sanat, Kimlik ve Etkileim, Alanlar- Snrlar, Bir Bilim Kategorisi Olarak Kadn, Alt Kimlik- st Kimlik gibi postmodernist kavram pratikleri konu balklar olarak akademisyenlere zorla benimsetilmeye allmaktadr. Bu ve benzeri postmodernist kavram pratiklerinin niversiter tartmalarn odana yerletirilmesi, insanlar ayrtran ve blen neoliberalist pratiklerin postmodern politik sylemleri olarak deerlendirilebilinir. Atatrk, Kemalist, Devrimci, Milliyeti yaftalarla kendisini tanmlayan aydn, sanat ve akademisyenlerin postmodernist kavram pratiklerini ilericilik, yenilikilik ve tabular ykma anlamnda deerlendirmeleri acnas bir tutumdur. Postmodernist kavram pratiklerinin tersine, aln ve ekmek kavgasnn, kadn- erkek, alan- snr, rk- milliyet- kimlik, din- mezhep tanmadn, 1789 Fransz Burjuva Demokratik Devrimi ve J. J. Rousseau nun Toplum Dini adn verdii Laiklik emsiyesi altnda Eitlik- zgrlk- Kardelik ilkeleri ile tarih ve modernizm kantlamtr. Trkiye Cumhuriyeti ni kuran zihniyet bu modern dnceden hareket etmitir. Neoliberalizmin postmodernist ideolojisinin kulland kavram pratiklerinden birisi de merkezevre demagojisidir. Trkiye Cumhuriyeti batsyla stanbul dan, dousuyla Diyarbakr dan ibaret iki merkezliymi gibi gsterilerek, sanat etkinliklerini batdan douya tama gayretkeliiyle, kendilerinin sanat dedikleri eyleri; kimlik- alt kimlik- st kimlik, i- d, aidiyetlik, tekigibi postmodernist kavram pratikleri ile cilalayp, emperyalizmin neoliberalist pratiklerinden birisi olan Byk Ortadou Projesi ne silah olarak sunmaktadrlar. Neoliberalizm in postmodernist kavram pratiklerinden Gncel Sanat demagojisi ile ABD ve AB lkelerinde eitim, sanat ve sanat eitimi salt postmodernist uygulamalardan ibaretmiesine, ayn mantkla benzeri uygulamalarn lkemizde de yaplyor olmas, sanatn gelecek kuaklar iin kltrel ilev ve kalt olma zelliini glgelemektedir. Gncel Sanat balamndan ayr dnlmemesi gereken Yap Bozum, Yap Skm, Sanat Yaptn Tahrip Et, Alternatif ya da Provokatif Sanat Yap gibi postmodernist kavram pratikleri, rencilerin ve gen sanatlarn sanata, sanat tarihine, sanat eitimi ve kltrne yabanclaarak saygsz davranmalarna, motivasyonlarnn bozularak retim yapmaktan alkonmalarna yol amaktadr. Toplumda sanat sevgisi ve bilinci oluturma grevi olan kurumlarda, sanat sevgisi ve bilincinden yoksun rencilerin yetitirilmesi sorunu, zerinde nemle tartlmas gereken bir baka elikidir. Siyasilerin, yneticilerin ve baz cahil gruhlarn sanata ve sanatya saldran ve hakaret eden tutumlar bu elikiden asla ayr dnlemez.
81

Bugn lkemizde yaynlanan sanat dergileri, neoliberalizmin postmodernist ideolojisinin tek tipletirdii sanatlardan, dnce, yorum ve uygulamalarn benzerlerinin derlenmi sayfalarndan olumaktadr. Postmodernist kavram pratiklerini temel alan i ve olu mantkl oluturuluvermileri araf araf anlatan, rn ve emei yani sanat eserini bir kenara iterek metni, kavram, sz, anlatm her eyden nemli sayan, postmodernist ideolojinin propagandasnn dnda hibir gre yer vermeyen, tek tip dergilerle tek tip sanat ve sanat eitlemeleri oluturulmaya allmaktadr. Sanatsal retim, yaptlar, yani sanat felsefesi dilinde zdek- nesne- madde- objektif olan dier bir deyile gelecee gerek anlamda tanmas gerekli olan kltrel kalt, postmodernist ideolojinin gerei olarak nemsizletirilmektedir. Kalc olan deil, gndelik ve gelip geici olan ne varsa sanat gerekliiymi gibi sunulmakta, bugne ait kltrel kalt zellii olabilecek deerler yok saylmaktadr. stanbul Bienallerinin ve kratrlerinin kulland kavramlar neoliberalizmin ideolojisi postmodernist kavram pratikleridir. stanbul Bienali kratrlerinden Dan Cameron iirsel Adalet ve Hou Hanru mkansz Deil, stelik Gerekli, Kresel Sava anda yimserlik kavramlarn kullanarak gerekletirdikleri etkinlikler youn tepkilere neden olmutu. nki, bu etkinlikler srecinde komumuz Irak hite iyimser bir yaant iinde adalet duygusunu iirsel anlamda yaamyordu. Petrole Karlk Gda Yardm demagojisiyle rvet bataklna batan Birlemi Milletler ile ABD nin, rvet skandallarnn nne gemek iin nkleer silah bulma yalanyla Irak igal etmelerini, stanbul Bienalleriyle alklayan bu kratrleri ve destek verenleri elbette tarih acmaszca yarglayacaktr. Body Worlds, Orijinal Vcut Dnyas Yaam Dngs Sergisi adyla stanbul da sanat adna cesetlerin sergilenmesi ve cumhurbakan dzeyinde ziyaret edilmesi dndrcdr. 11. stanbul Bienalinde savaa karym gibi grnp, nsan Ne le Yaar kavramsalyla paraya, smrye ve savalara vgler dzen mantk, Body Worlds sergisiyle sava art cesetleri tekrar sanat gndemine sokarak, sanata ve sanat eitimine postmodernist ideolojiyi pervaszca egemen klmaya almaktadr. stanbul 2010 Avrupa Kltr Bakenti hazrlklar srecinde, Kltr ve Turizm Bakan Sayn Erturul Gnay n Ayasofya nn duvarnn kaznmas sonucunda bulunan melek resminin nnde gazetelere glcklerle poz vermesine karn, yaklak ayn dneme denk den, 9 Eyll 2009 da stanbul Ayamama Deresinde, be menfezinin SK tarafndan kapatlarak sel basknna neden olarak gsterilen Mimar Sinan n yapt tarihi kprye kar duyarszl bal bana anlmas gereken bir baka sorundur ve ok anlamldr. Kltr ve Turizm Bakanl Devlet Resim ve Heykel Mzeleri ilgisizlie mahkum edilirken, zel mzeciliin ar derecede reklamnn yaplmas da neoliberalizmin zelletirmeci pratiklerinin postmodernist propagandasdr. zel mzelerin gsterili reklam bombardmanlaryla sunumunun elitii Picasso, Dali ve Rembrant sergileri, aradklarn bulamamann hayal krklna urayan rencilerin ve izleyicilerin gznde bu nemli sanatlar deersizletirmitir. retim eleman olmayan yeni devlet niversitelerinin almas devlet niversitelerinin gzden dmesine neden olmaktadr. Devlet niversitelerinde Eitim Fakltelerinin almas durdurularak, buna karn yeni alan zel vakf niversitelerinde Eitim Fakltesi almasna izin verilmesi, paras olana sanat eitimcisi olma hakk tanmaktadr. Sanat Eitiminde deneyimli retim elemanlarnn zel niversitelere kaydrlmas, stratejik anlamda sanat ve sanat eitimini paras olann yapabileceini, paras olmayann sanattan elini eteini ekmesi gerektiini sorgulatmaktadr. Neoliberalizmin kreselletirme, zelletirme ve piyasalatrma pratikleri ile sanattan ve sanat eitiminden parasz ve eit yararlanma hakk vatandan elinden alnmak istenmektedir. Kltrn gerek tayclar niversiteler ve niversite rencileridir. niversitede Sanat Eitimcisinin gerek rn sanat aday ve retmen aday rencileridir. Sanat Eitimcisi retmen adaylarnn atamalar yaplmayarak, gelecee akmas gereken evrensel ve ulusal kltrn n kesilmeye allmaktadr.

82

GELECEK N NERLER Bugnn Sanat ve Sanat Eitimi ne ilikin yaplan bu ksa politik tahlil gelecee olumsuz ve karamsar bakmamza neden olmaktadr. Gelecein sanat ve sanat eitimini hayal etmek ancak ve ancak bugnn olumsuz koullarnn tasfiye edilmesiyle olanakldr. Trkiye Cumhuriyeti ni kuran mantk bugnn sanat ve sanat eitimine egemen klnmadka, neoliberalizmin postmodernist boyunduruundan ve dayatmalarndan kurtulmak olanakl grnmemektedir. Gelecee umutla bakabilmek iin; lkemizi dinci, mezhepi, etnisiteci, cinsiyeti ayrtrmalarn eiine srkleyen neoliberalizmin pratiklarine ve onun postmodernist ideolojisine kar ulusal bilincimizi gelitirerek, ulusal eitim, sanat ve sanat eitimi anlay ivedilikle uygulamaya konmaldr. YK- Dnya Bankas Milli Eitimi Gelitirme Projesi Hizmet ncesi retmen Eitimi Projesi nin Amerikal danmanlarnca dayatlan sz, metin ve program ncelikli, uygulamay aalayan postmodernist Aratrmac Eitimci tipi yaratma gayretkeliinden derhal vazgeilmelidir. ada Trk Sanat ve Sanat Eitimi Tarihimizde varln toplumcu eitim ve retim kltr ile kantlayan sanat ve sanat eitimi kurumlarnn, dn olduu gibi, yaptnn kuramn gelitiren Uygulamac Eitimci- Sanat retmen tipi yaratma geleneinden vazgemeyip sahiplenerek gelitirmesi gereklidir. Gen kuak sanat, sanat eitimcisi ve akademisyenlerin ounluunun, postmodernist ders programlar, sanat dergileri, etkinlikler, sanatlar ve zellikle postmodernist sanat eitimcileri tarafndan etkilenmeleri, gelecek kuaklarn sanat hakknda umutsuzlua kaplmamza neden olmaktadr. Kkl sanat ve sanat eitimi kurumlar kurulu mantklar ile eitim ve retim kltrne ilikin birikimlerini gen kuaa kavratmalar ncelikli grevleri olmaldr. Gen kua postmodernist kavram pratiklerine kar duyarl ve etkin hale getirecek sanatsal retime ynelik uygulamalar, seminer, konferans, panel, sempozyum dzenlemelerinin yan sra, neoliberalist pratiklerin lkemizde yaratt ykm ve postmodernist ideolojisi ile kltrel alanda yapt tahribat, hayatn her alannda tehir ve mahkum etmek iin, etkili, nitelikli dergiler, kitaplar, brorler, internet, radyo, televizyon yaynlar acilen devreye sokulmaldr. Neoliberalizmin yap-boz paralar ile sinsice oluturduu ifreleri zldke, postmodernist kavram pratiklerinin ikiyzl fotoraf bugn belirginleerek aka ortaya kmtr. Postmodernist kavram pratiklerinin komplo teorileri olmayp, neoliberalist pratiklerin rettii sylemler olduklar bu fotoraftan anlalnca, neoliberalizm Postmodernizm Bitmitir yalanyla gz boyamaya, sanat, aydn ve akademisyenleri kandrmaya ve hedef saptrmaya alan yeni taktikler gelitirmektedir. Neoliberalist pratikler uyguland srece onun ideolojisi postmodernizmin ve kavram pratiklerinin lkemiz zerinde oynad entrikalarn bitmeyecei gereklik kazanmtr. Byk parasal desteklerle yaplan i ve olu mantkl postmodernist oluturuluvermileri kimlerin ne amala destekledikleri sorgulanmaldr. Bu sorgulama, Trkleri dnya kltrne hibir ey katmam barbar millet olarak gren ve cumhuriyet ncesinde ki Osmanl topraklarnda pek ok okulu bulunan emperyalist zihniyetin gemite ki mirasndan bugn asla vazgemediini ortaya koyacak ve gelecek iin neler yapmamz gerektiine ilikin olmazsa olmazlarn ipularn da yeterince verecektir.

83

YKSEK RETMDE, GZEL SANATLAR ETM ALAN RENCLERN MGE-TASARIM YETERSZLKLER

Yrd. Do. Melek AHNDOKUYUCU Abant zzet Baysal niversitesi, Eitim Fakltesi, Gzel Sanatlar Eitimi Blm, BOLU meleksd@hotmail.com

Televizyon ekranlar dnyay ne kadar yaknmza getirdi; ama belli bir koda gre retilen iletiyle tek ynlerde srekli gdmlendiriyoyuruz. Eskiden, bilgi kaynaklarnn az olduu dnemde kodu iletiye gre anlamaya alrdk, imdi ise iler tersine dnd. letiyle belli bir koda gre dnmemiz isteniyor. (Szer, 2009;16) Giri Gen olmak; insan denen canlnn iindeki enerji younluunun, potansiyel hareket devinimselliini doruklara srkledii dnemi ve bilgiyi en ak dima ile sentezledii evreyi anlatabilir. Yakn gemite braklan ocukluk, iinde bulunulan gen-ergen dnemde bireyin kimliinin zn oluturmada onun snda bir liman olabilmekte ve bir yan hep ocuklukta da kalabilmektedir. Duygusal geliimlerinin ergen dnemi alkaltlaryla boutuu bu srete gen insan, eitiminin de akademik dnemine balamaktadr. Bir yanda kendisi, ailesi, iinde yaad toplum, dier yanda geleceini biimlendirme mecburiyetiyle setii yada semek zorunda kald eitim kurumu; niversite gerei ile babaadr artk. ocukluundan, ailesinden ve yaad toplumdan edinimlerinin st bilgilerle harmanlanp ona gelecek oluturacak dnemidir niversite. Bilgi-meslek retisi ile kark metot ve yntemlerin kendisine (belkide hi) uygun olmayan/uygun olan bir evredir bu sre. Zaman ve koullar olumlayacak yada olumsuzlatracaktr bu akademik dnemi. Beklenen hedef; tabiki alnan eitimin bireye pozitif katks, bilisel geliiminde hedef davranlar tamamlama, bireyi gen insan olarak toplum iinde mevki ve mesleklendirmedir. Kat zerinde, geer notlarla hedef gereklemi grnebilir belki, peki bireyin duygusal ve benliksel geliiminde de ayn hedeflerin gerekletirildii dnlebilir mi? Gen insan bir diplomaya eritiinde, kimlii de diplomalanabilmek temidir? Snavlar kuramsal bilgiyi deerlendirip notlarla somutlandrdnda, sorun zlm olabilirmi? Peki insan denen canlnn akademik evredeki bilin ve benlik geliimi de notlandrlmmdr? Kuramsal bilgiler gen insana bir meslek edinme yolunda diploma kazandrm olabilir, fakat hayat denen servende benlii ve kiiliinin renme, olgunlama eitimi bitmemi olabilir, yle ki bu sre birok insanda bir mr boyu srebilir. Teoride de pratikte de hedef daima, gen niversite rencilerinin kuramsal bilgilenme de ve hayata dair yaamsal tecrbelerde de tek bana ayakta kalabilmelerine salamak olmaldr. Tek banalk bencillii deil toplum iinde oul dnmeyi de kapsamaldr. Benliinde bilinlilik dzeyi yksek; insanlara saygl, dnmeyi ilke edinenen, dncenin yaplandrmac davranlar gelitiren bir ara olduunun farknda bireyler, yksek retim hocalarnn da anne babalarn da toplumun da beklentileridir. niversite rencilerinin bu beklentilere cevap verebilmeleri iin ncelikle kendi setikleri (bu blmlerin bilinli ve dnerek semelidirler) blmlerde okumalar daha dorudur. Sevilerek, istenilerek seilen meslek alanlarnda renim grmek, gen insan eitimini ald alana kar daha ilgili klmaktadr. Sevmek ve istemek hayatn birok alannda bary arttrd gibi eitimde de bu durum yadsnamaz. niversiteli gen bireyin isteklilii baarsnda nemli bir basamak tekil eder.
84

Genel niversite giri snavlarnda baz rencilerin hi de kendilerine uygun olmayan blmleri semeleri ve bu blmlerde okumak zorunda olduklar srelerde ise alana kar sevgi ve isteklilik duymalar ok zordur. Bu nedenle niversiteli gen insann meslek seiminde kendine uygun ve bir mr boyu onu mutlu edecek bir alanda eitim almas kiiliinin geliimi iin ok nemlidir. Meslek seimi iin niversite eitimi alan renciler iinde ise sevgi ve isteklilikte grsel sanatlar rencileri ok daha ansl konumdadrlar, nk kendi istedikleri blm iin zel bir snavla alnrlar. Grsel Sanatlar Alannda Eitim Gren Yksek renim rencileri Grsel sanatlar eitimi alan renciler, genel niversite snavlarndan ayr olarak zel yetenek snavlaryla seildikleri iin genel snav renci kalabalndan syrlmlar semeyi istedikleri alann disiplinine gre hazrlanmlardr, bu hazrlk evresinde de istek ve arzular onlar kamlamtr. Yaratclk ve yetenekle harmanlanan kendi duyusallklar ve farkndalklar, ilgin ve estetik olan yorumlamada grsel olarak yol gsterici olmutur. Henz sanat denen sonsuz yolculuun bandadrlar. Sanat servenine doru yola karlar. Severek, isteyerek eitime balayan grsel sanatlar alan rencileri ilk yllarda (1. 2. Snfta) ilgiistek ve renme biliselliklerinde merakl ve yaratcyken ne gariptir ki, son snfa doru, alandan bezmi, kitap okumaktan, sanatla ilgili teorik aratrma yapmalardan, sanat gezileri yapmaktan bkm, usanm durumdadr. Gen olma enerjsini alann gereklerine ve disiplinine harcamamaktadr. zel yetenek snavyla alnan birey gibi deil de, zorla okumak zorundaym hissini vermektedir. Sanat zorlamalar sevmez, sevgi ve istekle yaklalmas gereken bir olgudur o. stelik sanatla ilgili bir alanda eitim alan bir rencinin alanna olan ilgisizlii ve kaytszl kabul edilemez. nk kaytszlk sanata da, sanatya da sanat eitimi alan renciye de yakmaz, kaytszlk eylemsizlii barndrr. Oysa sanat devinim ve hareketlilii gerekli klar, lgisizlik deil, ze dn, yaratclk ve cesaret ister. rencilerin sanat eitimi sreleri iindeki durgun bekleyileri, yaratclk eylemlerini de geri planda brakmaktadr. Yaratc sre, sayrln sonucu olarak deil, duygulanmsal (emotional) saln en yksek derecedeki betimi, normal kiilerin kendilerini gerekletirme edimlerinin bir davurumu olarak kefedilmeli. (May, 2001:63) Dsal dokunularnda gen insann hayatnn en hareketli zaman dilimini oluturan akademik dnem zellikle grsel sanatlar eitimi alan rencilerde daha bir duyarllk ve zerafetle somutlamaldr. Grsel Sanatlar Eitimi Alan Yksek retim rencileri ve Tasarm-mge Eksiklikleri Yaratclk ve hayal kurma eylemleri, bir disiplin alan olarak sanat eitimini seen yksek retim rencilerinin en ok ihtiya duyduklar fenomenlerdir. Sanat yapmann rencilik evrelerindeki gen bireyler, oluturmaya altklar sanat nesnelerinde ou kez imge ve tasarm eksikliklerini yok edememektedirler. Meydana getirilmeye allan rnler estetik zevkleri iermemekte, neredeyse sradan ve kitch nesneler olabilmektedirler. rencilerin sanat rn diye bylesine basit ve birbirinin kopyas saylabilecek almalar oluturmalar elbette ki bir eylerin, ters, yaln ya da eksikliinden kaynaklanmaktadr. Sanat blmnde eitim alan rencilerin entellektellikleri dier blmlerde okuyan rencilerden ok daha fazla olabilmelidir. Bu durumda ancak; sanat blm rencisinin ok kitap okumasyla, alanyla ilgili grselleri takip etmesiyle, da dnk olmasyla, okuduklarn ve grdklerini iyi sentezleyip benliinde yer edinmesiyle salanabilir. Sanat blm rencisi soyut dnebilme yetisinde de ou insandan daha nde olmaldr. Ayrntlar grebildii detayclkla, ayrntdan uzaklap yakn olan da grebilmelidir. ayet dnme, imgeler aleminde gerekleiyorsa, zihin ou kez yksek soyutlama dzeyinde i grd iin, bu imgelerin pek ounun olduka soyut olmas gerek. Ne var ki, bu imgelere ulamak kolay deildir. mgelerin epey byk bir blmnn bilin dzeyinin altnda ortaya kabilecei de grlr. (Arnheim, 22007:137)
85

Bilin dzeyinin altnda ortaya kabilen bu imgelerin sanat etimi alan rencilerde fark edilebilmesi iin, gen bireyin kendi kiiliini ve kimliini de ok iyi tamas gereklidir. Duygusal ve bilisel zelliklerini kavram olan gen, onu neyin heyecanlandrdn neyin zdn daha iyi bilir ve bu kendi bilme yetisi ona sanatsal yaratlarnda yol gsterici olur. Gen insann ocukluunun faydalar da onun sanatsal geliiminde ve yaratmlarnda etkendir. ounlukla Trkiyede ocuk etimi, ailede de, toplumda da ocuumuzun yaratcln gelitirmeye ynelik deildir. Bizde ocuk beyinsiz, bo bir kp kabul edilir. Ansiklopedik bilgilerle onu doldururuz. Hi sorgulamas yaplmadan...Oysa kp bo deil. Kp dolu. Bir beyni var. Potansiyel olarak her yetenee sahip, ama bunu grmemezlikten geliyoruz. Dndrmek yok bizde. Yanlz medreseler dnemi deil Cumhuriyet dnemi yle deil mi? ocuklara hi sorular yneltmiyoruz? Onlarn fikrini hi alyor muyuz? Onlar malzemenin zerine hi karyor muyuz? Beyinleriyle, dnceleriyle babaa brakyor muyuz? Alglamann, duygu organlarnn, malzemenin, programlarn stne karyor muyuz? Bir rehber gibi, anne baba, retmen olarak ocuun, rencinin yeteneklerini ortaya karyor muyuz? Programlar, dersler araclyla...Programlar, dersler, snavlar ara, ama deil. Ama beyni altrmak. Alglamann snrllndan yzeyselliinden, belki yalnlndan uzaklatrabiliyoruz. Dnebilme, imgeleme glerini artrabilir miyiz? Yoksa onalar programlarn altnda ezdiriyor muyuz? Beyin, akln tutkularndan, alglamann snrndan kurtulamaynca, nndeki metnin zerine kamaynca nasl zgrce alr? Nasl yaratc olur? Nasl almayan hcreler de almaya balar? Descartesin dnyorum, yleyse varm nermesini nasl retiyoruz? Bu nermeyi kim syledi, diyoruz. Dershaneler de bunun talimini yapyor. Oysa benim derdim, bu nermeyi kim syledi deil, niin ve nasl syledi? Doru bir nerme midir? Sahipsizme (tekbencilie) giriyor mu? Peki benim nerilerim nelerdir? Bu toplum yzyllardr nerme retmemitir. Doudan ve Batdan nakletmitir. Onlar ksrlatrmtr. Analiz yok, yorum yok....Beyin nasl alr, nasl bilgi retir?...Japon ocuklar kk yata kak ve atal yerine ubuk kullanrlar. Bu tamamen parmak becerisidir; beyin hcrelerini kk yata altrr. Kk yata zeka oyunlar, bilgisayar oyunlar da beynin hcrelerini altrr. Kk yata altrlmayan hcreler ilerde zor alr. (Turgut, 1997:5-6) Yaratclktan uzak, ezberletilmi bilgilerle sarmalanan ocuklarmzdan, gen dnemlerinde de pek bir ey beklememek gerek. stelik de gnmzde ezberletilmi kodlarla, televizyon ve internetin hegomanyasna brakmak zorunda kalyoruz onlar. Sonu Hepimiz nce ocuktuk, sonra gen ve yetikin olduk. ocukluk evremizin hemen sonrasnda balayan ergen-gen olma hali eitimimizin en akademik evresini kapsamaktadr. Bu akademik eitimin zel bir blmn kapsayan grsel sanatlar dal, yksek renim rencilerinin arzu, istek ve zel yetenek snavlaryla belirlenir. Bireyin estetik bilgi, yaratclk ve uygulamalaryla betimlenen bu blm, bir ka yl sonra, rencinin yaratma cesaretinden yoksun, kopya rnler oluturmasna kadar negatif bir ileyi sergileyebilmektedir. Yksek retim grsel sanatlar eitim alan renciler de imge-tasarm eksiklii kabul edilemez, sanatn doasnda yer alan, yeni ve farkl olan cesaretle yaratma duygusu mutlaka gen sanat eitimi alan bireylere kazandrlmaya allmaldr. Sanat eitim ocukluktan balamal sanat ve kltr devlet politikalaryla da desteklenmelidir. Genlere daha ok kendilerini ifade etme zgrlkleri salanmaldr. nternet ve teknoloji bir yaam amac deil, bilgiye ulamada ama olmaldr. Sanatla uraan bireylerin duygusal eii daha hassas olmal, evre ve kendi benlii ile sorgulamalar olabilmelidir. Sanat yapmada, alabildiine zgr, kopyaclktan uzak kalabilmelidir. Sanatn bir by olduu gereiyle daima o bynn hizmetinde olmaldr. Gen niversiteli sanat blm bireyi, yeniyi ve ileriyi yaratclkta n koul grmelidir. Gerei aray hi bitmemelidir ve gen insan gerei arayta olabildiince iten olmaldr.
86

Gereklii aklama yolundaki nyargsz, yani iten her aba hepimizin ilerlemesine yardm eder. Elbet itenlik tek bana amzn karmak genliinin ancak ok snrl bir blmn yanstabilir. Ama o olmadan hi bir ey yaplamaz (Fischer, 2005;201) KAYNAKLAR Arnheim, R. (2007) Grsel Dnme, stanbul (Metis Yaynlar) May, R. (2001) Yaratma Cesareti, stanbul (Metis Yaynlar) Szer, . (2009) Felsefenin ABCsi, stanbul (Say Yaynlar) Turgut, . (1997) Felsefi Sorgulama, zmir (Anadolu Matbaaclk)

87

ANAOKULU RETMENLER TARAFINDAN OCUKLARA YAPTIRILAN GRSEL SANAT ALIMALARININ YARATICILIK AISINDAN DEERLENDRLMES
Do. Dr. Meliha YILMAZ, Hsniye ZLER Gazi niversitesi, ANKARA ameliha@gazi.edu.tr, husniyeozler@gmail.com Giri Okulncesi kurumlarda, ocuun yaratcln gelitirmek iin, iyi hazrlanm bir eitim program iersinde yer alan yaratc sanat etkinliklerinden, yaratc oyun, yaratc dramatizasyon, yaratc dans, ilgi keleri, eitli oyun ve oyuncaklardan yararlanlmaktadr. Bu almalar yardmyla ocuun dikkatini bir konu ve malzeme zerinde odaklamasn salamak, el-gz koordinasyonunu gelitirmek, duyusal ynden rahatlamasn salamak, kendine gven gelitirmesinde yardmc olmak mmkndr (Argun, 2004:57). Bu durum gz nnde bulundurulduunda, okul ncesi grsel sanatlar eitiminde dorularn ve yanllarn belirlenerek ortaya konmas, yanllardan vazgeilmesi, doru olanlarn pekitirilerek devamllnn salanmas gereklilii dnlerek, bu konunun aratrlmas uygun grlmtr. Milli Eitim Bakanlnn Okul ncesi Eitim Programnda yer verilen ilkelere bakldnda, yaparak yaayarak renmeye dayanan, yaratcl gelitiren yaklamlarn ngrldne tank olunur. ocuun temel alkanlklarn kazand, renme gcnn en youn olduu ve zihinsel yeteneklerin hzla geliip biimlendii dnemin 0-72 aylar arasnda olduu dnlrse, okul ncesi eitimin nemi anlalr (Grtuna, 2003:23). Yaratclk Yaratclk kavramnn Bat dillerindeki karl, kreativitaet, creativitydir. Latince creare szcnden gelir. Bu szck, dourmak, yaratmak, meydana getirmek anlamndadr; devingen, dirik (dinamik) bir sre olma nitelii, szcn anlamnda sakl bulunmaktadr (San, 2004:13). Yaratclk kavram ile ilgili, pek ok sanat, yazar ve dnr sylemlerde bulunmutur. Bunlardan bazlar; Yaratclk sabrl bir aratrmadr, La Corbusier Bilinen eyleri, yeni biimde kullanmak, imdiye kadar olduundan baka biimde birletirmektir, Wernher Von Braun (Atan, 2006:364), Ben modern resimde aratrma szcne verilen nemi hi anlamyorum. Bana sorarsanz resimde aramann hibir anlam yoktur; nemli olan bulmaktr, Pablo Picasso (Keser, 2005: 357), Yaratclk, ana yoldan ayrlma, deneye ak olma, kalplardan kurtulmadr, Bartlett (San, 2004:14), ster bilimde, ister baka bir alanda olsun, yaratclk sezgi ve aklc imgelemin ve zmleme yetisinin, hayal kurma ve denetleme ile dncenin raksak ve yaknsak ynlerinin birliine dayanr, Getzels (San, 2004:14), Yaratclk, nceden biimi ve hibir yz olmayan bir eyin varlk kazanmasdr, Read (San, 2004:14), Yaratma, gereklik dediimiz btnn paralarn yeni bir biimde dzenlemekten ve yeniden ortaya koymaktan baka bir ey deildir, Suchkov (San, 2004:14). Yaratclkla ilgili tek bir tanmda birlemek olduka g. Ancak, u bir gerek ki, sanatsal yaratclk, var olandan yola karak, yeniyi ortaya karmak, yeniyi bulmaktr. Hayal gc, sabr, yeni ve zgn olan bulma, yaratclk tanmlarnn temelinde birbirine yaklat noktalardr. Yaratclk ok boyutlu dnen bir usun rndr. Tpk yetenek gibi, zek gibi, yneldii alanlar ve younluk bakmndan kiiden kiiye deiir. Kimi insanlar, kimi alanlarda daha ok ya da daha az yaratcdr. Yine kimileri, kimi alanlarda tekilere gre daha yaratc ya da az yaratcdrlar. Kiilerin
88

yaratc davranlarndaki bu ayrlk kaltma, kltr ortamna, eitim ve retime baldr. Bu nedenle hibir zaman kesin bir dille kimi insanlar yaratcdr, kimileri deildir denemez. Her insan az ya da ok olanak bulduunda yaratc davran sergileyebilir (Krolu,2005:167). ocuk, eitli etkinlikler araclyla problemlerini zmeyi, yeni aralar, durumlar kefetmeyi renir. nemli olan, yaratc dnceyi erken yata alamaktr (Striker, 2005:17). Sanat etkinliklerinin tamamen yetenek ve beceriye dayal olduu yaygn bir kandr. Oysaki resim eitiminde asl verilmek istenen sanatsal duyarllktr, duygu ve dncelerin ifadesi ve davurumudur (Artut, 2007:80). Sanat eitiminin ba amalarndan biri, grmeyi, iitmeyi, okumay, tat almay retmektir. evresini hakkyla alglayp, onu biimlendirmeye ynelmek iin bu gerekli ilk kouldur. Yalnzca bakmak deil, grmek, yalnzca duymak deil,iitmek, yalnzca ellerle yoklamak deil, dokunulan duyumsamak, yaratclk iin gerekli ilk aamadr (San, 2004:25). Erken yalardan balayarak sanat eitimi alan birey, yeteneklerini ve yaratclk gcn gelitirip estetik dzeye getirme ansna eriir (Grtuna, 2003:21) Sanat eitimi, okul ncesi eitiminden lise a sonrasna kadar, yani hayat boyunca genel eitimin bir paras olarak grlmelidir. O halde, okul ncesi sanat eitiminin, genel eitimin temel ta olduunu syleyebiliriz. Bu durum dikkate alnarak hazrlanm olan okul ncesi eitim programnda, bireysel, duygusal ve psikomotor alandaki pek ok ama, mzik, drama ve grsel sanat etkinlikleri yoluyla kazanma dntrlmtr. Ancak bu durum yalnzca mfredatta yazl m kalmakta, yoksa uygulamaya da dntrlmekte midir? Aratrma, bu soruya da cevap niteliinde olacaktr. Aratrmann Amac Bu aratrmann amac, Anaokulu retmenleri tarafndan, okulncesi dnem ocuklarna yaratc etkinlikler yaptrlp yaptrlmadnn ortaya konmasdr. Problem Cmlesi: Anaokulu retmenleri tarafndan, okulncesi dnem ocuklarna yaptrlan grsel sanatlar etkinlikleri, yaratc zellikler tayor mu? Hipotezler: 1. Anaokulu retmenleri tarafndan ocuklara yaptrlan grsel sanat etkinlikleri, yaratclk asndan yaygn bir ekilde olumsuz rnekler (Taklit, ablon, kopya, rencinin yerine yapma vb.) iermektedir. 2. Anaokullarndaki grsel sanatlar dersi eitim-retim programnn ieriini oluturan kazanm, etkinlikler vb. asndan uygun olmayan almalara yaygn bir ekilde yer verildii, 3. Yaratcln gelimesinde nemli bir yeri olan teknik zenginlik ve malzeme eitliliine gereken nem verilmemekte, renciler genellikle birka eit boya malzemesine mahkm edilmektedir. Snrllklar 1. Gzlem yaplan anaokullar, Milli Eitime bal resmi ve zel kurumlardan 25 okul ile snrlandrlmtr. 2. Grsel sanatlar etkinliklerinin, anaokulu retmenleri tarafndan yrtld okul ncesi eitim kurumlarndan yararlanlmtr. Dolaysyla anaokullarnda sanat eitimi etkinlikleri yaptran grsel sanatlar retmenleri kapsam d braklm, eitimciler anaokulu retmenleri ile snrlandrlmtr. 3. Snfn genelini yanstmas ve zgnlk asndan kolay karlatrlabilir olmas amacyla, veri kayna olarak panolardaki ve sergi alanlarndaki almalar kullanlmtr. 4. almalar, 6 ya grubu ile snrldr. Yntem Aratrmann Modeli Aratrmada, 6 ya grubu ocuklarnn, pano ve sergi alanlarnda sergilenen grsel sanat almalarndan yararlanlm, sz konusu meknlarda sunulan grsel sanat etkinlikleri, ayrm yaplmakszn aratrma kapsamna alnmtr. Bu almalar, 3 uzman tarafndan onaylanan yaratclk
89

kriterlerine gre deerlendirilmi, dolaysyla nitel aratrma yntemlerinden betimsel yntem kullanlmtr. Evren ve rneklem Aratrmann evreni, Milli Eitime bal resmi ve zel anaokullarndan olumaktadr. Aratrmann rneklemi ise, Ankara ili merkezindeki Milli Eitim e bal resmi ve zel anaokullarndan random rnekleme (ihtimal rneklemesi, olaslkl rnekleme) yntemi ile seilmi 25 okuldan olumaktadr. ocuklar kz ve erkek karktr. Verilerin Toplanmas Aratrmada veri kaynaklarn, ocuklarn yaptklar grsel sanat almalar oluturmaktadr. Aratrmann alt problemlerini yantlamak, gerekli verileri elde etmek amacyla, 20072008;2008 2009 eitim-retim yllarnda, Milli Eitim e bal resmi ve zel 40 anaokuluna, 6 ya grubu ocuklarnn pano ve sergi alanlarnda sunulan grsel sanat etkinliklerini fotoraflamak iin gidilmitir. Bu 40 okulun 25inden veri toplanmtr. Kalan 15 okulun yneticilerinin ya da retmenlerinin aratrmaya katlmakta istekli olmamas nedeniyle, bu okullardan veri toplanamamtr. Veri toplanan 25 okula, en az birer kez, istenilen verilerin elde edilememesi durumunda ise baz okullara ikinci ya da nc kez gidilmitir. Aratrmann kavramsal erevesinin oluturulmasnda, alanla ilgili tez, makale, kitap, internet, vb. literatr (kaynak) taramalarndan yararlanlmtr. Veri Toplama Aralar Veriler, almalarn aratrmac tarafndan fotoraf kaytlaryla tespit edildii gzlem kayt yntemlerinden fotorafla kayt yntemi ile toplanm ve hazrlanan yaratclk kriterlerine ynelik deerlendirmelerin yapld nitel aratrma veri tekniklerinden yararlanlmtr. Belirlenen grsel sanat etkinlikleri, yaratclk kriterlerine gre deerlendirilmitir. Ayn zamanda her fotoraf karesindeki panoda yer alan almalar taklit ve kopya durumunu ortaya koyabilmek adna birbiriyle karlatrlarak deerlendirilmitir. Ayrca ocuklar, grsel sanat etkinlikleri yaparken, ortam ve retmen davranlar da gzlemlenmitir. Bulgular ve Yorumlar Deerlendirilen renci almalarnn veri analizleri sonucunda aadaki bulgular elde edilmitir: 1.Biimlerde zgnlk: %12 oranla, ocuklara yaptrlan grsel sanat etkinliklerinde, biimlerin zgn olduu; %7 oranla, biimlerin ksmen zgn olduu ve %81 oranla, biimlerin zgn olmad sonucuna varlmtr. Buradan anlalmaktadr ki, biimler ya retmen tarafndan oluturulup rencilere kesilerek datlm, ya boyama kitaplarndan alnan kopya ve taklit biimlerden yararlanlm, ya da ocuklar birbirinin ayns gibi yapmaya zendirilmitir. 2.Kompozisyonun ocuk tarafndan dzenlenmesi (zgnlk): Elde edilen veriler dorultusunda, ocuklarn yaptklar etkinliklerde, %10 oranla, kompozisyonun ocuk tarafndan dzenlendii; %8 oranla, kompozisyonun ksmen ocuk tarafndan dzenlendii, ancak %82 oranla ise, kompozisyonun ocuk tarafndan dzenlenmedii sonucu ortaya kmtr. Buradan anlalmaktadr ki, oluturulan kompozisyonlarda, rencilere yalnzca ablon ve kopya biimlerin sunulmasyla kalnmam, ayn biimler zerine, ayn malzemelerin ayn yerlere yaptrlmas ya da resimlenmesi salanmtr. Yani verilen malzemelerin ablon biim zerine yaptrlarak kompoze edilmesinde ya da resimlenmesinde dahi renciye zgrlk tannmamtr. rn. ablon bir yz biimi zerine neredeyse btn renciler pet ielerden gz ve btn renciler pamuktan ayn ekilde sa yerletirmeye ynlendirilmitir. Bu konuya, retmenin ciddi mdahale ve ynlendirmesinin yan sra retmenin kendisinin yerletirme yapmas da dahildir. Sra d kan rnekler, muntazam olmad, eri br olduu gerekesiyle panolarda sergilenmeye layk grlmemi olmaldr. nk pek ok almann, 6 yandaki bir ocuk tarafndan kesilip yaptrlamayacak kadar muntazam olduu dikkati ekmektedir.
90

3.Ayrntya yer verme: ocuklara yaptrlan grsel sanatlar etkinliklerinde, ocuklarn, %12 oranla, biimlerde ayrntya yer verdikleri; %19 oranla, biimlerde ksmen ayrntya girdikleri ve %69 oranla, ocuklarn biimlerde ayrntya yer vermedikleri grlmtr. 4. Renklerde zgnlk: ocuklarn, %27 oranla, yaptklar grsel sanat etkinliklerinde kullandklar renklerde zgn olduklarna; %26 oranla, renklerde ksmen zgn olduklarna ve %47 oranla, renklerde zgn olmadklar grlmtr. Buradan anlalmaktadr ki, oluturulan biimlerdeki ayn blmlerin ayn renklerde boyanmas ynnde renci tevik edilmi, nerelerde hangi renklerin boyanaca ynnde ynlendirme yaplm, ya da rencilere almalarda birbirlerine yknmelerini salayacak ekilde rnek gsterilmitir. 5. Malzemenin yeniden yorumlanmas: retmenlerin ocuklara yaptrdklar grsel sanat etkinliklerinde, %26 oranla, malzemenin yeniden yorumland; %11 oranla, malzemenin ksmen yeniden yorumland ve %63 oranla, malzemede hibir yoruma gidilmedii grlmtr. Buradan, rencinin malzemeye yeni bir yorum getirmesi, farkl bir ekilde kullanm ynnde de tevik edilmedii anlalmaktadr. ocuklara teknik ve malzeme eitlilii sunulmamakta, malzemeyi aratrma, teknik ve malzemenin imknlarn kefetme, ifadeye uygun malzemeyi seme gibi olanaklarn da ocua sunulmad anlalmakta, bu durum, ksmen boyutlu almalarda olumlu rneklere dnebilmektedir.. Aratrmada, hipotezlere ynelik olarak: 1. Anaokulu retmenleri tarafndan ocuklara yaptrlan grsel sanat etkinliklerinin, Taklit, ablon, kopya, rencinin yerine yapma vb. gibi rencilerin en yaratc olduklar dnemde, yaratclk asndan yaygn bir ekilde olumsuz rnekler ierdii, 2. Anaokullarndaki grsel sanatlar dersi eitim-retim programnn ieriini oluturan kazanm, etkinlikler vb. asndan uygun olmayan almalara yaygn bir ekilde yer verildii, 3. Yaratcln gelimesinde nemli bir yeri olan teknik zenginlik ve malzeme eitliliine gereken nemin verilmedii, rencilerin genellikle birka eit boya malzemesine mahkm edildii gzlemlenmitir. Sonular Aratrma sonucunda, biimlerin retmen tarafndan izilip kesildii, kompozisyonun retmen tarafndan belirlendii, retmenin fotokopi ile oaltarak ocuklara datt ve ocuklarn iini boyadklar ablonlarn, sergilenmek iin panolara asldnda birbirinin kopyas olan almalarn ortaya kt gzlemlenmitir. Doaldr ki bu panolarda, ocuun kendinden katt, zgn olarak nitelendirilebilecek unsurlara olduka az rastlanmaktadr. Anaokulu retmenleri tarafndan yaptrlan grsel sanat etkinliklerinde, almalarn yaratclktan byk lde yoksun olduu aktr. nk ablon ekiller, boyama kitaplar, kopya izimler verilen, taklit almalara ynlendirilen ocuklar, yaptklar almalara kendilerinden bir ey katma olana bulamamaktadrlar. Dolaysyla da bu almalarda gerek biim, gerek kompozisyon, gerekse renklerde zgnlkten sz edilemez Grsel sanat etkinliklerinde, teknik ve malzemenin ocuklara kstl sunulmas, stelik de malzemeyi herkesin ayn ekilde kullanmaya ynlendirilmesi; malzemenin imknlarn deerlendirme, aratrma ve kefetme imknlarn tamamen ortadan kaldrmaktadr. ocuklarn, hayal gcnn ve yaratclnn gelitirilmesi ynnde retmenlerde ciddi bir aba eksikliinin grlmesi bir yana, stelik de retmenler eliyle taklit, kopya ve ablon almalara neredeyse zellikle ynlendirilmektedirler. ocuu grsel sanat etkinliklerine kar motive edecek, ocukta merak duygusunu tetikleyecek, farkl ve zgn olmaya zendirecek sanat eitimi ve motivasyon yntemleri kullanlmad taktirde, rencilerin yaratc gcnn gelitirilmesi bir yana tam tersi sonularla karlalaca kesindir, kald ki aratrma sonucu da bu durumu ortaya koymaktadr. Okul ncesi retmenleri tarafndan ablon, taklit ve kopya resimlerle kazandrlaca savunulan becerilerin kazandrlmas adna ocuklar olumsuz sonularla kar karya braklmamaldr. Sanatsal
91

almalarda asl olan, yaratc yetinin gelitirilmesidir. Hi bir sorunun zm, rencinin yaratc yetisinin gelitirilmesi amacnn nne gememelidir (Ylmaz, 2010:248)

Aratrma sonucunda, hipotezlerin tamam dorulanmtr. Bu durumun en byk nedeninin, anaokulu retmenlerinin salkl ve yeterli dzeyde sanat eitiminden geirilmemi olmas aktr. Her eyden nce okul ncesi retmen adaylarnn ve retmenlerinin sanat eitimine bak alarnn deitirilmesi ve gelitirilmesi gerekmektedir. ncelikle yaratcln ne olduunun ve neminin kavratlmas, retmenlere sanat eitimi bilincinin kazandrlmas hedeflenmelidir. Bunun dnda gelitirilecek tm nerilerin ikinci planda kalaca, bu temel bak as kazandrlmad srece, her trl abann boa gidecei aktr. KAYNAKLAR ARGUN, Y. (2004). Okul ncesi Dnemde Yaratclk ve Eitim. Ankara: An Yaynclk. ARTUT, K. (2007). Okul ncesi Resim Eitimi. Ankara: An Yaynclk. GRTUNA, S. (2003). ocuk ve Sanat Eitimi: ocuum Sanatla Tanyor. (Birinci Bask). stanbul: Morpa Kltr Yaynlar. KESER, N. (2005). Sanat Szl. (Birinci Bask). Ankara: topya Yaynevi. KIRIOLU, O. (2005). Sanatta Eitim Grmek, renmek, Yaratmak (nc bask).Ankara: Pegem A Yaynclk SAN, . (2004). Sanat ve Eitim: Yaratclk, Temel Sanat Kuramlar, Sanat Eletirisi Yaklamlar. (Geniletilmi nc Bask). Ankara: topya Yaynevi. STRKER, S. (2005). ocuklarda Sanat Eitimi. (ev.Azize Akn).stanbul: Epsilon Yaynlar. YILMAZ, M. (2010). Sanat Eitiminde Kopya ve Taklit (Ed.KazmArtut). Gzel Sanatlar Eitiminde zel retim Yntemleri. Birinci Bask. (193-250). Ankara: An Yaynclk

92

GRSEL SANATLAR DERS RETMEN ADAYLARI LE PROJE TABANLI RENME UYGULAMALARI

Yrd. Do. Dr. Meltem KATIRANCI Gazi niversitesi, Gazi Eitim Fakltesi, Gzel Sanatlar Eitimi Blm Resim- Eitimi Anabilim Dal, ANKARA meltemk@gazi.edu.tr

GR Proje tabanl renme modelinde projenin kendisi bir hedef deil renci merkezli yaklamn uyguland bir sretir. Jack Kinslowa gre proje tabanl renmenin eitsel olarak etkisi, Dewey, Vygotsky ve Piagetin eitim felsefesi ve teorisini desteklemek zerine kurulmutur. Proje tabanl renme, standart program izgisinde rencilere renmeleri iin yardm etmekte ve allm ezbere eitim dnda renme imkn sunmaktadr. Birok konu ile balantl renme frsat salayarak, problem zme becerisi ve eletirel dnme becerilerinin oluturulmasnda yardmc olmaktadr. Proje Tabanl renme ayrca okul, toplum ve aile arasnda da gl bir ba kurmaktadr (Shanley 1999). Uygulama rnei, Trkiyede tm Eitim faklteleri Gzel Sanatlar Eitimi Blmleri Resim- Eitimi Anabilim Dallarnda zorunlu bir ders olarak okutulmakta olan zel retim Yntemleri dersi ierisinde uygulanabilirlii olan, Gazi niversitesinde ise halen uygulanmakta olan projelerdir. 3. Snf rencilerine (retmen adaylar) zel retim Yntemleri I dersi plan gerei gz dneminin 9. Haftas Trk Sanat veya Anadolu Uygarlklar projesi iin bilgi verilmekte, konu belirleme ve Projeler iin aratrma ve proje yazm yntemleri anlatlmaktadr. zel retim Yntemleri II dersi gerei ise retmen adaylar bahar dneminin I. Haftas Kltrleraras Sanat Eitimi Projesi (Multi Kltrel) ve kaynaklar hakknda bilgilendirilmektedirler. retmen adaylar 3.ve 4. haftalarda Trk Sanat veya Anadolu Uygarlklar projesi iin, 11.ve 12. Haftalarda ise Kltrleraras Sanat Eitimi Projesi iin Mikro retim yntemi ile ksa sunumlar hazrlamaktadrlar. Tamamlanan proje son snfta retmenlik uygulamas dersi erevesinde ilkretim ve orta retim rencilerine aktarlmaktadr. Bu nedenle tm retmen adaylarnn katlm ve sunum yapmalar salanmaktadr. YNTEM Nitel aratrma yntemlerinden rnek olay deseni ile ele alnan bu aratrma iin gzlem ve literatr taramas tekniklerinden faydalanlmtr. BULGULAR Proje Tabanl renme Nedir? Proje tabanl renme Problem zme becerileri, Aratrma yoluyla renme, Yaplandrmaclk, Probleme dayal renme, birliine dayal renme ve oklu zeka kuram gibi farkl strateji ve yntemlerin kullanmna olanak vererek, tasar gelitirmeye, hayal etmeye, planlamaya, kurgulamaya dayal bir renme anlaydr. Problem senaryo ierisinde sunularak bir rol erevesinde sorunlara zm bulunmas beklenir. Proje tabanl renme ile renen bireylerin, ibirlii iinde bireysel ya da grup olarak almas, probleme ve zmne ynelik ncelikle bilgi toplamas, bilgiyi dzenlemesi ve toplanan bilgileri gruplandrmas yoluyla, bilisel becerilerinin gelimesi beklenmektedir. Proje Tabanl renme Modeli ile bir Uygulama rnei Aratrmada sz edilen uygulama rneinde reten bir retim eleman, renen ise retmen aday olarak yer almtr. retmen adaylar iin projeyi, orta ve uzun vadede baary hedefleyen,
93

aklanan kriterlere gre konu seimlerinin gerekletii, nceden belirlenmi amalara belirli bir zaman diliminde ulamak zere kaynaklarn ne ekilde kullanlacan gsteren ve deerlendirilebilen planlama olarak tanmlayabiliriz. Proje tabanl renim ise rencileri ekici problemlerle uramaya ve bunun sonunda orijinal rnler oluturmaya ynlendiren bir retim modelidir (http://www. meb.gov.tr) (17.09.2009). Bu model retmen adaylarnn aratrc yanlarn ortaya karmaktadr. Proje almalarnn temel zellii, retim eleman tarafndan nerilen bir konu hakkndaki sorulara yant bulmak iin zerinde allan bir aratrma olmasdr. Bu hedef erevesinde, renenlere gerek yaamlarnda karlaabilecekleri sorunlar bir senaryo erevesinde verilerek bu sorunlara zmler bulmalar istenmektedir. Proje tabanl renme ynlendirici ak ulu soru ya da problemler zerine odaklanr, Anadolu Uygarlklar ve Trk Sanat Projesinde hazrlanan senaryolardan biri yledir; Okuldan mezun olduunuz yl atamanz kk bir ile ya da kye yapld. ok alkan ve hrsl bir retmensiniz. O yl rencilerinize tarihi yaplarn kltrmz yansttn ve korunmas gerektiini anlattnz ancak gerek bir tarihi yapy grmelerini ve verdiiniz bilgileri yerinde anlatmay istiyorsunuz. Ne yaparsnz? Ya da sanatlar ve eserlerini anlattktan sonra gerek bir sanat eserini yakndan grmenin ve dokunmann onu hissetmenin nemini bildiiniz iin rencilerinizi bir sanat ile tantrmak, eserlerini gerekletirdii atlyeye bir gezi dzenlemek istiyorsunuz ancak artlarnz sizi altnz blgenin dna kmay engelliyor. Nasl bir zm yolu bulursunuz? Bu sorularn yantlar retmen adaylar ile tartlarak retmenlik yaplan blgede sanat dnyasnda isim yapm ya da yapmam bir sanat veya el sanatlar ustas bulunabilecei, ayn ekilde blgede, blgenin kltrel zelliini yanstan birden fazla yapnn da bulunabilecei sonucuna varlr. Buna dayanarak her bir retmen adaynn bir sanat ya da bir tarihi yap belirlemesi istenir. Konuya snrllk getirmek amacyla ve kurallara uymak art ile birka kural konulabilir. rnein; Konu Trkiye snrlar iinde olmal, konu son bir ya da ylda ele alnmam olmal ve herkesin grebilecei bir panoya aslan konu listelerine, konu baln ilk yazan almal vb. Bylece retmen adaylar hzl bir n aratrma yapmaya ynlendirilerek zm srecini kendileri tasarlarlar. Proje almalarnda zm iin bilgileri toplama ve dzenleme dersin dnda yaplr ancak dzenli olarak yaplanlar dier retmen adaylar ve dersin retim eleman ile derslik ierisinde bulunan bir panoya aslarak ve zerinde tartlarak paylalmaldr. almay retmen aday yapar, retim eleman yol gsterici olur. retmen aday beynindeki bilgileri yorumlayarak yeni bir rn ortaya koyar. retmen adaylar renmek istedikleri konular kendileri belirledikten sonra renmek istedikleri alanlar da kendileri belirlerler. Bunun iin senaryo yle devam eder; rencilerinizi bir tarihi yapy ya da bir sanaty ziyaret etmek zere motive ettiniz ve hazrlklara balamak istiyorsunuz ancak rencileriniz blgenin corafyas ve tarihi konusunda yeterince bilgili deilse eserleri anlamakta glk ekebilirsiniz bu durumda ncelikli olarak konuyu nereden anlatmaya balamalsnz? Bu sorunun da yantlar retmen adaylar ile tartlr ve sonuta haritalar ve grsellerle blgenin tarihi ve corafi bilgisine ulamalar gerektiine kendilerinin karar vermesi salanr. Bu bilgileri grsel sanatlar dersinde kullanabilecekleri miktarda ve nemde zetlemeleri istenir. Anlald zere bu renme modeli tekil renmeden ok belli bir amaca dnk ilikisel renmeyi vurgulamaktadr. Projeyi bir hedef olarak deil, alt yap unsuru olarak ele almakla da proje tabanl renme, renmenin rn deil sre boyutunu vurgulamakta ve renmeye, arzu edilen lde renene zg bir yap kazandrmaktadr. retim eleman, retmen adaylarna proje almasnn felsefesini veremezse, almann tamam sonusuz kalabilir bu nedenle senaryolar projenin amacna uygun retilmelidir. Proje tabanl renme, geni bir zaman periyoduna ihtiya duyduu gibi birok disiplini bir arada kullanmay da gerektirir. Projenin balamas iin gereken n hazrlklar belirlenen sre ierisinde retmen adaylar tarafndan tamamlandktan sonra dersin ieriine uygun olarak farkl disiplinlerle nasl balant kurabilecekleri anlatlr. Grsel sanatlar dersi iin ok Alanl Sanat Eitimi Yntemi gerei Sanat Tarihi, Estetik ve Eletiri disiplinleri nerilmektedir (zsoy ve Alaku, 2009). Her bir disiplin iin seilen konu ierisinden bir eser rnek olarak ele alnmal ve retmen aday tarafndan disiplinin retim yntemine uygun olarak soru cevap eklinde alma yapraklar hazrlanmaldr.
94

Bu konuda senaryo yledir: rencilerinize etkin soru soran ya da aratran bireyler olmalarn ve verdikleri doru yantlar gibi doru sorular sormay da renmeleri gerektiini retmek istiyorsunuz onlar soru sormaya cesaretlendiriyorsunuz. Farkl ne yapabilirsiniz? Sorusu ile balatlan tartmann sonunda onlar meraklandrmak gerektiine ve bu merak grsellerle desteklemek gerektiine karar verilir. Bunun zerine her konuya uygun sorulabilecek sanat tarihsel soru sorma almas balatlr. Dnmeyi salayacak sorular sormak iin doru soru sorma stratejilerinden faydalanan retmen adaylarndan gelen sorular yapt youn ve balam iinde olmak zere iki grupta toplanmaktadr. Belirlenen sorularn yantlar aratrlarak her bir retmen aday tarafndan cevaplandrlmal ve ardndan Estetik disiplinine ynelik kullanlacak grseller ile bir rnek zerinde sorulabilecek sorulara yine retmen adaynn karar vermesi salanmaldr. Nitekim sorular proje konusuna gre deiiklik gsterecektir. Estetik iin belirlenen sorularn yantlar aratrlarak cevaplandrldktan sonra ayn alma Sanat eletirisi iin de hazrlanmaldr. Her bir retmen aday belirledii proje konusuna gre toplad grsellerden birini seerek ve tanmlama, zmleme, yorum ve yarg aamalarna bal kalarak eletirel bir bak as ile setii grsele soru sormaya alacaktr. Projede bilgi ve grsellerin ierii, ya grubunun sanatsal geliim basamaklarna uygunluuna gre tekrar dzenlenmelidir. Bu aamada retmen adaynn belirledii retim seviyesine uygun hale getirdii bilgiler nda bir sanatsal uygulama tasarlamas beklenir. Uygulamaya karar verdikten sonra aada belirtilen formun doldurularak bir uygulama rneinin yaplmas istenir. Bu rnek retim materyali olarak da kullanlabilir olmaldr. Bylece snf iinde yaptrlacak uygulama iin gereken bilgi toparlanm belli bir zaman diliminde tasarlanan rn ortaya km ve gereken malzemeler ile ilem basamaklar kesinlemi olacaktr. Uygulama almasnn ilem basamaklar belirlendiinde en nemli ve gerekli basamaklara deerlendirme blmnde not vermek zere yer vermelidir. Uygulama alma kadnda yer almas gereken maddeler unlardr: Proje ad, Uygulama ad, Sre, Seviye, retmenin hazrl, rencinin hazrl, Ara-gere ve materyaller, Adm adm uygulama, Uygulamann deerlendirilmesinde esas alnacak maddeler, Kazaya kar nlemler ve Temizlikle ilgili yaplmas gerekenler. Projenin hedefi retmen adaylar tarafndan belirlenen bir konun retim programnda yer almasn salamak olduuna gre elimizde bulunmas gereken temel bilgileri programa uygun hale getirmek gerekecektir. Bu dorultuda balklarnn retim eleman tarafndan belirlendii, hem retmen adaylarnn bilgisini aktarabilme becerilerinin llebilecei hem de mevcut programa uygun olabilecek detayl bir yllk plan hazrlanmaldr. Yllk plan rnei mevcut retim programndan yararlanarak kazanmlarn belirlenmesini ngrd gibi, retmen adaynn sunumda kullanaca retim stratejileri, yntemleri ve tekniklerini de iermelidir. Yllk planda yer alan balklar retim eleman tarafndan zel retim yntemleri dersi iinde verilen ve projelere uyarlanabilen konulardan seilmelidir. retmen Aday iin Hazrlanm Yllk Plan rnei (Katranc, 2004:212-271): : Geleneksellik Sanat likisi 1- Projenin Ad : (40 + 40) x 12 = 960(retmen adaylar sadece 40 ele almaldr.) 2- alma Sresi : lkretim 6. Snf 3- Seviye : Sunu, bulu, aratrma. 4- retim Stratejileri : Anlatm, tartma, rnek olay, gsterip yaptrma. 5- retim Yntemleri : Gsteri, soru-cevap, beyin frtnas, benzetim. 6- retim Teknikleri : Bu proje ile ilkretim 6. snf rencilerine Dokuma ve Dz El Dokumalar 7- Tantm tantlarak, dz el dokumalardan kilim hakknda bilgi aktarlacaktr. Kilimin gemii, bugn ve kilim dokumada kullanlan aletlerin yan sra farkl kltrlerin kilim dokumalar hakknda da ksaca bilgilendirileceklerdir. Bir Anadolu kilimi estetik ve eletirel adan incelenerek rencilere rnek bir sanatsal uygulama yaptrlacaktr. 8- renme Alan: Grsel Sanat Kltr 9- Kazanmlar: - Ulusal Kltr mirasmzdan rnekler verir (2. Kazanm), Uluslarn tannmasnda
95

gzel sanatlarn nemini tartr (3. Kazanm), Ulusal kltr yanstan ve tantan grsel almalar yapar (4. Kazanm), Gsterilen sanat eserinde anlatlan ve anlatlmas mmkn olan fikirler ve duygular tahmin eder (5. Kazanm), Gsterilen sanat eserlerinden edindii izlenimlerden yola karak grsel tasarmlar yapar (6. Kazanm), Sanattaki nitelii insan eli ve duyarllnn belirlediini fark eder (7. Kazanm). 10- Hedefler:
Sanat Tarihi ile ilgili 1. Dz el dokumalar ile ilgili kavramlar Hedefler 2. Farkl kltrlere ait dokumalar 3. Kilimin sanat tarihi iindeki yeri 4. Kltrmze ve Farkl kltrlere ait dokuma rnekleri Estetik ile ilgili Hedefler 1. Sanatsal dzenleme eleri bilgisi 2. Sanatsal dzenleme ilkeleri bilgisi 3. Estetik kuramlarla ilgili ilkeler ve uygulamas Eletiri ile ilgili Hedefler 1. Sanat eletirisi ile ilgili kavramlar 2. Bir kilim dokumas iin eletirel dnebilme Uygulama ile ilgili 1. Bezeme ile ilgili kavramlar Hedefler 2. Geleneksellik-sanat ilikisini uygulayabilme

11. Gereke : Tekstil dokuma konular kltrel aktarm ve uygulamalar asndan nemlidir. lkretim 6.snf rencileri kltrmzn ve farkl kltrlerin geleneksel kilim dokumalarnn farknda olmaya ve empati kurarak davran deiikliine ihtiya duyarlar. 12. Ara-Gere-Materyaller: Bu blmde derste kullanlan ara, gere ve materyaller ayr ayr yazlmaldr. 13. retmen adaynn Hazrl: Bu blmde sunum aamasna kadar yaplan ilemler yer almaktadr. 14. renci Hazrl:Sunum ncesinde retmen aday tarafndan hayal edilen renci topluluundan beklenilen hazrlk aamalardr. 6. Snf seviyesindeki bu topluluun roln retmen adaynn snf arkadalar stleneceklerdir 15. retmen adaynn Faydaland Kaynaklar: Bu blmde kaynaka yazlmaldr. 16. Genel Deerlendirme: Bu alma ile renciler geleneksellik sanat ilikisini kavrayarak bir uygulama yapabilecekler. Uygulama sonucunda rencilerde amalanan davran deiiklikleri meydana gelmesi beklenmektedir. Kilim dokumalar sanatsal dzenleme eleri ve ilkelerinin bir ksmn tamaktadr. levseldir ve geleneksel bir kltr tantmaktadr. Btn bunlar rencilerin hazrlayacaklar sre dosyalarnda yer alrken rencilerin konulardan ne ynde etkilendikleri anlalacaktr. Sre dosyalar bu anlamda ayrca deerlendirilecektir. 17. Dersin lenii (40): Bu blm her bir retmen aday tarafndan Dikkat ekme, hedeften haberdar etme, motivasyon, Kalcl ve Transferi Salama, ders sonu deerlendirme gibi alt balklar kullanlarak tm detaylar ile yazlmaldr. Bu blm projelerin sunumundan nce yazlmasna ramen gerektiinde sunumdan sonra dzeltilebilir. Proje Tabanl renmede Deerlendirme Sre Deerlendirme: Bu yaklamda sadece etkinlikler sonucu ortaya kan rn deil, ayn zamanda bu rnn ortaya konma sreci de deerlendirmeye alnr. Ayrca renciler sadece retmen tarafndan deerlendirilmez, ayn zamanda renciler kendi kendilerini hem proje sunum dosyasyla hem de dier retmen adaylarna yapacaklar ksa bir ders sunumu (mikro retim yntemi) ile deerlendirirler. Sunumun deerlendirilmesi iin gzlem formu kullanlr. retim eleman, retmen adaylarn nceden belirledii ve aklad kriterler dorultusunda (Proje Sre Dosyas kriter kad) retmen adaylar ise grup arkadalarn hem sre dosyas kriter kadna gre hem de gzlem formuna gre deerlendirmelidir. rn Deerlendirme retim eleman retmen adaylarnn tasarlad rnleri deerlendirirken sanatsal uygulama iin gelitirilen ve aklanan kriterlere gre deerlendirmelidir.
96

SONU renciler proje tabanl renme yntemi ile soyut bilgiyi eitli ilem basamaklar ile tam olarak renemezler. Fakat bilgiyi ina edebilirler ve eitli ieriklerle kullanabilme becerisini kazanabilirler (Dede ve Yaman 2003). rencilerin kendilerine verilen bir projeyi tamamlamalar uzun zaman alabilir. nitelerin zamannda bitirilmesi gereklilii, ilkretimde proje tabanl renme yntemi uygulamalarnda retmenlerin karlaabilecei en byk engellerden biridir. Proje tabanl renmenin belli bir mfredat program erevesinde uygulanabilmesi ve zaman sknts ile karlalmamas iin retmenlerin proje aamalarn ok iyi planlamas, dzenli olarak plann ileyii hakknda geri dntler almas, projenin ders saatleri dnda yaplmasna ve bilgiye ulama yollarnda rencilerine rehberlik etmesi gerekir. Bu aratrma ile, gerek dnyayla balant kurabilen, aratrma tabanl, ok sayda kaynak kullanmay gerektiren, belirli bir sre gerektiren, bir bitirme rnyle sonulanan projeler hazrlamay bilen; bilgi ve beceriyle bezenmi retmen adaylarnn retmenlik yaantlarnda sk bavurulmas gereken bir yntem olduu ortaya konulmutur. Bilgiye ulamasn bilen ve bilgilerini uygun ortamlarda doru yntemlerle kullanabilen bireylere ihtiya duyulduu bir dnemde retmen adaylarna ve retmenlere proje tabanl renme modelinin okullarda uygulanabilir olduunu gstermesi bakmndan son derece nemlidir. KAYNAKLAR Dede, Y. ve Yaman, S. (2003). Fen ve Matematik Eitiminde Proje almalarnn Yeri, nemi ve Deerlendirilmesi, G.. Gazi Eitim Fakltesi Dergisi, Ankara, Cilt 23, 1:117-132. Katranc, M. (2004). lkretim Resim- (Sanat) Dersinde Tekstil Konularnn ok Alanl Sanat Eitimi Yntemi ile Uygulanmas, Gazi niversitesi Eitim Bilimleri Enstits, Resim- retmenlii Bilim Dal, yaynlanmam Doktora tezi, Ankara. Korkmaz, H. (2002). Fen Eitiminde Proje Tabanl renme Yaklamnn lkretim rencilerinin Yaratc Dnme, Problem zme ve Akademik Risk Alma Dzeylerine Etkisi. Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits (Yaymlanmam Doktora Tezi), Ankara. MEB,http://www.meb.gov.tr/belirligunler/internet_haftasi_2005/bt/proje_tabanli_ogrenme.htm, (17.09.2009). zsoy,V. ve Alaku, A.O. (2009). Grsel Sanatlar Eitiminde zel retim Yntemleri (Resim-), Pegem Akademi Yaynclk, Ankara. Shanley, M.K. (1999). Focus Learning Through Projects, Projects Unlock Student Potential, Curriculum Administrator, October, Vol 35 (10), 3941. ahin, T. Y. ve Yldrm, S. (1999). retim Teknolojileri ve Materyal Gelitirme, An Yaynclk, Ankara.

97

TRK SANATINI VE ETMN ALMANYA RNE LE TARTIMAK

Yrd. Do. Dr. Muhammet ALAGZ Abant zzet Baysal niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, BOLU mehmet.alagoez@hotmail.de

GR ada toplumlarda bireydeki sanat eitimi ve etkileim daha ocuk yuvalarnda balar, okul dnemleri de olmak zere tm yaamda eitli younluklar gstererek srer. nsan bizzat kendisi yaparak, izleyerek ve sanat eserine sahip olarak bu eitimin iinde olur. Sanat eitimi denince ncelikle okullardaki dersler, ilgili akademik kurumlar ve niversiteler dnlr. Sergi mze gezmenin, sanat eseri izlemenin, hatta onu satn alarak bir sanat eserine sahip olmann da sanat eitimi kapsamnda olduu pek dnlmez. amz toplumlarnda sanat yetitiren akademik kurumlarn yan sra sanat yaygnlatran sanaty eitli dl ve burs sistemleriyle destekleyip koruyan, bireylerin sanat eitimlerinde etkili olan baka yaplanma ve kurulular vardr. Almanyada bu tr yaplanmalarda dikkati ncelikle Mesleki Birlikler ve Sanat Dernekleri ekmektedir. Mzeler ve sanat piyasas oluturan zel galeriler de sanat eitiminin ayrlmaz dier parasdrlar fakat bu alma Sanat Birlikleri ve Sanat Derneklerinin etkisi zerine younlaacaktr. TARTIMA Sanat Yetitiren Akademik Kurumlar, Gzel Sanatlar niversitesi ve Faklteler Almanyada gnmzde 25 devlet gzel sanatlar niversitesi vardr. Bu lkede Gzel Sanatlar alanndaki ilk akademik kurulu 1662 ylnda Nrnbergde kurulan Nrnberg Gzel Sanatlar niversitesidir. (Kunstakademie Nrnberg) Trkiyede ise ilk olarak 1882 ylnda Sanayi Nefise Mektebi adyla bu gnk Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi kuruldu ve alannda halen tek niversitedir. Gzel Sanatlar Faklteleri Byk Buluma 2009 sergisinin katalou incelendiinde lkemizde son yllarda eitli devlet niversitesi ve vakf-zel niversitelerinde alan gzel sanatlar fakltesi says 50yi gemitir. Sanat yetitirmenin yan sra zellikle ada sanatn Anadoluda da yaygnlamas ve yaplanmasnda nemli grevler stlenen Gzel Sanatlar Fakltelerinin ou daha tm blmlerini ilerlie kavuturamam, kurulu aamasndadrlar. ncelendii kadaryla hem Almanya, hem de Trkiyedeki akademik kurumlarda dersler ve ierikleri benzer zellikler gstermektedir. nceki yllarda lkeler arasnda orta ve niversite eitimi alannda yaanan farkllklar nedeniyle, rnein Almanyada lise eitimi Trkiyeden iki yl daha fazla olduu ve ayr bir diploma (Abitr) ierdii iin Almanyaya gelen rencilerin Akademilere alnmasnda, diploma, lisans, yksek lisans sistemlerindeki farkllklar nedeniyle de denkliklerinde sorunlar yaanmaktayd. Bologna sreci ierisinde bu farkllklar en aza indirilerek sorunlar ortadan kaldrlmaya allmaktadr. niversite say ve yaygnlnda ortaya kan farkllklar ise lkemizde alan ok saydaki yeni Gzel Sanatlar Faklteleri ile kapatlma yolundadr, fakat yeterli grlmemelidir. Almanya ve Mimar Sinan rneinde olduu gibi Gzel Sanatlar niversitesi yaplanmalaryla rgtlenmelidir. Almanya sanat yaplanmas ve Trkiye arasndaki asl farkllk sanat birlikleri, sanat dernekleri, yaplanmas alanndadr. Braunschweig Gzel sanatlar niversitesi rneinde Almanyada Sanat Eitiminin ncelenmesi konulu yazm incelendiinde; Braunschweig Gzel Sanatlar niversitesi, 1200 rencisi ile sanat, tasarm ve bilim alan Kombinasyonlar ile zel konuma sahip Almanyann 2. byk Gzel Sanatlar
98

niversitesidir. Sanat blmnde retim sresi diplomaya kadar (yksek lisans) 10 smestre, 1. diplomaya kadar da (lisans) 6 smestredir. Sanat Blmne ylda 30 renci alnr. renim cretlidir ve bu cret her smestre iin 500 dur. Ayrca 250 kayt yenileme ve benzer harlar bu cretin dndadr. Snflardaki kiisel almalara, sra d seyahatlere, diploma, proje almalarna tevik ve malzeme yardmlar yaplr. Sanatta yeterlik yapan renciler tm retim harlarndan muaf tutulmutur. Almanyada sanat ve sanaty tevik eden eitli burslar zellikle gen sanatlar iin ok yaygndr. Trkiyede grlmeyenin aksine Almanyada ok sayda kk ehir ve kasaba da belediyeler, eitli kurumlar, sanat ve sanat dernekleri de sanat burslar, dll yarmalar dzenlemektedir. Bu burslar sanatn lke genelindeki yaygnlnn, sanat ve sanatnn desteklendiinin de gstergesidir ve saylardaki okluk lkemizdekilerle kyaslanamaz. Yalnz lkemizde son yllarda valilikler, belediyeler, zel kurumlar ve niversitelerce dzenlenen artan saydaki sempozyum ve altaylar, dll yarmalar lke sanat adna nemsenecek gelimelerdir. Alman Sanat Dernekleri (Kunstvereine) Alman Sanat Derneklerinin 2010 yl tantm bror incelendiinde Almanyada Modern Sanatn yolunu aan kurumlar olduu grlr. Almanyada ilk sanat dernekleri 1800 1840 yllar arasnda ykselen burjuva snf ile ortaya kmtr. Amalar o gnk yaayan sanat sanatseverlerle buluturmak ve sanatn sadece asiller snfna ait bir ura alan olamayacan ortaya koymakt. Bu k noktas nedeniyle sanat dernekleri Almanyada demokrasinin gelimesinde nemli rol oynamlardr. Dernekler kanunu esaslarna gre alrlar ve yelerin setii ynetim kurullar tarafndan ynetilirler. Mzeler toplanm, koleksiyonu yaplm sanat eserleri, zel galeriler sanat eserinin sat ile ilgilenirken sanat dernekleri kendilerini gnmz sanatnn gsterimi ve tantmna adamlardr. Bir dier ama sanat yetimi izleyicinin yan sra geni kesimlerle de buluturmaktadr. Her sanat dernei kendi ilettii bir sanat galerisine sahiptir. Yllk ortalama bir milyondan fazla insan sanat derneklerinin dzenledii sergileri izlemektedir. Gnmzde Almanya genelinde saylar 300 akn sanat dernei vardr. 2008 deki saylara gre toplam ye says 120 000 den fazladr. Buraya istatistiklere girmeyen daha kk apta ok saydaki kasaba dernekleri de eklenirse verilen saylar ok artacaktr. S. Karichin 13 Ekim 2010 da Frankfurter Algemeine Zeitung gazetesinde yaymlanan makalesinde Almanyada kurulan ilk sanat dernei 13 Ekim 1792 de sanat topluluu olarak Nrnbergde kurulmutur. Gnmzde sahip olduu 350 metrekare sergileme alan, 3500 yesi ve 400 000 yllk btesi ile Duesseldorf Sanat Dernei en byk, 8,5 metrekare sergi alan, 150 yesi, 40 yllk gemii ve 10 000 yllk btesi ile Gien Sanat dernei en kk olandr diye verilir. Sanat dernekleri varlklar nedeniyle lkenin kltr hayatnda nemli bir yer tutar ve demokratik lke yaps iin de yeri doldurulamaz ve vazgeilemezdir. almalarnda ok az devlet olana kullanarak toplumun hayat kalitesini artrr ve kltrnn yenilenmesine katk yapar. lkenin, ehir ve kasabalarnn yaratc dnme ve ekiciliini artrr. Kltr Ekonomisi bugn yaayan canl bir kltrn olduu ehir ve blgelerin yatrmlar iin nemli ekim faktrlerinden biri olduuna dikkat ekmektedirler. Kltrel anlamda hareketli ehirler bilindii gibi ayn zamanda ekonomik merkezlerdir. Dnya genelinde yatrmc ve giriimcilerin son 10 yldr gnmz sanatna ve Kreatif Endstriye creative indstries ilgileri tesadfen deildir. Almanyadakilere benzeyen ve zellikle sanatlar dnda sanatseverlerin kurduu sanat derneklerine Trkiyede gzel sanatlar (plastik sanatlar) alannda pek rastlanmaz. lkemizde ada anlamda sanatn geni kesimlere yaylmadnn gstergesi olan bu durum, lke olarak ada sanat gemiimizin150 yl gibi ok ksa bir zaman dilimini kapsamasndan ileri gelebilir. Son yllarda 1980 sonras zellikle de byk ehirlerimizde saylar hzla artan zel sanat galerileri Trk Sanat adna ve ilerisi iin ok mit vericidir. Ayrca byk holdinglerin mzecilik alannda yapt atlmlarda ada Trk Sanat iin ok deerlidir fakat sanatn tm Anadoluya, geni kitlelere ulamas iin yeterli deildir.
99

Almanyada ne kan sanat birlikleri Almanyada eitli ehir ve blgelerde dorudan vatandalarn kurduu sanat derneklerinin yan sra sanatlarn kurup yesi olduklar pek ok sanat birlii vardr. Tadklar nem ve zellikleri nedeniyle Plastik Sanatlar Birlii ve Alman Sanatlar Birlii ne kmaktadr. Plastik Sanatlar Birlii (Bund Bildender Knstler BBK) Plastik Sanatlar Birlii (BBK) Almanyada serbest ve eitimci sanatlarn mesleki bir kuruluudur. Tabandan tavana doru yaplanr. Tabanda en kk birim olan ehir veya blge gruplar bulunur. Bu gruplar delegeler gndererek eyalet grubunu, eyalet gruplar da setikleri delegelerle merkez grubunu oluturur. ehir Yaplanmasna rnek, Braunschweig Grubu: (Bezirksgruppe Braunschweig) Plastik Sanatlar Birlii Braunschweig Grubunda 1979 -1999 yllar arasnda ye ve ynetici olarak bulundum. Braunschweig Grubunun ortalama 122 yesi vardr. yeler serbest alan sanatlar ve sanat eitimcilerinden olumaktadr. Yllk ye aidat 60 dur. Bu aidatn 1/3 ehir grubuna, 1/3 Eyalet, dier 1/3 lk blm de merkezi ynetime ayrlmaktadr. yeler tzk gerei belirlenen sreler ierisinde dzenli toplanarak ynetim kurullarn, eyalet delegelerini, eitli jrileri ve Galeri komisyonunu belirler. ehir grubu her yl uygun grd bir yerde yelerinin jrili, kataloglu ylsonu sergilerini yapar. Birok ehir grubunda olduu gibi Braunschweig Grubunun da ilettii bir sanat galerisi bulunmaktadr. Eyalet Yaplanmas: Eyalet Gruplar o eyaletin ehir veya blge gruplarndan seilen delegelerden oluur. rnein Aa Saksonya Eyaleti Plastik Sanatlar 14 ehir veya blge Grubunun setii delegelerden olumaktadr. Bat Almanya ile Dou Almanya birletikten sonra eyalet grubu says 16 ya kmtr. Merkez Yaplanmas: BBK 2010 yl tantm bror incelendiinde; bbk 1971 ylnda Frankfurt Sanat Kongresinde kurulmu ve Kasm 1972 de imdiki yapsyla yararl dernekler ktne kaydedilmitir. u an 10 000 yesi vardr. Yaplanmas tabandan tavana dorudur. En tepedeki Merkez Ynetim Kurulunu Eyalet delegelerinden oluan Eyalet Konseyi 4 ylda bir toplanarak seer. Merkez Ynetim Kurulu da alma program ve bteyi belirler. 4 yllk aralarda ise her eyaletten seilmi bir temsilciden oluan Merkezi Komisyon her yl bir kere toplanr ve Eyalet konseyi grevini stlenir. Merkez Ynetim Kurulu ise iki e bakan ve 5 yeden oluur. Kurul bu iki e bakandan birisini dernein szcs olarak seer. BBK birlikte hareket, dayanma ve yardmlama sloganyla yola km, imdiye kadar 1881 de kurulan Telif Haklar Kuruluu (Verwertungsgeselschaft Bid-Kunst) ve 1983 de kurulan Sanatlar Sosyal Sigortas (Knstler Sozial Versicherung) gibi nemli alanlardaki yaplanmalarn gereklemesinde belirleyici olmutur. 1989 ylnda stanbulda kurulan Uluslararas Plastik Sanatlar Derneinin Tantm bror incelendiinde Almanyadaki Plastik Sanatlar Birliine benzer. Bu dernek Almanya rneinde olduu gibi tm lke geneline yaylan bir yaplanma henz gerekletirememitir. Koruma ve Destekleme Dernei: (Kulturwerk) 1992 de kurulan koruma ve destekleme dernei KULTURWERK esas olarak merkezin tm BBK yelerine cretsiz gnderdii Kulturpolitik dergisini yaynlar. Ayrca byk sergiler dzenler, cretsiz kltrel yaynlar yapar, sanat ve kltr destekleyici tm almalar destekler. Dernek eyaletler ve merkez ynetimi yelerinden oluur. Yararl dernekler statsndedir. Ayrca pek ok ehir grubunun sanatseverlerden oluan koruma ve destekleme dernei (Frderkreis) bulunmaktadr. Alman Sanatlar Birlii (Deutscher Knstlerbund) Alman Sanatlar birlii tantm bror 2010 incelendiinde 1903 ylnda Almanyann Weimar ehrinde sanat Sponsoru Harry Graf Kessler von ve ressam Lovis Corinth, Max Lieberman, Alfred Lichtwark, Max Slevogt ve bakalar ile kurulmutur. 1936 da Hitler Rejimi tarafndan kapatlmtr. 1950 ylnda akademisyen ressam Willi Baumeister, Karl Hofer, Ewald Matare, ve Karl Schmidt-Rotluff tarafndan Berlinde yeniden kurulmutur. u anda 600 akademisyen ve tannm sanatdan oluan yesi vardr.
100

Alman Sanatlar Birlii sanat ve sanatnn pozisyonunun toplum iinde geliip glenmesi iin alr. Sanatn zgrln ise kltrel geliimin deimez temeli sayar. Alman Sanatlar Birlii daha ok tannm sanatlar ve yksek dzeydeki akademisyen profesrlerden oluan bir mesleki kurulutur. yelerinin toplum ierisindeki konumlar nedeniyle hkmetlerin kltr politikasn ynlendirmede, karlan ilgili kanunlarn oluumunda etkilidir. Sanatla ilgili ulusal ve uluslar aras pek ok birim ve kurum iinde sz sahibi olarak vardr ve belirleyicidir. Ayrca Berlinde birliin eitli sanatsal projeleri gerekletirdii kendine ait bir de sanat merkezi bulunmaktadr. 2010 yl tantm bror incelendiinde lkemizde Alman Sanatlar Birliinin benzeri dernek olarak Mstakil Ressamlar ve heykeltralar Birlii ve Birlemi Ressamlar Ve heykeltralar Dernei (BRHD) gsterilebilinir. Her iki dernek de Gnmz Trk Sanat ve kltr politikas alannda benzeri olan Alman Sanatlar Birlii (Deutscher Knstlerbund) kadar etkin deildir. KAYNAKLAR Alagz. M. (2009) Braunschweig Gzel Sanatlar niversitesi rneinde Almanyada Sanat Eitiminin ncelenmesi, AB Eitim Fakltesi Dergisi, Cilt10, Say1, Haziran 2010 Sergi Katalou Byk Buluma 2009 AK Sanat Dallar Eitim Konseyi, Mula niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Kunstvereine (02.10.2010 http://www.kunstvereine.de) S. Karich. Deutschlands Kunstvereine: Die Augenschein der Nation. FAZ.NET (09.10.2010 http:// www.faz.net/s/) Bundesverband Bildender Knstlerinnen und Knstler BBK (02.10.2010 http://www.bbkbundesverband.de) a+A Uluslar Aras Plastik Sanatlar Dernei UPSD (02.10.2010 http://www.upsd.org.tr) Deutscher Knstlerbund (02.10.2010 http://www.kuenstlerbund.de) Ressamlar Dernei (02.10.2010 http://www.ressamlardernei.com) Birlemi Ressamlar Ve heykeltralar Dernei BRHD (02.10.2010 http://www.brhd.org.tr)

101

OCUKTA SANATSAL HAZZIN BELRLEYENLER

r. Gr. Mustafa KBARKAYA Mersin niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Grafik Blm, MERSN mkibarkaya@artolye.com

GR Sanat ve tasarm retimi, insann byk oranda duyusal retimidir. Duyular, sanatsal retimlerimizin yan sra almlayc olarak herhangi bir objedeki estetik hazz duyumsamamza da araclk eder. Daha anne karnndayken oluuma, doumla birlikte geliime balar. O halde; Geliim anda ocua sunulmas gerekenler; yok saylm, atlanm veya yanllaryla doru kabul edilmise, bireyin olgunlama dnemi olan niversite yllarndaki sanatsal eitimine olumsuz yansmas olmayacak mdr? Biz yetikinler, ocuklarn btn evrelerini ve deiken psikolojilerini, rgn eitimde tek bir snfa indirgeyip onlara ablon grntler oluturmaya devam etmemiz doru mudur? Corafyaya, iklime, kltre ve ayrca ynetim sistemlerine gre toplumlarn bir baklk, bir yatknlk gsterdii ortak renk ve beeni gruplarnn olduunu grebilmekteyiz. ocuklarda da bu tr gruplan(dr)ma var mdr? Duyusal alg geliimini henz tamamlamadn dndmz ocuklarn, estetik haz ve sanatsal sezgilerini etkileyen katmanlar nelerdir? Yukardaki sorular nda, Mersin zel Trkmen Koleji 1. snf, 3. snf ve 5. snftan seilen 61 renciye ayr ortamlarda yaptrlan uygulama almalar; ocuklarn renk kullanm, seimi ve sanatsal beenisinin sosyal, duygusal ve bilisel adan hangi koullarda nasl deiimler gsterdii, ne tr evreler geirdiinin saptanmasna yneliktir. Ayn zamanda, ocuklarn duyusal alg younluu ve grerek renme zellikleri dnldnde, eitimi, sosyallemesi ve sanatsal eilimlerinin doru ynlendirilebilmesi iin yaplmas gereken almalara bir rnektir. UYGULAMALAR 1-ocuklarn uygulama almalar (Sanat olarak ocuk) Bu uygulamada, ocuklarn sanatsal yeteneklerinin lt, bireysel farkllklar veya nasl gelitirilebilirliine ilikin sonu elde etmek gibi bir hedef yoktur. Yetenei hangi dzeyde olursa olsun renklendirme ve grsel algnn ya ve eitime gre sezgisel, duygusal ve bilisel adan ne gibi deiimler gsterdiini saptayabilmektir. ocuklara psikolojik ynlendirme yaparak, yknn ierii ve psikolojik etkisinin, grsel algy nasl ynlendirdii, nasl bir renk dizgesi oluturduunu gzlemleyebilmek kastyla yaptrlmtr.

Uygulama 1. Dramatik yk resimlemesi (Frtnal bir gecede meydana gelen trafik kazasn resimleyiniz) Uygulama 2. Cokusal yk resimlemesi Bir ilkbahar gn, yannzda ok sevdiiniz hayvanla kendinizi iek sularken resimleyiniz. Uygulama 3. Pastel boya ile tipografi uygulamas Kendinizin veya ok sevdiiniz birisinin ismini pastel boya ile yaznz.
102

2-ocuklarn estetik ynelimleri (Almlayc olarak ocuk) Uygulama 4. Poster seimi

Uygulama 5. Okul duvar renk seimi

103

Uygulama 6: Balon seimi

Anket iin seilen 17 poster genel olarak, Biimsel, Duyusal ve Renk balamnda ana gruba ayrlmaktadr. Ayrca bunlar kendi ierisinde de alt gruplara ayrlmaktadr. Posterlerin, ocuklarn dnsel, duygusal ve grsel deneyimlerine ynelik nitelikleri tamasna zen gsterilmitir. rgn eitim ierisinde sanat eserleriyle karlamamas nedeniyle poster rnekleri arasnda sanat eseri reprodksiyonuna yer verilmemitir. Renklendirmenin etkisini lebilmek amacyla, duyusal ya da biimsel anlamda benzer resimlerin, renk asndan farkl zellikteki rnekleri konulmutur. 3-Ekonomik, eitsel ve baskn kiilik durumu (Sosyal varlk olarak ocuk) (Okul ynetimi dokmanlar ve snf retmenlerinin bilgi ve grleri araclyla) ZMLEMELER A- ocuun cinsiyeti, fiziksel ya da dnsel geliimi ile renk kullanm arasnda ne gibi ilikiler saptanmtr? ocuklarn bireysel farkllklar, resimlerinde kullandklar renklerden ok biimlendirmelerde kendisini gstermektedir. 1. Ve 2. Uygulamalardaki konularn ieriksel farkllklarnn (Karamsar Cokusal) renk asndan davurumunun izlerine rastlanmamtr. ocuun uygulayc olduu durumlarda renk seimini etkileyen en nemli etmenler; oyun cokusu ve grsel dnya deneyimleridir. ocuklar resim yaparken ya sezgisel renk dzenlemeleri ya da zihinsel dnyasna aktard nesne ve renk ilikisine gre bir renklendirme yntemi oluturmaktadr. Nesneyi rengiyle alglayabilmesi grsel dnya deneyimlerine ve bilgisel geliimine baldr. Birinci snf rencileri insan tenini -elbiseyle birlikte algladndan olacak-, deiik renklerle ifade ederken, nc snf rencileri ten rengini her seferinde pembe, elbiseyi ise deiik renklerle resimlemektedir. Grsel gereklik, ocuklarn ya ve bilgisel geliimlerine gre artan grsel dnya deneyimlerine baml ve bu deneyimlerin artna paralel olarak renklendirmelerine etki etmektedir. Birinci snf rencileri aalarn dnda hayvanlar, yollar dilediince renklendirirken, nc snf rencilerinin hepsi yollar gri - siyah ve trafik lambasnn renklerini sralamasna gre gerek renkleriyle renklendirmeleri bu sany glendirmektedir. ocuk belleine renkleriyle aktard bir grsellii daha sonraki her resimde gerek renkleriyle resimlemektedir. B- ocuun cinsiyeti, fiziksel ya da dnsel geliimi ile setikleri resim ya da renklerde anlaml bir btnlk var mdr? Tm ocuklar iin cinsiyet, ya ve eitim farkllklarna ramen uygulamalarda dilediince renk kullanmaktadrlar genellemesini yapabilmekteyiz. Fakat ocuklar almlayc konumunda iken bir genelleme yapamamaktayz. Renk asndan deiik resimler zerinde younlamaktadrlar. Yalnz siyah - beyaz olan I ve T resimlerinin her iki durumda da hi kimse tarafndan benimsenmemi olmas ocuklarn renkli resimlere kar daha ilgili olduunu gstermektedir. Setikleri resimlerle cinsiyet, ya ve dnsel geliim asndan bir balant kurabilmekteyiz. Fakat bu balantnn asl gl yan resimlerin yksel ve biimsel ynleriyle ilintilidir. Kz ocuu figrlerinin resimlenmi olduu H - L ve O resimlerini seen rencilerin byk ounluu yine kz ocuklarndan olumaktadr. Ayrca ocuk resimleri grubunda olan B H - L ve O resimlerini seen rencilerin ortak zellikleri okul baar durumlarnn dk olmasdr. Okul baars yksek olan rencilerin C - D ve F resimlerinde younlatn grmekteyiz. C ve F resimlerinin ders kitab resimlemelerinden olmas ve ocuklarn ders kitabyla ska karlamas nedeniyle bir estetik ynlendirmeye artlandrldklar kukusu domaktadr.
104

Yaplan almada renk seimi farkll en belirgin olarak cinsel kimliklerinde gze arpmaktadr. Kz ocuklarnn byk bir blm okulun duvarlarnn boyas iin pembeyi (Soru 3: D - K) seerken, erkek ocuklarnn yeil, krmz ve mavi (Soru 3: A - E - I) renkleri zerine younlatklar grlmektedir. Balon seiminde de -zellikle birinci snfta- ayn sonu gzlemlenmitir. C- ocuklarn kendi yaptklar resimle, beendikleri resim arasnda renk asndan bir balant kurulabilir miyiz? Resim yaparken eitli ve canl renkler kullanan bir ocuk, resim seerken az renkli bir resmi de (rnein; Resim D) beenebilmektedir. Bu balamda, ocuun yapt ile setii resimlerin renk bakmndan benzer ilikiler kurmasndan sz edememekteyiz. D- Ortak beenide bulunan renciler arasnda baka ortak zelliklere rastlayabiliyor muyuz? Birinci snfta resim D yi seen 5 renci bulunmaktadr. Bu rencilerin zellikleri hakknda, snf retmenlerinin izlenimleri ve ocuklarn okul baar durumlarnn benzer zellikler gstermesi asndan nem tamaktadr. Bu ocuklarn zelliklerinde; atlgan, hep kendi isteklerinin yaplmasn ister, asabi, abuk kzar, lider olmak ister, hrn, kavgac gibi benzerlikler gzlenirken hepsinin okul baar durumu iin ok iyi olarak nitelendii grlmtr. SONU 1. ocuklar resimlerinde ok renk kullanmaktadrlar. Byk oranda resim yapmak; boyamak olarak alglanmaktadr. Alglama dzeyinin geliimine paralel olarak ocuklarda renk, yerini biim ve konuya brakmaktadr. Buradan hareketle daha kk yalarda, renklerin farkll, biimleri kodlamaya yarayan ve algy hzlandran bir etmen olduu iin ocukta ilgi uyandrmaktadr. Bu nedenden tr ocuklar iin yaplacak almalarda renkli olsun diye biimi paralayacak ve alglama hzn drecek yaklamlardan kanlmaldr. 2. ocuklar resimlerini renklendirirken grsel dnya deneyimlerini aktarmaya zen gstermektedirler. Elbette ya ve eitim seviyesinin grsel hafzada brakt izler dorultusunda. 3. ocuklarn cinsel farkllklar, renkleri kendilerinin kullanmalar annda etki etmezken, beeniye gre yaptklar seimde etkisini gstermitir. Kz ocuklar pembe renkte srarc davranrken, erkek ocuklarn mavi, yeil renklerde younlaarak, yaygn anlay desteklemitir. 4. ocuklar, almlayc olarak bireysel farkllklaryla seime karar verirken, uygulayc konumda ise oyun cokusu ve grsel dnya deneyimi erevesinde genele uyum salamtr. ki nemli sonuca ayrca deinmekte yarar vardr. lki, ocuklarn yaptklar resimlerdeki baar durumu ile okul baar durumu arasnda bir paralellik kurulamasa da setikleri resimlerle okul baar durumu arasnda bir iliki grlmtr. Az renkli, karanlk ve fantastik bilgisayar oyunlar grselliindeki bir resimleme olan Resim -Dyi seen 11 ocuun okul baar durumlarnn iyi ya da ok iyi olduu gzlemlenirken, H ve L resimlerini seen ocuklarn okul baar durumlarnn orta veya baarsz olduu saptanmtr. kinci olarak; ocuklara tekrarlanarak sunulan grntlerin, onlarn estetik beenilerini ynlendirdii konusudur. Anket sonularna baktmzda ders kitaplar resimlemeleri C - F, fantastik iddet filmlerini ve bilgisayar oyunlarn artran resim D ile animasyon zelliklerindeki resim P en ok beenilen resimler olmutur. 17 resim arasndaki seimin sonularna baktmzda, genel toplamnn yarsndan fazlasnn bu resimler zerine younlatn grmekteyiz. Grsel eitimine katkda bulunacak bilgisayar, masal kitaplar ya da eitim CDleri her ocuun eline gemeyebiliyor. Fakat ders kitab zorunlu olarak her ocua ulamaktadr. 2010 eitim retim yl iin 14 milyon 786 bin 600 renciye 193.925.000 adet ders kitab baslmtr(CNNTurk 19.09.2010). Okul ortamlarndaki posterler, tarih eridi, mevsim eridi, yardmc kitaplar, eitim CDleri gibi ders ara gerelerini de eklediimizde ortaya muazzam bir sektr kmaktadr. Bu saylar birok nl yazarn hayaline bile smayan bask rakamlardr.
105

Pedagoglarn, eitimcilerin, grafikerlerin, illstratrlerin hatta kitabn ilgili olduu brann uzmanlarna yer verilmeksizin uzunca bir dnem ders kitab retimi yapan ders kitab yazarlarmzn uzmanlk durumuna bir gz atalm

Bu retim modeli, yani ders kitab yazarl ayn zamanda devredilebilir bir uzmanlk olarak ta alglanmaktadr. rnein; Vedat n, Eser n, Cenk n / Ali Tun, smet Tun, Ayegl Tun, Murat Tun. Yaam boyunca sahip olduu kitaplarn sadece ders kitaplar olduunu syleyebileceimiz insanlar azmsanamayacak kadar oktur. Bunun yannda kk bir hikaye kitabn bile atmayp evinde TV sehpasnda yer ayran insanlarmzn ou ders kitabna ayn sevgiyi gstermemektedir. ocuklarmz bilisel ve duyusal olarak gelecee hazrlayan milyonlarca ders kitab kendisini yarna tayamadan sanki buhar olup umaktadr. Sanatsal nitelik sadece grsel ekicilii elde etmek iin kullandmz bir ambalaj olarak alglanmamaldr. Tm mhendislik ve bilim dallarnn da alg ve duyu eitiminden yararlanaca mutlaktr. lgi, dikkat, empati, kavray, kyaslama ve imgelem sadece sanatn ve sanatnn evresinde bulunan olgular deiller. Tm bunlar sanatn grsel diliyle toplumun eitimine sunulduunda, sanatsnn yaratcln kamlayan algda seici duyarl bir toplum yetiir. Toplumlar kltrn besler, kltr de sanat ve sanatsn

106

SANAT VE TASARIM ETMNDE RENCLERN YAKLAIMI (HTT NVERSTES MYO RNE)

r. Gr. Mcella BAYLAVLI Hitit niversitesi, Meslek Yksekokulu, ORUM mucellabaylavli@hitit.edu.tr Yrd. Do. Dr. Glen ERENLER AKAR Gazi niversitesi, Mesleki Eitim Fakltesi, ANKARA gulsen@gazi.edu.tr

1. GR Sanat aslnda yaratmak ve yarattndan yaratrken haz almaktr. Sanat, sanat ile izleyen arasnda, toplumlar arasnda ve bunlarn da tesinde alar arasnda bir iletiimdir. Sanat; insann duygu, dnce ve heyecanlarna, ruhsal deneyimlerine biim vererek bakalarna anlatabilmek abasdr (Arslan, 2010: 1079). Sanatn amac, estetik bir form olan sanat eserini benimseme ve onu kabul etme srecinde birbirimizi anlama ve bakalarnn bizi anlamasna yardmc olmaktr (Anderson, 2003: 61). Sanat eitimi; bireyin grsel, ruhsal ve estetik ynlerini ve yaratcln gelitirmeye alan etkinlikler btndr (Stokrocki ve Krolu, 1996: 3). Sanat eitiminin ba amalarndan biri; grmeyi, iitmeyi, dokunmay, tat almay retmektir. evresini hakkyla alglayp onu biimlendirmeye ynelmek iin bu gerekli ilk koul saylmaktadr (San, 2008: 25). Grsel kavramlarda tasarm; spesifik bir amac baaracak biimde materyal ve biimlerin bir organizasyonudur (Alaku, 2003: 55). Tasarm eitimi, bireylerin setikleri sanat alannda eitim almalarn salayarak bilgi ve beceri kazanmalarn, yeni ve zgn tasarmlar ortaya koyabilmelerini, ilgili alanda deneyim kazanmalarn salamaktadr. Tasarm eitiminin amac, bilinalt ve bilin st dnce olgusu ve grme duyusunu kendine zg bir btn haline getirmektir (Doar, 2009: 14-25). niversiteler, yksek retim hizmeti veren eitim kurumu durumundadr (Ouz, 2001: 2). Gnmzde niversiteler, eitim-retim hizmetlerinin yannda, aratrma, danmanlk ve yetikin eitimi hizmetlerini de yerine getirmektedir. Hitit niversitesi Meslek Yksekokulunda, teknik programlar ve iktisadi programlar blmlerinde ok sayda programn eitimi yaplmaktadr. Teknik programlar blmnde yer alan, ayn zamanda birer uygulamal sanat dal olan; seramik, cam ve inicilik, geleneksel el sanatlar ve tekstil teknolojisi programlarnda, alan derslerinin neredeyse tamamnda sanat ve tasarma ilikin eitim-retim faaliyeti srdrlmektedir. Bu aratrma; Hitit niversitesi seramik, cam ve inicilik, geleneksel el sanatlar ve tekstil teknolojisi programlarnda eitimlerine halen devam eden ikinci snf rencilerinin alm olduklar sanat ve tasarm eitiminin rencilerin kendi gzyle onlara neler kazandrdn ve eitim faaliyetinin dzenlenmesine ilikin gr ve nerilerini tespit etmek amacyla yaplmtr. Bu alma, sanat ve tasarm eitiminin anlay ve uygulama ynnden sorunlarn tespit etmek iin renci gzyle bakmak ve daha iyiye ulaama yolunda nerilerde bulunmak iin, nem tamaktadr. 2. YNTEM Bu aratrmada nitel aratrma yntemi kullanlmtr. Aratrmann evrenini, Hitit niversitesi Meslek Yksekokulu Tekstil Teknolojisi, Geleneksel El Sanatlar, Seramik, Cam ve inicilik programlarnda renim gren 2. Snf renciler oluturmaktadr. Aratrmada, belirlenen evrenin tm rneklem grubu olarak alnmtr. Aratrmann amac dorultusunda bir soru seti hazrlanm ve bu soru seti ile, ayn zamanda
107

literatr taramas sonucu elde edilen bulgularn yorumlanmas ile aratrma verileri elde edilmitir. Anketler ile elde edilen verilerin say ve yzdeleri hesaplanarak bulgular tablolar ile gsterilmitir. 3. BULGULAR VE YORUM Bu blmde aratrmann bulgularna ve yorumlarna yer verilmitir. Ankete katlan rencilerin ya dalmlar incelendiinde; %86,5inin 15-25 ya arasnda olduu, %9,5inin 26-35 ya arasnda olduu, %4,1inin ise 36 ve st bir yata olduu tespit edilmitir. Katlmclarn %82,4 kadn, %17,6s ise erkektir. Yine katlmclarn, %45,9u Tekstil Teknolojisi, %12,2si Seramik, Cam ve inicilik, %41,9u Geleneksel El Sanatlar programlarnda eitimine devam etmektedir. Tablo 1. rencileri, blmlerini semeye ynlendiren nedenlerin dalmlar

Aratrmaya katlan rencilerin, renim grdkleri blmlerini semeye ynlendiren en nemli etkenler incelendiinde; byk bir ounluun, %39,2sinin, blme ilikin yetenei olmas sebebiyle blmn setii grlmtr. Bunu srasyla; anne ve babamn ynlendirmesi, blmde verilen sanat ve tasarma ilikin eitime ilgi duymam, tamamen tesadf ve ailemde bu branta alanlarn olmas seenekleri izlemektedir. Aratrma kapsamnda incelenen blmlerin ayn zamanda uygulamal sanatlara da girmesi sebebiyle, bu blmlerde yetenekler zellikle nemlidir. rencilerin de ksmen de olsa blm seiminde yeteneklerini dikkate aldklar grlmektedir. Tablo 2. rencilerin, okulda verilen sanat ve tasarm eitiminin mevcut durumunu deerlendirmelerine ilikin likert lek dalm

108

Tablo 2deki ortama deerler incelendiinde; renci grlerinin ounlukla tamamen katlyorum ve ksmen katlyorum seeneklerinde younlat grlmektedir. rencilerin alm olduu sanat ve tasarm eitiminin, yaratcln destekleyici, yeteneklerini gelitirici nitelikte olduu; yaad not kaygsnn yaratcln engelledii, temel tasarm derslerinin ieriini ve ders saatlerini yeterli bulduu, teorik bilgilerini byk lde pratie dkebildikleri tespit edilmitir. Ayn zamanda, ada bir sanat ve tasarm eitimi aldm seeneinin en yksek ortalamaya sahip olmas nedeniyle rencilerin bu gre ounlukla katlmadklar grlmektedir. Elde edilen bu veri tablo 3 destekler niteliktedir. nk Tablo 3de sanat ve tasarm eitiminin yeniden dzenlenmesine ilikin nerilerden sanat ve tasarma ilikin derslerde ada sanat eitimi verilmeli seeneinin 2. ncelie sahip olduu grlmektedir. renciler, ada bir sanat ve tasarm eitimi almadklarn ve eitim faaliyetlerinin dzenlenmesinde ncelikli olarak ada bir sanat ve tasarm eitiminin verilmesi gerektiini dndkleri sylenebilir. rencilerin, blmde grm olduu eitimin nceki beklentilerini karlama durumlar incelendiinde; rencilerin, %67,6snn blmde grm olduu eitimin ksmen de olsa nceki beklentilerini karlad; %5,4nn beklentilerini tamamen karlad, %5,4nn beklentilerinin ok stnde olduu, %21,6snn ise beklentilerini hi karlamad grlmektedir. Okulda verilen eitimin, rencilerin yarsndan fazlasnn beklentilerine, ksmen de olsa cevap verebildii grlmektedir. rencilerin, sanat ve tasarm eitiminde benimsedikleri yaklamlar incelendiinde; rencilerin %73nn sanat ve tasarm eitiminde renci merkezli yaklam benimsedikleri, %24,3nn deneysel yaklam, %2,7sinin disiplin merkezli yaklam benimsedikleri grlmektedir. Bu verilerden hareketle, rencilerin otoriter bir snf ortam deil, kendi gr ve dncelerinin de dikkate alnd demokratik bir ortam istedikleri sylenebilmektedir Tablo 3. rencilerin, sanat ve tasarm eitiminin yeniden dzenlenmesinde nem verdikleri nerilerin ncelik sralamasna gre dalmlar

Tablo 3de; rencilerin sanat ve tasarm eitiminin yeniden dzenlenmesine ilikin nerilerden sanat ve tasarma ilikin bilgisayar destekli eitim verilmelidir seeneini, ilk yaplmas geren, 1. ncelie sahip seenek olarak grdkleri tespit edilmitir. Bu seenei srasyla nem derecesine gre; sanat ve tasarma ilikin derslerde ada sanat eitimi verilmeli, sanat ve tasarma ilikin
109

derslerde grsel anlatma arlk verilmeli, sanat ve tasarma ilikin derslerin teknik alt yaps desteklenmelidir, sanat ve tasarm eitiminde not kaygs yaanmamaldr; eitimin davrana yansmas yeterlidir, sanat ve tasarm eitimi pratik arlkl olmaldr, sanat ve tasarma ilikin derslerin ierik ve mfredatlar yeniden dzenlenmelidir, sanat ve tasarma ilikin derslerde geleneksel sanat eitimi verilmeli, sanat ve tasarm eitimi kuramsal arlkl olmaldr seenekleri izlemektedir. Elde edilen verilerden rencilerin, okulda verilen eitimin, bilimsel ve teknolojik gelimeler paralelinde yeniliki ve ada olmas gerektiini ve bu dorultuda eitim programnn dzenlenmesi gerektiini dndkleri sylenebilir. Verilecek bilgisayar destekli sanat ve tasarm eitimi sayesinde verilen kuramsal bilgiler teknoloji ile desteklenecek; renciler, eitim srecinden istihdam srecine ok daha kolay geebilecek, sanayinin beklentilerine cevap verebilecek ve sektre ok daha kolay uyum salayabileceklerdir. rencilerin, ada, bilimsel ve teknolojik gelimelerle uyumlu bir eitimin gerekliliinin nemini kavradklar bir gerektir. Ayn zamanda rencilerin, verilen eitimin, yalnzca kuramlardan oluan bilgi yn deil, grsel anlatmlarla, teknik alt yaplarla desteklenen zengin bir eitim olmas gerektiini dndkleri sylenebilir. rencilerin, eitim programnda olmasn istedii derslerin ncelik sralamasna gre dalmlar incelendiinde, rencilerin programlarnda ncelikle matematik dersinin gerekli olduunu dndkleri, bunu srasyla; sosyoloji, felsefe ve geometri derslerinin izledii grlmektedir. rencilerin blmleri ile sanat ve tasarm eitimi sayesinde fonksiyonel ve ergonomik rnler kartabilme durumlar arasnda Ki-Kare Testi sonularna gre statiksel adan anlaml bir iliki bulunmutur (n=74 x2=18,201 p=0,001 P<0,05). Tekstil teknolojisi programndan aratrmaya katlan rencilerin %47,1i, seramik, cam ve inicilik programndan %55,6snn fonksiyonel ve ergonomik rnler kartamad dncesinde olduu; geleneksel el sanatlarndan ise %48,4nn kesinlikle fonksiyonel ve ergonomik rnler kartabildii dncesinde olduu grlmektedir. rencilerin blmleri ile sanat ve tasarm eitimi sayesinde gelecekte hayatlarn devam ettirecek paray kazanabilme durumlar arasnda Ki-Kare Testi sonularna gre statiksel adan anlaml bir iliki bulunmutur (n=74 x2=14,699 p=0,005 P<0,05). Tekstil teknolojisi programndan aratrmaya katlanlarn %50,0sinin aldklar eitimi sayesinde gelecekte para kazanabileceini dnmedikleri; seramik, cam ve inicilik programndan katlanlarn %44,4nn ksmen de olsa para kazanabileceklerini dnd; geleneksel el sanatlarndan %51,6snn para kazanabileceini dndkleri grlmektedir. Tekstil teknolojisi programndaki rencilerin bu gre sahip olmasnn sebebi olarak, blgede tekstil alannda istihdam edilebilme glnn olduu sylenebilir. 4. SONU ve NERLER rencilerin, alm olduklar sanat ve tasarm eitiminin onlara neler kazandrdn ve eitim faaliyetinin dzenlenmesine ilikin gr ve nerilerini tespit etmek amacyla yaplan bu almada; rencileri, blmlerini semeye ynlendiren en nemli etkenin, blme ilikin yeteneklerinin olduu; verilen eitimin, rencilerin byk bir blmnde ksmen de olsa beklentileri karlad; rencilerin byk bir blmnn sanat ve tasarm eitiminde renci merkezli bir eitim yaklamn benimsedikleri; alm olduklar eitim faaliyetlerinin, onlarn yaratcln destekleyici, yeteneklerini gelitirici nitelikte olduu; not kaygsnn rencilerin yaratcln engelledii; duygu ve dncelerini eserlerine yanstabildikleri; gelenekselden kopmadan zgn eserler verebildikleri; seri retime uygun eserler oluturabildikleri; ada ve grsel anlatmlarn olduu bir eitim-retim istedikleri sonucuna ulalmtr. Elde edilen sonular dorultusunda sanat ve tasarm eitiminin etkin, verimli ve amalar dorultusunda srdrlebilmesi iin; not kaygsnn ksmen de olsa ortadan kaldrld, rencilerin grlerinin de dikkate alnd, kuramsal eitimin teknoloji ve grsellikle desteklendii, aa ve ihtiyalara uygun ierikle donatlm bir sanat ve tasarm eitim program oluturulmaldr. Programda yer alan konularn; rencinin kiilik geliimini destekleyici, blge ihtiyalarn giderici ekilde, gnmz artlarna uygun olarak gncelliinin salanmas gerekir. renciler not ile
110

korkutulmamaldr. Sanatsal renmelerin deerlendirilmesinde acmasz eletirilerden kanlmal ve yapc olunmaldr. renciler ortaretimde yetenekleri konusunda bilinlendirilerek bu dorultuda yksekretime ynlendirilmelidir. Tm programlarda matematik, sosyoloji, felsefe ve geometri dersleri olmaldr. Sanat ve tasarm eitiminden istihdama geii kolaylatrc nlemler alnmal, niversiteler ile sanayi ibirliinin yollar aranmaldr.

KAYNAKLAR Alaku, A. O. (2003), Dnden Bugne Grsel Sanatlar Eitimimizin Genel Bir Grnm, Milli Eitim Dergisi 80. Yl zel says, (160), 233-245. Anderson, T. (2003), Art Educaton For Life, The Internatonal Journal Of Art Desgn Educaton Oxfort, 22 (1), 58-66. Arslan, A. A. (2010), lkemizde ve Yurt Dnda lkretim Dzeyinde Grsel Sanatlar Eitimi, 9. Ulusal Snf retmenlii Sempozyumu, 1079-1084. Doar, A. (2009), Deerli Ta ve Mcevherat Sektrnde Tasarm Eitiminin Yeri ve nemi, Gazi niversitesi Eitim Bilimleri Enstits Uygulamal Sanatlar Anabilim Dal, Yksek Lisans Tezi, Ankara. Ouz, A. (2004), Bilgi anda Yksekretim Programlar, Milli Eitim Dergisi, 164. http://www. yayim.meb.gov.tr/dergiler/164/oguz.htm Stokrocki, M. ve Krolu, O.T. (1996), Orta retim Sanat retimi, YK Dnya Bankas Yaynlar, Ankara. San, . (2008), Sanat ve Eitim: Yaratclk Temel Sanat Kuramlar Sanat Eletirisi Yaklamlar, topya Yaynclk, Ankara.

111

DEVLET ETM POLTKALARINDA SANAT VE TASARIM ETMNN YER VE NEM

Yrd. Do. Neslihan ZGEN Sakarya niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Resim Blm, SAKARYA nozgenc@sakarya.edu.tr

Toplumsal ve kltrel farkllklarn, alg ve beeniyi etkilemesi gz nnde bulundurulduunda, sanat eitiminin, rencilerin her birinin birey olduu kabul edildiinde, onlarn istek ve ihtiyalarn karlayacak, dayatmadan te oklu gereklik anlayna gre kuramsal temelli deerlendirilmeleri gerekmektedir. Bu balamda, sanat eitiminde, usta rak ilikisinin dayatmac anlay yerine an getirdii teknolojik ve dnsel yaklamn paralelliinde, tm eitim aamalar erevesinde, rencinin yaad sosyal konum gz nne alnarak, yenilenen eitim anlayyla eitime yn verilmelidir. Sanat eitiminin dnn oluturan, rencinin ilk eitime balad srete verilen sanat eitiminin yetersizlii ile yarnn temellendirdii bugnnde, yksek renimde yaad skntlar, sanat ve tasarm eitiminin gelecei asndan olumsuzluklar iermektedir. lk ve orta eitim aamasnda bireyin ald sanat eitimi, bireyin sonraki yaamnn her annda, hayat alglama ve bak asnda kendini yenileyici ve yaratc klaca, kabul edilmi bir yaklam olmasna ramen, yeterince zerine dnlp, gelitirici bir yaplanmaya gidilememitir. Yeterli sanat eitimi ve kltr ile temellendirilmeyen birey, yksek renim aamasnda, ounluu kurslarla ezberletilmi edinimlerle girildii kabul edilen sanat eitimi veren fakltelerde, alg ve anlay sorunu yaamaktadr. Gzlenen, bireyin psiko-sosyal geliimine dayal, renme srelerinin planlamasnda, bilisel, duygusal ve ahlaki ynlerinin dnda eletirel anlayn eksikliidir. SANAT ETMNN GELM Gnmzde bile henz devlet politikasnda yeterince bir yeri olamayan sanat eitimi, 1793 ylnda, Mhendishane-i Berri Hmayunda, 1831de Bahriye Deniz Harp Okulunda askeri meslek dersleri olarak balamtr. Sonrasnda batl eitimi model alan Galatasaray Lisesi ve Darafaka Lisesi gibi sivil okullarda, Cumhuriyet ncesi ilk sanat eitimi hareketleri iersinde de 1883 Sanayi-i Nefise Mektebi ve 1911 Sanayi-i Nefise Mektebi ile sanat eitimi askerden sivile inmitir (Tansu, 1996: 53-54). Cumhuriyetin ilanndan sonra, 19231950 yllar arasnda, kltr-sanat etkileiminde, devletin kltr-sanat politikasn oluturma eilimleri balamtr. Ulusal bir sanat yaratma, Ulusal olan sanatn yeni, modern, ada olmasn salama, ulusal ada sanatn olumasnda, gzel sanatlar eitimine yn verme eklinde biimlenmitir (Yaman, 1994: 54). Bu gelimelere takiben, 1950li yllara kadar M.E.B. bal orta eitimde resim dersleri bir saat iken, 1952 ylna kadar liselerde ise sanat eitimine dair bir ders uygulamaya konulmamtr. 1960l ylarda sanat eitimine ynelik balayan deiimler, 1970lerde resim-i eitimi retmenlerinin yetitirilmesi konusunda yeninden dzenlemeye gidilmesine neden olmutur. Saylar artan sanat eitimi veren fakltelerin yannda, 1989 ylndan itibaren alan Gzel Sanatlar Liseleri, Trkiyenin sanat eitimi asndan en nemli gelimesi olmutur (Krolu, 1994: 141). Gnmzde ise 27 ubat 1992 tarihinde Talim Terbiye Kurulunun karar ile resim-i derslerinin ad grsel sanatlar olarak deitirilmitir (zsoy, 1998: 54). lkretim aamasnda tek derslik olarak verilmeye allan grsel sanatlar dersi, ortaretimde okul mdrlerince genellikle tercih edilmeyen semeli bir ders olarak verilmektedir. Sonuta kstl da olsa ne iin sanat eitimi aldn alglayamayan birey, okul d hayatnda da bunun eksikliini hissedemeyecektir.

112

Tm bu deiimlerin arkasnda yatan istikrarszln nedeni, deien siyasal faktrlerdir. Aa kan ise ekonomik, politik, toplumsal ihtiyalar, bilimsel ve teknolojik gelimeler sonucunda sanat eitimini ve sanat eitimcisi yetitirilmesindeki yeni yaklamlarn bir disiplin olarak ele alnmamasdr. Sanat eitimi alannda belirlenen eksiklikleri gidermek amal yaplan aratrmalar ve bu balamda yaplan uygulama almalar, her iktidar dneminde farkl politikalarn getirdii ket vurmalarla sonulanmtr. Bu nedenlerden tr siyasal gelimeye baml sanat eitimi, istikrar ve sonularnn alnmas asndan bir devlet politikas kapsamna alnmas gerekmektedir. Sanat Eitimdeki istikrarszln, gncel sanat anlaynn ok uzandaki mfredatn, fiziki koullardaki yetersizliklerin, kendini yenileyemeyen eitimci kadronun getirdii sorunlarn toplamnda birey, Dnn entelektel geliiminden yoksun olarak tamamlamaktadr. Sanatsal alg ve beceri balamnda bir gemi oluturamayan birey, niversitelerin gzel sanatlar ve tasarm fakltelerine kayt olduklarnda, entelektel alt yapdan yoksun, kayg dolu gzlerle gelecee bakmaktadr. lkenin tara diye nitelendirilen ehirlerinde alan sanat eitimi kapsamndaki faklteler ile de bu paradoks bymektedir. Bireyin bugnnde ve yarnnda aklc, acl, yenilik ve teknolojiyi takip eden ve hatta yn veren sanat ve tasarmn btncll iin, bireyin dnn oluturan geliiminde, bireyin tm hayatn iine alabilecek sanat eitimi gereklidir. Sadece belirli bir zmreyle snrl kalmam, lkenin btnn kapsayan, entelektel geliimini tamamlayabilmi bireylerden oluan toplumun, sanata bak as ve hayattan beklentileri, sanat ve tasarm eitiminin ynn belirlerken, etki-tepki mekanizmas, pozitif yaklamlarn domasna zemin hazrlayacaktr. Bunu salayabilmenin yolu olarak da sanat eitimi politikas oluturmak ve devlet politikalarnn hkmetlerce deitirilmeyen, istikrarl geliimi esas alnan bir koruma altnda yaplandrlmasdr. Bu balamda ncelikli ve dikkat edilmesi gereken, sanat eitiminin kendi gereini ortaya koymasdr. Devlet, sanat ve sanat eitimi politikas zerinde, ona ekil verme eklinde deil onu koruma eklinde tavr srdrmelidir. Sanat ve sanat eitiminin, politik ara olarak kullanlmas tehlikesine karn ise bu mekanizmann kendi i disiplinini oluturmas gerekmektedir. SONU Bireyin okul ncesinden bugnne kadar ald eitimin bir paras olarak gelitirilen sanat eitimi sonucunda, lke gen sanat ve tasarmclarn yetitirebilecei gibi, sanattan zevk alan, destekleyen, yaamnn her dneminde sanata yer veren bireylerin geliimine de katk salayacaktr. Bu balamda estetik bilinci ak bireylerden oluan toplumun grsel kltr de, beklentileri yksek ve acl nitelikler tayacaktr. Beklentilerin ykseldii bir toplumun estetik ihtiyalarn karlamak zere etki-tepki mekanizmas ileve girerek, tasarm tanmlayan grlebilen, iletiimsel ya da ilevsel ama ieren yaamdaki her ey, grsel kltrn bir paras haline gelirken, sekiler de estetik temelli bir alt yapy gerekli klacaktr (Barnard, 2002:31). Gnmz oulcu sanatn anlalrl ve toplumsal ilevi, btncl bir sanat eitiminden gemektedir. Devlet politikas balamnda desteklenen ve gelitirilen sanat eitimi, an oulcu anlaynn uzanda kalmadan, geerliliini yitirmi didaktik, yntemsel, temel gr ve zmlerin yerine, gnn gereksinimlerini karlayan bir bak asyla ve bunu alglayabilen eitmenlerle, yaamsal bir boyuta getirilmelidir. Sanat ve tasarm eitimindeki deiimler toplumdaki bilimsel, teknolojik, kltrel, siyasal deiimlere de baldr. Ayn biimde bir toplusal kurum olarak okul da, bir toplumsal bilim ve dzence olarak eitim de deiime urayacaktr ve uramaktadr. (San, 2000: 201) Bauhaus felsefesiyle ilk defa kuramsallaan, yaamn her alanna estetik katma anlay, gnmzde kitle iletiim aralarnn ve teknolojinin gelimesiyle ve de piyasa rekabet ortamyla da yaammzn her alanna girmitir. Bir ihtiyaca dnen tasarm, toplumun grsel kltrn oluturma asndan nem tekil etmektedir. Dolaysyla sanat ve tasarmn yaam ve etki alan olan grsel kltrn oluum aamasnda, sanat ve tasarm eitiminin katks byktr. Sanat ve tasarm
113

faklteleri, toplumun grsel kltrnn olumasnda katk salayaca gibi, topluma dayatlan estetik anlay yerine, rekabeti ve ekonomiyi canlandrabilecek, milli karlar koruyabilecek sanat ve tasarm anlay ile de yaamsal yn verici nitelii olmaldr. Tara diye nitelendirilen, merkezden uzak ehirlerde alan sanat ve tasarm fakltelerinin bu balamda desteklenmesi ve kkl, sz sahibi niversitelerde yetitirilen uzman kadrolarn, yeni alan fakltelere aktarmnda cazip yaptrmlar ile eitmen eksikliinin giderilmesi gerekmektedir. NERLER ncelikli olarak, yaam boyu renme modellerinin kapsamnda, sanatsal retim ve tketim yapabilecek bireylerden oluan bir toplum yaratmak iin, sanat eitiminin neminin ve gereinin kabul edilmesi gerekmektedir. Bu balamda, denetleyici ve ynetici kamusal kadronun dnda, milli karlarnn gzetilecei ve ada yaklamlarn paralelliinde, sosyal bilimleri de kapsayan disiplinler aras bir uzman kadro ve farkl disiplinlerdeki sanatlardan oluturulacak ekiple, siyasal denetimden uzak, devlet politikas korumas altnda ve milli eitim politikas kapsamnda sanat eitimi politikas oluturmak. Sanat eitimi ve politikasn oluturma, gelitirme ve sreklilii iin, yaam boyu renme politikas kapsamnda, deien sanat anlayna takiben, sanat eitimi veren kurumlara, acl kuramlar gelitirebilecek, sanat eitimi enstitlleri kurmak ve ihtiyalar karlayabilecek, devinimi yaatabilecek sanat eitimi bilimcilerini yetitirmek (San, 2000:207). Ulusal ve uluslar aras sanatlarn ve kuramclarn katlmlaryla oluturulacak, devlet destekli sanat platformlar oluturmak ve acl sanat eitimine paralel bir bak as ile ncelikli problemlerin tespiti yaplarak, gnmz paradigmas iersinde yaplacak analizlerin bilimsel yolla zmlerini aratrmak. Bu dorultuda, etnik yaplarn farkllklarndan gelebilecek sorunlar tespit ederek, neriler getirmek ve etnik dokunun yapsna uygun zmler retmek. Sanat-toplum-kltr ilikilerini irdeleyen kuramsal bilgi dorultusunda gelitirilebilecek sanat eitimi, tmel bir yaklama yneltilerek, bireyin sanatsal algsn ok ynl bir temellendirmeye gtrebilecek zmler kapsamnda, kitle iletiim aralarna ve medyaya bu konuda devlet destekli yaptrmlar uygulatmak. Sanat ve tasarm eitimi veren fakltelerin, yaamla i ie olmas asndan, ehrin i dinamiine yn vermesi gerekmektedir. Bu dorultuda, ehrin kltrel alt yaps ile ilgili sorunlarn zm nerileri iin faklte rencileri ve ehir merkez yneticileri ile birlikte bir altay kurmak. Deneysel uygulama alan yaratarak, sanat ve tasarm eitiminin uygulama alanlarn geniletmek, bu ekilde, arz-talep mekanizmasnn ileyiinde, kltrn srekli geliim iindeki dinamik yapsn oluturan ada ve geleneksel sanatn temel gcne yn vermek. Sanat ve tasarm fakltelerinin bu gc elinde tutabilmesi iin de teknik ve teknolojik alt yapsnn an getirdii olanaklar kapsamnda bir paralellik gstermesi gerekmektedir. Tketimi ve retimi kendi iinde dntrebilecek zmlerle, sanat ve tasarm rencisi, iinde bulunduu ehrin kltrel alt yapsnn geliimine katk salayabilecei gibi renim grd fakltenin geliimine da katk salayacaktr. Ksacas, yaam boyu eitim modeli ile bireyin tm yaam alann kapsayacak zmler ile birey, dnnde ald sanat eitimi ile bugnnde sanat, yaamsal bir ihtiya haline dntrecek, sanat retenlerin dnda sanat tketebilen bir snfn oluumu salanabilecektir. Dolaysyla da sanat ve tasarm fakltelerinden mezun olan bireyin de gelecek kayglarna zmler bulunmu olacaktr.

114

KAYNAKLAR Arkut, K. (2001), Sanat Eitimi Kuramlar ve Yntemleri, An Yaynlar, Ankara. Barnard, M. (2002), Sanat Tasarm ve Grsel Kltr, topya Yaynevi, Ankara. Erbay, M. (1997), Plastik Sanatlarn Geliimi, Boazii Matbaa, stanbul. Krolu, O. (1994), Sanatta Eitim, Demirciolu Matbaa, Anakara. zsoy, V. (1998), Trkiye ve ABDde Sanat Eitimi ve Sanat retmeni Yetitirme Yntemlerinin Bir Karlatrmas, Mill Eitim Dergisi, N137, s101-108, Ankara. San, . (2000), Sanat Eitimi Kuramlar, topya, Ankara. Yasa Yaman, Z. (1994), Kltr Ve Sanat Ortam. Kltrn Geliiminde Sanat ncl, Hacettepe Yaynlar, Ankara. Tansu, S. (1996), ada Trk Sanat, Remzi Kitabevi, stanbul.

115

SANAT VE TASARIM ETMNDE GRSEL KLTR

Yrd. Do. Dr. Nur BALKIR KURU Kadir Has niversitesi, STANBUL nur.balkirkuru@khas.edu.tr GR 21. yzyl niversitesinin nemli grevlerinden birisi bilgi andaki rencilerin grsel anlamda bilinlenmelerini salamaktr. Son derece grsellemi bir dnyada yasadmz iin, rencilerin grsel imgelere analitik ve seici bir tavrla bakabilen eletirel izleyiciler olarak eitilmeleri gittike daha nemli hale gelmitir. Eletirel bak asnn olumasnda, kltr, kltrel farkllklar, rencilerin bilgi ve deneyimleri, eletirel dnme ve yanstma olarak ekillenen imgenin rtl anlamn idrak edip bunu yorumlayabilmek gerekmektedir. Sanat ve tasarm eitiminde sanat ve gndelik yaam arasnda balant kurabilen yeniliki modellerin oluturulmas bu hedefe ulalmasnda yardmc olabilir. Bu hedefe ulaabilmek icin gerekli aralardan bir tanesi grsel kltr eitimidir. GRSEL KLTR Grsel kltr, sanat tarihi, kltrel almalar, sanat eitimi, antropoloji, ve eletirel teoriyi ieren bir eitim alandr. Genel olarak postmodern dnyada medya, iletiim, ve enformasyonun grsel formlarnn egemenliini tanr. Grsel kltr, grsel yollarla ifade bulan televizyon, heykel, fotoraf, filmler, yalboya resimler, baheler, binalar, zanaat rnleri, oyuncaklar, reklam, mcevver, haritalar, grafikler, web sayfalar, ehir manzaralar ve benzerlerinin iine girdii kapsaml bir alan ifade eder. Bu yzden, grsel kltr, hi olmad kadar ve gittike artan bir ekilde grsel ve grsellemi olan (Mirzoeff, 1999) bir insan deneyimidir ve son derece kapsamldr. nde gelen grsel kltr savunucusu Paul Duncuma (2002) gre, bugnn dnyasnda anlam, grsel alanlar, grsel ve popler objeler, mzik, ses efektleri, resimler, ve benzeri olgularla etkileim yoluyla retilmektedir. Grsel ve popler unsurlara bakmak kadar, onlara nasl baktmz da nemlidir. Charles R. Garoian ve Yvonne M. Gaudelius (2004) grsel kltr, neyi grdmz ve nasl grp ve dndmz reten grnt pedagojisi olarak karakterize eder. Ronald Moore (2004), sosyallemi grntden bahseder. Moorea gre, biz yalnzca grmyoruz; sosyal durumlarmz, dilimiz, benimsenmi deerlerimiz, ve benzeri olgularn etkisi yoluyla grrz (s.16). Kevin Tavin (2003)e gre ise, grsel kltr grsel deneyimin ve grsellemi konunun sosyal sistemler, pratikler ve yaplar ierisinde nasl oluturulduunu yorumlamaya alr (s. 209). Bylelikle, grsel olaylar, kanlmaz bir ekilde, karlkl olarak birbirlerini modifiye eden gncel sosyal, politik, ve psikolojik ve kltrel gerekliklere balanabilir. Bu deiimler kltrel ve sosyal zorluklarn bir sonucu olarak meydana gelir ve alveri merkezleri, dijital ortamlar, reklam afileri, vb. ieren ve toplumun her alannda varolan grsel medyada kendini gsterir (Freedman & Schuler, 2002; Grauer, 2002; Krug, 2002; Smith-Shank, 2002; Stokrocki, 2002). Duncum (1999, 2002), gnlk estetik deneyimleri, bilinli bir farkndalk ve kavrama olmakszn, bu ideolojik ve sosyal mcadelelerin sonucu olarak karakterize eder. Bu gr, gnmz dnyasnda grsel istilann alglanamazl ve grsel cahillie kart gelen grsel okuryazarlk tartmasn balatr. Grsel okuryazalk nedir? GRSEL OKURYAZARLIK Grsel okuryazarlk (visual literacy) temel olarak grsel farkndalktr ve kavrama, alglama ve grsel dilsel kelime daarcnn artmasnda sistemli ileyen bir sre olarak tanmlanr. Bir dier deile, grsel mesajlar doru bir ekilde yorumlayabilme, anlama, dnme, renme, ifade
116

edebilme ve grleni anlamlandrabilme yetisidir. Bu yetiler, fark gzetmeden herhangi bir imgeye uygulanabilir: bilgi ve fikirleri ileten fotoraflar, yalboya resimler, grafik sanatlar, filmler, haritalar, eitli tablo ve grafikler. Grsel farkndalk sreci obje-imgeyi tanmlamadan ibaret olabilir. Bununla birlikte, sorgulayarak, analiz ederek, ve kategorize ederek kavramsal ve felsefik aratrmay gerektiren karmak bir yorumu da ierebilir. Geleneksel olarak, eitimde okuryazarlk terimi okuma ve yazma anlamna gelir. Pamela Taylorn (2000) alnt yapt J. Bradya (1995) gre, okuryazarln biimi vardr: ilevsel, kltrel ve eletirel. levsel okuryazarlk, baskn kltrde varolabilmek iin gerekli olan okuma ve yazma gibi temel hnerlerin edinilmesi anlamna gelir. Kltrel okuryazarlk, kendi ve farkl kltrlerin iaret, sembol, ve deer sistemlerini anlamay ierir. Eletirel okuryazarlk ise, okuryazarlkla badaan bilgi ve enformasyonu neyin ve kimin dikte ettiine ve bu dorultuda gcn tannmas kadar sorgulamay da gerektiren bilgiye bir yaklam ierir (Taylor, 2000). Kltrel anlamda grseli okuma yetisi imgelerin farkl kltr ve kurumlarda nasl yerlemi olduu stnde durmay gerektirir. rnein, eski Amerikan televizyon dizisi Dallasn Trkiyenin krsal bir yerleim blgesinde etkisinin, Amerikadaki etkisinden ne ekillerde farkllaabildiini ya da Sex and the City gibi bir dizinin tutucu izleyiciler zerindeki etkisini incelemek gerekir. Trkiyenin krsal kesiminde yaayan bir aile, Dallas izledikten sonra Amerikallarn son derece materyalist ve karc olduklarn dnm olabilirler. Dallas ailesinin dinamikleri birbirine daha yakn ve korumac Trk aile yapsna yabanc kalabilir. Ne kadar Bat kaynakl programn izlendii ve insanlar ne ekilde etkilediini grmek incelemeye deerdir. nsanlarn ayn programlara ynelik tepki verme ekli, bireysel deneyimler ve zihniyet iin iine girdii iin, olduka farkl ve sartc olabilir. Bu etkiler baz kiiler iin, medya emperyalizmi (Burch, 2005) olarak yorumlanr. Kltrel emperyalizm gibi medya emperyalizmi de, kltrel rnlerin Bat lkelerinden gelimekte olan uluslara tek ynlu ak olarak tarif edilir. Bu da kltrn homojenlemesine ve kltrel rnlere olan bamlla yol aar. Paul Messarise (2001) gre, grsel sz diziminin imge ve kltr balam gz nne alndnda, farkl kltrler arasnda iletiimin bir temeli olarak hizmet veren gerek yaam kavramsal srelerde yeterli bir kltrleraras benzerlik vardr (p.176). Bu yzden, resimsel yorum nosyonunun kltre zg grsel okuryazarla dayal olmad sonucuna varr Messaris. Yine bu sebepten dolay, Messarise gre, grsel okuryazarlk terimi, bir izleyicinin znel imgeler ya da kendi kltrnn kltrel mirasnda bir rol oynam olan imge kmeleri ile olan ainaln tanmlamak iin uygun bir tanm olarak kabul edilebilir (s.176). Bilisel sonularn, rencileri, sosyal ve kltrel kodlarla ilintili olarak bu imgeleri tketimlerinde onlar donanml klmak iin yaygn imgelemin eletirel adan kavranmas yoluyla elde edilebilecei ne srlmtr (Ausburn & Ausburn, 1978). Bunun iin de, Roland Barthesn ifade ettii ekilde, analizi yaplan bir sanat eserinin elemanlarna ayrtrlmas, retmen ve rencinin, analiz, etkinlik ve anlamn retimi yoluyla kapsaml ve ortak bir deneyimde birlikte almalar gerekir. Bir sanat eserinin eitli ve tartmal okumalar izleyicileri gerek anlam ya da bir doru yoruma ulatramaz. Barthesa gre, gerek metin yoktur, bir sanat eserini metin olarak okumak ve tekrardan kaynaklanan oul metin vardr sadece (Taylor, 2000, s.4). ELETREL PEDAGOJ VE GRSEL KLTR UYGULAMALARI Grsel biimlerin sosyal ve tinsel olarak ifade ve anlam bulmas bir kltrden dierine farkllk gsterir. Grsel kltrn sosyal ve kltrel balamda alabilecei farkl biim ve karakteristiklere baklmakszn, grsel kltr retmedeki ama rencilerin eletirel anlaylarn tevik etmek ve rencilerin anlam bir kitaptan veya retmenden pasif olarak kabul etmesindense kendi anlamlarn kefetmelerine (retmelerine) yardmc olmaktr. Eletirel pedagojide, rencilerin yanstc znel bak gelitirebilmeleri ve tarihsel ve kltrel eletiri ierisinde deer ve inanlar inceleyebilmeleri amalanr. Taylora (2000) gre, eletirel pedagojinin amac, rencilerin arzularn, hayal glerini ve entellektel yaplarn harekete
117

geirmek ve bylece yaamlarn tm arlyla etki eden sosyal, politik ve ekonomik gleri sorgulayabilmelerini salamaktr. Bylece eletirel pedagoji, bilginin nasl retildii ve retildiine, hangi gizli bilginin yeniden retildii, gcn nasl ve kimlerin zararna salandn sorgulayc bak as gelitirir. Sanat eitiminde ise, sanatsal almalarn ve popular kltrn grsel imgelerinin grsel ve szel yorumlaryla eletirel, ideolojik, ve politik yzlemeleri, rencilere bu frsat yaratr. Alternatif ve ok ynl dnme ekilleri gelitirme sreci ile birlikte rencilere sanat ve tasarm anlayp deer vermeleri salanr. Shirkey H. Yokley (1999)a gre, tamamen biimsel ve ifadesel karakteristikler zerinde younlaan sanat eitimi yaklamlar, grsel imgelerin eletirel ve politik gcn tanyan bu yaklamdan ok farkldr. Bu yaklam bazen grnenin arkasnda duran dnyalar ve fikirleri aa karmaya yardmc olur. Bu tr bir pedagojide uygulanan metod ve stratejilerle retmen ve renciler sreci birlikte yaayp bilginin oluumunda ortak reticiler olurlar. Bir grsel kltr dersinde kullanlacak imge veya grntlerin seimi, bir dersin konu, ierik, ve politik doasn belirleyen son derece nemli bir faktrdr. Birok ada sanat rn ve grsel kltrn birok unsuru, rencilerin imdiki-zaman deneyimlerini etkileyen konulara gnderme yapma olana veren metaforik bir zenginlik sunar. Bu yaanm deneyim rencilerin hayat ve fikirler hakknda ne bildiklerini ve her gn fiziki ve duygusal olarak neleri deneyimlediklerini ierir. Grsel kltr retirken, Marlboro erkei seebilir, bir televizyon dizisi zerinde konuulabilir ya da bir film afii analiz edilebilir. Yaantmzda bizler iin anlaml unsurlar ve grsel kodlar zerinde konuup, yaygn grsel kltr belirleyen meselelerin grsel olarak temsil edilileri incelenebilir. Disiplinleras veya metinleraras bir yaklam kullanarak bu grsel temsilde kimin ve neyin nasl kullanld sorgulanabilir. Bylece, anlam, obje, sylev, ve izleyici arasndaki ilikide aranabilir. Grsel kltr savunucular, hakl olarak sanat eitimcilerini toplum iindeki sosyal faktrleri sorgulayabilecek eletirel dnrler yetitirmeleri konusunda tevik ederler. Trkiye balamnda, sosyal faktrler tarihsel gemi, politika ve din tarafndan biimlenmitir. Bu faktrler kimi alanlarda eletirinin dzeyini kstlar. rnein, kurulu kurum ve sosyal fenomene ynelik keskin bir eletiriye ynelik Amerika ya da dier Batl lkelere nazaran daha az tolerans vardr ve bu durum politik balantlar olan insan rnlerinin gizli anlamlarn zmleme srecini kstlayabilir. Bununla birlikte, eletirel pedagoji, gnlk estetik deneyimler, sosyal yeniden yaplanma ve disiplinleraras metodlar zerine olan vurgusu ile grsel kltr, Trkiye iin birok eitsel imkan sunabilir. Grsel kltrde ifadelerini bulan karmak sosyal gerekliklerin incelenmesi rencilerde yeni bir bilin oluturabilir. rnein, mzik videolarnda sembollerin kullanm ve kefi, gnmz kltrnn umutlar, korkular, ve inanlarn aklamak iin yeni ve eski sembollerin kullanmmzda gemii nasl yansttn grmelerini salayabilecek esiz rnekler olabilir. SONU Grsel kltr dersi iinde barndrd kltrn tanm gerei ie kapankl ve deiim direncine zt bir seyir izler. Yaygn imge ve biimlerin yeniden yorumu nceden belirlenmis kodlar ya da kriterlerle degil, zamann koullar, sosyal ve kltrel yapnn ve dier deikenlerin incelenmesi ve kaydn gerektirir. Bu deikenler elbette algy da deitirecektir ve bu deiimin seyri ve kayd toplumun deiiminin seyri ve kayd olarak grsel kltr dersini yalnzca biimsel sanat egitimi dersi olmaktan karp, politika, popular kltr, iletiim medyalar, vb. iine alan daha btncl bir sanat eitimi haline getirmeye yardmc olur. Bu sebepten dolay, grsel kltr dersi, eitim mfredatnda tanm yaplan ve eitim sonucu oluturulmas planlanan birey modeline en iyi hizmet edebilecek derslerden biri olarak yerini bytmelidir.

118

KAYNAKLAR Ausburn & Ausburn (1978). Visual literacy: Background theory and practice. PLET, 15 (4), 291- 297. Burch, E. (2005). Media literacy, aesthetics, and culture. In Ken Smith, Sandra Moriarty, Gretchen Barbatsis, Keith Kenney (Eds.). Handbook of visual communication: Theory, methods and media. Lawrence Erlbaum Associates, London: Publishers. Duncum, P. (1999). A case for an art education of everyday aesthetics. Studies in Art Education, 40 (4), 295-311 Duncum, P. (2002). Theorizing everyday aesthetic experience with contemporary visual culture. Visual Arts Research, 28 (2), 4-15. Garoian, C. & Gaudelius, Y. (2004). The spectacle of visual culture. Studies in Art Education, 45 (4), 298-313. Messaris, P. (2001). Visual culture. In James Lull (Eds.). Culture in the communication age (pp.179192), London and New York: Routledge. Mirzoeff, N. (1999). An introduction to visual culture. New York: Routledge. Taylor, P. (2000). Madonna and hypertex: liberatory learning in art education. Studies in Art Education; 41 (4), 376-389 Tavin, K. (2003). A critical pedagogy of visual culture as art education: Toward a performative inter/textual practice. Unpublished Doctoral Dissertation. The Pennsylvania State University. Yokley, H. (1999). Embracing a critical pedagogy in art education. Art Education; 52 (5)

119

GNMZDE VE GELECEKTE TRKYEDEK SANAT VE TASARIM ETMNDE FLM ELETRSNN YER

r. Gr. Dr. Okan ORMANLI stanbul Kltr niversitesi, Sanat ve Tasarm Fakltesi, letiim Tasarm Blm, STANBUL o.ormanli@iku.edu.tr

GR Gnmzn en nemli sanat dallarndan biri olan sinema 19.yyn sonlarnda ilk kez ortaya ktnda salt elence ve ticari bir alan grlrken zamanla kendini 7.sanat olarak kabul ettirmitir. Bu balamda nde gelen Batl lkelerde ve eski adyla SSCBde yeni adyla Rusyada (VGIK, 2010) sinema eitimi sinemaya paralel bir geliim izlemitir. 1950lerde Fransada ortaya kan Yeni Dalga akmnn temelinde IDHEC adl sinema okulu (La Femis, 2010), Sinematek kurumu ve Cahiers du Cinema adl sinema dergisi yer almaktadr. Sz konusu dergide eletirmenlik yapan gen yazarlar daha sonralar nde gelen ynetmenler arasna girmitir. 1950lerde glenmeye balayan film eletirisi politik ve ideolojik ortamn da etkisiyle 1970lerde daha da gl bir konuma geldi (zden, 2010: 44-45). Batdaki birok sinema okulunda film eletirisi ve analizi dersleri ada sinema anlay erevesinde dzenlenmekte ve sektrle ibirlii iinde yrtlmektedir. Trkiyede sinema eitimi ise 1970lerin ortasnda balam, 1980lerde eitli niversitelerde sinema-televizyon blmleri kurulmutur. 1992de yrrle giren yasalarla niversitelerdeki Basn-Yayn Meslek Yksekokullar, letiim Fakltelerine dnmtr. Ayn dnemlerde kurulan vakf niversitelerindeki letiim ve Gzel Sanatlar Fakltelerinde sinema eitimi balad ve film eletirisi / analizi dersleri de bu kurumlarda mfredatlarda yer ald. Bu almada Trkiyedeki devlet ve vakf niversitelerinde sanat ve tasarm eitimi balamnda film eletirisi olgusu ele alnacaktr. Sanat eitiminde eletirinin vazgeilmez bir e olduu varsaymndan yola karak sinema okullarndaki film eletirisi / zmlemeleri dersleri ayrntl biimde incelenecektir. 1. Devlet niversitelerinde Sinema Eitimi ve Film Eletirisi Dersleri Trkiyede on sekiz devlet niversitesindeki letiim ve Gzel Sanatlar Fakltelerinde lisans dzeyinde sinema eitimi verilmektedir. Bu kurumlarn on drdnde film eletirisi / zmlemeleri dersleri genellikle zorunlu ders olarak verilmektedir. almann snrll bakmndan iki devlet (Galatasaray ve Marmara) niversitesindeki film eletirisi dersleri ayrntl olarak ele alnacak, tm niversitelere ait tablo almann sonunda sunulacaktr (YK, 2010). 1.1.Galatasaray niversitesi letiim Fakltesi Radyo Televizyon ve Sinema Blm Galatasaray niversitesi, letiim Fakltesi, Radyo Televizyon ve Sinema Blmnde Film ve Eletiri Kuramlar 4.yarylda zorunlu derstir ve 2 saat olarak ilenmektedir. Franszca olarak verilen ders Do. Dr. Hlya Uur Tanrver tarafndan yrtlmektedir. Genelde film yapm ve deerlendirme srecinin belirleyici bir esi olan film eletirisi alannda geerli kuramlarn retilmesi ve farkl mecralara ynelik eletiri uygulamalar konusunda yeterli altyapy salamak dersin hedefleri arasndadr (Galatasaray niversitesi, 2010). 1.2.Marmara niversitesi letiim Fakltesi Radyo Sinema ve Televizyon Blm Marmara niversitesi, letiim Fakltesi, Radyo Sinema ve Televizyon Blmnde Film Eletirisi dersi 6.yaryl zorunlu dersidir. Prof.Dr.Esra Biryldz tarafndan 2 saat olarak verilen amac sinema sanatnn deerlendirilmesinde nemli bir e olan film eletirisinin ve yntemlerini tantmak ve retmektir. Derste Tantma Yazlar, Klasik Eletiriler, Derinlemesine Eletiriler, Bilimsel Eletiri. Klasik Eletiri, Auteur Eletiri, Tarihsel Eletiri ve Toplumbilimsel Eletiri yntemleri ele alnmakta ve izlenen filmler bu balamda zmlenmektedir (Marmara niversitesi, 2010).
120

2.Vakf niversitelerinde Sinema Eitimi ve Film Eletirisi Dersleri Trkiyede vakf niversitelerinin on beinde sinema eitimi verilmektedir. Bunlarn on birinde film eletirisi ve analizi dersleri ounlukla zorunlu ders olarak okutulmaktadr. almann snrll bakmndan iki vakf niversitesindeki (Baheehir ve Ticaret) film eletirisi dersleri ayrntl olarak ele alnacaktr. 2.1.Baheehir niversitesi letiim Fakltesi Sinema ve Televizyon Blm Baheehir niversitesi, letiim Fakltesi, Sinema ve Televizyon Blmnde Film Criticism adl ders 5.Yaryl zorunlu dersidir. niversitenin internet sitesinde ders ierikleri ngilizce olarak verilmektedir. Ders ieriine gre dnya sinemas zerine younlama sz konusudur. Film izleme, tartma ve zmleme n plana kmakta, klasikler, klt ve marjinal filmler izlenmektedir (Baheehir niversitesi, 2010). 2.2.Ticaret niversitesi letiim Fakltesi Grsel letiim Tasarm Blm stanbul Ticaret niversitesi, letiim Fakltesi, Grsel letiim Tasarm Blmnde Film Eletirisi dersi 8.yaryl semeli ders olarak haftada saat Yrd. Do. Dr. Ala Sivas tarafndan verilmektedir. Derste rencilerin film eletirisi konusunda temel bilgi ve beceri kazanmalar amalanrken gstergebilimsel, psikanalitik, ideolojik, sosyolojik, feminist, tarihsel eletiri, auteur eletirisi gibi yntemler ele alnmakta ve bu balamda zmlemeler yaplmakta, film eletirileri hazrlanmaktadr (stanbul Ticaret niversitesi, 2010). Tablo 1. Devlet ve Vakf niversitelerinde Film Eletirisi / zmlemeleri Dersleri
niversite (Devlet) Akdeniz Anadolu Atatrk Dokuz Eyll Ege Erciyes Galatasaray Gazi stanbul Kocaeli Marmara Mersin Yldz niversite (Vakf) Arel Aydn Baheehir Beykent Bilkent Kltr Maltepe Okan Ticaret Yaar Yeditepe Faklte letiim letiim Bilimleri letiim Gzel Sanatlar letiim letiim letiim letiim letiim letiim letiim letiim Sanat ve Tasarm Faklte letiim letiim letiim Gzel Sanatlar Gzel Sanatlar, Tasarm ve Mimarlk Sanat ve Tasarm Gzel Sanatlar Gzel Sanatlar letiim letiim letiim Blm Radyo,TV Sinema Sinema- TV Radyo,TV Sinema Film Tasarm Radyo,TV Sinema Radyo,TV Sinema Radyo,TV Sinema Radyo,TV Sinema Radyo,TV Sinema Radyo, Sinema-TV Radyo, Sinema-TV Radyo, Sinema-TV letiim Tasarm Blm Radyo, Sinema-TV Radyo,TV Sinema Sinema-TV Sinema TV letiim Tasarm letiim Tasarm Sinema-TV Sinema-TV Grsel letiim Tas. Radyo, Sinema-TV Radyo, Sinema-TV Dersin Ad Film Eletirisi Film Eletiri Analiz I-II Film Eletiri Analiz Film Eletirisi Film Eletirisi Film Eletiri Analiz Film ve Eletiri Kuramlar Film Eletirisi Film Eletirisi Film Eletirisi ve Analiz Film Eletirisi Film Eletirisi Film Critique Dersin Ad Film zmleme ve Eletiri Film Eletirisi Film Criticism Film Analizi I-II Analysis of Moving Image Sinema-TV iin Eletiri I II Film Analizi I-II Film Eletirisi I Film Eletirisi Film Eletirisi ve Analizi Film Teori ve Analizi Yaryl/ Saat 6.yy / 3 saat 6.yy-7.yy / 3 saat 8.yy 4.yl 7.yy / 3 saat 6.yy / 3 saat 4.yy / 2 saat 8.yy / 3 saat 7.yy / 3 saat 7.yy / 2 saat 6.yy / 2 saat 6.yy / 2 saat Yaryl Kredi Saat 6.yy / 2 saat 4.yl / 2 saat 5.yy 5.-6.yy / 3 saat 3 saat 5.-6.yy / 2 saat 5.-6.yy / 2 saat 8.yy / 3 saat 6.yy / 3 saat 6.yy / 3 saat Zorunlu / Semeli Zorunlu Zorunlu Zorunlu Zorunlu Zorunlu Zorunlu Zorunlu Semeli Zorunlu Semeli Zorunlu Zorunlu Semeli Zorunlu / Semeli Zorunlu Zorunlu Zorunlu Zorunlu Zorunlu Semeli Zorunlu Zorunlu Semeli Zorunlu Zorunlu

121

SONU Bu almada Trkiyedeki devlet ve vakf niversitelerindeki sinema eitimi ve film eletirisi dersleri ele alnd. Sinemann ilk dnemlerinden itibaren eletiri n plana kan bir olgu olmutur. Birok lkede sinemann geliimine paralel olarak sinema eitimi de geliim gstermitir. Fransa bata olmak zere eletiri bir ok lkede kurumsallam ve gl bir konuma gelmitir (Chansel, 2004:3). Eletiri akademik anlamda da geliirken sektrde de ciddiye alnmaya balamtr. Batya oranla sinema eitiminin ge balad Trkiyede eletiri gerek anlamda kurumsallamam ve eletiri daha ok tartma ve polemiklerle anlmtr (Szen, 2008: 26-27). Bu balamda akademik eletirinin sinema ortamnda nemli bir rol stlendiini iddia etmek olduka zordur. almada elde edilen verilerin byk ounluu ilgili kurumlarn internet sitelerinden elde edilmitir. Gnmzde eitim alannda tantm ve bilgilendirme anlamnda internet siteleri nem kazanmaktadr. Bu balamda sinema eitimi veren otuz devlet ve vakf niversitelerinin internet siteleri kapsaml biimde incelenmitir. 18 devlet niversitesindeki sinema derslerinin ounluu letiim Fakltelerinin Radyo, TV ve Sinema Blmlerinde verilmektedir. 18 niversitenin 14nde Film Eletirisi dersi genellikle zorunlu ders olarak, 3. ve 4. snflarda okutulmaktadr. Sz konusu derslerde film eletirisi tarihinin, kuramnn ve alandaki uygulamalarn retilmesi amalanrken, rencilerden, filmleri eletirel bir gzle okumalar, filmin anlamn yaratan kod ve uzlamlar tanmay ve yorumlamay renmeleri beklenmektedir. Sinema eitimi veren 15 vakf niversitesinde bu eitim letiim veya Gzel Sanatlar Fakltelerinin Radyo, TV Sinema veya Sinema TV blmlerinde yrtlmektedir. 11 vakf niversitesinde Film Eletirisi-Analizi ve zmlemeleri dersleri genellikle 3. ve 4. snflarda zorunlu olarak verilmektedir. Ders ierikleri, amalanan eler ve rencilerden beklenenler devlet niversiteleriyle benzerlikler tamaktadr. Bu almada arlkl olarak Trkiyedeki sinema eitiminin ve film eletirisinin gemiteki ve gnnzdeki durumuna deinilmitir. ncelenen sinema okullarnn internet sitelerindeki ders ierikleri genellikle belirli kalplara bal gzkmekte, dijital ortamdaki (internet siteleri, online sinema dergileri vb.) film eletirisine deinilmedii grlmektedir. Bu balamda sinema okullarndaki film eletirisi ve zmlemeleri dersleri daha aktif, dadnk ve sektrel ibirlii iinde dzenlenebilir. Okullar aras, blgesel ve ulusal film eletirisiyle ilgili yarmalar, paneller ve tartmalar organize edilebilir ve bylece akademik eletiri sektrle ibirlii iinde daha etkin ve gl hale gelebilir. KAYNAKA Baheehir niversitesi, letiim Fakltesi (Alnma Tarihi: 09.11.2010). http://www.bahcesehir.edu. tr/iletisim Chansel, Dominique (2004), Beyazperdedeki AvrupaTarih retimi ve Sinema, ev: Nurettin Elhseyni, Tarih Vakf, stanbul. Galatasaray niversitesi, letiim Fakltesi (Alnma Tarihi: 11.11.2010). http://iletisim.gsu.edu.tr/ tr/ stanbul Ticaret niversitesi, letiim Fakltesi (Alnma Tarihi: 12.11.2010). http://www.iticu.edu. tr/iletisim/default_iletisim.htm La Femis, (Alnma Tarihi: 09.11.2010). http://www.lafemis.com/index.php?rub=1 Marmara niversitesi, letiim Fakltesi (Alnma Tarihi: 11.11.2010). http://iletisim.marmara.edu. tr/ zden, Zafer (2000), Film Eletirisi, Afa, stanbul. Szen, Mustafa (2008), Modern Zamanlar, K 2008 say:4, ss.26-27. VGIK (Alnma Tarihi: 09.11.2010). http://www.vgik.info/ YK (Alnma Tarihi: 09.11.2010). http://www.yok.gov.tr/content/view/900/222/lang,tr/
122

KLTRN FOTOKOPLET ADA (YAYGIN) SANAT VE RETSN ANLAMAK

Ar. Gr. Orun ADIRCI Mersin niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Resim Blm, MERSN orcun.cadirci@gmail.com

Kltrn fotokopilemesi sylemiyle tespit edilen durum, postmodernist dayatmann ortaya kard srecin ulat son nokta olarak ifade edilebilir. Gnmz gereklii dnldde, sregiden postmodern periyodun tm snrlarn birbiri ierisinde eridii bir dnya kltr kurgusu peinde olduu aikardr. Bu kurguyu Baudrillard, en marjinal, en sradan hatta en mstehcen eyin dahi estetikletii, kltrelletii; politikadan cinsellie, reklamclktan pornografiye, her tr etkinliin kltr alanna aktarld bir sre olarak saptar ve her eyin estetik nitelik kazand bu sreci, tm alanlar istila eden medyatik ve reklamc gstergeleme tarzna ve kltrn dahi fotokopilemesine balar. Dolaysyla ortaya kan bu ortak ileyi fotokopik oaltm yntemiyle nemli derecede benzeiklik arz eder. Zira zamanla yarlan amzn karakteristii bu trden bir yaylmay tolore edebilecek bir yapdadr. Tespit edilen bu durum dahilinde, sanatnn, ait olduu an ve kltrn dilini kullanarak retmesi ve bu retme ediminin misyonerliini stlenmesi de kanlmaz grnmektedir. acl retme olanaklar, zmlemeleri ve bunun sanat eitimi srecine yansmalarna gemeden nce, yaanlan yakn tarihsel srecin sanat periyodunun, bugn bulunduu noktaya nasl geldiine deinilmesi nem arz etmektedir. Zira gnmze ait gstergeler gemite atlan temeller zerine ina edilmitir. Gnmz sanatna gelinene dein alnan yolun balangcn bilind kltnn kne balayan Kuspit bunu esin kaynan kayb olarak tanmlar. Romantizmle beraber balam olan bilindnn kefini sanatn esin kayna olarak grdn ve/fakat bu bilind kltnn knn de sanatn sonuna dair bir tr milad olduunu ileri srer. Bu sreci, Romantik Sanatn renk, enerji ve gizem gibi dinamiklerinin Amerikan Soyut Davurumculuu anlayna Greenbergin deyiiyle ge resimsel soyutlamaya aktarlarak daha da devinim kazanmasna, bylece cezbedici sanat ad verilen eyin doyuma ulam olmasna balayan Kuspit, hem bilind kltnn, hem modern sanatn, hem de sanatn sonunun geldiini bu tespitlerine dayandrarak iddia eder. Kuspit, bu durumu, bilind ortadan kaldrldnda sanat ilham kaynan kaybeder gerekten de yle olur nk bilind daima sanatsal canlln kayna olmutur (Platon, en iyi eserlerinde demonik bir lgnln kendine ilham verdiinden sz ederek bunu dorulamtr; o ve Aristoteles, bir eyin sanat olmas iin duygusal adan ikna edici olmas gerektiini dnyorlard) ve bylece (sanat) dekadans*a kar son kozunu da yitirmi olur (Kuspit, 2006:104) szleriyle aklar. Bu tartmay Postestetik ve Entropi kavramlar zerinden srdren Kuspit, sanat, Modern Dnem Resmi ve dier sanatsal retimler dzlemine indirgeyerek ele alr. Kuspitin son dnem sanatnn durmuna ilikin ortaya att entropi ve postestetik kavramlar postmodernite gereine dair verilerden mteekkildir. Entropi,1 danm, evrenin dzensizlik ve yozlama ls, her hangi bir sistemin evrenle birlikte dzensizlik ve tesirsizlie doru olan eilimi gibi anlamlar ierir. te yandan felsefi dnce sistemlerinde bir yaklam olarak da mevcuttur. rnein Budha, bileik olan hereyin eninde sonunda zleceini, dalacan syler. Budhaya gre bu durum, evrensel bir yasadr ve istisnas yoktur. Entropi yasasndaki evrensel dzensizlie gidi olgusunu Kuspit, sanatsal dzleme aktararak sanat retimlerini bu balamda tartmtr. Kuspitin
1 Bkz: www.entropi.net * k (Trk Dil Kurumu Szl)

123

tespit ettii sanatta mevcut olan bu entropik hal, sanatn daha nce ei grlmedik biimde yaylmas, her trden sanat biiminin kolaylkla kabul grmesi, popler ve ticari olan sanatn st dzey sanat ad verilen eyle yan yana gelebilmesi gibi detaylarla rneklendirilebilir. Sanatn gndelik yaamla ilikisini belirleyen bu gerekliin ulat noktaya bakldnda sorunun, modernizmin zgrletirici srecinin sanatta yaratt bir tr travmadan kaynakl olduu dnlebilir. te yandan entropik bir grng sunan sanatsal retim sonucunda oluan yaptn, beslendii kaynaa benzemesi de doal grnmektedir. Zira modernizmin balangcndan gnmze dein, birbirini red yahut kendini yadsma suretiyle ortaya kan sanat anlaylarnn sonsuz bir zgrlk ve birbirini umursamakszn ayn mecray paylamakta olduklar da gndelik yaamda gz nnde duran bir gerekliktir. Tpk Kuspit gibi Baudrillard da, bu durumun yol at bir tr ok kimliklilikten ve bunun sonucunda da ortaya kan bir tr dzensizlik ve yozlamadan bahseder. Gelinen bu noktay, Modern tarih ve zgrletirme srecine ait btn olaylar (halklar, cinsellik, d, sanat ve bilinalt; ksacas zamanmza zg orgieyi oluturan herey) tm bunlarn sona ermesi eklinde algladk (Baudrillard, 1992:40) diyerek modernleme sreciyle ilikilendiren Baudrillard, yaanlan durumu arln yaratt bir tr sarholua balamaktadr. nk retme ediminin her ne olursa olsun hzlanarak devam ediyor olmas, simgesel ya da akn bir hedef olmakszn, viral bir yaylm mantyla ya da metastaz ylmann kontrolsz devinimiyle egdml olarak kltrn oaltlmaya devam ettiini gsterir. Elbette bu oaltma bir tr tarih retme deil, tarih retme benzeimidir. Zira, biz tarih retmeyi srdrdmz sanrken, aslnda tarihin sonunu besleyen toplumsal politik gelime ve deiime zg gstergeleri biriktirmekten baka birey yapmyoruz (Baudrillard, 1992:40) savunusunu yapan Baudrillard bunu radikal bir illzyon yitiminin belirgin zellii olarak, kendi kendinden intikam alan bir kltr parodisine, tarihin kendi kurtuluunu, kendi oluturduu plkteki dkntlerin arasnda aramasna (Baudrillard, 1992:45) benzetmektedir. Yukarda ifade edilen durum, modernleme sreciyle beraber hareketlenen yenileme abalarnn sebep olduu bir karmaa olarak tespit edilebilir. Zira Kuspitin Akl ile duyu arasndaki ayrm modern sanatn bana bela olmu, onu iinden kerten bir yarlmaya yol am, sonunda da yok etmitir. modern sanat hiziplere ayrlm, bunlarn hepsi kontrolden km, birbirinden bamsz olarak yaylmtr (Kuspit, 2006:56) tespiti de yaanlan bu kltrel krlmay iaret eder. Bu durumun balangta, sanatta mthi bir zgnle ve yaratcla yol atna deinen Kuspit sonuta ortaya kann ya salt akldan ya da salt duyusallktan ibaret iki anlay olduunu vurgular. Bylelikle iki (ana) eksene blnen sanatn akl (kavram) cephesi Duchampla beraber, bir nesnenin bir imge tarafndan yceltilebildii bir yetkinlie ular. Aslnda bu durumun, yani: Tm ieriklerin birbirlerine dntkleri anda birbirleri iinde yok olabildikleri bir biimsel kavrayn srp gittii; dnmeye iten gsterilenlerden ziyade birbirlerinden farkl olan gstergeleri ayn dzeye indirgeyerek onlarn byle olmas gerektiine inandrd; aslnda derinlikten yoksun, annda unutulma zelliine sahip olan yaptlar araclyla, tm zgn kltrel biimler ve tm zgn dil yetilerini kullanmak suretiyle izleyici algsn yeniden kurgulamak gibi bir izlek takip eden bu anlayn; sanaty, sanat retme yntemlerinin eitliliine ramen sistemin arzu ettii bir sonuca hizmet eder duruma getirdii sylenebilir. Hem de sanatnn kendi kefettii retim olanaklarn kullanarak Bir mezuniyet sergisi katalog metninde tam da bu noktaya deinen Prof. Mmtaz Salam, byk aba ile yakalanm bireysel dil ve sylem ayrcalklarn, duyarlklara bal gelimi zgnlk aamalarn yok sayan ya da gerekli grmeyen ve bu aymazln bir sivil itaatsizlik durumu olarak gerekelendirmeye alarak akl elen ve aslnda sanaty mikro dzeyde bir oyuncuya eviren bu yaklamn, onu kullanp atan/ unutan bir hoyratln peinde olduunun altn izer. Sonu itibariyle Baudrillard da, sre giden bu durumun farkndalndan hareketle bir tr kar duruun gereksinildii bylesi bir ada, muhalif olandan beslenerek glenen sisteme kar bir alternatif sunmak yerine, ularda yaamaktansa arlklarda telef olmak yedir (Baudrillard, 1:1998) demektedir. Postmodernitenin, kendi devamn kurgulamak iin bir tr mikro-oyuncu olarak gdmledii gnmz sanatsnn yetitii eitim kurumlar, sregiden bu kaotik yapnn farknda olarak ve
124

sanatnn yaad aa ahitlik eden, retimleriyle onu belgeleyen bir misyonla ykml olduunu bilerek, yaanmakta olan gereklii kavrayan, dntren; sistemi besleyen deil ondan beslenen, adaylar yetitirmek durumundadr. Gnmzde sanat eitimi vermekte olan kurumlarda ortak ideal format denilen bir kurgunun olmad bilinmektedir. Ayrca, gerek yeni yetien eitimcilerin deerlendirme, gerekse sanat eitimi alan kitlenin retme sreleri dnldnde, ortaya kan tabloda grlen, gncel (aktel) olann geleneksel yaklamn mirasyla giderek artan bir atma iinde olduudur. Sanatn ve sanatnn nelii yahut kimliinin dahi tartmaya ak hale geldii gnmzde, iyiden iyiye tartmal hale gelen sanat eitiminin kuramsal ynden desteklenmesi yaygn bir eitim politikas, hatta kendini srekli gncelleyen bir davran biimi haline gelmelidir. Zira, gncel beklentilerle uyumsuz, uzlamaz bir model olarak karmzda duran klasik akademi anlaynn tersine, ada sanat piyasasnda, Mmtaz Salamn da tespit ettii zere; spontane gelien bilgi ve gerekle harmanlanm uygulamalar her eyin stndedir (Salam, 2008:22). nk srekli gelierek sanatya deiik retme mecralar sunan teknolojiyle yorulan sanat, eser algsn ve kurgusunu deitirmi, yaptn retme olanaklarndan sunumuna dein multidisipliner bir bilimsellikle harmanlanmtr. Ancak anlan multidisipliner yapy reddeden klasik anlayn srdrmekte olduu bilimsellikten uzak eitim dizgesinin gnmz sanat ortamna cevap veremeyecei de grnmektedir. Burada bilimden kastedilenin byk lde kuram olduunu anmsadmzda, bilimi ve bilgiyi dlayan statkocu yaklamn kavram gelitirmeyi, analitik dnmeyi, dnce/anlam ya da yorum retmek gibi ykmllkleri, kuramsal bilgiden yararlanmay dlamak istedii anlalacaktr (Salam, 2008:23). te taraftan teknolojik gelimelerle fotoraf ve video araclyla elde edilen dil, yeni-yapt olarak sunulan grngnn deiik alg tercihlerini devreye sokmas; nitelik olarak, tasarm ve sanat eitimini yeni yaklam ve almlar dahilinde yrtecek kapasiteye sahip eitimcileri de arz etmektedir. Konuya ilikin Salam da mevcut bilgi ve birikimleriyle gncel sanat ve kltr olgular zerinde yorumsal ve ilikisel bir estetik bant kurma yeterliliine sahip eitimcilerin gereinden bahseder. Sonu olarak toparlanacak olursa: Geleneksel yaklamla ekillenerek gnmze kadar gelen yapabilme-edebilme eksenli, uygulama arlkl anlay, temel biimlendir/ebil/me kayglar gerei varln srdrmekte ise de; sanatnn, keza sanat yazarnn da, sanatsal retme edimine getirdii anlamsal alm itibariyle, bu retme biiminin bugne cevap olma yeterliini ve gvenilirliini yitirmi olduu gzlemlenmektedir. Bu gereklik ise, yeni retim pratikleri talep eden ve kuram art uygulama sentezini gereksinen yeni alg tercihleriyle beraber, sanat ve tasarm eitiminin, kuramsal zeminle desteklenerek gncellenmesi sorunsaln ortaya karr. Bu balamda ortaya kan grnt, yetenekle elde edilmi ayrcaln, bilgi ve dncenin inisiyatifinde yeniden biimlendirilebildii bir anlay beraberinde var olan kltrel donanmn zenginletirilmesi adna yeni-estetik/plastik deerlerin aratrld dnsel tabanl, sorgulayan ve ayn zamanda reten bir tavrn, kendini de srekli gncelleyip yenileyerek devinen bir gelenek haline getirilebilmesi olarak zmlenebilir. KAYNAKLAR BAUDRILLARD, J. (1998), Ktln effafl, ev. Ik Ergden, Ayrnt, stanbul BAUDRILLARD, J. (1992), Lillusion de la Fin, Editions Galile, Paris KESKN, K. www.entropi.net, 10 Eyll 2009, http://www.entropi.net/entropi/ KUSPIT, D. (2006), Sanatn Sonu, ev. Yasemin Tezgiden, Metis, (2. Bask) stanbul SALAM, M. (2008), Kuramsal Zemine Srklenen Sanat Eitimi zerine, Rh+ Sanat Dergisi, Say 50, stanbul

125

KLTR RETCSN ETMEK; GNCEL SANAT, KLTR VE TEOR

Ar. Gr. Rabia zgl KILINASLAN Dokuz Eyll niversitesi, Gzel Sanatlar Enstits, Resim Blm, ZMR ozgul.kilincarslan@deu.edu.tr

Sanat, kltrel ve ekonomik adan hibir zaman gnmzde olduu lde n plana kmamtr. Gnmz sanats almalarnn sosyal iliki ve etkilerini nasl biimlendirir? Daniel Buren, Jeff Koons, Tino Sehgal, Francis Alys, Gillian Wearing, Matthew Barney gibi sanatlarn almalarn dnerek, bir sanat yapt sosyal teamller zerinde ve/veya iinde nasl incelenir? Kratryal sergiler, sergilendikleri sre boyunca hangi sosyal ve kltrel ilikileri yaplandrr ve/veya yap bozuma uratr m? ada sanatn rnleri -ounlukla- kitle kltrnden ve elence sektrnden bamsz dnlebilir mi? Bu ve benzeri sorular 22gnmzde sanat ve tasarmc kimliklerinin ok ynllne iaret etmektedir. Belirli bir teknik, disiplin ya da anlayn tesinde snrlarn bulanklat bir kavray sz konusudur. Bu nedenle sanat ya da tasarmc kavramlarndan te snrlar daha geni ama -profesyonellik ve alana hakimiyet anlamnda- sorumluluklar da artm bir birey olarak kltr reticisi tanmnn daha geni olaslklara izin verdiini dnyorum. Gnmzde sosyolog olarak sanat, arkeolog olarak sanat, tarihi olarak sanat, politikac olarak sanat, etnograf olarak sanat gibi tanmlara sklkla rastlamaktayz. Burada iki gr belirmektedir; birincisi byle bir yaklamn her iki disiplin ynnde de iledii, ikincisi ise almann ilikili olduu her iki disipline de katk salamaddr. Her iki grte iinde olumlayc ve olumsuzlayc rnekler verilebilir ama bu metinde zerinde durulmak istenen temel nokta artk sanatnn geni bir yelpazede deerlendirilmesi gereken bir toplumsal aktr olduudur. Sanat akademiler olmadan nce de vard ve belki de bildiimiz anlamda akademiler olmadan da var olamaya devam edecektir. Bilgi ve imgenin -iletiim teknolojilerinde ki hzl gelimelerle birlikte -yaylma biimi ve kullanma biimi kkl deiikliklere sahne olmaktadr. Sanat eitimi geleneksel atlye sistemlerinden Bauhausa kadar belirgin dnmlere uramtr. 1980ler de Amerika ve Avrupada kavramsal sanat anlaynn da etkisiyle sylem, teori gibi kavramlar sanat terminolijisinde younluklu bir alana sahip olmaya balamlardr. Ama bugnk kesinlikten ve otonomluktan uzak heterojen sanat ortam, sanat okullarn nasl etkilemektedir? Sanat okullarnn temellerini ve toplum iinde oynadklar rol dikkatle incelediimizde ve farkl okul modellerine bakarak sanat eitimini akademik, pratik ve etik ve felsefi ynlerden yeniden ele almak gerekmektedir. Sondan balarsak felsefe ve sanatn ilikisi ve bunun eitimdeki rol, Modernist ve postmodernist estetik dnmlerin sanat okullarnn d dnyayla ilikisi / iletiimini nasl belirledii, Bologna sreci iinde uluslararas sanat okullarnn karlkl iletiimi, tm bu dnmlerin erevesinde yeni sanat modeli kltr reticisinin temel eitsel ihtiyalar gibi konular meselenin ak ynn belirleyecektir. Olas problemlerin kaynaklar ve zme ynelik genel bak alar net yntemler sunmasa da dikkat edilmesi gereken noktalar iaret etmi olacaktr. Sanat ve felsefenin temel meselesi hakikat zerinden imdiye kadar kurulanlarn dnda baka bir estetikle kurulacak zel ilikiden sz eden Alan Badiou sanat eitiminin bu ikisinin dmlenmesini salayan bir unsur olarak nermitir. Badiounun yaklam genel olarak sanat eitimi zerine olsa da buradan yola karak kltr reticilerini yetitiren sanat okullar zerinede yaklam gelitirebiliriz. Badiounun bugne kadar ki ilikilenmeyi didaktizm, romantizm ve klasisizm olarak e ayrr ve yirminci yzyln kitlesel lekte yeni bir ema ileri sremediini sylemektedir. Yirminci yzyla zg didaktik (Marksizm), romantik (Heideggerci yorumbilgisi), klasik (Psikanaliz) emannda doygunlua ulatn sylemektedir. Bu da Ona gre; sanat ve felsefe arasndaki ban kopmasna ve ikisi arasnda dolam olan eyin -eitim temasnn- tam anlamyla kne neden olmaktadr.
126

(Badiou, 2009: 11-18) Metnin devamnda, felsefeci estetik d, sanatn kendi bana hakikatler rettii ama sanat felsefenin nesnesi yapmaya kalkmayan zel bir ilikiyi nermektedir. Byle bir bak asyla, bugnk sanatn daha nce bahsi geen ......... olarak sanat tanmlamalarna karlk olumlama / olumsuzlama ieren sosyal bilimlerle sanatn yanyanal meselesi de baka bir boyut kazanmaktadr. Trkiyede 1990lardan sonra rzgar hissedilen sanat okullarnda eletirel teorinin yeri -ki Trkiyedeki bir yknme balamnda, mfredatta yer bulamayan- 1980den sonra yaygn bir biimde etkiledii Amerika ve Avrupadaki sanat okullarnda ki skmaya da tam bir zm retememitir. Badiounun sanat ve teorinin ilikisini baka bir payda da yeniden kurmas, nerdii baka bir estetik teorinin sanat okullarnda nasl tekrar dnlmesi ve deerlendirilmesi konusunda da zihin acdr. Modernist ve postmodernist estetik dnmleri ve bu balamda sanat okullarnn d dnyayla ilikisini deerlendirme asndan dier bir zihin ac yaklamda Boris Groysun Education by Infection adl makalesinde yer almaktadr. Modernist ve postmodernist sanatn hayat kavrayabilmesi iin srekli bir deiim iinde olma gereklilii, virs ve hastalk metaforlar ile aklanmaktadr. (Ed. Madoff, 2009: 28-30) Gnmz sanatsnn hayatn akna kendini adapte etmesi ya da deiimlere hazr olmas gerekmektedir. Eitim, rencilerin psikolojilerini ada bilgi alarnn iinde ilevini srdrebilmesi iin srekli srmn ykselten bir yazlma benzer grmektedir. Dardan gelen bir virs kendine dahil ederek hem kendini koruyabilecek hem de bakalarnn yazlmlarna korsan saldrlarda bulunabilecektir. Groys bunu Modernizmin en ykc amalarn anlatan bir metafor olarak kullanr ve Kazimir Malevichin An Introduction to the Theory of the Additional Element in Painting makalesinden hareketle virs ve yol at hastalklar estetik balama oturtmutur. Modernist akmlar farkl estetik virsn sanatya yerlemesi ve birbirine kar farkl enfeksiyonlarn olumas ile aklamtr. Maleviche gre sanat bir doktordan ya da mhendisten farkl olarak dardan bedeni ya da mekanizmay bozan dardan gelen virs ya da etkiyi yok etmez. Bunun yerine sanat bu yeni estetik virsle yaamay renir yeni bir i denge kurar ve salkl olmann yeni bir tanmn ortaya koymutur. Tabiki bunun iin sanat baklk sistemini yeni estetik virslere gre deitirme gereksinimi duymaldr. Maleviche gre eer sanat kendini deitiremiyorsa yok olmayla kar karya kalr. Sanat okullar byle bir ortamda, dardan izole yapsyla yeni estetik hastalklara kar steril bir ortam yaratmaktadr. Ayn zamanda kendi estetik virsnn srekli solunabilecei bu ortam dardan gelen saldrlara karda koruyacaktr. Groys Malevichin bu yaklamn eletirel teori virs ile karlam gnmz sanat ortamna uyarlarken yeni hastalklarla sanat rencilerinin nasl mcadele edeceklerini sorgulamaktadr. Hali hazrda iki zm yolunun sunulduunu dile getirir; birincisi bu yeni estetik hastalklar grmezden gelmek, bastrmak, ikincisi ise sanat bir kenara brakp darya kmak ve dnyay bu yeni estetik virslerden arndrmaya almaktr. Burada okulun anlay Groysa gre iki tarafl bir ilikiyi oluturmaldr. Yani d dnyann virsleri nasl hasta ediyorsa okulunda d dnyay kendi virsleri ile hasta etmesidir. Henz okuldayken renciler sanat galerileri veya kratrlerce sergilere arlyorlar. Kitle kltrnn ya da elence kltrnn bir paras olduu sonucunu rededemeyeceimiz bir durumun iindeyiz. bu nedenle sanat okullar da gerek renciler gerek akademisyenler asndan bir hareketlilik kazanmaldr. Ama bu hareketlilik belirli bir standardizasyona gre yaplrsa gene kendi kapal evreninde kalr. Bu nedenle Bologna sreci okullar arasndaki hareketlilii salama yolunda bir adm olsa da hayatn kendine, toplumsal organizasyonlarla, politik organizasyonlarla ve sanat piyasasyla da karlkl bir hareketlilik iinde olmak gerekmektedir. Groysun hareketlilik ve ift ynl iliki yaklamn uluslararas dzeyde sanat okullar arasnda dnrsek, u anda oturtulmaya allan Bologna Projesini deerlendirebiliriz. Bologna srecine bal olarak n grlen 45 lkede eitimi bellirli standartlara oturma ve ayn uluslararas standartlarda eitim kalitesini ykseltme projesi niyet ve ngrlen sonu olarak deerlendirildiinde baarl bir proje olarak dnlebilir fakat sanat okullar baznda ele aldmzda lkemizdeki sanat ve tasarm okullarnda bile byk farkllklar varken bunu uluslararas bir dzeyde standardize etme olasl bir ok zorluu beraberinde getirecek gibidir. ncelikle hedeflenen yeterlilik seviyeleri
127

ilkesel olarak baarl olsa da bunu gerekletirebilecek alt yap imkanlarndan hem fiziki artlaryla hem de akademik adan ciddi eksiklikler tamaktadr. Her okulun kendi akademik kadrosu ve fiziki artlar zellikle grsel sanatlar eitimi asndan kendine has eitim modellerinin olumasna neden olmaktadr. Ayrca merkez periferi tartmalarn ne kadar nemsemesekt de sanat eitimi gibi ehrin kltrel imkanlaryla okul dnda da devam eden bir srecin olduu bir alanda belirli dzeyleri yakalamak zorluklar iermektedir. Oysa ki bir standardizasyona gitmek yerine her okulun kendi ekoln oluturmas ve rencilerinde tercihlerini bunun bilincinde olarak yapmas daha baarl sonular alnmasn salayabilir gibi gzkmektedir. Tabiki burada ki temel zorluk bir ok okulun kurumsallam bir modelinin olmamas ve akademik personelin ve fiziki artlarn deikenliine bal olarak srekli bir deiim iersinde olmasdr. Ayrca Trkiyedeki gzel sanatlar fakltelerinde -zellikle devlet niversitelerinde- yer alan disiplinlerin Avrupadaki birok niversitenin programndan farkl olarak disiplinler aras snrlarn daha net izildii grlmektedir. Doal olarak, bunlar ortak programlarla ve projelerle giderebilir ancak bu noktada eer genel bir standarttan sz edeceksek hem fiziki hem de akademik ynden bunu oluturabilecek koullarnda eitlenmesi gerekmektedir. Son on ylda Trkeye evrilen sanat ve kuram kitaplarndaki hareketlilik ve internetin bilgiyi eitliki bir hale getirmesi bu sreci kolaylatrsa da henz hala kltrel ve sanatsal kanonu tam olarak takip edebileceimiz Trke kaynaklardan sz edemeyiz. Akademik personelin geni bir ounluu yabanc dildeki gncel yaynlar takip edebilecek dil yeterliliine sahip deildir. Ayrca ayn yeterlilik renciler asndan da problemler tamaktadr. Bu noktada bilgilenme kaynaklar ve interneti iinde kaybolmadan seip eleyerek kullanabileceimiz bir bilgi deposu haline getirmek nemlidir. Umberto Eco gnmzde hatrlama edimi kadar unutma ediminin de nem kazandndan sz edmektedir. Borgesin roman kahraman Funesi rnekler; hereyi hatrlayan Funes bir sre sonra basit yaamsal edimlerini yerine getiremez dnemez, yemek yiyemez olmutur. Burada Econun szn ettii unutma edimi aslnda seme ve elemedir. (Eco ve dierleri, 2001: 212-221) Gnmzde artk kritik olan bilgiyi kullanabilmek iin nasl eleyip seeceimizi iyi bilmektir. Sanat eitimi yaam boyu sren bir etkinliktir ister sanat, ister tasarmc, ister sanat kuramcs olsun geliimi okul sonrasnda da devam etmektedir. (Bu noktada kltr reticisi kavramn konuyu daha aklayc klmaktadr.) Seme ve elemenin mantn oluturmak bilgiyi hatrlama ve toplamadan daha zordur. Bunun iin birey kendisine zerk alan -bu hem uygulama asndan hem de teorik yaklam asndan geerlidirkefetmelidir. Bu balamda sanat okulunun temel ilevi kltr retici olan yaratc bireyin bu srecine ekil vermek haline gelmektedir. Kltr reticileri yetitirmek istiyorsak sadece disipline zg pratik yeteneklerini gelitirmek yeterli olmayacaktr. Sonu olarak ksa vadede bir sanat okulunun baars gen sanatlar kendi anlatm dillerini doru kurmalarna rehberlik etmesidir. Bu da ayn zamanda gen sanatnn kendisini doru sanat tarihsel balam iinde konumlandrmasn da beraberinde getirmektedir. Bylelikle hem almalarn ortaya koyduu sanat dnyasnda hem de daha geni anlamda sosyal balamlarda alglanabilir, deerlendirilebilir. KAYNAKLAR Badiou, A., (2009), ev. Kl, A.U., Baka Bir Estetik - Sanatlar in Kk Bir Klavuz, Metis Yaynlar, stanbul. Eco, U., Carrire, J.C., Delumeau, J., Gould, S.J., (2001), ev. Sevil, N.K., Zamanlarn Sonu stne Syleiler, YKY, stanbul. Foster, H., (2009), ev. Hosucu, E., Gerein Geri Dn - Yzyln Sonunda Avangard, Ayrnt Yaynlar, stanbul. Ed. Madoff, S.H., (2009), Art School (Propositions For The 21st Century), The MIT Press, Cambridge. Ed. ONeill, P. & Wilson, M., (2010), Curating and The Educational Turn, Open Editions / de Appel, Londra.
128

GZEL SANATLAR ETMNDE GELEN VE DEEN KAVRAMLAR VE TANIMLAR

Yrd. Do. Dr. Serdar YILMAZ Trakya niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, EDRNE serdaryilmaz@trakya.edu.tr

1. GR Modernleme ve modernizmin uzants olarak toplumda yaanan sosyo-ekonomik, kltrel, teknolojik gelimeler, toplumun her aamasnda yeni yaplandrmalara yol amtr. Bu yeni yaplanmann insanlarn, sanatn zerindeki etkileri yannda sanat eitiminde de kkl reformlara neden olmutur. Sanatn, sanatnn, sanat yaptnn her dnemde gelien tanmnn yannda bireyin kendisini, dndklerini, hayallerini ifade ettii kavramlar ve ifade yollarnn, tekniklerin de deimesi, gelimesi kanlmazdr. Sanat; duygularmz, dncelerimizi kendimizle ve evremizdekilerle iletiim kurmak maksadyla, farkl teknikler ve malzemelerle aa karmak, ifade etmek olarak tanmlandnda; an gereklerine gre dzenlenecek bir gzel sanatlar eitiminde yaratc, dnen, sorgulayan bir bireyin yetiebilmesinde yeni fikirlerin, ifade yollarnn, yntemlerin aratrlmas nemsenmelidir. Sanat tarihi zerine yaplan aratrmalarda modernleme, modernizm sreci, bu sreteki sanat ortamnn, sanatnn ve sanat yaptnn tanm ve geliimi youn bir ekilde irdelenirken, bu srelerin bir anlamda altyapsn oluturan btn eitim dnemlerine yaylmas gereken gzel sanatlar eitimine yeterince yer verilmemitir. Aada ancak birka rnekle yer verebileceim, 21. yzyl sanatna yn veren sanat manifestolarnn, sanat kuramlarnn gzel sanatlar eitimine etkileri olmu mudur? Bu aratrmada Sanat, Sanat Eseri ve Sanat kavramlarn, geliim srelerini gznnde tutarak ve gzel sanatlar eitimiyle ilikilendirerek incelenecektir. 2. GZEL SANATLAR ETMNDE GELEN VE DEEN KAVRAMLAR VE TANIMLAR Marcel Duchamp, Joseph Kosuth, Joseph Beuys, Sol LeWitt, Hans Haacke, Lucia Fontana, Allan Kaprow, Dan Graham v.b. gibi sanatlar, sanat teorisyenleri, fikir insanlar; sanatn biimsel geliimi yannda sanat eserinin, sanatnn, sanat eitiminin, sanat okullarnn, mzelerin, sanat ortamnn, politikann, hayatn sanatla olan ilikisini tekrar tekrar tanmlayarak, sanatn snrlarn geniletmitir. 1967/8de sanat Terry Atkinson tarafndan ngilterede kurulan Sanat ve Dil Topluluu (The Art&Language Group) sanatn snrlarn, sanat eserlerinin geliim srecini belirlemeye altlar. Bu grubun sorduklar sorulardan ikisi; _ Sanat eseri ve sanat teorisi retilmesindeki ileyi ayn mdr? _ Sanat ve dil grubunun metni bir kavramsal sanat almas mdr? Bu ve daha birok sorunun yantn aramak, sanatn tarihsel sreci ierisindeki geliim srecini belirlemek iin, sanatn, sanat eserlerinin geliim srecini alt aamada snflandrdlar: (Sanat ve ve dil topluluu editr yazsndan) 1- Bu aamada resim heykel gibi yzyllardr kurallar oturmu, bir sanat eseri saylabilmesi iin biimsel zellikleri netlemi formlar sayabiliriz. 1800lerde alan ilk akademiden beri plastik sanatlarda verilen sanat eitiminin temelini bu aama oluturmaktadr. 2- 1900lerle birlikte balayan Modernleme anlaynn sanatta uzants olan modernizm akm ierisinde saylan Kbizm, Dadaizm, Ftrzm, Srrealizm gibi sanat anlaylarnda resmin zerinde yeni ilaveler, ekilsel zelliine yenilikler katlarak yaplan kolajlar yannda, resim yzeyine gnlk yaamn boyutlu basit malzemelerinin eklenerek nc boyutun kazandrld ya da sanat
129

nesnesi retmek iin boyutlu nesnelerin kullanld assamblaj (assemledge) gibi teknikler gelimitir. Dadaizmde fikirsel olarak sanatn yaamla daha ok ilikilenmesi ve arasndaki snrn daha da effaflamas bu dnemin en nemli gelimelerinden saylabilir. 3- Sanat eserinin ne olduu tartlmaya baland bu dnemde seilmi objeler (ready made) avangard sanat da iaret etmektedir. Herhangi bir gndelik yaamda kullandmz nesneyi izleyicinin sanat nesnesini tanmlayabilecei bir yere yerletirilmesi. Bir sanat objesi olarak yabanc grsel zelliklere sahip bilindik bir nesneyi sanat ortamna koymak veya sanatsal bir ortamda olup olmamasna bakmadan sanatnn erdemi ile onu bir sanat nesnesi olarak tanmlamaktr. rnein Duchampn ready-madeleri ve Rauschenbergin risin portresi. Bu dnemde (19001980) resim ve heykelin dnda oluan yeni form anlay Ready Made Seilmi Nesne yeni ifade yollarnn gelimesinin, an gelimesi ve deimesi srecinde var olan formlarn fikirlerin, problemlerin ifadesinde yetersiz kalmas olarak da ifade edilebilir. Sanatn geleneksel atmosferinden syrlmas zellikle de Duchampn hazr nesnelerinden sonra sanat dnsel bir zemine tamtr. Bu srete Seilmi nesnelerin yansra Performans Sanat, Happening, Vcut Sanat, Yerletirme (Enstalasyon) gibi farkl sanat disiplinleri olumutur. Bu srecin sanat eitimindeki etkilerini Black Mountain College de bulabiliriz. Bunun yansra Avrupadaki pek ok Gzel Sanatlar Fakltesinin yansra Uygulamal Sanatlar (Applied Arts) Akademileri, varolan akademilerde de yeni blmlerin ve programlarn hayata getiini gryoruz. 4- Sanat objesinin dnda happening, performans ve yerletirmelerin sanat eseri kabul edilmesi.

Bruce Nauman, Mapping the studio/Atlyenin haritas, Byk an John Cage, Enstalasyon, Londra, 2005 Kolajdan assamblaja ve mekan dzenlemesine, enstalasyona doru gelien srete sanatnn alt yzeyin, malzemenin gitgide gelierek tm i ve d evreye yaylmas onun zgrlemesinde ok nemli aamalardr. Bu gelimelerin sanat eitimindeki etkileri ise plastik sanatlar yerine grsel sanatlar, iletiim tasarm, bileik sanatlar gibi farkl sanat dallarnn bir btn ierisinde yer ald tasarm ve disiplinler aras eitime doru ynelmektedir. 5- Sanat ve dil grubunun editor yaznn bir galeride sergilenmesi ve altnc madde de teorik bir sanat galerisi nerisidir. 1960l ve 1970li yllarda ortaya kan sanat yaklamlar, sadece biimcilie bir tepki olmayp, kendinden nceki sanata ilikin kabulleri ve nermeleri sorgulayarak, bunlara alternatif teknikler ve malzemeler sunmulardr. Bylece sanatnn ve izleyicinin roln yeniden biimlendirirken sanatn ve sanat yaptnn tanmn geniletmilerdir. 1960 sonras sanat akmlar; bu akmlarn gnmz sanatna ve felsefesine etkileri sanatlar, eserleri ve sanat manifestolar araclyla irdelenmelidir. 1965ten beri pek ok sanat biim ve
130

estetik yerine sanatn tanm, anlam ve amac, sanatnn ve izleyicinin rol ve sanat nesnesinin statsn yeniden ekillendirmek, sanatn snrlarnn zorlanmas gibi konularda fikirler ve teoriler gelitirmilerdir. 1980lerden itibaren Kavramsal Sanatn da etkileriyle biimsel bir form anlaynn yerine fikrin, teorinin de sanat olabilecei fikri (anlay) gelimitir. Bu sre sanat disiplinlerinin felsefeyle, literatrle, psikolojiyle, sosyolojiyle, tarihle olan ilikisini gelitirerek disiplinleraras sanat anlay yaygnlamtr. Sanat eseri, insan ve yaam arasndaki dualitede insann varoluuyla dnya arasndaki bir diyalogdur. Yzyllardr sregelen bu diyalog srekli yeni bak alarn ve yeni tasarmlar ortaya karmaktadr. Bu yapnn iinde sanatnn bir birey olarak yaamn bir gerei olarak srekli kendisini yenilemesi, yeniden tasarlamas gerekmektedir. Sanatnn varolmas iin gereken sanat eseri, bir lde kendi iinde bir btn olarak alglanmaldr. Sanat eserini; biimlendiren malzeme-teknik, duygularn, dncelerin bir davurumu ve nesneyi bir takm zelliklerin tayc olarak gren farkl bak alarnn gnmzde btnletii grlr. Sanat eserinin grnen yz malzeme-teknikkullanlan sanat disipliniyle simgesel ksm olutururken, sanatnn anlatmak istedii fikir, duygu, dnce baka bir ey ortaya koyar, bu ksm grnmeyeni, bir baka deyile z, hakikati ierii olutururabilir. Sanat eserini oluturan etmenlerden kavram ve fikir ilikisinde, kavram genel bir yn iaret ederken, fikir kavram meydana getiren ve tamamlayan unsurdur. 1960 sonras sanat anlaynda sadece fikirlerde sanat eseri olabilmektedir. Tm fikirleri fiziksel bir boyuta tamak gerekmemektedir. Sanat eserinin geliiminde yzyllardr snrlar, kurallar belirlenmi Resim ve Heykel disiplinlerinin nce Hazr Nesnelerle, sonra sanatn yaamn iine sokulduu ve disiplineleraras yaklamn ok daha hakim olduu gnmze uzanan srete snrlarn tesine geilirken sanatnn zgrlemesi szkonusudur. Sanatn geliim srecini alglamak, incelemek, gemii anlamak, gnmz yorumlamamz ve gelecei ekillendirmemize olanak tanyacaktr. Sanat Tarihi sresince deien ve gelien sanat tanmlar ve kavramlar yeni fikirlerin, yeni bak alarnn rnleridir ve geleneksel alglay biimlerinin deitirilmesidir. ada sanat aratrmac, zmleyici olarak kendi kavram terminolojisini, yeni fikirlerle, problemlerle srekli sorgulayarak oluturur. 1960 lardan itibaren teorinin, felsefenin sanatta nemli bir yer tekil etmesinde, yllar sren ekonomik, toplumsal, felsefik ve sanatsal gelimelerin etkisi ok nemlidir. Kierkegaardn ironisini hayatn iinde temellendirmesi ve Duchampn ncl olarak, fikirlerini ve felsefesini hayatna ve sanatna tamas nemli admlardr. SONU Gzel sanatlar eitimi veren kurumlarda, gnmz ada sanatna k tutan kavramlara, felsefelere, manifestolara; sanatlara ve eserlerine ok daha geni bir perspektifle baklabilmesi ve doru kavranlmas yolunda yeni bir yaplanma gerekmektedir. Bu yaplanmada rencinin grsel, iitsel, duyusal, bilisel, fikirsel ve eylemsel (pratik) geliimi bir btn olarak dnlmelidir. Sanat eitiminde, sanat dnyasnda gemii gzlemleyerek sorgulayabilen, gelecei yorumlayabilen ve gnmz ekillendirebilen, yeniliki, yaratc bireylerin, sanatlarn yetimesini nemseyen sanat eitim programlar baarl olabilecektir. KAYNAKLAR Benjamin, W. (1973). ocuklar, Genlik ve Eitim zerine, ev. Mustafa Tzel, Dost Yaynlar. Burger, Peter. (2007). Avangard Kuram, letiim Yaynlar, 4. Bask, stanbul. Cauquelin, A. (2005). ada Sanat, Dost Kitabevi Yaynlar, 1. Bask, Ankara. Germener, S. (1997). 1960 Sonras Sanat, Akmlari Eilimler, Gruplar, Sanatlar, Kabalc Yaynevi.
131

Hanerliolu, O. (1982). Felsefe Szl, Remzi Kitabevi, 6. Basm, stanbul. Harrison, C. & Wood, P. (2005). Art in Theory 1900 2000 An Anthology of Changing Ideas, Edited by, U.K. Heidegger, Martin. (2003). Sanat Eserinin Kkeni, ev. Fatih Tepebal, Babil Yaynlar, Felsefe Dizisi 4, stanbul. Kierkegaard, S. (2003). roni Kavram, ev. Sla Okur, Trkiye Bankas Yaynlar, 1. Basm, stanbul. Foster, H.& Krauss, R.& Bois, Y.A.& Hudson T. (2004). Art Since 1900, U.K. Madoff, S.H. (2009). Art School (Proposition for The 21st. Century), Massachusetts Institute of Technology, Kanada. Marinetti, F.T. (2008). Futurist Manifestolar Kitab, Altkrkbe Yayn, ev. Tuna Ylmaz, 1. Bask, stanbul. Merleau-Ponty, Maurice. (2006). Gz ve Tin, Metis Yaynlar, 3. Basm, stanbul. Musgrave, A. (1997). Saduyu, Bilim ve Kukuculuk, ev: Pelin Uzay, Gebe Yaynlar, Felsefe Dizisi:18, 1. Bask, stanbul. Snmez, N. (1996). Trkiyede ada Sanat, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C.14, letiim Yaynlar, stanbul.

132

TEMEL TASARIM DERSLER VE MULT DSPLNER BR ORTAMDA SANAT ETM

Yrd. Do. ive Nee BAYDAR Sakarya niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Resim Blm, SAKARYA sbaydar@sakarya.edu.tr

GR Bugnn gen sanatlar artk ben ressamm ya da airim ya da dansym demeyecekler. Onlar yalnzca sanatdr. Yaamn tm onlarn nnde, aktr. Sra d eylerde sradan olann anlamn kefedecekler. Onlar olaanst grmeye almayacak, yalnzca olaan anlamn gstermeye alacaklardr. Bazen de hilikten olaanst eyler karabileceklerdir. nsanlar ok sevinecek ya da rkeceklerdir, eletirmenlerin kafas karacak ya da yaplan holarna gidecektir, Ama bunlar, eminim ki 1960larn yeni simyasn oluturacaktr. (Antmen,A.2008:233-234). 1960 larda Allan Kaprowun tanmlad, sanat iin medyumun bir zorunluluk olmaktan kp sanat retimi iin bir ara olaca, teknii niyetine arac edenin ise sanat tanmna daha uygun olduunun iaretlerini veren bu ifade, sanatn tm dallarnn birbiriyle ilintisini de kurar. Bugnn sanatsnn izlerinin grdld bu sre, yeni medyalarn srekli eklendii, her trl tekniin ve hatta bedenin kendisinin de sanatn nesnesi olduu gnmz sanat ortamnda, sanat iin deien oklu retim biimleri kadar, sanat eitiminin de deiimini talep eden bir durum sergilemektedir. TEMEL SANAT ETM HTYACI Bugn her ressam belli kartlk ve karlkl tamamlayclk yasalarna gre bir fra darbesinin tekini etkilediini bilmelidir, renkleri serbeste ve aklna estii gibi kullanamayacan bilmelidir. Yaknda izgileri ve biimleri irdeleyen bilimsel bir kurama varacamzdan eminim.(Kandinsky, 1993:11) Sanat retiminin koullar ve plastik dilin formlasyonuna giden abaya dair ngrleri ifade eden Henry Van de Veldenin bu ifadesinden 17 yl sonra Bauhaus Okulunun yaklam bu formulasyonu ve formasyonu oluturmutur ve halen sanat eitimimizin temel kavram ve uygulamalar bu dorultuda ekillendirilmektedir. Bauhaus Okulu, Londra (Arts and Crafts) hareketiyle balayan sanat formasyonu iinde; sanatn formle edilmesi ve bu formlasyonun aktarm konusunda en temel problematikleri gelitirmi ve tasarm ilkelerinin oluturulmasn salamtr. Yaam ve sanat-zanaat arasndaki ba ina eden ve bu ilkelerin gnmz lisans eitiminde Temel Sanat Eitimi bal altnda yrtlen dersin, nasl bir ihtiyac karladn grmek iin Bauhausun temel yaklam olan sanat ve tasarm ilikilerine ksaca deinmek gereklidir. Sanatla ilintili alanlarn oalmaya balad, endstriyel retim ve tasarmlarn, sanatsal eler ile geliim gsterdii bir srete Walter Gropius 1919da Bauhaus okulunu kurmutur. Bu yeni okul, mimarl tm sanatlarn topland bir alan olarak belirleyerek, temel sanat eitimi formlasyonlarn, zanaat ile sanatn ortak platformlarda yan yana durduu yeni bir alan oluturur. Biricik olanla sanatn ilikisinin deimesi, endstri retiminin sanatsallamas, endstri nesnesinin kendisinin bir sanat nesnesi olarak sergilenmesine kadar varan sre, hem bugnn sanatnn ekillenmesinin, hem de gnmz hazr nesne pratiklerinin zeminini hazrlamtr. John Dewey Deneyim ve Eitim adl metninde, yaparak renmeyi nesneler, kavramlar arasnda nedensel ilikiler kurmak iin bir yol olarak irdeler. Ona gre ilikilerin kavranarak baka durum ve zamanlarda yeniden benzer biimlerde ina edilebilmesi, baka durumlar yorumlamakta veya zmlemekte kullanlmas nemlidir. Bu balamda soyutlama, dncede ilevsel bir role
133

sahiptir. Ama bu mutlak birimleri saptamann ve paylamda kullanmann tesinde yaptalarna batan ayrlan bir dnya farkl ekillerde ina edilemez. Evrensel kanunlar yerine ina etmekle ilgili pratik bilgi sz konusudur (Artun,A. 2009:139. Sanatn, dn biimini, kurallarn, temel kavramlarn ieren bir ders olarak temel sanat eitimi; bir yandan sanatsal var oluun bu temel kurallarn dnda dnme imkanndan kaynaklandn sakl tutmal, bir yandan da sanatn kural koyarken ayn zamanda kurallar sorgulayarak ilerledii dncesi dersin yaplanmasnda ve uygulanmasnda katk salamaldr. Sanatn uygulamaya dayal yaps yaayarak renme noktasnda rencinin beden ve bedenin deneyimini zihinle birletirerek zgr yaratc bir zihnin olanaklarn kullanabilmesini salayacaktr. lk tasarland ekliyle Vorkursun balca amac, kiinin konvansiyonel dnce kalplarn krarak zgr kalmasn salamaktr. Bu amacn kendisini konvansiyonel dnce kalplarnn dnda grebilmek gerekir. Bu yaplabildiinde, kendi olanaklarn ayn zamanda snrlarn ve sorumluluklarn grebilmesine yardmc olacak kiisel deneyimler ve keifler iin bireyin nn aan bir eitim yaklam ile sanat, tasarm ve mimarlk eitiminin buluma noktalarn ortaya koyan yeni bir Gestalta ya da bir idealar ya da kavramlar haritasna odaklanabiliriz (Artun,A,2009: 113) Jaffeenin aklamasna gre Moholy-Nagy, herkesin yetenekli olduuna inanm ve temelleri anlalrsa, tasarmn herkes tarafndan yaplabileceini savunmutur. (Artun,A.2009:140) Tasarm kurallarla iliyor olmasna ramen, sanat ise tam da bu kurallarn sorguland yerde varlk gstermektedir. Ve fakat Sanat yapmann kurallar var mdr? sorusu bu noktada iimize ok yarayacaktr. Varnelis, ttenin 1922 Vorkurs sergisi iin yazdklarnda rencilerin mekan deneyimleyebilmeleri, mekan konusunda farkndalk gelitirebilmeleri iin nceden rendiklerinin yknden kurtulmalar gerektii dncesine dikkat eker. Yine Varnelis Roussaunun yaparak renmeye dayal pedagojik yaklam iin en kapsaml denetim zgrlk grnts altnda salanan denetimdir demektedir. renci kendisine seme zgrl tanndn sanr, oysa sunulan seeneklerle snrldr. (Artun,A. 2009:120). Kurallar konmu ancak kendi i dinamiini hesaba katmayan bir eitim kendisi ile eliir. Bauhaus, Temel Sanat Eitimi ders sistematiinin ierii de tam buna uymaktadr. Kurallar aktr ve dorudur, temel ilkeler belirlenmitir. Ancak Raleighin de belirttii gibi rencinin benzersizlii varsaym pek az dikkate alnmtr. Yine Joseph August Luxde sanatta pedagojik reformun ilkokuldan sanat akademilerine kadar eitimin her dzeyinde gerekletirilmesi gerektiini savunarak, retme ve renme srecinin asl odann reten deil, renen olduunu vurgulamaktadr. Gnmzde renme merkezli olarak nitelendirilen bu yaklam erevesinde Lux, rencinin yaratc olanaklarndan yola kmak gerektiini yazmtr (Akzer,2009:124). SANAT ETMNE YNTEMSEL KATKI NERS Orta renimde yaygnlk kazanan meslek liseleri, rencilerin bir ksmnn daha nceden temel tasarm dersinin benzeri bir dersi lise eitimi srecinde alm olduklarndan, Gzel Sanatlar Fakltelerinde ilk yl verilen temel tasarm / temel sanat eitimi dersine olduka hazr, sanatsal ve plastik problematiklere aina bir renciyle karlalalmaktadr. Bu nedenle, niversitelerde verilen temel sanat ders ieriklerinin ve dersin ileni tekniklerinin daha etkin bir program yaps ierisinde ele alnmas gerekmektedir. Bugnn sanat retim malzemesi, bedenden multimedyaya kadar geni bir yelpaze iinde yer almaktadr. Bu eitlilik, sanaty gerek grd takdirde, ok da hakim olmad bir medyumun kullanmna kadar gtrmekte, sanat teknik yardm alarak dnce ve fikri bu medyumun iine tayabilmektedir. Bir baka deyile gnmz sanats iin sanat eitimi sonras, sanat pratiklerinde teknik beceri ve yetkinlik kazanma gereklilii ok da geerli gzkmyor. Ittenin uyarmak, zerinde younlamak, bir uyum iine getirmek ve konsantre olmak olarak zetledii retim bilgisi yntemi, rencilere dersin banda yaptrd, kan dolamn ve sinir dizgesini canlandrc eitli hareketleri, hem bedende (ki ttene gre yaplacak iin aleti bedendir)
134

hem de soluk alma ve ses altrmalar ile iglerde uyumu salamay amalayan almalarla balyordu. (San,. 2003:100) Daha ok yaratc dramann snma aamasna karlk gelen bu almalar Itten iin, bedenin de retimin- eylemin- uygulamann bir paras olarak dahil olmas ve zihin ve beden arasndaki btnlk iin gereklilik arz ediyordu. Isnma, Oynama, Doalama, Oluumlar, Deerlendirme aamalarndan oluan yaratc drama; yaratc renmenin yolunu aarken, bedenin de bunu deneyimleyen olarak kalc bir yaant imkan salamasyla, sanat eitiminin uygulamal yapsna da ok iyi adapte edilebilecek bir yaklam olarak gzkmektedir. Gzel Sanatlar Fakltelerine, lisede temel eitim bilgisini alm olarak gelen renci saysnn artmas, dersin yapsn ve ileni biimini deitirmeyi gerekli klmakla beraber, temel plastik kavramlarn yerletirilmesi kadar bu kavramlara ilerlik kazandracak zihinsel ve entellektel zeminin yaratlmas gerekliliini de ortaya karmaktadr. Tasarmn biimi kadar dnsel boyutunun da altnn izilme gereklilii vardr. Bu koullar altnda yaratc drama hem rencinin zihinsel geliimine hem de bedeniyle kurduu ilikiye katk salayacak nemli bir etken olarak gzkmektedir. Hem zihinsel hem de sanatsal olarak dn biimlerinin uygulama ile birlikte aktarlmas sanatn, temsil etmekden te, yaam alanlarndaki uygulamalar hakknda da fikir oluturmaktadr. Yaam deneyimleme modeli/yaratc drama teknii, temel sanat eitimi dersinin iinde, sanatn dn biiminin kavratlmas asndan zaman kazandrc rol oynamaktadr. Beden-zihin koordinasyonunu kurarak, kavram ve olgular zerinde renciye hzla deneyim kazandrmas asndan da etkili olaca dnlmektedir. renme sreci, Deweyin nerdii gibi rencinin deneyimlerine ak bir alandr. rencinin kendini tanmas, sanatsal paradigmalar zerinde kendi deneyimlerini gelitirmesi, sanatn temel ilkelerini sorgulayacak bir yaklamda bulunmas iin yaratc drama teknii eitimin gcn artrc bir sretir. Bu srede renci kendini tanr, deneyimler ve beden-zihin arasndaki koordinasyonu kurar. Sanat eitiminin byle bir pratikten beslenmesi, yaayarak, deneyimlerek renmeye dayal bir alan yaratmas anlamna gelmektedir. Bedenin de bu srece katlmasyla daha etkili bir renme sreci yaatacaktr. Sanat eitimi alan renciler, sanat olma imkannn olutuu okul sonras srete yaamlarnn getirdii deneyimle sanatn kurallarn uygulamaktan daha ok kurallar zerinden dnen, sorgulayan, phe ile yaklaan, yaratc fikirler ve tavrlar gelitiren bir yap ortaya koymak durumundadrlar. Bu durum bir yandan deneysel yaklamlara ak olan sanat eitiminin kendi iindeki dnmn salamakta, bir yandan da sanatya yaratc bir dinamizm kazandrmaktadr. te yandan eitimin kendisinin de bu imkan iine dahil edecek koullar oluturmasnn, sanat eitimiyle ilk tanma ylnda, Temel Sanat Eitiminin bnyesinde bir renme ve retme teknii olarak yaratc dramann eklenmesinin katk salanaca dnlmektedir. KAYNAKLAR Antmen, A. (2008), 20. Yzyl Bat Sanatnda Akmlar: Sel Yaynclk, stanbul Artun, A, Aliavuolu, E., (2009).Bauhaus: Modernlemenin Tasarm letiim, stanbul Kandinski, V. (1993), Sanatta Zihinselik stne: Yap Kredi Yaynlar, stanbul San, . (2003), Sanat Eitimi Kuramlar: Utopya Yaynlar, stanbul

135

SANAT ETMNN BMLER

Yrd. Do. mran ZBALCI ARIA stanbul Aydn niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, STANBUL umranaria@aydin.edu.tr

SANAT ETM Maara dneminden balamak zere, eline izime ve boyamaya uygun ne varsa bulan insan, bir eyler izebildi, boyad. nsanln geliim srecinde her alannda olduu gibi sanat eitimi alannda geelimeler oldu.Sanat Eitimi, sanat urasnda bulunan kiide ve sanat eseriyle karlap onu deerlendiren de harekete geen tm zihinsel yeti ve sreleri, duygu, alglama, imgeleme, dnme, anma ve arm gibi gleri eitmektedir. Sanat Eitimi, kiiliin uyumlu bir btn halinde geliim srecinde kiideki yaratc ve retici glerin gelitirilmesi ynnden gereklidirEm ersonEitiminSrr, renciye sayg gstermektedirdiye tanmlar. Sanat Eitimi aracl ile renci kendi dnyasn tanyarak, yaratc glerini gelitirerek, plastik sanatlarn temel unsurlarn da tanr Sanat Eitiminin anlam, zgnlklere ulamaktr, Sanat Eitimi duygusal ve aklsal (lojik-mantk) yaklamlar birletiren bir eitim eklidir. Sanat Eitimi znde iyiyi, gzeli arayan insancl deerler olduuna gre, gelecein sz sahibi genlere evre bilinci alayarak, onlar doal evreye ve insan tarafndan oluturulan evreye de estetik deerler katmak gereklilii konusunda bilinlendirmek gerekmektedir Suut Kemal Yetkin sanat eitiminin gerekliliini yle ifade ediyor;Bilimsel Yntem insan oluumunun bir ynn iliyor, eitiyorsa dier ynn de sanat eitimi ilemelidir, nk insan yalnz akl ve ve zeka deildir, ayn zamanda ve (belki de)her eyden nce duygunluktur.Gerekci bir eitim,bilim ve sanatn ayrlmaz ibirliine dayanmaldr. nsanda kkl bir gereksinimi karlayan sanatn, kiilii eiten en nemli etmenlerden biri olduu unutulmamaldr. (Balamir,1999:356) Okullarda Sanat eitimi genel eitiminin bir paras olarak grlmekle birlikte kendine zg, kendine zel eitimi yntemi ve teknikleri olan bir alandr. renciler iin bu ders, dnsel, bilisel, duyusal ve bedensel etkinlikler iinde bulunarak kendilerini ifade etmeye olanak salayan ok ynl bir aratr. ada sanat Eitimi herkes iin geerlidir, ustalk ve beceriyi amalamaz. Bireyin yaratc g ve birikimlerini aa kararak estetik kayg ve dnce potasnda geliimini esas alr. Onlarn sanata ilikin n yarglarn kran, sanatdan anlayan, sanat destekleyicisi, sekin sanat tketicisi olarak yetitirmeyi hedefler. Sanat eitimi insanlarda duyarllk snrlarn zorlar, o snrn daha gelimesini olanakl klar. Bu yolla insan kendini bir kez de bu yn ile tanma olana bulur vekiiolma, olabilme yolunda ilerler. Sanat Eitimi, bir ereve iinde, bireylerin yeteneklerinin iletip, yaratc kendine gvenli, retken estetik duygular gelitirilmi kii olmalarn amalarken, genelde ayn niteliklere sahip, uygar bir toplum yaratma dnn de sanat eitimiyle gereklemesi gerektiinin bilinmesi gerekir. Sanat Eitimi, genel dzeyleri nasl olursa olsun tm toplum ve lkeler iin kanlmaz bir gereksinimdir. Herbert Read, sanat ve sanat eitiminin gerekliliini Sanat, hayata uygulanan yle bir mekanizmadr ki, onsuz toplumlar dengelerini kaybederlerdeyiiyle vurgulamaya alr. Jean Houston, sanatn; yaratcl, bedenin farkndaln ve benlik duygusunu uyandrdn belitmektedir. Houstona gre ocuklar sanatdan mahrum kalrlarsa, hayat yaayabilme yollarndan ou sistematik olarak engellenmektedir. Eitim Politikalarn belirleyenler sanatn roln destekleyici veriler aramaktadrlar. Colombus Ohioda sonular olduka aktr. Douglas lkretim Okulu mdr James Gardell, sanat odakl okullarnda, rencilerin ayn blgedeki dier okullarn rencilerine gre 5-6 akademik alanda, ortalama 20 puan daha yksek akademik baar gsterdiklerini belirtmektedir. Bu okul evredeki herkezin byk bir istekle tercih ettii bir okul haline gelmitir ve 100den fazla rencibekleme listesindedir. Okulda sanata arlk verilmesi fark yaratmaktamdr? Gardell (1997) ylnda bu soruya kesinlikleyantn vermektedir.
136

SANAT ETMNN AMALARI Sanat Eitiminin Amalarn ise yle sralanabilir;1)Sanatsal etkinliklerin ve yaratclnn doasn tantmak ve benimsemeleri2)Duygusal, duyusal, bilgisel entelektel etkinliklere bal artistik beceriler kazanmalar3)Sanatsal etkinliklerle ortaya kan dnce ve hareket zgrl ile ilgili baz olaslklar renmeleri. 4)Grme, ayrmsama(grsel duyarlln geliimi)ve grsel olan her eyin netletirilmesine olanak salayan aktif bir alglama ilevi olduu eklinde beceri kazanmalar, Sanat yaptlarn deerlendirebilecek, onlar ayrmsayabilecek nitelikli, sanat tarihi ve estetiksel bilgi birikimine sahip olmalarn salamak. 5)evre kavramnn ne anlama geldiini anlamalarn, yetikin bir birey olarak onun gelitirilmesi iin duyarl olmalarn, sorumluluk alabilmelerini salamak. 6)Aratran, inceleyen, sorgulayan, hogrl, zgr dnceli bireylerin yetimesine olanak salamak. 7)Toplumsal ve kltrel yaamda kendine gvenen, katlmc, sorumluluk sahibi, retken kiiliklerin oluumuna katk salamak. Sonu olarak ada sanat eitimi balamnda ada insan; bugn anlayan gelecee bakabilen, sanat tarihi, estetik ve gnmzn sanat hakknda yorum yapabilecek dzeyde bilgi sahibi insandr. Ayrca sanat, insan yaamyla btnletiinde, insanlarn daha bilinli ve duyarl olaca, geni boyutlu dnebilecei, yaratc kiilie yatkn ve bu gzeli alglama yetilerinin gelimi olaca, geni boyutlu dnebilecei, yaratc kiilie yatkn, gzeli alglama yetilerinin gelimi olaca bilinen bir gerektir. Dolaysyla ada insann yetimesinde sanat eitiminin nemli bir rol olduu artk kabul edilmelidir. TARHSEL SRE NDE SANAT ETM Sanat eitimi tarihsel sre iinde srekli deikenlik gstermitir. Bu deiim ve geliim srecinde sanat eitimi ile ilgili yeni kuramlarn ortaya kmasna zemin hazrlamtr. Yaratclk ekseninden beslenen teori ve pratike ynelik bu sreler, sosyolojik deiimin nemli bir parasdr. Sanat eitimi tarihi toplumdan topluma, hatta uygulayan kiiden kiiye de deitii gibi, zaman iinde yararllketkililik ilkesi gz nnde bulundurularak srekli geliim ve deiiklik gstermektedir. Sanat Eitimi verilirken ieriinin ve etkililiinin nasl gelitirilecei ve hangi yntem ve metodlar kullanaca sorusu sanat eitiminin gemiten gnmze kadar farkl yntem ve deikenliklerinin ortaya kmasna olanak salamtr. Genellikle ocuun sanatsal geliim merkezli olan bu konuda bata sanat eitimcileri olmak zere Psikologlar, Estetikciler, Eitimciler, Sanatclar, Tarihci ve Antropologlar birlikte alarak tarihsel geliim sreci iinde gnmze kadar konuya ilikin deiik alternatifler yaratlarak uygulama alanlarn gelitirmilerdir. Dnyadaki sanat eitiminin geliim srecine bakldnda Trkiyede bu konuyla ilgili gelimelerin ok yeni olduu grlr. Bunlardan bazlar: 1793;ylnda Mderrishane-i Berr-i Hmayununda ilk resim derslerinin verilmesi, 1793;ylnda Mderrishane-i Berr-i Hmayununda ilk resim dersleri verilmesi,1883 Sanayi-i Nefise Mektebi Alisi(Gzel Sanatlar Akademisi)nin Kuruluu. 1924 Amerikal eitimci John Deweyn Trkiyeye gelii, Atatrkn istei zerine Trk Eitim Sistemi-Trk Maarifihakknda raporunu hazrlamas, 1932 Gazi Terbiye Enstitsnde Resim- Blmlerinin kurulmas. 1940 Ky Enstitlerinin kuruluu, sanat derslerine geni yer verilmesi.Gzel Sanatlar Liseleri ve Gzel Sanatlar Fakltelerinin artmas sanat eitiminin daha geni kitlelere yaylmas salanmaktadr. Bunlarn dnda 20.Yzyln en dikkat ekici aratrmaclarndan biriside talyada 1870 ylnda doan Maria Montessoridir. Aslnda ocuk doktoru olan Montessori, aratrmalarnda, ocuklarn hayal gcn, yaratcln gelitirmek, deneyerek yaayarak renme becerilerini kazandrmay hedeflemitir. Ayrca ocuun eitim ve retimine ynelik meknlarn, ortamlarn ocuun geliimine alg ve kavrama gcne gre planlanmas gerektiini savunur. Eitim dnyasnda Deweyle birbirlerini etkilemilerdir. Sanat eitimi sadece mfredat proramyla snrl olmayan sistematik bir sreklilii gerektirir. Sanat eitiminde planlanan hedeflere yani sanatsal etkinliin anlam ve amacna ulamasnda renci merkezli farkl yntemlerin, tekniklerin, yaklamlarn bir arada kullanabilecei uygun koullar yaratabilmelidir. Ayrca gnmzde eitli renme kuramlarnn farkl alanlarda gelitirildii, tartld ve uyguland grlebilmektedir. rnein,Yapc, Nesnelci,
137

birlikli Problem tabanl ve bulu yoluyla renme gibi. Eitim sisteminin ve retim programlarnn dayand felsefe, eitimcinin renme ve retme hakkndaki grleri, yntem seimine etki eder. retmenin retme stili, kiilii, rencileriyle kurduu iletiim biimi, kullanlan yntemlerin ne dereceye kadar etkili olarak kullanabileceinin snrlarn izer. Sanat eitiminin koullarn ise yle tanmlayabiliriz. SANAT ETMNN KOULLARI Sanat eitiminin koullar ise yle sralanabilir: 1.Sanat retimine olanak salayan fiziksel koullar salanmaldr. 2.Sanat Eitimcileri uygulamal kuramsal olmak zere ciddi bir ekilde hizmet ii eitim kurslarndan geirilmeli, niversitelerle ilkilerinde sreklilik salanmaldr. 3.Sanat Eitimi mfredat proramlar en ge ylda bir gncelletirilmeli, retim proramlarnda rencilere sanatsal farkl seeneklerin oluturulmasna olanak salayc koullar salanmaldr. 4.zellikle ilkretim okullarnda ailelere, velilerezel yetenekkavram tantlmal, bilgilendirilmeli, sanata ilikin kuku ve nyarglarn giderilmesi iin proramlar gelitirilmeli5.Hedeflerin saptanmasnda ada, teknolojik ve bilimsel gelimelerin gerekleri gz ard edilmemelidir. 6.Sanat Eitimi, salt kiisel becerilere, ustala dayal ho ve bo zamanlarn geirildii deerlendirildii bir alan olarak dnlmemelidir. (Artut,2007:115-220)Schillern nsann Estetik Eitimi zerine Bir dizi mektuplar yazlarnda estetik eitim kavram, bu eitimin z, erekleri ve ierii kurumsal olarak tartlmtr. Schiller sanat yoluyla insanlarn eitilmesini n grmekte estetik insanla doru eitim dnsn kurmaktadr. Schillerin ideali, insann btnlk iinde olmasdr. nsandaki iki kart doay (ya da iki nemli drty duyusal ve biimsel drtler)birletiren ve ondaki yaratc, yetileri eitce ve zgrce gelitiren sanat(ya da gzellik),Schillerin oyun drts ile zdelemektedir. Bylece btnleen (yetkinleen),yaratc gcn kendiliinden kullanabilen insan daha iyi bir dzenin, estetik grnler krallnn gereklemesinde zincirin ilk halkasn oluturur ve herkes iin zgrlk ve eitlik bu yoldan salanabilir. KONGRELER VE SANAT ETM Sanat Eitimbilimine ilikin ilk uluslar aras kongreleri 1900 Paris,1904 Bern,1908 Londra ve 1912 Dresden Kongreleridir. Bunlardan ilk ikisinin tmyle resim eitimine ayrldn gryoruz. Almanyada 1887 yllarnda balatlan akm, Alman Literatrnde sanat eitimi hareketi(Kunsterzieh ungsbewegung) adn alm, zellikle genel eitim dizgesindeki bir reform hareketi olarak anlalmtr. Genel eitim formunun,kltrel k ve insann kendine yabanclamasolgusuna kar bir nlemler hareketi olduunu ve bu kapsam iinde en bata gzel sanatlar, edebiyat, yaratc etkinlikler ile estetik zevkin eitimine gerekli nemin verilmesine ve tm bu dallarn eitim ve retimin z alan haline gelmesine yneldiini grmekteyiz. Bu arada sanat tarihisi ve Tbingen niversitesi retim yesi olan Konrad Lange,1893de resim derslerini yeni grlerin nda pedagojik ve psikolojik bakmdan yeniden deerlendirdi. Dnceleri A.Lichtwark da etkiledi ve her ikiside Sanat EitimiK unsterziehungfikrinde birletiler. Lichtwarkn giriimiyle, sanat eitimbilimi asndan nem tayan sanat eitimi kongreleri topland.1901 Yl zellikleSanat Eitimi asndan nemliydi. Dresdendeki kongrenin yansra sanat eitiminde yeni bir devinim, ocuun zerinde odaklaan yeni grlerin bir simgesi olarak kabul edilebilecek olanocuun Yaamnda Sanatadl sergiydi.1901 deki Dresden Kongresinin konumaclardan olan Gotzenin resim dersleri, insann sanatsal eitimi ve insann iki dnme biimi hakkndaki grleri, bu yzyln hemen banda dile getirilmi olmalar bakmndan ilgintir. Gotze Resim izimi ve form vermede nemli olan sanat yoluyla eitimdir,sanat iin eitim deildir diye tanmlar.Sanatn znel yann vurgulam olan Gotze,ocuktaki yaratc gcn,kiisel ifade biimlerinin savunucusu olarak yalnz sanat derslerini deil,eitimin bir ok dalnda etkilemiti. Gotze eitim reformcusu,denetmen ve pek ok rgtn(Okulda Reform Birlii,Sanatsal Eitimin Gelitirilmesi Dernei) v.b ncs olmutur. Gunter Otto ise ncl olarak sanatta retilebilirliin mmkn olduundan sz eder, Otto sanat
138

eitimi anlaynn tm usd temellendirmelerine kar gelmektedir. Derste sre olarak sanat adl kitabnda kuramclk ve kuramsallk usd birtakm bileenleri nasl bir yana brakmyorsa, us tarafndan denetlenen deney de duygusallk ve cokusallk iin bo alanlar brakr.Sanat retimi ve zerinde Dnmest balyla drt ayr inceleme yazan Otto, bu konuda ilgin dnceler ortaya atmtr. Herbirinde bir dersi rnek alan Otto, dersteki retim, dnme ilikisini tartmaktadr. lk yazda ynelim boyutu, birbirine edeerde olmak zere yle yer almaktadr. 1)Klgsal Boyut(beceriler) 2.Bilisel Boyut(bilgiler ve bilinli eylem) 3.Duygusal boyut(llemeyen, lye gelmeyen estetik olgular) Sanat Eitimindeki deiimler toplumdaki bilimsel, teknolojik, kltrel siyasal deimelere de baldr. Ayn biimde bir toplumsal kurum olarak okul da bir toplumsal bilim ve dzence olarak eitimde deiime urayacaktr ve uramaktadr. Bu srekli deimeler karsnda sanat eitimcisinin kendini yetitirmesi gerekmektedir. rendiklerini zaman zaman sorgulamak ve srekli yenilikler gelitirmek zorunda olduunun bilincinde olmaldr. lkemizde kuramsal adan sanat eitimine yeterince zen verilmemektedir. Sanat retimi veren kurumlarda tm niversitelerde Sanat Eitimi ya da Sanat Eitimbilimi Enstitleri kurulmaldr. Yabanc eserlerin evirilerinin lkemize kazandrlmas, Bu konuda bir aratrma merkezi bir ariv oluturmak, dier bilim dallaryla (Felsefe, Sanat Tarihi, Arkeoloji, Tarih)ibirlii yapmak aratrmalar bir ekip tarafndan yrtlmesi salanmal, Seminer, toplant, sempozyumlarla bu konu zerinde daha fazla younlalmal, retim Programlarnda baz deiiklik nerileri getirilmeli ve bunlar uygulanmal. (San,1983:55-256) SANAT YOLUYLA ETM Sanat Yoluyla Eitim adl kitabyla tm dnyada ve lkemizde tannan ngiliz sanat tarihisi ve eitimcisi Herbert Read, kitabnda eitbilimsel bir proram ortaya koymak istemediini, asl amacnn sanatn en geni anlamyla pedogojik nem ve arln vurgulamak olduunu belirtir. Belki bunun iin estetik, eitimi deyimi en uygun kavramdr. Aynn zamanda Herbert Read iin tm eitim dizgesi bir dzeltim(reform)gerekmektedir. Hemde bu zorunluluk yalnzca yakn zamanlara ilikin bir durum olmayp yzyllardr sren bir durumdur. Read, kuramnn k noktasn Platona dek gtrr. Readn tezi eitimde sanatn temel olmas gerekliliidir. Herbert Read 1930 larda ocuk resimlerinden olumu bir sergiyi gezdikten sonra yle demektedir.Sergideki resimlerin ounluu okullarmzdaki sanat derslerinin ne denli estetik kurallar veya ocuk ruhbilimiyle ilikisiz olduunu akca ortaya koymaktadr.Bu konuda yazd yazlarda sanatn eitimdeki byk roln savunarak okullarda aamalar yaplmasna yol amtr. Onun sk sk uygulad sanat yoluyla eitimsz ise tm dnya sanat eiticileri tarafndan benimsenmitir. (Kehnemuyi,1995:18) Yaratc eitim, yaratc bireylerin yetimesi sorunu oldukca nemli bir konudur. Bamsz dnebilen,disiplinler aras yantlara eletirel dnmeye ynelen rencilerin yetitirilmesi bir zorunluluktur.Kk yatan beri ocuklar yaratc klmaya en uygun alan sanatsal alandr;ve bu adan sanat eitimi,genel ve tmel eitimve renim iin de yaygnlkla yer almas gerekli bir dzence(disiplin)dir.Yalnzca bakmak deil, grmek,yalnzca duymak deil,iitmek,yalnzca elle dokunmak dei,dokulanan duyumsamakyaratclk iin gerekli ilk aamalardr,sanat eitiminin amalarndan biri,grmeyi,iitmeyi,dokunmay retmektir. (San,2008:24-25) KAYNAKLAR Artut,K. (2007),Sanat Eitimi,An Yaynclk,5.Bask,Ankara Balamir,B. (1999), Eitiminde zgrlk ve zgnlk,Kltr Bakanl,Kltr Eserleri Dizisi:241,1. Bask,Ankara Kehnemuyi,Z. (1995),ocuun Grsel Sanat Eitimi,Yap Kredi Yaynlar,1.Bask,stanbul San,. (1983),Sanat Eitimi Kuramlar,Tan Yaynlar:1.Bask,Ankara San,. (2008),Sanat Eitimi,topya Yaynevi,4.Bask,Ankara

139

GZEL SANATLAR ETMNDE NTERNET TEMELL TEORK RETM

Ar. Gr. Zehra DOAN
Beykent niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, STANBUL zehradogan@beykent.edu.tr

Gnmzde eitim sistemleri karlalan problemlere zmler bulmak adna sorgulanmakta, tartmalarn merkezinde yeni eitim sistemlerinin gelitirilmesi yer almaktadr (ubuku, 2008: 154). Kreselleen toplumlarn en ileri dzeyde entelektel teknolojiye sahip olduu, bilginin ok daha hzl ve kolay transfer edilebildii amzda, artan eitim ihtiyacna cevap verebilmek, eitim hizmetlerini daha geni kitlelere daha kaliteli biimde gtrebilmek iin eitim teknolojilerinin tm olanaklarndan etkili biimde yararlanma gereklilii gndeme gelmektedir (Alkan, 1996: 16). Bu temelde, eitim sistemlerini gelien teknolojilere uygun biimde adapte edebilmek, renmeyi arttrrken eitimin giderlerindeki art, mali birtakm dengesizlikleri, dolaysyla eitimdeki standart ve kalite yetersizliklerini nlemek adna yaplabilecekler arasndadr (Alkan, 1996: 16). Geleneksel eitim sisteminin insan temelli teknolojisi, biliim teknolojilerinde kaydedilen ilerlemeyle orantl olarak deimeye balamtr. Teknoloji, bilgisayar donanm ile zellikle lisans ve lisansst eitimde evrimii materyallerin ders ii ynlendirmelerde yardmc olmaya balamas, son on ylda nemli derecede art gstermitir (Wohlpart ve dierleri, 2006: 1). Bu deiimlerle birlikte, bilgisayar, biliim ve a teknolojilerindeki avantajlar, gnmzn allagelen snf ortamlarn sanal renme alanlarna evirmitir (Chen, 2009: 1). Bu teknolojilerin retim programlarna dahil edilmesiyle retim srecinde retmen- renci rolleri etkilenmi, retmen bilgi transferini salayan aktif kii pozisyonundan, bir eitim danman ve rehber olma konumuna gelmitir. Bu durum, renciyi bilgiden yararlanmay bilen, kendi renmelerinden sorumlu, ksacas renmeyi renmi bireyler haline gelmeye zorlamaktadr (Da ve Geer,2009: 1). nternet temelli retimin gelime potansiyeline ok sayda enstit ve kurulu byk ilgi gstermekte, birok insan elektronik retimin performans ve bilgiyi arttracak, retimin kalitesini ykseltecek, eitime istenildii an erime imkan verecek ve eitim masraflarn azaltacak gcne inanmtr (Seddon ve Biasutti, 2009: 1). Gzel sanatlar eitiminde eitim ve teknoloji dengesinin kurulabilmesi, yaamla kiileri bir araya getirme ve sanattaki evrensellie ulama asndan nemlidir. Sanat eitiminde toplumlar, yeterli entelektel seviye ve gerekli alt yapya ulamaya nem vermektedir (zsoy ve ahan, 2009: 3). Gzel Sanatlar eitiminde, emek youn yapdaki uygulama programlarnn yeterli fiziksel donanmla ve zamanla gerekletirilmesi ve ayn zamanda kiinin alannda istenilen entelektel birikime ulaarak sanat tarihinin, sanatlarn ve gnmze dek gelitirilmi sanat eserlerinin bilgisine hakim olmas beklenmektedir. nternet temelli eitim, Gzel Sanatlar eitiminin temelinde gereken bilisel dzeyde hedeflerin daha hzl ve nitelikli ekilde gereklemesini salarken, estetik algnn doyuma ulamasna yardmc olacak zengin grsel ierie ulamay ok daha kolay klabilir. Ekonomik adan ve zaman asndan salanacak tm tasarruflar, sanat alannda yeterli pratiin kazandrlmas iin, retim programlarna esneklik salamak ve uygulama atlyelerinin zenginletirilmesi gibi hususlarda Gzel Sanatlar eitimi iin nemli kazanmlar tekil edebilir. 1996 ylnda Florida Gulf Coast niversitesinde The Roadmap to Redesign projesi ve ona nclk etmi olan National Center for Academic Transformation projesi sanat alannda elektronik retimin kullanlabilirliine iaret etmi projelerdendir. Gzel Sanatlar eitiminin kuramsal kazanmlarnda daha ileriye uzanabilmek ve Gzel Sanatlar Fakltelerinde ilgili blmler arasnda ortak estetik alglar kazandrabilmek iin gelitirilen
140

Understanding the Visual and Performing Arts yani Grsel Sanatlar ve Performans Sanatlarn Anlama dersi internet ortamndan uygulanm, uygarlklarn geliimleriyle ekillenen ve halen gelimeye devam eden sanatn estetik unsurlarn alglamada ve deerlendirmede, grsel materyallerle ayn anda ilgili literatre ulamay salayan bir sistem gelitirilerek bilgisayar zerinden evrim ii olarak yaplan derslerde kullanlmtr. nternet ortamndan uygulanan derslerde lme ve deerlendirme amal snav modlleri uygulanarak bilgilerin daha kolay, doru llmesi ve kaydedilmesi salanmtr. Bunlarn yan sra; internet tabanl programlar araclyla; ara devler, zetler, ders ii not paylamlar, duyurular ve haberleme imkan rencilere sunulmu, bu sayede ilerin hzlanmas salanrken akran renmeleri de mmkn klnmtr. Programn kullanm kolayl ile ilgili olarak, program kullanan renci grubu tarafndan %90 ila 100 arasnda olumlu dnceler kaydedilmitir. Ayrca renmeleri arttrma hedefinde baar salam ve retim masraflarnn azalmasna nemli lde yardmc olmutur (Wohlpart ve dierleri, 2006: 3). Bu durumda elektronik retim, sanat eitimi veren kurumlar asndan ok eitli avantajlar salayabilir. nternet temelli teorik retim uygulamalarnn Gzel Sanatlar Faklteleri adna u yararlar salamas mmkn olabilir: Teorik retimin, zaman ve mekan kstlamasn ortadan kaldrarak; Daha fazla kiiye ulaabilme, Teorik dersleri haftann eitli gn ve saatlerine yayabilme, buna bal olarak zaman tasarrufu yapabilme. Blmler arasnda ortak dersler programlayabilme, rencileri belli bir mekanda toplanmaya zorunlu klmadan, sabah ve akam saatlerinden daha verimli ekilde yararlanabilme ve bunlarn yan sra; Eitimin bilisel hedef ve davranlarna daha ksa srede ulama, buna bal olarak ders ieriklerinde daha ileri dzeyde renmeler salama, Gerektiinde veri tabalar ile alarak rencilere dnya zerindeki en geni sanal ktphane imkann sunma (Nart, 2007: 7), Ezamanl olarak kullanldnda Avrupa daki ve Dnyadaki dier Sanat Faklteleri ile evrim ii ders paylam yapma imkanlarn salayabilir. (Horton, 2000: 22-24). Teknolojinin uygun kullanlmasyla elde edilecek tasarruflarn yan sra renme kalitesinin arttrlmas burada vurgulanmas gereken en nemli noktadr (Wohlpart ve dierleri, 2006: 1). nternet temelli retim, pedagojik adan ele alndnda geleneksel retim sistemine kyasla baz avantajlar olduu sylenebilir. Bunlar; renciyi aktif konuma getirerek kapsaml renmeler salamak, Daha iyi dnme becerileri gelitirmek, renciyi kendi renmesinden sorumlu klmak ve renci-retmen ve renci-renci arasnda ok ynl iletiimi salamak olarak sralanabilir (Horton, 2000: 22-24). Gzel Sanatlar eitiminde rencilerin bireysel yaratclklarn estetik olgunlua ulatrmak ve onlar zgn dnceye sevk etmek esastr. Gnmzde Gzel Sanatlar alannda, lisans ve yksek lisans dzeyinde retim gren rencilerin, yaratclklarnn gelimesi ve zgn eserler retebilmesi iin bireysel projeleri zerinde; farkl sreler boyunca, farkl zamanlarda, farkl yerlerde veya sklkta alma yapmas gerekebilmektedir. Dier yandan kiilerin hazr bulunuluk dzeyleri, mesleki yetenekleri ve alma performanslar birbirinden farkldr. Jean Piaget, Howard Gardner, Lev Vygotsky ve Jerome Bruner gibi yaplandrmac eitim kuramclarna gre, kaliteli renmeler elde
141

edebilmek iin farkl zellik ve performanstaki kiilerin bireysel zelliklerinin gzetilmesi son derece nemlidir (Anonim 1). Bu nedenle sanat alanlarnda zellikle lisans ve yksek lisans programlarnda, rencinin bireyselliini, ihtiya ve tercihlerini merkeze alan renci merkezli retim yaklam temel alnmaktadr. renci merkezli retim yaklam, renmeyi renmi, retken, teknolojiyi etkin kullanma becerisine sahip, evrensel deerleri benimsemi bireyler iin eitim srecinin her aamasnn, etkileim iinde ve katlm salayacak ekilde yeniden yaplandrlmasdr (Kzlca, 2007: 5). nternet temelli teorik retim, renci merkezli retim yaklamn temel alrken, Gzel Sanatlar eitimi politikalarnn, uygulama alannda rencinin n plana kan bireysel farkllklarn, teorik derslerde de gzetecek ve destekleyecek niteliktedir. nternet zerinden ezamanl buluma sreleri haricindeki tm programda renciler renme hzlarn kendileri belirlerler. Kaydedilen dersleri kullanarak renci, ihtiyalar dorultusunda tekrar yapabilme, bir konu zerinde daha fazla durabilme veya beklemeden bir sonraki konuya geebilme imkanna sahip olur. Dolaysyla snf ortamna ayak uydurma zorunluluu yoktur. Bu durumda renciler, performanslar asndan tamamen kiiselletirilmi bir programla alabilir denebilir. Bu sayede, Gzel Sanatlar eitiminin bilisel ve psikomotor dzeyde hedeflerine ulamada lisans veya yksek lisans renimi boyunca tek bir retim yaklam benimsenerek btnlk salanabilir. Duyusal dzeyde rencilerin kendi ihtiyalarn belirleme imkan verilirken, rencilerin kendi renim performanslaryla yzleerek, renmelerinin sorumluluunu almalar salanabilir. Bu durumun, ayn zamanda rencilerin motivasyonuna da olumlu ynde etki etmesi muhtemeldir. Gzel Sanatlar Fakltelerinde eitimi daha ileri dzeydeki teorik bilgi ile temellendirmek mmkn klnrken, zamandan, mekandan ve maddi kaynaklardan yaplabilecek btn tasarruflar, daha verimli programlar elde etme adna retimi planlamak, rencilerin daha st dzeyde almalar yapmasn salamak, atlyelerdeki donanm arttrmak ya da iyiletirmek gibi nemli ihtiyalara kanalize edilebilir. Uygulamalar, baarl ekilde gerekletirildiinde, bireyleri yaam boyu renmeye tevik ederek, sanat alannda ihtiya duyulan, estetik adan olgun eserler retebilen sanatlarn yetitirilmesine yardmc olabilir. KAYNAKLAR Alkan, C, (12-15 Kasm,1996). Uzaktan Eitimin Tarihsel Geliimi. Turkiye Frst International Dstance Education Symposium, Ankara. Anonim1: Student Centered & Standardized Education. Wikipedia, (02.03.2010)http:// edu5811s08.wikispaces.com/Student+Centered+vs.+Standardized+Education Chen, L, H, Web: www.sciencedirect.com, (28.08.2009) Computers & Education Journal Article in press, Web Based Learning Programs: Use By Learners With Various Cognitive Styles Cubukcu, Z, (2008), Preferences on Internet Based Learning Environments In Student- Centered Educaton, The Turkish Online Journal of Educational Technology TOJET, Vol:9,no:4. (avalible on: www.tojet.net) Da, F ve Gecer, A, (4-7 February 2009). Relations Between online Learning and Learning Styles, World Conference on Educational Sciences, Kbrs. Horton, W (2000), Designing Web Based Training, How to Teach Anyone, Anything, Anytime, Anywhere. America: Wiley Press. Kzlca, M, (2007). Lise 3nc Snflarda Trk Dili ve Edebiyat DersindeCumhuriyet Dnemi Trk Edebiyatnn renci Merkezli retim Modeliyle lenmesi. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi, Eitim Bilimleri Enstits, Ankara.
142

Nart,B, (2007). Uzaktan Eitim in Snav Modlnn Hazrlanmas, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Ankara. zsoy V ve ahan, M, ok Alanl Sanat Eitimi Ynteminin lkretim 6. Snf Resim-i Dersinde renci Tutumuna Etkisi, (2009), Trk Eitim Bilimleri Dergisi, 7(1), 205-227 Seddon, F and Biasutti, M Evaluating a Music E- Learning Resource: The Participants Perspective (December,2008), Computers&Education Journal Article 53, (avalible on:www. Sciencedirect.com) Wohlfart D, Sheras D, Bennet J.L, Simon B, Pimentel J. H, Gabel L E. Student Perceptions of Learner Centered Teaching, A Journal of Scholarly Teaching Vol, 3 Article, 1

143

144

SANAT VE SANAT ETM

Resim Sanat

145

FELSEFENN IIINDA RESMN ZAMAN NDE DEEN TEMSL SORUNU

Do. Ali Asker BAL Sakarya niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Resim Blm, SAKARYA aliasker.bal@gmail.com

Sanatta varolu ile temsil arasndaki iliki felsefi bir sorun olarak Antik Yunan dnr Platondan beri tartlmaya devam edilmektedir. Sanatta temsil; aslnda verili bir gerekliin simlakrn (kopyasn) retmektir; gerekte orada olmayan bir eye gnderme yapmaktr. Resim sanatnn uygulad plastik betimlemede gndergeyi temsil eden bir obje, fresk ya da tablo yaratm gibi. Ressamn gerein deil, grnenin taklitisi olduunu syleyen Platon, imgede yanlsamal bir gerek grmektedir, zira imge sadece eyin yerine geerek onu temsil etmektedir. Asllarna hayran olmadmz eylerin benzerlerine hayran olmamz alacak eydir diyen Pascal, nesneleri gerekmi gibi gsteren resim sanatnn bo bir i olduunu sylemek istiyordu. yle ya, eer gerek zaten buradaysa, sunulmu, kabul edilmi, yaanm ve tannmsa, neden bu gerein kopyas yaratlsn ki? Gereine sahipken, neden geree yakn bir eser yaratlyor ve orijinaline sahipken, neden kopyas yaplyor? Aristoteles varlkbiliminde eer varlk birse ve tekse, o zaman varln farkl tezahrlerinin benzeim ilkesine dayal bir imge ile temsil edilmesinden daha doal bir ey yoktur.(Sayn, 2003:19) Sanatn doann taklidi olduu eklindeki dnce bize Antikiteden kalan bir mirastr. Bu yaklam; model-taklit, paradigma-mimesis gibi kavramsal iftler etrafnda ekillenen ve yzyllar boyunca sanatyla yapt arasndaki ilikilerle ilgili btn sylevlere yn veren temel dnce olmutur. Resim sanatnda mimesis, imgenin temsil ettii eyin kendisi olarak alglanmasna neden olan bir yanlsama yaratarak, boyutlu bir nesnenin iki boyutlu yzey zerinde boyutlu alglanacak biimde yanstlmasdr. Mimesis kuramna gre gereklii taklit eden kimsedir sanat ve bu taklit ne kadar baarl ise, sanat eseri de o kadar byk deer tayacaktr. (Yetkin, 1979:9) Ressam msnz? Zeuxis gibi, zm salkmlarn yle tpks gibi yapnz ki, kular onlar sahici sanp gagalamaya gelsinler! (Resim 1) Heykelci misiniz? Myron gibi yle bir inek heykeli yapnz ki, buzalar st emmee koup gelsinler! Romanc msnz? Gzlemleriniz yle keskin olmal ki, mahkeme tutanaklarn yaynladnz sansnlar! Kukusuz Platonik bir felsefenin izini sren bir gelenek iinde temsille kanlmaz olarak bir tutulan yknmeyle (mimesis) ilgili bir sorundur imge sorunu; nk imgeler sureti olduklar eyi temsil ve taklit etmektedirler, bir yandan ykndkleri nesneye varlk kazandrrken te yandan Aristotelesin dedii zere onu kusursuzlatrmak zorundadrlar.(Sayn, 2003:23) Eski Yunandan 20. yzyln balarna kadar resmin deerinin belirlenmesinde mimesis esastr. Resim sanatnda betimleme mantn belirleyen temel dinamik daima felsefi ve epistemolojik bir arka plan ile ilintilidir. Grnen dnyay kulland gstergeler dizgesi ile betimleyen sanatnn ifade dilini belirleyen temel zihniyet, gerekliin/d dnyann alglanmas ve grsel imgelere dntrlmesi ile ilgilidir. Felsefi anlamda gereklie epistemolojik olarak yaklarsak iki tr gereklikten sz edilebilir: birincisi zihinden ya da bilinten bamsz bir zn varl, ikincisi ise, zihinden ya da bilinten bamsz somut, tikel ve deney nesnelerinin varldr. lki Dou estetiinin imge retimini belirlerken, ikincisi Bat estetii zerinde belirleyici olmutur. (alr ile gel, 2005: 70)

146

Resim 1. Zeuxsis, zmler, .. 5.yy. Resim 2. Michelangelo, Ademin Yaratl, Fresk, 480X230 cm.1511, Sixtine apeli, talya Bat sanatnda, yaratln Tanrsal kkeni zerine kurulu olan dinsel dnya grnn etkisiyle duyumsanabilir gerekliin temsiline dayal olan geleneksel temsil, resim sanatn kutsal metinlerin sembolik arac olarak kullanmtr. Bu yaklam, hi kimsenin insann dnyada olduundan, dnyann insana sunulduundan ve varla kenetlendiinden phe duymamas dncesine dayanyordu. Ancak Rnesans ile birlikte insann inanmaya balad gibi zekann ve duyularn dnyay bizlere gsterme gcne sahip olduu gerei nem kazanmaya balayabildi. Dou sanatna gre ise figratif sanatlar, gerekte d dnyann yerine benzerini geirmek gibi psikolojik bir istekten kaynaklanmakta ve bu yanyla maddi dnyaya olan ball ifade etmektedirler. (Ayvazolu, 2002: 28) Bu yanyla sanatta Doulu temsil, eylerin kendilerine deil de onlarn arka planndaki felsefi anlaya daha ok nem vermitir. Rnesansn ruhunu en iyi ifade eden imge kukusuz Michelangelonun Sixtine apelinin tavan sslemelerinde yer alan Adem imgesidir. Yaratl dncesinde Tanrdan geldii halde Ondan kopup kurtuluyor eklinde gsterilen insann stn geldii bu fresklerde yaratl yasalaryla ayn erevede bir i-g ifadesi kendini gsteriyor. (Resim 2) nsan Tanrnn iinde eriyip gitmeyi reddeder; insann kendisi de, pasif bir biimde doay taklit etmek bir yana, ona zekasn ve ruhundaki younluu katan bir yaratcdr. (Farago, 2006:76)

Resim 3. Anonim Halk Resmi, nsanla Temsil Edilen Evren, stanbul Belediyesi Mzesi Resim 4. Mehmet Siyah Kalem, Demonlarn Dans, 15. yy.,Topkap Saray Ktphanesi Douda ise tasvir yasandan dolay Tanry cisimletiren betiler yazsal izimlere yklenerek, okunuu zor, istifli, girift bezemeler dini suretlerin yerini almtr. nsanla Temsil Edilen Evren adl anonim halk resminde, insan bedeni kaligrafik elerle oluturularak, evrenin gerekte insanda topland dncesi ifade edilmitir. (Resim 3) Harfler szn resmi olunca insannda resmi oldu.
147

Hurufilikte (harfilik) insan harf biimini ald. Bylece dini inanlar harfler yoluyla resme geti. (Aksel, 2010: 92) Asya desen karakteristiinin bir rnei olan Mehmet Siyah Kalemin almalarnda ise minyatrdeki gibi eyay tek bir bak asndan grmek yerine, bir tek zaman iinde, birok bak asndan bakp grebilmek dncesi kukusuz sonraki yzyllarda Kbizme etki yapmtr. (Resim 4) Modernitede, ilk olarak Giottoyla kendini gsteren ve her znenin ayn bak asyla sahip olabilecei objektif gr ifade eden perspektif pratii terk edilir. 20. yzyln banda zlenimcilerin duyular araclyla insan ile doa arasnda kurduklar ilgi ve bylendikleri nesnelerin grn tutkusu Kbizm ile son bulmutur. Kbizmde gzel grnt dnyas paralanr ve gerekliin, bir gzel renklendirilmesi olarak anlalmas ortadan kalkar. (Tunal, 1989: 165) Grleni deil, bilinen gereklikten alnan elemanlarla yeni btnlkler oluturan Kbist tavrn temsilcilerinden biri olan Braque, nesnel ve duyusal olan darda brakan, salt dnsel-soyut bir eilimde almalar yapmtr. (Resim 5) Dsal bir modelden esinlenmekten vazgeen resim, baka bir tr zihinsel eylem iin olaslklar yaratmaya balar. Doay taklit etmekten vazgeerek, onun kabuu yerine daha isel yasalarna ulamaya alan soyutlama abas, sanatn doadan stnln ileri srmtr. Modern sanatta, herhangi bir armsal ama gtmeksizin, dorudan doruya geometrik temel formlardan hareket eden ilk rasyonalist akm Sprematizmdir. Bu akmn temsilcisi olan Malevich, akademi ve sanat otoritelerinin sanat genel alg dzeyine ekmesine kar, kendisini sfr ekline yani siyah kareye dntrerek kurtulmu ve biimin bu sfr noktasna srayla resim sanatnda tabula rasay (bo levha) yaratmtr. Bylece Siyah Kare adl yaptyla, doayla hibir ortak yn olmayan bir tablo oluturmutur. Soyutlamaya bylesine bir kkl gei, resimde temsil sisteminin de sonu olmutur. ada dnr Jean Baudrillard, simlasyon evreni olarak isimlendirdii bugnk sistemde, her eyin gerekliini yitirip kendini amak suretiyle yok olmas gibi sanata ait tm deer ve kurallarn da yok olduunu sylemektedir. Gnmz dnyasnda geerli olan deerlere bakldnda resimde artk kopyalamann yasaklanm olduu tabloya zgn denilmektedir. Resim mevcut dnyay yeniden canlandran bir temsilin tesinde, bu dnyay kendine gre yeniden reten bir eye dnmtr. Eskiden arpc, nesnel gzellik deer kazanrken gnmzde kendine zg bir ekilde fra kullanmak nemli hale gelmitir. nemli olan artk bir resmin gerek dnyay ve yaam yeniden canlandrmas deil, onunla hibir ilikisi olmayan bir grnme sahip olmas ve seri retilmesidir. Bu seri retim dnyay yeniden canlandrmay deil, tabloda varl hissedilmeyen imza sahibinin mevcudiyetini gstermeyi amalamaktadr. Sanatnn imzas duygusal bir boyama eylemi sonucunda yapt saf bir nesneye dntrmektedir. Gerekten modern sanat anlaynn temel zelliine dnen bu seri retim dzenini yanstan sergilerde sahte bir tablonun varl tam bir felakete yol amaktadr. (Baudrillard, 2009: 120) Gnmz sanat piyasasnda tek bir sahte resim btn bir dizinin satlmasn engelleyebilmektedir. rnein, tek bir Soulages tablosu da dierleri kadar para edebilir, ancak byle bir olay tm Soulages tablolarnn gereklii konusunda kukuya dlmesine yol aabilir. Burada asl kuku duyulmas gereken ey resimlerin deerlendirme biimini belirleyen kurallar btn ve bu kurallara dayanarak yaptlarn gerek mi sahte mi olduunu belirleyebilme olanakszldr. Baka bir deyile, gnmzde artk kendi yaratt kullar birbirinden ayrt edebilecek bir Tanr yoktur. (Baudrillard, 2009: 120) Bu durumda yaplmas gereken tek ey gstergenin zgnln korumaktan ibarettir. Soulages bizzat kendi tablolarnn kopyalarn yaparken, Pautrier, gsterilen bir tuvalin kendisine ait olup olmadndan her zaman emin olmadn itiraf etmektedir. Rauschenbergin, Factum I ve Factum II balkl tuvalleri neredeyse en kk noktasna kadar birbirinin aynsdr. Tuval stne hzla vurulmu gibi grnen fra darbesinin neden olduu rastlantsal boya akntlarnn aslnda Rauschenbergin zaman iinde kazand deneyim ve ustaln bir sonucu olduu ve boya akntlarn ne zaman isterse yeniden retebileceini itiraf etmek gerekir. (Resim 6)
148

Resim 5. Braque, Oldoa, 1929. Resim 6. P. Soulages, Peinture, 1958, Yalboya, 130x162 cm Sanatta temsil edilenin gndergesel nitelii uzun yllar tartmasz olarak kabul grmtr. Antikiteden balayarak sanatn temel eilimi grme ve alglamayla ulalan gerekliin betimlenmesi olmutur. Bu genel yarg moderniteyle birlikte sorgulanmaya balanm ve giderek gndergenin ortadan kalkt bir ykm durumu yaanmtr. Bylece, biimden biimsizlie, simgesellikten soyuta ve objektiflikten objektif olmayana doru bir gei hzlanmtr. 20. yzyln balangcndan bu yana avangard (nc) akmlar ortaya kmakta ve plastik sanatlarda ardl devrimler yaanmaya devam etmektedir. Son olarak soyut sanatn kurucular, biimi kesin bir ekilde kurban etmeyi tercih ederek, kltrn kalntlaryla dolu olan tarihin ufkunu temizlemi ve eski dnyaya ait btn sanatlar tasfiye etmilerdir. Sanat hibir zaman bir hakikat meselesi olmamtr, batan beri bir yanlsama meselesidir o. Geldiimiz srete, ekranlarn yzeysel sanallnda, temsilin sonuna, estetiin sonuna, bizatihi imgenin sonuna gelmi bulunduumuzu sylemek hi de yanl olmayacaktr. KAYNAKLAR Aksel, M. (2010), Trklerde Dini Resimler, Kap yaynlar, stanbul. Ayvazolu, B. (2002), Ak Estetii, tken Neriyat, 7. Basm, stanbul. Baudrillard, J. (2009), Gsterge Ekonomi Politii Hakknda Bir Eletiri, eviri: Ouz Adanr- Ali Bilgin, Boazii niversitesi Yaynevi, Birinci Basm, stanbul. Farago, F. (2006), Sanat, eviren: zcan Doan, Dou Bat Yaynlar, I. Basm, Ankara Sayn, Z. (2003), Mithat en ve Beden Yazs, thaki Yaynlar, 2. Bask, stanbul. Tunal, . (1989), Felsefenin Inda Modern Resim, Remzi Kitabevi, 3. Basm. stanbul Yetkin, S.K. (1979), Estetik ve Ana Sorunlar, nklap ve Aka Basmevi, stanbul. alr, D. gel, S. (2005), Osmanl Resminde Mimesis: eker Ahmet Paann Resimleri Balamnda Bir Deerlendirme, T Dergisi/b, Sosyal Bilimler, Cilt: 2, Say: 1, 69-79.

149

TRK RESM SANATINDA YEREL TEMALAR

Do. Burcu ARICI Bakent niversitesi, Gzel Sanatlar Tasarm ve Mimarlk Fakltesi, ANKARA barici@baskent.edu.tr

Cumhuriyetimiz, gemiindeki alt asrlk bir devletin madd ve manev deneyimlerinden yararlanarak ok salam temellere oturtulmutur. Bu durum, devletin kuruluundan gnmze birlik ve beraberlie verdii nemden, ada uygarlklar dzeyi ve tesi hedeflere odaklanmasndan, tm insanlarn bar ve refah adna semi olduu tam demokrasi yolundan ve dier lkelerle bar zerine temellendirdii ilkelerden de anlalmaktadr. ada dnyada sanat eitimi, artk hkmetlerden te devletin bir politikas olarak desteklenmektedir. nk sanat eitimi, genel eitim iinde nemli bir yere sahiptir. Milletlerin tarihine bakldnda da yine bu gerek fark edilecektir. Bu nedenle gnmz insannn mr boyu eitime gereksinimini belirtirken, sanat eitimini bu eitimin odanda dnmek durumundayz. Aksi takdirde hayat damarlarndan biri kopmu olan bir milletin ne denli yaayabilecei kukuludur. Atatrk bir Ortaa imparatorluundan, ada bir ulusal devlet yaratma abasn simgelemitir. Atatrkn tarih, dil ve gzel sanatlara nem vermesinin sebebi de bunun iine girer. Bu toplumun da kltrn oluturan temel eler ise ulusal beraberlii salayan dili, tarihi ve sanatdr. Sanat bir toplumun kltrnn rndr. Kltr kelimesi Bir toplumun yaam dzeyini oluturan bilgi, duygu, dnce, dil, sanat ve yaay biimlerinin tmdr. Ksacas tek szckle Uygarlktr. Atatrk dnce sistemi, Cumhuriyet ile birlikte yeni kltr dneminin balamasdr. Atatrk Trk toplumunun Bat dnyasnca kabul edilmi kltrel deerlere kavumasn istiyordu. Kltrleme sresince gzel sanatlara nem vermi ve 1923 ylnda Cumhuriyet ilan ediliinden 1938 tarihinde kadar son nefesini verinceye dek, 15 yl boyunca Trkiye Cumhuriyetini ekonomik, siyasal ve kltrel alanlarda her yn ile ada bir devlet olmas iin abalamtr. Cumhuriyetle birlikte balayan batllama hareketleri sanat alannda da etkisini gstermitir. Cumhuriyet dneminde Baty model olarak alan devlet ideali siyasal, ekonomik ve kltrel alanda ciddi deiikliklere gitmek durumundayd. Geen yzyln ikinci yarsndan balayarak batda gerekleen teknolojik ve endstriyel gelimelere paralel olarak bat lkeleri yeni toplumsal ve siyasal oluumlara gitmi, bylece ortaya kan yeni toplum modeli iinde bu topluma zg yeni sanat ve kltr ortamlar yaratlmtr. Sanatn toplumsal yaplara bal gelimesiyle sanatnn yaratmn politik, ekonomik, kltrel artlara uyumlu bir tavrla gerekletirmesi zdetir.Bu arada tarihi srecin hibir dneminde varl inkar edilemez olan, toplumsal, sosyolojik alkantlar, ekonomik krizler, savalar tm uluslarca, tm sanatlarca ayn duygularn yorumland ortak bir dili barndrr. rn; Fransz ihtilalinde halklar coturan heyecanl anlatmlar; Kurtulu sava ile ilgili yaplm olan tablolardan ok farkl deildir. spanya i savanda izlenen ac ve felaketin La Guernicaya yansmas da bu bak asna uygun bir rnektir. Kurtulu sava temalarnda da zellikle insan figrnn oka grld resimlerde; ama sava hznn, milli duygular, savan ykcln, ulusallk ruhunu glendirmeyi, vatan topraklarnn nasl geri kazanldn korunduunu, savan nasl g koullarda kazanldn belgelemektedir. Kurtulu sava temasyla resim yapanlar; Ruhi Arel, skdarl Cevdet, Ali Cemal, Sami Yetik, Ali elebi, Zeki Kocamemi, Hikmet Onat, Cemal Tollu, Hseyin Avni Lifij ayn duygularla ama farkl sluplarda Kurtulu Sava resimleri yapmlardr.

150

Hikmet Onat Siperde mektup okuyan askerler

Hseyin Avni Lifij Sava

Kurtulu sava sonrasnda, Atatrk Anadolunun Trkiye Cumhuriyetinin z topraklar olduuna inanarak kltr, dili, tarihi ile bu topraklara sahip olduumuzu, bu topraklar zerinde ada uygar bir devlet olduumuzu, hem dnyaya hem kendimize ispat etmek istemitir. Bunu da Trk diline, Trk sanatna, Trk tarihine nem vererek salamaya almtr. Atatrk, Anadoluyu Trklerin gerek vatan olarak grmekte ve bu topraklar zerinde bulunan btn kltr varlklarnn sahibi olarak korumak, sahip kmak gerektiine inanmaktadr. Cumhuriyetin 1920lerden sonra getirdii yeni dnya gr; yaam felsefesi ve dnce biimi dorultusunda kltr ve sanat deerlerinin srekliliiyle balantl oluu nem kazanmtr. Trkiyede 1923den 1945e kadar Trkiyede Cumhuriyet dnemi kltr politikas; etkinliklerini halkevleri yolu ile Trk resim sanatnn nde gelen sanatlarnn Anadolunun 63 ilinde resimler yapmas ile salamtr.ada, zgn, ulusal bireimlere varmay, halkbilim kavramlarndan bir hareket olarak alglayarak ada bat resim dnyas iinde ayrcalkl bir Trk resim sanatnn varolmas abas iinde olan sanatlarla birlikte; 1940lardan sonra Trk sanatnda ak olarak izlenen abalar, zgnleme, yreselleme, ulusallama kavramlaryla belirginlik kazanmtr. Anadolu insann, yaamn konu alan resimler, krsal yaam gerei kentsel yaam srdren sanatnn zihninde kalan imgelerle,yaptlarda kendini gstermitir. Resim yapmak iin Anadolunun drt bir yanna dalan sanatlar Anadolu krsal kesimlerinden, Anadolu kyllerinin yaamlarndan kesitler sergilerken Anadolu folklorik deerlerini, nak ve ssleme motiflerini biimsel olarak yaptlarnda kullanmlardr. Bu srete n plana kan en nemli isimler Bedri Rahmi Eybolu ve Turgut Zaimdir. Bu sanatlarn yansra; seilen bir grup sanat dnemin hkmetince tm masraflar karlanarak Edirne, Bursa, Konya, Antalya, zmir, Antep, Malatya, Trabzon, Rize ve Erzuruma gnderilmilerdir. Bu ressamlar; Feyhaman Duran, Hikmet Onat, Zeki Kocamemi, Bedri Rahmi Eybolu, Cemal Tollu, Hamit Grele, Abidin Dino, Cevat Dereli, Sabiha Bozcal, Turgut Zaim, Zeki Faik zer, Refik Epikman Anadoluya giden sanatlar arasndadr. Bu sanatlar, kent ve ky grnmleri, yaam ekli, yerel giysiler, sanayileme grntleri, milli deerlere nem veren, geleneksel kaynaklara ynelerek resimler yaptlar. Bu resimler, Ankaradaki Devlet Resim Heykel mzesine yerletirildi.Bu abalar amaca ulamt. O yllarda Trk sanats yoktan varedilmi, yeniden kazanlm Anadolunun; milli deerlerin, yerel unsurlarn, zgnlemenin forml olduunun farkndal iindeydi. Yerellik geri gtrmez, bilakis zgnleerek farkl dnyalarda ayrcalkl bir konum kazandrr gr hakimdi.
151

Feyhaman Duran

Turgut Zaim

Halil Dikmen

Cemal Tollu

Gnmze dek uzanan Trk resim sanat srecinde, birok sanatnn resimlerinde Anadoluyu k aldna tank olmaktayz. 1950lerden sonra, kimi srekli, kimi zaman zaman Anadolu ve yerel temalarla resimler yapan ayn zamanda da ada anlamda batdan alnan farkl sluplara yabanc kalmamaya zen gsteren Trk ressamlar u ekilde sralanmaktadr: GEOMETRK SOYUTLAMACILAR: Hamit Grele, Refik Epikman, Erol Eti. LRK SOYUTLAMACILAR: Zeki Faik zer, Abidin Elderolu, Ercment Kalmk, Abidin Dino, zdemir Altan, mer Ulu, Mustafa Ayaz, Zafer Genaydn, Devrim Erbil. GEOMETRK NONFGRATFLER: Cemal Bingl, emsiArel, smail Altnok, Halil Akdeniz, Gencay Kasapgil. LRK NONFGRATFLER:Nejad Devrim, Bedri Rahmi Eybolu, Adnan Turani, Fethi Arda. TOPLUMSAL GEREKLER:Cihat Burak, Oya Katolu,Nee Erdok, Aydn Ayan, Neet Gnal. Ayrca:Burhan Doanay, Ergin nan, Mehmet Gleryz, Burhan Uygur, Nuri Aba, zer Kaba, Hseyin Biliik, Duran Karaca, Glsn Karamustafa, gnmze dek yerel olgulara yer vermeye alrken, batl sluplar almalarnda kullanm nemli Trk ressamlardr.

Hamit Grele
152

Refik Epikman

Abidin Elderolu

zdemir Altan

Cemal Bingl

Adnan Turani

Oya Katolu

Glsn Karamustafa

Hereye ramen, kltrmzdeki deerler, kresel kaos iinde eriyip gitmektedir. nsani deerlerin azald, ahlakn kt, bireysel yaamn n plana kt lkemizde, evrenselleme abasnn daha da nnde kendi zkltrmze sahip karak, duygu ve dnce birliini yeni Cumhuriyet dnemindeki gibi abalarla ortaya karp, zmz ve milli benliimizi koruma yoluna gitmeliyiz.Maddi ve manevi deerlerimize sahip kmalyz.Sanat ise, Bizlerin bunu yapabilmekteki yegane yoludur.

153

KAYNAKLAR ada Trk Sanat, Sezer Tansu, Remzi Kitabevi. stanbul, 1986 ada Trk Sanatna Temel Yaklamlar, Sezer Tansu, Bilgi Yaynevi, Ankara,1997 Trk Sanat Tarihi, Celal Esad Arsever, Milli Eitim Basmevi, stanbul Dnya Sanat Tarihi, Adnan Turani, Remzi Kitabevi Hikmet Onat, Yap Kredi Yaynlar. stanbul,1995 Osmanldan Gnmze Trk Resim Sanat Cumhuriyetin, 75. ylnda Trk Resmi, Kaya zsezgin, Bankas Yaynlar Mzayede 2003, Art Mezat Yaynlar Trk Resminde Yeni Dnem, smail Tunal, Remzi Kitabevi http://www.arelsanat.com Eczacba Sanal Mzesi http://www.sanalmuze.com

154

TRK RESM SANATINDA DNSEL VE BMSEL ETKLENMELER

Yrd. Do. Dr. Erdem NVER Atlm niversitesi, Gzel Sanatlar Tasarm ve Mimarlk Fakltesi, ANKARA eunver@atilim.edu.tr

Giri Trk Sanatnda etkileimin kendisini en belirgin hissettirdii alanlardan birisi de resim sanat olmutur. Tarihsel srete sanatsal deiim evreleri bu etkilerin gnmze ulaan verileriyle ykldr. Trk resim sanatn doru deerlendirmek bu verileri doru deerlendirebilmeye baldr. Sanat eserinin zirvede olmas, o sanat eserini ortaya koyan estetik deerlerin tamamen eserin yaratld kltrel yapya bal olmasn gerektirmez. Etkilenme ve deiimde rol oynayan yabanc deer sistemleri de asl ynlendirici olabilirler. Etkilenme sreci sonucunda varlan nokta, kltrel normlarn canllk ve hareket zelliinin doal bir sonucudur. Her yresel ya da toplumsal kltr bu zelliini kullanmak ve etki alann geniletmek ister. Sonucun belirleyicisi kltr reten ve tketen toplumsal yapnn direncidir. Bu direncin belirleyicileri ise sosyolojik, ekonomik, politik ve moral deerlerdir. Ancak nemli olan etkileim deil, etkileim sonucunda bir yozlama ve kimlik kaybnn olumas tehlikesidir. Turfan havzasndaki Bezeklik ve Soruk Freskleri ile balayan duvar resimleri keramik, seramik zerindeki resimsel anlatmlar ve mimari yaplar zerindeki figratif unsurlar tesinde, bugnk Bat anlayna dnk resim dilinin oluum sreci konumuz iin nem tamaktadr. Bu sreci balatan dnemin tespiti siyasi, ekonomik, kltrel etkileimin ve toplumdaki yapsal deiimin gnmze doru irdelenmesi genelde sanatsal, zelde resimsel gerekleri ortaya kartacaktr. Tarihsel Arka Plan Avrupada Rnesans ve reform hareketleri toplumsal yapy deitirecek gelimeleri hazrlarken, Osmanlda duraklama ve gerilemeyi balatacak bilime kar ilgisizlik sz konusuydu. yle ki matbaann getiriliine olumsuz tavr taknld, saat yapmna souk bakld, hatta 1578 ylnda Tophanede yaplan rasathane felaket getirecei inanc ile kapatld (Turani,1995:650). 1601 ylnda evrenin sonsuzluunu syleyen Abdurrahman Hocann idam, Batda ise bilimsel dnce ve davrann ne kmas her iki kltrn kaderindeki deiimi gstermesi bakmndan ilgintir (Turani,1995:640). 1683 Viyana bozgunu ve Estergonun dmesi, 1686da Budinin, 1687de Erinin ve 1688de Belgradn kaybedilmesi sonunda imzalanan Karlofa andlamas Fransz tarihisi Bernard Grenada gre Avrupann Asyaya kar stnlk saladnn belgesiydi (ztuna, 1994: 182). Lale devrinde 1720 ylnda 28 elebi Mehmet bakanlnda bir heyet Parise gnderildi. Daha nce var olan siyasi, ekonomik ilikiler yannda kltrel ilikilere de farkl bir boyut getirildi ve Batya zg kurumsal yaplar stanbula transfer edilmeye baland. Cumhuriyet Dnemi ncesi Sanatsal Etkilenmeler Nakkalarn saray tarafndan grevlendirildii, minyatrn ilevselliini srdrd bir dnemde 14781481 yllar arasnda talyadan Constanzo di Ferrara ve 14791480 yllar arasnda da nl Genatile Bellini Fatih tarafndan stanbula getirildi, nakka Sinan Bey Venedike gnderildi. Osmanl minyatr sanatnn gelime dneminde Fatihin Bat resmine gsterdii bu ilgi son derece nemliydi. nk bu durum daha sonra yzyllarca srecek bir etkileimin habercisiydi. 1553 ylnda Aridk Ferdinandn stanbula yollad eli Cornelius de Schepper yannda bir
155

Flaman ressam olan Pierre de Cooecki getirdi. Fatihin portrelerini yapmak iin gelen Ferrara ve Belliniden 75 yl sonraya rastlayan bu tarih yeni bir gelenein balangc oldu. Cooeck, Ferrara ve Bellini gibi yalnzca sultann portresini yapmak yerine, kent meydannda bol figrl resmigeitleri, sportif oyunlar, baz sosyal olaylar Avrupa resmiyle anlatma dnemini balatt. Fransa bykelisi Ferriol (16981711), Flaman ressam Vanmouru 1699 ylnda geleneksel giysileri iinde Osmanl tiplemelerini izim iin grevlendirdi. Sanatnn izdii 100den fazla portre Ferriol Belgeleri olarak daha sonra Almanyada kitap haline getirildi. Ayn sanat III. Ahmet dnemi ile ilgili bykeli karlama trenini resimledi (Erbay,1999: 4649). Bunun yannda yine 17.yzylda balayp, 19.yzyln ilk yarsna kadar sren ar Resmi dnemi balad. Minyatr ustalarnn saraydaki atlyelerinde ve elilerin grevlendirdii ressamlarn almalar devam ederken bu gurup sanatlar atlyelerinde mteri siparilerine gre albmler hazrladlar. Byle bir sanatsal aktivitenin ynlendiricileri yine yabanclard (And, 1999: 6367). 18. yzyln son eyrei ile birlikte sanatsal etkinliklere yer veren eitim kurumlar almaya baland. Bat tarznda resim yapan ilk Trk sanatlarnn yetitii Mhendishane-i Bahri Hmayun (1773), perspektif, k-glge ve iki boyutta boyutu arama almalarnn yapld Mhendishane-i Berri Hmayun(1793) ald. Bu okul 1835 ylnda gelitirilerek resim derslerine daha fazla nem verildi. Ayn yzyl iinde Liotard (1702-1789), Antonie de Fauray (1706-1792), Armand-Charles Caraft (....-1812), L.F. Cassas (1756-1827), Castellon (1772-1838), J.B.Hilair (1776) gibi sanatlar stanbula geldiler ve altlar. 1835 ylnda Avrupaya eitim iin renciler gnderilmeye baland. Bu ylda Mhendishanenin ilk mezunlarndan brahim Paa Viyanaya, Harbiye mezunu Tevfik Paa Parise gnderildi. On iki kiiden oluan kafilenin dier yeleri yine Viyana, Paris, Berlin ve Londra gibi kentlere tahsil iin gittiler. 1857 ylnda Sadrazam Ethem Paa olu Osman Hamdiyi Parise hukuk tahsil etmek iin gnderdi. Ancak Osman Hamdi Boulanger ve Geromeun atlyesinde resim dersleri alarak nemli bir sanat adam kimliinde stanbula dnd. 1840l yllar Trk Resim Sanatnda kendine zg bir dnemdir. Ermeni asll Abdullah Biraderlerin nclnde nce stanbulda daha sonra baka kentlerde fotoraflk yayld. zellikle bu kiilerin ektikleri fotoraflar Trk Primitifleri olarak nitelendirilen ressamlara kaynak oldu (Tansu, 1993: 87). 1860-61de Pariste Mekteb-i Osman-i ald ve resim derslerine bir Fransz girdi. Ancak okul 1874 ylnda kapatld. Yine 1861 ylnda Harbiyeli Sleyman Bey, Canabelin rencisi olarak Ahmet Ali (eker Ahmet Paa), Gustave Boulangerin rencisi olarak Fransaya gitti. 1865te Abdulazizin (18301876) ars ile stanbula gelen ressam Gllement, Abdulazizin sultanl dneminde sarayla ilikilerini srdrd ve Beyolu (Para) semtinde Akademi denilen bir atlye aarak zel dersler verdi. Toplumsal sknt ve sarsntlarn srd 19.yzyl iinde, ounluu bugn askeri mze, karargh ve askeri kurumlarda bulunan Osmanl- Trk gc ve kahramanln gsteren sava resimleri yaptrld (Bakan, 1999: 61). Brokratik nedenlerle almas geciken Sanayi-i Nefise 1883 ylnda Osman Hamdi tarafndan kuruldu. Bylece Bat tarz resim eitimi kurumsallat, resmi bir anlam kazand ve resim sanat askerlerin tekelinden kurtularak sivillemeye balad. Tamamen Fransz eitim sistemine gre organize edilen okulda Osman Hamdi Bey heykel derslerine, Salvator Valeri yal boya derslerine, Warnia Zarvecki desen derslerine, Aleksander Vallaury ve Philippe Bello mimarlk blm derslerine girdi. Trk sanatna zg hibir alma disiplini sanat tarihi kapsamnda dahi Sanayi-i Nefisenin kapsndan ieri dahi giremedi (Kuban, 1999: 163). Daha nceki yabanc etkilerle birlikte yeni kurum, yeni Osmanl resim sanatnn Fransa resminin bir ekol niteliinde deimesini salad (Lewis, 1970: 49). 1910 ylnda Sanayi-i Nefisede alan snavla Avrupaya giden genler 1914de I. Dnya sava ile yurda dndler. all kua olarak da anlan bu grup Empresyonist akm lkemize getirdiler.
156

Cumhuriyet Dnemi Sanatsal Etkilenmeler Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii Ankara sergisinden bir yl sonra yine Ankara Etnografya Mzesi ve stanbul Caalolu Trk Ocanda (1928) sergiler atlar. Sergide daha ok Fransadan peyzajlar dikkat ekiyordu. 1931 ylndaki 4. Mstakiller sergisi iin Elif Naci eserlerin yabanc dil konutuunu sylyor ve Vatanda Trke konu diyordu. Nurullah Berkse sergiye katlan sanatlarn Bat sanatlar ile ilikilerini eletirmekten kendini alamyordu (Tansu, 1993: 153). Zeki Faik zer, Nurullah Berk, Elif Naci, Cemal Tollu, Abidin Dino ve Heykeltra Zht Mridolu 1933 ylnda D grubunu oluturarak Beyolunda bir apkac dkknnda sergi atlar. Grup empresyonist akma kar kbist ve konstrktivist akmlardan etkilenerek kompozisyonlar yapyordu. Ar Bat tutkusu grubun baarsna engel olmu, genelde plastik zmlemeler ulusal kltr ve sanat aratrmalarna tercih edilmiti (Tansu, 1993: 197). 1957 ylnda eitim-retime alan Devlet Tatbiki Gzel Sanatlar Okulu endstrinin ihtiyalarn karlamak iin kuruldu. Alman Bauhaus ilkeleriyle kurulan okulun danmanlna da Alman Adolph Schneck getirildi. 1835 ylnda Avrupaya sanat eitimi iin renci gnderme 1980li yllara kadar bir devlet politikas olarak devam etti. Gerek bu ekilde, gerekse iletiimin kltrel etkileimi younlatrd dnemlerde Bat etkileri daha hzl bir biimde lkemize geldi. Deerlendirme 15. ve 16. yzyllarda Avrupann Osmanlya ynelii g dengesinin deimesinden kaynaklanmaktadr. Rnesans hareketleri, ngiltere ve Fransa ihtilalleri yalnzca Avrupa iin deil tm insanlk iin deiimi ifade ediyordu. Dinin ve ynetimin basksndan kurtulan birey bilim ve teknoloji dnemini hazrlayan dnce ve davran serbestliine kavutu. te bu nedenle Avrupa Osmanlya rnek oluturabilecek bir dzeyi yakalad. Osmanlnn Batya hayranlk lsndeki ilgisi, Avrupadan Osmanlya egzotik, oryantal bir ilgi ile karlk buluyordu. Artk gl Osmanlya benzeme abas yerine gl Avrupaya benzeme abas sz konusuydu. Benzeme ya da benzeyebilme bir deiimi gerektiriyordu. Deiimin olabilmesi iin de bunu salayacak Bat standartlarnda kurumsal yaplar olmalyd. Nitekim bu yaplar Franszlara ihale edildi ve ynetimleri de ya onlara ya da tamamen onlarn belirledii dnce sistemine brakld. Osmanl bu ekilde insann ve toplumun doasnda var olan deiim ve geliim gereini etkilenmeye ve kopya etmeye dayal yeniden yaplanma ile yakalamaya alt. Buradaki ada olma, uygar olma istei toplumsal bir istek yerine devletin resmi ideolojisi olarak grlmekteydi. nk halk henz bu dnyadan habersiz ve deiime de hazr deildi. Avrupa ile stanbul arasndaki etkileim gerek kurumsal yaplar ve bu yaplarn gerektirdii davran biimleri, gerekse Avrupadan kltrel aktarmda grev alan aydnlar, farkl iki kltrel yapy daha da belirginletirdiler. Deiime ak Bat kltrne ynelenler, zellikle sanat alannda aktif rol oynayan aznlklar ve bu deiimden habersiz halk kltr temsilcileri. Bu ikilik kendine zg artlarda gelien Kurtulu Sava sonucu ortaya kan gen Cumhuriyetimizde de grld. Sanayi-teknoloji ve bilim-teknoloji toplumu olabilmeyi ok nceden baarm Batnn rnek alnmas aslnda kanlmaz, vazgeilmez bir davran biimiydi. Galiba asl sorun bu etkilenmenin ynteminden ve toplumun deiime hazrlanamayndan kaynaklanyordu. Bu nedenle yeni yaplanma ve deiimin temel dinamiini genelde deil daha zelde, tavan diyebileceimiz ynetimde ve deiime hazr kk bir kesimde gryoruz. te bu nedenlerle zellikle sanat eitimi kurumlarna bir sre, dinsel ve geleneksel nedenlerle Mslman ailelerin ocuklar devam etmedi. 16. yzyl itibar ile Bat resmini stanbula tayan Batl sanatlar, onlarla kltrel birliktelii kolayca salayabilen aznlk sanatlar, 18. ve 19.yzylda oluturulan sanat eitimi veren kurumsal yaplar, bu etkileim ve oluumlara ortam hazrlayan ynetim deiimin belirleyicileri olarak kendilerine den rol yerine getirdiler.
157

Bu anlamda lkemize gelen resim sanatlar ve sanat eitimcileri kltrel aktarm salamakla birlikte Bat sanat tarihinde isim yapabilecek dzeyin hep altnda kaldlar. lkelerinde yeni sanat olaylarnda nc olmadklar gibi, yaanlan dnemin gerisinde kalan sanat anlayn temsil ettiler ve bu anlaylar lkemize tadlar. Batya tahsil iin giden Trk sanatlar da bu ortamdan yeterince etkilendikleri iin lkemize ada akmlar zamannda getiremediler. stanbulun o dnemlerden kalan ve gnmze kadar da gelen kozmopolit yaps iinde aznlklar srekli Bat adna daimi kltr elileri oldular. Oluturulan Batl sanat eitimi kurumlarna olduu kadar, zel verilen sanat eitimi derslerine uzun yllar daha ok aznlklar devam ettiler, zel atlyelerde daha ok onlar altlar. Sanat basn ve sergi faaliyetlerinde hep nde, nc ve ynlendirici oldular. Bilimsel ve toplumsal gelimeyle Batnn ilerlemesi, resme yklenen toplumsal grevin onun deimesine olanak vermesi, gemite Osmanlda daha sonra da Cumhuriyet Trkiyesinde sanat eitimi kurumlarnda ve kurum d sanatsal almalarda yabanclarn ynlendirici olmalarnn en nemli nedeni oldu. Her ne kadar Dou ve Bat arasndaki corafi konumumuz ve zellikle yerel kltrel yapmz Batya ynelik deiimleri zorlatrc etkileri beraberinde getirdiyse de ynetimin belirleyicilii daha baskn kt. Deiimi isteyen Sultan ve Cumhuriyet yneticisi etkin iradenin sahibi oldu. Bu iradeyi baarsz klmaya ynelik giriimlerin nedeni de sylediimiz gibi lkenin zel konumundan ve bu konumun toplumsal yapya ykledii Dnya felsefesinden kaynaklanyordu. lk resim mzesi olarak 1937 ylnda Atatrkn emri ile Dolmabahe Saraynn yanndaki veliaht dairesi hazrland. Resim Heykel Mzesi adyla dzenlenen bu mze uzun yllar ilevini yerine getiremedi. Ayrca sanat galerilerinin almamas da sanatlar ilevi farkl meknlarda sergi amaya zorlamaktayd. Sanatnn ve sanatn deiimini ve izleyici ile irtibatn salayacak zel galeriler de ancak 1970 li yllar sonunda almaya baland. 1939 Ekim ay devlet sergilerinin balad yl oldu. Ama devlet bunun dnda sanaty destekleyecek nemli bir giriimde bulunmad. Son yllardaki zel kurulularn dzenledii resim yarmalar dahi devlet desteinin nne geti. Cumhuriyet dneminin oluturduu ve hemen hemen her ilde bulunan mze ve sanat galerileri de sanat ve sanaty destekleyecek yeterli etkinlikleri dzenlemedii gibi statik, retkenlikten uzak, toplumsal eitime ynelik bilin dzeyinden yoksun bir yap gsterdiler. Durum aslnda devletin ve toplumun bilim ve teknolojiye verdii deerin de bir gstergesidir. Gerei sylemek gerekirse deiim ve geliim isteimiz, tavrmz, mantmz henz salam bir temel zerine oturamamtr. Toplumsal etkileim ve iletiimin youn bir biimde artmas sanatsal yeniliklerin yakndan izlenerek tanmasn salad. nceleri olduu gibi modern sanat da ulusal bilincin tesinde, ulusal geleneklerin ve araylarn dnda tamamen Bat bilinciyle oluturuldu. Her ne kadar etkilenme olsa da her toplum sanatn kendi ikliminde oluturur. Bilimsel, teknolojik ve kltrel etkileimlerin younlamas sanatsal farkllklar azaltmakla birlikte yine de toplumsal bir l ve irade, sanat alannda toplumsal bir onur olarak grnmektedir (Tansu, 1993: 199). Anlalaca zere minyatr sanatndan kopuumuz ve Bat anlaynda bir resim diline ulamamz uzun soluklu ilikiler ve etkilenmeler btnnn sonunda gerekleti. Bu ifadeler, akm ve ekollerin ynlendirici gc ve aldklar Batl eitimle Trk sanatlarnn kiisel slup gstermelerini engelledii anlamn tamaz. zellikle gnmzde sanat, resim sanatnn bireysel ve toplumsal anlamnn bilincinde, ada Trkiye ve Dnya gerei dorultusunda, znel yapsn ortaya koyma abasndadr. Akm ya da ekoller artk onun iin pek fazla bir deer ifade etmez. nk en nemli deerin kendisinde olduunun bilinciyle retir.

158

KAYNAKLAR And, M. Antik Dekor, say 51, stanbul 1999(ubat- Mart), s.6367. Varovada Bir ar Ressam Albm. Bakan, S. Trkiyede Sanat, Plastik Sanatlar Dergisi, say39,stanbul, 1999, s.6064. Stanislav von Chelebowsky Dolmabahede Bir Oryantalist. Erbay, M. Trkiyede Sanat, Plastik SanatlarDergisi, say 39, stanbul, 1999,s.46 49. Ressam Vanmourun Tablolarnda Hollandal Eli Cornelis Calcoen. Kuban, D.100 Soruda Trk Sanat Tarihi, Gerek Yaynevi, stanbul, 1999. Lewis, B. Modern Trkiyenin Douu (M. Kratl), Dou Matbas, Ankara 1970, s.49 ztuna, Y. Trk Tarihi, Cilt 10, s.182. Tansu, S. ada Trk Sanat, Remzi Kitabevi, stanbul,1993. Turani, A. Dnya Sanat Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul, 1995, s.650.

159

1950 SONRASI TRKYEDE TOPLUMSAL YAPI VE TRK RESM SANATINA ETKLER

Ar. Gr. Evrim ALAYAN Karabk niversitesi, Safranbolu Fethi Toker Gzel Sanatlar ve Tasarm Fakltesi, KARABK ecaglayan@karabuk.edu.tr

1. GR Trkiyede mill mcadelenin baaryla sonulanmasn izleyen birka yl devlet yapsnn cumhuriyeti, lik ve modern esaslara gre yeniden kurulmas abalaryla geti (Erdoan;1992:265). Yeni rejimin halka benimsetilmesi ve uygulamaya geirilmesi iin yurt genelinde devlet desteiyle eitli almalar yaplmtr. nklaplar bu almalarn en banda yer almaktadr. Bu dnemde kltrel alanda da farkl uygulamalar ortaya konmutur. Cumhuriyetin kurulu yllarndan itibaren sanat, yalnzca estetik bir sorun olmam, adalamay salayacak devrimlerin, halka benimsetilmesi ilevini de yklenmitir. Bu balamda sanata nem verilmesi, okuma-yazma orannn dk olduu lkede, gze ve kulaa hitap eden sanatn, bireyi daha kolay etkiledii gereinden kaynaklanr. Sanat, eitim ilevini de dolayl olarak yklendiinden, devrimlerin benimsetilmesinde bir propaganda arac olur (ndin, 2003:69). Bu nedenle sanatlara byk grevler dm ve sanatlar bu grevi kolaylkla benimsemilerdir. Bu dnemde; yurt dna gnderilen ressamlar oradaki sanat hareketlerini takip etme ans yakalam, yurda dnlerinde Bat tarz resimleri ile sanat ortamna katkda bulunmulardr. Gzel Sanatlar Akademisinde alan yabanc hocalar ve yurt dna gnderilen rencilerin birliktelii; minyatr ve duvar resimleri ile sregelen Trk resim sanatnn tuval resimlerine geiinde nemli rol oynamlardr. Yurt gezileri ile birlikte, bu kltr sanat ortamnn geliimi daha da hzlanmtr. Sanatlar Anadolunun fakl illerine gnderilmi ve o yrenin zelliklerini resimlerine yanstmlardr. Halkevlerinin kurulmasyla birlikte ise sanat stanbul dna km ve tm Trkiyede grlmeye balamtr. 1945lere gelindiinde sanat ortamnda bir takm deiiklikler grlmeye balamtr. Aratrmann ana konusunu ise, bu deiiklikler iinde yer alan soyut resim eilimleri oluturmaktadr. 2. 1950 SONRASI TRKYEDE TOPLUMSAL YAPI 1923-45 yllar arasnda tek partili dneme dayanan ynetim; kendi iinde gelitirdii halk evleri, ky enstitleri araclyla folklorik yaklamlar benimsemi ve bunlar desteklemitir. 1945 ylnda Trkiye Cumhuriyetinin parlamenter sistemi iinde uygulanmaya konan ok partili zgrlk demokratik rejim, lkenin geleneksel sosyo-ekonomik yaps ile badatrlmaya allmtr (Tansu;1996:245). ok partili yaam, byk toprak ve ticaret karlarnn iktidar zerindeki nfuzunu artrm, genel oy ve parti rekabeti, ii kyl kitlesine kar iktidarlarn tutumlarn deitirmitir (Ersoy;1998:30). 1950den balayarak toplumsal alanda ok hzl bir hareketlilik ve deiiklik grlmeye balanmtr. kinci Dnya Savana girmemi olmann getirdii avantajlar ile birlikte lke ekonomisinde nemli bir ilerleme olmu ve gl bir burjuva kesimi olumaya balamtr. Burjuva kesiminin egemenlii altnda geen yllar; Trkiye Cumhuriyetinin temel ilkelerinden uzaklalmasna ve da bamlln artmasna tank olmutur. Oy iin yaplan kar mcadelesi sonunda zgrlk demokratik rejim yozlatrlm ve 27 Mays 1960 ylnda askeri mdahalesi yaplmtr. 1980 ylna kadar geen srete ise, i sava andran sa-sol ekimeleri kanl olaylar beraberinde getirmitir. lkenin ulusal bir birliktelikten ald g ile kalknmasn engelleyen en nemli nedenler arasnda yer alan bu
160

ekimeler; 12 Eyll 1980 ylnda yaplan mdahale ile son bulmutur. Bu tarihten sonra, lkede salanan huzur ortam ile yeni bir kalknma dnemi balamtr. Farkl siyasi partilerin ynetiminde geen dnemde lke ekonomisi geliim gstermitir. Ekonomi ve sanayi alanlarnda geliimler, hzl kentleme ve kent yaantsnn deimesi, uluslararas dzeyde iletiimin glenmesi, ada dnya ile ilikilerin artmas gibi nemli olgular geni kitle kltrnde kkl deiimlere yol amann yan sra daha dar bir erevede, plastik sanatlar alannda da etkilerini gstermitir (ray;1992:25). 1950li yllar zgrlk demokrasinin, lkenin sanat yaamna Batdaki sanatsal akm ve yenilikleri gn gnne izleyen bir zihniyet ve ok ynl eilimler getirdiini gryoruz (Tansu;1996:245). Toplumsal yaamn deimesi ve Bat dnyas ile etkileimler sonucu Trk sanatnda izlenimcilikten ayrlan farkl sanat akmlar grlmeye balamtr. 1950li yllarda tm dnyay etkileyen OpArt, Pop-Art, Minimal Sanat ve Kinetik Sanat; soyut sanatn birer aamas olarak grlmektedir (Altnok;1971:12). Soyut sanatn nc sanatlar; Mondrian, Malevick ve Kandinsky olmulardr. Bu yeni sanat akmna; New York, Roma, Mnih gibi eitli sanat merkezlerindeki sanatlarn da katlmasyla birlikte dnya sanatnda soyut dnem balamtr (Altnok;1971:42). letiim aralarndaki hzl deiim ve lkemize gelen telif kitaplar ile dnyadaki deiimler yakndan takip edilmi ve kreselleme balamnda Trk sanatnda soyut eilimler ortaya kmtr. 1950 sonras sanat piyasasna eletirel bir adan yaklaan Altnok (1971:11); lkemizde balayan soyut sanat akmna kar gelien tepkileri, 1971 ylnda verdii konferansta u ekilde aklamaktadr: Bizim toplumumuz da, Bat fikir akmlariyle yakndan ilgili olduu iin soyut sanata hazrdr. Eski sanatlarmz da soyut anlaya yakndrlar. nsanlarmzn, evresi ise bugn, binalariyle, dekorasyonuyle, giysileriyle, mobilyalariyle soyut uygulamalarla evrilidir. Diyebiliriz ki soyut sanat bizim toplumumuzun da bir istei, bir zlemi haline gelmitir. Buna karn, hala ortalkta tabiattan resim yapacaksn, tabiata srtn dnen arplr, Soyut resim, figratif resimde baar gsteremeyenlerin bir icaddr gibi sama sapan sloganlar dolamaktadr. Dnemin sanat ortamnda tm akmlar i ie gemi durumdadr. Soyut sanat iin bu ifadelerin kullanlmas son derece normaldir. nk geleneksel anlayta olan sanatlar ve akademi hocalar, soyut sanata mesafeli yaklamlardr. Ancak sanatlarn ou soyut sanat anlamak ve zmsemek iin aba gstermilerdir. 2.1. Soyut Sanat ve Trk Resmindeki Geliimi Soyut sanat anlayabilmek iin szck kkenini bilmek gerekir. ngilizce abstract olarak geen bu kelimenin Trke karl soyut, teorik, zet gibi anlamalara gelmektedir. Sanat akm olarak bakldnda; varlklar fikri olarak kavramak, gerek grnmleri reddederek, renk, izgi, leke, kglge gibi resim elemanlarn kullanarak yaplan dzenlemeler anlalmaktadr (Turani;2006:128). lkemizde soyutlama ve soyut sanata ilikin ilk sanat ve yazar grlerinin olumaa balamas, 1947 yl ile ilgili dergilerde saptanyor Trk resminde soyutlama ve non-figratif resim arasndaki ayrmlar belirgin deildir. Soyut sanat olarak adlandrlan ilk rnekler, analitik kbizm, konstrktivizm veya davurumcu anlaylara uygun olarak yaplan almalardan olumaktadr. Doada bulunan nesnelerin geometrik, lekesel yada izgisel dzenlemelerinden olumaktadr. rnein; 1949 Devlet Resim Sergisinde yer alan Ferruh Baaann Ak adl resmi soyut resmin ilk rnekleri arasnda gsterilmektedir. Aslnda resim birer erkek ve kadn slietinin soyutlanmasna dayanr (Berk ve Turani;1980:139). Eldeki kaynaklara gre lkemizdeki ilk soyut almalar saptayan yaz Blent Ecevite aittir. Yaznn nemi, yazarn non-figratif olarak tanmlad ilk ressamlar saptamasdr. Ecevit, soyut alan ilk ncler olarak Cemal Bingl, Nejat Devrim, Eren Eybolu ve Freyya Kl gstermektedir. 1953 ve 1954 yllar soyut sanat almalarnn geliimi asndan nemlidir. 1954 ylnda;
161

tamamen geometrik non-figratif, bir izgide ilerleyen Adnan oker ve Ltfi Gnay Maya Galerisinde ve Ankarada Dil Tarih Corafya Fakltesinde soyut resimlerini sergilemilerdir. Ancak zel giriimler ile grcye kan soyut almalar henz Devlet Sergilerinde grlmemektedir. lkemizde, soyutla ilgili geliim izgisi zerinde 1959lara dein yaplan almalar, giderek Batdakine paralel olarak artan bir ilgi yaratmtr. yle ki, bizde ancak 1959lardan sonra Devlet Sergilerinde bu anlaya ait almalarn byk yer kazandna tank olunmaktadr (Berk ve Turani;1980:146-151). 1968 sonrasnda soyut anlatml sanatsal biimlendirmeler hzn yitirirken, dnemin gen kuann figrl anlatmlara yneldikleri grlmektedir. 1975lerden gnmze, Trk resim sanatlarnn Avrupa ve Amerika gibi d lke sanatlarna ok daha bilinli bir ilgi duyduklar ve ok daha da alm olduklar bir gerektir. Trk resminin ada Bat resmiyle btnleme abalar verdii bu dnemde, gerek yeni malzemeler, yeni boyutlar, gerekse yeni akmlarla beslendii gzlenmektedir 1970-1980 aras yllarnda, figrl kompozisyonlar ve dsel tasarmlaryla ne kan sanat grubunun yan sra kent yaamn ve deien evreyi bir baka ynden irdeleyen, Pop- Art, Yeni Gereki, Foto Gereki ve Yeni fadeci eilimleri benimseyen kuaklar da yetimitir (Germaner;1987:20). Ayrca 1970-80 arasndaki Trk resminin 1960 kuann etkinliini srdrmesiyle birlikte, ilgin bir biimde, bir soyut arayna brakmas stnde durulmaldr. Ne var ki Adnan ker, zdemir Altan, Altan Grman daha farkl bir kategoride olmakla birlikte, Adnan Turani ynlendirmesi altnda gelien soyut araylar belirli bir sorunsaln irdelenmesi olarak gelimemitir (ray;1992:39). 3. SONU Mondrian, Malevick ve Kandinsky ile balayan soyut sanat Bat sanat anlaylarnn etkisi ile 1950lerde Trk resim sanatnda grlmeye balanmtr. Bizdeki ilk soyut eilimler kbizm etkisi ile balamtr. Doadaki biimlerin bal olduu doal varlklar anmsatmayan figrsz ilikiler, soyutlama abalarnn salam olduu olanaklarla birlikte i ie yrmtr. 1950den 1970 ylna kadar olan srete geometrik, lirik ve non-figratif soyut almalar gerek resim, gerekse heykel alannda youn bir ekilde dnlm ve denenmitir. Balangta Kbizme bal bir soyutlama grlrken, 1960-68 yllar arasnda temelinde daha ok mekan (espas) sorununa eilen ve renk esine arlk veren bir figrden soyutlama dikkati ekmektedir. Nesne, figr, leke ve izgi ilikilerinin farkl kompozisyon ve slup zellikleri altnda denendii grlmektedir. Tm bu gelimeler ile birlikte sanatmzn dnsel alannda balayan tartma Trk Resim Sanatnn geliimine katk salamtr. KAYNAKA Altnok, smail. (1971), Bugnk Trk Resmi, Mars Matbaas, Ankara Berk, Nurullah ve Turani, Adnan. (1980), Balangcndan Bugne ada Trk Resim Sanat Tarihi, Tiglat Sanat Galerisi, c.2, stanbul ray, Hafize. (1992), Soyut Sanatn ada Trk Resmine Etkisi, Anadolu niversitesi Eitim Bilimleri Enstits Ykseklisans Tezi, Eskiehir Erdoan, Mustafa. (1992), Liberal Toplum Liberal Siyaset, Siyasal Kitabevi, Ankara Ersoy, Ayla. (1998), Gnmz Trk Resim Sanat (1950den 2000e), Bilim Sanat Galerisi, stanbul Germaner, Semra. (1987), 1950den Gnmze Trk Resmi, Sanat evresi, no:102, stanbul ndin, Nilfer. (2003), Cumhuriyetin Kltr Politikas ve Sanat 1923-1950, nsancl Yaynlar, stanbul Tansu, Sezer. (1996), ada Trk Sanat, Remzi Kitabevi, stanbul Turani, Adnan. (2006), Sanat Terimleri Szl, Remzi Kitabevi, stanbul
162

RESM ETMNDE BR YNTEM YAKLAIMI OLARAK GSTERGEBLM VE YENDEN ANLAMLANDIRMA

Yrd. Do. Dr. K. zlem ALP Gazi niversitesi, Mesleki Eitim Fakltesi, Uygulamal Sanatlar Eitimi Blm, ANKARA aakgul@gazi.edu.tr

GR Gnmzde, ekonomik, sosyo-kltrel ve teknolojik gelimeler ile yaama alkanlklarndaki deiimler, bilgi ve kltr aktarm alannda en nemli geler olan grsel geleri n plana karmtr. Grselliin hemen her alanda n planda yer almas, ayn zamanda bu grsel geler ynn okuma, anlama ve yeniden anlamlandrma sorunsaln da gndeme getirmitir. Anlamlandrma ncelikle anlam sorunu ile ilgilidir. yle ki gnmzde anlam, bu grsellik srecine kout olarak anlatlan ve okunandan ok gzlenen ile oluturulmaktadr. Kukusuz gzleyerek anlam yaratma, okuma ve dinleme edimlerinden daha kalc ve kestirme yol olarak dnlebilir. Ancak buna kart olarak en byk eliki ise, gnmz insannn yaad anlam kirlilii sorunudur. nam (2004) bunu, anlam anmas olarak tanmlamakta ve gnmz insannn anlam salnn bozulduuna iaret etmektedir. yleyse, bir metni okuyarak doru bir anlam karabilmek iin, nasl o dili bilmek gerekiyorsa, grselleri okuyabilmek iin de grselleri okumay renmek gerekmektedir. Her anlaml grsel ayn zamanda bir bildiriim aracdr. Bu anlamda, zellikle grsel sanatlar alanna ilikin grsel imgelerin, estetik ve kurgusal btnlklerinin yannda bildiriimsel ilevleri olduu da kabul edilen bir olgudur. Prag Dilbilim Okulundan Mukarovsky, sanat yaptlarnda bildiriim ilevinden baka estetik ilevi belirten estetik gstergelerin olduunu vurgular (Gnay, 2008: 5). ki ana sanat kuram olan anlatmc kuram ve bilisel kuramn her ikisi de sanatn bir ey bildirdiinde hemfikirdir (Freeland, 2008: 143). Sanatsal biim, birbiriyle balantl iki ii grmek zorundadr. Birincisi, sanatsal bir ierie cisim verme, ikincisi, bal bana bir ierii bildirme. Demek ki, sanatn bildiriimsel bir ilevi oluu, onun bir gsterge zellii tadn da ortaya koymaktadr (Kagan, 1993: 293). Ve ayn zamanda her bildiriim de bir anlam iermektedir. Gstergeleri ve onlarn anlam ilikilerini inceleyen gstergebilim, 1970li yllarla birlikte grsel gstergelerin incelenmesinde nemli bir yol kat etmitir. Gstergebilim, anlam, anlamlama ve anlamn retilmesiyle ilgilenen bir etkinliktir ve ayn zamanda bir okuma sreci olan gstergebilimsel zmleme, gstergelerin yaplarn aratrma, bozma, zme, yeniden kurma ve yaplandrma eylemidir (Rifat, 2007: 29-36). zellikle bir grsel sanatlar alan olan resim eitiminde grsel seicilii, estetik beeniyi ve doru iletiimsel algy oluturmada, grselleri okuma ve yeniden anlamlandrma bir retim stratejisi yaklam olarak ele alnabilir. RESM ETMNDE YENDEN ANLAMLANDIRMA Sanat eitiminde yaratc dnme ve yaratc eylemi gelitiren farkl yntem yaklamlar (Adams, 1986; Dilts&Bonissome 1993; San, 1979; zsoy, 2007) pek ok almada ele alnmtr. Sanat eitimi srecinde yaratc drama (lhan, 2001: 249-251), mze eitimi (Buyurgan, 2007: 69-102), bu genel ve daha zel yntemlerden sadece bir ksmn oluturmaktadr. Gerekte bu yntemler salt yaratcln gelimesinde deil ayn zamanda bireyin kendini gerekletirmesi olarak zetlenecek bir anlamlandrma srecini de kapsamaktadr. Grsel imgelerin ok daha youn olarak yer ald resim eitiminde grsel okuma kavram 1960l yllara dek inen aratrmalara dayanmaktadr. Debes (1968: 961-964), grme yetisinin
163

gelimi olmasnn etkili bir renmeye neden olduunu vurgulamtr. Hortin (1980) ise grsel dnmeden sz ederek, grseller aracl ile dnme ve renme becerisine deinmektedir. Ausburn (1975), grsel dnmenin anlatm becerilerini gelitirmeye, fikirlerin dzenlenmesine, motivasyonun arttrlmasna, bireyin dnyay kavramasna, zgveni gelitirmeye yardmc olduunu vurgulamaktadr. Grsel okuma, genel olarak grsel alg, grsel ayrt etme, eletirme, snflandrma, ekil-zemin ayrm, nesneler aras mekan ilikisi ve grsel bellek alanlarnda incelenmektedir (Pettersson,1993: 75-76). Tm bu deerli almalar, grsel okumann zihinsel bir anlam yaratma sonucunda bireyin kendisini gerekletirmesinde nemini vurgulamaktadr. Gstergebilimsel yaklamlar ve yeniden anlamlandrma yaklamlar ise, ok yeni yaklamlar olmakla birlikte, yukarda sz geen pek ok temel yntemi byk lde kapsayan genel bir yap ortaya koyar. Bu yap, zellikle anlam yaratmaya dnk alr. Anlam, sadece sanat eitiminde deil yaamn dier tm alanlarnda, bilgiyi kazanma, bildiriim becerisi, deer, sayg, zgven ve yaratclk gibi pek ok kazanm salayacak bir olgudur. Ve kukusuz anlam yaratma ve yeniden anlamlandrma doutan gelen bir yap sunmaz. Anlamlandrma renilmesi gereken bir sre yntemi olarak ele alnr. Anlam zihnimizde birbirini aran nesneler deildir. Nesneler anlksal imgeleriyle, bunlara ilikin olarak bizde beliren kavramlardr. Anlama ise alglanan duyumlar dzene sokma iidir (Guiraud, 1999: 25). Bu gre gre anlam bir bantdr ve bu bant her anlam yeni bir anlam iine alr. Rifat (2007: 15) ise anlam, aka sylenenin, yaanann, gzlemlenenin altnda, stnde ya da yannda bulunan olarak tanmlamaktadr. Bu anlamda grsel bir imge gerei yanstt iin deil, gerei yeniden kurgulad iin anlam tar. Anlam, benzerlik ve farkllk gibi iki zt kavramn birlikte almasndan oluur. Ve ounlukla da farkllktan doar. nk benzetme, farkllklarn farkndal ile olur. Eco (2008: 61-62), her ilikide sonsuz alml benzerliklerin olduunu vurgularken, iki ey arasnda, bazen tutumlar, bazen ekilleri gerei bazen de belli bir balamda belirdikleri iin benzerlikler olduunu ileri srmektedir. Ve insanlarn anlamlandrma srecinde zdelik ve benzerlik balamlarnda dndklerini belirtmektedir. Gstergebilimde metin ve bildiri, anlam aktarc bir yaplanmadr (Barthes, 1997: 15). Bu anlamda, anlaml olu gstergenin temel niteliklerinden birisidir. Anlat ise zamansal ve nedensel olarak anlaml bir biimde balantl bir dizi olayn gstergesel temsilidir. Her trl temsil edi, temsil edilen nesne karsnda bir bak as, bir seme, bir a benimsenmesini ve bu arada geerlilik ltlerinin kabul edilmesini gerektirir (Onega ve dierleri, 2002: 12). yleyse bir gstergede anlam hem en batan yaratlan bir temsil, hem de yeniden retilen bir sre niteliindedir. Bu nedenle grsel imgelerin incelenmesi salt betimsel yntemle kavranamaz. Grsel imgelerin yeniden yaplandrlmalar gerekir. Bu abay anlamlandrma gstergebilimi gerekletirir (Rifat, 2007:29). Bir imgeyi yeniden anlamlandrmak iin, retilmi olan anlamlar ve bu anlamlarn neden, nasl ve ne zaman retildiklerini ilikilendirmek ve bu ilikilerden olas anlamlar retmek gerekmektedir. Bir grsel imgede etki ne salt imgenin kendisinde ne de rencinin tavrndadr. Etki, imgeyi anlamlandrma srecinde gncellenen bir potansiyeldir. Bu nedenle yeniden anlamlandrma diyalektik olarak imge, renci ve imgeyi oluturan arasndaki etkileimsel bir sre balamnda ele alnr. Bu sre zaman ve uzam (mekan) kavramlarndan ayr dnlemez. Grsel imgeler, dnceler, duygular, olaylar ya da olgular dizisinin temsilidir. Bu nedenle de her anlat gizli bir belirsizlik tar ve potansiyel olarak sonsuz bir okumaya aktr. nk her grsel imge gerek bir nesne olmad iin bir metafora gtrr. Grsel gstergelerin bu temel zellikleri onlarn birden fazla yol ile zmlenebilir olmalarn ve ayn zamanda yorumlanabilir olmalarn gerektirmektedir. Dier alanlarda olduu gibi resim eitiminde de yorum ve eletiri ncelikle kavramsal dnmeyi gerekli klar. Gstergebilim bunu, yapt tanmlama (ne?), ayrtrma (nasl?), birletirme (nasl?), yorumlama ve yeniden anlamlandrma aamalar ile yapar. Tm bu aamalar, resim eitiminde yer alan grsel imgelerin okunmasnda nemli bir yere sahiptir. Her grsel imge yanl okumaya ak, sonsuz bir
164

yanl anlamlar diyar sunar. Bu yanllama iin renciye frsat tannmaldr. nk yanllama ayn zamanda doru okumaya gtrecek tartmalarn balangcdr. Bir grsel imgenin ncelikle neleri anlatmad ve neleri anlatt ztlndan yorumlama srecine gitmek, doru okumann da temelini oluturacaktr. Ayn zamanda bir grsel imge karsnda renciler, szel eletirileri ve yorumlama almalarn tek tek deil topluca yaptklarnda ok yorumlamal ve dizgeler arasnda ilikilendirmeli bir bak as kazanm olurlar. Grsel gstergelerde anlam retebilmek iin nce gstergedeki boluklarn doldurulmas gerekmektedir. Almlama estetiine gre bir almlayc, belli bir toplumsal, kltrel bak, bir inanlar ve beklentiler yuma ile metine yaklar. Bu birikimden kaynaklanan bir n anlamay da birlikte getirir (Gktrk, 1989: 116). Bu anlamda resim eitiminde rencinin kendi birikimi, anlamlandrma srecinde ilk veri olarak kabul edilebilir. renciyi tanmann ve rencinin de kendi birikimini tanmasnn en iyi yolu onu anlamlandrma ile kar karya brakmaktr. Arends (1997)e gre anlamay izleme, rencilerin bili bilgisine sahip olmalarn gerektirir. Bili bilgisi, bireyin kendi bili yapsn ve bu yapnn nasl ilediini bilmesi ile ilgili bilgidir (Arends, 1997). Anlamlandrma ayn zamanda rencinin bili bilgisini aa karmada da nemli bir yere sahiptir. Anlamlandran rencinin neden bu ekilde anlamlandrdn sorgulamas, kendi deerleri zerinde de dnme frsatn oluturacaktr. Grsel gstergelerin okunmasna ilikin farkl bak alar bulunmaktadr. rnein Mittler (1994)in 4 aamal (betimleme, zmleme, yorumlama ve yarglama) yntem nerisinin dnda, Greimas gstergebilimde anlamn oluum, kavranm ve retili srecini aklayan 3 aamal bir yap sunulur. Bunlar; betisel dzey, anlatsal dzey ve izleksel dzeydir. Betisel dzeyde ele alnan gstergeler, nesnel kartlklar ile eletirilen tanmlar ierirler. Burada gsterenin biimsel zellikleri, figr, nokta, izgi, zaman, uzam, vb elemanlar birbirleri ile ilikilendirilirler. Anlatsal dzeyde, anlatmn ilevi, anlatmn dili, slubu ve ileyii aratrlr. zne-nesne ilikileri, olaylar, olgular, deiim, dnm ve durumlar ilikilendirilir. zleksel dzey ise anlamn en soyut aamasdr. mgenin ortaya koyduu yan anlamlar, armlar ve simgeler, betisel ve anlatsal dzeyde ortaya konulanlarn dnda, grsel imgede nelerin gsterilmedii (sakland), rtk anlamlar, armlar ile metaforlar ilikilendirilir (Gnay, 2008: 19). Bu temel yaklamlara gre, grsel bir imgenin yeniden anlamlandrlmasnda ilikilendirme; 1. Betisel dzeyde: Renk, doku, biim, malzeme, konu, teknik ve ierik birbirleri ile: (1) Farkllklar ve benzerlikler, (2) Uzam, (3) Zaman ve (4) Durum asndan ilikilendirilir. 2. Anlatsal dzeyde: Anlatmn dili, slubu, ilevi ve ileyii: (1) Farkllklar ve benzerlikler, (2) Uzam, (3) Zaman ve (4) Durum asndan ilikilendirilir. 3. zleksel Dzeyde: Grsel imgenin ortaya koyduu yan anlamlar, metaforlar, simgeler, rtk anlamlar (1) Farkllklar ve benzerlikler, (2) Uzam, (3) Zaman ve (4) Durum asndan ilikilendirilir. SONU Bir grsel gstergenin yeniden anlamlandrlma sreci, bozma, ayrma, benzerlikler ve farkllklar bulma, en kk birimlere inme, bu birimleri zde ve kart alardan snflama ve biimler arasndaki iliki ve ilikisizlikleri snflandrma eylemidir. Tm bu eylemler, biimsel, anlamsal ve nesne boyutunda, zaman ve uzam kavramlarndan koparlmadan ele alnmaldr. Grsel bir imgenin yeniden anlamlandrlmasnda ele alnan bu modelde ama, rencinin grsel imgede olan ya da olmas gerekeni dnmesi deil, olas olanak ve seenekleri aratrmasdr. Bu anlamda, renciye bir grsel imgenin gerek ve tek bir anlam olmad, anlamn yaratlan bir sre olduu retilmelidir. renciye, grsel bir imgenin, tketilmek zere deil, tamamlanmak zere bir yap sunduu ve ayn zamanda grsel bir btnn bir dnce taycs olmad, olaslkl ve ok seenekli bir bak as ilettii anlatlmaldr. renciye sunulan her grsel imge, sonsuz bir anlam olana sunan ak bir yapttr. Bu anlamda, grsel bir imgede sonsuz sayda anlam retme olana ve olasl renciye sunulmaldr. renciye, bir grsel imgenin gerei ya da dseli yanstt iin
165

deil, bunlar yeniden kurgulad iin bir anlam tad anlatlmaldr. Anlamlandrmada ncelikle farkllklar nem tar. Bu nedenle rencinin farkllk ve benzerlikleri birlikte yorumlamas iin frsat yaratlmaldr. Her grsel imge ayn zamanda yanl okumaya ak bir anlam sunar. Bu nedenle renciye yanl anlamlar karabilmesi iin de frsat tannmaldr. nk yanllama, doru okumaya gtren tartmalarn da balangc olacaktr. Son olarak, grsel bir imgeyi anlamlandrmann, bir sonuca ya da bir doruya ulamak iin deil, yaratc bir sreci yaamak iin olduu gerei, rencilere nemli bir bak as salayacaktr. KAYNAKLAR Adams, J. L. (1986), The Care and Feeding of Ideas. A Guide to Encouraging Creativity. Addision Wesley pub.com.inc. Arends, R. I. (1997), Classroom Instruction and Management. The Mc Graw-Hill Companies. Inc. New York. Ausburn, F. B. (1975), A Comparision of Multiple and Linear Image Presentations of a Comparative Visual Location Task with Visual and Haptic College Students, Eric Document. ED 101727. Barthes, R. (1997), Gstergebilimsel Serven, ev: Mehmet Rifat&Sema Rifat, Yap Kredi, stanbul. Buyurgan, S. & Buyurgan, U. (2007), Sanat Eitimi ve retimi, Pegem, Ankara. Debes, J. L. (1968), Some Foundations for Visual Literacy, Audiovisual Instruction, 13(9), 961-964. Dilts, R. & Bonissome, G. (1993), Skills fort he Future Managing Creativity and Innovation, Capitola, CA: Meta Publication. Eco, U. (2008), Yorum ve Ar Yorum, ev: Kemal Atakay, Can, stanbul. Freeland, C. (2008), Sanat Kuram, ev: Fisun Demir, Dost, Ankara. Gktrk, A. (1989), Szn tesi Yazlar, nklap, stanbul. Guiraud, P. (1999), Anlambilim (La Semantique), ev: Berke Vardar, Multi Lingual, stanbul. Gnay, D. (2008), Grsel Okuryazarlk ve mgenin Anlamlandrlmas, S.D..G.S.F. Dergisi, 1 (1), 1-29. Hortin, J. A. (1980), Visual Literacy and Visual Thinking, Erc Document. ED 214522. lhan, A. . (2001), lkretimde Resim- Derslerinde Yaratc Drama Ynteminin Kullanm, letiim Dergisi, 9, 249-251. nam, A. (2004), Anlamn Salna Doru, Cumhuriyet Bilim Teknik Dergisi, 18 (920). Kagan, M. (1993), Estetik ve Sanat Dersleri, ev: Aziz allar, mge, Ankara. Mittler, G. (1994), Art in Focus, Glencoe/Mc-Graw Hill. New York. Onega, S., Angel, J. & Landa, G. (2002), Anlatbilime Giri, ev: Yurdanur Salman&Deniz Hakyemez, Adam, stanbul. zsoy, V. (2007), Grsel Sanatlar Eitimi, Gndz, Ankara. Pettersson, R. (1993). Visual Information. Edu. Tec. Pub. Englewood Cliff, New Jersey. Rifat, M. (2007), Homo Semioticus ve Genel Gstergebilim Sorunlar, Yap Kredi, stanbul. San, . (1979), Sanatsal Yaratma ve ocukta Yaratclk, Bankas, Ankara.

166

RESM SANATINDA KENTE DAR SLETLER VE KURGU OLARAK KENT GRNMLER

Yrd. Do. Nevin YAVUZ AZER Akdeniz niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, ANTALYA nevinyavuz@akdeniz .edu.tr

Resim sanat servenine bakldnda, resim dzleminde mekan ve derinlik oluturmaya dair tema ve ifadeleri gsterme ve anlamlandrma eylemi asndan eitlilik grlmektedir. Bilindii gibi resim yzeyi; figrn, nesnenin ve doann nasl olduunu ve olmas gerekliliine ynelik bir etkinlik alandr. Bu etkinlik yaratcnn ve onu izleyen izleyicinin sz konusu izlei yeniden yaayacaklar genellenmi grnty oluturur. (Eisenstein, 1984: 29) Doadan mekana, insandan kente dair tm tema ve gsterimler, resim dilinde dorudan ya da dolayl olarak betimlenmi ve bu da kurgusal bir dnya yaratlmasna neden olmutur. Ortaan soyut dncesi erevesinde resimsel ifade de, simgesel bir anlatm tercih edilmi, derinlikten ve grsel gereklikten yoksun bir uzam kavram verilmeye allmtr. Dini temann vurgusu, zellikle nemli ve kutsal figrlerin zerinde ince ayrntlarn ele alnmasyla ve n planda gsterilmesiyle yaplm ve bu da hayali bir dnya fonu zerinde aa, bulut, kap, melek, v.b. yan yana ya da st ste sralanmas gibi basit bir kurguyla soyut bir derinlik oluturulmaya allmtr. Dinsel temann nemli kutsal figrleri byk ve resmin merkezinde yer alrken dier figr ve mimari yaplar anlatm tamamlayan unsurlar niteliindedir. Bu dnem yaplan resimlerde, nemli figrleri gsterme abas ve dier figrlerin bolukta birbiri ardnca aralkl olarak diziliiyle verilmeye allmas, zamanla perspektif kurallarnn saptanmas ve matemetiksel olarak sanata uygulanmas kanlmaz olmutur. Bu dorultuda figrn grsel gerekliini ayrdn ve bu boluun grnr klnmasyla birlikte bir mimari mekann da resimsel bir e olarak var olmas gerekmi, fakat resmin arka fonunda aalar, tepeler, kayalklar, krsal grnmler ve uzaktan grnen kent manzaras silik ve tamamen hayali olarak yer almtr. Resim dzleminde temann simgesel gsterimi, zamanla onu daha gereki gsterme servenine dnm, zellikle Giottodan itibaren figrler, ksmen ema olmaktan kp, mekan iinde biimlenerek mekann retimini de salamaya balamtr. Bylece resmin n plannda yer alan nemli ve kutsal kiilerin durular yeniden dzenlenmi, mekan tanmlayan eler figrler aralarndaki boluklarda yer alrken zellikle mimari yaplar arkada fon olarak krsal ya da kentsel grntleri verme abasndadr. Buna en iyi rnek Giottonun bir resmidir ve bu resimde figrler n plan kaplarcasna ve hatta nemli figrleri merkezleyen bir dzenleme iinde tepeler, aalar, binalar hayali bir yerleime dair izleri tamaktadr. Bu srete doal evre ve yeryz vazgeilmezdir, resmin tamamlaycs ve din temeline dayal gerekte var olmayan hayali mekanlarn yorumlar olmutur. Tm bunlara ramen, svireli sanat Konrad Witzin mucizev av isimli dini temal resminde, av sahnesinin arka plannda topografik bir manzara verilmitir ve bu resim gerekte var olan bir blgenin ilk tasviri olarak bilinmektedir. Giotto dan sonra figr ve evresini doru gsterme kaygs zamanla figr, mekan ve doay en doru ekilde gsterme abasna dnecektir. Derinlik ve mekan gsterme biimi, figr alglama biimine eklenecek ve birlikte var olacaktr. Figrn boyutlu temsil edilmesi, mekan zmleme de yeterli olmam ve bir btnlk salanamamtr. Bu durum rnesansla birlikte zmlenen izgi ve hava perspektifiyle mekan yanlsamasn grsel gereklie benzetme kaygs, derinliin ve btnln alglanmasna da neden olmutur. Dolaysyla resimsel mekann oluumunda temel belirleyici olan gereki resim anlaydr. Bu anlayta, doal ve srekli geliimi ile kusursuz perspektif kurallarnn uygulanmas sonucu zgr ve yaratcln tkand bir
167

beceri gsterisine dntrmtr. Sanat iin ise; hibir eyin tesadfe braklmad, kurgusal bir gereklik yaratmas koul olmutur artk. Bu dnemde, yaam ve resim gerei birbirinde karln bulmu dolaysyla uslpsal farkllklara da neden olmutur. Baz sanatlar doa gereini tanrsal bir belgesellik iinde vermeye alrken baz sanatlarda temelde ifadeci biimcilii resim yzeyinde renk ve doku duyarll olarak gstermeye almlardr. Bu srete resim ve mimari tekniklerdeki perspektif gsterimi kusursuz hale getirilmeye allm fakat yinede gerek tekrarlanrken ayn zamanda znel yaklamlar da kendini gstermitir. Her durumda resim yzeyi k ve renkle btnletirilmi bir derinlik etkisi verirken doa-mekan ve figr ekseninde kent grnmleri de derinlii sonsuzlatrmtr. anslye Kolinli Meryem resmi rneinde grlecei gibi Jan Van Eyckn perspektif kavray, olaan st parlaklkta gsterilen bir i mekan gsterimi ve onu daha da derinletiren bir kent sileti ile desteklemitir. Kent arka planda hayalidir fakat mantksal kurguyla tm elerin i ilikileri ikna edicidir. Antonio del Pollaiuolonun Aziz Sebastianusun ehit edilii konulu resminde de n planda diree balanm aziz ve cellatlar dar a ile gen bir dzenleme iindedirler. Sanats kompozisyonun zorlama simetrisini devinim ve kar devinim olarak vermeye alm zellikle konudan bamsz gibi duran farkl bir perspektifle doa ve kente dair bir grnt oluturmutur. n plandaki darlk ve skma geride daha bir ak derinleme gstermektedir. Baka bir resim rneinde, Drerin bask resminde ise St Antonio diz km otururken arkada zerimize gelen tm heybetiyle Nmberg kenti yer almaktadr. Oysaki Brueghelin avclarla k manzaras resminde orta ve geri planda daha nce olduu gibi kent sileti yer almakta, sol yanda balayan ev ve aalar derinlie doru hareketi gsterirken bu hareket avc ve kpeklerle desteklenmitir. Sanat yapt, biim kazandrlm bir eit gsterme, uygulama ya da tanklk iermekle birlikte bir grme tarz da oluturmaktadr. Figr ve mekann nasl olmas gerekliliini znel bir yaklamla koullamaktadr. Resimde temsil ettii eye mutlak balln gsterse de oluturma srecinin de alglatlmasyla znel yaklamlarda gsterilmeye balamtr. Bu manyerist anlayla; kurgusal bir mekan iinde, hem derinlik hem de yzeye duyulan eilim beraberinde figr oylumlarndaki abart ile sert dnmler vurgulanarak elikiler yaratmtr. Hatta anlam asndan da bu paralanmalarda mantkl bantlar kurulamaz olmu, kusursuz orann gereklii ile cokusal devinime ynelim, resim iin yeni bir dnemin balangc da olmutur. Dini temann gsterimi, figrn, nesnenin ve doann nasl olduunu ve olmas gereklilii, kente dair ifadelerde de kurmaca bir dnya yaratmaya yneltmitir. Bu balamda kente dair grnme en iyi rnek El Greconun Toledodan grn resmidir. Daha ncesi srete resimde gsterilen aa, tepe, kayalk, nehir, krsal alanlar ve kente dair yaplar ncelikle figre yer ve anlam belirlemek iin gsterilirken burada hi bir eyin tesadfe braklmad kendi bana kurmaca bir ifade olarak bir kent grnmnde teolojik bir vurgu yaplmtr. Burada gl kartlklar ile eylerin olaan grnmn allmam, gerilimli daha keskin bir atmosfer adna deitiren yamur ve frtna havas iinde dramatik bir etki kazanrken, dnyevi olan da canszln yitirdii bir baka eye dntrmektedir: Etkin, kozmik ve akn (Transzendent) ya da dpedz, dnyevi olann akna dnm dr. (Raphael, 1996: 48) ve insan yerine manzarayla hesaplalan bir resimdir. Yeryz ve gkyz kartln aynay andran simetriyle dinsel sonsuzlua ulatrmtr. El Greconun yaamnn byk bir blmn geirdii kent olan Toledoya surlarn dndan bakarak gotik mimari yaplarn birbirleriyle ilgili konumlarn ve zelliklerini yeniden dzenlemi, natralist resim geleneine bal bir resim rnei olmasna ramen kurmaca bir aldatma iine girmitir. El Greconun ikinci Toledo resminde ise; kent gereki orantlar iinde ve kent plan deitirilmeden bir belge niteliini alm ve bu zelliiyle kentlilerden ve izleyiciden zr diler nitelikte yaplmtr. Geleneksel resim anlay ile dnemin siyasal-toplumsal olaylarn temel alarak oluturulan kurgusal mekanlar ve temelinde farkllklar gsteren anlaylar birbirini izlemitir. mekan gzlemleri yan sra n lokal kullanmyla nesne ve figr derinden ne getiren ve hatta isel bir derinlik verme istei farkl kompozisyonlarn geliimine neden olmutur. Barok tarz n lokal kullanm zellii doa ve kent peyzajlarna da yansmtr. Kent manzaralarnn en nl ressamlarndan biri Hollandal Van Goyendir ve pek ok sanatya ablon oluturur nitelikte resimler retmitir. Resimlerinde genellikle
168

az bulutlu gkyz altnda ltl nehir ya da deniz ve balk tutan balklar yer alr. Resmin yeryz blmnn byk ksmn kaplayan yerleim yerinin nemli yaplar gsterilmitir. Barok dnemde dini temalar yerine daha ok mimari yaplar, manzaralar, gnlk yaam grnmleri tercih edilmeye balanmtr. Gnlk yaamn sanatsal betimlemesi olan Janr resimleri bu dnemde yaygnlk kazanr. Hatta doa peyzaj ve kent peyzaj ayrmas yine bu dnemde balamtr. Doa btnl iinde antik kalntlar, kutsal alanlar ve kutsal figrler zaman zaman doann iine yerletirilmilerdir. Bunlar toporafik kaytlar deil genellikle pastoral manzaralar niteliindedir. n planda ltl bir atmosferde birka figr yer alrken ok uzaklarda kent ya da kasabann yaplar ve kalesi gsterilmektedir. Kentlerin muhteem ykseliiyle kent insannn tara karsndaki politik stnl, taray da kente getirme giriiminde bulunmasna neden olmutur. Dolaysyla panoramalarda kent, bir manzara resminin boyutlarnda genilemektedir. (Benjamin,2002: 92) Kent peyzajlarnn yaygnlamasyla teknik el becerileri araclyla kentlerin kusursuz, eksiksiz taklitleri teknik el becerileri gsterisine dnmtr. Kusursuz bir tanklk, grnene sadakat gsterme ve salam belgeler verme eilimine en iyi rneklerini Canaletto adyla tannan Giovanni Antonio Canal Venedik kentinin, Vedte ressam olarak vermitir. Veduta detayl bir ekilde ilenmi Venedik manzaralarna verilen addr. Canaletto, Venedik kentini gndelik yaam grnmlerini zellikle kentin nemli mimari yaplarn, meydanlarn ve kanallarn resimleyerek kentin kltrel yaamn gstermitir. Resimleri tarihi ve mimari asndan da nemli bir belge nitelii tamaktadr. Camera obscuradan faydalanarak gerein tam bir yanstcs olmutur. Mimari yaplar, sokaklar, meydanlarn perspektif detaylarn vurgulamak iin gl bir kontrastlkla kullanm, ak ve aydnlk bir atmosfer iinde doa-mekan-insan ilikilerinin en iyi rneklerini vermitir. Canaletto perspektifi etkin bir biimde kullanarak mekanlar olduundan daha geni gstermitir ya da alanlarda kalabalk insan topluluklar gstererek buralar olduundan geni gstermektedir. Zaman zaman deiik mekanlardaki grnmleri birletirmi olsa da fotorafik bir gereklikle kent grnmleri retmitir. Baka bir rneine baktmz da; Canalettonun Feast of San Roccoyu ziyaretini iledii resminde de, genie bir meydanda yer alan kalabalk insan topluluuna kilisenin glgesi dm ve meydann geri kalan ksm ise gne yla aydnlatlmtr. Gkyznn ve binalarn gkyz ile orants alan perspektifini glendirmitir. Dolaysyla Canalettonun resimleri ile yetkinleen vedt resimleri, dnemin kentlerine duyulan hayranlnda bir gstergesi olmutur. Resim dzleminde derinliin verilmesi, iki boyutlu yzeyde nc boyut yanlsamas oluturmak olduuna gre, ne nc boyut nede resim yzeyinin dlanmas mmkn deildir. zellikle 18. yzylda romantik manzara ressaml anlay cokusal tavrla oluturulan derinlik duygusunu daha karmak yaplanmaya gtrm, snrsz, belirsiz derinlik anlayyla resim dzlemini zorlayan karmak atmosfere dntrm ve derinlik, yaratlan atmosferin tayc ilevini grmtr. Romantik anlayn nemli sanatlarndan William Turner yapt resimlerinde k ve renkler, ldayan ve titreen demetler halinde doa ve manzara resimlerinde konu ve biimden ayrlan salt malzeme olarak varlk gstermeye balamtr. Renk ve malzemenin zerk bir yapya dnmeye balamas sanatnn ifadesindeki zgrlemeyi de tetiklemitir. Artk grnen dnya sanatnn izlenimlerine gre betimlenmeye balam ve geleneksel perspektif ve izim kurallarna uymayan boyama tavr ile devinim izlenimi yaratlmtr. Yzyllar boyu eitli anlamlar yklenen renk ve n bamslamas ise izlenimcilerin anlay olan resimsel anlatmda; n etkisi ve optik yasalarla biime dntrlmesi ilkesi, resimsel mekan ve yzeyi paralara ayran yaklamdr. Nesnenin mekanla olan ban koparmaya balad bu yaklam, resim anlayn byk dnmlere hazrlamtr. zlenimcilik olarak adlandrlan bu anlayta, renk sezgisel ve bilimsel deerlendirmeler nda d dnyay alglamaya ynelik bir tr yntem sorunu olmu, d dnyay da bir olu ve eylem iinde grmlerdir. Dolaysyla biimlerin nesnel gerei yerine onun izlenimleriyle ilgilenmi ve nesnelerin konturlarn kaldrarak titreen renkler ve lekeler durumuna getirmitir. Bu fikirden hareketle, gereklii deil gerekliin grnn resmetmilerdir. ncelikli olan, konunun genel atmosferi olup renklerin titreimi sayesinde figrn, kentin, manzarann gnn belli bir saatindeki izlenimini gstermilerdir. Claude Monetin resminde de, Londrann Thames nehri kprsnden bakta kente dair yaplar renk
169

titreimleriyle hissedilmektedir. Burada renkler yaplarn ayrlmaz paras niteliindedir. Renklerin optik renk karmlar zamanla, renklerin uyumu iinde boyutlu gerekliin tm boyutlar ayn dzlemde ezamanl gsterilmeye balanm ve tek bak noktas derinlik etkisini azaltarak her yzeyi resim dzlemine yerletirmitir. Bunu Cezannenn resminde grmek mmkndr. Bir peyzaj iinde mimari yaplarn gsterimi iin perspektif kurallar yerine boyutlu gerekliin tm boyutlarn ayn dzlemde ezamanl yanstmtr. Resim sanatnda biim ve renk ilikileri belli bir btnlk iinde yer deitirmitir. znel ifadeye ynelik resmin temel eleman olan rengin, ifade gcnn fark edilmesiyle birlikte, arnm gereine doru ilk hesaplamalar da grlmeye balamtr. Teknolojilerin geliimi geleneksel tuval resminde gereklik duygusunun da deiimine neden olmu, zellikle 20.yzyln sonlarnda ideolojilerini kaybetmi toplumlarn yansmalar olan bir dnce sistemiyle, gelecek yerine gemie ynelme eilimi artm ve balamda sanat retimi gemi rneklerin yeniden retimi niteliine brnmtr. Trk resmine baktmzda da, bat resmindeki gelimelere kout olarak tarihsel ve kltrel adan bir gelime yaanmad, etki-tepki ilikileri iinde eitli uslp ve eilimleriyle, yeni bir kiilik oluturma abasna girdii grlebilir. Ancak toplumsal, dnsel yaplanma iinde farkl sorunlar yaanm ve Trk resmi kendine zg bir sre iine girmitir. Trk resminin tarihteki en eski rneklerini, 14. yzylda Trk-slam kltrnn minyatrlerinde bulmaktayz. Minyatr tekniinin yaygnlamasyla resim gelenei zellikle on altnc yzylda Kanuni Sultan Sleymann Badat seferine katlan Matrak Nasuhun youn gzlem gcyle yapt belgeleyici kent grnmleriyle farkllamtr. Matrak Nasuhun Manazr Kroki diye nitelendirdii yeni bir harita anlay bu farkllamaya nclk etmektedir. stanbuldan Tebrize kadar sren yolculukta gidilen ve geilen kentler geree uygun bazen de hayali akarsular, yollar bazen de da, tepe grnmleriyle birbirine balanr ve ustaca kurgulanm bir sreklilik hissettirilmitir. Sayfalarda yer alan kentler, balant elerinin okuma ynnde yerletirilmesi film eridi niteliindedir. Bu balamda Matrak Nasuhun yzde yz gereklie uygunluktan ok resimlenen kentin baz yaplarnn grntsel gstergelerini kullanarak temel bir imge yaratmaya altn (Tkel, 2005: 43) grmekteyiz. Dou nakkalnn sanat-zanaat ayrmn zorlayan anlay, 19.yzyln balarnda batnn belli bir gereklik dzlemine bal ve teknik donanmyla ilikiye girmesiyle deiime uramtr. Balangta batdan gelen ressamlarn yapt kent resimleri ve gravrleri ile dounun fantastik gnlk yaamn gsteren resimleri de etkilemitir. zellikle batya giden sanatlarn aldklar akademik eitimin yan sra yerel duyarllklarn primitif yaklamlaryla mimari yaplar ve doa grnmlerinde gstermilerdir. Doa tutkusu niteliinde olan bu resimsel grnmler, zamanla resmin yaplanmasndaki kiisel slup zmlemeleri niteliini kazanmtr. Gnmz sanatlarn incelediimizde, ada minyatrc yaklamyla stanbulun topografik grntsn yorumlayan sanatlardan biri Devrim Erbildir. stanbul resimlerinde; resimlerine soyutlama, eitleme ve titreim gibi isimler vermesi de kentin dokusunu, kurgusunu doku ve ritmik titreimlerle zme niteliinde olmasdr. Farkl adan kent grnmlerini kullanan Cemil Cahit Yavuzun kent grnmlerinde; grafiksel bir yorumlamayla kentlerin gereki krokisi iinde kent dokusu dinamik bir kompozisyonda kurgulanm ve kenti tanmlayan resimsel dokular niteliindedir. Sonu olarak; ister natralist isterse natralist olmayan ya da simgesel-gstergesel ifadeler olsun her zaman resimsel ifade de yanlsama ve dnmlerden yaralanlmtr. Tm bunlarn nda, sanat yaptnda gzlenen kurgusal yap, zellikle baz sanatlarn kurgulu kent grntlerinde yer alan mantk, dnce dzleminde karln da bulmaktadr. KAYNAKLAR Eisenstein, S. (1984), Film Duyumu, ev; Nijat zn, Payel Yaynevi, stanbul Raphael,M. (1996), Toledodan Grn, ev; Mehmet Ergven, Trkiyede Sanat, Plastik Sanatlar Dergisi, 24 Benjamin,W: (2002), Pasajlar, ev; Ahmet Cemal, Yap Kredi Yaynlar, stanbul Tkel,U. (2005), Resmin Dili: konografiden Gstergebilime, Homer Kitabevi, stanbul
170

TRK RESM SANATI VE YKNME

Serap AKBA Kocaeli niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Resim Blm, Doktora rencisi, KOCAEL serapakbas@hotmail.co.uk

Giri Trk resim sanatnn 19. yyda gelimesi,Batdan alnan yntem ve biim etkilerinin younlamas paralel ilerler. Minyatr sanatndan tuval resmine gei lkenizde 17.y.y.dan sonra batllama srecinde kkl bir deiimin gereklilii olan siyasal ve ekonomik koullarn deiimi ile birlikte geliti. Elbette ki resim sanatndaki bu deiim birden bire olumad. Bat dnyasndan aktarlan bu yeni sanat anlay lkemizde yz yzeli yl gibi uzun bir sre ierisinde gereklemitir. Osmanl yneticileri devlet ierisinde kurumsal batllamaya ncelik tanrken, yeni bir sanat anlaynn da domasna dolayl olarak sebep olmulardr. Yeniliki padiahlarn lkedeki bat kltrn yayma istekleri, lke ierisinde ok byk deiimlerinin yaanmasn salamtr. Osmanl Resmi ncelikli olarak iki kaynan rndr. Birincisi batllam askeri okullardaki sanatlarn dieri ise sivil sanatlarn. 19.yyda zellikle ilerici karakterli ordu mensuplar ve Mhendishane-i Berri-i Hmayun adl okul evresinde yetienler Avrupa deneyimlerini de deerlendirip resim sanatndaki deimelere nemli katkda bulundular. Resim sanatna duyduu ilgisi herkes tarafndan bilinen Sultan Abdlaziz de bu abalar destekledi. Bunun yan sra Batl sanatlarn da stanbulda bulunan ve lke dna kamayan sanatlara batl sanat anlayn gelitirmeleri ynndeki yardmlar da nemli bir katkyd. Eitim amacyla Avrupaya gnderilen ilk grup Parise giden drt askeri renciden oluuyordu. Aslnda gnderilmesi planlanan renci says yz elli civarndayken bu projeye kar duyulan tepkiler yznden say drt renci ile snrl kalmt. Yine de daha sonra ki birka yl ierisinde Avrupaya eitim iin birka renci daha gnderildi. Hatta daha sonra Avrupaya gnderilen rencilerin says o kadar artmt ki Pariste Mekteb-i Osmani adyla zel bir kurum olutu. mparatorluk ierisinde alm olan Mhendishane-i Berri-i Hmayun adl okulda da daha ok askeri amalar ile programlara giren resim dersleri gelierek serbest resmin eitli tekniklerinin retildii daha geni bir programa dnmtr. Batllama yolunda ilerleyen Trk resminin ikinci byk dnemi Sanayi Nefise Mektebinin 1883de kuruluunun ardndan balayan resim faaliyetlerine balanr. Avrupaya giden bu okul mezunu sanatlar Fransz empresyonizminin etkileriyle dn yapmlardr yurda. Halil paa (18571939), Ruhi Arel (1880-1931), Sami Yetik (1878-1945), Avni Lifij (1889-1927), Namk smail (18801931), evket Da (1857-1944), brahim all (1882-1960), Mihri Mfik (1887-|?|1950), Hikmet Onat (1885-1977), Feyhaman Duran (1886-1970) bu dnemin balca sanatlardr. Bu sanatlardan bir ksm Gzel Sanatlar Akademisinde hocalk yapmlardr. Empresyonist eilimleri olan, fakat bunu ok farkl bir anlayta gerekletiren sanatlarn banda Nazmi Ziya Gran (1881-1937) anmak gerek. Sanat; k ve renk arasndaki ilikileri belki dierlerinde daha ykl bir duyarlkta yourmutu. Gen yata iken len Avni Lifijin de zel bir yeri vardr. Ressam serbest ve nc bir biim duyarl sahibiydi. Trk sanatnda Batya yzn dnd ve genel olarak Batl Sanatlarn eserlerinden youn olarak etkilendii ve yknd, kkle olan balar kopard dnemler 19 y.y. da balar zellikle. Mhendishane-i Berr-i Humayun dan sonradan eker Ahmet Paa, Halil ve Zekai Paalar, yetien brahim ve Tevfik Paa gibi yetenekli kiiler, miralay Seyyit, Osman Hamdi, Hsn Yusuf, Servili Ahmed Emin, Ali Rza Beyler, ister tarihi binalar, camileri, mescitleri ister esnaf ars ya da stanbul dan manzaratl - fil- bahr lar izerek yerli konular ilemi olsunlar, tm ya natralizmin ya
171

da empresyonizmin buyruunda, rengiyle, izgisiyle, dokusuyla geleneklere grenekleriyle allm olan minyatr sanatndan uzaklamtlar. Bu ressamlarn batdan yurda dnleri, Mekteb-i Sanayi-i Nefise- i ahane nin kuruluu doal geliimini srdren resim ve yontu sanatnn ezilip geilmesini, nak, tezhip, hat sanatnn gerileme dnemine girmesini salamtr. Sanatlar ve yknme Yapm olduu almalarda batl sanatlarn etkisi hissedilen ilk dnem askeri ressamlardan birisi uysal mizac sayesinde eker ad verilen Ahmed Alidir. Orta snftan bir ailenin ocuu olan Ahmed Ali,Gromenin rencisiydi ve yapm olduu almalarda Courbetin ve Barbizon Okulunda grlen trden lirik doa yaklamna duyduu ilginin etkileri vard (Arsal,2000,64). Sanatnn zellikle Orman resminde ton ve fra kullanm bakmndan Courbertin etkisi yansr. Ama bu resminde tuhaf bir perspektif bozukluu vardr ki bu bozukluk ressamn teknik bilgi yetersizliine balanamaz, nk Pariste sanat almalar yaparak geirdii yllar ve birok yapt tersini kantlamaktadr. Sadaki aacn tonal deerlerinin ters kullanlmas ve ar byk gvde ve yapraklar iyice arka olmas gereken bu cismi etkileyici bir biimde ne karr ve geriye ekilen fundaln, kprnn bu tarafnda balayp ormann ucuna kadar uzanan tuhaf diyagonal izgisiyle birlikte kompozisyona bir dzlk hissi verir. Bu deformasyon Ahmed Ali tarafndan muhtemelen farknda olmadan yaplmtr, zira eserlerinde, Pariste glkle rendii grsel dili bilerek sorguladn ima eden baka bir ey yoktur. Byk bir olaslkla Ahmed Ali, resmin oduncuyu doa iinde zmseyen olaanst meknsal sisteminin snkl ile duygularn algsn yakalayp ifade etmeye almt; tpk Czannenin ayn eyi gze gre yapmaya almas gibi. Dolaysyla Orman resmi ile Czannenin var oluuluunu raslantsal bir biimde yakalamt(Arsal,2000,65). Ahemet Ali almalarnda sadece bir sanatdan etkilenmemitir. Sanat orman, oban ya da koyun srs temasna dayanan tablolarnda Franois Milletten fazlasyla etkilendiini saklama ihtiyac duymaz. Biimsel benzerliin yannda ou kez renklerin ve eylemin benzerlii de dikkat ekicidir. Milletnin oban Kz ve lkbahar adl tablolar, ayn ekilde gkyzn ve ne karr. Ondan da koyunlarn ve k yansmasnn hareketi resmin nne doru hzla akar gibi alglanrken, geri plan daralarak uzar gider (Akbulut,2009,111). Askeri okul kl ressamlardan nemli olan dier santlar arasnda Sleyman Seyyid, Hseyin Zekai Paa, Hoca Ali Rza, Halil Paa, Diyarbakrl Tahsinin adlar anlmaldr. Bu sanatlarnda eserlerinde bat etkisini hissetmemek mmkn deildir. rnein Sleyman Seyyid doa resmi izimleri iin rencilerini ak havaya karan ilk retmendi. Bu, Osmanl resminde kendisinin de ilk rnei olduu izlenimci renklendirme tarzna geme ynnde atlan nc bir admd(Arsal,2000,66). Diyarbakrl Tahsininde eserlerinde zellikle de bir ok eserinin kopyasn yapt Willistower den etkilendii grlmektedir(Arsal,2000,71). Askeri okul kllar dnda da resim sanat ierisinde ok fazla tannm sanatlar bulunmaktadr ve kukusuz ki sivil sanatlar arasnda Osmanl dneminde en ok bilinen sanat Osman Hamdidir. Askeri kkenli olmayan fakat Fransada yetimi olan Osman Hamdi, Arkeolog, arkeoloji mzesinin kurucusu ve Sanayi-i Nefise Mektebinin kurucusudur. Osman Hamdi resim sanatnda figrl anlatmn ve portreciliin ncln yapmtr. Pariste Boulanger ve Grome ile alan sanat orientalistlerden etkilenmitir. Resimlerinde Osmanl dekorlarna yerletirdii figrlerin, grkemli giysilerle bu dekora elik etmekten baka grevleri yoktur. Avrupal orientalistler gibi hayal rn gizemli bir doa dnyas yaratlmamtr. Osman Hamdinin bu dekor ve insanlar Osmanl kltrnn simgesi olarak kullanlmtr. te yandan, insana ve zellikle kadna birey olarak antsal boyutlarda yer vermesi nemli bir katkdr nitekim stn bir iilikle iledii portreleri Trk resmini, dnm noktasna getirir(nder ve dierleri, 1993,445) Osman Hamdi reformist kiiliinden dolay, devrinin Courbert gibi byk sanatlarna ilgi duymad iin Gromeu kendine rnek semi olabilir. pek Duben kitabnda Osman Hamdiye yneltilen orientalist eletirilerine rnek olarak Nurullah Berkin bir aklamasna yer verir; Osman
172

Hamdi beyde Gromenin tesirleri aikardr. Kapal ardaki antikac dkknlarnn bin bir eyasn, kuman. tezyinat ve silahlarn levhalarnda canlandrarak ark Resmi yapan Osman Hamdiyi istisna edersek bu sanatlar zehirlenmemi ve temiz kalm bir grle, temiz ve saf bir Trk resminin temelini kurmulardr. Osman Hamdi tablolarnda Garbn orientalist ressamlarnn ve bilhassa Gromenin tesiri altnda kalmtr. Renkleri, her zaman tam bir ahenk gstermese bile taze ve parlaktr. Eskit Trk hayat sahnelerini, olduklarndan daha arkl gstererek byk tablolarnda canlandrmtr( Duben,2007,41). Dubene gre ise Osman Hamdi yi bu ekilde sulamak yersizdir nk, Osman Hamdinin yaam boyunca gerekletirdii ilerin batl sanatlarn eserlerine olan benzerlii, Osman Hamdinin belli nesnelerin kullanmndaki benzerlikten teye gemediini belirtir. Osman Hamdi gibi bir ok sivil sanatda Batl sanat anlayndan etkilenmi ve bunlar yapm olduklar almalarnda hissettirmilerdir. 1908 lerden sonra Avrupa ya gnderilecek rencileri semek iin zel bir snav dzenlenmitir ve bu snavla Hikmet Onat, Mehmet Ruhi Arel, brahim all Paris gnderilmitir daha sonra da kendi imkanlaryla Parise giden Avni Lifij, Nazmi Ziya Gran ve Feyhaman Duran da onlara katlarak, genellikle 1914 Kua olarak adlandrlan grubu olumutur. Bu grup sanatlarnn Trk resim sanatna getirdi yenilik ise gnlk yaam sahnelerini, n almalar krsal kesim resimlerini izlenimciler gibi Trk izleyicilerle buluturmalardr. Bu dnem sanatlarnn da eserlerine bakld zaman Batl zlenimcilerin etkileri grlr. Cumhuriyet Dnemi ve Trk Resimlerindeki Deiim Resim sanatnn insanlk tarihiyle e zamanl geliimi, bat sanat tarihinde dizgesel bir geliim izler. Trkiyede ise Cumhuriyet sonras zaten arlkl olarak hat ve minyatr sanatyla snrl kalm olan Trk resim sanat, dnemin sanatlarnn Avrupaya eitime gnderilmesiyle yknme zerinden geliim gstermeye balam, 80lerin sonuna kadar farkl boyutlaryla kendini katmanlatrarak devam etmi ve halen geni bir sanat kitlesi tarafndan da devam ettirilmektedir. Modernist resmin hiyerarisi, Trk sanat ve Trk sanat izleyicisi arasndaki uurumu belirginletirmi ve bu uurum sanat eitiminin geleneksellemi yaps ve bir sektr olarak da bu alana gerekli devlet ve zel sektr desteinin yaplmamas ile Trk resim sanatnn akbeti izilmitir. Trkiyede sanat yazn genel olarak Trk ressamn Baty kopya etmi olduunu ileri srmtr. pek Dubenin de ifadesine gre Trk ressamlar sadece baty taklit etmemi kendisiyle de hesaplamtr, yani resim tarihi bu adan bakld zaman sreklilik ve anlaml bir geliim yaamtr. Ancak Trkiye de byk bir ounluun benimsedii inan ise,90l yllarda batnn glgesinde retilen resim sanat, kreselliin ve Trkiye siyasetinin bir yansmas olarak ekonomik ve politik alanlardaki devinimler sonucu yeni bir ivme kazanmak zorundayd. Dnya sanat, Pop Sanat ve Minimalizm sonras 1960larda postmodern bir tepkiselliin bir sonucu olarak deerlendirebileceimiz Kavramsal Sanatla tanm ve sonrasnda sanatn dnsel alanna ilikin kkl deiimler getiren video, performans, enstalasyon gibi farkl eilimlere tanklk etmitir. Bugn Trkiyedeki ada sanat ortamn hazrlayan en nemli gelimelerin de 90lardan itibaren hz kazandn syleyebiliriz. Fakat 90lardaki Gen Etkinlikler veya An-Bellek gibi ok sesli ve yeni neri gelitirmeye olanak veren sergilere ramen resim sanatnn iinde bulunduu krlemi yap tm salamln korumaktayd. Dk fiyatlarla leklendirilmi ksr bir galeri ve koleksiyoner/tccar ann iinde hapsolmu Trk resmi, da kapal yerel bir piyasann iinde dolamn srdrmekteydi. 90larda ada sanat alannda gelimelere karn ilerinde daha avangard duran ressamlar bile avangard eletirinin artk sonland ve postmodern eletirinin ve felsefenin nda gelien ada resim sanatn grmezden gelmi ve kendi yerel kariyerlerini korumay yelemilerdir. Benjaminin oaltlabilir sanat yapt ve aura yitimi dncesi elbette Trk resim sanat iin kabul edilemez bir yaklamd. Modernist resim estetiinin yeni neri sunmayan, figratif, soyut figratif ve soyut temsilcileri ve bu durumdan faydalanan kk koleksiyonerler postmodern eletiriye kapal; Barthes, Derrida veya Heidegger gibi son yzyln dnrlerinden habersiz,
173

seri retim ve bu retimi pazarlama stratejilerine devam etmilerdir. Bahsettiim srece dahil olan ressamlarn rettii figratif ya da soyut sanat temelli resimler zerine uluslararas nitelikte ve akademik anlamda neredilmi ka adet yayna (makale, kitap vb.) rastlayabiliriz? Bu sorunun cevab yukardaki yargy temellendiren ak bir veri olarak karmza kar. Elbette bu profilin en byk sorumlusu da eitim kurumlardr. Usta-rak gelenei zerinden figratif resmin antsalln korumu her gzel sanatlar fakltesi bu durumdan kendine pay karmaldr. Bir gncel sanat mediumu olarak resim yeni bir dil oluturabilmek asndan sonsuz olanaklara sahip, fakat Trkiyedeki tutucu/muhafazakar gemiinden dolay da bakir, fakat bir o kadar da zor bir alandr, nk gnmz sanatna baktmzda video, fotoraf gibi dier mediumlarn 50-100 yllk gemiine karn resmin tarihsellii ve bugn tm dier disiplinlerle karlkl etkileimi sz konusudur. Kopya, postprodksyon, eretileme ve postmodernitenin getirisi olan kavramlara / oluumlara olanak salayan tm uygulamalar ve yaklamlar bugnn resim sanatnn beslendii kaynaklardr. Fakat bu kaynaklar da maniplasyona ve bizim resim geleneimizdeki taklit olarak taklide ak alanlardr. Bunun sebebi, gncel sanatn ya da gncel olann geiciliinden te modernizmi tanmlayamayan bir corafyann postmodern sre sonras gnmzde kavramlar kendi balamlarndan kopartp farknda olmadan melezletiren ya da gayet bilinli bir stratejiyle eretileyen ve kendi yerellii iinde yeniden oluturan, adapte eden ve yeniden tanmlayan bir sanat anlaynn olduka yaygn oluudur. Sonu Sonu olarak 18. y.y. sonlarnda ve 19. y.y ierisinde Batllama sresince Trk sanatlarn eserlerinde yknmeye rastlamak mmkndr. Ancak bana gre bu sre olmas gereken bir evredir nk bat sanatna da baktmz zaman dnyaca nl sanatlarn da eserlerinde baka sanatlarn etkilerini grmek mmkndr. Bu sanatlara verilecek en iyi rnek ise bana gre Picassodur. Herkesin de bildii gibi Picasso, Velazquezden, Cezanneden, Afrika sanatndan etkilenmitir ve bunlar eserlerine de yanstmtr. Trk sanat ve sanat dncesi kukusuz ki dinamik ve evrimli bir geliim izgisine sahip olmutur. Bunun niteliini ve nasl gerekletiini, nyargl varsaymlar dayanmadan, davranlar ve gerek yaamdan yola karak izlemenin daha verimli olacan dnmekteyim. Bu balamda Trk resim sanatn deerlendirirken geirilen evreleri sadece Batya yknme olarak yermek yerine, sanatlarn kendi kimliklerini oluturabilmek adna geirilen bir sre olarak ele almak gerektiine inanmaktaym. KAYNAKLAR Akbulut, D. (2009), Trk Resminin ncleri, Defter Basm Yayn, stanbul Arsal, O. (2000), Modern Osmanl Resminin Sosyolojisi, YKY, stanbul Duben, . (2007), Trk Resmi ve Eletirisi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul nder, M ve Dierleri (1993) Balangcndan Bugne Trk Sanat, Bankas Kltr Yaynlar, stanbul Turani, A. (1977), Bat Anlayna Dnk Trk Resim Sanat, Bankas Kltr Yaynlar, stanbul

174

FRANS HALSIN GRUP PORTRELERNDEK KOMPOZSYON YAPILARI

Yrd. Do. Dr. eyda ERASLAN Atatrk niversitesi, ERZURUM seydaeraslan@gmail.com Nedret YAAR Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi, STANBUL nedretyashar@gmail.com

GR Sanat ve tasarm eitimi duygu, dnce ve izlenimleri anlatlabilme yeteneinin yannda yaratclk gcnn de estetik bir dzeye ulatrlmas amacyla yaplan bir eitim srecidir. Bu srete sanatn temel kavramlar ve grsel unsurlarnn farknda olunmas ve bir btnlk iinde kullanlmas nemlidir. Sanatn grsel unsurlarndan ve temel kavramlarndan biri de kompozisyon kavramdr. Bu aratrmann amac da kompozisyon kavramn, Frans Halsn grup portrelerindeki kompozisyon yaplar ve bu kompozisyonlar iin yaplan analizler nda incelemektir. 17. yy. Avrupa Resminin resim sanat tarihi ierisinde olduka byk bir yeri olduundan dolay Frans Halsn grup portreleri aratrma iin rnek olarak seilmitir. Aratrma kapsamnda Grup porte kompozisyonunun 17. yzylda Hollanda (Niderland)da ortaya kmas, gelimesi ve zellikle Harllemli Frans Halsn alt grup portesi zerine odaklanlarak, Nianclar serisinin ilk grup porte almas olan St. George Milis Topluluun Yemei ve ikinci grup portresi olan St. Adriyan Sivil Subaylar Birlii Yemekli Toplants isimli grup portrelerinin kompozisyon analizleri yaplmtr. FRANS HALS VE GRUP PORTRELER Hollanda resim sanatnn nde gelen yeniliki ve zgn ressamlarndan biri olan Hals, zellikle portre sanatnda uzmanlam bir sanatdr. 17. yy Avrupasnda portrelere ilgi ok byk olmu, bir portre resmedilen kiiyi bir bakma lmsz klmakla birlikte iinde yaad dnemle ilgili bilgiler de verebilmitir. Grup porteleri bir tarz olarak, Hollanda toplumunun ve sanatnn Orta a ve Rnesans dnemlerindeki tarihsel geliimi iindeki sosyal ve sanatsal esaslarna sahiptir. Dnya resim sanat tarihinde yegne bir yere sahip olmakla birlikte, belirli bir blgede geliim gstermesine ramen ortak insanlk kltrel tarihinde nemli bir yeri vardr. Grup portrelerin temelinde Hollanda toplumunun kolektivist ruhu yatmaktadr lkenin oluumunda, halkn refah ve ahlak dzeyin geliiminde nemli yer tutmaktadr (Michel, 1890: 865) ve Hollanda corafyasnn toplumsal ve tarihi geliimin bir rndr. Bu anlamda ilk rnekleri daha 12-13. yzyllarda dahi grlebilmektedir. En bata dini amalar dorultusunda ekillenmi toplumlarn porteleridir. ehir, ky veya belediye topluluklarnn yeni topraklar, denizleri kazanmlar ve korunmas dorultusunda oluturulan gruplarn porteleri ne kmaktadr. 16. yzylda, grup porte kompozisyonu oluturulurken belirli zorluklarn almas gerekmitir. En bata belirli bir hiyerari iinde oluturulan kompozisyon, portreleri izilen ahsiyetlerin bir n anlama ile nceden yerleri konumlarna gre belirlenmektedir. Bu anlamada resmedilenlerin yerleri dedikleri crete istinaden grup portre kompozisyonlarnda yerletirilmitir. Nianclar genelde bu portrelerini yllk yurtta, milis gc ve askeri muhafz grevlerinin sonunda sipari etmektelerdir. Bu kompozisyonlarda, yaplan anlamaya istinaden nceden yerleri belirlenmi olmas beraberinde zlmesi gereken g kompozisyon problemlerini de beraberinde getirmektedir. Halsn dehas, byle bir anlamann getirdii kstlamay amasdr. Bu anlamda sanat tarihine kompozisyon ve portre anlamnda deerli rnekler sunmaktadr.
175

Nianclar Serisi, St. George Milis Topluluun Yemei simli Grup Portresinin Kompozisyon Analizi Dokuz grup portreye imza atan Harlemli usta Frans Halsn 1616 ve 1639 yllarnda resmettii Nianclar serisinden olan alt grup portresi bunlarn en nllerindendir. Bu alt byk boyuttaki alma Halsn kompozisyon ve portre alanlarnda byk ustaln tanmamza en arpc rnekler olarak ne kmaktadrlar. Nianclar serisinin ilk grup porte almas St. George milis topluluun yemei isimli resimdir. 175x324 cm boyutlarnda olan bu resim 1616 tarihinde yaplm ve u anda Harlem Frans Hals Mzesinde sergilenmektedir. Frans Halsn imzal ve tartmasz ilk grup porte kompozisyonudur (Silve, 1970: 48). Ayn zamanda, St. George kompozisyonunda portreleri resmedilen topluluk, Harlemin en eski ve dolaysyla da kkl geleneklere sahip birliidir. Ad geen topluluun ismi 15.yzyla dayanmaktadr. 1402 ylnda 120 Harlemli vatanda arbaletli (Votboogdoelen) sivil milis gc olarak toplulua kaytlarn yaptrmlardr. Bu birlik aziz asker olan St. George (Sint Yorisdoelen) himayesinde oluturulmutur. Ayn zamanda Nianclarn Eski Birlii (Oude Shuts) ad ile de anlmtr. Birliin yeleri her hafta Harlemin St. Bavon kilisesin koruyucu azizinin altar nnde dua ediyor ve at talimleri sonras aralarnda kendi maddi imkanlar ile ziyafetler dzenliyorlard. Her nianc askeri ve silah gereksinimlerini kendi imknlar ile temin etmek zorunda olmasnn yannda bir yardmcya cret deyebilecek durumda da olmas gerekmektedir. Dolaysyla yeler ehrin varlkl kiileri arasndan seilmekteydiler. Birlie ye olmak onur meselesi olmakla beraber ayn zamanda da bir maddi varlk gstergesi haline gelmitir.

Nianclar Serisi, St. George Milis Topluluun Yemei, 175x324 cm., 1616, Harlem- Frans Hals Mzesi Birliin kurulduu ilk zamanlarda iki ynetici kademesi vardr; dekeu ve vinders, 1580 ylndan itibaren yaplan organizasyon deiiklikleri sonucunda albay, yzba, temen, astemen, avu ve onba gibi askeri rtbeler ile anlmlardr. Takip eden bir ka yl iinde geleneksel hale gelecek olan yemek toplantlar balamdr. Bu yemekli toplantlar her yl dzenli olarak ehir belediyesi tarafndan nianclar birliinin grev sresinin bitmesi ansna ynetici heyetine verilmektedir. Zamanla birlik yelerinin grev sreleri yla kmasna ramen geleneksel hale gelmi olan yllk yemek toplantlar dzenlemeye devam edeceklerdi. te byle bir grup portre kompozisyonuna ilk imzasn atacaktr Frans Hals. Kompozisyonun yaps ilk bakta mimari ve matematik btnl salayan yntemlerin nitelii ile ne kmaktadr. rnein fon ve figrlerin grubu yzeyde birlikte ele alndnda altn orana (5:8) yakn bir durum sz konusudur. almann gerek ebad, kompozisyonun yaplan ilk yllarnda izilen pastel minyatr kopyalardan da yola karak, 1: 2 m., iki kareden oluan bir matematik durumu sz konusudur. Ancak Tablonun bugn ki ltleri 174x324 cm.dir ve (Teyler Museum Catalogue 1904, No. 31, 32)e gre resim sol tarafndan biraz kesilmi ve sa tarafndan yaklak olarak 25 cm. kesilmitir. Ayn zamanda Rnesans dnemi resminde yuun olarak kullanlan gen kompozisyon yapsna yaknlk gstererek oluturulmutur. Bayraklarla oluturduklar paralel ve zt hareket barok diyagonaller olutururken kompozisyonu saa meyilli bir dikdrtgenin uzun kenarlarn izerken grubun da n ve arka tarafn snrlandrarak btnlk salamaktadr.
176

Sol st tarafta kumalarn ok saydaki kvrmlar, figrlerin oluturduklar vcut ve el hareketleri de gslerin zerindeki eritlerle canllk ve ritim getirmekle birlikte bir barok btnl ierisindedirler. Kompozisyon yaps ile figrlerin oluturduklar siluetin zerinden S eklinde kvrml bir izgi gemektedir. Bu izginin dnda kalan ve anti tez olutururcasna iki figr yer almaktadr; biri arka sada kendini ayakta gsteren eritsiz ve ismi bilinmeyen hizmeti figr ve n planda merkezin solunda oturan iri figrl kaptan Van der Meer. Kompozisyonda birbirini aktif ekilde dengeleyen iki nokta daha grlmektedir; biri sol taraftaki kuman oluturduu izgi ve dieri de sa tarafta paralel bir ekilde duran bayrakl figrlerdir. Hals, Hollandada grup porte kompozisyon konusunda alan sanatlar arasnda ilk defa zaman ve mekn btnl salayabilen sanatdr. Figrlerin bir ksmnn aralarnda diyalog halinde olmalar kompozisyona isel btnlk salamaktadr, dier grup ise darya bakarak izleyici ile dsal btnlk salamaktadr. Ayn zamanda tm figrler psikolojik durumun btnl ierisinde sanki birbirine balanm bir btnlk salamaktadrlar (Lazarev, 1974;151-155) ve kendileri gerek bir olaydaym gibi gereki olarak yer almaktadrlar (Riegl, 1931;41). Kompozisyonda resmedilenlerin portrelerinde gze arpan renk kontrastlar, doallklar, hayat ve duygu ykl olmalar, salkl mizah ve ironi ile beslenmi ifadeler resimsel yzeyin stnde btnleerek Halsn teknik, psikolojik analiz konusunda ustaln ve yeniliki dncesini arpc bir ekilde gzler nne sermektedir. Nianclar Serisi, St. Adriyan Sivil Subaylar Birlii Yemekli Toplants simli Grup Portresinin Kompozisyon Analizi Nianclar serisinin ikinci grup porte almas olan St. Adriyan sivil subaylar birlii yemekli toplants isimli resmi 179x257,5 cm boyutlarndadr, 1627 tarihinde yaplm ve u anda Harlemde Frans Hals Mzesinde sergilenmektedir. Burada adeta bir elence iinde grnen subaylar, aslnda (Harquebusiers) ateli silahlar kullanan birliin temsilcilerin yemekli trensel toplantsndalardr. Kompozisyondaki personajlarn portreleri temel olarak iki gruba ayrarak iki diagonal zerine kurgulanmtr. Kopozisyonun sol tarafnda lider konumunda olan albay Vogt ile birlikte bir elips iinde drt nianc ve bir kpek resmedilmitir. Sa tarafta yine bir elips iine alnm yedi figrn merkezinde kel servis yapan temen Akerslot grlmektedir. Yz profilden grnen ve aktif olarak iki elinin hareketi ile ekilsel de olsa sa tarafta albay ile iletiim ierisindedir, ayn zamanda masann ka izgileri elinin stnde kesimektedir ve bu anlamda da bir merkez oluturmaktadr. Sa taraftaki temenin oluturduu hareketi, albay kaldrd kadeh ile tamamlamakta ve devam ettirmektedir. Ayn zamanda sol tarafta ayakta duran bayrakl fgre doru oluturduu vcut hareketi ile kompozisyonun sol tarafndan balayan hareketi sa kenarna tamakta ve ba kurmaktadr. Bu harekete ayakta duran bayrakl astemen Matham, kendisinden rtbe olarak st olan albaya apkasn indirerek demokratik hiyerarinin varln simgelemektedir ayn zamanda. zerindeki turuncu erit ile mkafatlandrlm olan albay masann da zel yerinde oturmakla kalmyor kompozisyonun en nemli merkezlerinden ve geometrik bir gnei andran eklin merkezindedir.

Nianclar Serisi, St. Adriyan Sivil Subaylar Birlii Yemekli Toplants 179x257,5 cm.,1627, Harlem- Frans Hals Mzesi
177

Servis yaplan masann stndeki tabak izleyicin duraca kar noktadadr ve nde srtlarn birbirlerine evirmi iki figrn oluturduu merkezdedir. ndeki bu iki figr arasnda formal olarak kompozisyonun merkezini oluturan nesneler bulunmaktadr: pencerenin erevesi, aacn sileti, elinde dolu kadehi sunan hizmeti, eli ile bo kadehi gsteren bayrakl astemen Shaut. Ayn zamanda astemenin hareketi bayraktan balayan diagonali sa tarafta bir kontra punkt olarak grnen apkann stne devam ettirmektedir. ki figrn arasnda baskn olan ritmin hareketi soldan saa devam etmektedir. Kompozisyona bir giri ve k iaret edercesine sol tarafta duran elinde bayrakl figrn hareketini sada nde oturan figr hareketi devam ettirmek iin kolunu dirseinden katlayarak el hareketi oluturmaktadr. Bu noktada dikkate deer olan bu alan stnde oluturulan resimsel ritimdir. Bu anlamda sol tarafta apkas elinde olan bayrakl ve yannda kpei olan figr, ona bakan kaptan Shaut dikkatimizi yine merkezdeki lider konumundaki figre odaklanmamz salamaktadr. Buradan arkada duran iki bayrakl figr Shaut ve Damius stnden hareketin ritmi kontra punkt olarak saa dnmektedir. Bylelikle kompozisyonun yapsal emas yatay izilmi bir sekiz rakamna benzemektedir ve meyilli olmas belki de arka planda bulunan figrlerin daha iyi gornmesini salamak dncesi ile yaplmtr. Kpein kompozisyonda yer almas resimsel atmosfere samimiyet ve sadelik katmaktadr. Portelerin sanki frann bir hareketi ile boya tuvale tek katmanda srlm gibi grnmesi, yemein bir kutlama ve trensel atmosferde grnyor olmasna kompozisyonda uygulanan renk ve pentr anlay ile de btnlk kurmaktadr. Kompozisyonda grnen portelerin fiziksel doall, izleyiciye yneltilen anlaml baklar ve arlarndaki diyalogun doall, olaan st balans(denge) duygusu ile ifade edilmi olmas tarznn bir aheseri olarak tanmlanmaktadr (Michel,1890;887). SONU Dokuz grup portreye imza atan Harlemli usta Frans Halsn Nianclar serisinden St. George Milis Topluluun Yemei ve St. Adriyan Sivil Subaylar Birlii Yemekli Toplants isimli grup portrelerinde yaplan kompozisyon analizleri sonucunda baz temel prensipleri kulland grlmtr. Kompozisyonun sanatsal form(biim) ve ruhi yansma anlamndaki btnl Halsn sanatnda nemli bir kazanm olarak grlmektedir. Her eyden nce kompozisyon yapsnn oluturulmasnda rasyonel geometrinin usullerine bavurulmutur. Kompozisyon prensibi olarak elemanlarn birbirinin stnde ve arkalarnda, gen l figr modlne bavurmutur. Hals, kompozisyonu denge iinde oluturabilmek iin simetri ve kontra-punktu birlikte kullanmtr. Kompozisyonun yaps ilk bakta mimari ve matematik btnl salayan yntemlerin nitelii ile ne kmaktadr. Ayn zamanda rnesans dnemi resminde yuun olarak kullanulan gen kompozisyon yapsna yaknlk gstererek oluturulmutur. Aratrma kapsamnda yaplan kompozisyon analizleri ile sanat ve tasarm eitimi alan rencilerin kompozisyon kavramn daha kalc olarak kavrayacaklar ve almalarna yanstacaklar umulmaktadr. Bunun yan sra uygulama, sanat tarihi ve eser analizi gibi farkl disiplinlerde de bu analizlerden faydalanabilecekleri beklenmektedir. KAYNAKA Lazarev, V. (1974). N. Avrupann Eski Ustalar. Moskova. Michel, E. (1890). Les Tableaux de Corporations militaries en Hollande In: Revue des deux mondes, Tome C II. Michel, E. (1890). Revue des deux mondes. Les Tableaux de Corporations Militaires en Hollande. Tome CII. Riegl, A. (1931). Das Hollandische Gruppenportrat. Wien. Silve, S. (1970). Frans Hals. I-c. London.

178

SANAT VE SANAT ETM

Sahne Sanatlar

179

SAHNE SANATLARI ETMNDE SAHNE GYSS AISINDAN SANAT, TASARIM LE TEKNOLOJ ETMNN KARILATIRILMASI VE TRKYEDEK DURUMUN NCELENMES
r. Gr. Glin ORAL Dokuz Eyll niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi Sahne Sanatlar Blm, ZMR gulsinoral@hotmail.com

1- GR Kitle iletiimin yaammzn her alann etkiledii gnmzde, bilgiye odakl kresel yar iletiim ve biliimin gelimesine, bu gelime de eitim politikalarnn yeniden tanmlanp kurgulanmasna neden olmutur. Bu deiimlerin bir ksm toplumsal sebeplerle olabiliyorken dier bir ksm uluslar aras ekonomik ve kltrel birliktelikteki ortak hareket etme politikalardr. Toplumsal adan eitimdeki deiimlerin zorunluluunu zden (2008) u nedenlere balamaktadr. Eitim sisteminde yeni anlaylarn yol aan yeni paradigmalar, toplumsal yapdaki inan, deer ve beklentilerin deimesi sonucu ortaya kan yeni anlay ve yaklamlardr. Uluslararas birliktelik kapsamnda, Avrupa dzeyinde Lizbon (1997) ve Bologna (1999) Sreleri devam etmekte olup, ortak ekonomik ve sosyal hedefler dorultusunda gnmzde 46 lkenin dhil olduu daha geni Avrupa corafyasnda, eitim-retim sistemlerini birbiri ile uyumlu, kolay anlalr, ulusal ve uluslararas bir erevede tannr duruma getirilmesini ve Avrupa topluluunun ihtiyalarna uygun Avrupa Yksekretim Alannn (AYA) oluturulmasn hedeflemektedir. (Ylmaz,2009:) Sanat, Tasarm, Teknik ve teknoloji kavramlarnn ieriinde, hem endstriyel hem de sanatsal deer tayan giyim biliimsel ve teknolojik gelimeleri iermektedir. Deien dnya ile birlikte, eitimde yaanan yeni oluumlarn giyim alanndaki eitimleri de ekillendirdii, hatta bu deiimi kanlmaz bir zorunluluk haline getirdii grlmektedir. Giyme ii, giyme biimi olarak tanmlanan giyim, insan yaamnda her zaman nemli bir yere sahiptir. rtnme, fayda, seksi cazibe, sslenme, sembolik farkllama, kabul grme, ne kma, gncel olma (Joness, 2009: 25-28) gibi pek ok amalar dorultusunda kullanlr..Kostm olarak da tanmlan giysi, Franszca kkenli costume kelimesinden gelmektedir Giysi, Bilimsel, teknolojik ve sanatsal bir btnln en estetik ve ilevsel rndr. (Kazazi, 2002:93) Giysi, yer ald dnemlerin ve toplumlarn kltr simgesidir, bir zaman diliminin yansmasdr. Dnemin; Sanat anlayn, Sslenme zelliklerini, Sosyo- kltrel boyutlarn, Sosyo-ekonomik dzeylerini, Teknoloji ve bilimin dzeyini, dikim sanatnda ulalan dikim elerinin boyutunu ve de nsanlarn bireysel ve kitlesel ruh hallerini yanstr. Sahne Giyimi ise; Tm bunlarn bir ahsiyette snrlandrlmas, o zaman diliminden, o lkeden, o iklimden, o cinsiyetten, o meslekten, o yatan, o ruh halinden birinin syrlp karlmas, isminin konmasdr. Sahne yaama ayna tutar, zaman izelgesinde zaman ibresinin durduu noktay yanstr. o noktada; her lke, her corafya, her iklim, her ya, her cinsiyet, her ruh hali, her ahsiyet vardr. (Oral,2010:66) Sahne giysisi; giyim sanatlarnn tm zamanlarn ve giysi yapmnn tm elerini kapsar. Uygulama ve hazrlan biimi ile Haute-couture bir giyim tr olan sahne giysisi, kiiye zel allan, oyuncu, dramaturgi ve seyirci arasnda bir lisan grevi grmektedir. Giysinin hazrlanmas emek youn bir abay, giysi tasarm terminolojisini, Vcut-l- Oran, Renk- Doku elerini, Karakter-kimlik elerini, Zaman-Bilgi Teknoloji elerini, Moda elerini, Sanat elerini ve Tiyatro Sanat eleri gibi terminoloji bilgilerini gerektirmektedir. (Oral,2010:67)). Kulland makine, kuma teknolojisi ile teknolojik bilgiyi gerektiren giyim alan, kalp, diki, teknikleri gibi boyutlar ile teknik, model tasarm, form yaratma, renk tasarm- yzey tasarm, dekoratif ssleme vb unsurlar ile de sanatsal eitimi kapsayan giyim eitimi, bu kapsamda; sanatsal, teknik ve teknolojik eitimleri barndran
180

bir disiplinler aras uygulamal sanat alandr. Bu bildiride Gzel Sanatlar Eitimi srecinde en skntl konulardan birisi olan, rn tasarm boyutuna mteakip, retim boyutunda tasarlanann zihinde hayal edildii gibi retime boyuta dnememesi probleminin kayna olarak, tasarmcnn, retim, teknik, teknolojik ve de uygulama becerisini de ieren bir eitim almas gereine dikkat ekmek ve bu konuda yurtdnda sregelen eitimlere paralellik gstermek adna sahne tasarm eitiminde yer alan sahne giysisi eitiminin irdelenmesidir. 2- SAHNE GYSSNDE SANAT, TASARIM VE TEKNOLOJ ETM KAVRAMLARI 2.1. Sanat, Tasarm Ve Teknoloji Eitimi Kavramlar Sanat, tasarm, innovasyon, yaratclk gibi kavramlarn beraber kullanld gnmzde, sanatnn da zaman, mekn algsnda ve kendisini konumlandrmasnda biliim ve deiimin tesinde olmas ve yaratsn gerekletirmesi dnlemez. Bundan yola klarak Yolcu (2004) Sanat eitimini, salt kendisine (sanata) dnk bir eitim olmayp, amzn gelien artlarn ve yaantmzn getirdii yeni durumlara, sosyal ve psikolojik sorunlarmz da dikkate alnarak, kendisi dndaki alanlara da katkda bulunan eitim alandr eklinde tanmlamaktadr. Tasarm, Pratik-Uygulamal Sanatlar snflandrlmasnda yer alan (craft)- zanaat- endstriyel sanat gruplanmasnda yer almaktadr. Ancak, sanat trlerinin pek ou ile i ie gemi bir kavram olarak karmza kmakta, dilimiz de de tasarlama szc, ngilizce ve Franszca da ki desing kelimesi karl olarak kullanlmaktadr. Desing kelimesi de Latince kkenlidir. ve zihinde canlandrlan biim, tasavvur (2) eklinde tanmlanrken, eitim bilimleri szlnde de Bir eyin biimini zihinde canlandrma ii ya da tasarlanan biim-nceki bir algnn yeniden canlandrlmas eklinde tanmlamaktadr. (3) Tasarm bir kurgudur. Planlama, biimlendirme, kurma ilemidir. Btn bu ilemler belli sanatsal ve bilimsel yntemlerin birlikte kullanlmasn gerekli klar. (Alp,2009) Tasarm yaratclk ile innovasyon arasndaki balantdr. Fikirlere, onlar kullanc veya mteriler iin pratik ve ekici tekliflere dntrerek biim verir. Tasarm belli bir ama iin harekete geirilen yaratclktr. Yaratclk mevcut problemlere yeni bir gzle bakarak veya gelien teknoloji ya da pazar dinamiklerindeki frsatlar alglayarak yeni fikirler retmektir. novasyon ise, yeni fikirlerin baarl bir ekilde kullanlmas; yeniliki fikirlerin yeni rnler, hizmetler, iletme biimleri ve hatta yeni i yapma biimleri yoluyla hayata geirilmesidir. (Er,2009) 2.2. Giyim alannda Sanat. Tasarm ve Teknoloji Eitimi ve Sahne Giysisi Sanat, Tasarm, Teknik ve teknoloji kavramlarnn ieriinde, hem endstriyel hem de sanatsal deer tayan giyim biliimsel ve teknolojik gelimeleri iermektedir. Deien dnyann giyim alanndaki eitimleri de ekillendirdii, hatta bu deiimi kanlmaz bir zorunluluk haline getirdii grlmektedir Giyim 1940lara kadar sanatsal anlamada ele alnan giyim Haute-Couture (kiiye gre tasarlama uygulama),1940 lardan sonra Pret A Porter (Hazr Giyim) diye adlandrlan endstriyel kol olarak yer alm ancak yksek terzilik olarak deerlendirilen Haute-Couture almalar da yksek moda alannda nemli bir yerde durmaya devam etmektedir. Haute-Couture almas, sahne ve gsteri sanatlarnda, sinema ve film endstrilerinde azmsanmayacak almalar gerekletirmektedir. Giyim tasarmclarnn, gnlk moda trendlerini belirleme almalarnn tesinde bu anlamdaki performans almalar nemsenmekte ve bylelikle giyim tasarm dnyasnda sahne kostm alannn olumasna, moda sanatnn eitimini veren kurumlarnda sahne kostm eitimlerinin verilemesine neden olmutur. Tiyatro giysileri sahne kostm alannn ierisinde yer almaktadr. Giyim sanat, sanatsal ve endstriyel kapsamda iki gruba ayrlmakla birlikte, pek ok zaman, giysinin tasarlanma, hazrlanma srelerinde bunu keskin bir izgi ile ayrmak mmkn olamamaktadr. Giysi ister endstriyel alana ynelik ister sanatsal alana ynelik hazrlanyor olsun giyim tasarlama, hazrlama-dikme sreleri hemen hemen ayn ilemleri gerektirmekte, insan vcudu, l sistemleri, kalp teknolojiler, model uygulama becerileri, diki teknikleri vb pek ok beceri ve yetkinlik isteyen aamalar paralel srdrlmektedir. Bir moda giyiminin tasarm sreleri ile retim ve bitim srelerinin pek ounda sahne kostm ile rtt olduu ekil-1 de grlmektedir.
181

ekil 1.Moda Giysi Tasarm le Sahne Kostm Tasarm Srelerinin ortak zellikleri (Nance, 2008:59) Bundan yola klarak sahne sanatlarnn drama kuramlarnn yan sra verilen sahne kostmsahne giysisi eitimlerinde giyim tasarm blmlerinde verilen, Kuma teknolojisi eleri, Yardmc malzeme eleri, Dikim teknikleri eleri, Kalp-tasarm eleri, Spesifik dikim eleri, Spesifik doku-yzey eleri kapsamnda dersleri gerektirdii grlmektedir. Bu nedenle bu alanda verilen eitimlerde bu unsurlar, gz nnde bulundurularak eitim politikas belirlenmekte, gerek sanatsal ve gerekse endstriyel kapsamda eitim veren kurumlar sanat, teknik sanat ve teknolojiyi buluturan eitim birlikteliklerini kapsamaktadr. Hem sanat hem de endstriyel dersleri ieren tiyatro giysisi bugn itibari ile teknik sanat ierikli giyim endstrisinin bir kolu olarak yer almaktadr. (Tablo-1)
GNMZ GYM SANAY RN GRUPLARI A- GENEL HAZIR GYM EYALARI 1- Spor Giysiler 2- Elbiseler 3- Paltolar Ve Takm Elbiseler 4- Ev Ve Giyim Eyalar 5- Yamurluklar 6- rme Giysiler 7- Elbiseleri Ve nlkler 8- Erkek Giysileri 9- ocuk Giysileri 1- Ev Tekstilleri 2-ocuk Oyuncaklar 3-Yelken Ve Paratler 4-Otomobillerde Kullanlan Tekstil rnleri 5-Tek Kullanml Tekstiller 6-Uzay Giysileri Gibi zel amallar 7-Dier Sektrlere Ait Tekstiller 1-TYATRO GYSLER VE SAHNE KOSTMLER 2- Bebekler Ve Yeni Yryen ocuk Giysileri 3- Garson Boy ocuk Giysileri 4- Yar Boylar 5- Lousa Giysileri

B- HAZIR GYM DII KONFEKSYON RNLER C-UZMANLIK BOYUTLU GYM EYALARI

Tablo 1. Giyim Sanayi rn Gruplar (T.K.A.M.) 3- TRKYE VE YURTDIINDA SAHNE GYSS ETM Gerek Avrupa lkelerinde gerekse Amerika da ki Yksek retim dzeyinde Sahne ve Gsteri Sanatlar Eitimleri incelendiinde, u ekilde bir gruplanma yapld grlmektedir. Bu alandaki eitimler niversitelerde Sanat ve Teknik Sanat eklinde iki ana grupta yer almaktadr. Sahne Kostm-Sahne Giysisi dersi hem sanat arlkl eitim veren kurumlarda hem de teknik sanat eitimi veren kurumlarda/blmlerde yer almaktadr. Burada gze arpan nemli unsur sanat eitimi politikasn benimsemi okullarda sahne kostm veya drt saat bir eitim ile daha ok oyuncu veya sahne tasarm eitimi alan renciye kostm terminolojisini ana erevesi ile daha ok kuramsal anlamda tantma grevi grmektedir. Ancak Teknik Sanat eitimini arlkl olarak veren okullarda Kostm tasarm ayr bir blm olarak yer aldnda kostm tasarmna dair derslerin yan sra kostm yapmn-dikimi, tarihi, kalp tasarm gibi kostm tasarm yapabilmeyi salad kadar kostm eser olarak ortaya karmay-gerekletirmeyi de salayan, derslerin eitiminin verildii grlmektedir. Ayrca bu eitimlerde kostm yapmclar eitimi yer almakta, kostm tasarm eitimi alan rencilerin, bir ksm uygulamal derslerini bu kostm yapmclarnn yannda realiztr olarak,eser uygulamasn yapmalarnn art koulduu grlmektedir. SAHNE SANATLARI SAHNE TASARIMI/SAHNE TEKNOLOJS TYATRO SANATLARI veya TEKNK SANAT Oyunculuk Sahne Tasarm, Sahne Dekor, Sahne Teknii, Sahne Tekn. Yazarlk Giysi tasarm, Giysi Teknii, Giysi teknolojisi, Sahne Tasarm Ik Tasarm, Ses tasarm, Sahne Ynetimi

182

Tablo-2 ise yurtdnda sahne sanatlar eitiminin Tiyatro, Drama, Dans, Tasarm Sanatlar, Performans Sanatlar, Drama ve Performans Sanatlar, Tasarm Ynetimi ve Teknik Sanatlar, Teknik Tiyatro Sanatlar, Tiyatro Uygulamalar, Tiyatro Tasarmlar gibi adlarla eitlendii grlmektedir. Bu nedenle lkemizde Yksek retim dzeyinde bu alanda verilen eitimlerin, blmlerin ve ders balklarnn incelenmesi, uluslar aras eitim birliktelii ne denkletirilmesi zorunlu hale gelmitir.
YER NVERSTE University Of California Santa Cruz CALFORNA The Theatre School Depaul Universty CHCAGO Drama And Performing Arts Stage Management and Technical Theatre, Foundation Degree Department Of Theatre BLM/ Theatre Drama,Dance, Design Arts ANA SANAT DALI Drama, Dance Design And Teknolocogy Dramaturgy/criticism Playwriting Theatre arts Theatre menagment Stage Management,Production Management Prop Making and Sourcing, Electrics Stage Lighting, Theatre Sound Technical Drawing/Design, Model Making - Costume Design -Costume teknology -Light -Scening -Saund -Stege Menagment

ABD

ABD

The Theatre School

ABD

Universty Of Greenwich

ABD

Universty Of Illons URBANA The State Universsty Of The New Jersey Rudgers New Brunswick Tswane University Of Tecnology

ABD

Theater department Acting, Design Production Department of entertainment tecnology

Scenic tecnic, Scenic tecnology, Costume teknic Costume tecnology, Lighting design, Sound design Stage menangment scenic design, lighting design, costume design, and drawing

AB

Rose Bruford College Theatre Performans United Kingdom Central School Of Speech Drama LONDON

Stage tecnology, Costumers Make-up, Decor painting, Stage properties Lighting, Saund Costume production,, Lighting design Tasarm ynetimi ve teknik lighting control, performans, scenic arts, theatre sanatlar designing -stage menagment Costume Construction, Design for the Stage Performance Arts, Production Lighting Prop Making, Puppetry Scenic Art, Scenic Construction Stage Management, Technical and Production Management, Theatre Lighting Design Theatre Sound Costum design, lighting design, stage design,,art of theatre

AB

Tiyatro uygulamalar

AB

talstudio The BRIT School for Performing Arts & Technology

Theatre Design Musical theatre Technical theatre arts Theatre, Visual arts School of design6 production Drama Bachelor Of Arts Theatre Design Acting, Directing Stege managment Design program

3 yl ki yllk

ABD The University of North Carolina School of the Arts

AB ABD

Naba Nuova Accadema D belle Art Mlano Ucirvne drama deparment CALOFRNA

Costume design, Costume technolog Lighting, Performing arts Managment Secene design, Scene painting Sound design, Stage automaton Stage menagment, Stage properties Technicial drecton, Wig and makeup design Tm dersler var DRAMA DERSLER YOK Secene design, Costume design, Lighting design Saund design

Tablo 2. Yurtdnda Yksek retim dzeyinde sahne sanatlar eitimde sahne kostm opsiyonlar olan okullar listesi.
183

Trkiye de Sahne Kostm ile ilgili eitim sadece Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesinde blm olarak verilmektedir, dier iki niversitede sadece bir ders olarak yer almaktadr. Dokuz Eyll niversitesi ve Atatrk niversitesinde Sahne sanatlar blmleri oyunculuk, yazarlk ve sahne tasarm opsiyonlarnda faaliyetlerini srdrmektedirler. 4- SONU VE NERLER Gzel sanatlar Eitimi kapsamnda sanat zanaat tartmalarn sregeldii gnmzde, biliimdeki gelimeler, teknolojik ilerlemeler ve birbirine entegre olan lkeleraras eitim politikalar bu tartmalarn belki de somut sonularda son bulmas adna disiplinleraras bir sanat olan Sahne Ve Grnt Sanatlarnda yeni eitim politikalarn beraberinde gelitirmitir. Bu eitimlerin sadece sanat kavram ve uygulamalar ile snrlandrlmayp, verilen eitimde beklentilerin sanat snrlarnda braklmamas, yetenek kadar beceri ve de disiplinler aras bir etkinliin paras olduu da bertaraf edilmeden hazrlanmas gerekmektedir. Bu eitimlerde renci kaynann yetenekli olmas yansra yaratc olmas yaratcl destekleyici uygulamalarn yaplmas, dier taraftan sosyal etkinlik olarak ele alnmasnn gereini ener u ekilde ifade etmektedir. Yetenek ve ustalk, sanatsal yaratnn bireysel aamasnda nemli grevlere sahiptir. Ancak sanat eseri hibir zaman bu ilk aamada; zihinsel bir ura ve emek ilikisi asndan bireysel bir etkinlik olarak kalmaz. Sanatsal yaratya asl biimini veren kanlmaz olarak sosyal bir etkinlik oluu hatta daha retim aamasndayken sosyal etkinliin bir parasna dnmesidir. Bu balamda, lkemizde hlihazrda verilen sahne kostm eitiminin uluslar aras eitim birliktelii paralellii asndan incelenmesini hedefleyen bu alma ile u sonulara ulalmtr. Yurtdnda Sahne ve Gsteri Sanatlar alanlarndaki eitimler, Sanat ve Teknik Sanat balklar altnda gruplandrlrken, lkemizde Sahne Sanatlar ad altnda sadece Sanat eitimi erevesinde, yazarlk, oyunculuk, sahne tasarm blmleri ile eitim btnl oluturulmu olup, bu blmn ortak kuramsal dersler etrafnda younlat grlmekte, uygulamal sanat olan sahne teknolojileri blmlerinin uygulamalarnda ayrmaya gidilmedii grlmektedir. Sahne Kostm eitimi sadece, Mimar Sinan Gzel Sanatlar Fakltesinde bir opsiyon olarak ele alnmakta olup, bunu dndaki okullarda Sahne Kostm, Sahne Tasarm blmleri ierisinde bir ders olarak okutulmaktadr. Bu ders, sahne tasarm blmlerinde kuramsal yapya sahip bir nitelie sahip olup, hem kostm tasarm hem de kostm yapm iin gerekli Kalp, Malzeme bilgisi, Dikim teknikleri, dersleri olmadan sadece kostm yapm eklinde ok kuramsal erevede kalmaktadr. Bu durumda bu eitimde olmas gereken, izim-tasarm ile giysi uygulama arasnda sregelen problemleri zebilme becerisi kazandrlamamakta oysa, yurtd eitimlerde kostm tasarm blmlerde moda tarihi, gibi derslerin yan sra kostm kesimi ve kostm yapm dersleri ile desteklenmekte, bylelikle tasarmn grselleebilme zelliinde tasarlanmas gerei retilmektedir. Kostm tasarm eitimi ise sahne tasarm blmlerinden mezunlara verilen unvanlar olup, bir giysi tasarmcsnn tasarm yapabilmesi iin almas gereken kalp, kesim, kuma-malzeme bilgisi, dikim-uygulama vb dersler ve uygulamal verilmeden, kattan kumaa dnmde gerekleme problemi yaanmas olas eitim erevesinde gereklemektedir. Ancak yurtdnda bu alandaki eitimler incelendiinde yukarda srlanan dersler ve uygulamalar erevesinde kostm tasarmcl eitimi verildii, tasarmc olma koulunun, tasarladn da gerekletirebilen anlamnda ele alnd grlmektedir. Bu bulgular dorultusunda lkemizde Yksek retimde; Lisans dzeyinde Sanat ve Tasarm Faklteleri ile Gzel Sanatlar Fakltelerinde, Sahne Giysileri olan, Sahne Makyaj, Sahne Perukac, Sahne apkas, Sahne Kunduras, Sahne Kostm Tasarmcs, Sahne Kostm Yapmcs, alanlarnda blmler- opsiyonlar alarak bu alanda eitim nitelikli igc ve tasarmc yetitirilmesi mmkndr. Gzel Sanatlar Fakltelerinde verilen Sahne Sanatlar eitiminde Sahne Teknolojileri veya Teknik Sanatlar alanlarnn (sahne tasarm, kostm tasarm, k tasarm, ses tasarm) uygulamal ve diplinler aras eitimler olduu gz nnde bulundurularak uygulamal bir eitim ieriinde
184

dzenlenmesi, endstri ile desteklenmi olmas ve bylelikle, tasarm sadece ktta iyi eskiz almasndan te, gerekleebilir, uygulanabilir olmas teknolojik olanak ve gereksinimlerin paralelinde gelien tasarlama problemini zebilen, srete yer alan ve srece de etki edebilen, yukarda da deinildii gibi yaratclk ile ustal birlikte grlebilen eitim politikalar ngrlebilinir. Bir uygulamal sanat olan giysi sanat sahne giysisi nihai noktada bir giysidir. Sadece giysinin hazrland ama, giysiden beklenen nitelikler boyutunda farkllk gsteren bu giyim sanat alan giysi sanatnn alt balnda yer almakta, bir giysinin yapmna ait tm sre ve uygulama teknikleri, normal bir giysi ile ayn olup, tasarm sreleri de bir moda giysisi ile hemen hemen ayn ilemleri gerektirdiine yukarda deinilmitir. Sahne Kostm farkldr tanmlanmasndan, farkn neyi ierdiinin doru tanmlanmas adna hazrlanan bu bildiri ile Sahne kostm eitiminde tpk bir moda giysi tasarm eitiminde olduu gibi tasarmn-retim srecinin glgesinde ekillenmesi gereine vurgu yapmaktr. Bu konuda hlihazrda sregelen eitimlerde sahne kostmcl nvan ile mezun olunan blmlerde bir tasarmcnn tasarmc olabilmesi iin, giysi retim srecini de bilmesi gereinden yola karak, drama-sahne sanat kuramlar yan sra, Kuma Bilgisi, Yardmc Malzeme Bilgisi, Temel Giyim Bilgisi, Tasarm Yntemleri, Aksesuar Yapm, Giyim Tarihi, Kalp Hazrlama, Bilgisayar destekli Giysi tasarm, Sahne Giysi tasarm, Drapaj, Makine Bilgisi dersleri almas ve atlye almalar ile oyun ve dier temsillere boyutlu eserler gerekletirmesi salanmas gerei zerinde durulmas gerekmektedir. KAYNAKLAR Alp, K zlem. (2009) Uygulamal Sanatlar Eitiminde Tasarm, Yap lev, Estetik ve Alg sorunu Yznc Yl nv. Eitim Fakltesi Dergisi. Haziran Cilt:VI, S:I, s.48-59 http://efdergi.yyu.edu.tr Er, Alpay. (2009). stanbul Teknik niversitesi. Tasarm, Teknoloji ve nnovasyon8. Teknoloji dlleri ve Kongresi, www.tusiad.org/FileArchive/AlpayER_8TK.pdf, (Eriim Tarihi:7.11.2010) Jones, Sue Jenkyn. (2009) Moda Tasarm ITKB yayn. Gncel Yaynclk, Hseyin Kl Kazazi, Arlinda. (1999). Giyim ve Moda, Tekstil Konfeksiyon Teknoloji, June, Say:106. stanbul Nance, Deirdra Rhianna (2008) An Analysis of Fashion and Costume Design ProcessesFaculty of North Carolina State University In partial fulfillment of the Requirements for the degree of Master of Science repository.lib.ncsu.edu/ir/bitstream/1840.16/2905/1/etd.pdf Oral, Glin. (2010) Gsteri Sanatlarnda Mesleki Eitim Sempozyumu Bildiri Kitab.s:66-67,DE Ocak, 2010 zden, Yksel. (2009) Eitimde Yeni Deerler. Pegem Akademi. Ankara ener, Funda. (2010) Sanat ve Zanaat ilikisi Gsteri Sanatlarnda Mesleki Eitim Sempozyumu Bildiri Kitab. s:64 Dokuz Eyll niversitesi Ocak 2010 Yolcu; Enver. (2004) Sanat Eitimi Kuramlar ve Yntemleri. Ankara: Nobel Yayn ve Datm: Cilt 1 say 1-2 s. 50-51 Ylmaz, Meltem. (2009) Avrupa yaratclk ve Yenilik Yl Uluslar aras Konferans: 9 Nisan Ankara Yksek retim Programlar ve Kontenjanlar Klavuzu- 2009 T.K.A.M. Konfeksiyon Teknolojisi Ansiklopedisi. Tekstil ve Konfeksiyon Aratrma Merkezi.Cilt:I. s.164-167 http://arts.ucsc.edu/ (Eriim Tarihi:7.11.2010) http://theatreschool.depaul.edu/ (Eriim Tarihi:7.11.2010)

185

http://drama.yale.edu/ (Eriim Tarihi:7.11.2010) http://www.emerson.edu (Eriim Tarihi:7.11.2010) http://www.gre.ac.uk (Eriim Tarihi:7.11.2010) http://www.theatre.uiuc.edu/pages/stage-management (Eriim Tarihi:7.11.2010) http://mgsa.rutgers.edu/theater/thea.html (Eriim Tarihi:7.11.2010) http://www.entertainmenttechnology.co.za/ (Eriim Tarihi:7.11.2010) http://www.bruford.ac.uk/school-of-design-management-and-technical-arts.aspx http://www.cssd.ac.uk/node/115 (Eriim Tarihi:7.11.2010) www.italstudio.nl (Eriim Tarihi:7.11.2010) http://www.brit.croydon.sch.uk/ (Eriim Tarihi:7.11.2010) http://www.uncsa.edu/designandproduction/programs.htm (Eriim Tarihi:7.11.2010) http://www.italian-design-academy.com/en/fashion-design-bachelor-of-arts.php (T Eriim arihi:7.11.2010) http://drama.arts.uci.edu/mfaintro.html (Eriim Tarihi:7.11.2010) http://www.kultur.gov.tr/ Gncel Trke Szlk BSTS / Eitim Terimleri Szl 1974

186

TYATRONUN NSAN YAAMINDAK NEM VE CUMHURYET DNEM TYATROSUNUN KLTREL KALKINMADAK ROL
Prof. Dr. Mnevver YALINKAYA Ege niversitesi Eitim Fakltesi, Eitim Bilimleri Blm, Eitim Ynetimi, Teftii, Planlamas ve Ekonomi Blm, ZMR munevver.yalcinkaya@ege.edu.tr r. Gr. Glin ORAL Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Sahne Sanatlar Blm, ZMR gulsinoral@hotmail.com

1 GR Tiyatro yunanca seyirlik yeri anlamna gelen theatron`dan tretilmitir. (Boyacolu) Pek ok sanatta olduu gibi tiyatro da dinsel trenlerden domu sonras bamsz olarak sanata dnmtr. Gemiten gelecee, tm zamanlarda, zaman izgisinde gezer, herhangi bir noktada durur ve o kesitteki deerleri, ahsiyetleri, dnceleri resmeder. 2. TYATRO SANATI 2.1. Tiyatro Sanatnn zellikleri Tiyatronun zellikleri pek ok zaman yaznsal bilimle zdeletirilmesine ramen, yaznsal sanattan ayr kurallar olan, nitelikte bir sanat daldr. Tiyatronun kaynanda puta tapanlarn trenleri ve oyun dzenlenmesi iinde ortaya kmtr. Bunun iin tiyatronun niteliklerinden biri, metinsiz de var olabilmesidir. Tiyatronun temeli metne dayal deildir, metin tiyatro olgusu iinde yalnzca birimlerden biridirTiyatro metni gerek ama yinede ona dayanan bamsz yaratc eleri oyuna getirir, sze can katar, sz grntye, dnceyi eyleme sokar. Ksacas yaznsal e, tiyatronun ancak bir parasdr. (Nutku,1980: 13) Yaznsallk ksr kalr, tiyatronun karsnda kiinin snrlarnda balar ve biter. Oysa sahne sanatlar, oyuncusu, ynetmeni, ks, terzisi, makyajcs ile byk bir orkestrann ahenkle almas sonucu sanatn icra eder. Bu orkestrann grnen grnmeyen pek ok ellerinin birer notaya basmas ile oluur byk eser. Tm bunlar yetmez, seyirciye de ihtiya duyulur. Bu elerin hepsi, seyirci ile buluup alverite bulununca eser hayat bulur, soluk alr ve en nemlisi yaznsallktan ayrr. Bu sanat dalnda seyircinin rol, eserin bir paras olmas ve eseri tamamlamasdr. Eser, eseri oluturanlarla seyirci arasnda gider gelir. Bu ak sregelirken, ayn zamanda anlamlar btnlk kazanr, eser tamama erer. Roller manalarna ular. Seyirci tepkisi, dier notalarn vuruuna referans olur. Tm bu zellikler sadece yaznsal deerlerle baarlamaz. te tiyatronun yaznsal bilimden ayran boyutu burasdr. Ama deimeyen ey u ki tiyatronun bireye, topluma katt deerler hep ayndr. Birey kendini bulur, zgveni artar, paylama ile bir i baarma duygusu yaar, aitlik hisseder, sorumluluk alr, bilgisi grgs artar, farkndalklar oluur, teki benle yzleir ve topluma da tm bunlar yanstr, bireyden topluma bir gei olur. Bireysel geliim, toplumsal geliime deiime yol aar. Kltrel kalknmalar, ekonomik, sosyal refahlarla perinlenir. Sahne yaamn aynas olur. Byte tutar yaama,,insana, gemie ve gelecee 2.2.Tiyatro Sanatnn erii Ve levi nsan yaam iinde tiyatro olgusunun yerini doru bir yolda saptayabilmek iin, her eyden nde bu sanat dalnn toplumdaki ilevini belirgin bir biimde ortaya koymak gerekir. nk tiyatro bir arada topluca yaayan insanlarn yine topluca katldklar bir anlatm aracdr. (Nutku,1980: 13) lkel insan doa olaylarn, avn, mutluluunu bedensel hareketleri ile resmetti yaama! Maske takt,
187

yzn ve vcudunu boyad bu ifadesini pekitirmek iin. Bu istei doa ile olan etkileiminin da vurumu idi. Ama asl nemli olan insann doasnn tm bu eylemlerine kar kendini stn klma, ne karma arzusudur. Bu arzudur, aslnda onu sahneye karan. Ama dier bir neden de gndelik yaamnda sregelen sorunlarn, atmalarn ve dier olgularn, kendinde oluturduu olumsuzluk, rahatszlk durumudur. Bu rahatszl da onu sahneye karr. Tm dlerini paylar seyirci ile, eletirir, zmler arar, gelecee k tutar, oyuncu ile seyirci arasnda gider gelir. Bu dnce yansmalar renir, retir, dndrr, soruturur, sihirli bir denektir tiyatro! Gemiten gelecee insana dair kurgular yaparken, insana ait eyleri zaman izgisinde dolatrr, gemiten gelecee. Zevk verir, ama ayn zamanda hesaplamadr kiinin kendisi ile ve yaam ile. t verir, yol gsterir, yeni kurallar koyar, ayna olur tm deerlere. 3. Toplumsal Kltrel Gelimelerde Tiyatronun Yeri Kltr insann kendi retimi ile kendine gre dnyaya biim vermek; toplumsal yaam gelien koullara gre yeniden ekillendirmek; ya da insann yaamsal etkinliklerinin btn rnleri olarak tanmlanabilir (Nutku,1980:13). Bir Toplumun duyu ve dn birliini salayan, gelenek, grenek, dn ve sanat deerlerini kapsar (Hanerliolu,1982). Sanat izleyici ile sanat arasnda bir ba, bir iletiim kurar. Sanatnn dili olur. Bu nedenle toplumun kltrel geliiminde sanat ve sanat rnlerinin etkin kullanm gerei oluur. Tiyatroda bu iletiim aralarn nemli bir ara olup, izleyiciyi tutar eker olaylarn iine, rol onun stne geirir, ikinci bir ses olur izleyiciye! amzn byk ozan, tiyatro adam, ressam, mzisyen,oyun yazar Federio Garcia Lorca Yerma adl yaptnn oynand gece oyunculara unlar sylemitir.: Tiyatro bir lkenin eitimi iin en yararl ve en etkin aralarndan biridir.; lkenin yceldii ya da ktn gsteren bir barometredir. Duyarl olan, doru yola yneltilmi bir tiyatro, halkn duyarln birka yl iinde gelitirebilir; buna karlk, umaya yarayan kanatlar katrtrnana dnm, yani soysuzlam bir tiyatro tm ulusu hantallatrr ve uyuturur. (Aktaran: Nutku,) Sanat, iinde doduu toplumu yanstr. Tiyatro btn sanatlar iinde toplum esi ar basan, iinde yaad topluma yakn olan ve toplumu yalnz genel eilimleri ile deil, ayrntl gerekleri ile de yanstan bir sanattr. (ener,1971:7) Sanat ele ald toplumu yanstmakla birlikte, onu eitir, ynlendirir, kurallar koyar. Tiyatro byle bir sanattr. Geriden gelir kimi zaman. Kimi zamansa ileriden bu gne uar, grnmeyeni gsterir, tarihi boyutlu yaatr insana. Ortaada dinsel retileri retmekle grevlendirilen tiyatro, Klasik Fransz Tiyatrosunda retinin akl ve manta ynelmesini, Romantik Tiyatroda kurallara kar bireysel zgrlkleri, Modern Gereki Tiyatroda da toplum sorunlarn ele almtr. Tiyatro iyi bir eitmendir ve ayn zamanda grevlerini tam anlam ile yerine getiren sadk bir emektar, istenilen sonuca ulatran etkili bir aratr. 3.1.TARH SRETE TYATRO VE KLTREL DEERLER ZERNDEK ETKS Tiyatro ieriini iinde bulunduu zaman diliminin, yaratld topluluun deerlerine, sosyal yapsna, sanat anlayna gre ekillendirmekte, kimi zaman bunlardan yana iken kimi zamanda kar tarafta duran, eletiren bir rol stlenmektedir. Antik a Tiyatrosunda: (.. 6 yy) Tiyatro, Yunan toplumunda dinsel trenden balayan bu aktivite olup bir sre sonra bir sanat tr haline gelmi, dinsel ya da pratik ltlerle deil, estetik ltlerle deerlendirilen bir oyun a dnmtir. Yunan toplumunda tiyatro, arap, bereket ve bitkiler tanrs Dionysosu kutsamak iin yaplan Bacchanolia enliklerinde bir koronun syledii Dithyrambos arklaryla balar. Eski Yunan tiyatrosunun nemli bir zellii kamusalldr. Her kesimin izleyebildii gsterilerdi. Bu dnemde komedi ad altnda halk dili ile konuulan baya ierikli oyunlarn yan sra halkn siyasi anlamda bilgilendirilmesini de ieren oyunlarda sahnelenmitir. Aristophanes, oyunlarnda dnemin siyaset adamlarnn ve dnrlerinin yanl tutumlarn alaya almtr. Roma Tiyatrosu: Roma tiyatroya bir zgnlk katmam, ancak antik a tiyatrosunu yklenmitir. Tiyatro evlilik trenlerinde ve hasat enliklerinde aktivitesini gerekletirebilmitir. Bu dnemde tiyatro, kent kltrnn, yaam kurallarnn reti arac olarak grev stlenmitir. Roma tiyatrosunun iki
188

byk komedya yazar Plautus ve Terentius, Atinann Komedyasndan aldklar konular Romalnn gnlk yaantsna, aile ilikilerine uyarlamlardr. Ama, seyirciyi, gnlk ilikilerini yneten kurallar konusunda eitmektir. Ortaa Tiyatrosu: Ortaada her alanda olduu gibi kilisenin tiyatroya basks grlmektedir. Din adamlarna yasaklanan tiyatro ancak kutsal kitaptan metinlemi ekli sahnelenmi, tiyatro, dini retilerin yaygnlamas grevi grmtr. Rnesans tiyatrosu: Rnesans tiyatrosu ilk olarak talyada grlr. talyann dnya tiyatrosuna en nemli katks olan Commedia dellarteyi yaratmasdr. Canl bir halk tiyatrosu geleneine dayanan ve farkl eleri btnletiren Commedia dellarte edebi bir metne deil, doalama oyunculuuna dayanan bir tiyatro tr olup, kkeni ortaa cambazlna dayanmaktadr. Devrin en byk ve sevilen yazarlarndan Moliere snfsal ayrmdaki abarty hicivle anlatp, Fransz toplumunun gndelik yaamndan ald tiplerle kendi an aan bir modern komedi anlaynn kurucusu olur. Orta Snf Tiyatrosu: 18. yzylda tiyatroda en byk yenilik, ykselmeye balayan orta snf iin retilen burjuva oyunlaryd. Bu trn ncln Fransada Diderot, Almanyada da Lessing yapmtr. Orta snf tiyatrosu, ahlaklyla Rnesans ncesi dinsel tiyatroyu andrmakta, ama konularn aile yaamndan almas ve duygusall ile daha modern bir ruh halini yanstmaktadr. Romantik Tiyatro: 19 yy romantizm dnemidir. Ancak bu romantizm iirde olup, tiyatroda gncel konularn, orta snf yaamna zg konularn yerini tarihin almasna yol amtr. Bu dnemde Almanyada Gerhart Hauptmann ile Rusyada Maksim Gorki, kapitalizmin insan yaamnda yol at ykm gsteren oyunlaryla tiyatroda doalcln balca temsilcisi olurlar. ada Tiyatro: 20. yzyln ilk yarsnda davurumculuk, gercekilik ve Bertolt Brechtin epik tiyatrosu gibi gerekilik kart akmlar da etkili olmutur. Bu akmlarn hepsi farkl amalar ve yntemlerle de olsa, sanatn gerei yanstt dncesine kar km; doallk yanlsamasn krarak sanatn doal deil yaplm bir ey olduu savunulmutur. Gelitirilen deneysel teknikler, tiyatroyu bir vakit geirme ve elenme arac olmaktan kard iin de ou zaman seyirci ekememi, hatta skandallara yol amtr. 3.2. Trk Tiyatrosunun Geliim Sreleri Ve Toplumsal Deerlerdeki Rol Trk tiyatrosu, hem Anadolu kltrlerinin hem slam hem de Trk geleneksel kltrlerinin sentezinden olumutur. Trk tiyatrosu halk iin ayr saray iin ayr zelliklerde sahnelenmitir. Halk bat tarz oyunlar azda olsa, aznlklardan izleyebiliyor iken, saray batl tiyatrolara nem vermi ve halktan nce kabullenmitir. Halkn bat tarz tiyatro ile karlamas tam anlam ile Tanzimat hareketi ile gereklemitir. 1839 Tanzimat Fermannn ngrd ilkeler dorultusunda Batya ynelen Osmanl toplumuna girii, geleneksel Trk tiyatrosuna bir yandan birok olumlu katkda bulunurken, bir yandan da onun ada dorultuda gelimesini engellemitir. Bylelikle yazl metin hazrlanm, dram gelenei balatlmtr. ereve sahneler kurulmu, tiyatro ilk kez kurumsallamtr. Bat tiyatrosu modelini benimseyen Trk tiyatrosunun geliimi ok genel bir yaklamla iki aamada incelenebilir.1-Tanzimat Fermannn ilanyla, Trkiye Cumhuriyetinin kurulmas arasnda (18391923) yer alan hazrlk aamas. 2- Cumhuriyetin kuruluundan gnmze uzanan zaman srecini kapsamaktadr.Aratrma konumuzun ierii itibari ile Cumhuriyet dnemine, yani 1923 ylna kadar olan sreci ve milli eitimin bir paras haline getirilmesi, zerinde durulacaktr 4- CUMHURYET DNEMNDE TRK TYATROSUNUN CUMHURYET HAREKETNDEK ROL 1924 -1925 yllar arasnda ortaya konan tiyatro hareketi, Trk Tiyatrosunun Rnesans diye adlandrlabilir. (Nutku, 1959: 58) ok kstl imknlara ramen, sanatlarn kendi abalar ile ortaya iyi eserler koyma arzusu ile bu dnemde nemli temsillere imza atlr. Yarnn seyircisini yaratabilmek iin okullara temsiller dzenlenir, ucuz matinelerle her kesime ulalmaya allr. Ferah Tiyatrosunda artk yerli oyunlarda sahnelenir. 1926 da Darlbedayi hkmet tarafndan da destek alr ve dnemin milli eitim bakanlna bal Sanayi-i Nefise Mdrl kurulur. Tiyatroya bteler ayrlr, Tiyatro kltrel kalknmann ve eitimin bir paras olarak ele alnr. Dnemin Tiyatro Oyunlarnda lenen Konular: Cumhuriyet dnemi tiyatro yazarlar Batllama akm ile ortaya kan deerleri ve deiimleri oyunlarnda ilemi, yanl olann batllama eylemi
189

olmad, batllamann yanl anlalmas olmas zerinde durulmutur. Yazarlar bu dnemde belli bir kar kitlesi batllamay zppelik, sahtelik olarak kullandklarn, birey hakk kiisel alglarla yorumlandnn sorumluluk duygusunun ortadan kaldrldn vurgulamlardr. Dier bir deimle bu dnem yazarlar batllamann yanl anlalmasn toplumsal ahlak sorunu olduu kanaatine varmlardr. Ulusuluk ve toplumculuk bilincinin en belirli olarak grld bu dnemde, bu bilincin tiyatroya etkisini de grlmektedir.. Cumhuriyet dneminde tiyatro edebiyatmz incelendiinde ortaya bir toplum portresi kmtr. Bu portre ahlaksal, ekonomik ve kltrel deerlerimizi, eitli sorunlarmz iermektedir. (ener,1971:9) Halkevlerinin Kuruluu Ve almalar: Halkevleri 19 ubat 1932de, Atatrkn direktifleriyle kurulmu ve ksa zamanda Trkiyenin drt bir yanna yaylm ok nemli bir kltr kurumudur. Halkevleri almalar Cumhuriyet Halk Frkasnn parti programndaki ilkeler dorultusunda yrtlmtr. Bu kurumlar 1932-1951 yllar arasnda Trkiyenin toplumsal ve kltrel tarihinde nemli roller oynamtr. Bata Atatrk olmak zere, dnemin nde gelen devlet adamlar zaman zaman halkevleri almalarna bizzat katlm ve bu kurumlar desteklemilerdir. Onlarn bu katlm halkevi almalarn daha da glendirmi, halkevlerinin anlamn halkn gznde yceltmilerdir. Halk Evlerinin temeli Trk Ocaklarna dayanr. Bu ocaklar, lke ierisindeki etnik gruplar Osmanllk ats altnda toplamaya almtr. Trk aydn ve yneticileri de bunu destekleyerek, Trk Milliyetiliini ortaya karmtr. Ziya Gkalp ve bir grup aydn, 1911 de Trk Ocaklarn kurmutur. Trk Ocaklar etkin bir dil ve dnya gr oluturmu bu faaliyetlerini de Cumhuriyet dnemine kadar yrtmtr. 1930 dnyasnda yaanan ekonomik krizi yeni kurulmu Cumhuriyet iin de byk sorunlara neden olurken, halk arasnda da snfsal ayrmalar ve mesafeler oluturmutur. Ekonomik baarszlk nedeni ile bozulan toplum morali, milliyetilik ideolojisini ile toparlayc bir rol stlenmitir. Trk Halk Bilgisi Dernei Muallim Birlikleri kendilerini fes ederek 19 ubat 1932de Halk Evlerini kurmu, Afyon, Ankara, Aydn, Bolu, Bursa, anakkale, Denizli, Diyarbakr, Eminn, Eskiehir, Konya, Malatya ve Samsun illerinde faaliyetlerine balamtr. Halkevleri, halka yeni Trkiyenin hedefledii ada medeniyet seviyesine ulama amacna uygun bir eitim vermeyi hedefleyen yaygn eitim kurumlar olmu 1932 de saylar 14 iken 1938 de 209 ubeye ulamtr. Halkevlerinin Alma Sebepleri: 1-Siyasi Sebepler: Cumhuriyetin ilnndan halkevlerinin kurulduu tarihe kadar geen yaklak 10 yllk srede yeni Trkiyenin btnln tehlikeye atan veya Cumhuriyet rejimini kkten deitirmeyi amalayan birtakm siyas hareketler meydana gelmiti. (zsar,) 2- Kltrel Sebepler: Cumhuriyetin ilnndan sonra. inklplarn halk tarafndan tam olarak benimsenmediini gstermektedir..nklbn halka mal edilmesi, derinletirilmesi ve halkn eitilmesi iin herkesin rahatlkla almalarna katlabilecei yaygn bir tekilta ihtiya vard kyle ehir arasndaki kltrel ve ekonomik farkllklar gidermek, halk hurafelerden kurtarp onlar modern bir zihniyetle yetitirmek, yeni rejim iin tehdit unsuru olabilecek baz dncelerin gelime olana bulduu eitli sivil toplum rgtlerini kontrol altnda tutmak gibi hususlar da halkevlerinin kurulu sebepleri arasnda saymak mmkndr. (zsar) Halkevlerinde Yaplan Kol almalar Ve zellikleri: Bu halkevlerinde, Dil ve Edebiyat Kolu, Gzel Sanatlar Kolu, Spor Kolu, Sosyal Yardm Kolu, Halk Dershaneleri Kolu, Ktphane Ve Yayn Kolu, Kyclk Kolu, Tarih ve Mze Kolu yan sra Temsil Kolu yer almtr. Temsil Kolu , Trk halkna tiyatroyu sevdirme ahlaki terbiye ve milli temsillerle halka iyi eyler telkin etmeye alm bu yntemle de halk eitilmitir. Zaman zaman da milli sanat olan karagz ve kukladan da faydalanmtr Kollar alma faaliyetlerinde 12350 temsil, sunmutur. Halk Evleri kitaplklarndan ylda iki milyon insan yararlanm 1940 ylnda 48000 insan kurslara katlm, ok sayda dergi karlmtr. Halkevleri, 1950li yllarn banda politik bulunup kapatlm, 1960tan sonra Trk Kltr Dernekleri artarak yeniden canlandrlmak istenmi ve 1960l yllarda tekrar Halk Evleri olarak almtr. Ancak 12 Eyll 1980den sonra halkevleri tekrar kapatlm, 1987 ylnda yarg kararlaryla alrsa da etkili olamad grlmtr. Halk Evleri olumlu ya da olumsuz ynleriyle Trk Toplumunun geirdii nemli bir yaygn eitim deneyimidir.
190

Halkevleri Tiyatro Hareketleri Halkevleri projesi ile, bir yandan halkla aydnlar arasnda bilgi alverii salayarak halk kltrnn yakndan tannmas, ulusal deerlerin aydnla kmas salanrken, bir yandan da ulusal kltrn ve sanatn bat dnyasnn bilgi birikimi nda adalatrlmas amalanmtr. (http://kvmgm. turizm.gov.tr/belge/1-24029/eski2yeni.html) Halkevleri, bilgilenme ve bilgilendirme ilevini yan, Atatrk devrimlerine olan gvenin glenmesini salamtr.. Bu amala dorultusunda dzenlenen almalar, eitim verme, tanma ve tantmaya ynelik geziler, sergiler, gsteriler dzenleme, derlemeler, incelemeler, yaymlar yapma, kurslar ama, yardm salama eklinde olmutur. Kol uygulamalar iinde tiyatro almalarnn nemli bir yer tuttuu grlr. Halkevleri tiyatro almalar, pek ok ilde tiyatro sahnelerinin almasn, temsil kollarnn kurulmasn, yeni oyunlar yazlmasn, oyuncu yetimesini, en nemlisi, genlerin tiyatro sanatn tanyp sevmesini salamtr. Topluma modern bir grn verilmeye alld bu yllarda Halkevleri sahnelerinde sahnelenen, eitici olmasna zen gsterilen oyunlarda, Bamszlk Savandan zaferle km ulusumuzun zgveni ve devrimlere olan inanc yanstlmaya allmtr. Halkevleri kapatldnda lkenin her kesine yaylm 4322 Halkevi, 478 Halkodas bulunuyordu. (http://kvmgm.turizm.gov.tr/belge/1-24029/eski2yeni.html) KAYNAKLAR Akyz,Yahya. (2001) Trk Eitim Tarihi, stanbul, s:366 Boyacolu,Fuat. Geleneksel Tiyatro Ve Uyumsuzluk Tiyatrosu www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/sos_mak/makaleler/.../ANT%20TYATRO.pdf Eriim tarihi:10.11.2010 Celep, Cevat. (2002) Halk Eitimi, Ankara, s:168 avdar, Tevfik: Yayn Eitim ve Halk Evleri, Eskiehir TA yay. Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, cilt:4, s:878,1984, Cumhuriyet Kitaplar. Ergn,Mustafa. (1982) Atatrk Devri Trk Eitimi, Ankara: D.T.C.Fakltesi yaynlar www.egitim.aku.edu.tr Eriim Tarihi: 7.11.2010 Ergn, Mustafa (1971) Halk Eitim ve Trkiyede Halk Evleri. Pedegoji Lisans Tezi. Ankara. s:64, 22-23 Geray,Cevat. (2002) Halk Eitimi, Ankara, s:3-23 Hanerliolu, Orhan. (1982) Felsefe Szl Remzi Kitabevi, 6. Bask Kav. Oya., Svayi,Erdem Halk Eitim Reformlar ve Halk Evleri egitim.aku.edu.tr/halkevleri.ppt Eriim Tarihi: 7.11.2010 Levent, Tamer. (1993) Niin Tiyatro Ankara, Gndoan Yaynlar Nutku, zdemir (1980) Sahne Bilgisi Ankara, Kltr Bakanl Yaynlar, s:13 Nutku, zdemir (1969) Darlbedayiin Elli Yl Ankara, Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Yaynlar: 191,s:58 zdemir Nutku,(2008) 26. Tiyatro Gnleri Kitap, Tiyatro Toplumun Dinamosudur zmir,s.7 Okabal,Rfat. (1996) Halk Eitimi, stanbul, s:100-101 ener, Sevda. (1971) ada Trk Tiyatrosunda Ahlak, Ekonomi, Kltr, Sorunlar- (1923-1970), Ankara, Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Yaynlar:208 zsar, Mustafa. http://w3.balikesir.edu.tr/~mozsari/Halkevleri.htm 26. zmir Tiyatro Gnleri Kitap, zmir Sanat Etkinlii http://www.dionys.org/progetti/autt/article_tr.htm http://kvmgm.turizm.gov.tr/belge/1-24029/eski2yeni.html)
191

SAHNE VE GSTER SANATLARINDA SANAT, TASARIM VE TEKNOLOJ ETM: SAHNE TEKNSYENL ETM
Prof. Dr. Semiha AYDIN Bakent niversitesi, Gzel Sanatlar Tasarm ve Mimarlk Fakltesi, ANKARA semihay@baskent.edu.tr r. Gr. Glin ORAL Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Sahne Sanatlar Blm, ZMR gulsinoral@hotmail.com

1- GR Sanat Eitimi, bireyin duygu, dnce ve izlenimlerini anlatabilmede yeteneklerini ve yaratclk gcn estetik bir dzeye ulatrmak amac ile yaplan tm eitim abasna denir. (ellek) lkemizde sanat eitimi kimi zaman uygulamaya, kimi zamansa kuramsala arlk verilerek ekillenmi, bylelikle eitli politikalar gelitirilmitir. Toplumdaki bilimsel, sosyolojik, teknolojik, kltrel ve siyasal deimelerden sanat eitimi de etkilenmektedir. Tiyatro, Opera, Bale ve Sinema gibi Dramatik Sanatlar, en ada ve yetkin sanat eitimi tanmlamasnda (San) SAHNE VE GSTER SANATLARI, dier bir adyla PERFORMANS SANATLARI olarak da anlmaktadr Sahne ve Gsteri Sanatlar, oyuncusu, ynetmeni, sahne-kostm tasarmcs, ks, terzisi, makyajcs ile byk bir orkestrann ahenkle almas sonucu sanatn icra eder. Eser, sahnede grnmeyen ama pek ok sanatkrn eitli ayrntlarda eseri bir btnlk ierisinde almasyla oluur. (Oral-2010:s.5) Her geen gn bu alanlardaki igc kollarna duyulan ihtiya artmakta buna ramen, sahne tasarm eitimi hari dier teknik sanatlar alanlarnda lkemizde yeterince eitim verilmemektedir.. SAHNE VE GSTER SANATLARINDA SANAT, TASARIM VE TEKNOLOJ ETM KAVRAMLARI 2.1. Sanat, Tasarm ve Teknoloji Eitimi Kavramlar letiim ve biliim teknolojilerindeki gelimeler uluslar aras ekonomik ve kltrel etkileimi hzlandrm, bu durum eitim plan ve uygulamalarnda da etkisini gstermitir u Uluslararas birliktelik kapsamnda, Avrupa dzeyinde Lizbon (1997) ve Bologna (1999) Sreleri devam etmekte olup, ortak ekonomik ve sosyal hedefler dorultusunda gnmzde 46 lkenin dhil olduu daha geni Avrupa corafyasnda, eitim-retim sistemlerini birbiri ile uyumlu, kolay anlalr, ulusal ve uluslararas bir erevede tannr duruma getirilmesini ve Avrupa topluluunun ihtiyalarna uygun Avrupa Yksekretim Alannn (AYA) oluturulmasn hedeflemektedir. (Ylmaz 2009) Sanat, tasarm, yenilik, yaratclk gibi kavramlarn beraber kullanld gnmzde, sanatnn da zaman, mekn algsnda ve kendisini konumlandrmasnda biliim ve deiimin tesinde olmas ve yaratsn gerekletirmesi dnlemez. Bundan yola klarak Sanat eitimi, salt kendisine (sanata) dnk bir eitim olmayp, amzn gelien artlarn ve yaantmzn getirdii yeni durumlara kendisi dndaki alanlara da katkda bulunan, eitim alandr eklinde tanmlanmaktadr. (Yolcu; 2004) Tasarm, Pratik-Uygulamal Sanatlar snflandrlmasnda yer alan (craft)- zanaat- endstriyel sanat gruplanmasnda yer almaktadr. Ancak, sanat trlerinin pek ou ile i ie gemi bir kavram olarak karmza kmakta, dilimiz de de tasarlama szc, ngilizce ve Franszca da ki desing kelimesi karl olarak kullanlmaktadr. Tasarm kelimesi zihinde canlandrlan biim, tasavvur eklinde tanmlanmaktadr. Tasarm yaratclk yenilik arasndaki balantdr. Fikirlere, onlar kullanc veya mteriler iin
192

2-

pratik ve ekici tekliflere dntrerek biim verir. Tasarm belli bir ama iin harekete geirilen yaratclktr.Yaratclk mevcut problemlere yeni bir gzle bakarak veya gelien teknoloji ya da pazar dinamiklerindeki frsatlar alglayarak yeni fikirler retmektir. Yenilik ise, yeni fikirlerin baarl bir ekilde kullanlmas; yeniliki fikirlerin yeni rnler, hizmetler, iletme biimleri ve hatta yeni i yapma biimleri yoluyla hayata geirilmesidir. (Er,2009) 2.2. Sahne Ve Gsteri Sanatlarnda Sanat Ve Sanat Eitimi Disiplinler aras bir sanat dal olan Sahne ve Gsteri Sanatlar sregelen biliim ve beraberinde gelien popler kltrden payna deni almaktadr. Gsteri sanatlarnn tiyatro, opera, bale gibi geleneksel formlarnn yanna disiplinler aras performans sanat ekleniyor. Gsteri sanatlarndaki bu gelimeye paralel olarak sahne de ayr bir mekn olmaktan kp evlere, depolara, ak havada her yere kuruluyor. Eski bilgi ve kurallarn tartlp sorguland bu yeniliki ortamda projelerin kurgulanmas, retilmesi ve srdrlmesinde yaratc becerilere sahip profesyonellere duyulan ihtiya da artyor. Gerek Avrupa lkelerinde gerekse Amerika da Yksek retim dzeyinde Sahne ve Gsteri Sanatlar Eitimleri incelendiinde, u ekilde bir gruplanma yapld grlmektedir. Bu alandaki eitimler niversitelerde Sanat ve Teknik Sanat eklinde iki ana grupta yer almaktadr. SAHNE SANATLARI: Oyunculuk, Yazarlk, Sahne Tasarm, SAHNE TASARIMI/SAHNE TEKNOLOJS veya TEKNK SANAT: Sahne Tasarm, Sahne Dekor Sahne Teknii, Sahne Teknolojisi, Giysi Tasarm, Giysi Teknii, Giysi Teknolojisi, Ik Tasarm Ses Tasarm, Sahne Ynetimi Tiyatro, Drama, Dans, Tasarm Sanatlar, Performans Sanatlar, Drama ve Performans Sanatlar, Tasarm Ynetimi ve Teknik Sanatlar, Teknik Tiyatro Sanatlar, Tiyatro Uygulamalar, Tiyatro Tasarmlar eklinde Eitimlerin verildii grlmektedir (Tablo-1).Bu nedenle lkemizde Yksek retim dzeyinde bu alanda verilen eitimlerin, blmlerin ve ders balklarnn incelenmesi, eitim ktlarnn uluslararas geerlii bakmndan nemli bulunmutur.

LKE ABD ABD

NVERSTE University Of California Santa Cruz The Theatre School Depaul Universty CHCAGO Emerson College BOSTON Universty Of Greenwich

BLM/ Theatre Drama,Dance, Design Arts The Theatre School

ANA SANAT DALI Drama Dance Design And Teknolocogy Dramaturgy/criticism Playwriting Theatre menagment Theatre arts -Musical theatre - Theatre design/ tecnology - Stage producting management Costume Design -Costume teknology, -Light -Scening, Saund, Stege Menagment

ABD

Performing Arts

ABD

Stage Management, Production Management Drama And Performing Arts Prop Making and Sourcing, Electrics Stage Management and Technical Stage Lighting, Theatre Sound Technical Drawing/Design,Model Making

ABD ABD

Universty Of Illons URBANA The State Universsty Of The New JerseyRudger New Brunswick Tswane University Of Tecnology

Department Of Theatre Theater department Acting Design Production Department of entertainment tecnology

Scenic tecnic, Scenic tecnology, Costume teknic Costume tecnology, Lighting design, Sound design Stage menangment scenic design, lighting design, costume design, and drawing

Stage tecnology, Costumers Make-up, Decor painting, Stage properties Lighting, Saund

193

AB

Rose Bruford College Theatre Performans United Kingdom

Tasarm ynetimi ve teknik sanatlar

AB

Central School Of Speech Tiyatro uygulamalar Drama LONDON

AB

talstudio The BRIT School for Performing Arts & Technology

Theatre Design Musical theatre Technical theatre arts Theatre Visual arts School of design6 production

Costume production,MLighting design Lighting control, performans ses scenic arts, theatre designing -stage menagment Costume Construction, Design for the Stage Performance Arts, Production Lighting Prop Making, Puppetry, Scenic Art Scenic Construction, Stage Management Technical and Production Management Theatre Lighting Design, Theatre Sound Costum design, Lighting design Secene design, Theatre design (3 YIL) NLSANS Costume design, Costume technolog Lighting, Performing arts ma Managment, Secene design, Scene painting Sound design, Stage automaton, Stage menagment Stage properties, Technicial drecton, Wig and makeup design

ABD

The University of North Carolina School of the Drama Arts

AB ABD

Naba Nuova Accadema D belle Art Mlano Ucirvne drama deparment CALOFRNA

Bachelor Of Arts Theatre Design Acting Directing Stege managment Design program

Tm dersler var Drama dersleri yok Secene design Costume design Lighting design Saund design

Tablo 1. ABD ve AB lkelerinde sahne ve gsteri sanatlarnda sahne tasarm eitimleri Tablo-1 ncelendiinde Yurtdnda Yksek retim dzeyindeki. Sahne ve Gsteri Sanatlar eitimlerinin Tiyatro Sanat ve Tiyatro Teknolojileri veya Sahne Sanatlar, Sahne Teknolojileri eklinde ana balklar altnda ele alnd grlmektedir. zellikle Sahne Tasarm, Sahne Giysisi, Ses, Ik Tasarm dallar teknik sanatlar olarak gruplandrlmakta ve eitimlerin teknolojik imknlarla donatlm atlyelerde ve endstriyel stajlarla desteklendii grlmektedir. Temelde drama ve gsteri sanatna ynelik bu eitimlerde kuramsal dersler, sanatsal bilimine dayal olmakla birlikte, sahne, dekor, kostm, k vb tasarm uygulamalar gnn bilim ve teknoloji dzeyinden geri kalmamak zorundadr. Bu nedenle bu sanat, teknik sanat olarak kabul eden baz okullarda, tiyatro sanatnn kuramsal dersleri olmadan sadece sahne tasarm teknolojileri eitimi altnda da verildii grlmektedir. Sahne Sanatlar (Oyunculuk, yazarlk) ile Sahne Tasarmlar birbirinden ayrtrlm, tasarmn Teknik-teknolojik boyutu eitime yanstlmtr. Sanat etkinliklerinde, bilgisayar, monitr, video, ses kayt cihazlarnn farkl kombinasyonlarla bir araya getirildii belirli bir ekip almas gzlenmektedir. Bununla birlikte mhendisler, felsefeciler, ehir blge planlamaclar, psikologlar hatta cerrahlar bile bu grup almalarnda yer alabilmekte ve sanata ilikin tm tanmlar sarsc bir deiim iine girmektedir. Bu alandaki eitim ihtiyacn fark eden niversiteler, sahne ve gsteri sanatlar ynetimi blm mezunlar ile taleplere cevap vermeye almaktadr. Tablo-2 de lkemizde Sahne ve Gsteri Sanatlar alanna ynelik eitim veren yksek retim kurumlar ve sahne sanatlar ile ilgili alanlar yer almaktadr. Yaplan almada Sahne Sanatlar blm altnda yer alan Oyunculuk, Yazarlk blmlerinin yurtd eitimlerdeki gibi yer ald ancak teknik sanatlar veya sahne teknolojileri saylabilecek blmler u ekilde yer almaktadr.
BLM Tiyatro Sahne Sanatlar Tiyatro Sahne Ve Gsteri Sanatlar Ynetimi Sahne Ve Gsteri Sanatlar Ynetimi Sahne Ve Gsteri Sanatlar Ynetimi Sahne Dekorlar Ve Kostm Sahne Dekorlar Sahne Kostm NVERSTE Anadolu nv. Akdeniz nv. Beykent nv. Aydn nv Bilgi nv Mimarsinan Gzel Sanatlar nv FAKLTE/ YKSEKOKUL

Gzel Sanatlar Fak Gzel Sanatlar Fak letiim Fakltesi Gzel Sanatlar Fakltesi

194

Sanat Ynetimi Blm Sahne Sanatlar-Blm Sahne Sanatlar Blm Oyunculuk Sahne Tasarm Yazarlk

Yeditepe nv Yakndou nv Dokuz Eyll nv. Atatrk nv.

Gzel Sanatlar Fakltesi Sahne Sanatlar Fakltesi Gzel Sanatlar Fakltesi Gzel Sanatlar Fakltesi

TABLO 2. Trkiyede Yksek retim dzeyinde sahne sanatlar eitimde sahne teknikleri opsiyonlar olan okullar. Trkiye de Sahne ve Gsteri sanatlar eitiminde Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi hari dier niversitelerde, Sahne Sanatlar blm olarak yer almakta, blm ierisinde, oyunculuk ve yazarlk yan sra sahne tasarm sanat dal da bulunmaktadr. Dier taraftan yurtdnda sahne ve gsteri sanatlar eitimlerinde uygulamalar gerekletirecek teknisyenlerin yetimesi adna iki niversitemizde alan blmler Tablo-3 te yer almaktadr. Ancak, sahne ve gsteri sanatlarnda ihtiya duyulan; bayan terzi, erkek terzi, peruka, apka-iek, kundura, butafor, kartonpiyer, marangoz, demir, boya, dekor, bezleme ve montaj, kostm eskitme ve kuma boyama, efekt-ses dzenleme, fotoraf gibi alanlara ait eitimler verilmemektedir. Devlet Tiyatrolar Grev ve alma Ynergesinde yer alan teknik personel ve yardmclar iin bu uygulamal- teknik sanat zelliklerine sahip igc tanmlanmaktadr.
BLM Sahne ve gsteri sanatlar Sahne ve gsteri sanatlar Sahne Ve Dekor Tasarm Dal Ik teknolojisi Ses teknolojisi Sahne Ve Dekor Tasarm NVERSTE Hacettepe niv. (Ankara) Hacettepe niv. (Ankara) Akdeniz nv FAKLTE/ YKSEKOKUL Polatl teknik Bilimler meslek Y.O Polatl teknik Bilimler meslek Y.O Serik Mes. Yk. nlisans nlisans nlisans

TABLO 3. Trkiyede Yksek retim dzeyinde sahne sanatlar eitimde sahne teknikleri opsiyonlar olan okullar Sahne ve Gsteri Sanatlar oyuncu, ynetmenin yan sra, sahne-kostm tasarmcs, sahne kostm yapmcs-gerekletiricisi, k, ses teknisyenlii, makyaj, perukac, elektriki, apka-iek, kundura, butafor, kartonpiyer, marangoz, demir, boya, dekor, bezleme ve montaj, kostm eskitme ve kuma boyama, efekt-ses dzenleme gibi pek ok kiinin birlikte almas ile eser sahnelemektedir. Sanat, teknik ve teknolojinin ie ie olduu bu alanlarda, zihindeki tasarnn-eserin unsurlarndan olan kostm, sa, makyaj, dekor gibi uygulamalarnn, uygulamaya dair tekniklerinin yan sra, dnemin zelliklerini, karakteri, ruhsal halini, ya, kimlii vs. sanatsal ierikleri de barndrmas gerekmektedir. 3- SONU VE NERLER Yurtdnda Sahne ve Gsteri Sanatlar alanlarndaki eitimler, Sanat ve Teknik Sanat balklar altnda gruplandrlrken, lkemizde Sahne Sanatlar ad altnda sadece Sanat eitimi erevesinde, yazarlk ve oyunculuk blmleri ile ortak kuramsal dersler etrafnda younlat grlmektedir. Sahne tasarm blmleri bu sanat eitimi erevesinde yer almakta, ancak teknoloji ierie sahip bu blmler iin teknoloji destekleyici dersler ve atlye uygulamalarnn olmad grlmektedir. Sahne ve Gsteri Sanatlar Ynetmenlii eitimi lkemizde sadece zel niversitelerde yer almaktadr. Yurtdnda teknik sanat ya da sahne teknoloji kapsamnda verilen k Tasarm, Ik Teknolojisi, Ses Tasarm, Ses Teknolojisi blmleri lkemizde mevcut olmayp bu alanlar daha ok kavramsal ereveyi tantacak boyutta sahne tasarm blmlerinde birer ders olarak yer almaktadr. Ancak n lisans dzeyinde henz yeni saylacak bir eitim Hacettepe niversitesinde verilmektedir. Sahne Kostm, sahne terzilii alannda sadece Mimar Sinan Gzel Sanatlar Fakltesinde Sahne Kostm tasarmclnn yer ald onun dnda sahne tasarm blmlerinde kuramsal yapya sahip bir ders niteliinde yer ald, uygulama ve giyim teknolojisi eitiminin gerei olan kalp gibi
195

derslerle desteklenmedii grlmektedir. Sahne Kostm tasarm eitimi ise sahne tasarm blmlerinden mezunlara verilen nvanlar olup, bir giysi tasarmcsnn tasarm yapabilmesi iin almas gereken kalp, kesim, kuma-malzeme bilgisi, dikim-uygulama vb dersler ve uygulamal verilmeden, kattan kumaa dnmde gerekleme problemi yaanmas olas eitim erevesinde gereklemektedir. Ancak yurtdnda bu alandaki eitimler incelendiinde yukarda srlanan dersler ve uygulamalar erevesinde kostm tasarmcl eitimi verildii, tasarmc olma koulunun, tasarladn da gerekletirebilen anlamnda ele alnd grlmektedir. Bu bulgular dorultusunda lkemizde Yksek retimde; n lisans dzeyinde Meslek Lisesi kl rencilerin yneldii n lisans programnda teknisyen yardmclar yetitirilebilir, Ik, Ses, Dekor yapmcs, makyaj, perukac, elektriki, apkaiek, kundura, butafor, kartonpiyer, marangoz, demir, boya, dekor, bezleme ve montaj, kostm eskitme ve kuma boyama, efekt-ses dzenleme alanlarna ynelik blmler alabilir. Lisans dzeyinde Sanat ve Tasarm Faklteleri ile Teknoloji fakltelerinde Ik, Ses, Dekor, Makyaj, Perukac, apka-iek, Kundura, Butafor, Kostm Tasarmcs, Kostm Yapmcs, EfektSes Dzenleme, Sahne Ressam alanlarnda blmler alarak bu alanda eitim nitelikli igc ve tasarmc yetitirilebilir. Gzel Sanatlar Fakltelerinde verilen Sahne Sanatlar eitiminde Sahne Teknolojileri veya Teknik Sanatlar alanlarnn (sahne tasarm, kostm tasarm, k tasarm, ses tasarm) uygulamal ve diplinler aras eitimler olduu gz nnde bulundurularak uygulamal bir eitim ieriinde dzenlenmesi, yaratclk ile ustal bnyesinde barndran eitim programlar uygulanabilir. KAYNAKLAR Atan, A. (2006). Resimli Resim Szl. Ankara: Asl Yaynclk Alp, K zlem. (2009). Uygulamal Sanatlar Eitiminde Tasarm, Yap lev, Estetik ve Alg sorunu Yznc Yl nv. Eitim Fakltesi Dergisi. Haziran Cilt:VI, S:I, s.48-59 http://efdergi.yyu.edu.tr (Eriim Tarihi:7.11.2010) Ada, Serhan. http://map.bilgi.edu.tr/map.htm (Eriim Tarihi:7.11.2010) Bolat; Aydoan, KBAR, Evren. (2008). Sanatta Disiplinleraras Bir Yaklam: Performans Sanat. Sleyman Demirel niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi, 01 art-e.sdu.edu.tr/docs/ bolat.pdf (Eriim Tarihi: 7.11.2010) http://www.elyadal.org/pivolka/08/sanat1.htm (Eriim Tarihi:1.11.2010) Er, Alpay. (2009). Istanbul Teknik niversitesi. Tasarm, Teknoloji ve nnovasyon &. Teknoloji dlleri ve Kongresi, www.tusiad.org/FileArchive/AlpayER_8TK.pdf, (Eriim Tarihi:7.11.2010) Katranc Demirci, Meltem. (2003). Sanat Eitimi Nasl Olmaldr Milli eitim Dergisi, 160 http:// yayim.meb.gov.tr/dergiler/160/katiranci.htm (Eriim Tarihi:7.11.2010) Oral, Glin. (2010) Gsteri Sanatlarnda Mesleki Eitim Sempozyumu Bildiri Kitab.s:5 Dokuz Eyll niversitesi. Ocak, 2010 San,nci. () Evrim iinde sanat Eitimi Politikalar Sanat Eitimi-yeni Yaklamlar .. Eitim Fakltesi 10. Kurulu Yldnm Toplants dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/40/501/6001.pdf (Eriim Tarihi:7.11.2010) San, nci. Sanat Eitimi s, 215 dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/40/509/6228.pdf (Eriim Tarihi:1.11.2010) ahiner, Rfat. (2002)Yeni Bir Sanat Eitimi zerine s.2 rifatsahiner.com/makaleler/yenibin.pdf (Eriim Tarihi:7.11.2010) ener, Funda. (2010) Sanat ve Zanaat ilikisi Gsteri Sanatlarnda Mesleki Eitim Sempozyumu
196

Bildiri Kitab. s:64 Dokuz Eyll niversitesi Ocak 2010 Yolcu; Enver. (2004) Sanat Eitimi Kuramlar ve Yntemleri. (s.) Ankara: Nobel Yayn ve Datm: Cilt 1 say 1-2 s. 50-51 Ylmaz, Meltem. (2009) Avrupa yaratclk ve Yenilik Yl Uluslar aras Konferans: 9 Nisan Ankara Yksek retim Programlar ve Kontenjanlar Klavuzu- 2009 http://arts.ucsc.edu/ http://theatreschool.depaul.edu/ http://drama.yale.edu/ http://www.emerson.edu http://www.gre.ac.uk http://www.theatre.uiuc.edu/pages/stage-management http://mgsa.rutgers.edu/theater/thea.html http://www.entertainmenttechnology.co.za/ http://www.bruford.ac.uk/school-of-design-management-and-technical-arts.aspx http://www.cssd.ac.uk/node/115 www.italstudio.nl http://www.brit.croydon.sch.uk/ http://www.uncsa.edu/designandproduction/programs.htm http://www.italian-design-academy.com/en/fashion-design-bachelor-of-arts.php http://drama.arts.uci.edu/mfaintro.html http://www.kultur.gov.tr/TR/Genel/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFF7C63C68E7B9A388492B 878C471FCAB9C Devlet Tiyatrolar Grev ve alma Ynergesi http://beta.atauni.edu.tr/university/ www.deu.edu.tr www.msgsu.edu.tr www.hacettepe.edu.tr www.yeditepe.edu.tr

197

198

SANAT VE SANAT ETM

Sanat ve Tasarm

199

DUYUMSAL NESNE VE LEVSEL NESNE BTNL OLARAK SANAT VE TASARIM

Okt. Aye NUAK Sakarya niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, SAKARYA onucak@sakarya.edu.tr

Gelien teknolojinin sunduu aralarn/yntemlerin zenginlii ve bu aralar vastasyla retilen reklam rnleri, yazlm temelli sanat yaptlar modern dnemde birbirinden ayr dnlen sanat ve teknolojiyi bir araya getirmitir. Sanat ve teknoloji birlikteliinde ve teknolojinin esaslaryla retilen sanat yaptlarnn znde tasarm veya baka bir deyile dnceyi, lojii yaptn z kabul ederek algy biimlendirme kaygs bulunduu grlr. Teknoloji terimi, 1610 yllarnda sanatlar hakkndaki bahis ve bilimsel inceleme karl kullanlmtr. Bu tanmda sanat tekhneyi ifade etmektedir. Fakat ayn zamanda modern sanatn sonlarna gelindiinde, Sanat eserini oluturan eyin ne olduuna ilikin kavramsal tartmalar da hatrlatr. 1960larn ortalarnda Marshall McLuhan elektronik medyumlarn artan lde balantl global bir ky oluturduunu ngrmtr. Bu gibi ngrler, makine a teknolojisinin yerini enformasyon teknolojilerine brakm olmas fikrini gndeme getirmektedir. Teknolojiyi merkez alarak, sava sonras modernite eletirileriyle birlikte yzeysel bir ifadeylesanatn tasarma doru eviriliini zetlemek zere sanatn nesneden dnceye (idea) geii, maddi tanmndan ziyade dnce sistemi(Shanken; 2002; 436) olarak ifade ediliini inceleyebiliriz. Bu incelemeyi iki ekilde yapabiliriz. Bunlardan biri imaj veya konsept tasarm asndan reklam sektr ve teknolojisinin sanat karsndaki yeri; dieri ise Jack Burnhamn tartt, bir nevi software(yazlm) yani sistem olarak dncenin tasarlanmas balamnda, ikinci dnya sava sonrasnda ortaya kan yeni araylardan biri olan kavramsal sanatla, sanat ve teknoloji arasndaki paralelliktir. Burnham, bilgisayar yazlmnn donanm kontrol etmesi gibi, enformasyonun da insan zihninin faaliyetini kontrol ettiini syler. Sanatnn kurduu nermeler, izleyicinin zihninin almasn etkiler. Hem reklam tekniklerinin hem de kavramsal projelerin temelindeki ortak tavrn, duyumsal olandan veya doadan uzaklalarak var olann yeniden tanmlanmasna ve gerein yeniden ina edilmesine ynelik olduu aikardr. Sanatn duyumsal nesneden kopuu veya doaya alternatif olarak retilme abasnn modern sanatn sonlarna doru belirginletiini biliyoruz. Sanatn duyumsal nesneden, Burnhamn ifadesiyle hardwareden, dnceye yani softwarea geii ve bir dnce sistemi olarak grlmesi sanatn kaynann, duyumsal nesnenin tesinde dnce ve tasarm olduu fikrini gndeme getirmitir. Bu dnce Apollinarenin kbist resim iin kulland kavram ressaml ifadesini de hatrlatmaktadr. Duyumsal nesnenin veya doada var olann gerekliine ilikin olarak ykc bir yorumdur bu. Dier taraftan duyumsal nesnenin zihinsel tasarm srecinde e zamanl izlenimleriyle tasarmlarnn kurulmasn ifade etmektedir. Duchamp ve Newmana gre de ne kadar saf ve youn olursa olsun duyusal deneyimin nemi yoktur. Hatta duyusal deneyimler insan ruhsal-yaratc temellerden uzaklatrr.(Kuspit; 55) Sanat eserleri Duchamp ve Newmann ideal dnyasnda kendilerini yalnzca zihne sunacaklardr. (Kuspit; 55) Duyumun aldatcl ve yanltc oluu Platon tarafndan Devlette blnm izgi analojisiyle tasvir edilmi ve sanat pratik gerekliin glgeleri arasna yerletirilmitir. Su gibi sanat da yanlsama aracdr. Sanat deyim yerindeyse, akl yoluyla dorusu grlebilen doal bir yalandr (Kuspit; 56) (C. Monet, Argenteuilde Yelken Yar. 1872. Musee dOrsay, Paris) Alglanan yani duyumsal olan nesnenin gereklii ve nesneye dair bilgi, yani duyumsal nesnenin mahiyeti Devlette birbirinden
200

ayrlmtr. Aklla anlalan ve duyularla alglanan dnya, eylerin hakikati asndan bir hiyerari gzetilerek kavray ve alglan olarak blnmtr. Dier taraftan akl ile duyu arasndaki ayrm modern sanatn bana bela olmu, onu iten kerten bir yarlmaya yol am, sonunda da yok etmitir. (Kuspit; 56) Allageldii zere ve yn itibariyle ifade edilirse, soyutlamayla sonulanan bir sre olan modern sanatn gnbatmnda (veya alacakaranlnda), salt akldan (kavramsal sanat ya da idea sanat denilen sanat) (J. Kosuth; Titled (Art as Idea as Idea) [Water], 1966) ve salt duyusallktan (Greenbergin k-glge sonras soyutlama adn verdii ey) oluan bir sanat kmtr ortaya. (Kuspit; 56) (Helen Frankenthaler, Dalar ve Deniz, 1952, National Gallery of Art, Washington, D.C.) Duyumlar Biimlendiren Tasarmlar: levselleen Sanat M. Ylmaz modern reklamcln douunu anlatrken, 1798de Champs de Marsta gerekletirilen fuarlar, insanlar hem elendiren hem de birer mteriye dntrme provalar yaplan yerlerdir diyor. Yine onun verdii bilgilere gre ilk radyo reklam 1922de, ilk televizyon reklam ise 1941de yaynlanmtr. Reklam sektrnde ikna etme dncesine dayal olarak imajlarn kullanmn, Ortaaa kadar gtrmek mmkndr. Hatta bu an imajlarnn popler yaklamlarla gl benzerlikler tad da sylenebilir. Kevin Robins ise, tasarm sonucu var klnan ve kitlelerin algsn dorudan biimlendiren imajlarn retiminde, teknolojinin roln yle vurgulamaktadr: Gnmzde imajlarn neredeyse dnyann gerekliini glgede brakabilecei dnlmektedir. Sanal gereklik ideali de, alternatif ve ideal bir teki dnyann teknolojik olarak vaat edilmesidir.(Robins; 1999; 11) Robinsin bu yaklam reklam sektr asndan dnlebilecei gibi tm medya olanaklarn da kapsamaktadr1. majlar veya sistemin paras olan medyann sunduu gereklik ve bu gerekliin apak grnts bizi, Arthur Krokern Dijital Rnesans olarak tanmlad amz tavrnn, kendi iine kapanan evrensel bir idealizm olduu ynnde bir dnceye gtrebilir mi? Bylelikle gereklik, hakknda dnlen ve znel deneyim sonucunda modern anlamda estetik tavrla ina edilebilecek, duyuma dayanan bir k noktas olma zelliini kaybetmitir. Enformasyon anda gerekliin maniple edilii veya tasarmlarn gereklie dntrlmesiyle duyum ve deneyim gz ard edilmi, gereklik dijital (sanal) bir zeminde yazlmsal veya saysal temelli var edilebilmektedir. Tpk vcudu olmayan bir kiinin beynine gnderilen sinyaller vastasyla elleri olduunu dnmesi2 gibi, dsal gereklik de benzer bir ekilde zihinlerin ortak bir yazlmla biimlendirilmesi vastasyla kurulabilmektedir. Bu biimlendirmede reklam ve medya aralar ve tasarmclar etkindir. Dijital olmak farkldr der Negroponte, daha nceleri imkansz olan zmler dijital dnyada gerek olur. imdi, doruyu sylemek gerekirse, bu insanlar kendilerini yalnzca tahminde bulunan kiiler olarak deil, cidden uza gren kiiler olarak gryorlar. Bunlar gelecei gren ve gelecein ie yaradn da gren insanlar (tamamen eski klielerde yayorlar). Bu gelecein ie yaradn biliyorlar nk bu gelecei finanse eden ve varolmas iin alanlar da kendileri (yani imdi btn bunlar bizim iyiliimize yaptklarna yrekten inanmayp da ne yapalm?). (Robins; 1999; 13) Kevin Robinsin bu politik yaklam tasarm, daha dorusu gerekliin tasarlanmas ve uygulanmasn sistemin merkezinde bir otoriteye balar. Bu kapitalist yapnn ihtiyalar dorultusunda yaratt otoritedir ve bir anlamda gereklii yine ihtiyalar dorultusunda kurmaktadr. Kurulan veya yaratlan hipergereklik duyusal deneyimin tesindedir. Dier taraftan popler sylem tarafndan biimlendirilen ve toplumsallaan sanat ideolojik mesaj iletme arac haline gelmitir. (Robins; 1999; 56) Dolaysyla gndelik toplumsal karlarn tatmin edilmesi edimine bel balayan sanat, Baudelaire ve Coleridgein tam manasyla inceledikleri yaratc imgelemi gz ard ederek toplumsallk balamnda ilevsellemitir.
1 Fahrenheit 451 (1966); Ynetmen: Franois Truffaut 2 http://plato.stanford.edu/entries/epistemology/Copyright 2005 by Matthias Steup; Brain in a Vat olgusuna baklabilir. Ayrca Metallicann 1987de Dalton Trumbonun 1939 tarihli roman Johnny Got His Gundan esinlenerek yazd One isimli paras ar yaralanan, btn duyu organlar paralanan fakat zihinsel fonksiyonlar gayet iyi olan bir askerin kendi vcuduna hapsoluunu anlatr.

201

Sanatn aldatclna vurgu yapan Platon da derin dnemeyen halk kitleleri iin hakikati anlalr klmak ya da en azndan kitleleri hakikati sahiden anladklarna inandracak lde hipnotize eden abartl bir anlat biiminde hakikati aktarmak iin mitleri (Kuspit; 56) kullanmtr. Platona gre bir anlatm biimi olarak tasvir veya eylerin hakikatinin veya asl gerekliklerinin mitler yoluyla halka iletilmesi yine bu asl bilenler tarafndan yaplacaktr. Gnmzde reklam sektrnn algya dorudan etki eden ve kitleleri ikna eden tavrnn yansmalar poplist sanat yaptlarnda da grlmektedir. Tekrar Kevin Robinsin teknoloji ve teknolojik gerekelerin etkisi altnda olan toplumlara ynelik eletirilerine dnersek, Robins hakikatin ve gerekliin tasarmclar olarak grd otorite ve bu otoritenin hkm srd tekno-kltre ynelik bir eletirisi yledir ki bu yukarda ifade edilen evrensel idealizm endiesini de iinde barndrmaktadr: (Yeni tekno-kltrn) Teknolojik yenilie kar gsterdii sorgusuz sualsiz itibar ve hrmete karym. Kendini sunarken kulland devrimci ve topyac terimlerin tam tersine tutuculuun ta kendisine dntne inanyorum. Teknoloji hkmranl ve aknlyla dolu eski fantazyalar yeniden stlp yeniymi gibi nmze konulmakta. Bu durum, anlaml toplumsal ve kltrel dnmler iin alternatif olabilecek gndemlerin yasaklanmasna, sakl tutulmasna hizmet etmektedirTeknolojinin deiim deerini inkar etmemekle birlikte, bugnk grsel kltrmzde hangi deiim biimlerinin gerekten nemli ve anlaml olduunu bulmak iin byle bir mesafenin gerekli olduuna inanyorum. Egemen olan tekno-hayalciliin kapal ve belirlenimci(deterministic) mantna kar kltrmzde geerli olan vizyon terimlerini nasl deitirebiliriz? (Robins; 1999; 23) stanbul Modernde gncel projeleri izleyen rencilere, zengin grnt ve teknik yetkinlikleriyle bu projelerin temel zelliinin heyecan verici ve elendirici olmas olduu anlatlyor. an dili sz konusu olduunda bu nitelemenin yerinde olduunu syleyebiliriz. O halde bu almalarn insanlar elendirirken ayn zamanda da etkileyen reklamlardan bir fark var mdr? Veya reklam rnlerinin oluum sreci ve hatta amac sanat yaptlarnn yaratm sreciyle benzerlik tar m? Sanat yaptnn oluum srecinde, enformasyon ann algy biimlendiren ve zihin tasarmn nceleyen tavr esas kabul edildiinde bir eksiklik sz konusudur. Sanat iki temel unsurunu kaybetmi gibi grnmektedir. Bu iki unsur sanat erotik bir etkinlik olarak dnmemizi salayan yabanclama ve mphemliktir. Ayrca sanatn diyalektii, ykc ve yaratc gc de gz ard edilmektedir. nk dzeni ve gvenli olan esas alan bir sistem iinde zerk yapsyla sanatn yarataca kaos tekinsizdir. Castoriadis bu ykc ve yeniliki glerin etkileimini hem demokratik yaratm hem de estetik yaratclk iin ok nemli bulur; nk sanat, akl dealarn deil Kaosu, Uurumu(Abyss) ve Yersizlii(Groundless) temsil eder, bunlara biim verir. Bu sunum biimiyle gndelik yaamlarmzn uysal ve aptal gvenliini terk ederek Kaosa pencere aar, her an Uurumun kenarnda yaadmz hatrlatr. Buradaki asl mesele de srekli bakala ve bakalama gdsne msaade etme kapasitemizdir. (Robins; 1999; 56) Sonu olarak dnce sisteminin paras olan tasarmlar, bilgi veya enformasyon iletme amacyla duyumsal nesnelere dntrlerek kitlelerin zihinlerini dorudan etkilemektedir. Bylelikle sistem bir fabrika gibi kendi kitlesini ihtiyalar dorultusunda retebilmektedir. Bir nesne olarak sanat objesi yaratlmas, dncenin simle edilmesi vastasyla gereklik kazanmas karsnda ikinci planda kalmtr. Les Levine simlasyon gereklikten daha gerektir der. Dncenin sanat yapan bir aygt olarak ifade edilmesi ve sanat nesnesi retiminden vazgeilmesi beraberinde birbirinden farkl fakat temelde znel estetik tavrdan uzak, ilikisel estetik, sistem estetii gibi farkl estetik tanmlarn getirmitir.
202

Burada nemli olan sanatn zerk yapsn kaybetmesi ve bir ara olarak sistemin, gvenli olann paras haline gelmesidir. Sanat ve tasarmn algya dorudan etki eden gc, sistemin ihtiyalar dorultusunda ilevselleerek bir anlamda ehliletirilmektedir. Bu noktada sistem tarafndan yaratlan ortak bilincin alternatifi olarak yine ortak bir bilin oluumu nerilebilir. Bu da lkemizde henz pek de alk olmadmz kolektif retimlerdir. Dolaysyla gzel sanatlar eitimi iinde bireysel projelerden ziyade kolektif projelerin oluturulmasna imkan verilmelidir. KAYNAKLAR BARNARD, Malcolm; Sanat, Tasarm ve Grsel Kltr; ev: Gliz Korkmaz; 2002; topya Sanat Dizisi; ISBN:975-8382-53-5 BERGER, John; Grme Biimleri; ev: Yurdanur Salman; 2010; Metis Yaynlar; ISBN: 789753420839 BOURRIAAUD, Nicolas; likisel Estetik; ev: Saadet zen; 2005; Balam Yaynlar; ISBN: 978975880333 GRAY, Alasdair; Lanark; ev: Emine Ayhan; 2009; Metis Yaynlar; ISBN-13: 978-975-342-726HALSALL, Francis; Systems Aesthetics and the System as Medium; From: Francis Halsall, Systems of Art, (Peter Lang, 2008) IIK, Emre, ENTRK, Yldrm; zneler, Durumlar ve Mekanlar; 2009; Balam Yaynclk; ISBN: 9786055809058 KROKER, Arthur and Marilouise; Digital Delirium KUSPIT, Donald; Sanatn Sonu; ev: Yasemin Tezgiden; 2010; Metis Yaynlar; ISBN: 975-342-541-4 FOUCAULT, Michel, Bu Bir Pipo Deildir; ev: Selahattin Hilav; 2010; YKY, ZLEM, Doan (2006), Mantk, nklap Kitabevi PLATON; Diyaloglar; 2009; Remzi Kitabevi; ISBN: 9789751413543 PLATON; Devlet; ev: Mehmet Ali Cimcoz, Sabahattin Eybolu; 2008; YKY; ISBN: 9789754587180 ROBINS, Kevin; maj, Grmenin Kltr ve Politikas; ev: Nuray Trkolu; 2009; Ayrnt Yaynlar; ISBN: 975-539-251-3 SHANKEN, A.Edward; Art in the Information Age: Technology and Conceptual Art; Leonardo, Vol. 35, No. 4 (2002), pp. 433-438; Published by: The MIT Pres; Stable URL: http://www.jstor.org/ stable/1577407 TUNALI, smail; Tasarm Felsefesine Giri; 2002; Yap Endstri Merkezi Yaynlar; ISBN: 9789758599172 TRUFFAUT, Franois; Fahrenheit 451 (1966) YILMAZ, Mehmet; Postmodernizmden Modernizme Sanat; topya Sanat Dizisi; ISBN: 975-636134-4 http://plato.stanford.edu/entries/epistemology/Copyright 2005 by Matthias Steup Beuys, Kounellis, Kiafer, Cucchi; Bir Katedral na Etmek; ev: Ahmet Cemal; 2005; Sel Yaynclk; ISBN:9789755702605 http://www.etymonline.com

203

AIMIZDA PRMTVZM ELM VE SANATILAR/LKEL TOPLUM KLTRNDE VE ADA SANATTA SMGESELLK

Yrd. Do. Berna KAYA OKAN ankr Karatekin niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, ANKIRI kaya_okan@yahoo.com

Sanatn ve sanat eserlerinin nasl ve neden ortaya kt konusunda deiik grler vardr. nsann igdsel ihtiya ve isteklerinden dolay m, vahi hayvanlarla mcadele edebilmek iin mi, bereketi artrmak ve daha ok rn alabilmek iin mi sanat yarattklar grleri hkimdir. nsann ilk olarak doann gc karsnda korumaszlndan, acizliinden dolay yneldii sanatsal abalar, bugn gnmz sanats tarafndan farkl yaklamlar ile yaratlmaya devam etmektedir. Bu yaratm, ilkel insanda tamamen inan boyutunda iken, gnmz sanatsnda kendini ifade etmenin bir biimidir. lkel toplum sanat birok gnmz sanatsn etkilemektedir. Worringere gre onlarn evren karsnda ald tavr sonucunda bu yaratmlar ortaya kar. lkel sanatta insan, doa ile kendisi ve doann kendi iinde barndrd her ey arasnda benzerlik ve zdelik kurarak imge ve bynn gc ile doay evcilletirme abas ierisine girmitir. Pirimitiv sanatta resim, heykel sanatsal bir etkinlik deil, gl inanlarn, umutlarn, korkularn anlatmdr. Pirimitiv sanat, doa ve doann gc karsnda onu kendi gereksinimleri dorultusunda deitirerek kullanmak amac gtmtr. Doasal gler bylelikle bir konumdan baka bir konuma dntrlmtr. Primitiv sanatta sanatnn bak as hibir zaman gereki deildir, kavramsaldr; yani eylerin gzle grnen deil, saf zihnin btnsel idraki ile anlalan en z ve en temel yanlarn yanstmaya alr. Gnmz sanats ve Primitiv dnem sanats arasndaki ama farkna ramen, gnmz sanatsnn doada arad ve sanatnda yanstt bysellik ve aura ilkellerde gzlemlediimiz etkiye e deerdedir. Her iki yorumlayc, kendi amalar ve inanlar dorultusunda doaya anlam katmlardr. Gnmz sanats dnsel abalarla ve geleneksel yararlanma ile sanatsal kalplar krmay baarmtr. Primitiv sanat yaamn grkeminden ok insann ve yaamn zn ifade eder. Biim anlay, anlam yanstma, yorumlama gc ve yalnln tek bana hissettirdii gerilim duygusu gnmz sanatsn da etkilemitir. Gnmzde Primitivizme kar olan ilgi sanatlarn sosyal hayatn basklarndan, kurallardan, ksrlatrc basmakalp fikirlerden uzaklamak yoluyla dnyaya yeni ve saf bakla bakmak ihtiyacndan kaynaklanr. Gnmz sanatlar, ada uygarla tepki olarak, safla, bilgisizlie, enfantilizme (ocua zg gre) ynelmilerdir. ocuklarn ve ruhsal rahatszl olan kiilerin sanat, primitiv sanatnnkinden farkl bir dnyaya aittir. Klee, gibi sanatlar iin bu sanat rnleri de bilinsiz gler ve primer eler tadklar iin nem tarlar. Primitiv dnem sanatlarnn rnlerini trans halindeyken yarattklarna inanlsa da zamanla elde edilen bilgiler sanatlarn byk bir ciddiyet ierisinde yaptklarn ispatlamtr. Gnmz sanatsnn ve zellikle de bat dnyasnn primitiv sanata ynelmesinin en nemli sebeplerinden biri ilk deneyimin her eyin temelini oluturan mucizev dnyann aray ierisinde olmalardr. Tanmann getirdii aknlk duygusu batl sanatnn d gcn bir anlamda atelemitir. Apollinaire, sanatlarn primitiv halklarn sanatlarna duyduklar ilginin kaynanda estetiin yattna inanr. Bununla ilgili olarak u szleri sylemitir.

204

Kukusuz, ada sanat primitiv sanat rnlerinden zaman zaman esinleniyor, aslnda primitiv sanat biimlerini belirleyen kurallar tanmaya alyordu. Primitiv ve ada sanat, gnmzde heykel sanat arayna bal olarak kesimitir(Wentick,1979:10). Primitiv sanat rn ister bir tapnma arac ister fonksiyonel bir nesne olsun o kltrn iinde yaayan insanlarca alglanan bir anlam tar ve simgeseldir. Gnmz sanats, tinsel bir gereksinim rn olan taklit nitelii tamayan gzle grnenle deil aklla duyumsanan bir sanatn peinde idi. Primitiv dnem sanats iin sanata yn veren belirli oranlar, ller, durular vard. Bu kurallar, formller sanatnn iinde yaad yaam felsefesine aittir. Tm kurallar, sanatnn tereddtszce kabul edip, zmsedii kurallard. Primitivlerin biim anlaylar yalnlk zerine younlamtr. Grsel olmaktan ok dseldir. Vurgu ve abartma sklkla kullanlrken, ilgi uyandrmayan eler kompozisyondan karlmtr. Primitiv dnem sanats iin sanat, gereki olma zorunluluu tamaz. amzn ruhsal eiliminin primitiv sanata benzer bir biimde kiinin kendisini yaln bir ekilde ifade etmesi olduu sylenebilir. Herbert Read bu konu ile ilgili dncelerini yle aktarmaktadr. Vurgulamak isteriz ki, ada dnyada hkm sren koullarn bir blmnn yalnzca pirimitiv dnemlerde benzerlerine rastlanmaktadr. ada sanatn 40.000 yl adl bu sergide, insann dnyasnda tandk olmayan hibir ey olmadn, ada sanat biimlerinde yeni unsurlar bulunmadn ve bu unsurlarn, insanolunun deneyimleri dorultusunda kendisini ifade etme biimleri olduunu ortaya koymay amaladk(Wentick, 1979:12). Worringer, insanolunun doa ile btnleme isteine bal olarak soyut dnceler gelitirdiine dikkat ekmitir. Kiinin kendisini dnya ile zdeletirmesi, btnleme istei, gven duygusu ile insan ve dnya arasnda panteistik bir ban varln dndrmekte ise de, soyutlua duyulan gereksinim, asl olarak dnya ile kar karya kalan insann i dnyasndaki gizli huzursuzluktan kken almaktadr. Pirimitiv dnem insan d dnyann zemedii karmak yapsndan endie ve korku duyarak, huzur ve sessizlie kavumak iin byk bir istek duymaktayd. Sanatta bulduklar potansiyel mutluluk, kendilerini dnyann maddi zevklerine adamay deil de frsatlar deerlendirerek soyut anlamlar ykleyerek lmszletirmeyi amalar. Bylelikle insanolu srekli deikenlik gsteren doa karsnda kendisini gvende hissetmeye almtr. Worringere gre insanolu d dnya fenomenlerini ne denli az anlarsa ve d dnyaya kendini ne denli az yakn bulursa gl ve soyut bir gzellik yaratma drts o denli gl olur. Pirimitiv dnem sanats doa kanunlarn anlamaya almaz aksine bu fenomenlerin kendisini ynettii ve bu fenomenlerde kaybolduunu dnd iin onlar keyfilik ve kaostan arndrmaya abalar ve bunlara boyun eer. Pirimitiv dnem insan o gn yaar. Dnyasnda kalclk ve sreklilik kavramlar yoktur. O anki koullar grr ve deerlendirir. Olaylara igdleri dorultusunda tepki verir. Dolaysyla bir sanat rn yarattnda, yaamn yneten tesadflerden syrlm olur. Sanat bir simge sistemi olarak gren Claude Levi-Strauss, sanatn toplumsal yaam ile yakndan balantl olduunu syler. lkel uygarlklarn sanatnda her nesne yalnzca yaratcs tarafndan deil, tm insanlar tarafndan kolaylkla alglanabilecek simgelerle ifade edilmitir. Bir sanat rnnn kolektif bir ilevi vardr. Ortak simgeler olmakszn iletiimden sz edilemez. Gnmz sanatna ve ilkel toplum sanatna baktmzda formu biimleme tutkusunun farkl temellere dayandn syleyebiliriz. Temelde yatan sebeplerin farkllna ramen ilkellerin biim anlay, yakaladklar sadelik ve soyutlama yetenei bugnn sanatsn etkilemitir. lkel toplumlarn soyutlama gcnn aknl daha ok toplumsal nedenlerle ilintilidir. Avc avn ne kadar iyi gzlemler ve biime dntrrse avnn ruhuna da o derece hkim olabilirdi. Ava giderken kendisini korumasn, kollamasn istedii tanray da yanna alyordu. Tanra, onun iin kutsal olduu kadar rkn ve gizemliydi. nk o douruyor ve bir canl meydana getirebiliyordu.
205

Worringere gre ilkel toplum insann yaratma gtren ve bir itepi olan kendiliinden ey duygusu, gnmz sanatsn da soyut sanat yapmaya gtren duygudur. Ancak binlerce yllk insan zeks geliimi ve rasyonalist bilgi birikimi sonucu oluan bilmekavramndan dolay bugnk kendiliinen eyduygusu bilinli edinimdir. Artk uygarln gelimesi ile insan, evren hakknda yeterince bilgiye sahiptir. Worringer bu konuda yle der; lkel toplumlar evren hakkndaki bilgisizliklerinden tr soyut sanata gittikleri halde, uygar toplumlar daha baka nedenlerden soyut sanata giderler, nk onlar bilim ve uygarln gelimesi ile evren hakknda yeterince bilgiye sahiptirler(Tunal,1983:142). lkelerde grdmz bu soyutlama kapasitesinin igdsel bir yaratm olduunu ve soyut biimleri zihnin mdahalesi olmadan yarattklarn syleyebiliriz. Enis Batura gre; D dnyann fenomenlerinin karmakark i ilikileri ve ak karsnda rahatszlk duyan bu halklara derin bir dinginlik ihtiyac egemen olur. Onlarn sanattan elde etmeyi umduklar mutluluk, kendilerini d dnyann nesnelerine yanstma, onlarda kendi kendinden haz duyma istei deil, d dnyann tek tek nesnelerini keyfiliinden ve grnteki rastlantsallndan kurtarma, onlar soyut biimlere yaklatrarak ebediletirme ve bylece grnlerden uzak bir dinginlik noktas, bir snak bulma olananda sakldr. En gl drtleri, yle denebilirse, d dnyann nesnelerini kendi doal balamlarnda varln sonu gelmeyen akndan ekip almak, onlar hayata bamllklarndan, yani kendilerine ilikin keyfi ve varsa hepsinden kurtarp saflatrmak, onlar zorunlu ve dayankl klmak, mutlak deerlerine yaklatrmaktr (Batur,1997:279). Bu gzellik anlay, yaln izgi ve onun saf geometrik dzenlilik iinde geliimi, pirimitif-arkaik yapnn salaml ve karall gnmz sanatsn biim anlay ynnden ok etkilemitir. Gnmz sanatsn en ok megul eden sorunlarndan biri olan biim olgusunu artk i dnyann d dnyaya kar stnl ekillendirmektedir. Artk dnya duyusal olarak bilinle kavranan bir dnyadr. Ben ile kavranan ve ifade edilen her ey objeyi doal grnnden uzaklatrr ve bu uzaklatrma ne kadar fazla olursa Theo Von Doesburga gre estetik deneme o derece gl olur. Anthony Storr bu konu ile ilgili olarak yle der; nesnenin fiziksel niteliinden uzaklama, biimsizlii damtarak ortaya yaln, snrl, sabit, kalc, evrensel geerlilii olan bir ey karma. Neolitik sanat, deiebilir ve geici etkinlikleri yanstan deil, daha ok deimeyen bir sistem iinde insanlarn birbirleriyle ve kozmosla olan ilikilerini yanstan bir biimler dnyas istiyordu. Ama yaamn ieriini rtbas etmek deil, ona egemen olmak, onun fiziksel stnln yaratma isteminin gcne, insann dnyasna biim ve yn verme drtsne teslim olmaya zorlamakt Dolaysyla, benlii nesneden uzaklatrma ya da koparmann bir sonucu olarak simge doar (Storr,1992). lkel toplumda simge, toplum yaamnn vazgeilmez bir parasdr. Levi-Straussa gre; Sanat yaptnn gsterge rol ona yklenen sosyolojik ilevle nem kazanr. Bu toplumlarda sanat, sadece onu yaratan deil, onu izleyen herkese anlalabilen simgelerden oluur. Her imge ve simgenin deiimine paralel olarak toplulukta da deiimler gerekletii iin yaratlan imgeyi alglayan birey e zamanl dnsel anlamlandrma dzleminde tutabiliyordu. amz sanatnda yaratlan imgelerin byk bir ksm e zamanl yaantdan deil, daha ok sanatn tarihi iinden karlan imgeler olduu iin ilkel topluluktaki ortaklk kolayca salanamaz (Levi-Strauss,1995:159). mge yaratma eylemi ilkel insann istem d, toplum yaamnn bir paras, yaam kolaylatrmann bir yolu olarak yapt bir etkinliktir. Bundan dolay sanatn simge ile baladn syleyebiliriz. yle ki ilkel topluluk iin akbaba betimlemeli bir totemin akbabay ifade etmesi iin mutlaka onun kopyas olmas gerekmez. Bu yrtc kuun kendisini hatrlatacak kk bir ayrnts; gagas, ty, penesi simgeletirmek istenen dncenin anlatlmas asndan yeterlidir. amann grevi gerei nesneletirmekti; hem dsal doa hem de znellik ayn akbete maruz kald, nk yabanclam bir yaam bunu gerektiriyordu. Sanat, bireyin doadan koparlarak, zellikle toplumsal dzeyde
206

tahakkm altna alnmasn salayan kavramsal bir dnm ortam yaratmtr. Sanatn insan duygularn sembolletirip ynlendirme yetisi her iki hedefi de gerekletirmitir. Toplum ve doa ierisindeki konumlanmz srdrebilmemiz iin bize kabul ettirilen zorunluluk temelde sembolik dnyann icaddr. Ritelin doasnda da grld gibi, i blmnn bir uzants olarak, dnya sanat araclyla dolaylandrlmaldr. Gerek nesne ve onun zgnl ritel de ortaya kmaz; trensel ifade koullarnn deiime ak olabilmesi iin, bunun yerine soyut bir nesne kullanlmaktadr. Oscar Wilde, sanatn yaam taklit etmediini, yaamn sembolizmi izlediini ve tabii sembolizmi reten eyin deforme edilmi yaam olduunu sylemitir. Sanatn balca ilevi, duygular nesneletirmek ve bylece kiinin motivasyonlarn ve kimliini bir sembole veya bir metafora dntrmektir. Bu yzden, sanat z itibaryla bir tahrifattr. Fransada Paleolitik Devre ait bir maarada bulunan duvar resmi, bir takm iaretler ve muhtemelen hayvan betimlemelerinden olumutur. Ama avlanma ve bereket ile ilgili olarak bysel bir ierik tar. Jean Dubuffetin ii ile karlatrabileceimiz bu duvar resmi, gnmz sanatlarnn pirimitif eilimlerini gsteren nemli rneklerdendir. Sanatnn 1946 ylnda yapt portreadeta ocuk resimlerine benzer. Bu izimde anatomik bir mkemmellik gremeyiz. Belirsiz paralardan oluan figr, teknik olarak tarih ncesi duvar resimlerinde kullanlan teknie benzer bir teknik kullanmtr. Erken dnemlere tarihlenen oturan figrheykelciinde figre ait tm ayrntlar abartlmtr. Vcutta fazla anatomik detay, oran, orant yoktur. Bu heykeli amz sanatlarndan Jean Ipousteguyun tatan yaplm 57 cmlik kk kadn heykelcii ile karlatrabiliriz. Akademik biimleme anlaynn ok tesinde, detaylarn yer almad alma bize tarih ncesi ana tanra heykelciklerini anmsatr. Sanatnn bu almas antsal bir etki yaratmaktadr. Paleolitik Devre ait kadn heykelleri insanolunun temel aktivitelerinin bir parasdr ve avlanma eyleminde nemli bir rol oynarlar. Bu dnemde yaplan kadn heykelcikleri toplumun gvenliini temin eden, hayvanlardan ve doasal glerden koruyucu bir nitelik tar. Bu heykelciklerin en nemli imajlarndan biri de bereketi sembolize etmeleri ve ayinlerde kullanlmalardr. Bu heykelcikler, kadn anatomisinin gl bir stilizasyonunu temsil ederler. remeye ait uzuvlarn abartlmas esnasnda gsler, kalalar ve genital organlar zellikle vurgulanan detaylardr. Vcudun dier ksmlar adeta ihmal edilmitir. Yz de genellikle detaysz bir biimde ekillendirilmitir. Brassainin Black Vensadl almas da gnmzde bereket idollerinin yeni bir yorumlamasdr. Detaylardan arndrlm bir titizlikle biimlendirilen tatan kadn figrn ban, kollarn ve bacaklarn olmad btn iinde eriyerek soyutlandn gryoruz. Afrikada bulunan 185 cm. uzunluundaki ahap direk aslnda kadn figrnn basitletirilmi bir temsilidir. Bunu biimin ortasnda gs olarak deerlendirebileceimiz formlardan da anlayabiliriz. Bereket tanrasna olan saygnn bir ant olarak kabul edebileceimiz bu yaklamda kadn ayn ekilde topluluun gvenliini temin eden bir varlk olarak simgeletirilmitir. Kenneth Armitagen Sculpture of two breast adl bronz almas bize antik Yunan mezarlarn hatrlatr. Gemite antik yunan mezarlar, phallus ve portrelerle sslenmekteydi. lkel kabile yaamnda dans ve arknn eitimin bir paras olduu ve bu seremonilerde masklarn kullanldn dnlmektedir. Topluluun koruyucu ruhunu temsil eden bu masklar ilevsel bir greve sahip idiler. Ban etrafn ssleyen sa abartl ve gsterili bir biimde ekillendirilmitir. Aslnda bu ssleme bize kadn genital organn artrr. Caroline Leenin La Femme comme il faut adl metal almas sanatnn kadn figrne biraz alayl, biraz fantastik yaklamdr. Caroline Leenin almasnda figr detaylardan arndrlmtr. Kadn genital organ, ilkel masklardan hayli etkilenmi olan sanatnn yorumu ile biimlendirilmitir. Eski Maya uygarlna ait Uzanan Figradl alma, Henry Mooreun Uzanan Figradl almas ile yakn bir etkilenim ierisindedir. Moore burada geometrik soyutlamadan kanmtr. Daha ok doasal form yapsndan hareket eden sanat, bilinli bir yaklam ile eski uygarlklarn biimleme tarzn kullanmtr. Moore, tan doal yapsn bozmadan yaratt eserlerinde tatan bir figr
207

yapmak istemez. Figr sezinlettiren bir yontu oluturmak ister. XX. Yzyln sanatlarna, ilkellerin sanatnda bulunan deerlere ilikin yeni bir anlay kazandran yaklamlardan biri de Mooreun bu yaklam olmutur. Paleolitik Dneme ait Marble Headadl alma, olduka sade bir yaklam ierisinde gerekletirilmitir. Ayn zamanda bir yz ve keman gvdeli idolleri anmsatan alma olduka semboliktir. Heykellerinde detaylardan kanan Brancuside antik sanattan olduka etkilenmitir. Onun sade, przsz, cilalanm yzeyleri dinginlik ve sessizlik yayarlar. Jacob Epstein,Brancusinin almalar iin sanatnn kulland ar stilizasyonu ve nesnelerin tannabilirlik zelliklerini kaybetmelerini eski uygarlklarn sanat yaklamna balamtr.Bir eyi dorudan gstermek yerine onu sezinletmeye almay herhangi bir nesnenin bir konumdan baka bir konuma dnebilecei dncesini modern sanata kazandran ilkel toplum sanat,Brancusinin heykellerinde,kuun ulalmazln yaln ve sade formlarda yakalamtr.Simgelerle grnlerin tesine gemek,armlar yoluyla zmlemeler yaratmak,biimlendirdii formlar sadeletirirken,tannr yanlarn da ihmal etmemitir. Brancusi,yaptn d gzelliinden ok dncenin nemli olduunu vurgulamtr.Bu yzden figrasyonu kademeli olarak brakarak soyut almaya balamtr.Dz yzeyli,yaln formlar kullanmtr. almalarnda 1920 sonlar ve 1930 balar zellikle spanyaya zg mitolojik ve trensel imgeler kullanan Picasso, boa, kadn, minotaurusun simgesel gleri ile kendi arasnda zdelik kurmutur. Berger, Picasso ile ilgili olarak yle der; Picasso, imge yoluyla kendisini bir baka yarata dntrm, kendisini o yaratn vcudunda ve gcnde yaamtr (Berger,1992:54). 19091914 yllar aras Avrupa sanat dnda araylara balayan Modgliani tpk Picasso, Brancusi ve Lipchitz gibi kendisine taze bir perspektif sunan Afrika ve Hint sanatlarndan etkilenmitir. Yerli masklar onun bst almalarn etkilemitir. Modgliani Afrika sanatndaki hisleri en az elementle da vurumun etkisinde kalmtr. Tarih ncesi alara ait tanra buluntular, kalntlar Yunan ya da Rnesans dneminin idealize edilmi olan figrlerinden son derece farkl bir estetik anlayn ortaya koyarlar, tarih ncesi alara ait bir figr olan tanra, bir ilah ve tinsel gelenein bir simgesidir. Fiziksel biimde kaltsal deerleri kodlanm durumdadr. Yaam veren organlar abartlarak ifade edilmitir. Ancak bu abartma ve plaklk batan karc bir unsur deildir. Tamamen kutsal bir nitelik tar. lka uygarlklarnda tanrann gcnn simgesi olan vulva gnmzde yeni yorumlarla yeniden kullanlmtr. Centralised focus(merkeziletirilmi odak)terimi, Judy Chicagonun 1970lerin banda yapt ilerde ortaya kan vajina formlarnn simgesel anlamlar ile ilintilidir. Georgia OKeefenin kadn kimliinin karanlkta kalan yanlarn aydnlatma abalarna gndermede bulunarak Lippard, imdi aka grlyor ki, birok kadn sanat, kadn gvdesinin bir eretilemesini sklkla merkezi bir delik tanmlamaktadr Heykeltra Louise Bourgeoisin yapt ilk formlar, tanra simgelerinin metamorfozunu yanstr. Onun bu formlar tarih ncesi dnem ile balant kurmamz salayan simgesel formlardr. Sanat Eserlerimde daima cinsel bir unsur olmutur Bazen tmyle kadn ekillerine odaklanrm bulutlara benzeyen meme ktlelerine ancak, ou zaman dleri ve benzetmeleri kaynatrrm erkeklik organna benzeyen memeler, etkin edilgin yaptlar karrm ortaya(Gadon,1989:212). Bourgeois iin sanatn psikolojik bir ilevi vardr. Onun iin sanat yapmak, kiiyi kaygya srkleyen var oluumuzla ilgili, bilinaltna yerlemi ruh hallerine somut bir ekil vererek onlar iimizden atma ilemidir. Mendiata, ocukluunu kszler yurdunda geirmi bir sanatdr. lm ile ilgili iler yapar. Yaam ve lm arasndaki ince izgiyi belirleyen bu almalar da kadn bedenini sklkla kullanr. Sanat, performancelarn da almalarn doa da gerekletirip ayn ortamda brakr. Mendiata, kadn bedeni ile topra zdeletirir. Mendiata, ana yurdu Kbaya dndnde, uzun sre Kba isyanclarna snak grevi gren ve bir zamanlar kutsal kabul edilen, Havanann batsndaki
208

dalk arazide yer alan Jarucoda kadn tasvirlerini kire ta maaralarn duvarlarna kazmtr. Topraktan yapt heykelleri, artk yalnzca topraa dn deil ayn zamanda ana yurda dn de simgelemektedir. Tarih de kadnn simgesel glerine ithafen gerekletirdii almalarnda Mendiata, ne gemie ait bir sanat yeniden yaratm ne de onun gnmzdeki ncln yapmtr; daha ok son derece kiisel ve zgn olan yaratc deneyimi sayesinde yeni bir anlay gelitirmitir. KAYNAKLAR Batur,Enis. (1997), Modernizm Serveni,Yap Kredi Yay.,stanbul Berger, John. (1992), Picassonun Baars ve Baarszl, Metis Yaynlar, stanbul Storr,Anthony. (1992), Yaratma Drts,Yaynevi Yay.,stanbul Strauss,Levi,Claude. (1995), Irk, Tarih ve Kltr, Metis Yaynlar, stanbul Tunal, smail. (1983),Felsefenin Inda Modern Resim, Remzi Kitabevi, stanbul Wentick, Charles. (1979),Modern and Primitive Art, Phadion Press Limited, Oxford, Great Britain W,Gadon,Elinor. (1989),The Once and Future Goddess A Symbol Our Time,The Aquaron Pres Worringer,Wilhelm. (1985), Soyutlama ve zdeleyim,Remzi Kitabevi,stanbul

209

GRSEL SANATLARDA ZLEYC TANIKLII VE KAVRAMSAL SANAT ETMNDE BR RNEK OLARAK JOSEPH BEUYSUN TOPLUMSAL HEYKELLER
Canan AKIR Milli Eitim Bakanl, Bilim ve Sanat Merkezi retmeni, STANBUL chatnoir_rouge@hotmail.com

Gelien teknolojiyle bir sonu ve rn olmaktan ok sanat film, video, fotoraf karelerinden oluan, dijital yolla yaratlm, oaltlm iler, enstalasyon, performans gibi oklukla bellekte iz brakacak bir deneyim; yerleik anlaytan farkl bir estetik hazla duyumsanabilen kavramsal iler olarak varlk gstermektedir. 1950lerde Marcel Duchamp sanatta ok etkisi yaratan hazr-yapmlar ile sanatn tekilliini ve orijinal yapt olma olgusunu yok eder. Duchampa gre; Resim yalnz grsel ve retinal olmamal. Ayn zamanda beynin gri hcrelerinin ve entelektel deerlere olan ilgimizin de dikkatini ekmeli (Baykam,1992:79-81). 1960l ve 1970li yllarda parlayan Fluxus sanat kolektifi; toplumsal ve siyasal eylemlilikle bir arada sanatsal deneyler yapmann hararetli savunuculuunu stlenen bir uluslar aras avangard gruptu ve saflarnda Joseph Beuys, John Cage, Charlotte Moorman, Yoko Ono ve Nam June Paik gibi isimler yer alyordu. Bu isimlerin birou, teknoloji, performans, mzik ve ses sanatn kendi almalarnda birletirmilerdi (Wands,2006:123). Gnmzde bir mze ya da galeride etrafnda dolap hatta dokunup incelenebilecek resimlerin, heykellerin, plastii gl ilerin yerini alan; ou kez sanatnn bir grsel dil olarak benimsedii dncenin kendisi olan kavramsal, proje formunda retilen, politik, sosyal ve ekonomik balamlara oturan ilere bakldnda sanat dijital teknolojiler kullanlarak reten ada sanatnn, sanatn madde olarak deerinin fikrinin nne gemesi sorunsal ile de urat dnlebilir. Sanatn belki de bu plastik d gelien, kendisini ancak ariv kaytlaryla lmsz klan yeni ve amz aralarnn grsel dili karsnda; sanat alcsnn kendisini yeniden konumlandrmas gerekebilir. ada sanatnn; resmin deil ama sanatn sorunsaln tartrken ilk temellendii sorunsal tuval-asinin varlk nedeni zerinedir. Bunun ilevini sorgulam, sonrasnda da onunla birlikte imgeyi sorgulamak diye yeni bir ey ortaya kmtr. mgeyi sorgularken bu kez estetik deer ve hatta sanat deeri yklenmi estetik obje meselenin iine girmitir (Beykal,1992:88). ada sanat, sanat ynyle aratrlp tartlrken sanat eitiminde henz adalk, disiplinleraras ibirlii, alternatif ifade olanaklarnn kullanm ve yorumlan basamaklarnn tartmaya ve dnce retmeye ak bir alan olduu sylenebilir. ada sanatn ifade dilinin uygulamada sanat ve sanat rencisi asndan sorunsallar; retilen i ve anlam-konsept ilikisi, sergileme-mekan sorunu, nesne olma ticari olu olarak zetlenebilir. Sanatnn herhangi bir sanat rencisi ya da sanat alcsyla kyaslandnda bu ve benzer sorunlar karsnda daha gl kuramsal, sezgisel ve pratik yeterlilikler gsterdiini sylemek daha doru olabilir. Ancak sanat rencisi zellikle de sanat alcs 21. yzyl sanatn braknz retmeyi olduka zor konumlandrp iselletirebilmektedir. Peki, sanat eitimi ada sanat mzesinde, bienallerde, galerilerde akl karm, genel olarak; sanat izleyicisinin akl karklnn neresindedir? zleyici, bir resmi oluturan tm bilgilerin hibirinin kaybolmadan zerine yazld tablettir. Bir resmin anlam k noktasnda deil, var noktasndadr (Baykam, 1992:93). Kanta gre; nesnelerin biiminin zne tarafndan alglanmas, nesnelerin zihindeki tasarmlar ile ilikili olduundan, form hem d dnyada olanlara, hem de zihinde bulunanlara karlk gelir ki, Kant d dnyaya ait formun, sbjektif forma (bilgi ve tasarm formuna) nasl getiini inceleyerek forma epistemolojik adan yaklamtr. Ontolojik adan form objektiftir yani objeler dnyasnn belirli bir yaps, salam bir
210

balangc vardr. Kant ise bu objektifliin akln bir sonucu olduunu ve ncelikle gerekliin objektif olduu iddiasnn sorgulanmas gerektiini ileri srm ve bir objektiflikten sz edilecekse bunun nesnede deil, nesne hakkndaki bilgilerde aranmas gerektiini belirtmitir (ndin,2003:80-81). rnein; 21.yzyl sanatnn metinle olan sk birlikteliinde, metnin aklayc varoluundan ok bir dnsel z olarak grsel sanatlarda youn yer bulmasna karn genel olarak sanat eitiminde metin-dnce ilikisi kurulmadn gzlemek mmkndr. Baykama gre metnin bu birincil konuma trmannn nemli nedenlerinden biri; bugnk sanat ortamndaki ekletisizmin getirdii atomik, kaotik ve paralanm yedi bal dnyadr. Bugnk sanat dnyas, gemi dnemlerde olduu gibi bir akmn, bir grntnn, bir modann durumun geneline hkim olduu bir ortamdan kurulu deildir (Baykam, 1992:69). Bu yeni dnyada Cauquelna gre; tketimden iletiime geilmitir. Her zaman kopuu alglamada glk ekiyoruz, deiimi yakalamak iin ok iyi bilineni tanmada glk ekerek, nceden bildiimiz durumda yeni verileri sklkla gzden geiriyoruz. Bu, gereklii yeniden yaplandrmaktan kanan bir ekonomik davrantr. Nitekim, burada sanatsal alann dnmn yeniden dnme abasndan kurtulamadmz aka grlyor, sanat dnyas da yeni iletiim biimlerinin kimi etkilerine maruz kald ve bize verilen ilk grev eserdeki iletiim ilkelerinin zmlenmesidir (Cauqueln, 2005:45-46). 20. yzyln bir izgisini oluturan, primitivizme olan atf, Beuys iin de geerli olmutur. Etnografya mzelerinin iindeki nesneler gibi, mitik bir kkensellik ortaya karmasn bilen Joseph Beuys hem bir dnce hocas hem de politik bir aktivist olarak, etnografik olan sanata tamasn bilen bir sanat olmutur (Van der Grinten,2005:41). Yaptm her nesnenin grnm, isel insan yaamnn baz alarnn edeeridir diyordu Beuys. nsann bunlar zerine bilin gelitirmekle kendisinin ve toplumun sorunlarn zebileceine inanyordu. Ona gre yaratclk grnmez tinsel bir ze sahipti. nk, hibir eyden, dil yoluyla, dile form kazandrmayla da her eyin deiebileceine inanyordu (Beykal,2005:72). Beuys aksiyon, oklu enstalasyon veya mekan enstalasyonlar gibi sanatsal anlatm biimlerinin araclyla toplumun Toplumsal plastik sanat dncesi ile ilikili olarak deiimini hedef alan teorileriyle kamuoyuna hitap eder(Paust,2005:9). Fikir, kavram, metin, sanat eseri ve sanat felsefesi ilikisi ve ariv kayd olan fotoraf, video, ses kaytlarnn anlamlandrlmas srecinde sanat talimat ve yorumlarnn nemine ve bunun kavramsal sanat eitimi ierisindeki yerine Joseph Beuysun; l Tavana Resimler Nasl Aklanr, ef, The Chief ve Coyote, I Like America and America Likes Me, Ana Akm ve ya Alan, Coyote III konseri aksiyonlarnn ierik ve balamlarndan rnek verilebilir. Aksiyonlarn ariv kaytlar sanatnn performans srasnda kaydedilmi videolardan, fotoraflardan ve sanatnn farkl tarihlerde baka yerlerde aksiyonlarla ilikili kavramsal ierik-metinlerinden olumaktadr. Ad geen aksiyonlar ses kaytlarn dinlemeden, video kaytlarn izlemeden, sanatya ait kavramsal yorumlar okumadan en iyi ihtimalle sadece katalogda bir ya da birka fotoraf ile anlamak, anlamlandrmak mmkn deildir. rnein; Beuysun l tavana resimler nasl aklanr aksiyonuna ait kataloglarda grdmz ey, kucanda l bir tavanla oturan Beuysun fotorafdr. Bu aksiyonun ierik ve balam asndan incelenebilmesi iinse gerek sanatnn kendi aklamalarna gerekse aratrmaclarn verilerine ihtiya duyulmaktadr. Sanat rencisi-alcs iin ancak sistemli arivlenebilecek, ihtiya duyuluu ve gereklilii kabul edilmi arivlerden temin edilebilecek bu ve benzer gnmz ileri iin niversitelerdeki dokmantasyon da yazk ki yeterli deildir. Beuys 1965 ylndaki l Tavana Resimler Nasl Aklanr aksiyonunu l bir tavanla gerekletirdiinde, buradaki l hayvan baka bildiriler iletmenin yan sra insann evresiyle nasl ykc bir iliki biimi kurduuna da iaret eder. Geriye dnk olarak yapt bir aklamasnda Beuys bu aksiyonun ekolojik vurgusuna dikkat ekmek iin, sz konusu aksiyonun; insann kendi elleriyle yaratt ekolojik hasar, dnyann yaam izgilerinde brakt etki konusunda bilinlendii dneme rastladn sylyor. Yani insanolu tavan ldryor. Ama ayn zamanda topra, ormanlar ve bunlarn retim biimlerini de ldryor. Esas olarak dnyann yaam izgilerine zarar veriyor. Ekolojik sorun da budur zaten. imdi kalkp da bir tavann bir eyi anlayacan ileri srdmde,
211

bununla tavann ve beraberinde doann, insann bir organ olduunu, insann bu organlar olmadan yaayamayacan anlarm Bu balamda tavan insann bir harici organ kabul edebiliriz (Paust,2005:86). Peki neden Beuys rnei? Bugn performans sanatn Beuysdan ayr dnmek mmkn grnmemektedir. Beuysun Toplumsal Heykel, oaltma ileri ada birok sanatya k olutururken, herhangi bir galeride grdnz almalarn birinde kullanlan kee de muhtemelen Beuysa atftr. Sanat olarak Beuysu kavramak iin de felsefeden, sanat felsefesinden yardm almamz gerekmektedir, rnein; Heideggerin varlk kavram Dasein, Beuysun kendi varln dnya ile ilikisi zerine temellendirdii kuramna da bir aklk getirir. Dnya iindeki varlk teki varlklar da ierir. Her birey bylelikle bakas ile ilikisi olan varlksa eer, kendi dnyasnn anlamlandrlmasndan ve srekli bir proje olan kendi varlndan da sorumludur (Beykal, 2005:72). ada sanatn metinle sk ilikisini ve kavramlarla srdrd disiplinler aras etkinlikleri; rnein Heidegger, Fichte, Blocht, Hegel, Schiller, Nietzsche, Schopenhauer, Descartes, Focoult, Kant, Saussure, Derrida gibi isimlerin sanat, sanat eseri ve yaratclk hakkndaki dncelerinifelsefelerini okumadan, eserlerin sistemli ve eitim srecinde gereklilii ortak uzman kanaati ile belirlenmi kategori ve balklarla tasniflerine ulamadan anlamak ve anlamlandrmak pek mmkn grnmemektedir. Sanat eitiminin bu alandaki dokmantasyon ve sistemli olu a, sanat eitimini ada sanat asndan salt tesadfi klacaktr. Dahas Platon ve mimesis kuramndan teye gitme endiesi duymayan -ki bu niteliksel yzeysel olduu kadar nicel az olan- sanat felsefesi eitimini sanata ierik, dayanak ve z oluturmas bakmndan burada snrl sayda paylalan rnekler de dnlerek deerlendirmek sanat eitimi asndan ilevsel olabilir. Beuys, ef, Coyote, I Like America and America Likes Me aksiyonlarnda klk deitirip keelere brnmesiyle sadece insans biimini terk etmekle kalmaz, hayvandan elde edilen bu malzemenin, yani keenin somut ve metafizik dzlemine de iaret eder. Burada kee bir giysi biiminde olduu kadar bir kez daha yaltm olarak karmza kar. Ama hayvann da yaltm vardr. Aynn bir krk daha vardr. nsan gelierek bunun tesine gemitir; farkllam, karmaklamtr. Bu nedenle kendine yapay bir yaltm, yani yapay bir krk yaratmaldr. Beuys bu yaltc kee rty, hayvanlar leminden miras kalm bir atavizm gibi aksiyonlarna antropomorf bir grng olarak alp onu, bir tr taklitilik gibi hem grme hem de koku duyusuna hitap eder ekilde zoomorf bir grngye yaklamaya almtr. rnein; 1967de Darmstadtta gerekletirdii Ana Akm ve ya Alan aksiyonunda girdii melmi, zplayan ve drt ayak zerindeki durularnda ya da 1984 ylnda Nam June Paik ile beraber verdii Coyote III konserindeki sesli ifadelerinde Beuys, hayvanlarla mr boyu girdii diyalounun zihinsel boyutunu vcuda getiriyor (Paust 2005:89). Paustun Beuysdan aktard zere Coyote konserinde kr kurdu gittike gelierek insana dnyor bylelikle insan ykseliyor ve insandan -en azndan imdikinden - daha iyi bir ey haline geliyor. Hayvan insana dnp bir anlamda- kurtulua erdiinde, insan da gelecee ait bir varlk haline gelir. Bunun ardndaki fikir bu. Bunu hayata geirmek iin de son derece yaln grtlak sesleri ve - sesleri kullanyorum Bir kr kurdunu canlandryorum. Hayvanslndan giderek insana dnmesini. Beuysun Toplumsal Plastik kuramnda insann kendisi dnyann yaratcsdr ve yaratma srecini nasl srdrebileceini de bizzat deneyimler ve sorumluluunu artk tmyle stlenir (2005:90). Sanat rencisinin ya da sanat alcsnn ada sanatla her karlamasn potansiyel olarak tuhaf iler kans ile deneyimlemesi; sanat eitimi srelerinde gzden geirilerek disiplinleraras bir eitime verilecek yer dorultusunda giderilebilir. Beral Madrann 1990larda ada sanat retimi ve ortam iin dile getirdii soru ve sorunlar hala bizim iin zellikle sanat eitimi asndan gncelliini korur nitelikte. Madra u sorular yneltiyor: an gereklerini biliyor muyuz? Ortak dnya bilincimiz var m? Bilim ve teknolojinin ilerlemesini izliyor muyuz? Yani aktif katlmc olarak deil, bunlar benimsiyor muyuz? Birey olarak stlendiim ileri dolduruyor muyum ya da toplum olarak stlendiimiz ileri dolduruyor muyuz? (Madra,1992:106).
212

KAYNAKLAR AKINCI, .O. (2004). Biliim Teknolojilerinin Olanaklar leri Dijital Olarak Yeniden retilip Alarla Datlabildii ada Sanat Yapt. stanbul. Yldz Tek. nv.Sosyal Bilimler Enst. Y.Lisans Tezi. BAYKAM, B. (1997). Dnemin Rengi. stanbul: Literatr Yay.. BAYKAM, B. (1992). Bilgi olarak Sanat, Olgu Olarak Sanat. stanbul: a+A Plastik Sanatlar Der. Yay.. BEYKAL, C. ve MADRA, B. (1992).Plastik Sanatlarda adalk Sorunsal. stanbul: Yap Kredi Yay.. BEYKAL, C. (1995). Kardan Karya Geerken: Sanat. stanbul: Yap Kredi Yay.. BEUYS, J. (2005). Aslolan izgidir. stanbul: Yap Kredi Kltr Sanat Yay.. CAUQUELIN, A. (2005).ada Sanat. Ankara: Dost Yay.. NDM, N. (2003). Biim Sorunu. stanbul: nsancl Yay.. WANDS, B. (2006). Dijital an Sanat. stanbul: Akbank Kltr ve Sanat.

213

SANAT ESTETE KARI

Erturul ar KORKMAZ ertugrulcagri@yahoo.com

Sanatn kopyacla, ablonlara, sradanla kar olmasn anlarz; sanatn yasaklamalara ve snrlandrmalara kar olmasn anlarz; sanatn bir zamanlar sanayilemeye kar olmasn da anlarz. Fakat sanatn estetie kar olmas, ilk duyduumuzda yadrgayacamz bir durumdur. Acaba sanat ve estetik kar karya zt konumlarda yer alyor olabilirler mi? Biri dierinin aleyhine olarak geliiyor yani sanat gelitike estetik zayflyor, estetik gelitike de sanat zayflyor olabilir mi? Hatta estetiksiz sanat veya sanatsz estetik olabilir mi? Sanat ve estetik kavramlarnn ilk bakta yle olduklar dnlr ki, bunlar sadece mimarnin deil tm sanat dallarnn, beraberce vcut bulup gelien, birbirini tamamlayan, destekleyen ve i ie gemi iki mhim unsurudurlar. Hatta, sanat estetiksiz, estetik de sanatsz olmaz kans makul ve olaan grnr insana. Tm bu tespitler doru ve hakl olmakla birlikte, bu i ie gemiliin arkasnda sanat ve estetik kavramlarnn esas itibariyle birbirine zt olduklar gereinin gzden karld da dorudur. Sanatn z itibariyle estetikten tamamyla farkl, hatt taban tabana zt olduu gerei o kadar nemlidir ki, bunun farkna varlmadka sanatn ve estetiin hakik mahiyeti layyla anlalamayacaktr. Leaman; evrende zaten bizzat iinde var olduumuz iin sezebildiimiz temel bir matematiksel dzen olduunu; estetik yargda bulunurken farknda olsak da olmasak da kanlmaz olarak bu dzenin gzellik ltn kullandmz; ahenk ve dzen gibi gzellik ilkelerinin, bizatihi kendilerini temsil ettikleri iin nesnel ltler olduklarn savunan hvn- Safnn, Fisagorscularn ve zerinde onlarn tesirleri grlen Valerie Gonzalez gibi gnmzdeki dnrlerin tenkidini yapar. Ona gre bu grn doruluuna dair mantkl hi bir gereke yoktur ve kinat kuatan bir takm matematiksel kanunlar kabul edilecek olsa bile bunun estetii ilgilendiren sonular olamaz. Herkes evrenin yapsnn dayand nesnel ilkeler olduunu, estetik yargnn temelinin de bu ilkelere dayandn kabul etmek zorunda deildir ve bylesi bir yaklam estetik yargy doru veya yanl olmak gibi bir konuma indirgeyen btnyle uygunsuz bir yaklamdr. Leaman bu fikrini savunurken, bandan geen yle bir hikye anlatr: ngilterede, torununa ksa bir sreliine gz kulak olmak iin gelen bir bykanne, torununun pantolonundaki yrtklar grp tamir eder fakat buna itiraz eden torununu ve yrtn nasl olup da moda olabildiini bir trl anlayamaz. Leamana gre o bykannenin bunu anlayamamas, insanlarn salamura inek, kpek bal lei, p yn veya dank yatan nasl olup da sanat eseri sayldn anlayamamas gibidir. Tam bu noktada kulland u ifadeler ise dikkat ekicidir: Btn bu sorular, sanat hakknda nesnel bir ey olmas gerektiini varsaydklarndan, bu nesnellie aykr olan yukardaki rnekler sadece sorunlu sanat rnekleri olarak grlr. imdi bu noktada bizim sorumuz neyin sanat olup olmad sorusu deil, herkesin sanatn ilkelerinin neler olduu konusunda uzlamasnn zorunlu olup olmaddr. (Leaman, 2010: 197-198) Leamann iine dt eliki udur ki; Onun estetik yargnn dayand bir takm nesnel ilkeler olamayacan savunurken kullandklar, sanatn son derece istisnai u rnekleridir. Dahas, nesnel ilkeleri olamayacan savunduu byle bir konudan bahsederken; estetik ve sanat kelimelerini birbirinin yerine kullanmtr. Yani Ona gre sanatn ilkeleri deyince zaten estetik ilkeler anlalmaktadr veya tam tersi. te meselenin dm noktas da burasdr ki, estetik ve sanat ayn eyler deildir. Estetik ve sanat kavramlarnn anlamlar, genel kullanmda ylesine geniletilmitir ki, birbirlerinin ve hatt baka kavramlarn yerine kullanlr olmulardr. Fakat burada bu kavramlardan kastedilen, ncelikle onlarn dar anlamlar, yani sanat sanat yapan, estetii estetik yapan zleridir. Estetik;
214

binlerce yllk sanat tarihi iindeki, en eski eserleri bile bugn gzel bulabiliyor oluumuzun arkasnda yatan, ahsa, zamana ve yere gre deimeyen kalc ilkeleri yani gzelliin nesnel tarafn aratran bir bilim dalyken; sanat ise kiinin eserini ortaya koyarken sergiledii kendine has, hatt bunun da tesinde o esere has tavrdr. Bu yzden sanat srekli deiimin, yeni ve farkl olann peindedir. Gzellii var eden; birisi deimez, dieri ise deiken olan iki zt ana unsur sz konusudur. Dolaysyla sanat, esasen estetii karsna alan, nk znel tabiat gerei yle olmak zorunda olan bir olgudur. Gzelliin nesnel ilkeleri olduuna dair ilk bilgilere Aristoda rastlyoruz. O, gzeli bir nesne olarak inceler ve gzele dair dzen, byklk, btnlk, ahenk, bakm ve oran gibi kavramlar ele alr (Yetkin, 2007: 7-10). Aristonun bu konudaki tesbitlerinde isabetli ve baarl olup olmad bir tarafa, Onun fikirleri; bu kavramlarn, herkes tarafndan tartmasz paylalr ve tasdik edilir gzellik ilkeleri olduklarn isbatlamak abasndan ve gcnden yoksundur. Oysa estetiin bamsz bir bilim olarak varln ispat edebilmesi yolundaki en nemli mesele, beeni yarglarn genelgeer salam ilkelere dayandrabilmektir. Tunalya gre, meseleye bu adan bakldnda ilk nemli adm atan ve beeniler zerine tartlamaz yargsyla tarihde ilk hesaplaan Kanttr. Kantn k noktasn, ho ve gzel deerlerini birbirinden ayrmas oluturur. Ho, duyulara dayanan ve kiisel eilimlerimizle ilgili olan bir eydir. Bir yemekden, bir kokudan holanmak gibidir. Kimisi yazdan holanrken kimisi de kdan holanabilir. Bunlar zerinde herhangi bir tartma sz konusu olamaz, nk kiisel tercihlerin hkm srd bir alanda tartlacak ve zerinde uzlalabilecek bir ilke ve temel yoktur. Her insann eilimleri, duyular ve tercihleri kendine zgdr ve bu bakmdan, her holanma hakldr ve merudur. Gzel ise herkese paylalabilen bir yargy ifade eder. Kanta gre, bir ey iin gzeldir diyorsak, o eyden duyduumuz hazzn sebebinin herkesde bulunmas lzm geldiini, dolaysyla herkesin o ey hakknda bizimle ayn gzellik yargsn paylamas gerektiini dnrz. nk gzel yargs, ahslarn ahs duygu ve eilimleriyle ilgili deildir. Sonu olarak estetik yarg zerinde pekl tartlabilir, nk bu yargnn bir genellii ve dayand bir ilkesi vardr. Ona gre bu ilke, gzelden duyulan haz ve holanmann zorunlu nitelikte olmasndan ve dolaysyla btn insanlarda ortak olan fert-st bir holanma ve haz olmasndan ileri gelir. Estetik yarglarn genelliini salayan bu ilke, estetik yargda bulunurken dayandmz duygu yetisinin fert-st oluunda, yani onun tm insanlar iin ortak bir duygu oluunda temellenir. Tunalya gre Kantn, kabul ettii byle bir ilke, metafizik karakterlidir ve insan tabiatn zorlamaktadr fakat O bunu estetik yarglar anariden kurtarma amacnn bir gerei olarak yapmtr. (Tunal, 2010: 30-32). Kantn yapt bu ayrm, sanat ve estetik kavramlarnn birbirinden ayrlmas adna da nemli bir adm saylabilir. Onun ho olarak tanmlad yarg, gzelliin znel ynn gsterirken, gzel olarak tanmlad yarg ise nesnel ynn gsterir. Yani O aslnda gzelliin nesnel ve znel boyutunu zne zerinde birbirinden ayrmaya almtr. Bu ayrm; burada yaplan, gzelliin estetik ve sanat ayrmna benzemektedir. znenin bir nesneyi ho bulmasnn bir ok znel ve deiken sebebi olabilir. Mesel bir ses sanatsnn yorumunu kimileri beenirken kimileri de beenmeyebilir ve herkesin bunun iin farkl sebepleri olabilir. Varlan holanp holanmama yargsna, zneyle sanat arasndaki kiisel bir iliki veya sanatnn yada znenin herhangi baka bir zellii sebep olabilecei gibi, sanatnn eseri seslendiririindeki sanat tavr da sebep olabilir. Sanatnn o sanat tavrndan holanmak veya holanmamak da tpk dierleri gibi tamamen kiiden kiiye deiebilen bir yargdr. Nasl ki bir annenin irkin de olsa yavrusundan holanmas tartlamazsa, bu da tartlamaz. te eserdeki bu sanat tavrna ynelik byle bir beeniye, sanatsal beeni denilebilir. Yani Kantn yapt ho ve holanma tanmlamas iine sanat ve sanatsal beeni kavramlar da dahil edilebilir. Benzer ekilde, yine Onun yapt gzel tanmlamas da, estetik ve estetik beeni kavramlarna tekabl eder. Her birimizin kiiliinin farkl oluu, nasl beenilerimizi farkl ve tam olarak bilinemez klyorsa, gzelliin iindeki sanatn pay da, gzellii tam olarak bilinemez klan sebeplerden biridir. Benzer ekilde, her birimizdeki onca farklla ramen nasl baz gzellikler herkes tarafndan paylalabiliyor ve bilinebiliyorsa, gzelliin iindeki estetiin pay da gzeli bir lde bilinebilir klar. Yani estetik denildiinde, esasen gzelliin bilinebilir olan nesnel yz anlalmas gerekirken, sanat
215

denildiinde ise esasen gzelliin bilinemez olan bir znel yz anlalmaldr. Sanat ve estetiin bu ekilde ayrlmalar sayesinde, gzelliin nesnel ve znel alan birbirinden net bir biimde ayrlm; estetik ve sanat, gzellii meydana getiren iki temel unsur olarak yerlerini alm olacaklardr. Timuine gre, beeni yargs bir znellik-nesnellik btndr ve ar znellik de ar nesnellik de yoktur. Her znel tutum, bilincin zengin nesnel gereci zerine temellendirildii iin belli bir nesnellii kendinde tamak zorundadr. znelliin evrensele kadar uzanan genilii, bu nesnel temel zerinde gerekleir ve dolaysyla herkesin beeni yargs dier bakalarn ilgilendirir. Nesnel olan, znede evrensel olarak geerli yada anlalabilir olandr. znel olan, ayr bilinin zelliklerini olutururken; nesnel olan, ortak bilinin zelliklerini oluturur. Sanat eserinde evrensellii gvence altnda tutan ey nesnel zelliklerdir. Estetiin amac, sanat eserini evrensel dzeyde kavranlr ve aklanabilir klmak adna, nesnel dzeyde nitelikler saptayabilmek yada niteliklerin nesnel aklamalarna ulaabilmektir. Kantn ngrd biimde bir zelin bir evrensele balanmas ancak bu ekilde olabilecektir (Timuin, 2003: 50-51). Dier tarafdan, estetik yargda ortak bilince ulamann din retiye gre de yle bir yolu vardr: Tek Allah inancna gre, var olan her ey tek olan Yce Yaratcnn bir eseridir. Dolaysyla kinattaki her eyde birlik vardr. Farkllklar ve eitlilikler de yine bu birliin bir parasdrlar. nsan, onun duygularn, ihtiyalarn yaratan ile, o insan duygu ve ihtiyalara karlk gelen kinatta ne varsa her eyi yaratan, ayn Yce Yaratcdr. Beendiimiz lezzetler ve gzellikler biz yle altmz iin deil, hakikaten bizim iin leziz ve gzel yaratldklar iin yledirler. Dolaysyla insanlar arasndaki ortak zellikler ve insann kinatla arasndaki mkemmel uyum; her eyi iine alan birlikten kaynaklanan, gayet olaan ve zaten beklenen bir eydir. Bu adan bakldnda, fert-st, alemml bir ortak estetik beeni bilinci, deneytesi bir gereklik (a priori) olarak kabul edilmek durumundadr. Sanat olmak srekli bir deiim ve geliim iinde olmay gerektirse de, her insan eserlerinin kymetinin kalc olmasn ister. Nitekim zerinden asrlar gemi olsa bile gzelliinden ve kymetinden hi bir ey kaybetmemi resim, mimarlk, edebiyat, msik eserleri mevcuttur. Demek ki, eski de olsa bir sanat eserinin bu gn de gzel bulunmasn salayan, perdenin nnde deilse bile en azndan arkasnda deimeden kalagelmi bir eyler olmaldr. te bunlar, insann hi deimeyen bir takm temel duygularnn eserdeki yansmalardr. nsann yaradltan kaynaklanan farkllklar, bu duygularn sahasna giremez. Her insanda bu duygular kanlmaz bir ekilde az veya ok bulunur. nsann kendini gelitirmesi, yenilemesi, znde mevcut olan bu temel duygular silmez veya deitirmez. Eserine biim verirken, sanatnn bilerek veya bilmeyerek tesirinde kald bu duygular, sanat eserinde insann estetik beeni duygularn karlayan gizli baz biim zellikleri olarak karmza karlar. Mesel denge duygusunda olduu gibi, bu zellikler eserin herhangi bir ksmnda bizzat grlmezler, paralarn birbirleriyle olan ilikilerinde ve meydana getirdikleri btnde aa karlar. Adeta perde arkasndan, yansmas olduklar duyguyu izleyicide uyandrrlar. Perdenin nndeki ba dndrc deiime karn, perde arkasnda deimeden deerini koruyan, gizli ve devaml bir kanunlar dzeni hkimdir. Nesneler dnyasn var eden unsurlarn birbiriyle olan ilikilerinde, bu gizli dzen vastasyla tezahr eden sz konusu insan duygular, estetikte bu ilikileri tarif eden soyut kavramlar olarak karlk bulur. Birlik, btnlk, ahenk, dzen, denge, hkimiyet hep byle kavramlardr. Bu kavramlarn kayna znel duygular olmasna ramen nesneler vastas ile incelenebilirler ve nesneler zerinden tarifleri yaplr. Gzelliin tarifi de, estetik bir erevede ancak byle kavramlarla yaplabilir. Estetiin deimez kurallardan oluan bu nesnel yapsna karlk, gzelliin znel yzn temsil eden sanatta ise deimez kural, deiim ve yeniliktir. Gzelliin znel yz, sadece sanata bakan yznden ibaret deildir; ancak sanat, bunlarn iinde en nemli olandr. Estetik ve sanat unsurlarnn birbirlerine byle zt olmalarna ramen nasl olup da birleerek gzeli oluturduklar konusu ise bir sorun tekil etmez. nk ncelikle, estetii ve sanat var eden duygularn hepsi de insann ftratndan gelen en tabii duygular olduklar iin insanlarn kendiliklerinden uyduklar ve zorlanmakszn hkm cr olmu kurallardr. Dolaysyla estetik ve sanat duygular, zel bir aba harcamakszn gayet tabii bir ekilde birbiriyle iie alr ve dengelenir. Ayrca estetik
216

zellikler genellikle eserin perde arkasnda hkm srerken, sanatsal zellikler ise daha ok eserin grnen yznde kendini gsterir. Mesel bir msik eserinin arkasnda saklad makam bilgisi, bir ahenk vastasdr ve o esere estetik bir gzellik verir. Ancak bir makam kalbna bal kal, sanatnn zgrln elinden alarak sanatn ortaya koymasna engel olmaz. Mahdut saydaki makamlara ramen, tarih boyunca saysz besteler yaplmtr ve halen de yaplmaya devam etmektedir. Bilkis bu makam bilgisi, sanaty eiterek onun nn aar ve sanatln daha da gelitirmesini salar. Estetik gzelliin bilimidir. Estetik bize kainattaki ve insan elinden km tm sanat eserlerindeki gzellikleri grmeyi, okumay ve rnek almay retebilir. Dahas, onlarn perde arkasndaki ilkeleri, gzelliin katmanlarn, czlerini reterek hem mevcut bir gzellii tahlil edebilmemizi, hem de kendi eserlerimizde gzellie ulaabilmemizi salayabilir. Fakat estetik, iin sanat cihetinde bize yardmc olamaz. nk sanattaki gzellik zel bir gzelliktir; sanat, sradan deil farkl ve zel bir gzelliin peindedir. Nasl ki, her insann kiilii dierlerinden farkllklarndaysa, her insann sanat da onun eserlerindeki farkllklardadr. Her sanatnn sanat, kendi ahs ayrcaldr. nk sanatlk, kiiliin bir czdr. te gzelliin znel taraf da arlkl olarak burada, yani sanatta gizlidir. Estetik, sanatn bu bilgisini bilim anlamnda ileyemez. nk bu bilginin devamll yoktur, olmamas gerekir. Tekraren kullanlan bir bilgi, eserde de tekrarlama olarak kendini gsterir ki, bu ise eseri bir sanat eseri olmakdan uzaklatrr. Bilimin bilgisi genele mal olur ve paylalp tekrar tekrar kullanlabilir. Fakat ahsiyetin bilgisi ahsn kendisine mahsusdur. Bir insan nasl ki, kendi ahsiyetini bulmak hususunda kendi bana yol almak mecburiyetindeyse, nasl ki bu yolculuk renilemeyen ve sadece yaanan bir tecrbeyse, sanatlk da renilemez ve bir retiye dnemez. Bu yzden sanatn bilimi de olmaz. Tpk, ahsyetin bilimi olmad gibi. Skolastiklerin Aristotelese uyarak syledikleri gibi, bireyselin bilimi yoktur der Timuin (Timuin, 2003: 229). Sanat eserlerinde dnem, blge, ahs ve hatt eser baznda deikenlik gsteren sanata dair bu gibi bilgiler, ancak sanat tarihi biliminin alanna girerler. Estetik ise gzelliin dnem, blge, ahs ve eser baznda deikenlik gstermeyen kalc bilgisini iler. Gzellik; ierisinde estetikle birlikde bata sanat olmak zere znel unsurlar da olmak zorunda olduu iin, hi bir zaman tam olarak tanmlanamayacak ve bilinemeyecektir. Fakat gzelliin iindeki fert-st bilgi, -dar anlamndaki- sanattan ayrld nisbette bilinebilir ve estetik ad altnda tam anlamyla bir bilim dal olarak kendi retisini gelitirebilir. Sanattan mahrum bir gzellik sz konusu olabilecei gibi, gzellikten mahrum bir sanat da sz konusu olabilir. nsan; bilinen eserlere, kurallara ve kalplara haddinden fazla bal kalarak alrsa, her ne kadar gzel de olsa, taklit ya da tekrardan baka bir ey olmayan eserler ortaya koyabilir. Bu durum dengenin sanat aleyhine bozulduu durumdur. Mesel ilk kt anda estetik ve sanatyla ilgi uyandran ve yksek paha biilen eserlerin, zaman ierisinde taklid ve kopyalamalarla gitgide tketilmesiyle birlikte hi bir sanat deeri tamayan ucuz benzerleri piyasay doldurabilir. Her ne kadar bunlar da ilk rneklerinin sahip olduu estetik deeri tayor olsalarsa da, hi bir sanat deerleri olmad iin kymetleri de o nisbette azalm olacaktr. Estetiin alt yaps ve yol gstericilii olmazsa, insan geneli kavrayamadndan amak yle dursun ona hi yaklaamayabilir veya geneli ihml ettiinden ahslikte arya kap gzellikten tamamen uzaklaabilir. Bu durum ise dengenin estetik aleyhine bozulduu durumdur. Leamann verdii rnekler, ite tam da byledirler. Estetikden uzak olduklar iin gzel deildirler fakat yine de sanat eseri saylabilirler. Mesel dank bir yatak gzel olmad gibi ayn zamanda sradan bir eydir de. Fakat sanat ona yeni bir anlam ve mesaj ykleyerek sanat deeri kazandrabilir. Yrtk bir pantolon estetik bakmdan kesinlikle gzel olmamasna ramen, insann ruhundaki sanatlk, sradanlam bir gzellii bozarak da farklla gitmeyi seebilir ve bylelikle pantolonda yakalanan o deiimde bir sanat olduu sylenebilir. Yani yrtk pantolonun yeni bir tanmlama ve sunum ile geni kitlelere yaylarak bir modaya dntrlmesi, sanatkrca bir itir. Fakat bu moda, yaylmasn ve tketilmesini tamamlayana kadar, sanat gitgide yerini tekrara brakarak azalr ve biter. Estetik; sanat gzelliin bir unsuru olarak ele alr ve ne olup ne olmadn tanmlayarak onu yerli yerine koyar. Bu anlamda estetik sanat da kapsar denebilir. Ancak estetik, esasen gzelliin nesnel
217

yzdr ki, bu adan bakldnda da estetik sanat kapsamaz. Sanat ise znel olduu iin, estetikten farkl ve ayr alyor gibi gzkmekle birlikte aslnda estetiksiz olamaz. nk insan, estetiin bilgisi olmakszn sanat tavrn olgunlatramaz. nsan en azndan, taklitle balayp kendi kiiliini eserine yanstacak seviyeye gelene kadar, estetiin bilgisinden yararlanmak zorundadr. Sanaty sanat zerine st dzeyde bilinlendirecek olan da estetikidir der Timuin (Timuin, 2003: 7). Sanattaki baar, yani gzellie ulamak, genellik ile zellik ve ballk ile zgrlk arasndaki dengenin baarsna baldr. Estetik bize genelin ve balln imknlarn sunarken, sanat ise zelliin ve zgrln yolunu aar. Bylelikle sanat ve estetik kavramlarnn; birbirini tamamlayan, ancak aralarnda doru bir denge kurulmas gereken, gzelliin iki zt unsuru olduu sonucuna varlr. Estetik ve sanat kavramlarnn, geni anlamlaryla birbirine kartrldklar yaygn kullanllar da vardr ve bu tmden yadsnamaz. Mesel antik a estetii veya antik a sanat bal tayan iki kitap grdmzde, bu kitaplarn ierikleri hakknda burada yaplan ayrm kadar net bir tahmin yapamayz. Nitekim her iki kitabn muhtevasnda da ortak ok ey bulunabilir pekl. Bunun bir sebebi, bu iki kavramn ok uzun zamandr birbirine kartrlagelmi ve bu sebeple layyla bilinememi olmasdr. Ancak u da var ki, gzellikle ilgili konularda merammz ifade ederken hepimiz sanat ve estetik kavramlarn zaman zaman geni anlamlaryla kullanabiliriz ve bunun sakncal olduuna dair bir genelleme yaplamaz. Maksat bu kavramlar tamamen birbirinden koparmak deil, onlar anlalabilir klmaktr. KAYNAKLAR Leaman, Oliver, slm Estetiine Giri, Tercme: Nuh Ylmaz, Kre Yaynlar, stanbul, 2010 Timuin, Afar, Estetik, Bulut Yaynlar, stanbul, 2003 Tunal, smail, Estetik Beeni, Remzi Kitabevi, stanbul, 2010 Yetkin, Suut Kemal, Estetik Doktrinler, Palme Yaynclk, Ankara, 2007 Erturul ar Korkmaz

218

SANAT DNYASINDA KADIN SANATILARIN ROLNN RDELENMES

r. Gr. Filiz MEN Dumlupnar niversitesi, KTAHYA filizcimen2009@hotmail.com

MGE OLARAK KADIN nsanln yaratlndan beri hangi inanta olursa olsun hkm sren ortak bir yarg vardr. Buna gre nce erkek gelir, daha sonra kadn. Tanrsallatrsalar bile kadn hep geri planda kalmtr. Bunun, bir eksikliin tamamlanamamasndan tr duyulan bilinalt endieden kaynakland dnlebilir. Kadn ikinci plana atlr, ancak, yaamn hibir alannda ondan vazgeilemez. Baz toplumlarda tanrsallatrdklar kadna,baz ykmllkler verirler ve bunlarla adlandrlrlar. Bereket tanras derler, dourganln, bolluun, bereketin sembol yaparlar kadn. Toplum kadndan her eyi yapmasn bekler ancak, hibir ey yapmasna izin vermez. Bu yzdendir ki tarihin farkl dnemlerinde kadnlar sava ruhlarn n plana karmak zorunda kalmlardr. Efsanelerde Amazonlar olarak geerlerken, gnmzde feminist olarak adlandrladabiliyorlar. Efsaneletirilen sava kadnlara ykledikleri anlama kendileri de inanmazlar bazen. Tadklar inanc paylamak deildir amalar, savarken sergiledikleri fiziksel, estetik gzellikleridir. Kadn berekettir, dourgandr, bu anlamda erkein var olma sebebidir, gzeldir, estetiktir. mge olarak yaamn her alannda vazgeilmezdir. Her zaman erkee ilham kayna olmutur. Kadnlardan, retmesi, dnmesi beklenmez ve istenmez. nk erkek beyninde onu istedii gibi ekillendirir ve anlamlar ykler. Yazlarnda, iirlerinde, resimlerinde, heykellerinde, arklarnda kadnlarn varl her zaman istenildii gibi biimlendirilmitir ve farkl olmas istenilemez. Kadn bedeni, estetiiyle erkek sanatlarn neredeyse tek imgesi olagelmitir. TARHTE KADIN VE YER Her ne kadar kadnlarn sanat retmedikleri dnlse de ok eski uygarlklardan beri kadn her anyla aslnda sanat reten kimlie sahip olmutur. yle ki, yazl olmasa da szl edebiyatla ve devamnda gelen iir, yk, efsane ve arklarla dilden dile gelierek kendini hep var etmeyi baarmtr. anak- mlek yapmnda, el becerisi gerektiren ilerde kadn her zaman yer almtr. Ancak, kadnlar uygar medeniyetlere gelinceye dek iinde bulunduklar durum reten kiilikten ziyade, altrlan, dans ettirilen, ark sylettirilen cinsel objeler olarak aklda kalmlardr. Kadnlarn, dnyann her yerinde ve her dnemindeki erkek ego manyasnda varolma abalar her alanda olduu gibi sanatta da kendini gstermitir. Hemen her dnem ve toplumda erkek, kltrel, sosyal, sanatsal ve iktisadi alanda ilerlerken kadn, evde ocuk bakan, temizlik yapan yada tarlada alan kullanlan kii olmutur. Ancak, 18.yy. da Fransz ihtilali ile birlikte snrl da olsa baz haklara sahip olmaya balamlardr. Oy kullanmak gibi. Daha ncesinde ise; Sanatla uraan kadnlarn, ya babalarya eleri yada ok yakn arkadalarnn sanat olduu bilinmektedir. Bunlardan bazlarn yle sralayabiliriz. 13.yy. da yaam olan heykeltra Sabina von Steinbach, 19.yy. n en nl hayvan ressam ve ayn zamanda manzara ve natrmort ressam olarak da bilinen Rosa Bonheur, Tintorettonun kz Marietta Robusti, Lovinia Fontana, Artemisia Gentileschi, Elizabeth Cheron, Madam Vigee-lebrun ve Angelica Kouffmann, 19. yy. da Monetyle yakn arkada olan Berthe Morsot, Degasn yakn arkada Mary Cassatt. Bu durum lkemizde de Cumhuriyete kadar, Arap-Fars kltrn benimseyen Osmanl mparatorluunda da ayn ekilde devam etmitir. Ancak, Tanzimat tan sonra kadn yazar ve airlerle birlikte edebiyat alannda bir adm atlmtr. Cumhuriyetle birlikte kazanlan haklarla kadnlar
219

sanat dnyasndaki yerlerini almaya balamlardr.Burhan Gkselin kitabnda yer verdii zere; (yaz alannda en ok eser veren isimleri yle tanyabiliyoruz. Prof. Afet nan 86, Dr. Mfide Klay 44, Prof. Dr. Perihan ambel 35, Sheyle Akarsu 32, Muazzez Tekin Berkant 34, Dr. Kamile Aygn Mutlu 32, Mkerrem Kamil Su 22, Cahide Uuk 22 kitapla en nde gelen kadn yazarlarmzdr. (Gksel,1993:214)) KADINLARIN SANAT DNYASINA GRLER Kadnlarn, erkeklerin dnyasndaki yeri, onlarn isteklerinin kart olduunda her zaman ok zor olmutur. Kadnlar, haklarn isterlerken her zaman seim yapmak zorunda braklmlardr. Buna gre de ya reten kimliini n plana kartacak, her alanda kendini bir birey olarak ortaya koyacak yada evlilii tercih ederek, byn bu haklarndan vazgeip ona yklenen grevleri sorgusuz sualsiz yerine getirecektir. Bundandr ki, baz kadn sanatlar evlenmemeyi tercih etmi ve yaamlarn sanatlarna adayarak aslnda hi kimsenin onlara bahetmesiyle olmayacak, kadnlklarna zg, doalarndan vazgemilerdir. Dier taraftan her ikisini de baarabileceini ortaya kayan kadn sanatlar gn getike artm ve kadn, sanatlarn zaten bu haklarla varolduklarn, hi kimsenin byle bir kstlama yada verme yetkisine sahip olmadn gstermilerdir. Kadnlarn sanat sahnesine girilerinde talyann Bologna kentindeki Ortaa da (13. ve 14. yy lar da) kurulmu olan niversitenin ok nemli bir yeri vardr. Vasarinin, sanatlar hakknda ilk kez hazrlanan ve 1568 de ikinci basksn veren dokmann da da yer alan 13 kadn sanatdan drd bu niversite den, Properzia de Rossi, Lavinia Fontana, Elisabetta Sirani ve Artemisia Gentileschi dir. Bu isimlerden, Lavinia Fontana ve Elisabetta Sirani olduka baar ve n kazanmlardr. niversite sayesinde minyatrcler arasnda ismini duyuran kadn sanat ise; Luigi Crespi olmutur. 18.yy. da da Akademi deki ilk kadn Resim sanats olarak byk bir adm ve gelecee nclk eden isim Angelica Kaufman olmutur. 1872 lerin sonunda kurulan Royal School of Art Needlework de nemli okullardan birisidir. 19.yy. da 1893 te dzenlenen Dnya Fuaryla kadnlar sanat dnyasnda yeni bir ehreye kavumulardr. 20. yy. a gelindiinde sanatn her alannda ve aamasnda kadnlarn daha net ve sklkla grld sylenebilir. Batda olduu gibi Trkiye de de bu anlamda byk ilerlemeler olmutur. rnein; tiyatro ve kumpanyalar yaylmaya balamtr. Ancak ilk aamada buralarda sahne alan kadnlar gayri Mslimlerden olumutur. Ermeni tiyatrosunun en nllerinden birisi Meropa Kantarcyan, amram Kelleciyan, Amelya Hanm; Viyanal Sdka(Sidonya) Hanm ve kz Garibe gibi. Sonrasnda Mslman kadnlardan da sahneye adm atanlar olmutur. Bunlardan ilki Kantocu Seniye Hanm(Amelya Hanm) sonuncusu ise Kantocu Zarife Hanmdr. lk Trk ve Mslman tiyatro oyuncusu ise Afife Jale dir. Afife Jalenin trajik bir hayat olmu ve ac bir ekilde hayata veda etmitir. Sahne Sanatlarnda Kadn Sanatlarn Bazlar Afife Jale (Tiyatro Oyuncusu), Alicia Alanso (Balerin, Brigitte Bardot (Sinema Oyuncusu), Semiha Berksoy (Opera Sanats), dil Biret (Piyanist), Maria Callas (Opera Sanats), Claude Debussy (Besteci), Ava Gardner (Sinema Oyuncusu), Leyla Gencer (Opera Sanats Soprano), Suna Kan (Keman Virtoz), Yldz Kenter (Sinema ve Tiyatro Oyuncusu), Bedia Muvahhit (Tiyatro Oyuncusu), Edith Piaf (arkc- Mzisyen), Peruz Hanm (Kantocu-Bestekar) Plastik Sanatlarda Kadn Sanatlarn Bazlar Yurdaer Altnta (Grafiker ve Afi Sanats), Aliye Berger (Gravr Sanats), Yldz Cbrolu (llstrasyon ve izgi film Sanats), Alev Ebuzziya-Siesbeye (Seramik Sanats), Freyya Koral (Seramik Sanats), Oya Katolu (Ressam), Kathe Kollwitz (Heykeltra, zgn Bask Sanats), Donothea Lange (Fotoraf), Merietto Robusti (Ressam), Beril Anlanmert (Seramik Sanats), Gngr Gner (Seramik Sanats), Hamiye olakolu (Seramik Sanats), Jale Ylmabaar (Seramik Sanats), Mride meli (zgn Bask Sanats)
220

Edebiyatta Kadn Sanatlarn Bazlar Halide Edip Advar, Fitnat Hanm, Frzan Nezihe Meri, Glten Dayolu, Halide Nusret Zorlutuna, Mkerrem Kamil Su, Mebrure Sami Koray, Kerime Nadir Azrak, kufe Nihal Baar, Muazzez Tahsin Berkand, Samiha Ayverdi, Peride Celal, Afet Ilgaz Muhteremolu SONU Sonu olarak kadnlar her ne ekilde olursa olsun, tm zorluklara gs gerdikleri gibi, sanat dnyasnda da nlerine kan hibir engeli tanmam, ister soylu, ister halktan olsun bir ekilde kendini ifade etmeyi baarabilmilerdir. Bunlara en gzel rnek M.S. 6. y.y. da yaam ve ilk pantomim sanats olan Bizans Kraliesi Theodora dr. Kadn sanatlar, 20. y.y. a gelinceye dek sahne sanatlarndan edebiyata, plastik sanatlara kadar bir ok alanda gnden gne artm ve uzmanlamlardr. lklere bir gz atlacak olursa; lk kadn tiyatro yazar 10. y.y. da Saksonyal rahibe Hrovita, ilk byk kadn oyuncu 16. ve 17. y.y. yaam olan Isabella Adreini, ilk eitimli opera sanatlar 17.y.y da Soprano Leonore Baroni,Anna Bergoretti ve Margherita Costa,ilk kadn air M.. 610-580 tarihlerinde yaam olan Lesboslu Sappho, ilk kadn besteci 16.y.y. da Maddalena Mezzari ve ilk sinema ynetmeni Alice Guy Blac dr.Sonrasnda ise tm sanat dnyasnda kadn sanatlarn isimleri hzla duyulmaya balamtr. KAYNAKLAR Albayrak, Sadk (2002) Merutiyet stanbulunda Kadn ve Sosyal Deiim, Yeditepe Yaynevi, stanbul Altndal, Aytun (2004) Trkiyede Kadn stanbul:Alfa Yaynlar 8. Basm. Gksel, Burhan (1993) alar Boyunca Trk Kadn ve Atatrk Ankara:Angora Reklamclk ve Yaynclk Ltd., Kltr Bakanl. Irzk, Sibel.,Parla Jale,(2004) Kadnlar Dile Dnce (Edebiyat ve Toplumsal Cinsiyet) stanbul:letiim Yaynclk. Kabacal, Alpay.,zelik, Tahir.,Berkman, Blent (1991) Milliyet Sanat Ansiklopedisi Nutku, zdemir, (2010), Yedi,Dokuz Eyll GSF Dergisi, Say 4. Petersan, Thalia Gouma.,Matheus, Petricia (2008) Sanat Cinsiyet (Sanat Tarihi ve Fenimist Eletiri) stanbul: letiim Yaynlar. Nutku, zdemir, (2010), Yedi,Dokuz Eyll GSF Dergisi, Say 4. Esirgen, zge, (26.07.2010) www.indigodergisi.com/ozge30.htm Ezberim,(26.07.2010) www.ezberim.com Grupyorum,(27.10.2010) http://www.grupyorum.net Trke, mer, Birikim, (27.10.2010) www.birikimdergisi.com Ntvmsnbc, (26.07.2010) www.ntvmsnbc.com Vikipedi, (26.07.2010) www.tr.wikipedia.org

221

JOSEPH BEUYS VE BR EVRM KATALZR OLARAK SANAT

Ar. Gr. Gkcen Meryem KILIN, Ar. Gr. Onan Onur RESOLU Anadolu niversitesi, ESKEHR gmkilinc@anadolu.edu.tr, ooreisoglu@anadolu.edu.tr

Alman sanat Joseph Beuys yirminci yzyln bir ok anlamda en dikkat ekici figrlerinden biri olmutur. Sanat kimlii, retici rol ve bunlardan te bir birey olmann tm sorumluluklarnn bilincinde rnek bir figr olarak 1921-1986 yllar arasnda varlk gstermitir. 1960-1970li yllarda Avrupadaki nc sanatn en nemli temsilcilerinden biri olarak Beuys, sanat, sanat, sanat eseri, sanat eitimi gibi konu ve kavramlara getirdii yeni almlarla dnemi iinde adeta bir devrim yaratmtr. Beuys ile ilgili anlatm gletiren en nemli nokta klasik sanat anlaylarndaki kriterlerle yola kp deerlendirme yaplamamasdr. ok ynl bir kiilie sahiptir Beuys. Bu nedenle sz edilen kriterlerle bir deerlendirme yapmak konusundaki srar sanat, sanat, sanat eseri ve yaratclk konularnda Beuysun fikirlerini anlamsz klacaktr. Sanatn, yaam pratikleriyle ortaya koyar Beuys. Sanatn ve yaratcln yaamn olduu gibi ortaya koyarak gsterir. Sanat, yaamdan beslenir, yaam da sanattan g alr. Bu diyalektiin sonucu olarak sanat iin en iyi malzeme znel yaantnn ve iinde nefes alnan evrenin verilerinden beslenmekle ortaya kar. Sanat olarak aslnda Beuysun yapt da bundan fazlas deildir. Onu dier bireylerden farkl klan ey, elindeki malzemeyi nasl kullanacan iyi bilmesi ve bu verilerden hareketle farkl bir bak as ve i grye sahip olmasdr. Yaptlarn daha iyi anlamak iin Beuysun biyografisinden baz ana hatlara deinmek doru bir yaklam olabilir. 1921 ylnda Almanyann Krefeld Kentinde doan Beuys, Rindern Kentinde eitim grmtr. Beuysun sanatla ilk ilikisi Kleveye yerlemi bir heykeltra vastasyla olur. Kk yata kimya deneyleri yapm, doay ve etrafndaki canllar (bcekler, fareler, sinekler, kobaylar, tavanlar) incelemitir. Be yandayken geirdii bir kriz sonucunda daha nce yaam olduuna inanm ve hayatna son vermek istemitir. Koyu bir katolik eitimi alm, Hamsun, Matte-ling George, Jame Joyce, Nietzche okumu, Rudolf Steinerin retileri ile ilgilenmi, Alman Romantizmine (Schiller, Novalis, Goethe) ilgi duymu, Shopenhauerden etkilenmi, Wagner mzii dinlemitir (Alptekin, 1992:14). Beuysun hayatnda bir dnm noktas olan ve sonrasnda sanatn da biimlendirecek olan uak kazas 1943 ylnda meydana gelmitir. Alman birliinde pilot olarak grev alan Beuysun ua Rus sava ua tarafndan vurulmu ve Krm zerinde, Alman ve Rus cephesi arasnda hi kimseye ait olmayan bir blgeye dmtr. Beuys, birka gn sonra gmen tatarlar tarafndan uak enkaz iinde bulunmutur. Souktan donmak zereyken tatarlar Beuysun vcudunu yala ovmular ve sy sabit tutmak iin keeyle sarmlardr (Beykal, 1992:38). Beuysun kiisel yks daha sonralar kendisini sanatn arac olarak dorudan kullanmasnda ve setii malzemelerin yaantsyla dorudan balantl olmasnda etken olacaktr. te yandan Beuys, sosyal alanda yapt almalarla da dikkat ekmitir ve birok anlamda nc roln devam ettirmitir. 1967 ylnda herkesin renci olduu fikrinden hareketle renci partisini kurmutur. 1971 ylnda Referandum Yoluyla Dorudan Demokrasi rgtn kuran sanat, 1973 ylnda nc dnya lkelerinin durumundan tarm politikalarna, nkleer silahszlanmadan ekonomik reformlara eitli sorunlarn tartld alternatif eitim platformu Uluslararas zgr niversitesinin temellerini atmtr. 1979 ylnda Alman Yeiller Partisinin kurucu yeleri arasnda yer almtr. Yirmi birinci yzyln ekonomik, politik ve toplumsal tartmalarn ngren dnceleriyle
222

dikkat ekmi, modernleen dnyada her gn daha fazla aciliyet tamaya balam evrensel sorunlar irdeleyen bir sanatsal pratik uranda olmutur (Antmen, 2009:24). Bu balamda sanat, dnyann gidiatn deitirebilecek bir g olarak gren Beuys, ortaya att yeni kavramlar ve tanmlamalarla da avangard roln pekitirmitir. 1962-1978 yllar arasnda en etkin dnemlerini yaayan Fluxus akm iinde yer almtr. ABDli George Maciunasn, Koreli Nam June Paik, Karlheinz Stokchausen, Hollandal Mary Baumeister, Karl Erik Welin, Alman Wolf Vostell, Jean-Pierre Wilhelm, ABDli Emmett William ve Benjamin Peterson ile 1961de Avrupada tanmasyla varlk kazanm ve ayn yl srekli hareket ve akma anlamna gelen Fluxus terimini ortaya atmtr. Uluslararas bir kimlik tayan Fluxus akm temel olarak yaratc eylemi kimliksizletirmek, ortak almay ne karmak, ender ve esiz nesne retmekten kanmay amalamtr. Dzenledikleri enlikler, olaylar, gsteriler, yaynlar ve filmlerden oluan almalarla sanata alternatif bir yaklam biimi olan Fluxus hareketleri iinde Joseph Beuysun ilk eylemi 1963 ylnda gereklemitir. Beuysun Dsseldorfta gerekletirdii Sibirya Senfonisi adl bu gsteride kara tahta, l tavan, piyano, elektrik telleri ve benzeri nesnelerle karmakark bir eylem sahnelenmi ama bu eylemden sonra Beuysun ad Maciunasn yaymlad hibir programda grlmemitir (Atakan, 1998:65,66). Beuysun adnn Fluxus sanat hareketi iinde anlmas Fluxus sanatlarnn ve Beuysun sanatsal problematiinin benzer paydada bulumas ile aklanabilir. Beuysa gre de Fluxus iin sanat, Duchamp ncesinde bize sunulan anlamda ycelik terimini iinde barndran bir imayla sunulmaz. Sanat bir insan eylemidir. nsan yaam iinde var olur ve ondan her anlamda beslenir, dolaysyla sanat da yaam yanstmal, hatta yaamn kendisi sanat olmaldr. Bu nedenle Fluxus sanatlar ve Beuys, hem gsterilerini ieriini hem de gerekli becerileri, sanatlar nesne retiminden uzaklatrarak, gerek olaylara benzeyen ve gerek zaman iinde yer alan sre ve eylemlere yneltmilerdir (Atakan, 1998:66). te yandan, Duchampla birlikte Dadaizm sanat akmnn gelitirdii yeni bak as, sanatn, sanatnn ne olduu, sanat yaptnn estetik niteliklerinin tesinde dncenin z, sanat nesnesinin ise bir ara olarak varoluunu ortaya koymutur ve bu anlayyla yirminci yzyln banda devrim niteliindeki yeniliklere yol amtr. Beuys ise sanat tarihinde bir baka dnm noktasna, devrime iaret eden bir karakter olarak grlmtr. Nesneye sanat eseri nitelii kazandrma zellii ele alndnda ilk bakta Duchamp ile Beuys arasnda bir paralellik kurulsa da detayl bir okuma yapldnda sorunsallarnn farkl olduu anlalr. Duchamp, kulland hazr nesneleri varolan anlamlarnn iini boaltp fonksiyonlarndan uzaklatrrken, Beuysun malzeme seimi ve kullanmnn daha spirtel karlklarnn olduu anlalr. Beuys nesnenin iini, anlamn tamamen boaltmaz ya da onu bir metafor olarak ele almaz (Alptekin, 1992:16). Nesne Beuys iin anlamla rtr, dncenin aa karlmas iin bir aratr. Yani, Beuysda, Duchampta olduu gibi maddeyi yabanclatrmak ya da balamndan uzaklatrmak sz konusu deildir. Aksine setii malzemeler Beuys iin anlam birinci derecede nem arz eden ve hatta bu nedenle almalarnda ncelii olan, ruhsal olarak etkileimde olduu malzemelerdir (Ya, kee, bakr, tavan, el feneri vs.). Beuys, bu malzemelerin seimini etkileyen eyin Duchampn yapt gibi, mzede bir devrim yaratmak ve sonular sermaye kavramyla ilikilendirmedii bir eyi yapmakla ilikili olmadn syler. Beuysa gre irade potansiyeli anlamnda ya, hareket gesi anlamnda bakr, dncedeki yaltkan-analitik karakterle kee zdeletirilir ve bu anlamlaryla almalarnda kullanlr (Beykal, 1991:26) te yandan Beuys iin multiples (oalanlar, oalmalar) fikri sanatn demokratiklemesi balamnda olduka nemlidir. Yapt baz almalar oaltlabilir zellikleri ile sanatn biriciklii ve buna bal olarak ekonomik deerinin abartlmas durumu tersine evrilmi olur. Elbette bu multipleslerin de bir fiyat olmaldr, fakat galerilerde grmeye altmz fahi fiyatlarla kyaslanamayacak orandadr. Zaten amalanan da budur. Bylece sanat eseri, sadece, ekonomik anlamda sekin snfn himayesinden ve tekelinden kurtulmu, zgrlemi, daha geni bir kesimin
223

sahip olabildii eserler haline dnr. Sanat, eseri araclyla daha geni bir kitle ile ilikiye girmi, sanat hayata yaklam, dnce aktarlm, yaylm olur. Tahta kutular, balk klklar, tonik ieleri malzemenin olanak tand lde ve sayda oaltlm nesnelerdir. Beuys, ielerle yapt multiples almalarda baz talimatlar verir: ienin iindekini iin ve kapan mmkn olduu kadar uzaa atn (Ylmaz, Levent, Felsefe ekibi, 20.11.2010, www. felsefeekibi.com). Eserin stndeki bu talimatlar ou insan tarafndan okunur fakat gerekletirilmez. Oysa almay sonuca ulatracak yani tamamlayacak olan ey aslnda talimatla sylenen eyin yaplmas olacaktr. nsanlar sanat elinden kan bir nesneye zarar vermekten ekinirler. Aslnda yklmak istenen ey, sanat eserinin kendi iindeki tahakkmc zellii ve kutsalldr. Beuys, sanatn tanmnn geniletilmesi gerektiini savunmutur. Her eyden nce sanat sanatlarn yaptklar zel uralarn dna karak, her bireyin kendiliinden sahip olduu yaratcln etkin biimde harekete geirilmesi dorultusunda geniletilmelidir. Her bireyde yaratc bir potansiyel vardr ve eitli nedenlerle (toplumsal, ekonomik, siyasi, dini vs) tahakkm altna alnmad ve frsat tannd srece bu potansiyel ortaya karlabilir. Beuys, her insan bir sanatdr derken bunun sanatn yeni bir disiplini olarak adlandrd toplumsal sanat dncesinin iinde yer adln belirtir. Toplumsal sanat yeni bir disiplin olarak, modern sanat diyebileceimiz ya da gemite herhangi bir sanat akm eklinde rastlanan, gemite var olan her geliim izgisini ierecek kadar byktr. Bu durumda toplumsal sanat gemiten gelen ve sanatn bu deiik geliimi iinde modern sanatn iine katlan hibir eyi dlamaz. Fakat her insanla ve her insanda varolan yaratclkla, yetenekle ilgili olan geniletilmi sanat kavram, antropolojik sanat olarak tanmlanmaldr. Bu sanat insan yetenei ile ilgiliyse, almann her alannda, bu kavram insan almasyla ilgilidir. nsan almasyla ilgiliyse, o zaman doal olarak toplumun tm alma yerlerinde bu sanat kavramyla i ieyizdir (Beykal, 1992:59). Bu sylemle sanatn galerilerin ve mzelerin dna kmas gerektiini savunur. Ancak, geniletilmi sanat kavram hibir ekilde gelenekselin karsnda deildir. Buna ramen burada birinin geleneksel, dierinin (toplumsal sanat) ise insann bilinliliinde yenilik olarak grndn sylemek gerekir (Beykal, 1992:62). Yani geniletilmi szc basit anlamn dlamamakta, geniletilmi sanat, geleneksel sanat anlayn da kapsamaktadr. Beuysa gre geniletilmi sanat kavram u noktay berraklatrmaktadr. Her insan sanatdr, doal olarak potansiyel asndan az veya ok ama potansiyel sanatdr ve btn bunlar gelecekte geniletilmi bir sanat kavram altnda grlmelidir. nsanlarn ilikilerindeki yeteneklerinden yola karak kim ve hangi meslekten olduu gzetilmeksizin byle grlmelidir. O halde bu sanat kavram yalnzca ressam, heykeltra, mimar ve benzerlerinin mesleki yeteneini deil, i iinde herkesin yeteneini ilikilendirmektedir (Beykal, 1992:69). Geniletilmi sanat kavram insanla ilgi olduuna gre bu kavram erevesinde her insan bir sanat olarak grlyorsa, doal olarak yaamn ve toplumun tm sorunlaryla ilgili olmaldr. Sanatn kavram ve eylem olarak snrlarnn geniletilmesiyle sanat profili de allagelmi tanmlarnn dnda yeni anlamlara alm yapmaktadr. Sanat, yukarda belirtildii zere yalnzca resim, heykel, mimari, mzik vs gibi disiplinler bal altnda retimde bulunan, bu snflandrmalara dahil, estetik kayglarla yaptnn reten bireyden fazlasn ifade etmektedir. Sanat kavramnn tanm Beuys tarafndan olabilecek en geni anlamyla yeniden var edilir. Bu yeni anlamda her insan sanat potansiyeline sahip bir bireydir. nk, insan varlyla, dncesiyle, en iyiyi yapma edimiyle dnyann iyi olana evirilmesi yolunda bir g tar. nsann dntrc potansiyeli yaratcln ta kendisidir. Toplumun sorunlarn problematik edinmeyen ve toplumu biimlendirecek gce sahip olmayan sanat Beuysa gre sanat deildir. Sadece sanatlar deil, bir toplumun btn bireyleri yapt i her ne olursa olsun en iyisini yaparak dnyann daha iyiye evrilmesi iin aba harcam olur. te her bir bireyin sahip olduu bu iyiletirici ve dntrc yaratc g Beuys iin her insan bir sanat yapar. Sanatnn retimi olan yapt ise ncelikle insanlarn dnme potansiyelinde var olur. Beuysa gre, insanlarn, sanatlarn heykelleri inceledikleri gibi dnceleri incelemeleri gerekir
224

ve dnme yoluyla yaratlm biimleri aralamaldrlar. Dnmekle bahsedilen ey bunun bir biim olarak alglanmasdr (Beykal, 1992:34). Bu balamda denilebilir ki Beuysa gre dnce plastiktir. nk biimler dnme yoluyla ncelikle zihinde var olur. Dnce, deime, deitirme ve dntrme gcne sahiptir. Beuys, bugn bile baktmzda topik grnen sanatn dnyann iyiye evrilmesi balamnda devrimci bir role sahip olduundan bahseder. Yapt ncelikle zihinsel srele bellekte olutuundan bunun aktarm biiminin mutlaka plastik sanatlarn geleneksel aktarm biimleri (resim, yontu, seramik vs) ile snrl olmas ve estetik niteliklerin zorunlu koulmas gerekli deildir. Dier bireylere ulaabilen yaratc dncenin farkl aralarla aktarmyla (aksiyon, sinema, ses) yani etkileimle de sanatta plastik sorunu cevap bulmu olur. Sanat, yalnzca kendi i dnyasndaki elikileri estetik bir kaygyla da vuran birey olmamaldr. Sanatnn bir birey olarak topluma kar sorumluluklar vardr. Yaad evrenin sorunlarn kendine sorunsal edinmeyen ve yeniden yaplandrmak iin aba harcamayan bireyi, eserini oluturmak iin setii malzemenin yaratc, estetik ve cezbedici kullanlmas sanat yapmaz. Sanat plastik anlamda daha nce yaplmamn ortaya konulmas ile ilgili bir mevzu olmaktan da kar. Dnce, sanatn, sanat yaptnn kendisidir. nk birey sahip olduu yaratc dnce ile bir eyleri deitirip biimlendirme potansiyeline sahiptir. Dnya zerindeki her birey yaratc ve zel bir yetenee sahiptir. Bu yetenek ve yaratc potansiyel sayesinde insan retir ve alr. Gelecekteki toplum bu bireysel yaratcln toplam enerjisi temel alnarak yaplandrlmaldr. Beuys iin nemli olan, geleneksel estetik anlayn gzel parlaklndan ok, tzlerin baka bir eye dnmdr. Eer yaratclk dnm kavramyla ilgiliyse bu kavram dnya zerindeki her ey iin kullanlabilir. Bu durumda yaratclk sanatla snrl deildir. Malzeme ile balant dncesi, bu geni sanat kavramn ve ayn zamanda insan almas ve etkinliiyle balanty da iermektedir (Beykal, 1992:44). nsanlarla diyalog kurmann, sanatn birinci ilevi olduunu belirten Beuysun bu balamda en dikkat ekici almalarn aksiyonlar oluturmaktadr. Bu inantan hareketle Beuys Kasselde gerekletirdii performansnda yz gn boyunca sanat zerine kendi kendine konuur. Sanatn dntrc ve iyiletirici gc insan dncesinde yatar. Dolaysyla dil ve ses dncenin aktarlmas iin Beuysa gre temel (basit) aralardr ve bu performansta ana aralar olarak kullanlmlardr. SONU Beuys, Dusseldorf Sanat Akademisinde 1961-1972 yllar arasnda retmenlik yapmtr. Sanat retmenliim en byk eserimdir, gerisi teferruattr, gsteritir demitir (Richter, 2009:16). Sanatn deitirici, dntrc olmas gerektiini savunan Beuysun, deitirme, dntrme amac gden eitim alannda varolmaya verdii deer artc deildir. Beuysun kendisine grev edindii amalarn bir retici olarak gstermek istemesi ise hem manidardr hem de Beuysun dncelerine olan balln ve inancn gsterir. Nitekim, Beuysa gre her insan bir sanatdr fakat, kapitalist sistem iinde yaayan herkes kurumlara baldr. Yaam elikilerden oluur. rnein devlet mal olan sokaklarda komak da bir elikili durumdur, nk sokaklar da devlete aittir (Beykal, 1992:50). Herhangi bir sistemin yetersiz ya da yanl ileyiinden sorumlu olan tamamyla devlet deil, ayn zamanda, hatta byk oranda insanlardr. Bireyler, sorunun zmn devletten, kurumlardan ya da dier insanlardan beklemek yerine, bizzat zm iin harekete gemelidirler. Beuys, sanat kiiliinden te yaad toplumun yaratc bir bireyi olarak sz konusu bir sorunla karlaldnda kendisine den sorumluluu bir grev bilerek rnek bir birey ve sanat profili izmitir. Dnceleri ve dncelerini aktarm biimiyle yalnzca yaad dnemin deil, amzn da en nemli figrlerinden biri olarak grlmektedir.

225

KAYNAKLAR Alptekin, 1992, Sanat ve Vizyoner, Beuys Etkinlikleri, Yayna hazrlayan: Canan Beykal, Plastik Sanatlar Dernei Yayn Dizisi, stanbul Antmen, Ahu, 2009, Bir Eylem Biimi Olarak Sanat, Bugnn Perspektifinden Joseph Beuys, Joseph Beuys ve rencileri, SSM Yaynlar, stanbul Atakan, Nancy, 1998, Araylar-Resim ve Heykelde Alternatif Akmlar, YKY, stanbul Richter, Petra, 2009, Bir retmen Olarak Joseph Beuys- Kendini Kefetmeye Davet, Joseph Beuys ve rencileri, SSM Yaynlar, stanbul Ylmaz, Levent, Rene Blockla Beuys stne Konuma Felsefe ekibi, 20.11.2010, www. felsefeekibi.com

226

TOPLUMSAL GELTRC / DNTRC OLARAK SANAT, TASARIM, TEKNOLOJ VE ETM

Yrd. Do. Hlya BOZBIYIK Trakya niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, EDRNE hulyabozbiyik@mynet.com

GR 21. yzyl teknoloji ve bilimin hzla ilerledii her eyin abuk tketildii bilgisayar teknolojisinde yaanan ba dndrc gelimelerle beraber bilgi a olarak adlandrlmaktadr. Bu durum gnmzde teknoloji ve medyann geliimi srecinde grsellii ve dolays ile grsel sanatlar da gnlk hayatn iinde nemli bir yere koymaktadr. Sanat insan yaamndan kopuk, duraan ya da sadece kendi iinde varln srdren bir alan deildir. Sanat ve tasarm rn iinden kt toplumun her trl dnce, duygu, ekonomik, politik, toplumsal, kltrel, hukuksal, dinsel, dilsel, yaanlan zaman ile birlikte deerlendirilmesi ve ayrca vurgulanmas gereken teknolojiyi yaratma ve kullanma biimi ile eitime bak asnn bir sonucudur. Sanatn evrimi teknolojiden ayr dnlemez. Sanat, kendine zg ifade biimleri olan bir iletiim alan olarak en etkin gce sahiptir. Grsel sanatlarn gc szcklerden oluan dilden ok daha nce gelen grsel dil dediimiz insanlkla birlikte balayan evrensel bir dildir. Bu bildiride sanatn teknoloji ile ilikisi, Sanatn toplumsal gelitirici/dntrc Etkisi, Sanat Eitiminde Tasarm ve Teknolojinin Yeri ve Etkisi balklar ile konu ele alnm ve sonu ksmnda ise konuya ilikin deerlendirmelere yer verilmitir. SANATIN TEKNOLOJ LE LKS Gnmzde ada teknolojinin gelimesine bal olarak sanatsal anlaylarda da nemli bir deiim sz konusudur. Bunun paralelinde ada sanatta da sanatnn ilevi ve konumunda byk deiiklikler olmaktadr. Sanayi ve teknolojinin geliimine paralel olarak ada sanatta sanatsal kategorilerin eitlilik kazand buna bal olarak da sanatnn ilevi ve konumunda da eskiye oranla deiikliklerin olduu bilinmektedir. Geleneksel tuval resmi karsnda alternatif olarak grlen yaklam biimleri, farkl sanatsal etkinlikler, farkl gruplar srekli olumakta ve ortaya kmaktadr. Endstri ve teknoloji hzla ilerlerken sanat da kabuk deitirmekte yeni felsefe ve anlaylara evrilmektedir. rnein bilgisayara ve teknolojiye bal yeni sanat dallar ve sanatsal almalar domaktadr. Sanat yaamda alglanlanlarn da vurum alandr. Her sanat yapt iinden kt kltrn gstergesidir. Toplumlarn kendilerine zg ifade aralar olmakla birlikte, retilen eserler insanln ortak kltr mirasna dnr. Tarihsel srete her toplum kendine zg bir anlatm dili oluturmutur. Ancak gnmzde kreselleme politikalar insanlar arasnda dil birlii oluturarak dnyay tek bir bnye haline getirmeyi hedeflemektedir. Kresellemenin birlik beraberlik fikri olumlu gibi grnmekle birlikte yerel kltrlerin kaybolmas ve eitliliin azalmas anlamnda tehlikeler de sz konusudur. Tasarm, teknolojiden soyutlayamayz. Tasarmda izgi, nokta, hacim, yzey, renk vb. elemanlarn yeni teknolojik gelimelerin nda yaratma ve biimlendirme imknlarn zenginletirmekte yeni yntemleri ortaya karmaktadr. Tasarm retilerinde ve uygulanmasnda gnn en yeni tekniklerinden yararlanlmaktadr. Gemite el ile yaplan birok teknik sanayi devriminden sonra mekanik yolla alan makineler ile yaplrken bugn dijital bask ile yaplmaktadr. Sanat, Bilim ve Teknoloji her zaman i ie ve birbirinin tamamlaycs olmutur.
227

rnein fotoraf makinesinin bulunmas resim sanatnn nn am yepyeni bir anlaya tamtr. Fotoraf makinesi sanat iin bir tehdit deil zgrletirici bir krlma noktas oluturmutur. Ressamlar, tasvir etme, belgeleme grevinden kurtulmu duygu ve dncelerini, i dnyalarn, bilinaltlarn da vuran yaptlar oluturmulardr. Soyut ve kavramsal sanatn ortaya kmasyla yeni anlaylara frsat verilmitir. Sanatn olduu yerde teknikten ve teknolojiden bahsetmemek imknszdr. Almanyann geliiminde nemli bir yeri olan Bauhaus okulunun kurucularndan Walter Grapious, sanat ve teknoloji ilikisini yle aklamaktadr; El iiliinden endstriye gei, kiisel tecrbeden kolektif deneyime gei demektir (1) (Tepecik, 2002: 13) Dier canllardan akl ve duygu ynyle ayrlan insan, balangtan bu yana bu yetileriyle hareket etmi gnlk yaam pratii ile sanat bir arada gelitirmitir. nsan, tm yetilerini ve dncesini, gerein karmak gizemliliini zmek, gerei aramak zere kullanmaktadr. Doaya egemen olarak onu daha yaanr hale getirmek, iinde yaad doal evrenin sorunlarn anlayabilmek ve varln srdrebilmek iin sanata snmaktadr. Bu yzden sanat ile teknoloji ilikisi yzeysel bir ilikinin ok tesindedir. Biliim teknolojisi bugn grsellii en st dzeyde kullanan bir alandr ve bilgisayar sanatn nemli aralarndan birisi olmutur. Dnmek iin ok hzl ve ok eitli alternatifler sunabilmektedir. Sanat iin asl olan dncedir. Neyle yaptnz deil ne yaptnz nemlidir, nasl sylediiniz deil ne sylediiniz nemlidir. Sanat iin en nemli ey karar verme aamasdr. eitli tasarm olanaklar sunan bilgisayarda neyi nereye koymak, nasl dzenlemek ile ilgili kararlar vermek bir tasarmc iin yeterli olabilmektedir. nk yaptn oluturulmasnda iilik nemli deil tasarm nemlidir. Rfat ahinere gre; gnmzn sanats, artk bir ey retmekten ok tasarlayabilen ve bu srece yaratc bir beyin olarak eklemlenmesi beklenen bir zneye dnmtr. Sanat ise, gzel bir resim ya da heykel yapmann ok tesinde, ncelik yksek bir dnce dzleminde alma ve dndklerini ifade etme zerine odaklanmtr. SANATIN TOPLUMSAL GELTRC/ DNTRC ETKS Sanat, toplumsal yaamn temel yap talarndandr. Toplumun sanata, insann insana yabanclat gnmzde, bu yabanclamay kracak en nemli silahlardan biri olan sanat, kltrn ve yeni olann yaam iinde kurulmasnn aracdr. Tarm toplumundan sanayi toplumuna geen toplumumuz, bu gn artk bilgi ve iletiim toplumuna gei aamasndadr. Toplumlar aras haberleme olanaklarnn ok snrl olduu dnemlerde kltrler ve uygarlklar aras ilikiler dar alanda kalmtr. Genellikle komu kltrlerin birbirini etkiledii dnemlerin aksine gnmzde coraf bakmdan ok uzaktaki kltrler bile hzl bir etkileim iindedir. Sanayi ve tarmn gelimesi, ulam ve teknolojinin getirdii yenilikler, iletiim halk kltrn etkilemektedir. Kyden kente g olgusu halk kltrnn doal ortamn deitirmitir. Sanayileme ve iletiim toplumlar etkilemi, hzl kltrel deiim ve geliime neden olmu, yaama biiminin deimesinin yan sra, bir kltr okuyla kar karya brakmtr. Dnya kreselleme srecine girmitir. Kresellemeyle, farkl kltrlerden insanlar bir araya getirecek ortak bir paydaya doru gidi balamtr. Bu da halk kltrleri iin tehlike anlarnn alnmasdr, ancak kreselleme olgusu kltrel deiim ve geliime bal halk kltrnn doal akn hzlandrp andrmaya balamtr. Dnyann her toplumundaki bireyler kendi zgn kltrlerinde bulamadklar ve gremedikleri birey olma keyfini dnya kltrnde bulmakta ve kendilerini bu kltrle zdeletirmektedir. TV ve fiber-optik teknolojileri kullanlmaya baland, bunun yan sra uydu araclyla btn dnyaya her konuda annda seslenme olana bulundu. Kreselleme ya da yabanc terminoloji ile globalleme, biri siyasal, biri ekonomik, biri de kltrel olarak boyutu olan bir kavramdr. (2) (Kongar, 2010) Sanatn toplumu gelitiren ve dntren etkisini, dnceyi eyleme dkme becerisi ve kararlln grmezlikten gelemeyiz. Sanat paylamak iindir. Sanat birletirir, gelitirir, gzelletirir.
228

Sanat kendi ann bilimini, bu bilimin gerektirdii evresel balantlarn uygulama alannda ortaya koymak zorundadr. Baz dnrlerin teknoloji zamanla sanat yok edecek ngrsnn aksine teknoloji sanat yenilemekte, n plana karmakta ve insan ondan kaamaz hale getirmektedir. Fotoraf makinesinin icadyla hem sanatn gidiat kkl deiikliklere uram hem de fotoraf, yeni bir sanat dal olarak tanmlanmtr. zellikle 1960dan sonra teknolojinin sanata etkisi belirgin hale gelir. Bunun yan sra teknoloji odakl olan dier sanatlar ortaya kar. Mail-art, video-art gibi. Gnmzde ise, bilgisayar teknolojisine odakl dijital ortamdan sanatta olduka yararlanlmaktadr hatta gelecekte bu sanat anlaynn tm sanat dallarn etkisi altna almas ihtimali vardr. Sanat, iinde yaad toplumu tanmak; toplumsal gelimenin tarihsel ve sosyolojik dinamiklerini renmek; insan anlamak; bilimin, teknolojinin, iletiimin yeni aamalarn kavramak; dnyadaki gelimeleri izlemek zorundadr. Ayrca sanat, btn bunlarn sentezini yaparak sonular karmak; topluma biim verecek, ufuk aacak neriler gelitirmek sorumluluunu tamaldr. Toplumu dntrme ilevi politikaclardan beklenir. Oysa politikaclarn ou byle bir sre iinde rol stlenebilecek bilimsel ve dnsel bir birikime sahip olmadklar iin bir bilim adam gibi davranamazlar, sanatsal yetileri gelikin olmadndan yaratclk, sezgi ve uzgrden de uzaktrlar. Bu nedenle, idare-i maslahat bir anlayn yaratc bir politik kiilikle badamas mmkn deildir. (3) (Yalt, 1998) Sanat nedir? sorusu karsnda tereddtl yaklamlar da beraberinde getirmitir. Bir fuar alan ierisinde, insanlar tarafndan iteklenen ve belirli bir adan dnen otobsleri, bir dan boyanmasn, sokaktaki aalarn poetlenmesini, doadan alnm bir tan ya da aa kknn sergilenmesini akn baklarla izleyen insanlar bunlar sanat yapt ise, doadaki her trl nesne, yaanan olaylar da sanat yapt mdr? Sorusunu kendi kendine sorabilmektedir. Eer bunlar sanat yapt olarak kabul edilmeyecekse sanat yaptn sanat yapt olmayandan ayran kriterler nelerdir? Onun bir galeride ya da sanat ortamnda sergilenmesi mi? Yoksa bir sanatnn ya da eletirmenin onu sanat yapt olarak adlandrmas m? Dorusunu sylemek gerekirse bir eyin baz durumlarda sanat yapt gibi ilev grebileceini, baz durumlarda da bu ilevi yerine getiremeyeceini ou eletirmen ve sanatlar kabul etmezler. nemli olan yaplan iin o an iin hangi amala yapld ve duyulan estetik kayglardr. Burada sanat sadece kendi bireysel tutkularn gerekletirmek amacnda deildir. O da ortaya koyduu almayla bir eyler anlatmak ve anlalmak ister. (4) (Elmas: 23) Toplumsal kaynaklara, psikolojik ve psikanalitik temellere dayanan bir sanat tr olan Pop-Art, endstrileerek gelien toplumlarn skntlarn dile getirir. Orta snf halkn her trl haberleme aralar, film yldzlar, her eit tketim rnleri ve malzemeleri tasvir konusu edilebilmektedir. Bu anlayta, genellikle kitle iletiim aralarndan esinlenilmekte ya da eitli semboller kullanlmaktadr. Sanatn toplumu deitirme ve dntrmesine ilikin bir rnek de evre sanatndan verilebilir. nsan-doa ilikilerini konu alan bu sanat, mimari eserlerin estetik formlar, kentsel peyzajlar, inaat antiyelerinin geici duvarlar, fabrika bacalar vb. yzeyler sanatsal giriimlerle evreye hoa giden grnmler kazandrmay amalar. Land Art-Arazi Sanat: Sanatn uygulama alannn geniletilmesi anlayna paralel olan ada sanat hareketleri ierisinde yer alr. Bu anlaytaki eserler bir galeride sergilenebilecek boyutta olabilecei gibi, yzlerce metrekare alan kaplayan ve ancak doada gerekletirilebilecek nitelikte de olabilir. Kavramsal Sanat: Grsel ya da dokunsal olmaktan ok, zihinsel bir imge yaratmay amalayan bir anlaya sahiptir. Bu anlayta retilen yaptlar, allagelmi geleneksel malzeme ve teknikleri kullanmak yerine, sanatsal etkiyi formller, video bantlar ile an teknolojilerinden yararlanarak elde etmeyi amalar. Gnmz sanatnda dnyann birok yerinde teknolojideki gelimelerle sanattaki gelimeler paralel bir ekilde ilerlerken bir taraftan da paradoksal bir yaklam sz konusudur. nk sanat bir
229

taraftan teknolojinin her trl imknndan yararlanrken dier taraftan da teknoloji ve endstrinin dayatmalarn reddeden sanatlar, bunlar dile getiren eserler retmektedir. SANAT ETMNDE TASARIM VE TEKNOLOJNN YER VE ETKS Bireylerin genel bir eitim srecinden gemesi srasnda grsel sanatlar eitimi nemli bir yer tutar. ada dnceye sahip ve gncel gelimelere hkim bireylerin yetitirilmesindeki grsel sanatlar eitiminin nemi her geen gn biraz daha iyi anlalmaktadr. Sanat eitimi zellikle kiiliklerin byk blmnn okul ncesi anda en temel gereksinim olan zgven duygularnn geliimi iin vazgeilmez bir neme sahiptir. Ezbercilik ve kalplktan uzak, ada ve yeniliki bir sanat eitiminin sunduu ufuklar sayesinde kii, birey olarak kendine zg bir dil oluturma imknna sahip olabilir. Gelien teknoloji sanat alannda kendini gstermekte, gnlk hayatn iine szmaktadr. zellikle biliim teknolojisinde yaanan hzl gelimeler, beraberinde grsellii de getirmektedir. Dolays ile bu gelimeler ve deiim, grsel sanatlar da gnlk hayatn iinde vazgeilmez bir konuma koymaktadr. Grsel sanatlar eitimi genel eitim srecinin en nemli parasdr. Sanat eitiminin amac sadece sanat yetitirmek deil ayn zamanda toplumun sanat kltr yoluyla evreni ve kendisini daha iyi anlayabilmesine arasallk etmektir. nsann ruhsal ihtiyalarn gideren sanat, insan olmann gereini hatrlatr. nsanlarn birbirleriyle iletiim kurmalarna arasallk eder. Dnyadaki tek evrensel iletiim dili sanatn dilidir. Bu iletiim dili ayn zamanda uygarln ve insanlk kltrnn dilidir. nk bu dil ile insan kendisiyle ilgili her trl duygularn dile getirir. Yaratcl gelitirdii iin sanat eitimi ayrca nemlidir. Sanat eitiminin amac, rencilerin algsal yetilerini gelitirmek, zihinsel birikimlerini grsel biimler ile ifade edebilmelerine yardmc olmak ve kendini zgrce ortaya koyabilmelerini salamaktr. Bu balamda ama sadece sanat yapan kiiler yetitirmek deil, sanat seven ve kltr alglayan bireyler yetitirmektir. Yani herkesin sanat olmas mmkn olmasa da, sanat anlayan kltr kavramnn farkndalna erimi bireyler kazandrmaktr. rnein, gnmz grsel sanat eitimi programnn nemli bir konusu olan mze eitimi artk bilgisayar ortamna tanmaktadr. Birok lkede sanal mzeler kurulmakta ve eitim ortamlarnda bunlardan faydalanlmaktadr. ada dnyann teknoloji sayesinde tanm ve alm olduu kavramlardan biri de deiimdir. Gelimeler o derece hzl olmaktadr ki, son model teknolojik aletler ksa bir sre sonra demode olabilmektedir. Bu durum artk insanlarn bilinaltnda srekli deikenlie kar srekli bir uyum sreci balatmaktadr. Grsel sanatlar eitimcilerinin grevi rencileri gelecein teknolojisine hazr bir ekilde yetitirmektir. Sanat eitiminde en temel ders kabul edilen temel tasarm eitimi dersidir. nk temel tasarm eitimi dersi iinde grsel sanatlarn temel sanat elemanlarn ve ilkelerini renciye kazandrmaya almaktr. Ayn zamanda gelimeleri yakndan takip ederek gnn her trl teknolojisine bal olarak sanatn kendi i dinamiklerini harekete geirmek nemli bir yaklamdr. Yaanan gelimelerin gzel sanatlar eitimi blmlerinde yer alan temel tasarm derslerinin ieriklerine yanstlmasnn gereklilii kanlmazdr. Sanat eitimi ile rencilerin dnce yeteneklerini gelitirmek, bilgilerini zgn tasarmlarnda ve yaratmlarnda, teknoloji ile badatrmalarn salamak ve bunlar ada boyuta tayabilmelerine zemin hazrlayabilmektir. Sanat, teknoloji, tasarm ve eitim boyutuyla bireyin kendisini ve bakalarn anlama yolunu aar ve empati kurmay gerektirir. nsan, bitkiyi, hayvan tm evreni anlamak iin empati kurma olana yaratr.

230

SONU Sanat, bilim ve teknoloji insanln ortaklat alanlardr. Gelien ve deien dnyada grsel dil ve iletiim kavramlarnn okunmas ve deerlendirilmesi ise ancak eitim yolu ile gerekleebilir. Gnmzde uygarl sadece bilim ve teknolojiden ibaret sanan bir anlay var. Oysa ki bilim ve teknoloji sanatla kaynarsa anlaml olur. Bu da sanat eitimiyle mmkn olacaktr. Grsel sanatlar eitimin temel amac bireye grsel okur-yazarlk kazandrmaktr. Grsel okur-yazarln alfabesi grsel tasarm elemanlarn ve ilkelerini kavramaktan geer. Daha sonraki aamada bilgisayar teknolojisine bal olarak sanat dnyasnda yaanan gelimelerin sanat eitimi kapsamnda yer alan tasarm derslerinin ieriklerine dhil edilmesi gerekmektedir. Sanat eitimi yeni bir bak as, insan ve dnyay anlamak-anlamlandrmak ve eletirel dnce yapsnn oluumunda en etkili yol-yntem olmas nedeni ile bir devlet politikas olarak kabul edilmeli ve hayata geirilmelidir. Bilgisayar teknolojisi yirminci yzyl sanatnn bir paras olarak grlmelidir. Teknoloji yolu ile renme sanatta daha etkili biimde olacaktr. Sanat retmek, hayat toplumun haz duyduu estetik bir cokuya dntrmek, toplumsal iyilik ve gzelliklerin peinde olmak, sevginin ve sevincin toplumsal yuman oluturmak sanatn bilimteknoloji ve eitim ile olan ibirlii iinde mmkn olacaktr. KAYNAKLAR Tepecik, Adnan., (2002), Grafik Sanatlar, Detay Yaynclk, Ankara, s. 13 Kongar, Emre., (2010), Kreselleme, Mikro Milliyetilik, ok Kltrllk, Anayasal Vatandalk, Kaynak: www.kongar.org/makaleler/mak_kum.php Yalt, Baar., (01.06.1998), Siyasetin Sanat, Radikal Gazetesi Elmas, Hseyin., (2005), Gnmz Sanat Eserlerini Alglama Problemimiz, Altamira Sanat Dergisi, Say:5, s.23

231

POSTPARADGMATK PARANOYALAR: POSTMODERN(ST) SANAT ETMNDE MDNN BALANTISIZLII

Do. Dr. Metin EKER, Yrd. Do. Dr. Ali SEYLAN Ondokuz Mays niversitesi, Eitim Fakltesi Gzel Sanatlar Eitimi Blm, SAMSUN r. Gr. Tamer ASLAN Ondokuz Mays niversitesi, Samsun Meslek Yksek Okulu Mimari Dekoratif Sanatlar Program, SAMSUN ekermetin@hotmail.com, aliseylan@gmail.com, tameraslan6@hotmail.com

Giri Eitim; genelde, yaamsal bilekeleri toplumsal mtereklere dntren ve bu dnmlerin bireysel ve toplumsal anlamda srekliletiren bir sre rntsnn doasna iaret etmektedir. zelde ise, bu rnt motivasyonlarn mfredat ieriklerinde bir yneylem karakteristii olarak benimseyen biimlendirme yntemlerini amlamaktadr. Ancak eitimin geleneki yaps ile yeniliki admlarnn uyumu ou zaman salanamamtr. Bu anlamda eitimin grnts, geleneki grlen ve gelecekiliini gelenekilii ile ilikilendirerek yorumlamak zorunda olan bir sistem zelliini halen sergilemektedir. Williamsn ifadesiyle eitim, olduka etkili bir gelenek taycs ve rgtleyicisidir (Williams, 1993:187). ada eitimin en nemli profil zelliklerinden biri, onu geleneki ve rgtleyici kimlik yapsna tayan brokrasilerinin ortadan kaldrlmas ihtimali zerinde odaklanma olacaktr. Kenway eitimin brokrasileri, niversiteler ve okullar olarak sosyal kurumlar; mfredat metinleri olarak kltrel retimler; pedagoji olarak kiileraras sreler (renme-retme gibi) durumlara ilikin sklkla yaplan tartma alanlar ve elikili tartmalarn birok farkl uygulamalarnn izlenmesi (Kenway, 1995:36) gereine vurgu yaparak genel eitim paradigmalarnn menzili ve yeni biimi hakknda fikir vermektedir. Eitim Paradigmalar ve Postmodern(ist) Karakter lgisi Belirli bir alanda alan bilim adamlarnn paylat ortak deerler ve anlaylar dizisi olarak paradigma, eitsel anlamda politikalar, stratejiler ya da direnlerin belli yaklamlar, profilleri veya modelleri beslemesi ve benimsetmesi noktasnda postmodernist argmanlar ile paralel standartlar iermesi durumu ile gndeme gelebiliyor. rnein Pearsea gre, phecilik postmodernizm olarak adlandrlr ki o, bir deiik grup ve istikrarsz eilimler ve fazla istikrarszlk artlarnn konuulduu bir paradigma zellii sergiler Postmodern olan bir muhalif tutumdur, radikal bir ekilde kark ve gerekliin bir trn problematik yapan, btnlk ve kesinlik iddialarna ramen paradoksal gereklii inkar eden bir durutur (Pearse, 1992: 249). Eitim paradigmalarnn postmodernist phecilik ile birlikte bir paranoya yaamas ihtimalini daha batan kabul etmek anlamna gelen bu tespit, ayn zamanda, Pearsen u sorularn gndeme getirmektedir: Acaba postmodernizm bir paradigma mdr? Postmodernizm, sanat eitimcileri iin gerek deiim, profesyonel pratikler iin imalar ve dnyada var olmann bir yolu olarak m anlalmaldr? (Pearse, 1992:250). Postmodernist sanat ve kltr ekseni zerinde konumlandrldnda baz pedagojik paradigmalarn ierikleri ile orantl yans alanlarnn varl nemli grlmelidir. Bir baka ifade ile geerli eitimsel modeller; meydan okunmu, ufku geniletilmi ve renimde ada eitsel uygulamalarda genellikle var olmayan balantlar salamak iin yeni dnceler tarafndan tevik edilmi olmaldr(Joubert, 2002:460). ada sanat eitiminin postmodernist eitsel paradigmalar ile temas noktalarn eitlendirmek gerekirse; Postmodernist eitsel teorilerin, bir radikal demokrasi iin ideolojik ve kurumsal artlarn her ikisini yeniden dzenleyen ve meydana getiren bir eletirel tartma ihtiyac iin ynelim sergilenen bir nokta (Aronovitz-Giroux, 1991:2) olduu,

232

 Postmodernitenin artk yalnzca bir baka akademik moda olmad, aksine kiinin yzlemek ve en iyi ekilde yararlanmak zorunda olduu varolusal bir art olduu iin eitimcilerce gz ard edilemeyecei (Buenfil-Burgos, 2002: 72) iddias, Disiplinlerin tarihsel temelinin byk lde ykld ve eletirel, sosyal ve kltrel teoride birbirini takip eden ke uram akla uygun geerli bilginin temellerinin olduunu (AronovitzGiroux, 1991:140) savunan eilimlerin varl, Kltrel bilgideki paradigmann, bu blmde meydana kan ynelimlerle ve dier taraftan bilim ve teknolojinin sonular ve metodolojik temellerin eletirisi, marjinal tartmalar (zellikle Bat deerlerindeki marjinal tartmalar; feminizm, evrecilik, ulusuluk, Heteroseksellik, gay ve lezbiyen gibi) ile kkrtld (Aronovitz-Giroux, 1991:140) gr, Postmodernizm diye adlandrlan durumda, estetik tartmalarn zrh iindeki yksek sanatn hangi noktada olduu sorusu ve elit formlar arasnda izleyicilii kltr endstrisi mallaryla birletirdii (Aronovitz-Giroux, 1991:140) noktas gibi temel dorultular n plandadr. Genel anlamda postmodernizmin doasn oluturan n-rnesans deerlerine dn; mitosun yapbozumu ve anlam taycs olarak sanat; yeni ikonografi, sanat dnyasnn gcnn datm, temsilin yeni formlar; sanat ve zanaatin bulanklamas; pankltrel sanat formlarnn artan grnrll ile postmodern sanat pedagojisinin ana dorultularn oluturan direncin liderleri olarak sanat eitimcileri; bir yeni kanun yaplanmas olarak sanat; poplist ve elitist olarak disiplin temelli sanat eitimi; eriim ve iletim gc olarak medya; niversitenin iine tanmaya allan sanat eitimi (Fehr, 1994:210-216) arasndaki bilekelerin eitsel tartmalar arasndaki elikinin besledii paradigmatik paranoyalarn postmodern grnts zerinde detayl durmakta yarar vardr. Mfredat Yanslar Sanat eitiminin temel sorunlar zerine kayglar, endieler retmenin tesinde bu kayg ve endieleri tetikleyen sosyal ve teknolojik yanslar doru ve yerinde deerlendirmenin nemine ilikin yaklamlarn ncelikli klnmas beklenmektedir. 20. Yzyln sanat eitimi grafii incelendiinde, yans alanlar ile yans biimlerinin zmlenmesinden ortaya karlan birtakm sonularn tasnifi yledir: Sanatsal hareketler: Akademik sanat anlaylarndan tasarm srelerine odaklanma, ardndan yaratcln ve davurumun ne karlmas, yzyln ikinci yarsndan sonra gnlk yaamn sanata girmesi ve son dnemde bir disiplin olarak sanat zerine yaplan vurgu n plandadr, Sanatn doas: mimetik grntden formalist grntye gei, ardndan yaratc davurumun nemi, estetie evresel katklar ve son olarak bir kavram olarak sanat zerine odaklanma sz konusudur, erik ve metodlar: nceleri kopyann hakimiyeti, sonralar tasarm elemanlarnn deeri, ardndan zgrletirim yollar ve yaratclk gstergelerine temas, sanat ve tasarm problemlerine estetiin eklemlenme sreleri ve son olarak ise disipline sistemler ve soruturma, eletiri unsurlarnn nemsenmesi gndeme getirilmitir, Sanatn deerleri: temsilde taklidin metodlatrlmas, sanat almasnn kalitesinde sanatn deerlerine vurgu, sanat kiiliine ilikin ynelimler, sanat-tasarm-yaam ilikisinin nemsenmesi ve sanatn yeniden nemli grlmesine olanak salamann nemi zerinde durulmas gerei (EflandFreedman-Stuhr, 1996:68). 20. yzyln sonlarndan gnmze kadar geen sre iinde ve postmodern(ist) diyebileceimiz bir mfredat yaplanmasna yans oluturacak veriler ise syle kategorize edilmitir: Sanatn tanm: Sanat kltrel retimin bir formunu iaret eder ve ama paylalm gerekliin yap(sal) sembolleridir, erik ve metodlar: renim modern ve postmodern formlarnda ierik ve metodlarn yeniden ileme sokulmasdr; mini-ykleri deiik kii ya da gruplarn zellikleriyle deil, usta sanatlarn kurallaryla temsil etme; geerli klnan sanat bilgisindeki gcn etkilerini aklama; yap-bozumunda temellenmi argmanlarn kullanc iin sahip olduu ayrcal; sanat almalarn onaylamada sembol sistemler iinde oklu kodlamalar,
233

 Sanatn deeri: Sosyal ve kltrel peyzajn daha derinlemesine kavranmasn desteklemek (Efland-Freedman-Stuhr, 1996:72). Grld zere mfredatta eklektik bir durumun gzetildii izlenimine paralel olarak postmodernist mfredat vurgusunun dier postmodernist imalar kadar sert ve dnmsel olduu sylenemez. Ancak yine de postmodernist olarak deerlendirilebilmektedir. Bu konuda Slatteryin tespiti postmodern eitim-retim mfredat program bugn modern paradigmann ya da hakim kltrn deerlerine ve bilginin geerliliine dorudan etki eden tarihsel yorumlarn varsaymlarndaki deiimleri iermitir. Postmodernizm, eklektisizm, buluu, yerinen vizyonu, alay ve tarihsel yorumlardaki subjektif boyutlar kutlamaktadr (Slattery, 2006: 37) eklindedir. Daha geni bir deerlendirme ile Slattery, postmodern devirdeki mfredat gelimelerinde medyadan, kltrel almalardan, yansmal dergiler, portfolyolar ve otobiyografik yntembilimlerden kaynak aldna ve mfredat almalarndaki yeniden kavramsallatrmalar, eitmenlere, artk, tarihsel olmayan, tarafsz, kiisel olmayan ve davransal konular hatrlattna deinmektedir (Slattery, 2006: 70). Postmodern(ist) Sanat Eitiminde imdinin Balantszl imdi szcn anlam younluu ve ynelim biimi olarak bir kavramsal ierie tayan bir ok etkeni referans gstermek, bugn iin ok daha fazla olasdr. Bir dier adan bakldnda postmodern(ist) yaktrmasnn temel verisi ve ifadesi olarak da imdinin nemi daha fazla belirginlemitir. Sanat eitiminin her aamas ve geliim evrelerinin her izahatnda imdinin vurgusu, tpk sanatn yeniliini, orijinalliini ya da zgnln bir gerektirme olarak kabul etmenin artndaki imdide olduu gibidir denebilir. Bir sre olarak ve aamal geliimsel (taksonomik) grafik asndan baklarak sanat eitiminin bugnk problematiklerini tanmlamada veya problematik biimine tamakta unsuru incelemek gerekmektedir: Gemi-imdi-Gelecek. Gemi Sanat eitiminde gemi, zellikle eitimbilimsel (pedagojik) genellemeler ya da tanmlamalar ile ilintisini yeterince kuramad biiminde deerlendirilebilir. Genel pedagoji ile sanat pedagojisi arasnda bir gerek ba kurmann postmodern pedagoji ile amlanabilme ihtimali de dikkate alnmas gereken bir durum olarak ortadadr. Sana gre sanat eitimbilimi vard sonular, kavramlar, dzenlilikler, kuram ve varsaymlar olarak saptar. Kendine zg aratrma yntemlerini ve sanat pedagojisi alannda yeni bilgilerin edinilme ve uygulanmasn gsterecek bir btn, sreler, kurallar, saytl ve beklentiler dizgesinin kuramsal temellerini gelitirir (San, 2003:19). Bu bakmdan genel sanat eitimbilimin kuramsal temellerinin inas, gemi ile gelecek projeksiyonlar ile netletirilebilir. Sanat eitiminde gemi projeksiyonlar, bize, sanat eitimbilimine ynelik kuramsal anlamda bir paradigma evreni sunmakta elikili durabilmektedirler. zellikle 1960lardan sonraki disiplin temelli yaklamlarn bu anlamda yeterince olgunlaamad grlmektedir. Bu temelde geleneksel sanat pedagojisi, en iyi ve ok doru kabul ederek stteki tabakayla kltrn tandk bir kavram olan hiyerariyi desteklemitir (Cary, 1998:55). Sz konusu hiyerarik duru iin sanat referans alnmtr. Ancak sanatn yeniliki ve dnmc zelliinin aksine eitim ve sosyal teorideki deiimin hareketi nceki dneme ait iki paradigmatik zellik olarak gerilik ve eskilikin akademik deiimini (Wexler, 1995:56) zerinde odaklanmtr. Gemi sanat eitimi paradigmalarnn en sade zetini Marwick yle maddelendiriyor: Elit ve popler kltr arasndaki ar kartlk, Bireysel sanat formlar arasndaki snrlarn bulanklamas, Dorudan temsildeki kavram ya da fikirin imtiyaz, Elemansal deiimlerin yaratt sanat almalarnn birletiricilii, Okuma, izleme, listeleme ve dinlemenin nemli bir eleman olarak katlm (ortakl), Yeni teknolojilerin nemi, Aratrma olarak sanat ve radikal eletirinin etkileri, Sanatlarn izleyicilerin eletirisi ve bir sosyal pratik iindeki rol (Marwick 1998:316-318den alnt Allen, 2003: 99).
234

imdi Sanat eitiminde imdinin almn olanakl klan bir postmodern ereve rntsn sanat mfredat ve sanat eitimsel pratikler iindeki konumsal zelliklerine dorudan etki eden faktrlere temas etmekte yarar vardr. lk olarak, imdinin sanat eitiminin en nemli referans olarak postmodernitenin kabul edilmesi gereine ynelik inanlarn artan saysna dikkat ekmek gerekiyor. Bu da doal olarak eitim-retime dayal sanat eitiminin giderek esnek ve daha dinamik bir kltrlenme srelerine kaymasna yol ayor. kinci olarak, genel kltrel paradigmalar ve sanatn yaad youn eitlilik ile postmodernizmin rten noktalarnn dikkat ekmesidir. nc olarak Baynesn vurgulad yaratc endstrilerin, iletiim devrimi, artan genileme ve dijital netvrklerin gelii ile yaratlan kresel marketler ve artan tketim topluluklarnn talepleri (Baynes, 2000: 38) gndeme gelir. Bu ortam iinde bir sanat eitiminin hedeflerinden birisi olarak yeniden-mhendislik tasarm eitiminin, gelecee ynelik bir ilikideki yaratc formu temin edebilecek gerekilie ilikin problemi zebilecek gen insan n plana karmas (Baynes, 2000: 40) gsterilebilir. Bir postmodernist sanat snf/atelyesinin inas iin Clark drt basamak nermektedir: A-Modernist Sanat Mfredatnn Yap-bozumu Popler beenileri hor grme, Batl olmayan kltrleri nemsememek, Sanat eletirmenlerine itaat etmek, Erkek deneyiminin evrenselline meydan okumak, Orijinalite kavramn yeniden ele almak, Biim ve anlamn neminde ayar yapmak, Sanat ve zanaat arasndaki ayrmlarla mcadele etmek. B-Sanat kavramlarnn (fikirlerinin) Yeniden-Yaplanmas Sanatnn premodernist kavramlar (fikirleri) Sanatnn modernist kavramlar (fikirleri) Sanatnn Postmodernist kavramlar (fikirleri). C-Postmodernist Sanat Mfredatna Adaptasyon Alternatif medya ve teknolojiler yoluyla denemeler Uzayn ve tasarmn batl olmayan kavramlarn keif Sanatsal yasalarn (Kanunlarn) kuruluunda genileme Sanat ve sanatlarn gizli akmlarn tehir rencilerin deneyimlerinin yaantsyla renmeye balang Bu kiisel deneyimleri tarihsel balamlarla genelletirmek nsani boyuta vurgu yapan bir kart-kltrel perspektiflerin kullanm Sosyal deiim senaryolarna eklemli alternatif gereklere rencilerin meydan okumas. D-Postmodernist Sanat Pedagojisini Benimseme uzaklamak - yaknlamak bireysel grup yenilik taklit yarma (rekabet) birlikte alma (Clark, 1998: 6-11). imdinin sanat eitimi karmaklktan arnma abalarn bir sistem geliimi sreleri ile bertaraf etme amacn ortaya koyarken, ibirlii, destek ve deiim motivasyonlarna olan ihtiya ve gven sorununu da ama eilimi sergilemektedir. imdinin sanat eitiminde en karakteristik temeller eletiri, teknoloji destekli sanat eitimi, okuryazarlklar ve grsel kltrn tm tesir biimleri ile birlikte tasarmlanmak durumundadr. Gelecek Dier pedagojik alanlarda olduu gibi sanat pedagojisinin de gelecekteki profil ya da modellerine tesir edebilecek muhtemel kapsamlar etraflca ortaya koymak mmkn olmamakla beraber, bir takm n kestirimlerin yaplmas noktasnda baz verilerin ilenebilecei dncesindeyim. Bu
235

dncemizi gerektirecek varsaymlarn karakteri zerine en nemli tespiti Kuhn sunmaktadr. Ona gre gelecek, kendinin temel ncl olarak speklasyona sahiptir. Objektif analizlere dayanarak ampirik tartmann oda yerine varsaym iin arka plan almasn gerekletirir(Kuhn, 1984: 271). Sz konusu arka plan almasna ait sanat eitimsel varsaymlar eitlendirebilecek tespitlerin imdiden yaplmas iin zemin mevcuttur. Pearse iin postmodern grnt iyimser ve ktmser zelliklere sahiptir. 21. Yzyl yaklamlar iinde iyimser tasavvur yerel kltrel pratiklerin sahip olduu deerlerin sanat eitimi iinde dnr; rk, cinsiyet, etnisite ya da snf, nller, g, tarihsel marjinalletirmelerdeki farklar ve renciler ile sanat eitimcilerinin alma anlaylar iin metinler in tm uzay ve zaman iindeki kltrel uzantlaryla ilgilenir. Ktmserlik bir amaszl, paralanmay, greceli sanat eitimini ve stnln standartlarnda kesintiyi, indirimi n plana karr (Pearse, 1992: 251). Sanat eitiminin gelecek projeksiyonu iin postmodernin imdinin sanat eitiminde olduu gibi yine bir referans kabul edilmesi, bir ngr ya da varsaym oluumu asndan masum karlanabilir. Ancak bu durum, postmodern(ist) sanat eitiminin hangi ynlerinin ya da paradigmatik mtereklerin gelecee intikal edebileceine ilikin kestirimlerin gerekiliinin tartmaya ak olmasn engelleyemeyecektir. Her ne olursa olsun bir projeksiyon oluturmann ne kadar zorlama, karmak ve ihtimallere ak olaca ayrca ortadadr. Bu durum iin en nemli tespit, geleceki sanat eitiminin ne kadar postmodernist, ne kadar post-paradigmatik, ne kadar temelli olaca ynnde yaanan skntlarn bir paranoya oluturmasdr diyebiliriz. Geleceki sanat eitimi iin mmkn bir paranoya anatomisini amlamak iin baz tespitlere temas etmek gerekirse: Gelecek iin insan profili (post-human): Post-insan (post-human) yer deitirmenin, paralara ayrlm, dnm, insanl bozulmu, pazarlanm bir znel organizma (olmann bir ba dndrc ve oklu serilerini sunmaktadr (Knight, 1995: 19). Bu durum, eitimin endstriye dnmesine kaynaklk edecek retim-tketim balamn da iaret etmektedir. Yeni estetik: Estetiin etkileimli tasarm disiplini iinde tartlmas varl henz yenidir ve etkileimli medyann giderek bymesine ait deneyim ile deer kriterinin bir yeni diline gre yarglamas sz konusudur. Bu dijital deneyim tasarmn estetik etkileimine eklenen malzemenin karmakln ortaya karr (Leung-Bryant, 2008: 108). Tasarmn ve sanatn yeni deneyimleri ile teknolojinin son durumlar, estetik etkileimin eitsel yanslarn bulanklatrmakta yeterli grnmektedir. Grsel kltr: Sanat eitiminin yeni alan grsel kltrdr. Grsel kltrn formlar tarihsel ve ada, grsel sanatlar ve tasarmn tmn ierir: gzel sanatlar, reklam, popler film ve video, halk sanat, televizyon ve dier performanslar, evresel yaplar, bilgisayar grafikleri ve grsel retim ve iletiimin dier formlar (Freedman, 2003: 11). Okuryazarlk: Eninde sonunda, dijital dnyann meydan okumalarnda yardmc olmak iin sanat eitimcilerinin ok geni rollere sahip olaca kanlmazdr. Dijital okuryazarln destekledii eitim, ada sanat mfredatnn merkezi unsurudur ve geni etkilere sahip ada medyann izolasyon yerine sistematik ve tmleik yollar merkeze alan oklu okuryazarlklar retmenlere nermelidirler (Snyder-Bulfin, 2007: 1307). Sonu ve Varglar Bu bildirinin temel argman, sanat eitiminin postmodern(ist) karakter analizini yaparken baz kr noktalarn varlna ve kaynana iaret etmektir denebilir. Bu bakmdan sanat eitimine ynelik kurgusal tartmalarn ana eksenini bir profil ya da model rneklemleri ile andrmann gereki olmadnn tespitlerini ortaya koymann nemine vurgu yaplmaktadr. Postmedern sanat eitimi gibi bir genellemenin beslendii argman ya da paradigmalarn aslnda, balantszln iini dolduran ve mr uzun olmayan kurgular olduu kanaatini ortaya koyduunu syleyebiliriz. zellikle ada sanat eitiminde uzunca yllar tartlacak olan gemi-imdi ve gelecek yorumlarn postmodern perspektiften bakarak imdinin balantszlna tayan baz varglar:
236

 Sanat eitiminde imdinin bir teleme sorunu ile kar karya kald ve geleceki projeksiyonlar bugn tanmlamann kuramsal olanann tartmaya ak olaca, Gemi sanat eitiminde izahn ve ynelimini uygulamalar ile gsteren bir taksonominin (aamal geliimin) sonun geldii, Sanat eitimindeki meydan okumalarn ve eletirinin emre hazr prototiplerinin srekli deime ihtimalinin dikkate daha fazla alnaca, Sanat eitiminin grsel kltr eitimi olarak karakterize olmaya balamasyla kltr ve tketim eksenli ierikleri mfredatlatrca, oklu okuryazarlklarn mutlak olarak sanat eitiminin yntem yaplanmalarn karakterize edecei, Sanat eitimine gemitekinden ve imdikinden daha farkl unsurlarn dahil olabilecei ve zellikle bir ok alan ile tmleik (entegre) yaplarda dnlecei, Sanat eitiminde yenilik iin temel ltn imdi deil, gelecek olaca sylenebilir. KAYNAKLAR Allen, D. (2003), Does Visual Literacy Demand a Head for Heights, (98-107), Edt. Nicholas Addison - Lesley Burgess, Issues in Art and Design Teaching, Routledge Falmer, London-New York Aronovitz, S.- Giroux, H.A. (1991), Postmodern Education, University of Minnesota Press, Minneapolis Baynes, K. (2000), Gallery of The Future: New Directions in Arts Education, International Journal of Art and Design Education, V:19, I: 1, (37-43) Buenfil-Burgos, R.N. (2002), Sylem Analizi, Eitim ve Postmodernite, (47-79), (ev.brahim Kapaklkaya), Kuram ve Uygulamada Eitim Bilimleri Dergisi, 2(1) Cary, R. (1998), Critical Art Pedagogy (Foundations for Postmodern Education), Garland Pub. Inc. A Member of The Taylor Francis Group, New York and London Clark, R. (1998), Doors and Mirrors in Art Education:Constructing the Postmodernist Classroom, Art Education, V:51, N:6, 6-11 Efland, A.-Freedman, K.-Stuhr. P. (1996), Postmodern Art Education (An Approach To Curriculum), The National Art Education Association, Drive-Reston-Virginia Fehr, D.E. (1994), Promise and Paradox: Art Education in the Postmodern Arena, Studies in Art Education, V.35, N:4, 209-217 Freedman, K. (2003), Recent Shifts in US Art Education, (8-19), Edt. Nicholas Addison-Lesley Burgess, Issues Art and Design Teaching,, Routledge Falmer, London-New York Joubert, L. (2002), Science and Art: New Paradigms in Education and Vocational Outcomes, Prospects, V: XXXII, N:4, 459-469 Kenway, J. (1995), Having a Postmodernist Turn or Postmodernist Angst: A Disorder Experienced by An Author Who Is Not Yet Dead or Even Close Tolt, (23-39), Edt. Richard Smith-Philip Wexler, After Postmodernism (Education, Politics and Identity), Routledge Falmer Press, London Knight, J. (1995), Fading Poststructuralisms: Post-ford, Post-Human, Post-Education, (11-22), Edt. Richard Smith-Philip Wexler, After Postmodernism (Education, Politics and Identity), Routledge Falmer Press, London,

237

Kuhn, M. (1984), Restructuring the Future of art Education Curricula, Studies in Art Education, V.25, N:4, 271-275 Leung L.- Bryant, S. (2008), Art and Articulation: The Finer Points of Engaging the User in Abstract Concepts and Lateral Thinking, (101-112), Edt., Linda Leung, Digital Experinence Design: deas, industries, nteracton, ntellect, Bristol UK, Chicago-USA Pearse, H. (1992), Beyond Paradigms: Art Education Theory and Practice in a Postparadigmatic World, Studies in Art Education, V.33, N: 4, (Summer 1992), 244-252 San,. (2003), Sanat Eitimi Kuramlar, topya Yaynevi, Ankara Slattery, P. (2006), Curriculum Development in the Postmodern Era,, Routledge, New York-London Snyder I. -Bulfin, S. (2007), Digital Literacy: What It Means for arts Education, (1297-1310), Edt. Liora Bresler, International Handbook of Research in arts Education (Part I), Springer Wexler, P. (1995), After Postmodernism: A New Age Social Theory in Education, (41-63), Edt. Richard Smith-Philip Wexler, After Postmodernism (Education, Politics and identity), Routledge Falmer Press, London Williams, R. (1993), Kltr, (ev.Suavi Aydn), mge Kitabevi, Ankara

238

KADIN SANATILAR VE SANAT ETM

Yrd. Do. Dr. Nimet KESER Dicle niversitesi, Ziya Gkalp Eitim Fakltesi, Gzel Sanatlar Eitimi Blm, DYARBAKIR nimetkeser@gmail.com

GR Josephine Withers, 1976 ylnda yazd bir makalesine yle balamaktadr: Hepimiz kadnlarn doutan artistik ve yaratc olduunu biliyoruz, yle deil mi? Ayrca byk bir kadn sanat yetimediini de biliyoruz.. Hemen belirtmek gerekir ki byk kadn sanat sorunu ayr bir tartma konusudur. Ancak mevcut sanat tarihi kitaplar, sanat dnyasnda erkeklerle kyaslandnda doutan artistik ve yaratc olan kadnlarn saysal bakmndan yok denecek kadar az olduunu gstermektedir. Bunun birok nedeni olabilir. Ancak en nemli etkenlerden birinin kadnlarn sanat renme koullar ile ilikili olduu aktr. Sanat eitimi ok uzun bir dnem zanaat eitimi dzeyinde kalmtr. Antik dnemlerde sanat adaylarna meslekleri aile atlyelerinde retilmitir. Elbette ki ok nadiren aileden olmayanlar da rak olarak kabul edilmitir. Antik dnemler boyunca sanat eitimi bu ekilde gerekletirilmitir. Ortaada raklk sistemi loncalar tarafndan dzenlenmi ve denetlenmitir. Ancak, yine, sanat olmak isteyen kiinin ocuk denecek yata bir ustann yannda yllarca almasn gerektirmitir (McCarthy, 1981). Rnesans dnemi de sanat olmay amalayan ocuun, bir ustaya raklk yapmasn ve ustasnn yannda, onun ocuu gibi yaayarak meslei renmesini gerektirmitir. Dolaysyla rak, ustasnn ve onun ailesinin kendisine verdii her trl ii yapmakla ykml olmutur (Gardner, 1986:656). Bu koullar byk oranda erkelerin sanatta profesyonellemesini salamtr. Nitekim sanatnn sosyal statsnn deimesindeki nemli aktrlerden biri olan Leon Battista Alberti bile On Painting adl metninde yeni sanat tipini erkek olarak tarif etmitir (Baylan, 2004). raklk sisteminin sanat eitiminde etkili olduu dnemlerde herhangi bir kadn raa ilikin bir veriyle karlamak da mmkn olmamtr (Cowen, 1996:98). Ancak balangtan itibaren kadnlarn saflarndan dar kan ve olaan kadn ilerinin dnda meslekler edinen kadnlar olmutur. Bu kadn sanatlarn nasl var olabildiklerini; kadn sanatlarn sanat retme, sanat renme koullarn daha iyi anlayabilmek iin sanat tarihilerin tanm olduu nde gelen kadn ressamlarn/sanatlarn biyografisine bakmak doru olur. Verili kaynaklar ilk kadn sanatnn Msrl Timonun kz Helena (.. 400) olduunu gsteriyor. Aristarette antik dnem sanatlarndan biridir ve Nearchusun kz ve rencisidir (Hallowel, 1894:68). Dolaysyla bu iki kadn sanat aile atlyelerinde sanat renme frsat bulmutur. Erken ortaada kadnlar genellikle erkeklerle birlikte almtr. Bu dnemde retilmi kimi illstrasyonlar, el yazmalarnn ssleri kadnlar bu alanlarda alrken gstermektedir. Ayrca dokmanlar bu dnemde kadnlarn bira, demir, yn, demir ticareti yapabildiklerini de gstermektedir. Bu dnemde sanat ailelere mensup olmayan dier kadn sanat grubu iki okur-yazar snfa mensuptur: Zengin aristokrat kadnlar ve rahibeler. Elbette ki kadnlar gzel sanatlardan ok uygulamal sanatlar olarak ya da zanaat olarak snflandrlan kullanma ynelik alanlarda retim yapmtr. Kadn sanatlarn olanaklarnn artmas Bolognada gereklemitir. Bologna, Ortaada kadnlarn eitim grmesini salayan bir niversitesi bulunan tek talyan ehridir ve kadnlarn niversiteye kabul edilmesi 13. yzylda gereklemitir. St. Catherine kltnn gelimesi zellikle 15. ve 16. yzyllarda eitimli ve usta kadn sanat saysnn olaanst dzeyde artmasna neden olmutur (Sweet, 2010). Sanatn altn a olan Rnesans dneminde de, kabul edilmelidir ki, sanat dnyas erkek egemenliindedir. Karlatklar engeller nedeniyle ok az kadn, profesyonel sanat olabilmitir. Kadn sanat olmak zamann sosyal koullarnda byk bir dezavantajdr. Bir kadn iin sanat olarak
239

kabul grmenin sadece yetenekli olmay deil ayn zamanda gzel, dindar, zarif olmay da gerektirdii koullarda bir kadnn baarl olabilmesi bir hayli zor olmutur (Cole-Adams, 2007). Ancak yine de bu dnemde gerekeleen kltrel deiimler ve hmanizm nedeniyle nceki dnemlere oranla daha fazla kadn sanatta ustalaabilmi ve uluslararas n kazanabilmitir. n kazananlardan ilki olan 1370 doumlu Margareta Van Eyck, usta Van Eyckn kz kardeidir. Kimi kaynaklarda Van Eyckin yalboya tekniini gelitirmesine nemli katks olduu yazlmaktadr. Marietta Robusti, 16. yy.da yaam olan bir kadn sanatdr. nl talyan ressam Tintorettonun kz olmas onun en byk ansdr. nk Robusti, bu nedenle Tintorettonun atlyesinde on be sene boyunca babas ve erkek kardeleriyle bir arada alma olanana sahip olmutur. Sanatn bir kadn iin ancak aile atlyelerinde gerekletirilebilecei bir dnemde bir sanatnn kz olmak gerekten de nemli bir avantaj olarak kabul edilebilir. Babasnn ra gibi alt iin Robustinin almalar Tintorettonun tarz ile byk benzerlik gstermitir. Byk benzerlie karn 1580li yllarda Robustinin portreleri byk n kazanmtr (Hallowel, 1894:68). Lavinia Fontana da (1552-1614), nemli bir baar kazanan kadn sanatlardan biridir. Robusti gibi o da bir portre ressamdr. Bu alma bakmndan daha da nemlisi nde gelen Bolognal bir ressam olan Prospero Fontanann kz olduu iin babasnn atlyesinde eitim alabilmitir. Sofonisba Anguissola, Michalengelodan ders almaya balaynca yeteneinin n yaylmaya balamtr. Onun Michelangelodan ders aldnn kant ise babas Amilcare Anguissolann Sofonisbay resim yapmayla tantrd iin teekkr ettii 7 Mays 1557 tarihli mektubudur (Cole-Adams, 2007). Kadnlar iin esasnda ok daha zor olan ressam olmak deil, malzemeden kaynaklanan zorluklardan dolay bir heykel ustas olmaktr. Properzia Rossi (1490-1530) heykel alannda ustalamay baarm tek kadn ve Vasarinin En nemli Heykeltralar, Ressamlar ve Mimarlarn Hayat adl kitabnda yer almay baaran tek heykeltra kadndr (Kleiner, 2010:489). Barok dnemde de kadn sanatlar, sanat ailelere mensuptur ve sanat babalarnn atlyesinde renmitir. Artemisia Gentileschi (1593-1656), bu durumun mkemmel bir rneidir. Romada domu ve babas Orazio Gentileschinin atlyesinde almtr. Sonraki retmeni ise babasnn ra Tassidir. Babasnn istei zerine Tassi, Artemisiaya perspektif retmi ancak renciretmen ilikisi ksa bir sre sonra kt bir ekilde sonulanmtr (Pollock, 1999:105). Ayrca, Gentileschi, Desen Akademisine kabul edilen (1616) ilk kadndr. Luisa Ignacia Roldn (1652- 1706), spanyol heykeltra Pedro Roldann kzdr. Babasnn heykel atlyesinde erkek kardeleriyle birlikte alarak eitim almtr. Babasnn istei zerine babasnn ra olan heykeltra Luis Antonio ile evlenmitir. Elisabetta Sirani (1638-1665) ressam Giovanni Andrea Siraninin kzdr. 16. yzylda kadn resimlerinin en belirgin zellii yle belirmitir: Kadn sanatlar ounluu erkek olan modellerden alamadklar iin en iyi bildiklerini yani kadn figrleri ya da natrmort almlardr. 17. yzylda da Avrupa kentlerinde akademiler etkin olmaya devam etmi; sanatlarn yetitirilmesi, sanat eserlerinin sergilenmesi ve satlar destekleme ve tarzlarn belirlenmesi akademilerin sorumluluunda olmutur. Ancak akademilerin ou kadnlar kabul etmemitir. rnein 17. yzylda, Paristeki en etkili akademinin 450 yesi olmasna karn sadece 15 yenin kadn olduu bilinmektedir. Bunlar da byk oranda yelerin eleri ve kzlardr. 18. yzylda Fransz Akademisi kesinlikle kadn ye kayd almamaya karar vermitir (http://en.wikipedia.org/wiki/Women_artists). Bu dnemin de nde gelen kadn sanatlar sanat ailelere mensuptur. Marie Elisabeth Louise Vigee, portre ressam Louise Vigeenin kzdr ve dolaysyla eitimini babasndan almtr. Yine Angelica Kauffmann (1741 -1807), bir sanatnn, Joseph Johann Kaufmannn kzdr. 18. yzyln sonlarna doru daha sk olarak kadnlarn Jacques-Louis David, Jean-Baptiste Greuze gibi nl sanatlarn atlyelerine kabul edilmesi en nemli gelimelerdendir. 19. yzyln siyasal hareketleri kadnlarn kendi hayatlarn kazanmak iin byk kazanmlar edinmesine neden olmutur. Kadn sanatlarn byk oranda sanat ailelere mensup kadnlar olmamas ise bu durumun en ak gstergelerinden biridir. Ancak, yine de kadnlarn birok sanat okuluna girmeyi baardklar sylenemez. rnein, ngilterede Royal Akademide, 1862 ylna
240

kadar Antique Schools olarak adlandrdklar atlyelerde kadnlarn almasna izin verilmemitir (Lee, 2007). 1820li ve 1830lu yllarda kadn seminerleri ve enstitleri organize edilmi ve bunlarn hepsinde doru izim, suluboya eskiz dersleri verilmitir. Dolaysyla 19. yzyldan itibaren nceki dnemlere oranla sanat alannda yetenekleri olan daha fazla kadn sanat profesyonel meslek olarak semi ve bunun iin eitim alma olanana sahip olmutur. Feminist hareketle birlikte Pensilvanya Gzel Sanatlar Akademisi kadnlar renci olarak kabul etmeye balamtr. 19. yzyln ilk yllarna kadar okullarda ounlukla kadnlara bugn moda ya da kibarlk eitimi dediimiz trden bir eitim verildii ve annelerin kzlarn iyi bir ev hanm olacak biimde yetitirmeye alt bilinmektedir. Yeterince ansl olanlar ise resmi okullarda hattatlk, anadil ve aritmetik eitimi alabilmitir. Balangta kadnlara ynelik sanat okullar rencilere sanatn uygulama boyutunu retmitir. rnein endstriyel irketlerde i bulmas umuduyla kadn rencilere tasarm ve litografi eitimi verilmitir. Filedelfiya Kadn Tasarm Okulu da byle bir okuldur ve 1844 ylnda Sarah Peter tarafndan kurulmutur. Peter olduka varlkl ve nemli bir kadndr ve geleneksel eitimin kadnlar iin ne kadar snrlayc olduunu grerek kkndeki bir oday okula dntrp bir de retmen istihdam ederek desen, endstriyel tasarm, litografi ve aa bask alanlarnda dzenli dersler salamtr. Okul giderek bym, okula talep de artmtr. rnein 1852 ylnda 100 rencisi olduu bilinmektedir. Bu okuldaki ilgin durumlardan biri de plak modelden desen izme meselesidir. Erkek snflarnda erkekler tamamen plak olarak modellik yapm, kadnlar snfnda bir petamal giymek zorunda kalm; kadn modeller ise haysiyetin, namusun korunmas gereklilii nedeniyle yzlerini bir maskeyle gizlemek zorunda kalmtr (Porter, 1959;23). Fransada da 1897 ylna kadar devlet destekli bir sanat eitimi kuruluu olan Ecole des BeauxArtsn kaplar kadnlara tamamen kapal olmutur. Bu nedenle kadnlar sanat renebilmek iin zel akademilere ya da sanatlarn kurduu atlyelere ynelmitir. Ingresn atlyesi de bu atlyelerden biridir. Ingresn gelecek vadeden gen rencisi Marie Bracquemond (1833-1914), 1860 ylnda yle yazmtr: Msy Ingresn iddeti beni korkuttu. nk o resim alannda bir kadnn azminden ve cesaretinden kukuluydu. Kadnlar sadece, natrmort, iek resimleri, meyve resimleri ve peyzaj resimleri ile grevlendiriyordu. Bracquemond Ingresn atlyesindeki zel izlenimlerini anlatyor olsa da bu gzlemleri 19. yzyl Fransasnda kadnlarn sanat eitimindeki snrlamalar ve erkek sanatlarn kadn sanatya bakn yanstmaktadr. Bracquemondun, Ingresn atlyesinin anlatrken belirttii gibi birok kadn Fransada zellikle natrmortlar, portreler ve peyzajlar betimleyerek var olabilmitir. Paristeki sanat retiminin temeli canl modele dayal olsa da 1870li yllara kadar kadn rencilerin atlyelerinde canl modelle almas mmkn olamamtr (Myers, 2010). Bu dnemde, Fransada Jean-Leon Gerome, Thomas Couture gibi usta sanatlarn atlyelerinin yan sra Louvre mzesi de kadn sanatlar iin sanat renmenin nemli bir arac ve mekn olmutur. SONU Antik dnemlerden itibaren sanat eitiminin gerekletii koullar nedeniyle ounlukla sanat ailelere mensup kadnlar (erkek bir sanatnn kars, kz ya ada kz kardei) sanat renebilmi ve bir profesyonel olarak alma koullarna sahip olabilmitir. Bu kadnlar, almalarna eletirel geribildirim, sanatsal materyal ve atlye ortam gibi sanat renmenin en nemli imknlarna sahip olmutur. Yzlerce yl sanat retiminin, kadnlarn darda brakld usta sanatlarn evlerinin mandas altnda gerekletirilmesi sanatlk mesleinin babadan oluna, ender olarak da kzna aktarmasna neden olmutur. te yandan, sanat ailelere mensup olmayan kadnlar, 19. yzyla kadar yetersiz bir eitim ve olduka snrl imknlara ramen mesleklerini icra etme ve bu yolla hayatlarn kazanma mcadelesi verirken erkeklerin nyargsn ykmaya da almlardr. Buna ek olarak kadnlarn plak modelden desen izmesini engelleyen sosyal yasaklar da kadnlarn sanatta ilerlemesinin nndeki nemli engellerden biri olmutur.

241

KAYNAKLAR Baylan, D. (2004), Kadn Sanat ve Sanat Tarihi, 10.09.2010. http://www.infoankara.net/kultursanat/dier-haberler/401-sanat-tarihi-ve-kadn-sanatc.html. Cole-Adams, T. (2007), Sofonisba Anguissola, Renaissance Painter, Renaissance Woman, 26.10.2010. http://www.dicksonc.act.edu.au/__data/assets/pdf_file/0008/58328/ Sofonisba_Anguissola.pdf Cowen, T. (1996), Why Women Succeed, and Fail, in the Arts, Journal of Cultural Economics, 20 (2), 93-113. Getz, S. (2008), Sofonisba Anguissola: A Talent That Tells The Truth About Women, 05.10.2010, Http://Dspace.Sunyconnect.Suny.Edu/Bitstream/1951/43949/1/SOFONISBA_ ANGUISSOLA.Pdf Hallowel, S. T. (1894), Woman in Art in Art and Handicraft in the Womans Building of the Worlds Columbian Exposition, Chicago, 1893, Chicago and New York: Rand, McNally & Company, pp. 6778. Lee, E. (2007), Women Artist-Art Education for Women, 10.09. 2010. http://www. victorianweb. Myers, N. (2010), Women Artist in Nineteenth-Century France, 12. 10. 2010 http://www. metmuseum. org/toah/hd/19wa/hd_19wa.htm, Pollock, G. (1999), Differencing The Canon: Feminist Desire and the Writing Arts Histories, New York: Routledge. Porter, F. (1959), Thomas Eakins. New York: George Braziller. Sweet, C. M. (2010), Female Artist in Bologna, 15. 10. 2010. http://www.bellaonline.com/articles/ art62796.asp Wein, J. (1981), The Parisian Training of American Women, Womans Art Journal, 2 (1), 4-44. Withers, J. (1976), Artistic Women and Women Artists, Art Journal, 35 (4), 330-336.

242

SANAT VE SANAT ETM

Sanat ve Felsefe

243

TASARIMI DNMEK DNMEY TASARLAMAK

r. Gr. Sdka Benan ELKEL Akdeniz niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Grafik Blm, ANTALYA benan_celikel@hotmail.com

244

1. Bir nesne, szgelimi bir sandalye olarak karmzda duruyor olsun.1 Ne gryoruz? Drt ayak zerine yerletirilmi organik biimli bir oturak Orada bir ey gryoruz ve grdmz bu eyi sandalye olarak adlandryoruz. Hemen u soruyu soralm: Sandalye bizim onu adlandrmzla birlikte, hatta ondan daha nce, kendini bir sandalye olarak dile getirmiyor mu? Ve biz aslen onun kendini bu ifade edi tarzna cevap verir halde bulmuyor muyuz kendimizi? nsan varln, varslln iine doar. Bir sandalye, tpk bir masa ya da bir vazo gibi, insann yaam dnyasnda, hlihazrda-orada-duran-bir-ey olarak zaten mevcuttur. Bu temel insani durum tasarmcy da kapsar. O, bir rn tasarmcs olaca gnden ok daha nce sandalye ile karlam -ona oturmu ve bakalarn otururken grm; ekmi, ters evirmi, devirmi; nasl yprandna, krldna ahit olmu,- ksaca her birine sandalye denen saysz sandalye ile iliki kurmutur. Fakat sandalyenin, gnn birinde kendisi de sandalye tasarlayacak bir tasarmcnn yaam dnyasnda, yaplm-bir-ey olarak mevcut olmas, sandalyenin yeniden yaplmasna engel deildir. oktan dnlm olan bir kez daha dnlebilir. Peki ama bir modern dnya retimi olarak Organik Sandalye ile sz gelimi bir Yunan klismosunun meydana geli ve getirili tarzlar ayn mdr? 1940da Modern Sanat Mzesi (NewYork) tarafndan dzenlenen tasarm yarmasnn Ev Mobilyalar iin Organik Tasarm kategorisinin kazanan olan Organik Sandalye mobilya tasarm tarihinde nemli bir dnemeci iaret eder. Eames ve Saarinen tarafndan ortaklaa tasarlanan bu sandalyenin yarmay kazanmasn salayan etken, mobilya retimine getirdii yeniliktir. Oturaa, sahip olduu organik biimi kazandrabilmek iin mobilya alannda daha evvel denenmemi bir imalat yntemi kullanlm ve bu sandalye, ardl saysz kontrplak ve plastik sandalyenin atas olarak insan bedeninin anatomik yapsna uygun decek biimde tasarlanarak handiyse modern oturmann bir belirleyicisi olmutur. O gnden bu gne retilmeye devam eden kontrplak ve plastik sandalyelerin doup geldikleri yer modern teknolojidir. te bu yaz, Heideggerden hareketle rn Tasarm alannn bir belirleyeni olarak teknolojiyi ve ona gemite ve bugn hkim olan iki tarz, tasarm almalarnda alk olmadmz bir tarzda, yani iir ve roman zerinden tartarak kavramaya alacaktr. 2. Rilke yazd tek romanda bir sonbahar sabah Tuilerieden geiini anlatyor: Uzun tarhlarda tek tk iekler doruluyor ve rkm bir sesle Krmz! diyorlard. u anda karmzda duran bu sandalye uzun tarhlardaki tek tk iekler gibi bize Krmz! demiyor mu? Sar iin bu rkm sesle dile getirilen Krmz! iitilmez olarak kalr: Bu krmznn dilsiz kalmasdr. Peki, nedir krmznn dilsiz olmas? Krmznn, onu dile getirecek olan tarafndan dile getirilememi olarak kalmasdr. Sandalye bize Krmz! diyebildii her yerde (bizim iin) krmz bir sandalye olarak dile gelmi olur. Krmznn tm renklerden bir renk olarak varl, dier renklerin deil ama krmz ve sadece krmznn, zerine dt madde tarafndan emilmeyip gerisin geri yanstlmas ile mmkn olur. nsanda maddenin bu olanayla uyum halinde bir baka olanak mevcuttur ve bu olanak krmzy insanda da mmkn klar. Sandalyeyi de k altnda ite byle grrz: Hibir ey deil ama sandalye olarak Dikkat edilirse krmzy grmekten deil, bize Krmz! diye seslenen eylerin rkek seslerini iitmekten bahsettik. Gelin Rilke vastasyla bize seslenen eyleri bu iiti tarzna iirsel aa karma diyelim ve ardndan bir romancya, Kunderaya kulak verelim.

Gln ve Unutuun Kitabnn bir kadn kahraman, gmen olarak snd lkenin bir tara kahvesinde garsonluk yapmaktadr. (Bu kahveyi az evvel szn ettiimiz uzun tarhlarn zerine ina edilmi olarak hayal etmemizde bir saknca yok.) Kahvede iki tr hizmet verir Tamina: Hem gelen mterilere kahvelerini, ikilerini datr, hem de onlar szlerini kesmeksizin dinler.2 Romann yatay dzleminde Tamina bir garsondur, bir kahvede iecek servisi yapar. Fakat romansal aa karma, yani romann insana insani hakikati kavratabilme olana, ona bir dinleyen olarak varlk kazandryor. Ve bir varlk olarak dinleyen kavranlabilsin diye onu Tamina adyla vaftiz ediyor Madem Tamina bir dinleyendir, bakalm bu ada bir dinleyen olarak o, neyi iitiyor? Kundera, Taminann hakikatini daha kavranlabilir klmak iin bir gece ona ilgin bir rya grdrr. Tamina bir devekuu iftliindedir. Devekular parmaklklarn nnde, ksa bir sre nce ziyaret ettii iftlikte olduu gibi ylece durmakta ve dilsiz gagalarn ap kapatarak sanki ona bir eyler sylemektedirler Tamina gagalarn bu alp kapanlarna bylenmiesine bakar ve dudaklarn rpnrcasna skar: Aznda altn bir halka vardr ve bu halkadan dolay korkmaktadr. Onu ne diye aznda bir altn halkayla hayal ettim? diye sorar Kundera. ylesine der cevap olarak. Sonra anszn zihninde u cmle yanklanr: Hafif saydam, madeni bir ses: Gm bir vazoya den altn halkann kard ses gibi. Yazar bir baka yazardan, Thomas Mannn bir romanndan bir cmle dahas bir ses anmsar. Kundera, bu sesin romanda ylesine nladn, hakknda hibir aklama yaplmadan brakldn ve nlamann olay rgs bozulmakszn romandan rahatlkla karlp atlabileceini sylyor ve ekliyor: Sanyorum ki, Thomas Mann, bu hafif, duru, madeni sesi, sessizlii vurgulayabilmek iin nlattrmtr. Gzelliin iitilmesine gereksinimi vard ve gzellik, anlalabilmesi iin en kk sessizlie muhtatr. Romann devekular, bu nlayn iitilebilmesi iin gereken sessizliin olumasna olanak tanmazlar. Onlar, Kunderann ifadesiyle, hep birden, iddetle, srarla ve saldrganca kendileri ve sadece kendileri hakknda konuurlar nk hibir ey onlarn sylemek istediklerinden daha nemli olamaz. Gelin imdi, azndaki altn halkay drmemek iin dudaklarn smsk kapam, bir dinleyen olarak tasarm etkinliini dnelim ve bakalm bir dinleyen olarak o, bu ada neyi iitiyor? 3. rn tasarm eitimi aldm yllarda jride aniden ortaya atlveren u soru glme konusu olurdu: Syle bakalm, tasarm nedir? Jride kendine bu sorunun yneltildii renci tasarm udur, budur diye anlatmaya koyulur, soruyu soran eitmen hnzrca glmser ve etraftaki kalabalk bu meze glerdi. renci bir sre sonra bu sorunun cevap verilmek iin deil, ciddi meselelerin tartlmasndan doan gerginliin dalmas iin sorulduunu anlar ve takip eden yllarda, yeni gelenler jri karsnda tasarm nedir? sorusuna cevap aradklarnda herkesle birlikte o da bu meze glerdi. Bu nelik sorusunu ciddiye alp, cevap verme zahmetine giren sesin rkek ktn nk bu soruya cevap verme urann tasarm eitimi alannda her geen gn daha az meru sayldn daha bandan not delim. Bir sonraki proje iin rencimizden bir sandalye tasarlamasn istediklerini varsayalm. renci bu projeden baarl olabilmek iin tasarlad rn gerekelerini belirterek sunmak zorundadr; tpk mezun olduktan alaca mobilya firmasna ve mobilya firmasnn da reklam araclyla olas kullanclarna bu gerekeleri sunmak zorunda olduu gibi Sandalye kim iin, hangi mekn ve hangi ama dorultusunda tasarlamtr? Sz gelimi, kentli, orta ya ve zeri, ocuklu aileler iin. Hedef kitlenin ihtiyalarnn, yaam biimlerinin ve gelir seviyelerinin kabataslak bir dkm yaplr ve bu zelliklerle rtme iddiasnda olan rnn zelliklerine geilir: Malzemesinin hafifliinden tr tamas rahattr; kolay krlmaz ve yzeyi anmaz; oturma ve srt ksmlar dolguyla yumuatlm ve zeri leke tutmaz ve yanmaz kumala kaplanmtr. Jri, tasarmc aday renciden potansiyel kullancya ve firma, bnyesinde altrd tasarmcdan bir-kullancs-olarak-mterisine baz garantileri vermesini ister.
245

Yaadmz ada bir sandalye, sz gelimi, rekabet unsurunu kendinde tar. Rekabet edebilme gc olmayan bir sandalye, isterse oturma eylemini mkemmel bir ekilde yerine getirsin, baarsz bir tasarmdr. Olas baarszlklarn engellenebilmesi iin, sz gelimi, bir pazar taramas yaplr. Bunun iin konusunda uzmanlam irketler ya da endstrilemesini tamamlam lkeler iin niversiteler devreye sokulur. Aratrmac kadrolar, bir dizi yntemle kullancy gzlemler ve onun olas beklentilerinin matematiksel bir dkmn yaparak pazar boluklarna dair saptamalarda bulunur. Dolaysyla sandalyenin ortaya kn, ona ikin olmayan pek ok unsur nceler ve bu ncller dizisi, sadece sandalyeyi deil en geni haliyle tasarmcnn etkinliini de belirler. Biraz nce iitmeye alkn olmadmz bir sz syledik: Biz tasarmcy, ad stnde, tasarlayan birisi olarak dnyorduk, oysa imdi, kendi etkinliine akn pek ok unsurun kendinden nce orada olmalaryla onu belirlenmi anlamnda tasarlanm birisi olarak da gryoruz. Peki nedir rnyle birlikte, tasarmcy da belirleyen ey? Geen yzyln ortalarna kadar organik biimli oturaklara sahip plastik sandalyeler3 retmek mmkn deildi. Bir nceki yzyln sonralarna kadar bir malzeme olarak plastii retmek ya da endstri devrimine kadar herhangi bir sandalyeyi muazzam miktarlarda yani kitlesel olarak retmek de mmkn deildi. Bu sandalyelerin iinden kp geldikleri yer modern teknolojidir. Heidegger, teknolojinin4 ne olduunu sorgulamasnn, teknolojik olanlara, sz gelimi, eksen mili, piston ve aygt kasas gibi bize ok tandk gelen ve montaj dediimiz eyin standart paralar olan eylere bakarak gerekletirilemeyeceini syler. nk teknolojinin z de, asla ve hibir ekilde teknolojik bir ey deildir. Heideggere gre teknolojik olan gizini-ama/gizinden-kmann iinde kk salar. Gizini-amann bir tarz olarak teknoloji, gizli-olmaktan gizli-olmamaya k salayan bir olanaktr. Biz bu olanaa, Kundera vastasyla romansal alanda ahit olmutuk: Tamina bir gece bir d grmt ve bu d onu bir dinleyen olarak aa karmt. Yunan felsefesinde, aa kma/karma poiesisdir. Poiesis, bilindii gibi, poetik olann kkdr yani o iirsel bir aa karmadr. Anmsayalm, Rilke ieklerin uzun tarhlardaki varln bize yle duyurmutu: Dorulup, rkek bir sesle Krmz! diyorlar. Benzer bir ekilde, bir iein kendi iinde patlayp ieklenmesi yani physis (fizik) de poiesistir ve aslnda en yksek anlamda poiesistir. Ama Yunan dncesinde poiesis, sadece iirsel-sanatsal olarak grne ve tasvire karma ya da physis anlamnda bir kendinden hareketle ortaya kma deildir, o el becerisine dayanan imlat da ierir. Sz gelimi, bir gm ustasnn, ileride iine altn bir halkann arpp nlayaca gm bir vazoyu yapma edimi, vazoyu poetik bir tarzda aa karr. iek aata kendiliinden ap ieklenebilir. Oysa vazo, bir vazo olarak grne kabilmek iin 1. Gm maddesini (hyle), 2. Bir bilezik yahut bir yzk deil ama vazo olmasn salayan vazo biimini (eidos), 3. Onu belli bir alan iinde snrlayan ve bu snrdan hareketle, retildikten sonra ne olacaksa o olmasna olanak tanyan telosu ve 4. zerinde dikkatlice dnp tanarak gme vazo biimini veren gm ustasn gereksinir.5 Bu drtl birlik, Yunan dncesinde vazonun vazo olmasndan birlikte-sorumlu olan bu drt unsur, teknoloji kelimesinin kkeni olan tehknde gizini amann poetik bir tarz olarak srp gider. Heidegger, gnmzde bu aa karmann poiesis olarak deil Ge-stell adn verdii bir baka tarzda gerekletiini, bu tarzn eylere kendisini meydan okuyucu bir belirlenim olarak dayattn ve bu belirlenimin sadece bir vazo yahut bir sandalye gibi insan-yapm-eyleri deil, bunlarn reticileri ve kullanclar olarak insanlar da kapsadn sylyor. Ge-stell Trkede bir evirisinde ereveleme, bir dierinde ise at szcyle karland. Almancada birleik yazlp isim olarak kullanldnda kitap raf ya da ereve benzeri eitli ksmlarn birbirine atlmasyla oluturulmu yaplar karlar. Oysa Heidegger Ge- bir araya getirme n eki ve mastar hali stellen olan fiili birbirinden ayr yazarak, stell olanlarn bir araya geliini, toplanlarn vurgulamaya alyor. Metinde ald saysz n ekle birlikte stellen u anlamlara gelir: Yerine koymak, dzenlemek, meydan okumak, saldrmak; dzene sokmak; gvence altna almak; retmek, iml etmek; tasarlamak, tasarmlamak, temsil etmek...6 Dolaysyla, Ge-stellde bir araya gelen, tm
246

bu fiillerin birlikte dnldklerinde ortaya kan bir armlar btndr. Taminann kahvesini, zerinde ieklerin dorulup bize Krmz! dedikleri uzun tarhn zerine hayal etmitik. imdi gelin bu kahvenin az ilerisinde, kendi halinde akmakta olan bir aknt dleyelim. Byle bir manzara, Taminay aknt boyunca dolarken ya da yan banda soluklanp manzaray seyrederken hayal etmemizin iin bir olanaktr da Ama abamz ne roman yeniden yazmak ne de teknolojinin zne dair romantik bir sylem oluturmak. Poiesisten Ge-stelle geii daha kavranlabilir klmak istiyoruz ve bunun iin gelin, aknty nce zerinde eski ahap bir kpryle sonra da yeni kurulmu bir elektrik santraliyle birlikte dnelim. Heideggere gre, akntnn zerine ina edilen elektrik santrali, yzyllardr bir kyy dier kyya birletiren eski ahap kprnn ina edildii gibi ina edilmemitir. Santral, ahap kprnn aksine, akntnn nne set ekip ak sekteye uratt lde ilerlik kazanr ve bylece, aknt olarak santralin nnde birikerek orada duran ey, hidroelektrik basn tedarik eden bir gce dntrlm olur. Santral akntya elde etmek istedii bu g iin meydan okur ve bu meydan okuma doada gizlenmi enerji kilit altnda olmaktan kurtarlmakla, kilit altndan kurtarlan ey dntrlmekle, dntrlen ey depolanmakla, depolanan ey yeri geldiinde datlmakla ve datlan ey hep yeniden devreye sokulmakla, olup biter. Aknt, karsnda duran, iki kyy birletiren eski ahap kpr gibi deil, bir hidroelektrik santrali olarak konuur grd her yerde, altn bir halkay dudaklarnn arasna smsk bastrr ve anlats iitilmez olarak kalr. u an bir ses iittik: Bir altn halka olarak Ge-stellin, ustasnn elinden kma bir gm vazo olarak Poiesise dmesiyle aa kan nlama sesini Bu u demektir, u anda Ge-stell ile Poiesisin arpt yerdeyiz. 4. Azndaki altn halkay drmemek iin dudaklarn smsk kapam, bir dinleyen olarak tasarm etkinliini dnelim demitik. Bu noktada, bize rehberlik eden imgeye bir kez daha dnp bakalm ve romana u soruyu yneltelim: Altn halka Taminann dudaklar arasna, o sylemeyi deil susmay tercih ettii iin bizzat kendisi tarafndan m konulmutur, yoksa halka oraya hep birden, iddetle, srarla ve saldrganca konuan tekiler tarafndan m yerletirilmitir? Baka deyile, Tamina zgr iradesiyle susmakta mdr yoksa susmak zorunda kalmakta yani susturulmakta m? Kundera bu soruyu yantsz brakr. Romanda devekularn itlerin ardnda azlarn ap kapatrken grrz ve Taminay o itlerin nnde durup dudaklarn skarken. Bu soruyu roman balamnda yantlamaya almak roman ar-yorumlamak olacaktr; ama roman kaldrmazsa da rya yorum kaldrr. Ryasnda altn bir halkay aznda rpnrcasna tutan ve bu halkadan korkan kii, yatakta yannda uzanan bir bakasna bir ey sylemek istiyormu da syleyemiyormu gibi grnecektir. Kiinin konuamyor olduu hakikati, dudaklar arasna smsk bastrlan altn bir halka imgesinde aa kar. Dorudur, halka oraya ifa edildiinde anlatsnn kirleneceini dnen saknml bir Tamina tarafndan yerletirilmitir. Fakat o, ayn zamanda, ierde dili ereveleyerek saran, dolaysyla anlaty engelleyen kelepemsi bir yapdr da O halde, tasarm etkinliinde yetkinliin, gen tasarmc adayna aktarlmas serveni olarak tasarm eitimini nasl tasarlamal7 ki aday tasarmc, tasarmn sz olarak insan yapm eylerin -yani bir vazonun, bir sandalyenin yahut masann- meydana getirilmesi srecinde payna deni stlenirken, etkinliinde susturuluyor olann farkna varabilsin? te bir sandalye, orada, drt ayann zerinde krmz bir oturak olarak duruyor. Fakat o, ayn zamanda, dinlerken ya da okurken, kendi sessizlii iinde altmzda da yine ayn ylece duruyor. Ve biz tam da, onun sessizlik iinde altmzda duruyor olduunu sylediimiz u anda, varlklardan bir varlk olarak sandalye bizim iin duyulur ya da kendini duyurur hale geliyor. Bir an onun var olmadn varsayalm! Oturma etkinliimiz sona erip ayaa kalkmak durumunda kaldmzda, nmzde duran masa cceleecek8, dizst bilgisayarmz zor kullanlr ya da kullanlmaz hale gelecek, dier bir deyile, dnyadaki eyler birbirlerinin pei sra olduklar ey olmaktan karak bakalaacaklardr. Sandalye, masa ve dizst bilgisayar birbirlerini, ait olduklar
247

oturabilmenin ortak alanna arrlar. Benzer bir ekilde, insani bir olanak olarak oturabilmek, tm bu eyleri bir varlk sahas olarak bu dnyaya arr. Dolaysyla sandalye denen ey, oturma ihtiyacnn giderilmesine ynelik deildir ilk olarak; o oturabilme olanana insan tarafndan verilen bir yant, bir karlktr. ok uzun sreden beridir dnyayla kurduumuz ilikiyi bu tarzda dnmyoruz. Oysa rencisinden bir sandalye, bir masa ya da bir dizst bilgisayar tasarlamasn talep ederek ona tasarm yapmay retme iddiasnda bulunan her rn tasarm eitimi anlay, rn vurgulu bir rn Tasarm eitimi kadar tasarm vurgulu bir rn Tasarm eitimini de n grp olanakl klmaldr. rn tasarm eitiminin, rn tasarlayan etkinliin bir tasarlayan olarak teknolojiye; felsefeyi, etii ve edebiyat birer urak noktas yaparak bakabilmesi, sz konusu odak kaymasnn olas yollarndan bir tanesidir. Sonu olarak, tasarm eitimi, snrlarn teknoloji ve tasarm felsefesi, teknoloji ve tasarm etii vb. alanlara doru esnetebildii lde; sanat tartmalarnn; her ne kadar kendine uzak bulsa da iirin, yknn, romann dnyasna ortak olabildii lde kendi hakikatini daha btncl bir tarzda kavrayabilme olanana kavuacaktr. nk tasarm dnmek, bir rn tasarm kitabnda grdmz krmz bir sandalyeyi olduu kadar, bir romanda karmza kveren krmz iekleri de dnebilmektir. KAYNAKLAR Heidegger, M. (1998), Teknie likin Soruturma, (ev. Doan zlem), Paradigma Yaynlar, stanbul Kundera, M. (2009), Gln ve Unutuun Kitab, Can Yaynlar, stanbul Neuhart, J. & Neuhart, M. (1989), Eames Design, Harry N. Abrams Publishing. Rilke, R.M. (2010), Malte Laudris Briggenin Notlar, Can Yaynlar, stanbul

Dipnotlar 1 Organic Chair. Tasarmclar: Charles Eames ve Eero Saarinen. 1940. 2 Bir karlkl konumada, diyor Kundera, biri tekinin szn kesip kendinden bahsetmeye balayncaya kadar o kii hep kendinden sz eder. Bu sz kesi, karsndakini onaylamann, onun dncesini devam ettirmenin bir yolu gibi grnse de hakikat udur: Kulamz ele geirmi kiinin tutsaklndan kendimizi kurtarmak ve nihayet onun kulan bu manevrayla ele geirmek Taminann farkll ve sevilmesinin srr kulan igal edenleri kar koymakszn kabul etmesidir. O, kendisiyle konuanlarn szlerini kesmez, araya girip kendi dncelerinden yahut yaantsndan sz etmez. 3 Plastic Side Chair. Tasarmclar: Charles ve Ray Eames, 1950. 4 Referans ksmnda detaylar bulunan kitapta, Heideggerin Die Techniki (ngilizce evrisinde Technology) Trkeye Teknik olarak evrilmitir. Teknik evirisinin daha doru olduunu dnmeme ramen daha rahat kavranlabilsin diye Teknik yerine Teknoloji kelimesini kullanmay tercih ettim. 5 Heidegger, benim vazo zerinden verdiim rnei, ayn ekilde, gm sadaka toplama ksesi zerinden veriyor. 6 Teknoloji zerine Soruturma, Dipnot #16, s. 55-56. 7 Tasarlamay bu yaz balamnda iki anlamda kullandk: 1. Poiesis ile ilikilendirerek logos yani dikkatlice dnp tanma (Teknie likin Soruturma, s.49) anlamnda, 2. Ge-stell ile ilikilendirerek belirleme anlamnda 8 Yerde oturursak devleecek.

248

SANAT VE TASARIM ETMNDE FELSEF BLMLERN KONUMU VE NEM

r. Gr. Dr. Emir LGER Bakent niversitesi, Gzel Sanatlar Tasarm ve Mimarlk Fakltesi, Grsel Sanatlar ve Tasarm Blm, ANKARA miremirates@yahoo.com

Bugn iyi ve kt mimar arasndaki fark, kt mimarn kendisini yoldan karan her giriime kolaylkla yenik dmesi, iyi mimarn ise buna direnmesidir. L.Wittgenstein Sanat eitimi ve bu eitimin bireyin zgn geliimindeki etkisi ve nemi zerine Antik Yunan dnrlerinden beri srekli vurgu yaplmaktadr. Uygarln en nemli ilerletici eleri olan felsefesanat ve bilim karlkl olarak birbirlerini srekli etkilemi ve pek ok noktada paralel geliim gstermilerdir. Bir toplum, belirli bir felsefe dizgesi gelitirebilmise arkasndan bilim ve sanatta da paralel geliim gsterebilmektedir. Antik Yunan dncesi ve bilimi antik Yunan sanatn da beraberinde gelitirmitir. Mimarlk-heykel-tiyatro-trajedi-iir-mzik-akustik-dans gibi pek ok sanatn temelleri ite bu dnemdeki gelimelere paraleldir. Geometri-matematik ve uzamsal dncede ThalesPyhthagorasPlatonAristotelesklit-Batlamyus olmadan Yunan mimarisi-heykel ve kent tasarmlar geliebilir miydi? Rnesans dnemi mimarlk dnrleri Platon ve yeni Platonculuun derin bir ekilde etkisinde kalmlard. Kare ve daire iine izilen Vitruviusu insan figr, YeniPlatoncu ontoloji balamnda makro kozmoz ve mikro kozmoz arasndaki matematiksel ban simgesi olarak grlmt; bu gre gre tanrnn sureti olan insan araclyla evrendeki uyum grn alanna kyordu.1 Benzer ekilde Pyhthagorasn tel uzunluu ve perde arasndaki matematiksel logaritmik ilikiyi tespiti olmasayd, mzikte dizi-ton ve makamlarn gelimesi mmkn olur muydu ? Aristotelesin poesis kuram olmadan bir Yunan tragedya sanatnn gelimesini aklayabilir miyiz? Msr medeniyetinde geometirik gelimeler olamasayd gelimi bir Msr mimarisinden sz edebilir miyiz? Yine slam medeniyetinde felsefi ve bilimsel dncenin geliim gstermeye balad 8. ve 12.yy.lar arasnda byk bir atlm gsteren slam sanatnn gelitiini grrz. Mimari-edebiyatmzik gibi pek ok alanda byk gelimeler grlr. Bat, ortaa dneminde zgr dnce ve bilimden uzaklatnda sanattan da uzaklamtr. slam kltrnde de ayn uzaklamann sonucunda sanatsal retim dinamiinde byk bir gerileme kendisini gstermeye balamtr. Demek ki; bir toplumda felsefe, zgr dnce ve rasyonel bilimsel almalar yaygnlk kazanmamsa o toplumda byk sanatsal gelimelerin varolmas mmkn grlmemektedir. Bu durumu byk Trk dnr bn-i Sinann u sz daha ak klar: Felsefe-bilim ve sanat iltifat grmedii yeri abuk terkeder. Modern eitim sisteminin temelleri olan bilimler tanmlamasn ve tasnifini ilk gelitiren Platondur. Bu yaklamda Antik Yunan dneminden Ortaaa; Ortaadan slam dncesi ve 13.ve15.yy. Rnesansna; oradan da gnmzde kadar gelen bilimler snflamas, dnsel gelime ve ilerlemenin temelleri olmutur. Platonun Trivium (leme bilimlere giri) ve Quadrivium (anadrtl bilimler) olarak ayrmlatrd iki ana bilim emas oluur. Bunlarn ilki Tirivium: Gramer, Rhetorik ve Diyalektikten oluurken; Quadrivium ise: Matematik, Geometri, Astronomi ve Mzikten oluur.2 Antik Yunan felsefesinin nemli bir belirlenimi olan iki bilimsel ayrm ve sanatlar Ortaa boyunca devam eden ve gnmzde de modern eitim srecinin belirleyici yap talar olan bilimler
1 R. Wittokower, Architectural Principles in the Age of Humanism, 1988, s.25 2 Platon, Devlet, VII. Kitap 514-541b

249

olmutur. Doru-tutarl dnme ve birey devlet ilikisini zmleyen Platon, Devletin nc kitabnda gzel sanatlar eitiminin yetime andaki genlere doru verilmesinin nemi zerinde nemle durmutur. Bir askerin, devlet yneticisinin ya da bir bilginin, evren -doa -insan varln kendisi iin sorunsal haline getirip bunlar irdelemek isteyen dncenin belirli bir ekilde eitilmesi kanlmazdr. Sanat zerine bilinen en eski felsefi kuram Platonun Mimesis kuramdr. Platona gre btn sanatlar taklite dayanr.3 Mimesis olarak adlandrd bu kuramla Platon, dnce ve sanat alannda nemli bir belirlenime sahip olmutur. Kendisinden sonra farkl kiiler ve dnemlerde nemli katklar yaplan bu Mimesis estetik bir kuram olarak hala alabilmi deildir. Ayn etki Aristoteleste de grlr. Poetikann hemen giriinde sanatn zellikle iir sanatnn taklite dayal bir sanat olduuna vurgu yaplr. O halde epos-tragedya-komedya btn bunlar genel olarak taklittir. .Ancak ad geen sanatlar u bakmdan birbirinden ayrlrlar: taklit etmede kullanlan ara bakmndan, taklit edilen nesneler bakmndan, taklit tarz bakmndan.4Aristotelese gre Btn insanlar doal olarak bilmek isterler.5 Platona gre sanat salam bir episteme (bilgi) taycs deildir. Ondan farkl olarak rencisi Aristoteles sanatn bir bilgi tama zellii olduunu ifade eder. Sanatn deneyden daha gerek bilgi olduuna inanmamzn nedeni de budur. nk sanatlar retilebilirler; ama deney sahibi insanlar retemezler.6 Aristoteles, Politika adl eserinde gzel sanatlarn nemine deinirken; modern bir devlette yetien zgr yurttan sanat zevkine sahip olmasnn zgr bir yurtta olmann kanlmaz art olmasna vurgu yapmas dikkat ekicidir.7 Durmadan: bu, neye yarar? diye sormak, stn zihniyette ve zgr doumlu olan insanlara yakmaz.8 Aristotelese gre, zihin bildii ey tarafndan biimlendirilir.9 Ona gre, ne doa, ne de sanat kendi bana varolan bir gtr. Doa, btn doal nesnelerin kendi doalarnn ortak ismidir. Sanat ise, sanatlarda bulunan edimsel bilginin ismidir. yleyse sanattaki ereksel neden, baz sanatlarn bilinli olarak tikel bir malzemede cisimletirmeye altklar belli bir yapdr.10 Bu noktada Aristotelese gre nedenleri bilmek her eyden nce gelir.11 Maddeyi sanat eseri yapan biz insanlar, yani sanat zneler, sanat eserinin nedenidir.12 Etkin olan nedenler tek tek nesneler, nedenleri olduklar nesnelerle e zamanl varoluyor; onlar olmazsa nedenlerde olmuyor; u inac, ina edilenle e zamanl, ama olanak halindeki nedenler her zaman e zamanl olmuyor: nitekim ev ile onu yapan mimar ayn anda yok olmuyor.13 Aristotelese gre her eye bal sanat vardr: kullanma sanat, yapma sanat ve benzetme sanat. (zanaat-poesis-mimesis).14 Aristotelesin varlk-fizik ve metafizik zerine deerlendirmelerinde ou yerde sanattan sz ettiini grrz. nk sanatta bir varolma, bir varla getirme, bir olu sreci vardr. Burada nemli bir dier ayrm devreye girer. Madde ve form kuram.15 Yani varolan her ey bir maddeye bir de forma sahiptir. Sanat eseri de bu ilkeden payn alr. Her sanat eseri belirli bir malzemenin form haline gelmesidir. Bu noktada nemli bir dier ayrm devreye girer; Aristotelesin belirlenimine gre her trl varla gelmede drt temel neden vardr. Bunlar: maddi neden, formel neden, hareket ettirici neden ve ereksel nedenlerdir. 16 Bir sanat eserinden hareketle bunu aacak olursak rnein bir heykeli ele alalm; mermer ya da bronz bu heykelin yapld maddesel nedendir. Bu heykelin alaca form-biim onun formel nedenidir. nc olarak bunu yapacak etkin bir nedene ihtiya vardr o da heykeltratr; ve son olarak ereksel neden gelir, yani bu sanat eserinin yaplma nedeni, o da estetik hazdr ve heykelin ereksel nedenidir. Bu Aristocu nedenler dizisi gnmz sanat
3 Platon, Devlet, 3. Kitap, 393-a-b-c, s.77 4 Aristoteles, Poetika, I. 1447a 5 Aristoteles, Metafizik, I.Kitap, 980a s.75 6 Aristoteles, Metafizik, I.Kitap, 981b 5 s.79 7 Aristoteles, Politika, VIII. Kitap, s.233-246 8 Aristoteles, Politika, Kitap VIII, 3. s. 236 9 Aristotelesten aktaran, D.Ross, Aristoteles, s.95 10 Aristotelesten aktaran, D.Ross, Aristoteles, s.95 11 Aristoteles, Fizik, 2-195b, s. 65 12 Aristoteles, Fizik, 2-194b, s. 61 13 Aristoteles, Fizik, 2-194b, s. 61 14 Platon, Devlet, X.Kitap, 601 d s.263 15 Aristoteles, Fizik, 198a-20-25, s.81 & D. Ross, Aristoteles, s. 92 16 Aristoteles, Fizik, 2-198a-s.92

250

anlaynda hala etkin bir aklama modelidir. Sanatta varolan geliim felsefe ve bilimde varolan gelimelere temelden baldr. Fakat bu gelime yine de bir akl tutulmasn nleyemez. Sanat ve felsefede byk baar elde eden Alman toplumu 20.yy. banda en byk insanlk ykmnn mimar da olmutu. Benjaminnin dramatik bir ekilde 1920lerde fark ettii bu iddet estetii kavramna bal olarak politikann estetize edilmesi srecinde Nazi ideologlar zel bir aba harcamaktayd.17 Hitlerin propoganda bakan Goebbels, kitlelere uyuturucu etki yapacak yayn ve sanat almalarna izin vermekte bunun dnda kalan almalar yok etmekteydi. Pek ok felsefeci bilim adam ve sanat gelien totaliter rejime kar koyabilecek bir gten yoksundu. Fakat sava sonras Almanyann yeniden inasnda sanata yine nemli bir rol decekti.18 Felsefede ve bilimde en nemli sorun temel sorunudur ? Temel bir dnceyi belirledii gibi bir inaay da belirler, temeliniz nedir? sorusu her disiplinde nemli bir yer igal etmektedir. Temellendirme, btn felsefi-bilimsel ve sanatsal dnce geliiminin n dayanadr. Demek ki temel bizi belirleyen bir eydir. te bu noktada sanatnn felsefi kuramsal bilgiye ve mantksal temellendirme iin, dil ve mantk ilikisinin ak seikliine ihtiyac olacaktr. Bu noktada anlald gibi sanatta yeni paradigmalarn temellendirilebilmesi iin felsefi akl yrtmelere ve mantksal tutarlla ihtiya olacaktr. Gnmzde sanats kanlmaz olarak artk bir tasarmcdr da. O, na eden, imar eden, tasarlayan yaratan, rgtleyen ve eletirel dnen, varolan yanl uygulama ve almalar gerektiinde olumsuzlayan kiidir. 20.yy sonlarnda ortaya kan bu dnr-tasarmc kavram, tasarm iinin artk sadece sanatsal ilkelerle oluamayacann da bir ilandr. te bu noktada yeni yetien sanatlarn bu dnr-tasarmc noktasna kmas hedeflenmeli bu gelime estetik beenidahil edilmelidir. 19 Sanat felsefesinin ve estetiin sanat zerinde etkisi hi bir zaman azmsanamaz. Varolan pek ok sanat kuram felsefi bir kkenden gelmektedir. Bu noktada felsefenin katks ve olumlu etkisi sanat bugnk otantik zerklie kavuturmutur. Bu srete etkisi olan u isimleri anmadan her hangi bir sanatsal temellendirme yaplabilir miyiz ? Tiyatro-trajedi ve iir kuramnda: Parmenides, Herakleitos, Platon, Aristoteles, Farabi, bn-i Sina, Yunus, Mevlana, Hegel, Schelling, Marx, Nietzcshe eitli dnrlerden etkilenen filozof airler, Goethe, Hlderlin, Kleist, Rilke.Mzik: Pyhthagoras, Platon, Aristoteles, Batlamyus, Farabi, bn-i Sina, Mevlana, Kant, Schopenhauer, Nietzsche, Hegel, Schelling, Kierkegaard, Marx, Adorno filozof besteciler: Bach, Beethoven, Wagner, R.Strauss, Mahler, Schoenberg Resim: Platon, Aristoteles, Descartes ve Newton (geometrik ve fiziksel dnceleri) Kant, Hegel, Schopenhauer, Husserl, Freud, Adorno, Benjamin, Jung, Ponty, Strauss, Lacan Mimarlk ve mekan sanatlar: Platon Aristoteles, Plotinus, Gazali, bn-i Rd, Descartes, Leibniz, Kant, Hegel, Schopenhauer, Schelling, Nietzsche, Marx, Husserl, Benjamin, Heidegger, Wittgenstein, Gdel, Russell, Habermas, Gadamer, Derrida,
17 W.Benjamin, The Work of Art in The Age of Mechanical Production 18 Almanyada 2.Dnya sava sonras eitim srecinde sanat eitimine ve mimari bak asna zel bir yer verilmiti. Kltr antlarnn alglamas ve resmedilmesi, sanattan alnan zevki artrmal ve gemiin dehetinden ve gnlk yaamn skntsndan insanlar uzaklatrmalyd. Modern ehirciliin, uygun bir konut ve yaam ortam kltrnn sorun ya da olgular daha o yllarda ders programlarna alnd. Zevk eitimi(sanatsal zevk ya da estetik haz) yerel ve ulusal antlarn korunmasna ynelik gelenekler ele alnd. Emil Betzler 1949 da yaynlanan Yeni Sanat Pedagojisi adl eserinde: yabanc mimari yaptlarnn da izlenmesi gerektiine iaret etmi ve bu sayede halklar arasnda bir anlayn salanabileceini vurgulamtr. 50li yllarda sanat dersi konseptinde arlk mekan-nesne ilikisi eilimine kaymaktadr. Kp-kre-silindir- pramitlerle yaplan kompozisyon almalar rencinin yeni zamanlar iin ilgisini uyandrmaktadr. Gnter Otto, daha 60l yllarda sanat dersinin kapsamn geniletir. Ona gre nemli olan nesnenin sadece biimsel ve estetik zellii deildir; ayn zamanda derslerde sosyal ve tarihsel boyutlar zerinde de durulmaldr. nsanlar, estetik nesneler konusunda nasl tartmaya girebilirler? Bir mimar eserin tarihsel geliiminden neler renebiliriz? Anlald gibi, rencilerin estetik duyarll gelimeli ve bu geliimin yeni paradigmalar oluturabilecek kuramsal alt yapy oluturabilmesi iin sosyal-kltrel ve felsefi etkenleri de estetik deerlendirme srecine katmas gerekmektedir. O.Scholz, Almanyada Sanat Eitiminin evre Eitimine Katks, Sanat Eitiminin Gelecei , s.54 19 Avrupa konseyinin 1990 ylnda Avrupada Sanat Eitiminin Genel Eitimdeki Yerini likin Yeni Eilimler konulu 47. seminerde u neriler deerlendirilmitir:1:Sanatsal ifadenin temel ve edeer olduu kabul edilip nemsenmelidir; teknikler sanatsal ifadenin yalnzca gereleri olarak grlmelidir.2: Sanat eitimi: dier yabanc kltrlere almay zellikle kolaylatrdndan bu eitimin rkla kar savama ve yaamn belirli bir lkede oturan farkl halklarn birletirilmesi davasna katkda bulunmas beklenir.3:Sanat eitiminin zorunlu temel eitim sresince tm renciler iin ders olarak konulmaldr.4:Sanat eitimi gzn(grsel sanatlar) kulan (mzik), vucudun jestlerin ve dilin(drama tiyatro) eitimini kendine hedef semelidir.5: Sanat eitimi mimarlk grsel iitsel medya dans gibi dier sanatsal alanlara almaldr.6: Radyo ve televizyonda genliin duyarllatrlmas ve yetimesi iin devreye girilmelidir. Otfried Scholz, Sanat ve Estetik Eitiminin Seilmi Baz Avrupa lkelerinde Yeri, s.74-75

251

Foucault, Chomsky, Barthes, Deleuze. Grsel kltr-Kltr endstrisi ve genel olarak sanatlar zerine yazan: Kant, Hegel, Marx, Strauss, Althusser, Adorno, Benjamin, Arent, Gadamer, Marcuse, Freud, Barthes, Lacan, Jung, Adler, Eco, daha uzaklara gidecek olarsak Lau-tzu ve Konfiyus. Hlderlin: Yaamak bir biim savunmaktr, der. Her sanat aslnda kendine ait bir biem gelitirerek onu savunmak zorundadr. te bu biemin gelimesinde bu kuramsal destee ihtiya vardr. Sanat zne iin sanat eserinin ontolojisi ve algs ok nemlidir. Bu noktada ona fenomenoloji ve alg fenomenolojisi yardm edecektir. Fenomenolojik yaklama gre insan ve evresi aslnda ezamanl olarak ortaya kan bilisel ve duyusal ilikiyi anlamada sezgisel kavray ncelik kazanr. Bu noktada alglanan nesne, alglayan zneden bamsz deildir. Nesneler ve gnlk yaanan olaylar, zamansal ve mekansal bir iliki iinde kefedilmektedir. Bu da mekan kavrayn nemli bir yere tamaktadr. Descartes, Husserl, Heidegger, M.Ponty fenomenolojinin balca temsilcileridir. Temel inceleme alan bilinli deneyimin incelenmesidir. Fenomenolojik bir sorgulamada gndelik yaantda pek dnlmeyen eyler sorgulanr. rnein, Renk nedir? Renkleri nasl deneyimleriz, belli renkleri neden baz eylere artfederiz, masa neden hep kahverengi dnlr ya da kat neden beyaz ? dokunma- duyma ve grme duyularmz nasl sraya konur ? Benlik duygusu nedir ? bir dnceye sahip olmak ne demektir ? Bunlar bir sanat eserini yaratan ve almlayan kiiler iin bir mekan algsna da bal olarak deien ve geliebilen sorgulamalardr. Gelinen noktada felsefe ve felsefi bilimlerin etkisini gz ard edemeyiz. Modern bilimsel gelimelerle kout pek ok tutarllk tayan felsefi paradigmalar sanatn zerk varoluunu gelitirecek tek kuramsal alt yap olanadr. te buna paralel modern sanat 20.yy.da felsefi u kavramlar daha ok kullanmaya balamtr. Toplumsal gereki mimesis, Sanat eserinde iyinin ve kutsaln zdelik ykm, Aura kayb, sanat eserinin kuramsal dayana, sanat zne, Sanatta manifesto, yaratma, ilikisel dnme, imgelem, deha-tin-geist, yce, irade, oyun, sanatn sonu ya da lm, yazarn-mimarn lm, yaratc znenin tasviyesi, ideoloji, hegomonya, tarihsel blok, rza, onay, kltr endstrisi, tahakkm, arasal akl, eyletirme, mete-fetizimi, yabanclama, art deer, bilid, ego, libido, insan ruhundaki ikilik, yin-yang, uyum-tezat ilikisi, diyalektik, semiyoloji, metafor, semiyolojik okuma, yapsal analiz, yap skm, bilid yaratm, kltrel kodlar, ikili kartlar, kltrel semiyoloji, sanat ve totemizm, ilkeller ve temel mantk yasasnn sembol, kentsel tasarm, kamusal alan, kamusal alann deiimi, toplumsal deiim, getalt, Psikanaliz, kltr, kltrel kodlar, fenomenoloji, etnometadoloji, varoluuluk, absrd, st gereklik, moda felsefesi, endstri ve sanayi estetii, tasarm felsefesi, grnt ve eletirel dnce, grnty okuma, algnn fenomenolojisi. Son Tespitler: P.Wolters, kltrel eitimin ve estetik retiminin hedeflerini yle sralar: alglama yetenei, biimlendirme yetenei, aktarma yetenei, dgc, yargya varma yetenei.20 Ayrca buna unlar da ekleyebiliriz: kendini ifade etme yetenei, yaratc eletirel dnce geliimi ve estetik hazzn gelitirilmesi ve estetik kavraynn aktarlmas. Gnmz sanat alannda varolan bir dier kanlmaz kavram yabanclamadr. Sanatn gnmzde teknoloji ile olan yaknlamas ve teknolojinin neden olduu teknolojiye bal yabanclama; sanatn ekonomi politik iliki sonucu yaad ekonomikpolitik yabanclama; sanatn znden uzaklaarak kitle kltr ve kitle sanatna ynelerek znden uzaklamas sonucu gelien estetik ve felsefi yabanclama. Bu yabanclamalarn alabilmesi iin sanatn ilk yapc elerine geri dnme zorunluluu bulunmaktadr. Fakat retim ilikisinde bu mmkn mdr ? Benjaminin Yeniden retim anda Sanat Yapt metninde vurgulad ey de ite bu gelimenin artk tersine evrilemeyecek bir srecin dnm noktas olduuydu. Yani vurgu u noktada younlamaktayd, artk deha sanat lmtr, deha, artk makinenin kendisidir. 21 Bu deerlendirmelerden hareketle diyebiliriz ki dnyada varolan tartmalar yakalayabilen,
20 P.Wolters, Kulturelle Bildung und Asthetische Erzziehung in einer zukunftigen Schule (Strichworte), Sanat Eitiminin Gelecei 1994 Sempozyumu yaynlanm bildirisi, s. 27 21 W.Benjamin, The Work of Art in The Age of Mechanical Production

252

sanat ve tasarmc eitiminin artk olmazsa olmaz felsefi geliim ve tartmalarn ayrntl bir ekilde aktarlmasndan gemektedir. Bu bilgilerin uzanda bir sanat ve tasarm eitimi yapmak neredeyse imkanszdr. Gzel sanatlar fakltelerinde zorunlu olarak okutulan tek felsefe dersi estetik dersidir. Fakat bu ders pek ok fakltede uzmanlar tarafndan verilmemektedir. Bu ders bilindii gibi pek ok blmde zorunludur. Fakat bunun dnda analitik bir felsefe dersi, dnce tarihi, felsefi dnem ya da disiplin dersi (Rnesans-modern-postmodern gibi) bulunmamaktadr. Benzer olarak Sosyoloji, letiim, Dilbilim, Psikoloji ve bu tr ders ierikleri neredeyse yoktur. Bu tr dersler, bir ka hari semeli listelerinde dahi bulunmamakta ve bulunsa da yine uzman akademisyenler tarafndan verilmemektedir. rencinin yetimesi asndan nemli kuramsal destek olacak dersler, teknik ve uygulama derslerinin glgesinde kalmakta hatta semeliye indirgenerek aslnda seilmemekte ve rencinin bu alanda bilgisiz kalmas salanmaktadr. niversite, renciye sadece meslek derslerinin verildii bir yer deildir. Bu yzden rencilerin Akademia modelindeki gibi hatta pozitif bilim teorisini de kapsayan bir alma ihtiyac bulunmaktadr. Bu tespitler balamnda baarl yaratc estetik bir duyarlla ulam sanat ve tasarmclarn yetimesi iin felsefi bilimlerin etki ve neminin fark edilmesi ve programlara daha analitik olarak yerletirilmesi zorunluluu grlmektedir. KAYNAKLAR Aristoteles, Fizik (ev. Saffet Babr) Yap Kredi Yaynlar, Cogito, stanbul 2005 Aristoteles, Metafizik, (ev. Ahmet Arslan) Sosyal Yaynlar, Ege niversitesi Yaynlar, 1996 Aristoteles, Poetika, (ev. smail Tunal) Remzi Kitabevi, 15. Basm stanbul 1007 Aristoteles, Politika, (ev. Mete Tunay) 4. Basm, Remzi Kitabevi, stanbul 1993 W.Benjamin, The Work of Art in The Age of Mechanical Production D.Ross, Aristoteles, (ev. Ahmet Arslan) Kabalc, stanbul 2002 F.Jameson, Post Modernism, Duke Universirty Press, Amerika Birleik Devletleri 1995 Gerhard Schoenberner, (Ed.) Artist Against Hitler, Inter Natones Bonn 1991 smail Tunal, Tasarm Felsefesi, Yem Yaynlar, stanbul 2009 nci San (redaktr) Sanat Eitiminin Gelecei, Trk Alman Kltr leri Kurulu Yayn Dizisi, J.Margols, Philosophy Looks at The Arts, Charles Scribners Sons New York, 1962 Kojin Karatini, Metafor Olarak Mimari, (ev. Bar Yldrm) Metis, stanbul 2006 Platon, Devlet, (ev. Sebahattin Eyybolu) Bankas Yaynlar 9.Bask stanbul 2005

253

DNYANIN BLMSEL TASARIMINDAN YAAMSAL DNYA DENEYMNE: TASARIMA FELSEF BR BAKI

Ar. Gr. Pnar ALYAUT Afyon Kocatepe niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Felsefe Blm, AFYON pinar_alyagut@hotmail.com

Felsefi balamda tasarmn ne olduu sorusu, tasarm denilen eyin nasl baladna, deitiine, dntne, ilerlediine ve gelitiine ilgi gsteren tarihsel bir soru deildir. Felsefenin amac, tasarmn tarihine ilikin aklamalar savuturmak deil, tasarm denilen ey bize zn aabilsin diye, imdilik bir kenara koymaktr. Burada bir eyin nasl tasarlandna ynelik bir tr zel bilgi (teknik) araynda deiliz. nk bir ey iin yetenekli ve yetkili olmak anlamndaki byle bir bilgi, bizi tasarmn nasl olduunun tesinde ne olduuna gtrmeyecektir. Tasarmn ne olduunu soruturmak iin ise bu yaz balamnda, Heideggerin eylerin zne ynelen rehberliine bavuracaz. Felsefede uzunca bir zamandr bir eyin ne olduuna ynelik soru, o eyin znn ne olduudur. Bu soru her seferinde, z sorulan eyin kendisi karardnda ve insann o sorulan eyle olan ilikisi sarsldnda uyanr. (Heidegger, 1955:33-34) Felsefi balamda tasarmn ne olduu sorusu da, bizim iin tasarmn sorunlu hale gelmi olmasn gerektirir. Tasarmn bizim iin ne anlamda sorunlu hale geldiini kavrayabilmek iin dorudan tasarmn ortaya koyduu eye ynelmeliyiz. Tasarmn ortaya koyduu ey, nmzde durandr. (Heidegger, 1955:34-35) Bu balamda nmzde duran bizden nce grebilene tasarmc diyebiliriz. Tasarmc, nmzde duran meydana getirmeden nce gz nne getirerek bizden nce grr. amzda gz nne getirme, grnten (eidos), grmeye (perceptio) dnmtr. Artk grme iin belli bir grme noktasna ihtiya vardr. Grme noktas, grme tarafndan grme iin koyulmu deerler olarak ilev grr. Artk deerler nceden rastgele grme noktas olarak alnabilecek kendinde eyler deildir. Grdn gz nne ald iin gren bu grme tarz, deeri, bak asna dntrr. Bu nedenle tasarmc iin, her eyde ne kan, grmenin deer olarak grd eydir. amzda grmenin gz nne ald deer, hesaplanabilir olandr. Hesaplanabilirlik ise bu an bak asdr. (Heidegger, 1943:27-28) *** Burada deeri, bir eyin znn belirleyicisi olarak dnebiliriz. nsan bir takm deerlere referansla tasarmlar. Deerin zndeki bir deiim tasarma da yansr. Platondan beri nmzde duran bir eyin z, hep sre giden ey anlamnda kalc olan bir ey olarak dnlr. Platonda olup biten her eyde srarla kendisini srdren bir ey olarak bu kalc olan ey, grnmdr (eidos). (Heidegger, 1953:91-92) Grnm, bir eyin, rnein bir testi olarak biimlendirilen herhangi bir eyin ne olduunu gsterir. (Heidegger, 1953:76) Testi baka bir eyi kendi iinde tutabilendir, dolaysyla kapsayan bir eydir. Bir taban ve onu kuatan kenarlardan meydana gelen kapsayc bir ey olarak testi de kulpu ile kavranabilir. Bu haliyle kendinde duran bir ey olarak testi, amzda dolaymsz bir ekilde el-altnda-durmak iin dzenlenen karda duran bir eyden farkldr. Bir retim sonucunda ortaya kan bir rn olarak kendinde duran testi, bir kap olarak karmzda durmaya getirilmitir. Testi ancak tamamlanm bir ey olarak nmze konulduunda, karda duran bir ey olarak nesne haline gelir. (Heidegger, 1950:152) Byle bir testi kendine zg bir durua sahip olup mevcut olma tarzndan te bir ey belirtmez. (Heidegger, 1953:44) Nitekim testiyi retilmi bir kap olarak ele aldmzda, artk onu asla salt bir nesne olarak kavramayz. Testinin z, onun tasarmlanan bir nesne oluunda bulunmaz. (Heidegger, 1950:152-153)
254

retim etkinliinin amac, testinin kendinde durmas bile olsa, testi, bu kez de retim sreci sonucunda ortaya km bir nesnedir. nk kendinde durma Platondan beri nesnesellik ile dnlr. Testi, retilmi olduu iin kap deildir, aksine kapsayan kap olduu iin testi retilir. retim, testiyi adeta kendi olmasna brakr. Ama testinin znn bu kendilii, hibir zaman retim araclyla olmaz. retim srecinden km testi, kapsama ilevine uygun olarak kendini bir araya toplar. Testi retim sreci srasnda kendini, tasarmcya ilkin grn ile gsterir; bu grn sayesinde, kab reten kiinin nnde retilecek bir ey olarak durur. (Heidegger, 1950:153) nmzde duran bir eyin ne olduunu grn zerinden kavramaya alan Platon, aslnda her eyi retilmi bir ey olarak dnr. ster bir eyin kendini aa karmas olsun (physis), isterse bir eyin baka bir ey tarafndan aa karlmas olsun (poesis), Platon tarafndan her ey retilmi olarak anlalr. (Heidegger, 1950:153) Platoncu anlamda testinin z, onun bir kap oluunda bulunur. Kabn bu kapsayan znn farkna onu doldurduumuzda ve boalttmzda varrz. Kabn bu kapsayc z boluktur. Asl kapsayan, testinin ayakta durmasn salayan kenarlar ve taban deildir. Kapsama, testinin boluu tarafndan yaplr. Nitekim bu boluk testiye de ait deildir. Burada testinin kenarlarn ve tabann biimlendiren retici, testiyi yapan deil, o testinin olmasna vesile olandr. retici, topra biimlendirmez, aslnda boluu biimlendirir. nk boluun iinden ve boluun dndan topraa biim verir. Batan sona retici, elle tutulamayan boluu kavrar ve o boluu kapsayan bir kap biiminde retir. Testinin boluu, retili srecindeki tm kavrama ekillerini belirler. Dolaysyla testinin z, onu oluturan malzemede deil, kapsad boluktadr. (Heidegger, 1950:153-154) Testiyi bilimsel olarak gereklii bakmndan inceleyecek olursak, bo bir testinin aslnda havayla dolu olduunu, suyla doldurulduunda ise, havann yerini suya braktn grrz. Burada bilim nesnel olarak denetlenebilir bir eyin tasarmn sunar. nk bilim, her zaman kendi tasarm biiminin nceden bilime uygun olarak kabul ettii nesnelerle urar. (Heidegger, 1950:154) Descartestan bu yana, bir eyin bilimsel olarak deneyimlenebilir olan znn belirleyicisi, uzamda yer kaplamasdr. amz bilimi iin yer kaplamak, oyuk bir mekan olarak tasarmlanan testi iin bilimsel gerekliin standard haline gelir. Bir kap olarak testinin btn duyulur nitelikleri karldnda geriye kalan ey, testinin zn oluturur. Burada bir eyin z, baka her ey ortadan kalksa bile ortada kalabilen gibi bir eydir. (Rorty, 1997:195) imdiye kadar hi olmad kadar deneysel olmakla vnen amz biliminin temelinde, deneyimlenebilir olmayan bir z anlay vardr: Uzamda yer kaplamak Uzamda yer edinmek, bir eyin matematiksel olarak ifade edilmesini salar. eyler, ancak matematiksel olarak llebilir hale geldiinde bilimsel bir kesinlik kazanr. Matematii fiziksel gerekliin temeli yapmak, zorunlu olarak niteliksel dnyay terk edip yerine niceliksel dnyay geirmeyi gerektirir. amz biliminin ilkesi, llebilir olann dnda hibir eyin bilimsel olarak bilinebilir olmaddr. Gerek olann gerekliine erimekte tm dier deneyimlerden stn olduunu varsayan bilimsellik, gerekliin bilimsel olarak aratrlmas srecinde, eylerin kendilerinde olduu haliyle kalmaya devam edeceini varsayar. Ne de olsa bir ey daha evvelden kendi zne (biim) tamamen sahiptir. (Heidegger, 1950:155) Bir eyin ne olduuna ilikin bu bilimsel kavray, aslnda o eyin ne olduunu belirleyen z ortadan kaldrr. Bu z bilimsel tasarmda deil, gndelik yaam deneyiminde aa kar. Gndelik deneyimlerimizin eylerin bilimsel kavran ile pek ortak yan yoktur. Gndelik yaam, ierisinde insann insanla ve doayla ilikisinin, tm bu ilikiler erevesinde yapp etmelerinin bir sonucu olarak ne kan eylerin ve insann bu eylerle olan ilikisinin yer ald deneyim alandr. Yaanm deneyimin rn olan yaam-dnyas (Lebenswelt), deerlerin ierisinde olutuu zaman alan olarak tarihseldir. Herhangi bir sre olan zamandan farkl olan tarih, insann yaam dnyasn evreler ve insann ilikide olduu (rettii, tkettii) eylere, belirli bir ann deerlerini ykleyerek kimlik kazandrr. Kendisi de tarihsel olan insan, tarihsel olarak rettii deerleri, ilikide olduu eylere yanstarak, onlar kendi tarihselliinin zamansallna balar.
255

Platondan farkl olarak Aristoteles, eylerin herhangi bir verili zamanda kendi grnlerine kavutuunu ileri srer. (Heidegger, 1953:64) Bu nedenle Aristoteles iin, nmzde duran bir testinin ne olduu, Platondaki gibi sadece grn zerinden kavranamaz. Testinin z, onun nasl grneceini belirleyen biim kadar, onu oluturan maddeyi (hyle) de ierir. Testinin tm olanakl anlamlarn snrlayacak ekilde ne iin kullanlacann belirleyicisi olan erek (telos) de bu ze katlr. Ayrca bandan sonuna kadar retimden sorumlu olan retici, testinin nmzde bitmi halde durmaya gelmesi iin vesile olur. retici, bilginin (episteme) zel bir tr (techn) sayesinde, bu aa karmadaki (poiesis) yerini, gz nne getiren olmaktan teye tar. nk retici, etkin olarak testinin yapmnda madde, biim ve erei dikkatlice dnerek (logos) bir araya toplar. (Heidegger, 1953:58-61) nsan ancak kendisini, insana grnr klan bir eyin tasarmn yapabilir. Ancak zamanmzda hibir eyde Aristotelesi anlamda bu trden bir z, kendini grnr klmaz. Biz bilimin bize bir eyin, rnein testinin gerekliini sunabilecei iddias ile testinin znden uzaklarz. Bylece testinin kapsayan olarak zn nasl srdrdne dikkat etmeyiz. Bilimsel tasarm ile testinin iindeki su sadece sv haline gelir; sv da maddenin hallerinden birine dnr. Bylece testinin kapsad asl boluk unutulmu olarak kalr. Halbuki testi, boluu, iine dkleni alarak ve iinde tutarak kapsar. (Heidegger, 1950:155) Yani testinin testilii, iindekini sunduunda aa kar. Bu olanak, testiye aittir. Testinin sunduu, susuzluu giderecek bir ikiyse lml insanlar iindir; kutsama iinse, lmsz tanrlara sunulan bir adak ikisidir. Sunu zn yitirdiinde, testinin olana basite bir doldurma ve boaltma ilemi haline gelir. (Heidegger, 1950:156) *** Yaam znde deer koyucu olarak dnebiliriz. amzda deer olarak ne kan, yaam alannn gvence altna alnmasdr. Modern yaam alan ierisindeki her ey arttrlabilir olarak korunur. nk deer olan, niceliksel olana dnmtr. Bu arttrma iinde kalc olan, ancak kalc olmayana dnmek iin durur. Bylece srekli yeni ihtiyalar oaltan bu yaam alan iinde, bir eyin ne kadar duraca yaamn greli sresi olarak kalr. (Heidegger, 1943:29) Bu yzden tasarmc, tasarmnn geiciliini bilerek tasarlar. nk onun tasarm, anlamn kalc olmayndan alacaktr. amzda her eyde z olarak beliren bu istem, tasarmn abasna da dnr. nk deerler, en iyi, tasarmlar vastasyla tanr. Tasarm asndan amzn z biimi, tasarmn yaam alanna nasl balanacann nceden tasarlanm olmasnda yatar. Tasarmda sorun edinilmeyi en ok hak eden de, an bu yndeki ereidir. Tasarma batan sona egemen olan bu erek, aslnda amzn zn ok nceden belirlemi olan deerdir. amzda deer, hesaplamas gerekene bakarak konulur. Deer olan hesaplanabilirlik, bak bir eye yneltmek iin gerekli olan gz nndeki erektir. (Heidegger, 1943:28) Bu erek tasarma izleyecei yn verir. Bylece insan, tasarmlarnda, kendisi iin ve kendisi tarafndan hesaplanan olanak emberi iine kapanp kalr. Bu erevelenmilik (Gestell) yznden, eylere, gizini amas iin meydan okuyucu bir saldr gerekleir. eyler kendilerini tek bir tarzda, hesaplanabilir oluuyla aar. (Heidegger, 1953:70-75) amzda insann, kendisini nemli lde tarihsel klan balarndan kurtararak zgrlemesi hedeflenir. nsann kendini bu balardan kurtar, gelenein balarndan kurtuluunda aranr. Bu yzden bu a, insann deerlerden yaltlm bir ekilde kkszlemi olarak eylerle ilikiye girdii bir zaman kollar. Gezegen leindeki bu deiim insan zneletirir. (Heidegger, 1966:28) Burada nemli olan insann zneye dnrken znn de deimesidir. amzda insan, btn varolanlarn varln kendisinde temellendirdii bir varolana dnr. (Heidegger, 1938:76) Artk varolan her ey dnya temellidir. Deersiz klnan dnya, insan kanlmazcasna yeni deerlerin koyulmasna iter. Ancak en yce deerler imdiye kadar kendini gerekletirmediyse, yeni deerler koymak da dnyaya deerini yeniden kazandrmayacaktr. Bu yzden deer koymann iinden kaca ve iinde tutunaca bilimsel bir dnya olarak yeni bir dnya anlayna gidilir. Bilimsel dnyada, birer l olan deerler llebilir olarak konumlanr. Burada varolan her eyin dayand belirleyici ze, baka bir deer bime sz konusudur, yani matematiksel bir deer bime. Dolaysyla deerler znel
256

deerlendirmelere ak hale gelir. Bylece eylerin tasarm, bir ya-ya dann koulsuz mutlaklnda karar aamasna terk edilir. Bir trl kendi olmaya braklmayan tasarmlar ancak gerekli olduunda deer kazanr. (Heidegger, 1943:23-24) amz, eylerin btnyle tasarlamada zneye verilii olarak dnebiliriz. Bu ada zne kendisi iin zne, btn eyler de znenin nesnesidir. nsan, eylerin znelliinde kendi znn znelliine ykselmitir. Dolaysyla amzda deerin ayrc nitelii, bir bak as (perceptio) olarak belirlenir. Bu nedenle amz insan, tasarm, bak asnn znelliinde gerekletirir. Bak asnn deere dnmesi ise tasarmn zgrletii yanlsamasna kap aar. amzda eyler, ilk kez, ancak insan tarafndan gz nne getirildii lde var olduu iin, insan, her eyi, nnde bir yere koyarak yaam iin gvence altna alr. Bu haliyle dnya, resim (Weltbild) olarak kavranr. Bu dnya resmi bir zamanlar eski aa zgyken amzn dnya resmine dnmez, aksine dnya amzda resme dnr. nk amz insan, en yksek deeri deerden drerek, varolanlarn sral dzenini bozar. Bir zamanlar her eyin en yksek nedeni olan tanr araclyla yaratlm sral bir dzenin paras olmas gerekirdi. Byle bir ada her ey tasarlanabilir olarak dnlemezdi; her bir tasarm, yaratcnn en yce ereine karlk gelmeliydi. Bu yzden eyler hibir zaman, nesnel olarak insann nne getirilmesinde deil, ancak akn bir nedenin nne getirilmesinde var olurdu. (Heidegger, 1938:77-78) Bu ada her eyin verili bir znn olduu dnld iin, insan rettii eylerde hep bu z yakalama gayretindeydi. amz bu zc deer dncesini metafizik olduu gerekesiyle terk eder. Nitekim en yce deerlerin dnyasnn deerden drlmesine karn, dnya yerli yerinde kalr. Yine de hibir a, bu adaki gibi bir nesnellik yaratmaz. Bu ada ortaklaa olan birey d bir yap hibir ada olmad kadar geerlilik kazanr. (Heidegger, 1938:77-78) nk geleneksel deerlerden kurtulmakla, dnyann nesnel olarak kavranabilecei dnlr. Bilimsel olarak bir eyin, onu tasarmlayan insan etkinliine atfta bulunmakszn bir kendinde nesne olduuna iaret edilir. Sanki nesnenin onunla kar karya gelen tasarmsal insan etkinlii iin, olas bir karda durmaya gereksinimi olmakszn durduu, bylece de deimeden kald kabul edilir. (Heidegger, 1950:159) Halbuki en bandan her ey insan beninin z bilincinde srp giden bir tasarm etkinliine dnerek nesneletirilmitir. zne iin bir nesneyi nesne olarak grmek, o nesneye hibir deer yklememektir. Dolaysyla insann tarihselliini anmsatan deerler, znenin, kurtulmas gereken arlklardr. Bu arl atmakla znenin, tarihsel balarndan koparak nesnelerle kurduu ilikide kendisine yeni deneyim alanlar aabilecek bir serbestlie kavuaca varsaylr. amz retim anlay (seri retim) da, istenildiinde kolaylkla atlamayacak deerler tayan nesneler retilmesini istemedii iin tasarmcya bir serbestlik sunar. nk tasarmcnn iradesinin belirlenmi bir irade deil, zgr bir irade olduu varsaylr. Tasarmc, deerlerin tutuculuundan syrlma abas iinde zgrleir; artk nesnelerin kendinde duran bir ey olarak zdeliini, deerler araclyla deil, kkszlyle kurmaya balar. Belirli tarihsel deerleri tamak iin retilmeyen tasarmlar da kimliksiz kalr. Aslnda bu serbestlik tasarmcy tuzaa drr. amz, tasarmcnn bir zne olarak karar verici durumda olduu bir sre deil, tasarmlarnn belirlendii bir zihniyet durumu olarak ne kar. Bylece kendi zyle ban koparan bu a, kendi znn metafizik olduunu dnemez bir halde gelir. Ne de olsa bilimsellik, znde byle bir metafiziin hkm srmedii gerekesine dayanarak yeni bir dnya tasarlamtr. Bu dnyada her ey, insann bilgi alanna yerletirilerek kullanmna sunulur. (Heidegger, 1938:78) Bu yzden amzda felsefenin konusu yaam deil bilim olur, epistemoloji de onun merkezine oturur. (Rorty, 1997:193) Bu bilme tarz iinde her ey gerisin geri insann retimine indirgenir, bylece tasarmnn yalnzca insan ii olduu sans glenir, sonunda bir tasarm etii talebine ulalr. nk bu dnme tutumu iinde tasarm, sadece taslan insann kard plan olarak geerlidir; nihayet bu plan da insan yle bir kararn eiine getirir: Kendi planna boyun emek ya da onu boyunduruk altna almak. (Heidegger, 1957:21) ***
257

Sonu olarak bilimsel dnya tasarmnda insan, kar karya kald her eyin yalnzca kendi rn olduu lde mevcut olduuna dair yanlsamasn yaygnlatrr ve bylece her yerde, her zaman, kendisiyle karlayormu yanlgsna der. (Heidegger, 1953:86) Bilimsel dnyada her ey bir tasarmken, yaam dnyasnda deneyimlenebilir bir eydir. nk yaam dnyas temellendirilebilir bir dnya deildir. Ancak bu olanakszlk insann dnme ediminin bir yetersizliinden kaynaklanmaz. Daha ziyade temellerin yaam dnyasna uygunsuz oluundan kaynaklanr. nsann kavrama yetisi, bir aklama arad anda dnyann zn amay baaramaz, aksine dnyann znn iinde kalr. nsann anlama yetisi tarafndan kavranamayan yaam dnyas sadece deneyimlenebilir bir dnyadr. nsan byle bir dnyada mutlak bir koulsuzluk iddiasn ardnda brakm bir ekilde koullu olarak yer alr. (Heidegger, 1950:161) Yaam dnyasnda eyler bundan byle insann retimi sonucunda ortaya kan eyler olarak kendini gstermez. Bir tasarmc, bir ey tasarlamazken yaam iinde eylerle ne trden ilikiler kurulduuna dikkat ederse, eylere kimlik kazandracak olan z, bilimsel dnya tasarmnda bulamayacan farkedip bir tasarmn anlamn da, onun yaam dnyasndan soyutlanamaz olan gerekliinde aramaya balayacaktr. KAYNAKLAR Heidegger, M. (1955), Nedir Bu Felsefe?, ev. Ali Irgat, Afa Yaynlar, 1995, stanbul. Heidegger, M. (1953), Teknie Ynelik Soru, ev. Doan zlem, Afa Yaynlar, 1997, stanbul. Heidegger, M. (1943), Nietszchenin Tanr ld Sz, Niezschenin Tanr ld Sz ve Dnya Resimleri a, ev. Levent zar, Asa Kitapevi, 2001, Bursa. Heidegger, M. (1938), Dnya Resimleri a, Niezschenin Tanr ld Sz ve Dnya Resimleri a, ev. Levent zar, Asa Kitapevi, 2001, Bursa. Heidegger, M. (1957), zdelik ve Ayrm, ev. Necati Aa, Bilim ve Sanat Yaynlar, 1997, Ankara. Der Spiegel (1966), Profesr Heidegger, 1933te Neler Oldu?, Der Spiegelin Heideggerle Tarihi Syleisi, ev. Turhan Ilgaz, Yap Kredi Yaynlar, 1993, stanbul. Heidegger, M. (1950), ey, ev. Erdal Yldz-Ali Kaftan, Kutadgubilig Felsefe-Bilim Aratrmalar Dergisi, Say:9, 2006, 151-165. Rorty, R., Bedenden Ayr Var Olma Yetisi, ev. Doan ahiner, Cogito, Say:10, Yap Kredi Yaynlar, 1997, stanbul, 187-197.

258

SANAT VE SANAT ETM

Sanat ve Sosyoloji

259

SANAT VE TOPLUM ETKLEMNDE DN TRENLER TEMASI

Yrd. Do. Dr. Anl ERTOK ATMACA Karabk niversitesi, Safranbolu Fethi Toker Gzel Sanatlar ve Tasarm Fakltesi, Resim Blm, KARABK anilertok@hotmail.com

Trenler toplumlar iin yaamda birlikteliin sergilendii, dayanmay, aclar ya da sevinlerin birlikte paylald psikolojik ortamlardr. Trenleri zel klan onu yaayan insan ya da insanlarn bu duygularn bakalar ile paylamlardr, hibir tren yalnz gereklemez. Trenlerin arasnda belki de en sevilen, elenceli ve pek ok davetlinin heyecanla hazrland dn trenleridir. Kltrn ekillendirdii hayatlarmzda trenler her toplum iin ayr eitlenmeler iinde olusa da ana balklar pek ok toplumda ayn kalmaktadr. Dn trenlerinin de uygulan biimleri kltrlere gre farkllk gstermekle birlikte, trenin imaj ayn kalmaktadr, tpk bir masa gibi. Masa imaj dnyann her yerinde drt ayakstne oturan yatay dzlemler olduu gereinin yannda, kullanm ekilleri de dnyann her yerinde ayndr. Fakat her toplumun kltrne ve yaam ekillerine gre masann ekli deiim gsterebilir. Dn trenleri de dnyann her yerinde bir kadn ve erkein birlemelerinin resmi yntemidir, bir ispatdr, fakat uygulanm ekilleri her topluma gre deiim gsterebilir. Evlilik bir kadn ve erkein toplumdaki statlerine gre ekillenmektedir. Dn trenleri her toplumun kltrel yapsnn ekillendirmesiyle ile deiim gstermekle birlikte, yaanan a, dini kurallarn ynlendirmesi gibi pek ok deikenle ilintili olmaktadr. Ayn rka ait dn trenlerini incelediimizde bile yrelere, dinsel etkilere, yaanan aa ve pek ok etkene gre deien birok dn eidini bulabiliriz. Evlilik trenleri, iinde yer ald toplumun rengini ve dncelerini de alr. Tekeli evlilik ve okeli evlilik arasndaki ekonomik ve toplumsal kartlklar evliliin ieriini, onun evresindeki folkloru ve gelenekleri byk lde etkiler. Mirasn anayanl ya da baba-yanl oluu, kadn ve erkek imgesini ve onlarn birbirine tepkisini deitirir. Gemi iki yzylda kadnlarn haklar ve durumlaryla ilgili kazanlm feminist utkular, evlilikteki etkinlik dengesini de deitirmitir. Bunun bir sonucu olarak, Hristiyanlk evlilik trenini anlaymz da btnyle deiti. Onun imdiki, dinsel ve laik nemi, kadnlarn hizmeti gibi grld zamanlardakine kesinlikle kattr. Geleneksel Avrupa-Amerikan aile, gene gelimi sanayi lkelerinin temel birimi olarak kalmasna karn artk yumuak ve aresiz kadn ile sert, ekmek kazanan erkek imgelerini kesinlikle iermez. (Baynes,2008:134) Mslman toplumlarn belli bir blmnde de bu deiimden sz edebiliriz, zellikle Trkiye erevesinden baktmzda toplumsal deiimler kadnn statsn de ayn ekilde etkilemi ve kadnlarn kazanm olduu haklar neticesindeki deiimler gnmz dnlerini de etkilemitir. Uzunca bir dnemi kapsayan, gelin olan kzn alamakl hali, baba ocandan yaslarla ayrl, kna gecelerindeki alama merasimleri, uzun sessiz gelin alaylar artk gnmzde yerini bambaka tren ekillerine brakmtr. Artk alayarak evden kan kz modeli yerine kendine inanan, gvenen, glerek kan gelin, yas havas yerine elenceli dnler yaamaktayz. Trenlerimizin farkl ekillenmeye baladn aka grmekteyiz. Sokak aralarnda verilen dn yemekleri, davullarla zurnalarla gelen gelin alaylar, sade dn trenlerinin yerini, byk dn salonlar, kokteyller, kr dnleri, nikh salonlarndaki ksa trenler ve arkadalar ile gidilen akam yemekleri gibi deiik trlere ayrlmtr. Anadoluda takip edilen baz eski geleneklerin silindiini elbette syleyemeyiz, Anadolu kltrn tayan dn trenlerine gnderme yapan eitleri olmakla birlikte, bulunduumuz yzyln getirdii deiimler sonucu dn trenlerimiz de eitlenmitir.

260

Dn trenleri elbette bir gstergedir ve fotorafn olmad dnemlerde bu trenleri kayt altna alabilmek, bir belge nitelii tamasn salamak ya da mutlu an paylamak gibi amalarla zaman zaman plastik sanatlar devreye girmitir, resim sanat iinde dn trenleri ile ilgi rneklere rastlamaktayz. Dn trenlerinin deikenlii plastik sanatlara da dorudan yansmtr. Dn alaylar her toplumda kendine gre farkllk gstermekle birlikte ekil olarak ayn zellikleri tar, rnein; Yunan dn alayn simgeleyen M. 440 ylnda bir vazo zerine yaplan izimdeki dn alay sslemesinde bir dn arabas dikkatimizi ekmektedir, ssl ve grkemli bu arabann iinde gelini grmekteyiz, arabay kullanan bir erkek yannda yer almaktadr. Arkalarndan gelen dn alayna katlan insanlarn elinde eitli hediyeler olduunu tahmin edebileceimiz eyizleri hemen fark ederiz. Sanki insanlar mutlu bir ifade iindedirler, yrylerinde bir heyecan hissedebilmekteyiz, solda gelin alayna bakan bir figr dikkatimizi eker, evin kapsndan bakmaktadr. Bu gelin alay hepimize tandk gelir, nk kendi toplumumuzda da bu trenin bir benzeri yaplmaktadr. Bu sahne pek ok yerde ayn ekillenir. 17631831 ylarnda yaam olan Fransz seyyah, mimar ve ressam olan Mellingin Padiah III. Selim iin yapm olduu Bir Trk Dn Treni adl Gravr almasnda da benzer bir alay grmekteyiz. Kyafetleri kltrlere gre deimitir, ortam farkldr ama trenin mantnn ayn olduunu fark etmekteyiz. Uzaklarda nde yryen bir tren topluluu grnmekte, yine at stnde damat olduunu dndmz erkek, topluluun iinde atn stne bulunur, insanlarn bazlar ellerinde bir eyler tamaktadr, gururlu bir hava sezinleriz ortamda, farkl bir ama iin yryen bu insanlarn bir gelin almas iin bir araya geldiklerini hissetmekteyiz. Biraz daha yakn tarihsel srete dn trenleri resimlerinin en akla gelen isimlerinden ressam Ramiz Aydnn gelin alaylar ile ilgili resimleri farkl bir kltr yaps iindeki Trk ky toplumunun dn trenlerine getirir bizi. Uzaklardan gelen bu alaylarn sessizlii ve dik durular hemen dikkatimizi eker, gelin alaylarnn ekli deimemitir, alay temsil eden insanlar bazen ellerinde bir davul ya da eyizi simgeler nesneler ile grnrler, bir at arabas zerinde bulunan gelin, at zerinde damat ve onlara elik eden insanlar resmi tamamlar. Kompozisyonlarnda trelere balla dikkati eker Ramiz Aydn, sanatnn eserlerinde dn alay sakindir, sanki dn alay deildir, nee sezinlemeyiz, gelin zgndr. Duruundan Anadoluya has bir gelin olduu anlarz, baba ocandan ayrld iin hznl olan gelinden zaten baka trl davranmas da beklenemez, yoksa koca merakls deniliverir, bu yakk almaz, treye uymaz. Gelin alaylar hep bir dn trenine balanr, gelin alnr ya dn trenine gidilir, ya da kocasnn evine getirilir, bu alaylar dn trenleri ncesi bir gelenektir. Bugn de bu uygulama, toplumuzda da devam etmektedir, dn ne kadar modern, ne kadar an etkilerini tarsa tasn bugn de kentler de dahil olmak zere genel olarak gelin babasnn evinde alnr, dn treni de bylece balam olur. Plastik sanatlar iinde Dn trenleri temas altnda deiik rneklere rastlayabiliriz, her eserin kendi dilini ve kltrn yanstan ekillenmeleri bize o toplumun yaps hakknda da bilgi verir. Bu almalardan bir rnek, 1389 - 1441 yllar arasnda yaam Flaman ressam. Jan van Eycke ait Arnolfininin Evlilii adl almasdr. Sanatnn bu eseri dnyann en nl eserleri arasndadr. Van Eyk Ortaa dncelerinden syrlp gndelik hayata dair resimler yapmaya balayan ilk ressam olma zelliini de tar. Ondan nce dinsel temalara yer verildii iin dn trenleri gibi dnyevi almalara rastlamayz, bu adan dn trenlerini incelerken pentr anlamnda ilk incelenmesi gereken eser de bu tablo olabilir. Bruggeda yaayan bir talyan tccar olan Giovanni Amolfini gen ei Jeanne de Chenanynin elini tutuyor, kk kpek, yerdeki terlikler, pencere iindeki meyve, tek mum, duvardaki ivide asl tespih, deme tahtalar ve hal, hepsi kuyumcu titizlii ile betimlenmi. Resim Van Eyka herhalde bu mutlu olay kutlamak iin smarlanmtr. Sanat bir evlilik trenine ahit olmu gibi arkadaki duvara Jan Van Eyk buradayd diye yazm. Yaznn altndaki aynada evli iftin srtlarnn yan sra byk olaslkla ressamn kendisi olan nc bir kii grlyor. (ev. Haydarolu, 2004:153) Bu eserde hemen hepimizin dikkatini eken almann teknik kusursuzluunun yannda evlenen
261

iftin asaletidir. iftin glmsemeyen yzlerindeki gururu hissetmekteyiz. Belli ki bu zengin tccar bu nemli olay belgelerken ciddiyetini ve gcn de vurgulamak istemitir. Bu eser ile ilgili pek ok yorum yaplmaktadr, gizemli olduu dnlen bu almada bulunan nesnelerin her birinin simgesel olduu ve belli anlamlar tadklar gibi. Bu bir evlilik treni olmasna ramen dnn bir ev iinde yaanmas ve gelinin bandaki rt ile bekreti temsil ettii dnlrken, yine kadn figrnn biz de hamile izlenimi yaratmas bu almann gizemlerindendir. Sonu olarak evlilik merasimi Van Eyk tarafndan resmiletirilmitir ve Van Eyk tabloya yazd buradaydm szyle bir nevi nikh ahitlii de yapmtr denilebilir. Dnya sanat tarihi iinde ok nemli yeri bulunan, dn treni temasn ileyen baka bir eser de Brkselde yaam olan kuzeyli ressam Pieter Bruegele ait Ky Dn adl almadr. 1565 yllarnda yapld bilinmektedir. Bu eser Flemenk kyllerinin bir dn yemeini anlatmaktadr. Dn bir tahl ambarnda yaplyor. stte, geri dzlemde saman ynn gryoruz. Gelinin banda bir tr ta var; arkasnda, duvardan ak mavi bir rt sarkyor. Gelin ellerini kavuturmu, derli toplu oturuyor; aptal yznde honut bir glmseme var. skemlede oturan ihtiyarla yanndaki kadn, kzn ana babas; elinde kakla tknmakta olan uzaktaki erkek ise gveyi olmas gerekir. arllarn hemen hepsi yalnzca yiyip imeyi dnyor. Belli ki dnn bandayz daha. (Gombrich, 1976:298). Tabloda damat grnmez nk geleneksel olarak damadn dn yemeinde bulunmamas gerekirdi. Gelinle birlikte geldi eklindeki bir Hollanda deyii hibir i yapmadan oturan kiiler iin kullanlrd. nk dn masasnda gelinin hibir ey yapmamas, yemek yememesi ve konumamas gerekirdi. (vikipedi, 29.08.2010) Brugelin bu eseri bir de yaratt izlenimlerle tek kelime ile elencelidir. Ressamn kendisi aristokrat olmakla birlikte bu sahnelerin canlln salayabilmek iin kyl klna girerek bu snfn iine kart ve gzlemledii sylenir. Gerekten de esere baktmzda hemen orada ilerinde olduumuz hissini yaratmaktadr. Son derece doal bir ortamda bulunduumuzu hissederiz, herkes neelidir, yemek yenmekte, mzik alnmakta, herkes elenmektedir. Kapnn dnda oluan kalabalk da dn trenine hemen katlmak ister gibidirler. Ruth, (2010) bu zel eser iin kaleme ald makalesinde kendi evlilii ve boanma hikyesinin psikolojik zmlemesini yapmaktadr. Yazar Ky dn adl eserin zmlemesini kendi hissettiklerini de harmanlayarak u ekilde aktarr: Koyu yeil dikdrtgen eref elbisesi ile nde oturan gelindir. lk bata ona baktm zaman, kendi kendine halinden memnun olduunu dndm. O, bana kendimi hatrlatt. Evlendiimde bir eten baka kimseye ihtiyacmn olmadn dnmtm. Fakat daha yakndan baktmda onun hem ayrlm hem de tam ortasnda olduumu grdm. rendiim ey, gelin geleneksel gururlu gelin duruuyla oturtulur. O, kendi iinde lml grnr ayn zamanda da etrafnda dnen aktivitelerden memnun grnr. Bruegel onun herkesle ve her eyle ilgilendiini gsterir. Ayn oda iinde 40tan fazla insan birliktedir. Onlarn ou uzun bir masann etrafnda otururlar. Bruegel onlarn akrabalklarn renklerle, ekillerle ve ynlerle gsterir. Ayn canl kutlamann bir blmnde yiyecek ve iecek datmaktan memnun olan kiileri de gsterir. Fakat Bruegel, her bireye kendi esizliinde deer verir. Bruegel kendini devrilmi leenin sanda oturan krmz sakall siyahl, rahiple konuan adam olarak dnlr. ki kii tarafndan yaplan bu ciddi grme, kapdaki insan kalabalyla bir arada dengelenir. Bence Bruegelin mesaj udur: gerek dostluu ve evlilikteki insanlarn derin hislerini verebilmek iin onun btn dnyadaki eitleri ho karlanmaldr. Brugelin bu eseri dn trenleri tasvirleri iinde en nemli almalardan birisidir. Avrupa dn trenleri, kendi kltrleri asnda bizlere pek ok eyi tanmlar, ilikileri, trelerin ieriini ve insanlarn elence biimlerini grrz bu eserlerde, bizim kltrmzde de resimlenmi dn resimleri bulunmaktadr ve bizim kltrmz asndan da bu eserler, yaantlarmz ve alkanlklarmzla birlikte ekillenen tren anlaylarmza k tutarlar. Cevat Derelinin 1980de yapm olduu Dn Gn Fotoraf adl almas bize kltrmze ynelik baz ipular verir. Gelin ve damat pek ok kltrde olduu gibi dn fotoraf ekilmektedirler.
262

Gelin elinde bir iek tutar ama sanki sahneden uzaktr, yal kadnn baskn oluunu tabloda hemen hissedebiliriz ve gelini nasl etkilediini. Yeni Geline son dakika tleri fsldayan ok Bilmi Bir Yakn, fotoraf ile gelinliin beyaz lekesini de kuvvetlendiren bir beyaz kedi eklenmi. Tedirgin, alamakl suratl ve ocuksu gelinin elindeki tek krmz iek ise, hem resmin odak noktas, hem de doacak yeni kuaklarn veya gelecee ynelik umutlarn, beklentilerin bir simgesi belki de. (Eczacba Sanal Mze, 19.11,2010) Dn temasna rnek baka bir almada 1936 doumlu uva sanat Praski Vitinin Dn isimli almasdr. Bu eserinde, bir dn merasimini anlatmaya almtr. Novoeboksarsk ehrinin spor sarayna yaplm byk boyutlu duvar resminin bir detay alnts olarak yer verilen bu alma dn merasimi sonrasnda filizlenen aile sevgisi, mzik ve ziyafet temas ayrca Trk mitolojisinin Asya tarz bulgularndan olan kilim motifleriyle sslenmitir. Eser uva halknn kkleri hakknda bize fikir vermesi asndan nemli bir belge niteliindedir. Resminde belirginleen aa motifi Yakut Trklerindeki hayat aacn hatrlatmaktadr. Bu aa hayatiyeti, ykselmeyi, doumu, tremeyi ve oalmay temsil etmektedir (Babu, 2006) Ressam Kayhan Keskinok ise Karadenizin yresel dnlerini resmetmi bizim kltrmzn mozaiklerini grebileceimiz gnlk hayattan kesitleri resmetmitir. Bunlardan birisi Gecekonduda Dn adl eseridir. Eseri incelediimizde folklorik kyafetleriyle nde dans eden kiileri gryoruz, tren gecekondu ortamnda betimlenmitir, gelin ve damat yresel oyunlar izlemektedirler, bizim kltrmzde de ocuklarn dn trenlerindeki yeri tartlmazdr, bu almada da bir ocuun geline iek getirdiini gryoruz ve bizim kltmzde de gelin ok glmseyerek resmedilmez. Trenlerin vazgeilmez topluluu tren yerinde hazr bulunmaktadr. Dn trenleri temasn ileyen bu eserlerin ortak bir dile sahip olduklarn fark etmekteyiz, konumayan, sessiz gelinler, gururlu ve memnun grnmektedirler, fakat rolleri pasiftir, onlar dnn merkezi konumundadrlar ama bu almalarda asla bir taknlk gremeyiz. Gelin ve Damat merkezde grnmelerinin yannda onlara ahitlik eden birileri bulunur, kltrlerine gre bu kiiler deiim gsterir. Sanat bu toplumsal olaylara ahitlik eder ve yansmalarn lmszletirir fakat artk gnmzde dn trenleri giderek azalmaktadr, artk zgr genlik bu kurumu baskc bulmaya balamaktadr. Evlilik trenlerinin kutsallnn yerini boanmalarn hz yakalamtr. Artk dnler teknolojinin esareti altndadr an anna yakalayan kameralar, yzlerce fotoraf ve onlarn kitsch versiyonlar herkesin evini sslemektedir. u soruyu sorduruyor yaadmz a; Sanat, gelecekte dn trenlerine ahitlik edecek midir? KAYNAKLAR Babu. M. (2006) uva Sanatnda Praski Vitti, Seluk niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, say 21-22 Konya Baynes. Ken, (2008). Toplumda Sanat, YKY Yaynlar, stanbul Eczacba Sanal Mze,20.11.2010, Cevat Dereli, Koleksiyonlar http://www.sanalmuze.org/arama/ index.php?q=cevat+dereli Gombrich. E.H. (1976). Sanatn yks, Remzi Kitapevi, stanbul Haydarolu.M(ev), Beykan.M. (Met. Edt.), (2004). Sanat Kitab 500 Sanat 500 Sanat Eseri, Yap Yayn, stanbul Marriage EXODUS Newsmagazine http://www.exodusnews.com Oron,Ruth. Bruegels,20.11.2010 PeasantWedding Celebrates the True Purpose of Vikipedi, Ky Dn, 20.11.2010 http://tr.wikipedia.org/wiki/K%C3%B6y_D%C3%BC%C4%9F%C3 %BCn%C3%BC
263

ATASZ VE DEYMLERDE RENK TASARIMLARINA HALK BLMSEL BR YAKLAIM

Yrd. Do. Dr. Aye DUVARCI Bakent niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm, ANKARA aduvarci@baskent.edu.tr

Ataszleri ve deyimler insanln deiik grnmleri ve durumlar zerine yaplan doal gzlemlere dayal, genel yarglar ieren kalp szlerdir. Yzyllar ncesinden temelleri atlm olan bu szler dilin ihtiya duyduu anda bavurduu hazr kalplar olarak kullanlrlar. Divan Lgat-it Trkte ataszleri karlnda sav kelimesi kullanlrken (Divan Lgatit Trk 1986: 154) daha sonraki kaynaklarda bunlar atalar sz, mesel, darb- mesel, durb-i emsl eklinde ifade edilmiler, dier Trk ivelerinde ise takmak, takpak nakl, makal, comak, sspek, lger comak terimleri kullanlmtr(Elin 1977: 137). Ataszleri geni halk kitlelerinin yzyllar boyunca yaadklar tecrbeleri ve bunlardan doan bilgileri aktaran, yol gsterici bir nitelik kazanm, t ve uyar zellikleri tayan ksa ve zl szlerdir. Bunlara toplumun hayat felsefesini belirten vecizeler de diyebiliriz (lktar 1962.: 2840). Bir ataszyle belgelendirilen bir tutumun doruluu herkese kabul edilir (Aksoy 1984: 19). zerinde tartlmaz Uzun ve karmak fikirler onlar sayesinde kolayca anlalp kavranan dnceler haline dnr. Bu anlatm kvrakl sebebiyle toplum tarafndan kolayca benimsenirler. Ataszlerinin en nemli zellikleri genelleme yapmalar, bir tezi gndeme getirmeleri ve hemen herkes tarafndan bilindikleri iin gnlk konuma dilinde kullanlmalardr (Dapnar: 1994: 12). Ana dilin imkanlarndan faydalanlarak kurgulanan ata szleri yaanm veya yaanmakta olan bir kltrn gstergesi olarak da deer tamaktadr (Duymaz 1998: 3).Bu balamda maddi manevi hayata dair gstergeler, sosyal hayatn organize edilmesi, insani duygularn da vurumu, hayal dnyasna ait ip ular, tabiat artlar ile ilgili tavr ve tutumlar dier edebi eserlerde olduu gibi ataszlerinde de dile getirilir. Fakat genellikle bunlar Trkedeki sz sanatlarnn imkanlarndan faydalanlarak uygulanr. Ayrca her dilde belli bir durumu, bir kavram, bir duyguyu dile getirmek zere deyim adn verdiimiz geler kullanlr. Bunlar da kalplam veya ksmen kalplam, halk tarafndan benimsenmi, ou gerek anlamndan farkl manalar tayan, kaynaklar bilinmeyen, genelleme yapmadan kullanlan sz kalplardr (Dapnar 1994: 21). Genellikle birka kelimeden kurulan deyimler seyrek olarak da tek bir szcn yan anlamnda kullanlmasyla oluabilir (Aksan 1993: 83). Bunlar da zel bir anlatm kalb olmalarna ramen genel kural nitelii tamamalar ynyle ataszlerinden ayrlrlar. Ataszleri ve deyimler ait olduklar toplumun kavramlar dnyasn ve o toplumun dnya grn aktaran malzemeler olduu iin onlar farkl balklarda inceleyerek pek ok mesaja ulamak mmkndr. Bu balamda ele aldmz atasz ve deyimlerdeki renk alglar phesiz toplumumuzun birer kltrel simgesi olarak deerlendirilmelidir. Renk, cisimler tarafndan yanstlan n gzde oluturduu duyum eklinde tarif edilmektedir (Trke Szlk 2005: 1652). Renklerin evrensellii, toplumlara, dnemlere, uygarlklara gre deiik biimlerde ortaya kan ve deiik biimlerde tanmlanan tamamen kltrel bir olgu olduu savunulabilir. Sanat ile bilimin, fizik ile psikolojinin kesitii bir noktada yer alan renkler Aristodan Nevtona, Goetheye, Deskartesa, Leonartde Vinsiye kadar pek ok fiziki, dnr ve sanatnn dnceler rettii bir alan olmutur. (Topu 2001: 132). Her kltrn her lkenin hatta her kuan evresindeki nesneleri ve dnyay kendine zg bir alglama biimi olduunu kabul edersek bu alglamann da vurum yollarndan en yaygn kullanlan dildir. Dilimizde renk algs ifade eden szcklerin eitlilii, hangi renklerin ne gibi durumlar iin kullanldnn en nemli gstergelerinden
264

birisi de atasz ve deyimlerdir. Trkede renk kelimesi kendi bana zengin bir deyimler grubu oluturmaktadr. Renk almak, renk gelmek, renk vermek, renk vermemek, rengi kamak, rengi umak, rengi atmak, rengi solmak, rengini belli etmek, renkten renge girmek, renk mb, renk kr, rengarenk, renkli insan, renksiz insan, l renk, canl renk, gibi rnekler hemen saylabilir. Bu deyimlerde genel olarak grnm, korku, utan, dncelerini belli etme ya da etmeme ve kiilik zellikleri gibi kavramlar karlayan renk szc renkler ve zevkler tartlmaz kalp ifadesinde ise gzellik ve irkinlik gibi kavramlarn greceli olduunu belirtmek iin kullanlmaktadr. Trke, renk isimleri ve renklerin tonlar bakmndan olduka zengin bir dildir. Renkler konusunda ayrntl bir alma yapan Kaymazn tesbitine gre (Kaymaz 1997: 253) Trkiye Trkesi ve azlarnda renk bildiren kelimelerin says 1447 olarak tespit edilmitir. Bu rakamn iinde dier Trk lehelerindeki renk adlar yoktur. Renkler ak, koyu, parlak, mat, canl, ac, tatl, stl, fosforlu, kll, hareli, janjanl, ebruli, uuk, yanardnerli, menevili, ebruli, kirli gibi sfatlarla ara tonlar yaplarak da kullanlr. (Bayraktar:2003). Ayrca nisbet i si ile kurulan: zeytuni, ividi, cevizi, fstiki, kuzguni, limoni, nefti, zifiri, kuruni, arabi, sincabi, mercani gibi renkler de vardr (Kaymaz 1997: 270-274). Bunlardan baka somutlatrma yaplarak kullanlan su yeili,saman sars, portakal rengi, cam gbei, gl kurusu, krem rengi, nar iei, ala rengi, duman rengi, is rengi, meneke rengi, ta rengi, eker rengi, tula rengi, eftali rengi, ttn rengi, vine rengi, toprak rengi gibi pek ok renk ad da bilinmektedir. Bunlardan baka, turkuaz, bordo, lila sklamen, bej, safir gibi bat dillerinden gelen renk adlar da dilimizde kullanlmaktadr. Renk tablosu bylesine zengin olan Trkiye Trkesinde ata sz ve deyimlerde kullanlan renk says ise olduka snrldr. Bunlarn balcalar kara-siyah, ak-a- beyaz, al- kzl- krmz, alaca, sar, yeil, kr, boz, gk. mor, pembe eklindedir. Kara- Siyah: En koyu renk kabul edilen siyah dilimize Farsadan gelmitir. Trke deyim ve ataszlerinde ayn anlam veren kara szcnn kullanldn grmekteyiz. Divan Lgatit Trk te kara ayn zamanda karanlk anlamnda kullanlmtr. (Kagarl 1986: 265). Beyazn kart olan bu renk daha ok ktlk, uursuzluk, skntl durumlar, terslik, yas, lm, gizlilik gibi durumlar ifade etmek iin kullanlr. Deyimler: kara haber, kara almak, kara srmek, kara kara dnmek, aralarndan kara kedi gemek, karalar balamak, kara baht, kara cahil, kara bulut, kara dzen, kara kara dnmek, kara gn, kara gn dostu, kara Fatma, kara kapl kitap, kara kalem, kara k, kara kucak, kara kutu, kara mizah, kara liste, kara para, kara sevda, kara tahta, kara yas, kara bayram, kara yaz, kara yel, kara yer, batan kara, gz kara, gnl kara, karn kara, yal kara, tavuk karas, yz karas, karabasan, kara dzen, kara kucak, kara al gibi araya girmek, kara almak, kara gzne mi ak, kara batak gibi dalp kmak, kara borsaya dmek, karanlk basmak, karanla kurun skmak, analk kara yamalk, alktan gzleri kararmak, karaca kuruca gnlme grece, iki eli yal kara, siyah beyaz, siyah rk, siyahn ak esmeri yoluna kurban kesmeli, Ataszleri: kazan kazana kara demi, tavann glmekten akl gitmi,, arife gn yalan syleyenin bayram gn yz kara kar, gider kazan karas, kalr yzn hras, isteyenin bir yz kara vermeyenin iki yz, kara gn kararp kalmaz,, kara ile sardan huri, sar ile sardan peri, iki karadan elinin kr doar, kara yanna varma kara bular,, kara baa kara takke yarar, su her eyi temizler, yz karasn temizleyemez. Ak- A-Beyaz. Btn renklerin bileimi kabul edilen beyaz dilimize Arapadan gelmitir Trke, deyim ve ata szlerinde ayn anlamda ak- a szcklerini grmekteyiz. Kagarl buna her eyin beyaz anlamn vermitir (Kagarl 1986. 51). Aydnlk, parlaklk, temizlik, namuslu ve drst olma, saflk, arlk (bir ynden br yne geme), gibi duygular ifade ederken daha ok zdd olan siyahkara renkle birlikte kullanlr. Deyimler: binin ak dediine dieri kara demek, ak dmek, ak sakaldan yok sakala gelmek, ak pak olmak, akla karay semek, stten kma ak kak, yz ak olmak, yz ak, ak st emmek, anasn
265

ak st gibi helal olmak, akn ad, karann tad, iki cihanda yz ak olmak, stten ak sudan pak olmak, sana ak dmek, beyaz sayfa amak, beyaz eya, beyaz perde, beyaz dizi, beyaz cam, beyaz zehir, beyazlara brnmek, beyaz bayrak ekmek, kire gibi bembeyaz olmak, Ataszleri: Ak gn aartr, kara gn karartr, ak kpek kara kpek geitte belli olur, ak koyunun kara kuzusu da olur, aaran varken alayana kim bakar, a krekle atarlar, karay dirhemle satarlar, ak ake kara gn iindir, ak giyen aa gerek, ak it kara it hepsi bir it, ak koyunu gren ii ya dolu sanr, ak kpee koyun diye sarlma, ak eker kara eker bir damar soya eker, ak yamak leke gtrmez, ay akm, kirpi yumuam dermi, karaca kuruca gnlme grece, karaya sabun deliye t neylesin. Al- Kzl Krmz: Arapadan dilimize giren krmz szc, Trke deyim ve ataszlerinde al, kzl eklinde de grlmektedir. Kagarl da bu terimleri krmz renk karlnda kullanmtr. (Kagarl 1986: 17, 326) bazen olumlu, bazen olumsuz anlamlar tayan bu renk cesaret, dirilik ve canllk, edep gibi pozitif anlamlarn yannda fke, utan, lm, kzgnlk, aknlk edepsizlik gibi negatif yan anlamlar belirten deyim ve ataszlerinin iinde kullanlr. Deyimler:al kanlara bulanmak, al al moru mor olmak, iki eli kzl kanda olmak, krmz dipli bal mumuyla armak, kzlca kyamet kopmak, lohusay al basmas, ayana krmz hal sermek, yz kzarmak, yzn kzartmak, al sancak, al kanlara boyanmak, al balamak, al giyen alnr, kzl deli, kzl kopuk, kzl sultan, pancar gibi kzarmak, al al moru mor olmak, horoz gibi kpkrmz olmak, krmz kart grmek-gstermek. Ataszleri: Al elmaya ta atan ok olur, al giyen alnr, mor giyen salnr. allar yakrken, eller bakrken, al ile aslan tutulur, g ile san tutulmaz, all allya, morlu morluya, all gelin olmu, pullu evlenmi, esmere al bala karsna ge ala, delinin al yeili olmaz.alma al, satma kar illa doru. Alaca: Birka rengin karmna verilen bu Trke isim deyim ve ata szlerinde yer bulur. Olgunlamaya balamak, kt huy, karklk gibi anlamlar ierir. Alaca dmek, insann alacas iinde hayvann alacas dnda, alaca bulaca, alaca karanlk, alaca bulutun sca topal kzn kuca, alaca gmlein ya yeni, ya yakas meydana kar, alaca kei her zaman pskll olak dourmaz. Sar: Scak bir renk olan sar, yeil ile turuncu arasnda yer almakta ve kzgnlk, huysuzluk, terslik, kim olduu bilinmeme, deerli, kymetli olma veya olmama gibi durumlara gnderme yapmaktadr. Kagarl bu kelimeyi sar biiminde vermitir (Kagarl: 1986:491). Sar damar tutmak, sar yan, sar izmeli Mehmet Aa, sar lira,sar sendika, sar ya ile yalayp, kuyruk ya ile dalamak, alma sar satma sar kapndaysa tutma sar, samann sarsn odunun karasn marta alkoy, Yeil: Kagarlnn (ya: taze nesne zerzevat, sebze, meyve, ve yal: yeil) (Kagarl 1986: 756- 757) anlamn verdii bu renk insana yakn olarak kabul edilir canlandrc, glendirici, rahatlatc olumlu zelliklere sahiptir. Ayn zamanda slamiyetle de ilikilendirilir. Murat ve cennetin rengi kabul edilir. Yeil k yakmak, yeilden yemek, kardan baktm yeil trbe, yanna vardm estafurullah tvbe, her boyay boyanp bir fstki yeil kalmak, trbe yeili gibi olmak Kr: Beyazla az miktarda siyah karmndan oluan renktir. Olgunluk, yallk, etkilenme gibi durumlar belirtir. Divanu lgatit Trkte kelime bu ekilde kaydedilmitir (Kagarl 1986: 317). sana- sakalna kr dmek, Kr atn yannda duran ya huyundan ya tynden, atn kr, erkein burnu, Boz: ak toprak veya kl rengi, gri tonlarn ifade eden bu renk Kagarl da aynen gemektedir(Kagarl 1986: 106).Boz bulank akmak, kzarp bozarmak, ak boz at Gk: Mavi:,yeile alan mavi tonlarndaki bu renk ayn zamanda denizin ve gk yznn rengidir. Gk gzl, kara gz araba ile, gk gz arama ile, mavi boncuk datmak, mavi boncuk kimde Mor: Krmz ile mavinin karmasndan oluan bu renk meneke rengi diye de bilinir. Mor meneke, mor tesi, al al moru mor, mor patlcan Pembe: Beyaza biraz krmz eklenmesiyle elde edilen bu renk iyimserlik ve genlii anlatr. pembe gnlm sende, dnyay toz pembe grmek, dnyaya pembe gzlkle bakmak
266

Sonu olarak Trke renk adlandrmalar ynnden hem ok zengin hem de yaratc zellie sahip bir dildir. Benzetme ve yaktrma ile elde edilen hac yeili, fildii, kanarya sars, klrengi, rdekba v.b. gibi renkler, amber, esmer, arabi, zmrt gibi Arapa, ate, abanoz, erguvani gibi Farsa, haki, nefti, tarni gibi Farsa+Arapa,bej, bordo, gri, krem, sklamen gibi Franszca, Akdeniz mavisi, alev krmzs, boncuk mavisi, gmi gibi Trke+Arapa (Kk 2010:422) dilleriyle oluturulan bazen bergamut rengi gibi talyanca ve turp filizi gibi Trke+Yunancadan gelme renk adlar da vardr. Bu kadar eitlilie ramen dildeki anlama belirginlik ve g katmak iin kullandmz atasz ve deyimlerimizdeki renk adlandrmalarnda yabanc kaynakl renkler yok denecek kadar azdr. Bu da bize Trkenin atasz ve deyimler asndan yabanc etkilere kar daha korunakl kaldn gstermektedir. KAYNAKA Aksan, Doan (1993), Trkenin Gc, Ankara: Bilgi yaynevi. Aksoy, mer Asm (1984), Ataszleri ve Deyimler Szl, Ankara: TDK Yayn. Bayraktar, Nesrin (2003), Renk Adlarnn Trkenin Sz Varlna Katklar, VIII. KIBATEK Edebiyat leni, 16-20 Ekim anakkale. Dapnar, Aydn (1994), Tpk ve benzer Trk ngiliz Atasz ve Deyimleri, Ankara: kerem Matbaas. Duymaz, Ali (1998), Balkesirden Derlenen Ataszleri zerinde Bir Deerlendirme,. Balkesir Kltr Aratrmalar Sempozyumu, Balkesir niversitesi Yayn. s. 334-342. Elin, kr (1977), Trk Dilinde Atalar Sz, Halk Edebiyat Aratrmalar, Ankara: Kltr Bakanl Yayn, s.137-150. Kagarl, Mahmut (1986), Divanu Lgatit Trk, Besim Atalay evirisi, ndeks Ankara: TTK yayn. Kaymaz, Zeki (1997), Trkiye Trkesi Azlarnda Renk Bildiren kelimelerin Kullanl ve Sistematii, TDAY, Belleten, Ankara: s. 251-341 Kk, Salim (2010), Trkiye Trkesinde renk Adlar ve zellikleri, Uluslar aras Sosyal Aratrmalar Dergisi, Wolme 3/10, s. 420-427. Saraba, M. Erturul (2010), rnekleriyle Byk Deyimler Szl, stanbul:YPK Yaynevi Topu, Nazmiye (2001), Franszca ve Trke Renk simleri eren Deyimlerin karlatrmal ncelenmesi, Hacettepe niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, Say: 20, s.131-140. Trke Szlk (2005), Ankara: TDK Yayn. lktar, M. akir (1962), Trk Ataszlerinin Mene ve Mahiyeti, Trk Folklor Aratrmalar, Say: 158, s.2840-2842.

267

MEVLEV KLTRNDEK MGELERN ADA TASARIMLARDA KULLANIMI

Yrd. Do. Dr. Emine NAS Yrd. Do. Dr. Glizar ELEBLK Seluk niversitesi, Sanat ve Tasarm Fakltesi, KONYA enas@selcuk.edu.tr, galtun@selcuk.edu.tr

Giri alma; gnmzde sosyal, kltrel ve eitim alanlarnda popler ve tartmal bir olgu haline gelen tasarm ve tasarmn beslendii kaynaklardan biri olan kltrel eler zerine odakl bir incelemedir. Bu kapsam erevesinde, zengin tarih ve kltr birikimine sahip lkemizin din ve sanat alannda nemli bir deeri olan Mevlev kltrne ait imgelerin gnmz tasarmlarnda kullanm ve rneklerine deinilmitir. Mevlev kltrnde somut olarak kullanlan ve anlam yk tayan imgeler, gnmz hediyelik eya pazarnda ve zel tasarmlarda olduka sk kullanlagelmektedir. Ama; Mevlev kltrne ait imge barndran tasarm rnlerinin gerek tasarm, gerekse ticari olarak sanatsal ve estetik ynlerini belirlemek ve bununla birlikte esin kaynaklarndaki orijin ve geleneksel anlam yklerinin olumlu ve olumsuz etkileimlerini ortaya kartmaktr. alma; sahip olduumuz kltrel deerlerimizin kuralsz ve bilinsiz yaplan retimlerle yanl deerler kazanarak bir ticari bir meta olmasn engellemek adna ve ayn zamanda eitim&beceri erevesindeki pota ierisinde harmanlanan estetik tasarmlarn farkn ortaya kartmak adna da nem tekil etmektedir. Kapsam; Mevlev kltrne ait imgeler barndran el iiliinde retilen tasarm rnleri ve tketim hzna bal bir tasarm erevesinde retilen seri retimlerden olumaktadr. Yaplan gzlemler sonucunda eitli dkkan, atlye, zel koleksiyon ve kamu kurulularnda ad geen gruplara ait ok sayda rn belirlenmitir. nceleme yaplan mekanlar; T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Geleneksel El Sanatlar ve Maazalar letme Mdrl, Sral Sanat ve Tasarm (Konya), Rum ini Seramik Sanat Evi (Konya) dir. Bunlarn yannda; ebru, seramik, kee ve resim alanlarnda eitli sanat ve tasarmclarla grlerek rneklerine yer verilmitir. Alan almasnda, biim veya ssleme zellii olarak Mevlev imgesi tayan pek ok tasarm rn belirlenmi olup bildiri kapsam iinde on adet rn ele alnmtr. almada rneklemi; dekoratif ev aksesuarlarndan tekstil ve seramik duvar panolar, resimler, seramik ve ta biblolar, seramik satran takm oluturmaktadr. Mevlna ve Mevlevlik Milletlerin tarihi incelendiinde, baz dnemlerin daha ok nemli olduu, hemen fark edilir. Bu dnemlerde, toplumsal yaam derinden etkileyen medeniyet, kltr dnmleri ve zirve ahsiyetler grlmektedir. Bu ahsiyetler asrlarn eseri gelenekleri, yeni medeniyetlere tarlar ve onlar, binlerce yllk tarihi ve sosyo-kltrel bellei yeni ortama aktararak, medeniyetleri, dahas gemi ve gelecei btnletirerek lmszleirler. Mevlna, Yunus Emre ve Nasreddin Hoca, Trk milletinin slam medeniyeti dairesine giriinde ortaya kan zirve ahsiyetlerdir (zdemir, 2008: 12). 13. yzyl Anadolu corafyasnn ortaya kard nemli ahsiyetlerden biri olan Mevlna, Trk sufliinin temellerini atan byk mutasavvflardan biridir. (Horata, 1999.43). Tasavvuf dncesi, edeb kiilii, asrlardr okunan eserleri, ilm ve manev ahsiyeti ile etki ve etkisini hlen devam ettiren kltrmzn yap talarndan biridir. Dinin ekil, merasim ve ritel boyutuyla yaanmasndan te zne inmeyi, ibadetlerin ruhunu kavramay ve dini akla yaamann abasn srdrmtr (zkse, 2007:52). Mevlnann dnce sistemi, eitli anlaylarn kendine zg sentezini gerekletirme dinamizmini gsterdii iin, yasad sosyo-kltrel ve tarihsel balamn
268

tesine geebilme orijinalliine sahiptir. Nitekim dnceleri, eserleri ve mutasavvf kiilii ile hem Dou-slam dnyasnda hem de Batda farkl din ve kltrlerden grd ilgi, onun sekin konumunu pekitirmektedir (elik, 2002: 21). Manevi bir eitim sistemi olan Mevlev felsefenin ana temalar anlay, af ve aydnlanmadr. Mevlevlii, dier mistik kurulular iinde farkl bir konuma ykselten temel sebep; Mevlanann, farkl kltrler ve dncelerin arpt 13. yy. Anadolusunda, farkl anlaylar yepyeni bir sistemde birletirerek herkesi kucaklayan bir senteze ulamasnda yatmaktadr (Horata, 2008:161). Bugn bu felsefeyi kabul edenler kltrel bir kardelik kitlesi olarak yaamlarn srdrmektedirler. Bu anlamda Mevlevlik tarih iinde Trklerin siyaset, kltr ve sanat hayatn etkilemi ve bu etkilemenin kaynan ise Mevlevhneler oluturmutur. Gnmzn gzel sanatlar okullar gibi alan Mevlev dergahnn sanat hayatna byk etkileri olmutur. iir, msik, dans ve dier gzel sanatlar tamamen rh bir ortaya ktr ki, bu insan ktlklerden uzaklatrp, ilh amaca yaklatracak aralar olarak grlmtr (Gen, 1998:25). Tasarm Kavram ve Mevlev Kltrndeki mgelerin ada Tasarmlarda Kullanm Tasarm kavram bir nesne, bir sistem yada bir olayn amalanan bir sonuca gre tanmlanmasdr. Belli bir amaca hizmet etmesi iin yaratcl ve problem zmn bnyesinde barndran, malzeme ve biimden oluan bir btnn paralarnn organizasyonudur (Bevlin,1977,3-10). Gnmzde modern yaamn bir gereklilii haline gelmi ve hemen her alanda etkisini hissettirmektedir (nl, 2004: 85). Tasarlama bir btndr ve insan yaamndaki tm becerilerin toplamdr Bir tasarlama eylemi sonucunda beliren ve asl yaptn gerekletirilmesi srasnda ynlendirici olan proje, izim, maket v.s. rnler ve buna bal etkinliklerin tmdr (Szen, Tanyeli, 2003; 231). Ta s a r m sreci yaratc dnce ile paralel ilerler ve estetik, zgnlk, sanatsal deer, ilevsellik ve farkl alanlarda srdrlebilirlik gibi unsurlar da beraberinde tar. Var olan bir olguyu yeniden yorumlamak tasarm saylamayaca gibi bu durum rnn deerini ve buna bal olarak beenisini de dren bir etki yaratr. Ancak yeni bir deer yaratabilmek iin gemite ayn alana ait yaratlm deerleri bilmek gerei vardr. Bu durum bireye aranp bulunacak deer ynnde yeni yaratcla ipular verdii gibi yeni deer bulmann yntemlerini de retir. Bu balamda bireyin; iinde yaad toplumun gemiini ve kltrn tanma, paras olduu corafya ve doann anlamna ulama arzusu, kltrel varlklarn korunmas ve yeni tasarmlarda yaatlmas dnceleri ile hazrlanan tasarmlar farkndalk yaratabileceklerdir. alma kapsamnda incelenen rnekler kavramsal (sembol, arm, fikir barndran) tasarm ve ssleme tasarmlarndan olumaktadr. rnler Mevlev kltrne ait; sema yapan hareket halinde ve selam veren hareketsiz semazenler, ney fleyen ve oturan derviler ile oturarak tespih eken Mevlna figr, Trbe ve Mevlev sikkesi biimlerinin orijinal yaplarn deformasyona uratmadan kullanlmtr. Dekoratif amalara hizmet eden rnekler ssleme tasarm bakmndan da sanat deeri tamaktadrlar. rnler incelendiinde; Mevlev kltrnde yer alan imgelerin bilgi&esin kayna olarak kullanld ve gemi, bugn ve gelecek lemindeki kltr ve estetik balantlarnn szlm bilgi birikimi erevesinde harmanland grlmektedir. Bu anlamda; aada verilen rneklerin tasarm ve uygulamada farkndalk yaratt gzlenmektedir (Fotoraf No 1).

269

Fotoraf 1. Mevlev Kltrne Ait mgeler Barndran Tekstil rnekler (a-Emine Nas&Hatice Sedef Gne Aplike ve Makine Nak Kee Pano, b-Theresa May-OBRIEN Kee Pano, c-d- Hatice Sedef&Glizar elebilik Denemeler Makine Nak Pano, e- Zlfiye Kaar Semazen Aplike Pano, f- Ahmet Ayta&Mehmet Girgi Kee Pano). Tasarm, esinlenme, yaratclk ve uygulama (retim) ilikisinde meydana gelen her deiim sonrasnda yaanmaya balanan yeni koullar, eskiyi tmden reddedip, dlamak yerine onu iine alr ve yeni dntrr. Mevlev imgelerinden figrler ve nesnelerin tasarmlarda kullanm; toplumsal bilince, eski ile yeninin uyumu olarak yansmaktadr. Geleneksel motifler ve biimler; yaatmak, gelitirmek ve tantmak amal ssleme sanatlarnda ele alnr ve kaynak tekil ederler. Geleneksel biimlerden yola klarak hazrlanan bu tr tasarmlarda, rnn deeri bakalarnn beenisinde deil, kendi zndedir. Yarg kayna rnn kendisidir (Kkerman,1996: 63). El iiliinde retilen ve beceri gerektiren bu tasarmlarda ilevsellik zelliinin tesinde, esin kaynan deformasyona uratmayan ve uygulama ile btnlk gsteren anlam yk aramak gerekir. rneklerde kullanlan Mevlev kltr imgeleri, tasarmcnn yaratc dncesi ile orijinal kimlie brnr. Bu durum tasarmcnn bireysel yetenekleri ve dncesinden kaynakldr ve kltrel olgularla hazrlanan tasarmlara ekonomik retimlerin yannda esiz ve srekli olma zellii kazandrr (Fotoraf No: 2).

Fotoraf 2. Mevlev Kltrne Ait mgeler Barndran Seramik-Ta-Resim rnekler (a- Hseyin Savun Mevlana ve Klliyesi GESM 4. Hediyelik Eya Tasarm Yarmas Ta rnleri Mansiyon, b- Melike Canakay Mevlev-Semazen Satran Takm GESM 4. Hediyelik Eya Tasarm Yarmas Toprak rnleri nclk dl, c- Fatmagl Aksoy Modernize Tuval zerine Akrilik alma, dSral Sanat ve Tasarm Merkezi Modernize Seramik Mevlev Figrleri, e- Rum ini Seramik Sanat Evi Modernize ini Mevlevi Figr, f- brahim ahin Sayfalar Modernize Seramik Mevlev Figrleri, g- Selim Srgit Gel Modernize Tuval zerine Akrilik alma, h- Hikmet Serdar Mutlu Semazenler ve Bendir Modernize Seramik Mevlev Figrleri).
270

Deerlendirme ve Sonu Ulusal ve uluslar aras bir kltr deeri olan Mevlna ve Mevlevlik, soyut ve somut imgeleri ile tasarm kavramnda potansiyel bir esinlenme kayna durumundadr. Kltrel ve sanatsal imgeler, yaratclktan yoksun tasarmlara grsel zmler getirirken bir yandan da bu imgelerin zgn karakterlerinin bozulmasna sebep olmaktadr. Yaplan incelemelerde zellikle hediyelik eya sektrnde, ticari kayg ile tasarlanan endstriyel retimlerde zgn olmayan, sradan ve kitleler iin retilmi kitshc rnler de dikkati ekmitir. Kontrolsz yaplan retimler sonucu ortaya kan bu grup dk beeni dzeyine hitap etmekte ve ucuz hediyelik eya olarak nitelendirilmektedir. almada yer alan rnekler ise; bir tasarm dahilinde retilen veya retim iin tasarlanan rnekler ve kendi zgn tasarm bnyesinde var olan orijinal tasarm rneklerinden olumaktadr. Her iki gruba ait rneklerde de; Mevlev kltr imgeleri zgn zellikleri korunarak, ada yorumlarla modernize edilmi, dolays ile de kltrel deerlerin bu yolla yeniden yaplandrlmas salanmtr. Srekli deiim ve geliime ynelik ilerleyen tasarm alannda kltr ve kltrel imgeler ok ynl olumlu ktlara sahip etkili bir aratrma-gelitirme alandr. Ancak kurall ve etkili bir eitim sistemi ile doru ve gvenilir kullanlabilir. Konu kapsamnda yer alan zgn ve yaratc tasarmlarn ekillendirdii el sanat rnleri, Trkiyenin gelecekteki gc haline gelecek olan kltrel bellek oluumunda nemli misyonu olacaktr. Sonu olarak; tarihi-kltrel-doal belgelerin korunmas ve srdrlebilirlii, tanabilir eski eserler kadar nemsenmelidir. Gemie ilikin referans noktalar olan kltrel deerlerin, el sanatlar yolu ile yozlatrlmasna izin verilmeden zgn-ada yorumlarla yaatlmas, bir btnlk iinde ele alnmas ve evrensel etkiler yaratmas iin eitim alm profesyonel insan gcne ihtiya vardr. Kltrel deerlerin tasarm alanlarnda tantlmas ve yaratclk dahilinde esin kayna olma bilincinin kazandrlmas, bu alanda hizmet veren tm eitimcilerin grev ve sorumluluu olarak anlalmaldr. KAYNAKLAR Atalayer, G., (1997), Bilgisayar Destekli Tasarm ve Tasarmcnn nemi, Hacettepe niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Yaynlar, Say: 16, Ankara. Bevlin, E. M., (1977), Design Through Discovery, Holt Rinehart and Winston, Newyork. Dastarl, E., (2007), Sanatn Kii, Rh+ Plastik Sanatlar Dergisi, Say: 42, Temmuz, stanbul. elik, C., (2002), Mevlanann Fikirlerinin Trklerin Dini Hayatna Etkileri, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say: 12, Kayseri, s. 21-38. Gen, ., (1998), Kbrs Lefkoe Mevlevhnesinde Yetimi Mevlev Divan irleri, II. Uluslararas Kbrs Aratrmalar Kongresi, 24-27 Kasm l998, Dou Akdeniz niversitesi, Gazimausa, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti, s. 23-33. Horata, O., (1999), Mevlna ve Divan airleri, Hacettepe niversitesi, Edebiyat Fakltesi Dergisi, Osmanlnn Kuruluunun 700. Yl zel Says, Ankara, s.43-56. -------------, (2008), Mevlana Celaleddin Rum and Mawlawism in Turkish Cultural Life, Erdem, Say: 50, Ankara, s. 162-167. Kkerman, ., (1996), Endstri Tasarm / Endstri in rn Tasarmnda Yaratclk, stanbul. nl, N., (2004), Tasarmda Yaratclk ve levsellik Tekstil Tasarmndaki Konumu, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl:4, Cilt:3, Say:1, Ankara, s. 85-96. zkse, K., (2007), Mevlna Celleddin-i Rmnin Dncesinde Kadn, Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: XI/1, Sivas, s. 51-67. zdemir, N., (2008), Kltrel Ekonomik mge Olarak Nasreddin Hoca, Milli Folklor, Yl: 20, Say: 77, Ankara, s. 11-20. Szen, M., Tanyeli, U., (2003), Sanat Kavram ve Terimleri Szl, Remzi Kitabevi, stanbul.
271

GEMTEN GNMZE: AMAN-TASAVVUF BREBR ETM VE YARATICILIK

Yrd. Do. Faruk ATALAYER Anadolu niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, ESKEHR fatalayer@anadolu.edu.tr

Sanat ve tasarmda bilginin farkl, artc, zgn, biricik, benzersiz kullanm insan beyninin zel bir yaplanmasn gerektirir. Doutan dahilik, yksek zekallk bilim d bir sav olduundan, yaratc doulmamakta, yaratc olunmaktadr. Yaratc bir beyin biimlenmesi ise, kurulu dzene uyumlu insan yetitirmeyi erekletiren retme yollaryla kazanlamamaktadr. Yaratc bir kiilik ve ona uygun tm zihin ilevlerinin ve ilemlerinin kazanlmas iin; nce sradanlatrlp, normallie koullanm uygun beyin (nronsal, kimyasal, hormonsal bozukluk, gdklk iermeyen beyin) gereklidir. Koullanma ve gdlenmelerini yetmezliiyle, snrllyla, engelleriyle eliip-atan uygun beyin sahibinin gnllne, kararlna bal olarak KLNN YENDEN BMLENDRLMESN salayacak, zel bir eitim-retim sreci gereklidir. Bilgiyi, farkl, yeni olarak kullanmak Sanat ve tasarmda, bilginin zgr ve zgn kullanmn salayacak eitim-retim sreci iin, gemiimizde iki zgn, baarl yol vardr. aman ve Tasavvuf yaamnn birebir eitimleri 1- RETME-ETME lk renen iin, her tr bilgi yenidir. Bu adan YEN kapsam ok geni bir kavramdr. Tmel olarak kullanlnca, ileri olan da, geri ve yinelemeyi de (Tekrar da.) kapsar. Sanat ve tasarmda yeni denilince, bu tmel kapsam geerliliini yitirir. Ne yinelemedir, ne olan srdrme, ne de armadr. nk sanat-tasarm yaratclnn gstergesi, BLGNN ALIILMADIK, FARKLI, LER, KALICI, ZGN VE KATILIMCI KULLANIMINI ieren bir bireim/sentez ilemini belirtir. Ama yaplanp, retimde konumlanm her meslein-iin bilgisi, GEMTE EDNLP, ONAYLANMANIN ve uyguland iin de dorulanmann bilinmiliini temsil eder. Eskiyi, bilinmii, nceden bulunmuu, tmel olan YEN kavram dolaylca kapsar. Ama estetikte yeni denilince eskiyi bilip, ondan daha ileri, farkl, daha deiik olma nitelii anlatlr. Bu balamda, gemii kullanmann yollar unlardr: YKNME/ TAKLT: Varolann, bulunup, bilinenin biimsel deiikliklerle, benzerlii gizleyerek yapmadr. KOPYA: Varolann benzerini, aslndan yararlanarak yapmadr. YNELEME (tekrar): Varolann, ufak-tefek niceliksel deiikliklerle yapmadr. YAP-BOZCULUK: Varolann ana paralarn deitirerek, yeniden dzenlemedir. DENEME-DZELTME: Varolann aksayan-eksik ynlerini gidermedir. DETRMEEKLEME: Varolann, yerin-pozunu deitirmeden, doku, renk, malzemeye vs kadar farkllatrmadr. ALMA: Varolann kaynann zellikle bilinmezliine dayanarak armamadr. Bu onayl, izinli bilgi aktarm, ancak dz-metafizik us ve mantkla salanmaktadr. retimde; dier zihin gleri (merak, sezgi, zeka, drt vs) etkinlik ve beceri iermesi gerekmemektedir. Yaratc kiilik, gemii, gemiin bilgilerini tketen deil, reterek bilgiyi bilgiye katan kiiliktir. yknmez. Kopyalamaz, armaz Sanat ve tasarmda yeni, daima bir GEMDEN EDNLEN bireimdir. Kalc ve katlmc olan benzersizlik, zgnlk ve ileri olu, sanat-tasarm yaratclnda estetik yenidir. Beynin, ilevsel bir btnlk iinde, ileri beceri ve yeteneklerle almasyla retilendir. (Faruk.2008:s.1): Tmel kapsamyla, yeni diye, GEM o veya u biimde YNELEYEN-YKNEN retme yollar, ancak ve ancak dz usu, metafizik mant RENM bir insann bavurabilecei yntemlerdir. nk renme, znde bellediini srdrmedir. Eer, insan, beden ve beyinsel olarak, ocuklukta gdlendii bilgi kullanma ilemlerinden arnmam, zel bir eitimle grme, dnme, bulma becerileri YENDEN YAPILANDIRILMAMI ise, salt OLANLARI-EDNDKLERN TKETECEKDR. Gemii
272

srdrme olarak, bilgi hrszlndan bellediini aynen yinelemelere kadar, aktarmacl-yknmecilii kanlmaz olarak yapacaktr. Gemiten gnmze gelenleri OLDUU GB YNELEMEK, yaratclk eitiminin ana ekseni deildir. Tam tersine, yaratma: GEMTEN GNMZE GELENLERDEN daha ileri, daha retken bireimler oluturmaktr. BREYSEL EREK-HEDEFLE SONU arasndaki DEM ve GELM BAINI, ancak ZEL BR ETM kurar. nsan, KOULLANIP-GDLEND kadar grr, duyar, duygulanr, bilir ve uygular. te, yaratc kiilik gelitirmede, GEM SRDREN RETME deil, ZEL BR ETME, insann bedensel, zihinsel, duygusal alanlarda, beyin glerini YEN BR YAPILANDIRMAYA DNTRME, en ilerletici, en retken yoldur. Birey olutan estetik duygularn oluturulmasna, zekadan sezgiye, esnek-derin dnmeden estetik ahlaka-cinsellie, empatik grmeden ie gmeye (meditasyona), imgelemden gndz d kurmaya kadar; tm zihin glerinin deitirilip-gelitirilmesi, YARATICILIK BECER VE YETENEKLERNN beyinde basknlatrlmas: THAL DEL, BZE ZGE, GEMTEN BREMLENM bir eitimle, aama aama zmsenip, kullanlabilir duruma getirilmektedir. nsann baz doal reflekslerde olduu gibi (ki ok snrldr), renilmeden yaplan tepkileri vardr. Gdsel olarak tanan bilgiye dayal doal refleksler, sosyal insan oluturmaz. Ama insann sosyal insan olarak yaamda kulland, gerekletirdii tm ilikiler, iletiimler ve davranlar, doduktan sonra renmeyle kazanlmaktadr. Bu kapsamda: renme: nceden edinilmilerin yinelemelerle/tekrarlarla zmsenmesine, deneyim ve yaant sonucunda beyin merkezlerine bilgi kaydetmesine, buna bal olarak tutum ve davranlarda meydana gelen gelimelerdir. Dnyaya bilgisiz gelen insan, edindii bilgilerle duygulanmada, dnme ve davranmada normalleinceye, egemenlie uyumlancaya kadar deiir. Doduktan sonraki deiim sonucu kazanlan edinimler, ortaya tanml, denetli, programl ve egemenlerin karlarna uygun hem de KURUMLAMI bir RENM DZENYLE salanr. Yani retim, dzene sokulmu denetli bilgilerin koullandrmalarla belletilmesidir. ocukluktan itibaren, egemen ve geleneksel renmeye dayal bilgiyi belleme: insann zgrlemesini, birey olmasn, bamsz varolu kazanmasn hedeflemez. retmenin temel erei, bilmede, bulmada, yaratmada zgr, zgn uygulama, yapma/icra deildir. Tam tersine neleri yapp-yapmayacann, uygulayp-uygulamayacann, inanp-inanmayacann snrlarn belletmedir. Yani ocukluktaki renmeye dayal deiim, edinilenleri, olanlar, bellenenleri koruma ve srdrme olarak; DEMEME, DETRMEME, DEME KARI KOYMA koullanmalarn ierir. Yaratclk eitimi de bir renme ilikisi ve iletiimidir. Bilgiyi aktarma, belletip zmsetmedir. Ama temel erei, HERKES GB OLMAYI deil, insann birey olmasn, zel ve zgn ben olmasn salama deiimidir. ocukluktan itibaren koullandrmalarla edinilmi beyin dzenini, dnce ve duygularn ileyiini, ilevlerini, daha ileri, daha retken, daha zgn bir btnle gtrmek iin yaplan eitmeye-retmeye eitim denilir. Yaratclk eitimi, asla geleneksel bir retme veya Postmodern kaynak talan etme-alma tekniklerini belleme ve eklektik birletirme programlarn edindirme deildir. (Atalayer.F.2007:s.2) Snfsal egemenliin varolduu dzenlerde, hibir bilgi kurumu (Okullar, faklteler.), retmenin dna taamaz. (Kresellemenin srarla dayatt, GRUP YARATICILIK TEKNKLER bile, bireyi hiletirme ve birilerine baml olarak davranma koullamalarn edindirmeden te deer iermez.) Geleneksel veya Modern sanat-tasarm kurumlar, MESLEK ve retimi ile snrldrlar. Sanat ve tasarmda yaratclk eitimi, her insann doutan getirdii, yaratamaya uyumlu, elverili YETLERN (stidatlarn.) aa karlp yeteneklenmesini ve buna egdml zel-zgn bir beyin biimlenmesini hedefler. Meslek ve i gerekliliklerine uygun, yeterli bilgi donanmlarn, ihtisas denilen alancklarda yaltp, hapsedici biemde edindiren retimin ana zellii ise; egemenlik dzenine uyarlanm kiilik elerini edindirmeyi ierir. Kurulu dzence, normalletirilmi insan benliinin eleri (Ahlaktan inanlara, duygulardan cinsellie, sosyal rollerden alkanlklara kadar her eyi) muhafaza edilerek (Bu yanlarn sormadan, sorgulattrmadan, atpelitirmeden: gemiten getirilenleri olduu gibi srdrerek.), programlanm ve egemenlie gre onaylanp dorulanm, gerektii kadar bilginin koullanmalarla bellenmesini ierir. YARATICILIK ETM ise: bu anlamda, egemen dzenin, kurumlarla yaplan klasik retimin bilgi, bilme, bili
273

kalplarn deitirip YENDEN RGTLEMEK iin yaplan eitim ve retimdir. Nesnesi, hedefi dorudan insandr. Bireydir. Estetik olmaklk-varolu kazandrmaktr. Birebir, yz yze yaplan bir retme-eitme iletiimidir. Klasik-kurumsal retimin oluturduu beyin kullanm ortalamasn ap, yksek zeka boyutunda beyin merkezlerini ve ilevlerini, yeniden biimlendirmektir. Alglamada, anlamada, bilmede, bulmada, tasarlayp retmedeki becerileri, daha hzl, daha doru, daha farkl klacak, psikomotor yetenekler edindirmedir. renme iin, insann daha doduu andan itibaren uyarlmlkla gdlenme durumunda olmas gerekir. Yani renmede, uyaran, tembihleyen, snrlayan olarak ynlendirici ve belirleyicidir. Halbuki yaratclk eitimde, bireyin kendi isteklilii, kendi kararll, niyetlilii belirleyicidir. Birebir esasl bu eitimin erei, hedefi; kendini bilmede, bilmeyi bilmede, bilmediini bilmede, yeni bir beyin yaplanmas oluturmaktr. renmede; da dayal, egemenlik adna koullama ve gdleme esastr. Koullanma ve gdlenmelerin tamamnda ise, KORKU ve KAYGILAR-YASAKLAR, renmenin alt yapsn oluturur. Bu korku ve kayglarn ilemlemesi ise, da dayal genel uyarclara koullanmlkla salanr. Uyarclarla dnce, duygu ve davranlar ayn, deimez yapda pekitirilip, motor davranlara evrilirler. Yine duyumsamay, grmeyi, alglamay, anlamay, duygu ve dnceleri belirleyen ana tutumlar: korku ve kaygyla beslenen, derin, ok zor deien koullandrmalarla zmsetilir. Doduktan sonra, sradan-normal insan olmay salayan retim koullamalar, BLGNN ZGR, ZGN kullanlmasn engeller. Engellemeler, ayn zamanda da edinilip-benimsenmi her bilgi ileminin korunup, deimemesini salar. te yaratclk eitiminin ana sorunu, ocuklukta koullanm bilgi, bilme, bildirme kalplarnn DETRLMES GEREKLLDR. Birebir eitim, kiiliin yenilenmesini, anlamada, anlamlandrmada, anlatmada daha ileri ilem yapacak bir beyin dzeni kazanmn erekler. Bu ise; retme esasl olarak, ocuklukta biimlendirilmi korku, kayg temelli koullanmalar, gdlenmeleri, sabitlenmi duygu, dnce, davran tutumlarn krp, amay gerektirmektedir. Byle zel bir eitim iin GEMMZ bize iki baarl deneyim sunmaktadr. aman ve Tasavvuf eitimleri 2-AMAN ETM nsanln en ilk TOPLUM BM: Ana-hanlk/Anaerkil toplum biimidir. Bu toplum KANDA esasl bir yaplanmadr. Eitliki, dayanmac, ortak retim ve paylama dayanan, kimi sosyoloji kaynaklarnda LKEL SOSYALST veya LKEL KOMNAL toplum olarak adlandrlan toplumdur. Yine dealist pek ok tarihi tarafndan da BARBAR TOPLUM diye nitelenen Anaerkil toplum ncesi UYGAR/MEDEN tek bir toplum yoktur. Ne dounun in, Hint, ne ran, Mezopotamya, Anadolu, ne de Msr uygarlklarnn VAROLMADII, . 25 bin ila 6 bin arasnda deil uygarlk, kent, Medine, polis, ehir, hatta ky denilen OTURUKLULUK bile sz konusu deildir. Kimi tarihilere gre 40-50 bin yllk bir sre olarak tahmin edilen bu srece D CNS damgasn vurmutur. (Unutulmamaldr ki insanlk tarihinin ilk AVCILARIDA bayanlardr, hanmlardr. Bu ylesine etkin bir retim biimidir ki / Avclk-Savalk/: insanlk belleine AMAZONLUK olarak kaznmtr.) Ana-hanl ilk ve en uzun sre yaayp yaatm toplum ise, n-Trklerdir. Ana-hanl, gnmzn egemen kltryle, yada BABA HANLIIN/ATAERKLLN anlam ve lleriyle deerlendirmek, byk bir yanlgdr. Ana-hanln doduu dnemde, dnyann uzayzaman dengesi, doa, iklim koullar gnmzden ok farkldr. SON BUZUL DNEM koullar: salktan beslenmeye kadar yaamn en zorlu dnemidir. Bilgi birikimi, teknik ok snrldr. Yaam sresi ok, ok ksadr. Bu koullarda NSANIN KENDN RETMES ile EKONOMK RETM i iedir. Srdrlebilir bir retim biiminin varl, KEND NESLN RETME YETERSZL karsnda, fazla nem iermez. Bu koullarda DOURGANLIK, hemen hemen her eyin zerinde bir RETC G durumundadr. DLN-ANALIIN kutsanp ululanmas ve topran, gn, ayn diil esasl bereketin, yaam retmenin edeer gleri konumuna gelmesi, kanlmaz olmutur. Tarih ncesinin, n devirlerine ait olan TANRICA HEYKELLER bu gerekliin sarslmaz kantlardr. O koullarda, AMANZM; toplumun temel gc olan NSANLIIN LK NAN DZENDR. Ama
274

biimi ne olursa olsun, altyap olarak retim ve buna e den ahlak, hukuk, kltr, ancak ve ancak BLGY EDNME, KORUMA ve AKTARMA ile olasdr. Eer hem nesli retme, hem de ekonomik yap: DZEN ve SREKLLK kazanmsa, bilgi gelecee aktarlm demektir. te teknikten kltre, trelerden ahlaka, cinsel snr ve tabulardan erk gcne, destanlardan-efsanelerden iyiletiricilie/ ifacla vs kadar: bilgide bilici, bilgide aktarc, bilgide gelitirici olan AMANDIR. Ama aman, salt bu Ana-hanln kut ve klt deerleri; ETKN NCLE, YOLGSTERCLE, BLCLE, BLGELE, YLETRCLE, YNLENDRCLE vs ykseltmez. amann stnl, sahip olduu BLG GNE, BLGY KULLANMA ZGRLNE, ZGNLNE dayanmtr. Atei, tekerlei bulan, gelecek tasarm ile emei sosyalletiren ALET YAPIMINI gelitiren, BLMN yaama geiren ANAERKL toplum biimidir. Bu dzende, YAZIYI, SMGESEL ESASLI RESM, SZ, R kullanan, YLETRC/ FACILII GELECEE TAIYAN bilginin KORUYUCUSU, AKTARICISI, GELTRCS ise aman olmutur. lk dnemin amanlar HANIM AMANLARDIR. Genel olarak da nitelikleri AK AMANLIKTIR. (zel BRBR ETMLE yetimi amanlarn niteliidir.) amann bilgiyi koruma ve aktarmada kulland eitim-retim dzeni hala bilinmezlerle doludur. Ama ANAHANLIK esasl toplum biimi, bilmeyi, bilgiyi aktarma ve gelitirmede baarl olmasayd, binlerce yl ayakta kalamazd. nsanlk kendini srdremezdi Kadn amanlar MEDDATRDR. (e gp, derin dnmeyi bilendir.) YLETRCDR/ FACIDIR. TRENLER, TRELER (avdan savaa, lenden kut gnlere, niandan evlenmeye, doumdan ad almaya vs kadar) bilip ynetenlerdir. Gen kzla gei ayinlerini uygulayan, Kamasutray bilenlerdir. DESTANLARI, EFSANELER, SYLENCELER ezbere bilen, ekleyen, yeniden retenlerdir. Gizli, ak yazy bilen, okuyan, yazanlardr. Hem normal kabile yelerinin, hem de liderlerin lmlerindeki trenleri gerekletirenlerdir. lk mzik ve dans ustalardr. Ama en nemlisi, BLGNN YENDEN RETLMESNDE, doaya yknen dualist esasl bir MANTII kullananlar olmalardr. Daha hibir snfl toplum uygarlnn (inden Hinde, Mezopotamyadan Msra, Yunandan Romaya kadar) yeryznde domad zamanlarn, BLGY KENDNE ZGE BR DZENLE, gelecee eitim ve retim olarak aktaranlar HANIM AMANLARDIR. Hibir SINIF ESASLI UYGARLIKTA grlmeyen bir anlayla, BLGNN DAHA LER GTRLMEK, GELTRLMEK zere gelecee aktarlmasn gerekletirenler, KANDA toplumun HANIM AMANLARIDIR. 3-TASAVVUF ETM Eski n-Trk aman inancn oluturan ATE KLTNDE, her ey birdir ve her ey ztt ile BR BTNDR. (Beden ve can birlii gibi. n Trke de ruh: CAN dr-PAR dr) Bir olandr. Yeniden yeniden doan TZ (TN-RUH-CAN-PAR), birin (YENDEN DRL ile sren), oluumudur. (Her eyi ieren, birbiri ile balantl olan, birbirine bal olan ve her eyi meydana getiren bir oluum.) Bu eski bir yaztta (taa kaznm): biligsiz bilig karanku tnse (Oluum halinde karanlk gnde.) denilerek, karanlk iinde AYDINLIGIN-YENDEN DOUUN oluumu anlatlmaktadr. Tasavvuf, aynen bu inancn, ezoterik bir yaplanmasdr. Tasavvufta, 1-IK olarak topraa dme, 2-bitki olma, 3-hayvan olma,4- insan olma daima sren bir dnm dairesini, YENDEN DOUU oluturur. DRT SAYISI ve DAMGASI bu yzden kutsanmtr. Bu inancn kkeninde ise, eski Trk kltr ve inanlar yatmaktadr. n-Trk kltrnn en eski damgalarndan olan TRT DAMGASI (Gamal ha, geyik biimleri, iki dik izgi aras drt yatay izgi vs olarak.); pek ok anlam ierir. Hem varln-zdein (maddenin) btnlnde bulunan drt temel elementi (katlar, svlar, alevi, havay) iermekte, hem de yeniden douun (TRT TOMAGU) aamalarn temsil etmektedir. DRT; Bir olarak yeniden oluumun ana elerini simgelemektedir. * aman zel bir aday, aday da aman seer. Birebir Eitim, adayn LDRLME TRENYLE balar. (Yedi gn sren bir ayin olup, adayn, tm bildiklerinden, gemiten getirdiklerinden, nceden rendiklerinden koptuunu, lm gibi gemile ilikisini kestiini, eiticisine yani BLCYEUSTAYA-AMANA TAMAMEN UYACAINI tanmlar.) 12 ila 20 yl kadar srer ve bu eitim dnemde
275

aday, reticisini KOULSUZ izler. Sorma, sorgulama dnda, her kopu, kararszlk, phe, aksama, savsaklama, daldan-dondan dme eitimi engeller veya kesilmesini dourur. *Tasavvufta, eitim srecinin uzunluu tam olarak belirli deildir. Dier tm retim biimlerinden farkl olarak, el alacak adayn durumu, ya, gemite ezberlediklerinin etkinlii, koullar sreyi belirlemektedir. Bavuru ise tamamen gnlllk esasna dayanmaktadr. Adayn, eitime her ynden ve tamamen teslim olmas zorunluluktur. Ancak o zaman ok zorlu bir eitim dnemi balam olur. Kararszlk, erteleme, tatil yoktur. Zihinsel- ruhsal geveme, bkma, ekip-gitme, bolama, veya ara verme her eyi-eitim ilikisini sfrlamaktadr. Tasavvuf, aslnda sylendii gibi, salt dini bir retim deildir. Tanmlarken sylenen: Tasavvuf Tanrya dntr, Tanrya ulamadr gibi aklamalara dayanyor gibi gzkse de, zgn-gerek Tasavvufun tamamen ezoterik bir yapda oluudur. Halada pek ok bilinmezlii saklamaktadr. Gerek Tasavvuf anlay, Ana-hanln aman kltr zn koruyan, kendi ann egemen inanlarna biimsel olarak bal gibi grnrken, eski bilgelik deerlerini srdren bir bilgi-bilmeerme anlaydr. Bu yzde Tasavvuf eitiminin erei; nce kiinin kiiliinde, gemiinden kalan zihinsel yaplanmay-ruhi kirlenmeyi (vaziyet allar) temizleyerek, zihnini ve bilincini aydnlatpberraklatrmak; sonra ruhu-can ilk kt saf kaynaa, Tanrn diye nitelenen evrensel tze, gerek zne, bire geri dndrmektir. (Din ise salt kulluk kiilii gelitirmeyi ierir.) Buradaki Tanrnn zne ulamayla, aman eitiminin insann SAF TZN-EVHERN, arndrarak ortaya karmak erei ayn eydir. Eski TRK ATE KLT inanc, yaratc-Tengri, evrensel tz sayd GE IKII, yeniden dou iin BRE, ANA RAHMNE DNMEY (umann, ykselmenin zorunlu saylmasn) ierir. Bir ile, evrensel tzle, GKLE btnleen, yeniden doacak olandr. Bu anlayn daha ge dnemlerdeki, evrimlemi yaps-ezoterik yorumu olan Tasavvuftur ki; Tanrnn her yerde ve her eyde varolmas anlaydr. Klasik Snni inancn Tanrnn grlmez, dokunulmaz, ulalmaz zellikleriyle ve TEVHT anlayyla taban tabana zttr. (Bu yzden Tasavvuf anlaylar hep egemenlerce yasaklanmtr.) Tevhit Tanrnn birliine, evrenin Tanrnn mlk olduuna inanmadr. Tasavvufta ise, her eyde Tanrnn gc, z, gereklii, varl grlr, duyulur, duyumsanr ve onunla btnleip, birlie ulalr saylmaktadr. Bu, tas-tamam n Trk AYTANRICA inancnn, her eyde ve her varolanda tzruh-can bulunur anlay ile rtr. Tasavvufta, hala ou acdan gizemini koruyan, ok zel, gizli, 40 yl odun tamaya benzer bir eitimle bu anlay srdrmtr. Tasavvuf eitiminin temel aamalarnn (adlar Arapa olsa da) erei olan, ben olmay, kendini bilen olmay (Gerek anlamda KULLUKTAN kurtulmay.) salama; n-Trk ATE KLT inancnn BR OLMA, BRE UMA, GKE YKSELME, OZLAMA anlaynn (Yeniden douun gerekliliini ierir.) ezoterike (gizlemlice) srmesidir. Bu zl yap, n-Trk kltrnn esasn oluturan ANAHANLIK dneminin 27 donlu- aamal aman eitimiyle de ayndr, onun devamdr. Eitim, adayn eitli bilgi deerlerinin ve becerilerinin zmseyerek, her aamay adm adm gemesiyle gereklemektedir. Kukusuz zaman iinde biimsel ve ilevsel ok byk deiimler olmutur. (Erilleme gibi.) Ama asl olarak Tasavvuf eitimin ruhunu, tipikliini, zn oluturan kazanmlar: Seyr ilellah, Aynl cem, Seyr billah anillah denilen, her biri bir DONa karlklardr ki ad farkl bile olsa, bu aman eitiminin BR OLMA-ERME salayan eitim aamalarnn zyle ayndr. Tasavvufta, Tanrya seyir (seyir fillah), nceden bellenmilerin almasn salayan okluk perdeleri denilen ve insan dnyaya, dnya ilikilerine baml klan koullanmalarndan kurtularak, ierden dar bakmay, ykselmeyi anlatan geliimdir. Tasavvufunun bylece VAROLAN HER EYN bir btnn paras olduunu (her eyin tanrnn bir tecellisi olduu, tanrdan baka bir evren olmad) grp-bilmesidir. Anahanln aman eitimi, bunu gnl gzyle, her eyi grp-izleme, her eyin birbirine dnen AYNI TZE sahip olduu bilincine varma olarak edindirmitir. Tasavvufta, btn bilme denilen, (aynlcem) niteliinin kazanm: evrende ve dnyada ayr ayr gibi grnen eylerin bir btnn paras olduunun gizine ulama aamasdr. Bu aman eitiminde, evrende ve dnyada her eyin bir tze ve yeniden douu oluturan TZN paralar olduunu grebilme gcne erimedir. Bu seviyeden tekrar doaya, insana, halka dnmek, oklukta birlii, birlikte okluu grmek; Tasavvufta, Allah
276

ile Allahta seyir (seyr billah anillah) denilen son aama kazanm ise parada btn, btnde paray grp, tm olanlarn ayn birliin paralar olduunu fark edip-yaamadr. Tasavvuf, klasik slami merep (manevi yol) ediniin dnda bir eitilme ilikisidir. Nefis muhasebesinden/CAN DEERLENDRMESNDEN balayp, dtan, evreden, dnya nimetlerinden (nceden renip-benimsedii her eyden.) tam olarak ilikisini kesmeyi, zamanla gnl-kalp gzyle grmeyi ve gerek anlamlar byle seyretmeyi (Bilincinde olarak grmeyi, zdein iine ilemeyi.), yaln ve derin gereklere bu yolla seyir edip, cem olmay/btnlemeyi ierir. (Seyir: hareket, dzgn gidi. Cem olma: btnleme.) Tasavvufta Seyr ilellah denilen darnn oklu ilgi ve ilikilerine baml nefis/can bilincini, Tanrya doru bir gidile (Yeniden douu salayacak bir erile), krp amak kazanmdr. Ana-hanlk esasl aman inancnda GK, yaradln kayna, rahmidir. Yaam GKTEN GELR. Ik olarak yere ulaan tz-can, toprak, bitki, hayvan olu aamasndan geip NSAN OLARAK YERDE DOAR. n-Trk amanist toplumun bu inanc, Tasavvufta, DOUU tanmlama biimidir. ze dnme, zn-tzn, cann bilincine ulama, her iki eitimin ana eksenidir. Ayrca, Tasavvuf eitimi: aman eitiminin KENDNDEN DAHA LER OLANI YETTRMEY ilkesini de aynen srdrmtr. Tasavvuf: Duyu organlarn farkl kullanmadan, ariflie (sezerek doruyu bilme) kadar, ok zel birebir eitimi yaama geirmitir. 4-SONU Ereimiz ne aman, ne de Tasavvuf ermii yetitirme veya onlara yknme deildir. Kendi gemiimizde yaanm, ok zel kiiliklerin yetimesini salam, bilgiyi kullanmada YABANCILAMA, TEKLEME yaratmayacak bu iki yoldan edinilecek pek ok deer, l, teknik vardr. Yaratc olarak doulmamaktadr. Yaratc zne gelitirme sonradan edinilen bir gelime, deime kazanmdr. Bu ise aynen aman ve Tasavvuf eitiminde olduu gibi zorlu, ileli, kararl, gnll bir YZ YZE ETM gerektirmektedir. Emek, aln teri ve zel bir yol-yordam olmadan, ocuklukta edinilmi beyin dzeni deitirilemez. Estetik arnma; ocukluktan itibaren edinilenlerle bir hesaplama, daha ileri, daha retken, zgn ve zgr bir kiilii, yeniden rgtlemedir. Beynin kullanlan merkez ve balantlarna YEN BR DZEN kazandrma, kullanlmayan merkez ve loplara beceri edindirme, zihnin kullanm biemini deitirmedir. Birebir eitim, mantktan felsefeye, derin grmeden estetik zdelemeye/empatiye, ie gmeden/meditasyondan bellek kullanmaya, ahlaktan etie, beden becerilerinden cinsellie, duygu durularndan zgvene, merakllktan katlmcla, retme akndan yaam yaama bilgeliine (vs) kadar, bir ZEL ETMDR. nsann i dnyasndaki zgvensizlik, bensizlik, doyumsuzluk, huzursuzluk d dnyaya da ok deiik boyutlarda yansmakta, dengesizlikleri yaratmaktadr. Bu acdan, insann nce kendi i dnyasnda olan her eyle yzleip, CANIYLA BARIMASI: zel, zgr, zgn ben oluun ana admdr. aman ve Tasavvuf eitimlerinde edinilen: erdemlilik, bilicilik, retkenlik, Alplik, bilgelik, doruluk, yalnlk, tutkunluk, kvraklk, nclk, uma/vecit nitelikleri gibi, YARATICI KLK GELTRME DE: bir ykanma, arnma, yani CANI DIIN ESARETNDEN KURTARMA, ZGR CANI kazanma gerekmektedir. Sanat ve tasarmda, yaratclk iin: usun, mantn, zekann, sezginin, merakn, drtnn, yeniden yaplandrlmas, aprazlamadan zihinsel simlasyona kadar becerilerin kazandrlmas elzemdir. Bylece anlamadan kavramaya, dnmeden yorumlamaya, tasarlamadan yapmaya, bulmadan katmaya kadar, bilgi kullanmada zel bir kiilik bireimi salanmaldr. Gemi, bu balamda gnmze yol gsterici olacaktr. Bu zorlu, ileli YARATICILIK SAVAIMI, ar bir gnlllk, kararllk istemektedir. Baarya ulamak iinde, istekliliin KEND SEM olmas gereklidir. Yaratc yaam iin arnp, beden ve beynin yeniden rgtlenmesi, Tasavvufta olduu gibi, sanat-tasarm dnyasnn da olmazsa olmazdr. Yunusun dedii gibi: Bu dervilik yoluna k (ak) ile gelen gelsin/ Ya dervilik neylediin bir zerre duyan gelsin. Sanat-tasarm dnyamzn, YARATICI KLK gelitirme eitimini, aman veya Tasavvuf eitiminin ANA ANLAYII (bilgiyi daha ileri gtrme, gelitirme) ok ilgilendirmektedir. ncelikle bize zge kltr, hem YABANCILAMADAN KURTULMAYI, hem de evrensel kltre ZGL-ZGN olarak
277

KATILIM OLANAINI SUNMAKTADIR. Ama asl olarak sanat-tasarm alanlarnda, YARATICI KLK GELTRMEDE, aydnlatc ller, deerler, ilkeler salamasdr. Sorun AMANLII HORTLATMAK deildir. Bu gemiten yararlanmaktr. Eitim Psikolojisi, Eitim Bilimleri vs gibi kaynaklar dururken, hala gizleri bulunan bir alandan yararlanmak asla yanlg deildir. On binlerce yl denenip, somut sonularla LEV ve LERLLK KAZANMI gemiten yararlanmamak, USCULUK DEL, gemiten gelecee gidememektir. Ayrca birebir eitimde, o gibi olmak, kopya olmak yoktur. Ustadan daha ileri, iyi olmak esastr. Gemiin egemenliklerinde olduu gibi gnmz Kresel ideolojinin Postmedern retiminde de, BLGN DAHA LER OLACAK BEMDE, eitilene aktarlmas, adeta YASAKTIR. Hem aman, hem Tasavvuf eitimi ise, bilginin saklanmakszn daha gelitirilmesi esasna dayanmtr. Gnmz eitim-retiminde, eitilenin kiiliini, zihin dnyasn gelitirmek, deitirip yeteneklendirmek, asla bir hedef deildir. Yani kurulu dzenlerin, ocukluktan itibaren bilin ve bilind glerde yapt koullanma ve gdlenmelere DOKUNMADAN, BLG AKTARIMI yaplmaktadr. Eiticilerin, eitilenin BEYN GLERYLE ilgili hibir etkinlii, deitirme, yeniden biimlendirme zorunluluu yoktur. Hem aman, hem de Tasavvuf eitimleri ise, bir ARINMA SRECN iermektedir. Hangi alanda olursa olsun, gnmz yaratc kiilik gelitirme eitimi, bir arnmay, zihnin daha ileri, geni, esnek olmas iin gemi kalplarndan kurtulmay salamas, kiilii YENDEN RGTLEMES gereklidir. Bir aman deyii: TULU BOR YETLMEL, ERDEMN BLMEL (Kuzuyla kurdu gtmeli, bu erdemi bilmeli.) KAYNAKLAR ATALAYER, F. Trk Mitolojisi. Doalamalar. (emFA:181-192 Nolar, fatalayer@anadolu.edu.tr.). 2004-2010. Eskiehir. ATALAYER, F. Trk Mitolojisi, Ulusallk, Evrensellik. mge Dergisi. Say: 12.2004 Adana ATALAYER, F. Toprak Ana. Trk Mitolojisi. SERES.2005 Kitap. ESKEHR. ATALAYER, F. zgllk, zgnlk ve Trk Mitolojisi. A. Anadolu Aydnlamas. Sempozyum Kitab. 2005. Erzurum. ATALAYER, F. Trk Mitolojisi zerine Deiik Yazlar. Anadolu Sanat Dergisi. GSF Yay. Eskiehir. ATALAYER, F. Yaratc Tutum, Postmodernizm ve Trk Mitolojisi. BAYAT, FUZUL. (Prof. Dr.) Trk aman Metinleri. Piramit Yay. 2005. Ankara. ORUHLU, Y. Trk Mitolojisinin ABCsi. Kabalc Yay. 1999. stanbul. CEVZOLU, H. Tarih Trklerle Balar. Cevizolu yay. 2002. Ankara. ESN, E. Trk Kozmolojisine Giri. Kabalc Yay.2001.stanbul. ESN, E. Orta Asyadan Osmanlya Trk Sanatnda konografik Motifler. 2004. stanbul. HASSAN, . Eski Trk Toplumu zerine ncelemeler. Dou-bat yay.2010.stanbul, MRAN, K. (steme: PK.29.Bodrum-48400) K. MRANn kitaplar: Alfabetik Yaz Balangc. Alt Yar Tigin. Anadolu Proto-Trkleri. BOL-BOLLAR Etrskler. Proto-Trke Yaztlar. GEL, B. Trk Kltr Tarihine Giri.5 cilt. Kltr bakanl Yay.1978.Ankara. GEL, B. Trk Mitolojisi.2 cilt. TTK Yay.1993.Ankara. TARCAN, H. N-TRK UYGARLII. Tre yay. 2004.stanbul. URAZ, M. Trk Mitolojisi. Dnen Adam Yay.1994. NOT: Bu bildiri 13 sayfa olarak hazrlanmtr. Sayfa snrlamasndan dolay, bfu anlatma indirgenmitir.

278

SANAT VE SANAT ETM

Sanat Tarihi ve Mzecilik

279

MZE ve GALER ETM; LONDRA SERPERTNE GALER RNE

Ar. Gr. Banu OLAK Gazi niversitesi, Gazi Eitim Fakltesi, Gzel Sanatlar Eitimi Blm, ANKARA banu1623@yahoo.com

ada anlamyla mzeler; toplumun ve geliiminin hizmetinde olan, halka ak, insana ve yaad evresine tanklk etmi malzemelerin zerinde aratrmalar yapan, toplayan, koruyan, bilgiyi paylaan ve sonunda inceleme, eitim ve zevk alma dorultusunda sergileyen, kr dncesinden bamsz, sreklilii olan bir kurum olarak tanmlanr. (Madran,1999:6) Koleksiyon yapma ve insanlarn koleksiyonlarla balant kurmasn saama. (Greenhill,1999:64) amacyla ortaya kan mze ve eitim ilikisi 19. yzylda Endstri Devrimi ile gelimeye balar. 20.yzyln ikinci yarsndan itibaren UNESCO ve ICOM gibi uluslararas organizasyonlarn kurulmasyla okul gruplarna ynelik almalarn yan sra yetikin izleyiciye ynelik almalar da mze ve galerilerin eitim programlar ierisinde yer alr. Gnmzde mze ve galeriler sanatsal kurumlar olmalarnn yan sra ayn zamanda birer iletiim ve eitim merkezidir. Mze ve galerilerin kalc koleksiyonlar ve geici sergileri, her defasnda yeni bir renmeye neden olur. Mze koleksiyonlar d gcn ateler. Anlattklar pek ok yk, tadklar eitli bilgiler ve telkin ettikleri farkl dnceler nedeniyle koleksiyonlar deiik deneyimler iin zengin bir kaynak olutururlar. Herhangi bir nesne yaratc dnmeyi gelitirmek iin kullanlabildiine gre, mze nesneleri en yksek lekli uyaranlar arasndadrlar. (Gartenhaus, 2000:12) Ziyaretinin kiisel deneyimleri ve yaptlar arasnda balantlar kurarak karm yapma ve deneyim kazanmalarn salarlar. Mzede ve galeride renme u ekilde gereklemektedir. - yaparak yaayarak - gerekleri yada modelleri gzleyerek - hareketli yada sesli grntleri gzleyerek - hareketsiz grntleri gzleyerek (grme duygusunu kullanarak) - iitme duygusunu kullanarak - soyut sembolleri izleyerek - szel sembolleri izleyerek (ilenti, 1998:60) Mze ve galeri eitimi; sanat yaptlarn o yaptlarla ilgili tarihsel, sanatsal ve ilevsel bilgi kazandrarak deerlendirme bilincine ulatrr. Kefetme yolu ile renilen bilgi; analiz ve sentez yapma becerileri ile ilgili olarak karlatrma yapmak, anmsamak, iliki kurmak, snflandrmak, sorgulamak, somut gzlemlerden soyut kavramlara gemek, bilinenden bilinmeyene uzanmak, belirgin gzlemlerden genellemelere ulamak da dahil olmak zere her trl dnmenin gereklemesini salar. (Greenhill 1999:127). Mze koleksiyonlar farkl ya ve yetenek gruplarnn renme tarzlar ve yeterlilikleri hakknda bilgi gerektirir. olgularn iletilmesinden ok, d gcne, duyulara, estetik duyarlla, eletirel ve yaratc yaklama dayanmas (Onur, 2002:13) nedeniyle mze ve galerilerde sanat eserleri ile birlikte alma yapmak, sergilenen nesneler yoluyla eitmek hem ocuklara hem de yetikinlere bilgi istei alamak, sradan ziyaretinin ilgisini ekmek, uyarmak, d gcn harekete geirmek ve uzman renci iin verimli bir aratrma alan olmaktadr. (Miers 1928: 38) Mzede kullanlan yaparak-yaayarak, kefetme yolu ile retimde; kefetme yaklam belli bir problemle ilgili verileri toplayp, analiz ederek soyutlamalara ulamay salayan, renci etkinliine dayal, gdleyici bir retme yoldur. (Bilen;1996:42) zlenecek sergi kapsamnda doru eitim yaklamnn bulunmas; izleyiciyi sanat yaptlarna ve kavramlara daha kolay ulatrr. Mze

280

ve galeri eitiminde ama; zel bir bilgi kazandrmak yerine konuyu kavratc bir dnme srecini uygulamaktr. zleyiciyi pasif gzlemci durumundan kararak aktif hale getirerek retmeyi amalayan mze eitiminde work-sheet (alma katlar) eserlerinin kefedilip tannmasna ynelik olarak renciye konu, terim ve kavramlarn retilmesinde yardmc olur. Mze ve galeri eitiminde birey kendisine sunulan bilgi ve rneklerden yola karak genellemelere ular. Bu anlamda ilgi ekici, iyi hazrlanm alma katlar sayesinde grlen koleksiyon sayesinde konu, dnem ve sanat hakknda derinlemesine bilgiye ulamak, sanatnn yaratt grsel biim hakknda bilgi sahibi olmak, yaptlar irdeleyerek sorunlara younlamak, yaptlardaki imge ve ilikiler btnn yakalamaya almak amalanr. Mze ve galerilerin temel koleksiyonlar ile geici sergileri yaratc dnmeye tevik edici ok ynl balantlarn birlikte kurulabilecei yaptlarn seilmesi mze ya da galeri mekanndaki tm yaptlara odaklanmak yerine dikkat ekici birka yapt zerinde odaklanmak, bireysel almalar kadar gurup almalar da younlamak, yaptlara gerektii kadar zaman ayrmak, izleyiciyi yeni ve yaratc dnceler zerinde cesaretlendirmek, yaptlar zerinde kesin yarglarda bulunmak yerine ak fikirler retmek renmede daha yaratc sonular ortaya kmasna neden olur. Mze ve galeride renmenin sanat eserlerini sergilendikleri mekanda grmek, karlatrma yapmak, eserler arasnda balantlar kurmak, somut izlenimlerden soyut kavramlara gemek asndan etkili bir renme salad gz nnde bulundurulduunda; ya guruplarna gre ayrlm, dikkatle planlanm, slup ya da sanat temelli alma yapraklar konuyu kavramaya temel oluturmakta ve renmede etkili bir yntem oluturmaktadr. Eitim almalar ve halka ak programlar ile ada sanatn merkezi olan Londra Serpentine Galeri; Man Ray, Henry Moore, Andy Warhol, Paula Rego, Bridget Riley, Allan McCollum, Damien Hirst, Jeff Koons gibi ada sanatlarn sergilerinde kulland eitim programlaryla dikkat ekmektedir. Serpertine Galerinin alma katlar; sanat, eser, sanatnn eseri oluturma yaklam gibi birbiri ile ilikili ok eitli temalar zerinde odaklanmas ve birbiri ile balantl temalar kavratmaya ynelik ok ynl bir yaklam sunmas asndan ilgi ekicidir. SERPERTNE GALER Jeff Koons Sergisi alma Kad (2 Temmuz-13 Eyll 2009) 1955 ylnda Amerikada doan Jeff Koons, 1970lerden bu yana Amerikan tketim kltrnden diziler zerinde alr. Bu sergideki almalar Koonsun kariyerinde en bandan itibaren yer alan dekoratif objeler ve ocuk oyuncaklaryla yakndan ilikilidir. 2002 ylnda balayarak gnmze kadar devam eden almalarda gndelik nesneler ve izgi roman kahramanlaryla, tketim, bayalk, ocukluk ve cinsellik kavramlarn sorgulayan Jeff Koonsun bu sergisi; kolaj resimler ve gndelik kullanm nesnelerinden oluturulmu heykeller olmak zere iki ana grup altnda incelenebilir. Kolaj resimlerde grntler, i ie gemi ve katmanldr. Hem soyut hem de figratif elemanlara yer verilir. iirilebilir ocuk oyuncaklar ve gndelik kullanm nesnelerinden oluturulmu heykellerde ise malzemeler arasnda kartlk, beklenmedik grsel birliktelikler kurulur.

Resim 1. Popeye, Tuval zerine Yalboya, 274 x 213 cm, 2008 Resim 2. Olive, Tuval zerine Yalboya, 274 x 213 cm, 2009
281

Anahtar kelimeler Resim, Pop Art, Yzey, Kolaj, Birletirme, Paralanma, Katman, Kitle letiimi, izgi Roman, Karikatr, Sper Kahraman, Andy Warhol, fade, slup, Deiim, Dnm

Resim 3. Akrobat, Plastik, Alminyum, elik, 215 x 189 cm, 2009 Resim 4. Byk, Plastik, Alminyum, elik, 260 x 191 cm, 2009 Anahtar Kelimeler Heykel, Popler Kltr, Temsil, Marcel Duchamp, Gndelik Nesne, Dada, Fonksiyonellik, Metafor, Transform, Salvador Dali, Gerekstclk, rony, Motif, Sembolizm, Alegori Ready Made (Gndelik Nesneler) Merdiven, sandalye, p tenekesi, mutfak gereleri gibi gndelik objelerin kullanlmasyla oluturulmu heykellerde; sert-yumuak, ar-hafif, canl-l, sonsuzluk ve paradoks gibi kart temalar irdelenir. Sanat Tarihi ile lgili Balantlar Koonsun bu sergideki almalar; Marcel Duchampn Bykl Mona Lisa (1919) Salvador Dalinin Istakoz Telefon (1936) Roy Lichtensteinn, izgi roman karakterli resimleri, Claes Oldenburgun yumuak malzemeden oluturduu hamburger heykelinden izler tar. Bu anlamda dada, srrealizm ve pop art ile ilikilidir. retim Programlar Arasndaki Balantlar Sanat ve Tasarm - Medya almalar - Tasarm Teknoloji Tema ve Fikirleri Kefetmek in Yaplacak almalar 1. Resim- izgi roman grntleri 2. Ready-made kavram gndelik nesneler 3. Sanat tarihi ve popler kltr ada Bir Yorum Oluturmak in - Karikatr ya da sper kahramanlardan seilmi grntler, guaj, akrilik boyalar, marker kalemler, gndelik kullanm nesneleri, dergiler, photoshop ve corel programlar - Kolaj, photoshop, akrilik boya teknikleri

282

Sonu Gnmzde mze ve galeri eitimin bir geliim sreci iinde olduu dnldnde; bu alanda yeni yaklamlar tartlmakta ve eitli eitim programlar tasarlanmaktadr. Mze ve galeri eitimi programlarnda; aktif katlml eylemlere yer vermek, eitli ya gruplar iin farkl ierikte ak ve kolay anlalabilir biimde, konu, kavram, nesne ve olaylar asndan ok ynl balantlar kurmay salayacak ekilde hazrlanm nitelikli programlarn gelitirilmesi gncel sanat biimlerinin benimsenmesinde etkili olacaktr. KAYNAKLAR Atagk, T. (2002), Mzecilikte Yeni Yaklamlar, Mze Eitimi Seminerleri I: Akdeniz Blgesi Mzeleri Suna-nan Kra Vakf Yaynlar, Antalya Bilen, M. (1996), Plandan Uygulamaya Eitim, Ankara ilenti, K. (1984), Eitim Teknolojisi ve retim Ankara Greenhill, E.H. (1999), Mze ve Galeri Eitimi, (ev. Meltem rge Evren, Emine Gl Kasap), Ankara niversitesi Yaynlar, Gartenhaus, A. (2002, Yaratc Dnme ve Mzeler (ev. Bekir Onur) Ankara niversitesi ocuk Kltr Aratrma ve Uygulama Merkezi Yaynlar Miers, H. A. (1928), A Report on the Public Museums of the British Isles, Carnegie United Kingdom Trust, Edinburgh. Onur, B. (2002), Mze Eitimi Temel lkeler ve Politikalar, Mze Eitimi Seminerleri 1, Akdeniz Blgesi Mzeleri

283

DNDEN BUGNE MZAYEDELER, MZELER VE SANAT GALERLER

Ar. Gr. Mehmet Emin KAHRAMAN stanbul Kltr niversitesi, Sanat ve Tasarm Fakltesi, Sanat Ynetimi Blm, STANBUL mr_memin@hotmail.com

Mzeler, sanat galerileri ve mzayedeler birbirini tetikleyen unsurlardr. Bu dngde herhangi birinin eksiklii, dierlerinin ilerlemesini derinden etkilemektedir. Bu dngy oluturan ve gnmze kadar yneten sanatlar ve onlarn retimine destek olan koleksiyonerler ve tccarlardr. Bu oluum insanln sanat kefetmesiyle balad sylenebilir. Gemite sanatlar ve sanat tccarlar karlkl etkileerek ekonomik altyapnn olumasna neden olmulardr. Bu oluum zamanla mzayedelerin dzenlenmesine, galerilerin almasna ve daha sonra mzelerin kurulmalarna kadar giden bir hareketlilie neden olmulardr. Yani sanatlar, koleksiyonerleri ve galerileri, galeriler mze ve mzayedeleri, mzeler ve mzayedeler sanatlar etkilemekte ve ynlendirmektedir. Bu dng tavukyumurta ikilemine benzetilebilmektedir. Dngde meydana gelecek bir deiiklik ya da art gelecekte ciddi sorunlara neden olabilmektedir. Sanatlarn retkenlii kadar mzayedelerin dzenlenmesine ve mzelerin kurulmasna ihtiya grlmektedir. Dngnn unsurlar srayla incelendiinde konunun ehemmiyeti ortaya kmaktadr. Sanatlar dnyay sorgularken varlklaryla ve aldklar destekler sayesinde eitimi, kltr, ekonomiyi ve toplumu etkilemilerdir. Alan her mze, dzenlenen her sergi, fuar ve mzayede bu etkileimi hzlandrmaktadr. Koleksiyonerlerin, sanata nem vermesiyle sanat piyasas oluturmutur. Avrupada zellikle ortaan bitimiyle birlikte ve Rnesans dneminde sanat pazarndan bahsedilebilmektedir. Sanat yaptlarnn tccarlar tarafndan alnp satlmas 19. yzylda balasa da bu dnemde de sipari edilen tablo ve heykeller ciddi paralara yaplmakta ve el deitirmekteydi. Sanatseverler beendii sanatlara sipariler vermekte ve evlerinde bunlar sergilemekteydiler. Bu dnemde tccarlk boyutunda olmasa da sanat-sanatsever arasnda para alverii grlmektedir. Zamanla sanatlar ve sanatseverler ellerindeki eserleri sergilemeye yarayacak mekn arayna girimilerdir. Bu ihtiya insanolunu kefe srklerken sanat galerilerinin de temeli atlmtr. SERG ALANI Koleksiyoner ve sanat tccarlar ellerindeki sanat yaptlarn daha rahat sergileyebilecei ve destekledikleri sanatlar daha ok tantabilmek iin ortak mekn arayna girmilerdir. Bu aray sanat galerisi olgusunu oluturmutur. Sanat galerilerinin ilklerinden olan ve Fransada Acadmie des beaux-artsn bir birimi olarak kraliyet onayyla kurulmu bir sanat destek kurumu olan Kraliyet Resim ve Heykel Akademisi (Acadmie de peinture et de sculpture), halka yar ak ilk sanat sergisini Salon Carrde 1673te dzenlemitir. Salonun ilk dzenlenme amac, Fransa babakan Kardinal Mazarinin 1648de kurduu cole des Beaux-Artstan yeni mezun olanlarn eserlerini sergilemekti (Erten, 2009:10). Zaman iinde Fransann yksek kltrn etkiler hle gelen salon, Fransada baar elde etmek isteyen tm sanatlar iin ok nemli olmaktayd. Bu tr kurumlarn dzenledikleri salon sergileriyle beslenen sanatlar ve tccarlar daha sonra zel meknlarn arayna girimilerdir. lkemizde ise bu gelimeler 19. yzyla kadar grlmemektedir. Osmanlnn yurt dnda katld ilk sergi 1851 ylnda Londra Hyde Park Crystal Palaceta dzenlenen Tarm ve Sanayi rnleri Sergisidir (Turani, 2000:305). Bu ayrca Osmanlnn katld ilk fuar zellii de tamaktadr. nk dzenlenen sergiye doudan ve batdan birok lke katlmakta ve kltrlerini tantmaktayd, bu
284

yzden fuar zellii tamaktayd. Batda uyanan dou merak Osmanlnn bu sergiye yollad eserler daha da pekimitir. lkemizde ilk sergi ise 27 ubat 1863 tarihinde Sultan Ahmet Meydannda Sultan Abdlazizin de katld bir trenle alan Sergi-i Osmani dir (Erten, 2009:12). eitli el sanatlar ile tarm ve sanayi rnlerinin yer ald bu sergiye, imparatorluk snrlar iinde kalan lkelerden olduu gibi baz Avrupa lkelerinden de katlmlar olmutur. Bu sergiler yeniliklere temel oluturmakta ve gerek sergilerin dzenlenmesini salamaktayd. Artk sanatlar, yaptlarn halkla paylaabilecekti. Osman Hamdi Bey ve adalarnn sanata olan ilgisi yenilikleri de beraberinde getirmitir. 1883 ylnda Osman Hamdi Bey tarafndan kurulan Sanayi-i Nefise Mektebi (Mimar Sinan niversitesi) lkemizde sanat eitiminin temelini atmtr. Ayn zamanda Osman Hamdi Bey ilk mzelemizden olan Asar- Atika Mzesi adyla anlan stanbul Arkeoloji Mzesini kurmutur (Turani, 2000:352). Daha sonra Galatasaray Lisesinde 1916 ylnda dzenlenmeye balanan sergiler lkemizde nemli yer edinmektedir. lk zel sanat galerilerimiz 1939 ylnda, bir grup gen sanatnn tarafndan Taksim meydannda alm ve galeri birka yl sonra meydann dzenlenmesiyle kapatlmtr. Daha sonra 1945 ylnda smail Hakk Oygar Galerisi alm ve 2 yl boyunca sergiler dzenlemitir. 1950 ylnda ise Maya sanat galerisi alm ve zel galerilerde art balamtr (Kaptana, 1972:8). Gnmzde stanbul bata olmak zere Trkiye genelinde zel ve devlet galerileri birlikte 300 akn sanat galerisi bulunmaktadr. MZECLK Mzenin kurulmas ok eski dnemlere dayansa da gnmzdeki modern mzelerin oluumu sanatn gelimesiyle paralellik gstermektedir. Sergi salonlar sanat yaptlarn belli sreler arasnda sergiledii iin koleksiyonerler ve sanat tccarlar ellerindeki sanat yaptlarn halkla paylamak iin srekli sergileme meknlarnn arayna girimilerdir. Daha nce antika ve dini eyalarn sergilendii mzeler artk sanat yaptlarn sergilemek iinde kullanlmtr. 1683 ylnda ngilterede Oxford niversitesinde kurulan mzede eski eser toplama merakllarndan Eliashmolenin koleksiyonlarndan faydalanlmtr ve kurulan mzeye Ashmole Mzesi ad verilmitir (Atagk, 1999:21). Modern anlamda ilk mze olarak kabul edilebilmektedir. Mze daha sonra sanat yaptlarnn srekli olarak sergilenebilecei mekn olacak ekilde de tasarlanmtr. Uluslararas Mzeler Konseyinin (ICOM) 1962 ylnda dzenledii sempozyumun sonu bildirgesinde Mze, kltrel deerlerden oluan bir btn eitli biimlerde korumak, incelemek, halkn beenisini ykseltmek ve halk eitmek amacyla sergilemek iin kamu yararna ynetilen srekli bir kurum eklinde tanmlamaktadr. Bu tanmdan da anladmz gibi artk sanatn gerekli deeri edindii ve bu deere layk hizmeti grd sylenebilmektedir (Atagk, 1999:5). lkemizde mzecilik, 19. yy. ortalarnda balamtr. 1846 ylnda, Sultan Abdlmecitin emri ile, baz eski eserler ve eski silhlar Aya rini Kilisesinde toplanp daha sonra 1868 ylnda, Ali Paann sadrazaml srasnda, bu kilise ve ierisindeki eserler Mze-i Hmyn ad altnda ilk mze olarak almtr. Osmanl dneminde ayrca; Asar- Atika Mzesi (stanbul Arkeoloji mzesi), Evkaf slamiye Mzesi gibi birka mze bulunmaktayd. Cumhuriyetin ilanyla birlikte Trk Asar- Atikas kurularak her trl arkeolojik ve etnografik buluntunun toplanmas ve korunmas salanarak, Anadolunun birok ilindeki kilise, cami, han vb. gibi antsal mekanlar onarlarak mzeler kurulmutur. Bugn lkemizde Kltr Bakanlna bal 99 adet Mze Mdrl, 91 zel mze bulunmaktadr. stanbul Resim Heykel Mzemizde ilk sanat eserlerinin sergilendii mze konumundadr. MZAYEDELER VE SANAT FUARLARI Mzelerin ve sanat galerilerinin almas mzayedelere ve sanat fuarlarna temel hazrlamaktayd. Fuarlar ve sanat galerileri de mzayedeler iin mekan olarak seilmekte ve ak arttrmalar dzenlenmekteydi. Kukusuz Avrupann nde gelen irketlerinden biri olan Sothebys 1744te ilk mzayedesini gerekletirmitir (Erten, 2009:14). Mzayedelerde sanat eserlerinden ziyade antika ve
285

deerli eyalarda satlmaktayd. Gnmzdeki mzayede anlay ve sanat fuarlar gerek anlamyla 19. yzyl sonunda olumutur. Dzenlenen fuar ve mzayedeler 19. yzyl boyunca gelien sanat akmlarnn retiminde de bir dinamo grevi stlenmitir. lkemizde dzenlenen ilk sanat fuar 1980lerde planlanrken krfez savann etkisiyle 1991 ylnda ancak alabilmitir. Uluslararas Plastik Sanatlar Derneinin giriimleri ile gerekletirilmitir. Sanat fuarnn ge dzenlenmesine ramen ilk sanat sergilerinin tarihesi daha eskidir. Dnya genelinde bu say ABDde her yl 105, ngilterede 42, Fransada 28, svirede 16, Almanya ve Belikada 11 sanat fuar dzenlenmektedir. lkemizde ise gnmzde her yl dzenli ekilde yaplan sanat fuar says ise 5tir. SONU VE NERLER Avrupada balayan ve zamanla snrlarn dna karak yeni lkelerde tekrarn gsteren sanat piyasas, mzeler ve sanat galerilerinde yer edinmitir. Bu kurumlar zamanla gelimi ve ihtiyaca gre rgt yapsn oluturmutur. nceleri asil soylu ailelerin ilgi gsterdii ve destekledii mzayedeler ise daha sonra zengin tccarlarn yeni para kayna olarak grlerek ekonomik bir piyasa halini almtr. Avrupada balayan koleksiyonerlik, mze ve mzayede anlay daha sonra Amerikada gnmzde ise Kuzey Afrika lkelerinde ve Arap Yarm Adasnda yer etmeye balamtr. Zenginlikleriyle ve lks hayatlaryla gndeme gelen Birleik Arap Emirlikleri lkelerinde sadece turizm ve ticaret mantn aarak nemli sanat etkinliklerine, sanat mzayedelerine yer vererek byk mzeler ina etmeye balamlardr. Bu dorultuda sanat camias nmzde ki yllarda eksenini deitirecek ve scak topraklarda yeni tccarlarla deer kazanacaktr. lkemizde ise Osman Hamdi Bey ile balayan mzecilik anlayna sanat sergileriyle destek gelmitir. Sergiler ve mzeler mzayedecilik kavramn dourarak yeni bir pazar oluturmutur. lkemizde ki sanat piyasas 1990 ve sonrasnda canlanarak byk atak gstermektedir. Sanat yaptlarnn el deitirmesiyle balayan bu hareketlilik gncel sanat yaptlarnn sergilendii bienallerle g kazanmtr. Dzenlenen mzayedeler ise sanatlarmz snr dnda da tantmakta ve deer kazanmasn salamaktadr. Dnya sanat piyasasnda gerekli deeri grebilmek iin bienal ve sanat fuarlar saysn arttrp kalitesi ykseltilmelidir. Tm sanat galerilerimiz sanatlarmza gereken deeri gsterip yurt d fuarlarda onlar temsil etmelidirler. lkemizde sanat alannda ekonomik piyasann oluturulmas iin sanat yaptlar, koleksiyonerlerin ve irketlerin desteiyle mzayedelerde el deitirmelidir. Yaplacak her yeni dzenleme sanatlar korumaya ynelik olmal ve alannda uzman kiilerce hazrlanmaldr. Bu sayede dnya sanat piyasasnda gerekli deere sahip olabileceiz. KAYNAKLAR Atagk, T. (1999) Yeniden Mzecilii Dnmek, YT Basm Yayn Merkezi, stanbul Erten, O. (2009), Contemporary stanbul Katalou, KSV, stanbul Kaptana, M. (1972), Maya ve Adalet Cimcoz, Yenilik Basmevi, stanbul Turani, A. (2000), Dnya Sanat Tarihi, Remzi Kitapevi, stanbul

286

GELENEKSEL EL SANATLARI ETMNDE MZENN NEM VE BR RNEK ALIMA

Yrd. Do. Mine CAN Kocaeli niversitesi, Deirmendere Ali zbay Meslek Yksekokulu, KOCAEL mine_can82@hotmail.com

Giri 21. yzylda sanat eitimi gelien teknolojiler ve deien ihtiyalar nedeni ile farkl bir biim almaya balamtr. Buna bal olarak geleneksel el sanatlar alannda eitim gren bireyler atlye ortamnn dna karak kltrel deerleri aratran, koruyan, yaatan ve belgeleyen bir eitim retim srecine dahil olmutur. Bu srete bireylere uygun ortam ve bilgi birikimini sunma grevini en iyi yerine getiren kurumlarn banda mzeler gelmektedir. Mzeler, toplumun bilimsel ve kltrel gemiini yanstan, geleceini biimleyecek eleri aratran, toplayan, koruyan, sergileyen, belgeleyen, yaatan ve ynlendiren yaygn birer eitim kurumudur (Atagk, 1995). Mzelerin temel amac, halk eitmeyi ve renmeyi zevkli hale getirerek, kltr ve bilimi topluma aktarmaktr. Gnmzde mzecilik sadece derlenmi nemli eserlerin sergilendii bir yer deil, ayn zamanda anlaml, okul d renme yaants salayan ve insanlarn kltrel kimlik duygusunu gelitirmelerine yardm eden yerler olarak grlmektedir (Ata, 2002). Mzeler kuru bilgi aktarmnn temel alnd ezberci sistemden rencileri uzaklatrarak, aratrmac, yaratc, cevab rencinin kendisinin bulduu etkin bir eitim sistemine geite nemli temel talardan birisi olmutur. Bylece mzeler, rencilerin kendilerini gelitirmelerinde yeni eitim alanlar olarak nem kazanmtr (Altun, 2003). Mze Eitiminin nemi Mze eitimi, tarih ve kltrel adan olduka zengin olan lkemiz iin yeni ve ihtiya duyulan bir alandr. Mze eitiminin bireysel, sosyal ve fiziksel boyutlar objelerle, alglar ve ilgiler yoluyla etkileim, gzlem yapma, dnce ve duygular ifade etme, hayal gcn kullanma, kendi yaamna balama, bilgilenme, mzenin bak asn grme ve anlama, objeleri okuma, kltrel deerleri ve yaam paylama, gerei arama, uygulamalar yapma ve deerlendirme gibi konular ierir (Kuruolu, 2002). Mze atmosferinde bir sanat eseriyle ayn ortam paylaan renci zerinde tm bu yaantlar, deneyimler yoluyla davran deiiklikleri meydana getirecektir. Mze eitimi zellikle zaman ve mekn iinde kendini ve insanlar anlama, kltrel miras devam ettirme, gemii, bugn ve gelecei anlaml bir biimde ilikilendirme, kltrel varlklar ve eski eserleri anlama, koruma ve yaatma, kendi kltrn ve farkl kltrleri ok ynl ve hogrl bir yaklamla tanma, mzeyi bir yaam biimi hline getirme, kltrler aras anlay ve empati gelitirme, mzelere yaayan kurum niteliini kazandrma gibi hedeflere hizmet etmektedir (Payko 2000-2002). Mzeler dnyann pek ok lkesinde yzyl akn bir sredir eitim amacyla yaygn olarak kullanlmakta, hatta gelimi lkelerde mze eitimi dersi verilmektedir. Gnmzde bu lkelerde snf retmenleri ve sanat eitimcilerinin sklkla bavurduklar mzeler ve sanat galerileri, renciler ve halk iin zel eitim programlar gerekletirmektedir. Okullara ynelik reform hareketlerinde, retmenler toplumsal kaynaklar kullanmaya tevik edilirken, ayn zamanda onlarn mzelerden, sanat galerilerinden ve bu kurulularn eitim amal programlarndan yararlanmalar ngrlmektedir (zsoy, 2002). Gelimi lkelerdeki mzeler incelenirse, modern mzecilik anlaynn nemine inanm, ynetim kademesinin dnda eitimcilerin, eitli uzman ve aratrmaclarn grev yapt, son derece aktif
287

mzeler olduklar fark edilir. Bu mzelerde bulunan eserlerin sergileme ilemlerinin kratrler, koruma ve saklama ilemlerinin ise restorasyon ve konservasyonu eitimi alm zel uzmanlar tarafndan gerekletirildii grlr. Mzelerde ilk balarda sadece sergileme amac ile toplanan eserlerin oalmas ile birlikte depolama, koruma, belgeleme, vitrin mzeciliinden farkl bir anlayla ve halkn beenisini kazanacak ekilde sunma gibi konular yeni i alanlarnn domasna yol am ve bu tr iler daha sonralar birer uzmanlk alan haline gelmitir. lkemizde bu tr uzmanlara ve uygulamalara ancak zel mzelerde rastlanmaktadr. Devlet mzelerinde daha ok arkeoloji ve sanat tarihi blmlerinden mezun kiiler grev yapmaktadr. Bu sebeple pek ok deerimiz kaderine terk edilmi durumdadr. Ancak lkemizde son yllarda baz yksek retim kurumlarnn bu alana ynelik lisans ve yksek lisans programlar am olmas sevindiricidir. Hak ettii deeri grmeyen binlerce sanat eserimizi yaatacak ve bu alanlardaki a dolduracak nitelikli bireylerin devlet mzelerinde bir an nce istihdam edilmeleri gerekmektedir. Ayrca dnyadaki byk mzeler olduka aktif web siteleri ile topluma hizmet vermektedir. Bu mzelerde eitli konferanslar ve kurslar dzenlenmekte, ziyaretiler dilerse ye olabilmekte hatta online alveri hizmeti dahi verilmektedir. Mze program dorultusunda srekli koleksiyonlar dnda ki geici koleksiyon ve sergiler duyurularla ilan edilmektedir. Mze yetkililerinden talep edildii takdirde mze galerilerinde rehber eliinde ziyaret yaplabilmektedir. Mzelerde eseri bulunan sanatlarn konuk edilmesi, sanat uzmanlarnn katld workshop uygulamalarn yaplmas gibi faaliyetlere programlarda ska yer verilmektedir. Bu faaliyetlere paralel olarak kartpostal, poster gibi grseller ve kitap sat yaplmakta ve okul gruplarna mzeye cretsiz tama hizmeti salanmaktadr. ok nemli bir dier eitim hizmeti ise sanat eitimi veren okullara ve kltr kurulularna genellikle diyapozitifler ve filmler dn verilmekte ve dn verilen eserin eidi ve bu eserin korunmas iin alnan tedbirler mzenin programna gre deimektedir (Riviere, 1962). Mzelerin El Sanatlar Eitimindeki Yeri ve nemi El sanatlar bir milletin kltrel kimliinin en canl rnekleri olarak gsterilmektedir. Buna karlk teknolojinin hzla ilerlemesi nedeniyle pek ok el sanat bugn kaybolma tehlikesi ile kar karyadr. Bu durum kltrel miras geni kitlelere tantma grevini stlenmi olan mzelerin ve el sanatlar eitimi veren kurumlarnn sorumluluklarn arttrmtr. Bu nedenle sanat, tarih, etnografya, folklor ve arkeoloji eserlerini toplama, koruma ve tantma adna aktif bir rol stlenmi olan mzelerimiz ile eitim kurumlarnn kltrel deerlerimizi gelecek nesillere tantmak, korumak, belgelemek, bakm ve onarmlarn gerekletirmek iin ortak alma programlar yrtmeleri gerekmektedir. Bu almalar sayesinde lkemizde el sanatlar eitimi gren rencilerin kltr ve sanata, sanat eserine, sanatya, eski eserlere sayg duyma yannda onlar koruma ve etnografik eserlere bak alar deiecektir. Ayn zamanda rencilerin yaptklar uygulamal almalarla aratrmac ve yaratc olmalarn salamann yan sra onlar aktif hale getirip ezberci sistemden uzaklatrarak renmeyi kolaylatracaktr. lkemizde de son yllarda nem kazanmaya balayan mze eitimi konusu, sanat eitiminde retmenlere yeni ufuklar aan, deiik ve etkili sanat imknlar sunan bir alan olarak karmza kmaktadr. Sanat eitimi veren kurumlarn ders programlarna ilgili meslek alanlar ile ilgili koruma ve onarma ynelik dersler amalar gerekmektedir. zellikle el sanatlar alannda kaybolmaya yz tutmu, yresel ve blgesel teknikleri bilen ve aratrmalarda bulunan rencilerden bu konuda faydalanlmaldr. Bu nedenle el sanatlar alannda eitim alan rencilerin kltr tarihimizin aydnlanmasnda, belgelenmesinde ve bu eserlerin daha uzun yllar yaamasnda aktif rol alacandan hareketle bu konu zerinde durulmaldr. El Sanatlar Alanna Ynelik Uygulamal Mze almasna Bir rnek almann yrtld Prof. lker Muncuk Mzesi, Gazi niversitesi Mesleki Eitim Fakltesi gibi bir eitim kurumu ierisinde yer almas sebebiyle, lkemizde tek olup eitimde yer ald aktif rol nedeniyle de zel bir misyon stlenmitir. Dnyada da rnekleri bulunan ve Ankarada bir grup retmen tarafndan kurulan mze etnografya nitelikli olup, 1974 ylnda Kz Teknik Yksek retmen
288

Okulu bnyesinde Cumhuriyetin 50. yl ansna almtr. Mzedeki rnlerin ou okul retmenleri tarafndan Mdr Bakiye Korayn denetiminde, Kenan zbel, Tevhide Serav tarafndan Anadolu yer yer dolalarak temin edilmi, daha sonralar bir ksm hibelerle koleksiyon zenginletirilmitir. Ankara Etnografya Mzesi Mdrl denetiminde faaliyet gsteren Mze, 17 Mays 2006 tarihinde Gazi niversitesi Senato karar ile Prof. lker Muncuk Mzesi olarak Turizm Bakanl tarafndan Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlne balanmtr. Bugn iin bnyesinde bine yakn rn bulunduran Mzede eitli giysiler, ilemeler, taklar, oraplar, oyalar ve keseler sergilenmektedir. Prof. lker Muncuk Mzesi uygulamal sanatlar ve el sanatlar alanlarna ynelik programlar olan Faklteye eitim amacyla byk hizmetler vermektedir. Uygulamal mze almasnda tekstil grubuna ait metal ipliklerle ilenmi 111 eser rneklem grubu olarak belirlenmitir. almann amac; zgn sanat eserlerini gstererek tanmak ve mze kavramn anlamak, Sanat eserlerinin niteliini ve grsel alglama deneyimini yerinde irdelemek, Sanat, kltrel kaynaklar ve tarihi ierikleriyle ve hayatn btnyle ilikilendirmek, Sanat eserlerini inceleyip gnmz teknolojisini kullanarak belgeleme almas yapmak ve bylece uygulamal sanatsal deneyimler yaamaktr. almaya eserleri tanmak amacyla aratrmac tarafndan gelitirilen bir bilgi formunun hazrlanmasyla balanmtr. Bilgi formlarna rnn envanter numaras, ad ve cinsi, ait olduu dnem, lleri, mzeye aln ekli ile ilgili bilgiler envanter kaytlar dikkate alnarak kaydedilmitir. ncelenen eserlerin arasnda cepken, cepken - yelek veya cepken-alvar takmlar, bindalllar, etek, milli kyafet ve elbiseler, evreler, pekir ve yalklar, eitli rtler, bohalar, elbiselerin tamamlayc paralar olarak sayabileceimiz alduvak, fular, krep, barts, naln, terlik, anta, silahlk, tozluk, ukur, kese ve kemer gibi etnografik deeri olan eyalar bulunmaktadr. Daha sonra eserlerin genel ve detay olmak zere toplam 230 adet fotoraf ekilmi ve dijital ortama kaytlar yaplmtr. Trk ssleme ve desen literatrne katkda bulunmak ve ilemeli rnlere ait desen katalou oluturmak amac ile bilgisayar ortamnda, eserlerin detay fotoraflar zerinden, AutoCAD program kullanlarak bizzat aratrmac tarafndan eserlerin desen izimleri gerekletirilmitir. Desen iziminde eser zelliklerini ortaya karan ana motifler temel alnm ve seilen motiflerin rn temsil ettii kabul edilmitir. izimlerin A4 kad ebatlarnda (21 cm. X 29,5 cm.) basks alnd iin gerek boyutu bu llere san desenler 1/1 orannda, ebat olarak daha byk olan desenler ise leklendirilerek kaydedilmitir. Ayrca almada 355 envanter numaral cepkenin mze ortamnda geleneksel yntemle rn zerinden kopyas karlarak tam dkm desen izimi yaplarak, teknolojinin aratrmacya kazandraca zaman bizzat yaayarak grmesi salanmtr. Mze ortamnda gerekletirilen bu uygulamal alma ile beceri, deer ve tutumlar asndan aratrmac zerinde oluan kazanmlardan bazlar unlardr; Mze envanterine ilikin yazl ve grsel dokmanlar tarayarak, eser inceleme becerisi kazanr (ncelenen eserlerin dnemi, ileme teknikleri, ileme konusu ve kompozisyonu hakknda detayl bilgi sahibi olur), Baka aratrmalarda da kullanmak zere rnek bilgi formlar gelitirir, Problem zmede teknolojiyi ie koma ve kullanma becerisi kazanr, Yaratc dnme, aratrma, sorgulama becerilerini gelitirir, nemli sanat eserlerinden taslak izimler yapabilme becerisi kazanr, Bir mze atmosferinde inceledii eserlerle tarihsel ve estetik deerleri somut olarak grr, Geleneksel estetik ile gnmz estetii arasndaki benzer ve farkl ynleri irdeler, leme sanatnda dnem zelliklerini tartr, nceledii sanat eserleri ile sanat tarihi konular arasnda balant kurar, alma erevesinde fotoraf, proje, sergi gibi etkinlikler yapabilmeyi ve almalarn evresiyle paylaabilmeyi renir,
289

Sonu olarak; aratrmac mzede yaant yoluyla etkileim, gzlem yapma, dnce ve duygularn ifade etme, kltrn etnografik eserler aracl ile tanma, yaam biimleri ve gelenekler hakknda bilgi sahibi olarak mzenin el sanatlar eitimindeki yeri ve nemini grerek, anlamlandrarak, sorgulayarak, kltrel deerleri paylaarak ve almasnn sonularn deerlendirerek dorudan kazanm olur. Bylece atlye ortamnda yaplan etkinliklerin devam olarak mzede yaplan etkinlikler tarih bilincine, estetik beeniye ve dnmeyi renmeye yardmc olacaktr. Aratrmac tarihsel ve estetik deerleri daha somut olarak kavrayacaktr. Evrensel yaptlarla birlikte kendi vatanndaki kltrel yaptlar da tam olarak anlayacak, mill karakterini, kltrel dnce ve inanlarn renecektir KAYNAKLAR Altun, R. (2003). Mzelerin Eitimdeki Yeri ve Bu Balamda Mzelerin Eitim Olanaklar (Ara-Gere Personel) Asndan Yeterlik Dzeyi. Gazi niversitesi (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi). Ata, B. (2002). Mzeler ve Tarihi Mekanlarda Tarih retimi Tarih retmenlerinin Mze Eitimine likin Grleri. Gazi niversitesi Sosyal Bilimleri Enstits (Yaynlanmam Doktora Tezi). Atagk, T. (1995). ada Mzecilik Uygulamalar in Mzecilik Eitimi. II. Mzecilik Seminerleri Bildirileri, 19-23 Eyll, stanbul. Can, M. (2008). Gazi niversitesi Mesleki Eitim Fakltesi Prof. lker Muncuk Mzesinde Bulunan Metal pliklerle lenmi Eserlerin ncelenmesi. Gazi niversitesi Eitim Bilimleri Enstits (Yaynlanmam Sanatta Yeterlik Tezi). Kuruolu, N. (2002). Mzelerin Eitim Ortam Olarak Kullanm, Uluda niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, 15, (1), s. 275-285. zsoy, V. (2002). Sanat Eitinde Mze ve Okul birlii ve Mzeye Dayal Baz retim Yntemleri, Milli Eitim Dergisi, S. 153-154. Payko, F, ODT Gelitirme Vakf Mze eitimi Uygulamalar Antalya Semineri, Antalya, 2000-2002. Riviere, G. H. (1962). Mzelerin Eitimdeki Rol Hakknda. Unesco Blge Semineri (ev. Selma NAL) Icom Mill Komitesi Yaynlar 1, stanbul. LOUVRE, (02.11.2010), http://www.louvre,fr. MLL ETM BAKANLII Orta retim Genel Mdrl, Gzel Sanatlar ve Spor Lisesi Mze Eitimi Dersi retim Program, (15.10.2010), http://ogm.meb.gov.tr THE BRITISH MUSEUM, (02.11.2010), http://www.britishmuseum.org V&A, (02.11.2010), http://www.vam.ac.uk.

290

SANAT TARH RETMNDE DUYUSAL ALANIN NEM

Dr. Nuray MAMUR Pamukkale niversitesi, Eitim Fakltesi, Gzel Sanatlar Eitimi Blm, DENZL nuraymamur@gmail.com

GR Sanat tarihi retiminde, bilisel, duyusal, sanatsal ve sosyal ynden gelimi bir insan yetitirme nemli bir yer tutmaktadr. Sanat tarihinin malzemesini tarih iinde yaratan varlk insandr. Onun konusu ok eitli duygu birikimlerinin younlat insan eserleridir. nsan her ada deien bir varlk olduundan bu bilim dal deimenin sanat eseri zerine yansmalar konusunda bilgi toplamaktadr. Dolaysyla insanlar sanat eserleri yaratmaya iten itici gcn ne olduunu, bu gcn sanat formlarn nasl deitirdiini bilmek iin aba harcanmaktadr (Mlayim 1994, 28). Nitekim Kleinbouer (1987) Niin Sanat Tarihi? sorusunu u gerekelerle aklamaktadr. nsanolu ve insani deerlerin mfredat programlarnn ekirdeinde olmas gerektii iin Grsel okur-yazarl gelitirdii ve Yaratc deneyimlere kaynak salad iin Bu balamda sanat tarihi retiminin her ya iin ilgi alan oluturan bir disiplin olduu yadsnamaz bir gerektir. Fakat hak ettii deeri bulabilmitir?, lkretimden yksekretime sanat tarihi dersi olmas gereken yerde midir? ya da yer ald programlarda dersin ilenii yeterli dzeyde midir? MEB bal ortaretim ders izelgeleri incelendiinde, sanat tarihi dersinin bugn eitim iinde var olma sorunu yaad sylenebilir. lkemizde sanat tarihi eitimi ilkretim grsel sanatlar derslerinde birer konu alan olarak yer bulmaktadr. Fakat bir ders olarak sanat tarihi eitimi ortaretim kurumu olan lise ile balamaktadr. lkemizde dnem dnem farkl uygulamalarn grld bu alanda zorunlu olarak balayan sanat tarihi dersleri sonralar semeli hale getirilmi ve zamanla genel ortaretim kurumlarnda 2. grup semeli dersler olarak listelenerek seilemez duruma getirilmitir. Bugn bu ders ancak gzel sanatlar liseleri programlarnda, yksekretim kurumlarnn sanat ve sanat eitimi programlarnda yer alabilmektedir. Bu erevede sanat tarihi derslerinin ilenii ve bu alanda duyusal alann nemi gzel sanatlar eitimi programlar erevesinde dnlm ve tartlmtr. Oysa Trkiye gibi tarihi eserleri ve kltrel gemii zengin olan bir lkede maddi ve manevi zenginlikleri gelecek kuaklara aktaracak ve onlar koruma bilinci iinde yetimi yeni nesillere ihtiya vardr (Cantay 2004, 11). Dolaysyla sanat tarihi retiminin temel eitimden itibaren ele alnmas nem tamaktadr. nk sanat eitimi alan bireylerin sanat alannda gemiten bugne kadar neler yapldn bilmesi a, toplumu ve kendini anlamas asndan nemlidir. Fakat sanat tarihi retiminin amacnn kuru bir uygarlk tarihi retmek ya da kronolojik bir sralama iinde sanatn tarihine yaklamaktan te rencide yaayan, canl bir sanat tarihi bilinci kazandrmaya ynelik olmas gerekmektedir (Krolu 2002, 136). Fakat Ylmaz (2008) tarafndan yaplan bir aratrmada; Eitim Fakltelerinin Resim-i retmenlii blmlerinde okutulan sanat tarihi dersinin sadece kaynak kitap ve yeterli olmayan slayt sunularyla snrl kald ve dersin evreyle ilikilendirilmedii sonucuna ulalmtr. Bugn ortaretim sanat tarihi retim programlarnda bir eseri tarih balamnda inceleme, kronoloji ve tarih bilinci oluturma becerisini kazandrmann yan sra, dayanma, hogr, sevgi, sayg, duyarllk, estetik gibi yetkinliklerinde kazandrlmas amalanmaktadr (MEB 2006). Programda rencilerin; Grsel duyarlla sahip, dnyaya geni adan bakan, yenilie ak ve ok ynl beenileri olan bir kiilik gelitirmeleri, Sanat yaptn incelerken kullanaca eletirel tavr, kltrel evreyi oluturan dier nesnelere de uygulamalar,
291

 Sanaty takdir etme yetisi kazanmalar, Sergi ve mze gezme alkanl kazanmalar, Yaayan canl bir sanat tarihi bilinci kazanmalar, Evrensel yaptlarla birlikte bulunduu corafyann kltrel yaptlarn, dnce ve inanlarn, ulusal karakterini analiz etmeleri, Tarihi eserleri sevme ve koruma bilinci gelitirmeleri, Sanat eserlerinin znde bulunan ruh ve estetik abay, sanatnn dnya insanlarna iletmek istedii mesaj deerlendirebilmeleri amalanmaktadr. Bu amalar incelendiinde duyusal alan zelliklerinin arlk kazand grlmektedir. Ancak sanat tarihi retiminde yazl amalar ve ilkelerde duyusal amalarn arlna ramen, uygulamada rencinin bilisel alannn alt basamaklarndan teye gidelemedii grlmektedir. Oysa sanatlar eserlerini olutururken akln yan sra, duygu ve sezgilerini kullanmakta, zgn ve deerli almalar oluturmak iin st dzey dnme becerilerini kullanmaktadrlar. Dolaysyla retim srecinin her aamasnda bu srelerin yanstlmas nem tamaktadr. Sanat tarihi alglay artrr, keskinletirir ve ince farkllklar grebilme gcn oluturur. Grsel sanatlar zgn almalar incelemeye alan bir disiplin olduu iin grsellii oluturan paralar arasndaki ilikileri anlama ve alglama konularnda rencileri eitmektedir (Kleinbauer 1987). Fakat Day ve Hurtwitze (1995) gre ocuklar sanat tarihinin ieriinden ve sanat almalarndan retmenleri ilgin ve yetenekleri dorultusunda dikkat ekebildiklerinde etkilenmektedir. Nitekim yaps gerei sanat tarihi izgi, biim, k, ahenk gibi grsel elemanlardan bahsedilmeksizin szel konumalar biiminde retilemez. Bunlarn grselletirilmesi gerekir. Bu nedenle sanat eitimcisinin bu faktrleri rprodksiyonlar ya da slayt eklindeki dzenlemelerle oluturmas gerekmektedir. Fakat Day ve Hurtwitz (1995) slayt gsterileri ve bilgi aktarmnn sadece ksa oturumlar iin uygun olduunu ve rencilerin sanat almalaryla ilgili aktif grevlerle dikkatleri ekildiinde daha etkili ve sezgisel rendiini savunmaktadrlar. Krolu (2002, 137) da sanat tarihi retiminde rencinin zaman zaman kyaslamalarn, benzetmelerin ve ztlklarn ortaya karlmasyla aktif tutulabileceini bu yolla salt bilgi yk olmaktan kartlp rencinin duyu, yorum ve zmlemelere ulatrlabileceini savunmaktadr. Duyusal Alann nemi Duyusal alann retimde ve renci baarsnda oynad rol yadsnamaz bir gerektir. Duyusal alan; sevgi, korku, nefret, ilgi, tutum ve gdlenmilik gibi duygusal ynlerin baskn olduu bir alandr (Demirel 2004, 107). Bu alan alma, tepkide bulunma, deer verme, rgtleme ve kiilik gelitirme basamaklarndan olumaktadr (Karthwohl ve dierleri 1971). Bloom (1976) okulda renmeye ilikin modelinde duyusal zelliklerin derse/alana ilikin ilgilerin, tutum ve deerlerin bilisel giri davranlarna ve retimin nitelii ile birlikte baarsna katksn gzlemlemitir. Ona gre duyusal zellikler okul baarsndaki deikenlii %25 orannda etkilemektedir. Nitekim alan yazn incelendiinde (Mehlinger 1981, Armstrong 1980, Payko 1991) duyusal geliimin bilisel geliimle ilgili olduu ve birlikte ele alnmas gerektii savunulmaktadr. rencilerin sosyal ierikli derslere dair tutumlarn inceleyen Shaughnessy ve Haladyna (1985) retmenin sosyal alanlarda anlamllk kazandrma rolnn byk olduunu fakat anlatm ve tekrara dayal bir retim yapldn belli bilgilerin kazanlmasnn nem kazandn, rencinin renmeyi istedii iin not ve kabul grmek iin rendiini, derslerin hi ilgi uyandrmadn ve duyusal amalarn programn bir paras olarak ele alnmadn ortaya koymulardr. Sanat tarihi retiminde duyusal alann bilinli olarak ele alnmas u iki ynden zellikle gerekli grlmektedir. a)Duyusal faktrlerin baar ve yaratc deneyimler zerindeki etkileri b)Sanat tarihi dersinin amalar ve konular asndan rencilerde belli tutum ve deerlerin gelitirilmesi Krathwortl ve dierleri (1971) duyusal alan zelliklerini be basamakta aamal olarak
292

snflandrmlardr. Belli bilgiler temel alnarak, belli konulara/kavramlara ilgi duymadan bir dnya gr oluturmaya giden bu aamalar, bilisel alan zellikleri ile karlatrlarak Tablo 1de verilmitir. Tablo 1: Duyusal ve Bilisel Alan zellikleri
Duyusal Alan zellikleri Alma Farknda olma, almay isteme, dikkat etme, seici dikkat Tepkide Karlk verme, isteini gsterme, Katlma, Bulunma Karlk vermekten tatmin olma Deer Verme Bir deeri benimseme, tercih etme, kabullenme, sorumluluk alma, kendini adama rgtleme Deerleri btnletirme, Karlatrma, Dzenleme Bilgi Kavrama Uygulama Analiz Bilisel Alan zelikleri Hatrlama, Tanma, Syleme, Yazma, Seme, Gsterme, simlendirme Bir baka forma evirme, ana hatlar bulma, yeniden sraya koyma, tahmin etme, ayrt etme Yapma, liki kurma, problem zme, elere ayrma, ilikileri belirleme, karlatrma, paralara ayrma

(Krathwortl ve dierleri 1971) Tablo 1de grld gibi duyusal alann baz zellikleri, bilisel alanla biniiklik gstermektedir. Bilisel alanla duyusal alanda en byk benzerlik seme, ayrma, karlatrma, organize etme gibi davranlarda grlmektedir. Bu davranlar sanat tarihi eitiminde grsellii ve grsel alglamay, karlatrma ve yeniden dzenlemeye ynelik eletirel sorgulamay ngrmektedir. retimde rencinin katlmn salayacak stratejilerin kullanlmas duyusal geliime katkda bulunmaktadr (Payko 1998, 346). Krolu ve Stokrocki (1997) rencileri bir sanat tarihinin roln stlenmeye ynlendirerek bir sanat yapt ile ilgili sorular sormann bilgi edinme ve renmede etkililiini vurgulamlardr. Fakat bu sorularn bilgi edinmeye ve anlamaya ynelik olmas nemlidir. nk bir soru kiiyi teki soruya gtrr. Bu durum sanat zerine diyalou artracandan kiide dikkat, ilgi, iliki, gven ve tatmin oluturacaktr. Main (1992) tarafndan gelitirilen duyusal retim modelinde bu davranlar yle aklanmtr. Dikkat, ilgi duyma ve merak iermektedir. liki rencinin alannn/dersin kiisel nemini gerekliliini ve deerini grmesi, kendisiyle ve kendi yaamyla iliki kurmas anlamndadr. Gven rencinin baar beklentisi, tatmin ise amalara ulamann bir rndr. Bu durumda duyusal renme, duygular, sevgiyi, hayal gcn, bilinaltn, yaratcl, duyular, benlii, deerleri, uygulama ve faaliyetleri, sreci ve akl n plana karmaktadr (Payko 1998, 346). Bu alana deer veren retmen iin baz sorular nemli olabilir. Erickson (1995) her dzeydeki renciye ynelik sanat tarihi retimi ile ilgili almasna dayanarak en basit rnekten en zor olana doru bir sanat tarihi anlay gelitirme dorultusunda sorular dizisi tasarlamtr (Akt: Krolu ve Stocroki 1997). Bu sorular: Bu yaptn sizce anlam nedir? Bu yaptn sanat iin anlam nedir? Bu yaptn seyirci iin anlam nedir? Bu yaptn kltr iin anlam nedir? Bu yaptn bizler ve bugn iin anlam nedir? Sorular incelendiinde sorularn anlama, anlam yorumlama ve gelitirme sreci niteliinde olduu grlr. Aslnda bu sorgulama sreci 2 temel soruyu iermektedir. Bu konuyu-yapt renirken rencinin duygular nelerdir? Bunu yapan sanatnn ve gren insanlarn duygular nelerdir? Bu sre rencinin anlama, deerlendirme ve kart grleri zmseme yeteneklerini gelitirmeye, kendi kltr ve baka kltrler zerine bilgi sahibi olmaya yneliktir. rencinin evresine olan farkndaln, duyarll artrabilecei gibi evresine tepki gsterme ve sorumluluk alma bilinci gelitirebilecektir. Timuin (1998, 64) tarih kavramyla bilin kavramnn birbiriyle sk skya bal olduunu ve tarih reten kiinin birbiri iinde kavramlar olduunu grmek ve gstermek

Kiilik Haline Davran lt haline getirme, karakterlenme Sentez zgn bir btn meydana getirme, organize etme, Getirme yeniden dzenleme, formle etme, zetleme Deerlendirme Bir lte dayal yargda bulunma, karlatrma, irdeleme, karar verme

293

zorunda olduunu belirtmektedir. Nitekim bu aratrmada duyusal alan zelliklerini temel alan retim srecinin rencilerin sanat tarihi bilinci kazanmalarn ne kadar etkiledii belirlenmek istenmitir. YNTEM Bu aratrma betimsel bir alma olup, zel durum almas yntemi kullanlarak yrtlmtr. Bu yntem zel bir konu veya durum zerine karlatrma imkn veren nitel ve nicel yntemlerin beraber kullanld bir yntem olarak tercih edilmitir. alma Grubu Bu aratrma iki gzel sanatlar lisesi resim blmnn (A ve B) 11. Snf Sanat Tarihi dersinde yrtlmtr. Aratrmann alma gurubunu A Gzel Sanatlar Lisesinden 24, B Gzel Sanatlar Lisesinden 24 olmak zere toplam 48 renci oluturmutur. Aratrma sreci 4 haftalk 8 ders saati olarak planlanmtr. lem (Uygulama Sreci) Duyusal arlkl sanat tarihi retim programna ynelik ncelikle, uygulamann yaplaca tarihlerde sanat tarihi derslerine ynelik retim programnn hangi aamada olabilecei belirlenmi, bu belirleme ders retmenleri ile grlerek yaplmtr. Bu almann uygulama sreci 4 haftalk 8 ders saati olarak planlanmtr. Uygulamada, A gzel sanatlar lisesi rencilerine duyusal arlkl bir sanat tarihi retimi yaplrken, B gzel sanatlar lisesi hali hazrda uygulad yntemlerle sanat tarihi retimine devam etmitir. Verilerin Toplanmas Duyusal arlkl sanat tarihi retimi uygulamasna ilikin veriler Baar Testleri ve Yar Yaplandrlm Mlakat Formu kullanlarak toplanmtr. 1-Baar Testleri: n Test: Hazrlanan ders ierii bir proje konusu olup, rencinin yeni karlat bilgileri iermektedir. Ders konusu anlatlmadan rencilere uygulanmtr. 15 sorudan olumaktadr. Sorularn ierii ders srecinde renilmesi amalanan kazanmlara ynelik hazrlanmtr. rencilere bilgiye ynelik sorularn yan sra yapt zerinden deer bime, alglama ve yarglama (Wilson 1971) sorular yneltilmitir. Deer bime sorular ile rencinin sanat biimlerine kar tutumu ve yenileri iin hazr olup olmama durumunu saptamak amalanmtr. Alglama sorular ile rencinin sanat elemanlarn ve ilkelerini grsel olarak ayrt etme yetenei, yarg sorularyla da rencinin geerli nedenlere dayanarak bir sanat yaptn deerlendirme yetenei zerinde durulmutur. Son Test: n testle ayn sorulardan olumaktadr. 4 haftalk anlatm sonrasnda uygulanmtr. zleme Testi: Ders anlatm ve uygulamas bittikten sonra renme ve renilenlerin kalcln kontrol etme amal ayn sorularn yer ald testtir. Proje konusunun bitiminden 2 hafta sonra uygulanmtr. Hazrlanan baar testinin kapsam geerlilii uzman gr alnarak salanmtr. 2- Yar Yaplandrlm Mlakat Formu (n-Son): Toplam 5 sorudan olumaktadr. rencilerin sanat tarihi retimine ilikin grlerini aklayabilmelerine ynelik yar yaplandrlm ve ak ulu sorulardan olumaktadr. BULGULAR ve YORUMLAR rencilere n test, son test ve izleme testi sonucunda sanatsal renme alanlar olan Bilgi edinme (11 Soru), Alglama (2 Soru), Deer bime(1 Soru) ve Yarglama (1 Soru) sorularndan oluan 15 soru sorulmutur. Baar testleri sonunda duyusal arlkl retim program uygulanan renci (A) grubu olduka yksek bir baar elde etmitir. Son test sonras yaplan tekrarlar sonucunda ise neredeyse tam ve kalc bir renmenin gerekletii sylenebilir. Nitekim baar orannn yksek olmasnn nedenlerinden birinin; ders retim srecinde grsel alglama, karlatrma ve yeniden dzenlemeye ynelik eletirel sorgulamann yan sra uygulama yntemiyle rencinin empresyonizm srecini birebir yaamas, dierinin ise retim srecinde ders sunuunun dia, saydam ve konuyla ilgili CDlerle desteklenmesiyle olduu sylenebilir. Nitekim A grubunun baar ortalamas B grubundan % 35 orannda daha yksektir.
294

Tablo 2: Yar Yaplandrlm Deerlendirme Formu Bulgular

1- Sanat tarihi dersinde rendikleriniz konusunda neler hissediyorsunuz? -Birok ey rendim. -Biraz bir eyler rendim. -Hibir ey renmedim -Dier: Konu ilgimi ekerse rendiimi hissediyorum. Anlatlan resimler gereki tarzda olursa ilgimi ekiyor ve rendiimi hissediyorum. A f 22 2 % 91.66 8.33 f 14 4 2 4 B % 58.33 16.66 8.33 16.66

Tabloda yer alan grler incelendiinde duyusal arlkl retim program uygulanan A grubu rencilerinin rendiklerine ynelik hissettikleri %91,66 orannda, geleneksel yntemlerin tercih edildii B gurubunun ise rendiklerine ynelik dnceleri %58.33 oranndadr. Ayrca B grubu rencilerden ikisi renmelerini dersin konusuna ve yine iki rencide anlatlan resimlerin gereki olmasna balamlardr.
2- Sanat tarihi dersi renme ortamn tanmlar msnz?(S) - Slayt (grsel) gsterimi ile snrl -zgr ve tartmal bir ortam - Sanat eserleri zerine snrl tartma ve deerlendirme -Sanat eserlerini zmleme ve kyaslama - Kitaba bal yaklam - Belli bilgilerin retimi -renme ve baary hissetme -Dier: Derste ilgi ekici uygulamalar yaplmas, Konunun nemine ynelik aklamalar yaplmas, Daha fazla grsel ve iitsel ara kullanm f 1 10 2 16 21 10 A % 4.16 41.66 8.33 66.66 87.5 41.66 f 10 1 12 3 16 18 11 B % 41.66 4.16 50 12.50 66.66 75 45.83 -

Yukarda yer alan grler incelendiinde duyusal arlkl retim programnn uyguland A grubu rencilerinin byk ounluu renme ortamn, zgr ve tartmal, sanat eserlerini zmleme, kyaslama olana ve renme ve baary hissetme olarak nitelendirmilerdir. Ayrca bu renciler renme ortam ile ilgili derste ilgi ekici uygulamalarn yaplmas, daha fazla grsel ve iitsel ara kullanm ve konunun nemine ynelik aklamalarn yaplmas dair nitelendirmelerde bulunmulardr. B grubu rencileri ise renme ortamn: sadece slayt gsterimi, kitaba bal yaklam, yetersiz sanat eseri incelemeleri olarak tanmlamlardr.
3- Sanat tarihi dersinde en ok neyi sevdiniz?(S) - zgrlk - Deneyimlerin eitlilii -evre ile ilikilendirme -Dersin konusu -retmenin retim yntemini -Sanat eserleri zerinden konumay -Hi -Dier: Dnemin toplumsal yaps ile beraber anlatlnca rendiklerimi daha iyi yerletirebildim. Sanatlarn yaadklar ortamn zellikleri de anlatlnca daha iyi rendim. f 10 18 18 22 23 24 7 A % 41.66 75 75 91.66 95.83 100 29.16 f 14 10 B % 58.33 41.66 -

rencilere sanat tarihi dersinde en ok neyi sevdikleri sorulduunda; B grubu rencilerinin byk ounluu dersin konusunu sevdiklerini ifade etmilerdir. A grubu rencilerinin ise derse ynelik tutumlarnda eitlilik gze arpmaktadr. renciler dersi; eitli deneyimler sunmas, sanat eserleri zerine konuma olana vermesi, dersin evre ile ilikilendirilmesi ve retmenin retim yntemine bal olarak sevdiklerini belirtmilerdir. Ayrca bu rencilerden yedisi dersin konusunun dnemin toplumsal zellikleri ile ilikilendirilmesinin nemine iaret etmilerdir.
295

4- Bu ders konusunun size salad faydalar neler oldu?(S) - Kendimi ifade etmemi salad - Kendimi deerlendirme frsat salad. -Sanatlar ve yapm olduklar eserleri tanmam salad. -Sanat eserlerinin kltrel nemini anlamam salad. -Dier: lgi ekici eserler grmemi salad. Sanat eserleri yoluyla farkl bak alarn grebiliyorum

f 16 14 21 22 6

% 66.66 58.33 87.50 91.66 25

f 2 20 2

% 8.33 83.34 8.33

rencilere ders konusunun kendileri iin ne ifade ettii/faydalar sorulmutur. B grubundaki renciler dersin salad faydalar, sanatlar ve yapm olduklar eserleri tanma olana ile aklamlardr. A gurubundaki renciler ise, kendilerini ifade etme, kendini sanatsal anlamda deerlendirme frsat bulma, sanatlar ve yapm olduklar eserleri tanma ve sanat eserlerinin kltrel nemini kavrama imkn yaratma olana ile ifade etmilerdir. Ayrca rencilerden drd sanat eserlerinin yaratc dnebilme zerindeki etkisini dile getirmilerdir.
5- Sanat tarihi dersi ile ilgili neleri tavsiye edersiniz?(S) -Orijinal sanat eserlerine ynelik daha fazla aratrma -Grsel unsurlarn eitlendirilmesi -Sanat eserleri (grseller) zerinde zmleme ve kyaslamalar yaplmas -Uygulama almalarna da yer verilmesi -Sanat eserlerine ynelik daha fazla evre gezisi -Sanat eserlerinin korunmasna ynelik proje hazrlamak -Dier f 10 6 5 4 18 22 A % 41.66 25 20.83 16.66 75 91.66 f 18 16 10 10 22 5 B % 75 66.66 41.66 41.66 91.66 20.83

Yukarda grld gibi A grubu rencilerinin derse dair nerileri; orijinal sanat eserlerine ynelik daha fazla aratrma, daha fazla evre gezisi ve sanat eserlerinin korunmasna ynelik projeler hazrlanmasna yneliktir. B gurubu rencilerinin ise derse ynelik nerileri eitlilik gstermektedir. renciler sanat tarihi dersinde kullanlan yntemlerin eitlendirilmesini talep etmektedir. Bulgular genel olarak analiz edildiinde duyusal retim yntemlerinin arlk kazand retim program sonras renciler sanat tarihi dersini; Sezgilerini ve duygularn kavramlatrarak szl veya szsz ifadelere dntrebilme, Olaylar ve dnceler zerine eletirel yorumlar yapabilme, Grsel okur-yazarla dair iletiim becerilerini artrabilme, nsanlk ve uygarlklar tarihini renebilme, Malzemeyi doru seebilme ve Hangi malzemenin hangi malzeme ile uyum ya da kartlk yarattn fark edebilmeye ynelik beceriler kazanabilecekleri bir ders olarak deerlendirmilerdir. SONU ve NERLER Her kesinden eitli alardan yaptlarn bir mantar gibi karmza kt lkemizde sanat eserleri ve sanat tarihi bilincinin oluturulmas son derece nemlidir. Bu nedenle sanat tarihi programlarnn sadece Gzel Sanatlar Liselerinde deil, tm ortaretim kurumlarnda ve ilkretim grsel sanatlar derslerinde yer almas gerekmektedir. Hatta ilkretim kitaplarna dnya sanatndan ve Trk sanatndan seme eserlerin renkli resimleri ve ksa aklamalarnn konulmas gerekmektedir. nk sanata ilgi sanat eserlerine hayranlkla balamaktadr. Sonu olarak sanat tarihi retiminde llmesi zor, ancak eitimde yaygn ve kapsaml bir yer tutan tutumlar gelitirmek gerekmektedir. Bunun iin;

296

1- Tartma ve deerlendirmelerde rencilerin grlerini alarak st dzey dnme becerilerinin gelimesine yardmc olmak, 2- rencilerin almalarn amacn anlamasn salamak, 3- rencilerin baary yaamasn salamak, 4- Geri bildirimi rencinin gelecek baarlarna ve gelimesine olanak salayacak ekilde kullanmak, 5- Her derste rencilerin ilgisini ekmek ve onlar gdlemek iin aba sarf etmek gerekmektedir. KAYNAKLAR ARMSTRONG, D.G. (1980). Social Studies in Secondary Education, Macmillion, New York BLOOM, B.S. (1976). Human Characteristics and School Learning, Mc Graw Hill, New York CANTAY, (2004). Sanat Tarihi Nedir? Sempozyum Bildirisi: Sanat Tarihi Eitimin rdelenmesi Sanat Tarihi Dernei Yaynlar, stanbul DAY, A. ve HURTWITZ, M. (1995). Children and Their Art: Methods for the Elemantary School, Harccourt Brance Javanovich, New York DEMREL, . (2004). Kuramdan Uygulamaya Eitimde Program Gelitirme, Pegem A Yaynlar, Ankara KARTHWOHL, D.R, BLOOM, B.S, and MASIA, B.B. (1964). Taxonomy of Educational Objectives, Handbook II: Affective Domain, New York: David Mc Kay KIRIOLU, O. ve STOKROCK M. (1997). Ortaretim Sanat retimi, YK Dnya Bankas Yaynlar, Ankara KIRIOLU, O. (2002). Sanatla Eitim, Grmek renmek Yaratmak, Pegem A Yaynlar, Ankara KLEINBOUR, E.W. (1987). Art History in Dicipline-Based Art Education-Origin,Meaning and Development, University of Illinoin, Chicago-USA MAIN, R.G. (1992). Integrating the Affective Domain into the Instructional Design Process Europen Conference on Educational Research Book of Summaries, 22-25 June 1992, ss 368,370 MEB (2006). Anadolu Gzel Sanatlar Lisesi Sanat Tarihi retim Program, MEB. Yaynlar MEHLINGER, H.D. (1981). Unesco Handbook for the Teaching of Social Studies, Croom Helm: London MLAYM, S. (1994). Sanat Tarihi Metodu, Bilim Teknik Yaynevi, stanbul ZSOY, V. (2001). Sanat Eitiminde Bir Nitel Aratrma Yntemi: Eitsel Eletiri, Eitim ve Bilim, TED Yaynlar, Say 122, Ankara PAYKO, F. (1991). Tarih retimi, Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir PAYKO, F. (1998). Tarih retiminde Duyusal Alann Rol Tarih retimi, Dokuz Eyll niversitesi Yaynlar, zmir SHAUGHNESSY, J.M. ve HALADYNA (1985). Research on Student Attitude Toward Social Studies Social Education, 49,8 ss.692-695 TMUN, A. (1998). Doru Bilin Oluturmada Tarih Eitimin nemi Tarih retimi, Dokuz Eyll niversitesi Yaynlar, zmir WILSON, E. (1971). Evaluation of Learning in Art Education. In Bloom, J.Hastins and Madous(Ed.) Handbooks on Formative and Summative Evaluation of Student Learning, New York, Mc Grow, Hill YILMAZ, P.D. (2008). Resim- Eitimi Anabilim Dalnda Okutulan Sanat Tarihi Dersinin renci Grlerine gre Deerlendirilmesi, (Yaymlanmam Ykseklisans Tezi), Dokuz Eyll niversitesi, Eitim Bilimleri Enstits

297

SANAT TARH DERSLERNDE AKTF RENME ORTAMININ OLUTURULMASININ GRSEL SANATLAR RETMEN ADAYLARININ AKADEMK BAARILARINA ETKS
Dr. Ouz DLMA Atatrk niversitesi, Kazm Karabekir Eitim Fakltesi, Resim-i Eitimi Anabilim Dal, ERZURUM oguzdilmac@atauni.edu.tr

I. GR Byk bir abayla kendini gerekletirebilmi insan yetitirmeyi amalayan eitimin bu amaca ulamasnda yardmc olan yollarndan birisi de sanat eitimidir. Sanat eitimi, insann yaratc glerini ortaya karmasna yardmc olacak artlar hazrlayan ve bireyin kiilik kazanmasn amalayan bir etkinliktir (Buyurgan ve Buyurgan, 2007: 22). Bu etkinlik kapsam iinde, uygulamal almalar, sanat eseri inceleme, eletiri, sanat tarihi ve estetik yer almaktadr. ok ynl hazrlanm bir sanat eitimi programn oluturan bu drt temel disiplin, 1980lerde A.B.Dde Getty Gzel Sanatlar Eitim Merkezi tarafndan gelitirilmitir (zsoy, 2003; 167). Bu merkezde uzman sanat eitimcilerine bakanlk eden W. Dwaine Greer, bu yeni kuram Disipline Dayal Sanat Eitimi (Discipline-Based Art Education) olarak adlandrmtr (Eflanddan aktaran, zsoy, 2003; 168). ok Alanl Sanat Eitimi olarak da bilinen bu yntemin amac, rencinin sanat eserini retme, tanmlama, yorumlama ve analiz etme gibi aamalarna dnsel boyutu da katarak bunlar uyumlu bir ekilde sentezleyebilmesini salamaktr. Disipline Dayal Sanat Eitimi ynteminin yukarda belirtilen amaca ulaabilmesi iin; sanat tarihsel yaklamlar, sanat tarihsel anlay evreleri ve renme-retme yollarnn zmsenmesi gerekir (Ayaydn ve dierleri, 2009; 74). renciye yaayan, canl bir sanat tarihi bilinci kazandracak olan sanat tarihi sayesinde renci sanat tanyacak, renecek, seenek ve yeni biimler yaratmada bir temel oluturacaktr (Krolu 1991; 140). Toplumumuzda eksiklii hissedilen estetik beeni dzeyinin artrlmasnda da sanat tarihi derslerine byk grevler dmektedir. Sradan kalplam beeni dzeylerinin yerine yeni beeni dzeyleri gelitirerek farkl bak alar oluturabilmeliyiz. Sanat tarihi ile gemiin sanat eserleri hakknda dnp analizler yaparak bir yoruma ulaabiliriz. Bu yorum bizi ileride yapacamz almalarmz ve hatta gnlk hayatmz etkileyecektir. Sanat tarihi, sanat yaptnn ve onun toplumdaki yerinin daha iyi anlalmas iin retilir. rencilerin deerlendirme, anlama ve kart grleri tolere etme yeteneklerini gelitirir (Krolu, Stokrocki, 1997; 133). Sanat tarihi derslerinin ieriinin youn teorik dersler olmas nedeniyle retmen merkezli retim yntemiyle ilenildiinde bilgilerin ksa sreli bellekte tutulmas ve bir sre sonra da unutulmasna neden olabilmektedir. Bu durum bilisel hedefin kavrama, uygulama, analiz, sentez ve deerlendirme gibi dier aamalarna geilmesine ve kalc bilgi akna engel olmaktadr. Bu nedenle derslerin hedeflenen amalara ulalabilmesi iin rencilerin birden fazla duyu organlarn kullanabilecekleri, yeteneklerini ve yaratclklarn gelitirebilecekleri, kalc renmelerin salanaca bununla birlikte destekleyici renmeler zerinde etkili olan, renirken ayn zamanda keyif de alabilmelerini salayan renme ortamlar yaratlmas eitimin kalitesinin arttrlmas asndan nemli bir etkendir. Bilgi ann gerektirdii insan tipine uygun akademik baars yksek bireyler yetitirebilmek iin eletirel dnceye sahip, bamsz karar verebilen, renmeye ak, iletiim becerileri gl, problem zme becerisine sahip, yaratc, empati kurabilen ve kiisel geliime ak bireylerin yetitirilebilmesi gerekmektedir. Bunun gereklemesi rencinin aktif olduu retim modellerinin uygulanmasna baldr.
298

Aktif renme, renenin renme srecinin sorumluluunu tad, renene renme srecinin farkl ynleri ile ilgili karar alma ve z dzenleme yapma frsatlarnn verildii ve karmak retimsel ilerle renenin renme srasnda zihinsel yeteneklerini kullanmaya zorland bir sretir (Akgz, 2005: 85-96). Dier bir tanma gre de rencilere renme prosesi zerinde nemli bir kontrol yetisi veren renme etkinlikleriyle megul olma sreleri olarak tarif edilebilir (Kyriacou, 1999: 125). Aktif (etkili) renmenin gerekleebilmesi iin temel koul rencinin derse aktif katlmdr. Aktif renmenin koullarnn yerine getirilmesi ve temel dncelerin yaama geirilmesi iin gelitirilmi yzlerce aktif renme teknii ve ii vardr Bu teknikler uygulanrken sanldnn aksine pahal ara ve gerelere ihtiya duyulmamaktadr. Deiik oyuncaklar, pratik gnlk nesneler, doal malzemeler, atk materyaller, renkli kartonlar, boyal kalemler gibi ok ucuz, tanabilen malzemeler kullanlabilir. Sonu olarak yntem ayn zamanda ekonomik bir yntemdir. retmenlere den bunlarn iinden eitimsel amalara, konuya, sreye, rencilere ve olanaklara uygun olanlar seip uygulamaktr. Aktif renme yntemleri; her ya ve her konuya uygun birok teknii iinde barndrr. Bu ynyle kullanldr. 1.1. Aratrmann Amac ve nemi Grsel sanatlar retmenlerinin eitim srelerindeki nemli bir yer tutan Sanat Tarihi derslerinde renmenin kalc olmasnn salamak iin aktif renmenin etkili olaca dnlmektedir. Alanyazn incelemelerinde ulalabildii kadaryla lkemizde bu konuda yeterli aratrma bulunmad grlmtr.. Aratrmann amac; aktif renme yntemlerinin, grsel sanatlar retmeni adaylarnn Sanat Tarihine ilikin akademik baarlar, tutumlar ve zyeterlik alglar zerindeki etkilerini ortaya koymaktr. Aratrma sonucunda elde edilen veriler nda nitelikli grsel sanatlar retmeni yetitirilmesine ve bu alanda aratrma yapacak olanlara nemli katklar salamas mit edilmektedir. 1.2. Problem Cmlesi Aktif renme yntemlerinin sanat tarihi derslerine ilikin; baar, tutum ve zyeterlik alglar zerindeki etkileri nelerdir? 1.3. Alt Problemler 1.Aktif renme yntemlerinin grsel sanatlar retmeni adaylarnn Sanat Tarihine derslerine (Sanat Tarihine Giri, Bat Sanat Tarihi ve Trk Sanat Tarihi) ilikin akademik baarlar zerindeki etkileri edilgin retme yntemlerine gre anlaml farkllklar gstermekte midir? 2.Aktif renme yntemlerinin grsel sanatlar retmeni adaylarnn Sanat Tarihine derslerine ilikin tutumlar zerindeki etkileri edilgin retme yntemlerine gre anlaml farkllklar gstermekte midir? 3.Aktif renme yntemlerinin grsel sanatlar retmeni adaylarnn Sanat Eitimine derslerine ilikin zyeterlik alglar zerindeki etkileri edilgin retme yntemlerine gre anlaml farkllklar gstermekte midir? 1.4. Snrllklar 1. Aratrma 2009-2010 retim ylnn ikinci dnemi ve 2010-2011 retim ylnn birinci dnemlerinde Atatrk niversitesi Kazm Karabekir Eitim Fakltesi Gzel Sanatlar Eitimi Blm Resim-i Eitimi Anabilim Dalnda renim gren 1. 2. ve 3. Snfta eitim gren 122 renci ile snrldr. 2. Aratrma, 14 haftalk bir deney sreci ile snrldr.

299

II. YNTEM Bu blmde, aratrma modeli, denekler, izlenen yol, veri toplama aralar ve veri zmleme teknikleri yer almaktadr. 2.1. Aratrma Modeli Bu aratrmada ntest-sontest kontrol gruplu aratrma modeli kullanlmtr. ntest-sontest kontrol gruplu modelde; yansz atama yolu ile oluturulmu iki grup bulunur. Bunlardan biri deney, teki kontrol grubu olarak kullanlr. Her iki grupta da deney ncesi ve deney sonras lmeler yaplr (Karasar, 2004: 97). 2.2. alma Grubu alma, 2010-2011 retim ylnda Atatrk niversitesi Kazm Karabekir Eitim Fakltesi Gzel Sanatlar Eitimi Blm Resim-i Eitimi Anabilim Dalnda renim gren 1. 2. ve 3. Snfta eitim gren 122 renci zerinde yrtlmtr. Anabilim dalnda verilemekte olan Sanat Tarihine Giri, Bat Sanat Tarihi ve Trk Sanat Tarihi dersleri bu aratrma iin deney ve kontrol grubu oluturmak amacyla rastlant yoluyla ikiye ayrlmtr. Birinci snflar Sanat Tarihine Giri dersinde deney grubu n=22, kontrol grubu n=23 renci, 2. snflar Bat Sanat Tarihi dersinde deney grubu n= 21, kontrol grubu n= 20 renci ve 3. snflar Trk Sanat Tarihi dersinde deney grubu n=15, kontrol grubu n=16 renciden oluacak ekilde gruplar hazrlanmtr. 2.3. Deneyin lem Basamaklar Aratrma konusuyla paralel olarak; Sanat Tarihi Derslerine ilikin Tutum Anketi Sanat Tarihi Derslerine likin zyeterlik Algs lei ve Sanat Tarihi Dersi Baar Testi gelitirilmitir. 2009-2010 retim ylnn bahar dneminin I. haftasnda Sanat Tarihi Dersine likin Tutum Anketi, Sanat Tarihi Dersine likin zyeterlik Algs Anketi ve Sanat Tarihi Dersi Baar Testi uygulanmtr. 12 haftalk sreyle, ieriklere uygun olarak belirlenen hedef ve hedef davranlar dorultusunda deney grubunda aktif renme yntemleri ile kontrol grubunda ise edilgin renme yntemi ile ders ilenmitir. 14. hafta sonunda deney ve kontrol gruplarna Sanat Tarihi Dersine likin Tutum Anketi, Sanat Tarihi Dersine likin zyeterlik Algs Anketi ve Sanat Tarihi Dersi Baar Testi uygulanmtr. 2.4. Veri zmleme Teknikleri Aratrmann verilerinin zmlenmesinde Finesse ve SPSS 18.0 programlarndan yararlanlmtr. Bu aratrmada deney ve kontrol gruplar verilerinin normal dalm gsterip gstermediini test etmek amacyla Shapiro- Wilks Normallik Analizi uygulanmtr. Normallik testi aratrmann denencelerinin hangi istatistik formlle test edilebileceinin belirlenmesi asndan nemlidir. Deney ve kontrol gruplarna ait Sanat Tarihi Baar Testi, Sanat Tarihi Dersine likin Tutum Anketi ve Sanat Tarihi Dersine likin zyeterlik lei verileri Shapiro-Wilks Normallik Analizi Testi sonucunda bulunan p deerleri .05ten byktr. Bu sonula veriler analiz edilirken parametrik istatistiklerden olan t-testi kullanlmtr III. SONULAR Aktif renme yntemlerinin Grsel Sanatlar retmeni adaylarnn Sanat Tarihi dersine ilikin baarlar zerindeki etkileri edilgin retim yntemine gre anlaml farkllk gstermektedir. Aktif renme yntemlerinin Grsel Sanatlar retmeni adaylarnn Sanat Tarihi dersine ilikin tutumlar zerindeki etkileri edilgin retim yntemine gre anlaml farkllk gstermektedir. Aktif renme yntemlerinin Grsel Sanatlar retmeni adaylarnn Sanat Tarihi dersine ilikin zyeterlikleri zerindeki etkileri edilgin retim yntemine gre anlaml farkllk gstermemektedir.
300

IV.NERLER Aratrmanda elde edilen bulgularna dayanarak grsel sanatlar retmeni yetitiren kurumlara ve bu kurumlarda grev yapan retim elemanlarna, sanat eitimi alannda alan aratrmaclara ve grsel sanatlar retmenlerine unlar nerilebilir: Sanat Tarihi dersi aklda tutulmas zor bir derstir. Bu derste renmelerin kalc olabilmesi iin rencilerin konular etkinliklerle birlikte hatrlanmalarnn salanaca renme ortamlar yaratlmaldr. Aktif renme yntemleri iinde barndrd birok deiik teknikle Sanat Tarihi dersinin ieriiyle uyum gstermektedir. Sanat Tarihi dersinin ieriinde yer alan; dnemler, dnemleri oluturan sanatlar, sanatlarn yaamlar, olaylar ve olaylarn kronolojik ak sras aktif renme yntemleri kullanarak kalc renmeler salanabilir. Bir derste mmkn olduunca farkl aktif yntem kullanlmaldr. Bireysel kiilik ve renme zelikleri gz nnde bulundurulmaldr. KAYNAKLAR AIKGZ (2005), Aktif renme. 7. Bask. zmir: Eitim Dnyas Yaynlar. AYAYDIN, A. VURAL, D. . TUNA, S. & YILMAZ M.G. (2009), Sanat Eitimi ve Grsel Sanatlar retimi, (Ed. A. O. ALAKU, L. MERCN), Ankara: Pegem A Yaynclk. BUYURGAN, S. ve BUYURGAN, U. (2007). Sanat Eitimi ve retimi, Ankara: Pegem A Yaynclk. KARASAR, N. (2004). Bilimsel Aratrma Yntemi. Ankara: Nobel Yayn Datm. KIRIOLU,O.T. (2001). Sanatta Eitim. Ankara: PegemA Yaynclk. KIRIOLU, O.-STOKROCK, M. (1997). Ortaretim Sanat retimi, Ankara: YK/Dnya Bankas Milli Eitimi Gelitirme Projesi Hizmet ncesi retmen Eitimi Yaynlar. ZSOY, V. (2003). Grsel Sanatlar Eitimi, Resim-i Eitiminin Tarihsel ve Dnsel Temelleri, Ankara: mit Ofset Matbaaclk.

301

302

SANAT VE SANAT ETM

Seramik ve Ssleme Sanat

303

ZEL SERAMK, ZEL RETM. HELENSTK KENT EFESN KABARTMALI SERAM

Asuman LAETZER LASAR Kln niversitesi, Arkeoloji Enstits, ALMANYA laetzera@smail.uni-koeln.de

Bat Anadoluda yer alan antik Efes kenti helenistik dnemde Kral Lysimachos tarafndan M III. yzyl balarnda kurulmutur. Efeste seramik imalat merkezinin olumas yine ayn dneme denk dmektedir. Efes blgesinde yeterli kil hammadde kaynaklarnn ve imalat altyapsnn varl sayesinde kent seri retime gei yapm ve burada retilen seramikler btn antik dnyaya satlmtr. zel teknik ile yaplan kabartmal kaplar kentin ekonomisine byk katk salamtr. Prestijli olan iki kaplar M I. yzylda Efeslilerin sofra takmnda en ok kullanlan kaplardan ikincisidir (Ltzer 2010, 169, res. 24). Kabartmal seramikler kalplarla retilmitir. Negatif ekil gsteren kalplara matriks denilmektedir. Farkl bir eklin kopyasn elde edebilmek iin bo form dkm teknii uygulanmtr. Baka kaplar elde edebilmek iin ayn kalp kullanlmaktayd (rn. demir dkm teknii). Bu oaltma yntemi bo form dkm teknii olarak bilinmektedir. Kalp retimi Arkaik-Klasik dnemlere ait birka vazo resmi, antik dnemde kap retimine ilikin bilgi vermektedir (Krassnitzer , res 1-7). ncelikle kolay ekil verilebilecek hammadde bulunur, ustalar ve kleler bu kaynaktan kil karrlar. Yal olan kili biimlendirmek iin farkl katk maddeleri gerekmekteydi (kum, pimi toprak paralar veya tozu ve gbre), daha sonra mleki genelde torna zerinde kil karmna kap ekli verirdi. Kabartmal seramikler ve kalplarn retmek iin iki ayr teknik uygulanmaktayd. Birinci teknik Aplikli Seramiklerde kullanlmaktayd. Byk ve tek motif elde edebilmek iin mleki negatif motifli kalp hazrlard. Kalptaki negatif motifi yaratmak iin mleki motifi bak ile ekilendirir veya baka bir pozitif motifli nesneyi kurumam kil hamuru zerine bastrp kopyalard. Sonra bu tek negatif motifli kalb kil hamuru ile doldururdu. Kalpta bulunan motifin eklini alan kil hamurunu kalbndan karr ve elde ettii pozitif motifi pimemi seramiin zerine yaptrrd. Helenistik Dneme ait Bergama kenti apliklerinin boyutlar 12,5 ve 4,1 cm arasnda deimektedir. M II. yzyln son eyreinde sarmak ve symplegma (ak sahneleri) gsteren apliklerin boyutlar standart olarak drt ve be cm arasnda deimektedir (Hbner 1997a, 261). ok ayrntl olan dekorlar mitolojik sahnelerini (rn. Odysseus hikayesi), ak sahnelerini, bitki veya hayvanlar gstermektedirler. Bu ayrnt ve eitlik zenginliinden sayesinde farkl atlye stilleri tespit edilenebilir. kinci teknikte negatif damgalanm dekor kalplar kullanlmaktayd (Kabartmal Kap). mleki bazen deerli metal kaselerini kullanarak boyutlu kabartma ile dekore edilmi kalplar retmekteydi (Rotroff 2006, 368-369). Daha pratik bir yntem ise kalplar mlekinin kendisinin yapmasyd: Dnen tornada kaln bir kap formu oluturulduktan sonra motif damgalar kullanlrd. Kalbn i tarafna damga bastrlp kalp dekore edilirdi (Thompson 1934, 452; Rotroff 1982, res. 3). Bylece sadece bir kase zerinde ok figrl (mitolojik/tanrlar veya ak sahnesi), bitkili (iek) ve soyut (geometrik) motifler kombine edilebiliniyordu (Res. 1). Bu kalplarn cidar 0,5 - 1,5 cm kalnl arasnda olabiliyordu. Kalplara tornada bir az kenar ve bazen de ayak eklenirdi (Thompson 1934, 452). Astar kullanlmad iin kalplar,renksiz kalmaktadrlar. Yalnz frnda farkl s atmosferi mevcut olduundan kaplar bazen iki renkli (kzl, kara) olabilmektedirler.
304

Resim 1. Kabartmal Kaplarn matriksi: ekil ve dekorlar, Mnih Devlet Kolleksiyon deposunda (Fotoraf: A. Ltzer-Lasar). Damga retimi Antik dneme ait olan pozitif ekilli damgalar ahaptan, metaldan veya pimi topraktan retilmitir. mleki pimi topraktan olan damgalar ya kil parasndan yapar ya da matriksle retirdi. Eer damga matriks ile ekilendirilmi ise, damgann boyutunda ok az klme ihtimali vardr. Bu durum Atina Agorasndan (Thompson 1934, 452, res. 120; Rotroff 1982, 4, lev. 72, No. 411413) veya Trk kazlardan kan (Zorolu 2000, 32) birka rnekten bilinmektedir. Ayrca birka orijinal rnek Trkiye mzelerinde, mesela zmir ve eme Mzesinde sergilenmektedirler. Ancak aktel var olan damgalarn hepsi bitki motiflidir. Figrl dekorlar iin sadece matriksler vardr (rn. Bergama, Hbner 1997a, 33). Kalpta retim Atlyeler Antik dnemden itibaren mleki atlyede almaktadr. mlekinin retim iin bol suya ihtiya duymas ve yangn tehlikesi nedeniyle atlyeler nehir veya sarn yaknlarna kurulmutur. Hammaddeyi rahat getirbilmek ve ok sayda rettii kaplar satabilmek iin atlyenin yaknnda iyi bir yol infrastrktrne istemektedir. ihtiya vard. Seramii piirmek iin frnn en az 650 dereceye ulamas gerekiyordu. Bunun iin rahat ulalabilecek odun kaynaklarna ihtiya duyulmaktayd. Genelde her ustann kendi atlyesi vard. Ar ilerini (kil kesmek, getirmek, katk ile kartrmak) yannda altrd birka iisine ve klelerine yaptrmaktayd. Bir ustann klesini dverek nasl cezalandrd bir vazo resminde betimlenmitir (Krassnitzer , res. 4). mlekilik aile geleneidir, bu nedenle usta kendi oullarn yardmc olarak yanna alp bu ii retir (Webster 1972, 9). Yeni a ile karlatrrsak bir atlyede usta aa yukar alt kii altrmaktayd (Hampe & Winter 1962, 20). Klasik antik dnemde mlekleri ve vazo resimlerini yapan kiiler, genelde farkl kiilerdi. Pliniusun Doal Tarihi adl kitabnda, Erythrai ehri tapna icin yaplm iki arap testisini hangi mleki daha gzel yapar yarmas anlatlmaktadr (Plinius, 161). Fakat kalbn kullanlmas ile birlikte pragmatik bir zme ulaslm oldu. Yani mleki hem dizayn hem de kab kendi retmeye balad. Akdeniz Blgesinde farkl kazlarda kalplar gn na karlmtr (Efes, Bergama, Sardis, Samaria Sebaste, vesaire). Byk ihtimali kalplar, aynen kaplar gibi, ticaret yolunda datmaktadr (Gnay Tuluk 2001, 52; Bouzek 2005, 59). Efeste zellikle Magnesya Kapsnda bulunan kalplardan dolay orada bir atlye olduunu dnlmektedir (Mitsopoulos-Leon 1991, 17; Bouzek 2005, 56). Yeni aratrmalar Efesteki Kabartmal Kap retimi M 200 yln civarnda balamasn gstermektedir (Grler 2003, 12). M 180 ylndan sonra, Delos limani zerine Efesliler btn antik dnyaya (ngiltereden Afrikaya) ticareti yapmaktadr (Kenrick 2000, 264; Delos iin: Rogl 2001, 104).
305

Mnih Devlet Kolleksiyon ve Mainz Mzesinde bulunan Trkiye den satn alnm kalplar d tarafnda harf kombinasyonlar gstermektedirler. Piirmeden nce kalp zerine izilmi olan drt harf K, P, A ile X (antik yunanca) bulunmaktadr (res. 2; Knzl 2000, 148; Hbner 1997a, 263). Bunlar ustann isim ksaltmalar (Knzl 2000, 148), rnn seri numaras, fiyat veya kalite simgesi olarak dnlmektedir (Zabehlicky-Scheffenegger 1997, 132).

Resim 2. Kalp zerine harf, Mnih Devlet Kolleksiyon deposunda (Fotoraf: A. Ltzer-Lasar). Bir atlyede sadece Aplikli veya Kabartmal Seramik deil ayn zamanda eitli tip seramik retilmekteydi. Kalp ile damga, sklk ve kullanma frekansna bal olarak uzun bir sre, belki 25 yl, (Thompson 1934, 452) kullanlmaktayd. ada talyada mlekiler damgay torun miras olarak brakmaktadrlar (Hampe & Winter 1965, 182-183). Fakat kalplarn kalitesi kullandkca azalmaktadr. Defalarca kopyalamadan dolay net eklini kaybetmektedir. Bu yzden mleki damgay derin ve iyice kil iine bastrr. Bundan dolay ok yksek ve keskin kenarl olmayan dekorlar kopyalarn kopyas ve serinin en son retimi olarak grnmektedir. Kalp yapldktan sonra ilk nce bir kil paras kalp iine bastrlr (Rotroff 2006, 368; Bouzek 2005, 56). Aplikler Seramiklerde ise aplikler nemli olan seramiin zerine veya iine (,Madalyon Kasesi) yaptrlr (Hampe & Winter 1965, 182). Kabartmal Kap ise kili kalptan kardktan sonra tornada dndrld. Atina Agorasndan karlan kaplarn 1/8 inde retim aamasndan oluan ince oluklar grlmektedir (Rotroff 1982, 4). Az kenar, ayaklar, kulp ve az sonradan eklenmitir (Thompson 1934, 452). Kalplar uzun sre farkl ellerinden kullanldndan bu konuda bir ekil tipolojisi yaplmas ok faydal grlmemektedir. Usta alet olarak bak ile kurun ine kullanmaktayd (Pergamon: Kotitsa 1998, 137; Hbner 1997a, lev. 190 b-c, Hbner 1997b, res. 2). Bu aletlerle kabartmann zerinden geip hem eklini hem de dekorunu dzeltebilmekteydi. Bu nedenle ayn kalptan gelen dekorlar farkl grnebilmektedir. Kurutmas ve piirmesi Kalptan kan positif formlarn ncelikle kuru olmas gerekmektedir. Bu nedenle mleki kaplar kurutmak iin raflara, yere, gne na, glgeye, soutan frna veya bodruma dizmekteydi. Kaplarn kurumas aa yukar 72 saat srebilmektedir. artlara gre bu sre deiebilmektedir, bu durum bu iin mesela hangi sezonda yapldna ve kilin ne kadar nem alabildiine baldr. Guldager Bildeye gre kaplarn kurumasna kadar uzun bir sre kalp iinde kalmasnn gerekdini (Guldager Bilde 1993, 195) dnmemektedir. nk terrakotta figr ve kandil retimden bu durumun bu ekilde olmadii iyi bilmektedir. Matriksde kalan nemli kilin kk dier bir kil paras ile yrtmadan kartlmas mmkndr. Seramik kaplarn kuruma esnasnda atlama ihtimali olduundan kuruma srecinin yava yava gereklemesi gerekir. Kaplarn kuruma srecinde su kaybetme oran 5 ve 9 % arasndadr. Bu oran kilin iindeki katklarn tane boyutuna baldr. Pithos iin aa yukar 6 %, ince cidarl kaplar iin 9 % orannda su kayb hesaplanmaktadr (Hampe & Winter 1965, 90). Kap kuruduktan sonra zerine astar dklr. Astar su ile kil karm bir svdr. Astarda fazla oranda
306

demiroksit veya mineral mevcutsa seramiklerin rengi pitikten sonra daha gl ve parlak olur. Kabartmal Kaplar deerli metal kaselere benzesin diye daha ok siyah renkli ve metalik parlak tercih edilmekteydi. Bunu ancak indirgen (oksijensiz) atmosferde 700-850 derece sda elde edinebilinir. Fakat M I. yzylda krmz astarl kaplar da ayn sayda satlmaktayd. Kzl kap elde edebilmek iin frnda bir indirgeme (oksijenli) atmosfer yaratmak gerekliydi, az daha yksek derecede, 800-850 derecede, seramiin pimesi gerekmektedir (Kibarolu T, 11). Seramiin frnda pimesi kolay bir aama deildir. mleki bu aamaya kadar atlatmadan bir kap retti ve bunu yksek derecede (kural olarak 650 ve 1150 derece arasnda, porselen 1350 dereceye kadar) piirmesi gerekir (Hayes 1997, 68). Frndaki atmosfer, pime sresi ve snma hz, salam kap retebilmek iin ok nemlidir. Kil iindeki katklar: kire, mika, feldispat, kuvars ve farkl mineraller, kural olarak 650 ve 850 derece arasnda erimektedir (Kibarolu T, 92). Bu durumda kap cidar sert olur, ama fazla gzenekli olmaz. Helenistik seramiin iindeki kire ve muskovit (mika) grnr. Bu demektir ki seramiklerin 900 derece zerinde pimediini gstermektedir (Kibarolu T, 84). Ayrca 950 derecede balayan vitrifikasyon, Orta aa ait olan seramikler gibi, grnmemelidir (Abbink 1999, 54). Ocak ve iindeki seramikler alt saat stldktan sonra ocak sekiz-dokuz saat iin en yksek derecede sabit atete tutulmaktadr ve frnda st ste ylm kaplar tekrar % 1-2 orannda su kaybederler. Kaplar abuk soumadan dolay atlama riski tadndan, frnn iinde iki gn boyunca yava yava soumas gerekmektedir. Bu seramiklerin imalat pek kolay deildi, nk her retim aamas bir takm riskler tamaktayd. Bu riskler zellikle kaplarn kurumas, pimesi ve soumas esnasnda yaanmaktayd. Yine de Efesin mlekiler kalp teknii ile hem kolay hem de abuk bir seramik retimi salanabilmitir. Fakat kalp ticareti nedeniyle Ge Helenistik Dnemde artk her ehir kendi kabartmal seramiini kendisi retebilmitir. KAYNAKLAR Abbink, A. A. (1999), Make it and break it: the cycles of pottery, Leiden. Bouzek, J. (2005), Ephesier auerhalb von Ephesos. Ephesische Keramik in Mittel- und Schwarzmeergebiet, Synergia I, Viyana, 55-66. Gnay Tuluk, G. (2001), Hellenistische Reliefbecher im Museum von Ephesos, Studien zur hellenistischen Keramik in Ephesos, Ergnzungshefte Jh 2, 51 69, Viyana. Grler, B. (2003), Hellenistic Ceramic of Metropolis in Ionia, in: C. Abadie-Reynal (Hrsg.), Les Ceramiques en Antatolie aux Epoques Hellenistique et Romaine, Actes de la Table Ronde dIstanbul 23 24 Mai 1996, Varia Anatolica 15, 9 16. Guldager Bilde, P. (1993), Aspects of Hellenism in taly, Kopenhagen. Hampe, R. & Winter, A. (1962), Bei Tpfern und Tpferinnen in Kreta, Messenien und Zypern, Mainz. Hampe, R. & Winter, A. (1965), Bei Tpfern und Zieglern in Sditalien, Sizilien und Griechenland, Mainz. Hayes, J. W. (1997), Handbook of Mediterranean Roman Pottery, London. Hbner, G. (1997a), Die Applikenkeramik von Pergamon, Pergamenische Forschungen 7, Berlin/ New York. Hbner, G. (1997b), Die Keramik mit aufgesetztem Relief aus Pergamon: Herstellungsverfahren und arbeitstechnische Organisation, Epistemonike synantese gia ten ellenistike keramike, Atina, 257-266.
307

Kenrick, P. (2000), Fine wares from the city wall section at Bait Nawashi (Area XLII), Archologischer Anzeiger, 235 265. Kibarolu, M., Tbingen niversitesinin web sayfas (T), Petrographische und geochemische Untersuchungen an archologischer Keramik aus Nordost-Syrien, Sdost-Anatolien, OstAnatolien und Ost-Georgien (doktora tezi, 11/11/2010), http://tobias-lib.uni-tuebingen.de/ volltexte/2008/3314/pdf/M_Kibaroglu_diss_08.pdf. Kotitsa, Z. (1998), Hellenistische Keramik im Martin-von-Wagner-Museum der Universitt Wrzburg, Wrzburg. Krassnitzer, A., nsbruck niversitesinin web sayfas (), Griechische Werkstattbilder (yaynlanmam diplom tezi, 11/11/2010), http://www.uibk.ac.at/klassische-archaeologie/Institut/ Diplomarbeiten/KrassnitzerDipl.html. Knzl, S. (2000), Eine Werkstattgruppe von Formschsseln zur Herstellung von Megarischen Bechern, Rei Cretariae Romanae Fautorum, Acta 36, 147-150. Ltzer, A. (2010), Studien zu einem spthellenistisch-frhrmischen Fundkomplex aus dem Hanghaus 2, Jh 78, 123-220, Viyana. Mitsopoulos-Leon, V. (1991), Die Basilika am Staatsmarkt in Ephesos, FiE IX 2,2, Viyana. Caius Plinius Secundus (M. S. 23-79), Naturalis historia, XXXV, 161. Rogl, C. (2001), Eine Vorschau zu den reliefverzierten Trinkbechern der ephesischen MonogrammWerksttte, Studien zur hellenistischen Keramik in Ephesos, Ergnzungshefte Jh 2, 99 111, Viyana. Rotroff, S. . (1982), Hellenistic Pottery. Athenian and imported moldmade bowls. The Athenian Agora 22. Rotroff, S. . (2006), The Introduction of the Moldmade Bowl Revisited: Tracking a Hellenistic Innovation, Hesperia 75, 357 378. Thompson, H. A. (1934), Two Centuries of Hellenistic Pottery, Hesperia, 3, 311-480. Webster, T. B. L. (1972), Potter and Patron in Classical Athens, Suffolk. Zabehlicky-Scheffenegger (1997), Dreifuschsseln vom Magdalensberg, Rei Cretariae Romanae Fautorum, Acta 35, 127-132. Zorolu, L. (2000), A Roman potters workshop at Astra in Rough Cilicia, Rei Cretariae Romanae Fautorum, Acta 36, 31-34.

308

DNDEN BUGNE SERAMK OYUNCAKLAR

r. Gr. Deniz ONUR ERMAN Gazi niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Endstri rnleri Tasarm Blm, ANKARA onurdeniz@hotmail.com

Yaplan arkeolojik almalar ve bilimsel aratrmalarn sonular nda, oyun ve oyuncak kavramlarnn insanlk tarihi kadar eski olduu ortaya kmtr. Bir bebein emip brakt anne memesi bile yerine gre bir oyuncak grevi stlenmektedir. Kimi kaynaklar ilk ada maara duvarlarna resimler izilirken kullanlan talar dahi bugnk boya kalemlerinin atalar olarak grmekte ve oyuncak sayabilmektedir. Prof. Dr. Adnan Diler, oyun ve oyuncak tarihinin M.. 3000 yllarna kadar dayandn belirtir ve tarihte bilinen ilk oyuncaklarn Msrllara ait tahta atlar olduunu ekler. Belirli bir dnemde yaayan insanlara ait oyuncaklarn incelenmesi, dnemin oyun anlay ve oyuncak kltr hakknda bilgi vermekle kalmaz; toplumsal yaay biimi, gelenekler, dini inanlar, cinsiyetlere yklenen grevler gibi pek ok adan da nemli ipular salarlar. Prehistorik dnemde oyun kltrne ilikin pek ipucu bulunmamaktadr. Bu, o dnemde oyuncan olmad anlamna gelmemektedir. lk alardan itibaren talar, tohumlar, bitkiler, hayvan derisi ve krk vb. malzemelerden oyuncaklar retildii bilinmektedir. Bu materyallerin nemli ksm zaman iinde rm, bozulmu, paralanm ve yok olmulardr. Neolitik dnemle birlikte retilmeye balanan pimi topraktan oyuncaklarn bir ksm ise yapsal dayanklllklar sayesinde gnmze ulaabilmitir. Temin edilmesinde ve ekillendirmesindeki kolayl sayesinde kil, oyuncak yapmnda kullanlan bir malzeme olarak antik dnemlerden yakn tarihimize kadar nemini korumutur. Oyuncaklarn ortaya knn bir ihtiyatan doduu dnlebilir. Gerek Antik alarda gerekse gnmzde mutlaka her dnemde alayan bebekleri susturmak, hareketli ocuklar oyalamak, onlar elendirmek, vakit geirtmek, hayal glerini gelitirmek, bir eyler retmek gibi nedenlerle objeler kullanlm ve bu amala ocuklarn ilgisini ekebilecek renkli, sesli, bazen de hareketli nesneler seilmitir. Ayn zamanda antik alarda, oyun ve oyuncaklar, ocuu yaama hazrlayan nemli eitim aralar olmutur. Dilere gre; Oyun bir davran biimidir, oyuncak da bunun aracdr. Oyuncak hayat retir, zekay gelitirir. Antik alarda oyuncaklar ocuklarn bir eitim arac olarak kullanlmtr. Oyuncan k avcla, dinsel motiflere ve savunma sanatna baldr. renme, anlama, savunma, savata ve avlanmada oyuncan byk etkisi vardr. Bunu kefeden bykler ocuklar oyuncaklarla hayata hazrlamtr (Diler, 2010: 8) Antik dnem ocuklar kendilerini, yetikinlerin gnlk hayatta kullandklar btn ara ve malzemelerin kk ve basit rnekleriyle oynayarak hayata hazrlamaktadrlar. ocuun oyuncakla oynayarak yetikin toplumundaki rollerine hazrlanmasnn en eski rnei ise minyatr hayvanlardr. Antik dnem ocuklarnn oyuncaklar ve oynadklar oyunlar daha ok gnlk hayatta sklkla grdkleri evcil hayvanlarn, yetikinlerin sklkla kullandklar ara ve gerelerin ve dnemin vazgeilmez unsuru olan silahlarn kk birer modeli niteliindeki eyalardan olumaktadr. Buna en iyi rnek ise; genellikle terra cottadan yaplan, nden iple ekilen at arabalar, sava veya yk arabalar, mutfak gereleri ile oyuncak silahlardr. ocuklar yetikinlerin yaantsn taklit etmek iin bu oyuncak arabalarn iplerle farelere balayarak ektirmektedirler. nde genellikle iki at ya da katrn ektii arabalar tpk byk boyutlu rneklerinde olduu gibi yolcu, asker ya da amphoralar iinde yk tanrken tasvir edilmitir. (zcan, 2003: 42) Oyuncaklarn neden ortaya ktklarna dair bir dier gr ise, oyuncaklarn dinsel ve trensel amal kullanmlarna dikkat eker. Antik ada oyuncak ayn zamanda bir tapnma nesnesi, kutsal bir nesne olabilmektedir. ocuk mezarlarnda eitli ses karan enstrmanlara, ddklere rastlanlm olmas, bu oyuncaklarn sadece oyun amal olarak deil ayn zamanda kt ruhlarn
309

gelmesini nleyici nesneler olarak da kullanlyor olduuna iaret etmektedir. Msr, Yunan ve Roma mezarlarnda bulunan oyuncak bebeklerin asl kimlikleri konusunda, gnmz arkeologlar tereddte debilmektedirler. nk ocuklar iin yaplan oyuncak figrlerinin, llerin ve tanrlarn onurlarna yapldklar da dnlmektedir. Bir dier rnee gre; Eski Yunanda kz ocuklar bebeklerini Tanra Artemise, olan ocuklar emberlerini ve topalarn Tanr Hermese armaan etme geleneine sahiplerdi, bu oyuncaklarla dinsel nesne arasndaki balanty gstermektedir. Baz sanayi ncesi toplumlarda minyatr figrler nce yetikinlere dinsel trenlerde hizmet vermekte, sonra oynamalar iin ocuklara verilmektedir.(Diler, 2010:8) lbeyine gre, Pek ok oyuncan ilk ortaya k nedeninin dinsel temellere dayand dnlmektedir. Hatta ou ans oyunlarnn temel esi olan zarn da eski dinlerdeki, byl aralarla fetilerden tredii bilinmektedir. (lbeyi, 2000: 42) Dayankllnn yannda, temin etme ve ekillendirme kolaylndan tr kil, antik alarda oyuncak yapmndaki en nemli malzemelerden biri olarak kabul grmtr. Gnmze kadar ulam olan en eski oyuncaklar pimi toprak malzemeden yaplm olanlardr ve dolaysyla gemii aydnlatmada, Arkeologlar ve tarihiler iin nemi byktr. Neolitik dnemden itibaren deri, ahap, kemik, fildii, bez ve pimi topraktan ngraklar, arabalar, atl arabalar, hayvanlar ve topalar en nemli oyuncaklar arasnda grlr ve oyuncaklarn tarihsel geliimi hakknda nemli bilgiler verirler. lk oyuncaklardan saylan pimi topraktan yaplm ngraklar, gnmzde olduu gibi antik dnemde de bir bebein ilk oyunca olmaldr. Yunan ve Romal kzlar, terra cottadan yaplm, kollar ve bacaklar hareket edebilen bebeklerle oynarlard. Kzlar evde oynamaktan holanrken, erkekler pimi topraktan arabalar ve tekerlekli atlarla olduu kadar yo-yolar, misketler, toplar ve topalarla oynuyorlard. (zcan, 2003:16) Antik alardan gnmze kalan seramik oyuncaklar sadece kk ocuklarn oynad oyuncaklar deildir. eitli kabartmalarda, resimli seramik vazolarda ve heykellerde bir arada oyun oynayan yetikin ve ocuk toplu insan grntleri grlmektedir. Bu grntlerde zar ve be ta oyunlarnn ilk rnekleri olarak snflandrlabilecek olan oyunlar ya da bir grup insann birlikte evirdii topa benzeri oyunlar resmedilmektedir. Ayrca gnmzde yetikinlerce ok sevilerek oynanan oyunlardan olan satran, tavla ve dama da yine temelleri antik dnemlere dayanan oyunlardandr. Bu oyunlarda kullanlan zar, pul, oyun talar ve oyun aksesuarlarnn yapmnda yine pimi toprak sklklar tercih edilmektedir. Achilleus (Ail) ve Ajax gibi nl komutanlar Troyada dama oynayarak savalara hazrlanmlardr. Sava taktiklerini gelitirmek iin srekli dama oynarlard. Hindistanda doan Arap Yarmadasnda yaylan satran da komutanlar tarafndan ok oynanan bir strateji oynuydu (Diler, 2010: 8) Msrda misket ve topa benzeri oyuncaklarn da bulunduu bilinmektedir. Msrllarn oyuncak kefindeki ilerleyii medeniyet asndan gsterdikleri gelime ile doru orantl olmasndan gelmekte ve de ocuklara toplum iinde ne kadar nem verdiini gstermektedir. (Diler, 2010:12) Eski Yunan vazolarnda oyuncakla oynayan ocuklarn resimleri grlmektedir. Eski Roma da da pimi topraktan bebek evi mobilyalarnn yapld bilinmektedir. Gnmzde renkli camlardan retilen misketlerin ve bilyelerin de yine ilk rnekleri Antik alara uzanmaktadr. O dnemlerde renkli camlar yerine pimi toprak kullanlmaktadr. Yunan ve Romal erkek ocuklar sokaklarda bu terra cotta misketlerle oynamaktadr. Kil, oyuncak yapmnda antik dnemlerin en kullanl malzemesiyken zamanla yerini baka malzemelerle paylamtr.Ortaaa gelindiinde Avrupada kylerde ve kentlerde basit kil bebekler pazarlarda ucuza satlrken soylularn ocuklar iin zel olarak yaplan gsterili bebekler yaplmaktadr. 15. yzylda gelien burjuvazi ile seramik oyuncak bebekler ve minyatr mutfak eyalar zellikle soylu ailelerin kz ocuklarnca sevilerek oynanlan, onlar yetikinlikteki hayatlarna hazrlayan nemli oyuncaklar olmutur. Ortaada kz ocuklar gsterili aksesuarlar olan seramik bebeklerle oynarken erkek ocuklar da dvlm demirden yaplm minyatr hayvanlarla oynamaktadr. 1820 dolaylarnda porselen bebekler retilmeye baland. (Niemann, 1998:57) El boyamas kymetli porselen bebekler soylularn kz ocuklar ile kolleksiyonerlerin sahip olduu pahal zevkleri yanstmakta idi.
310

19. yzyl ve Sanayi Devrimi ile birlikte her alanda olduu gibi oyuncak sektrnde de retimin hzlanarak artt, fiyatlarn dt, alm gcnn ykseldii ve artk her kesimden ocuun oynayabilecei daha ekonomik oyuncaklarn piyasada yer alabildii bir dnem balamtr. ngiltereden sonra btn dnyada etkisini gsteren Endstri Devrimi, nce tren, 19. Yzyl sonuna doru da, otomobil gibi mekanik aralarn geliimi iinde, oyuncak dnyasna yeni olanaklar sunmutur. Yapm srelerinin azalmas ve seri retim, bu oyuncaklarn ticaretinin de fazlasyla gelimesini salamtr. Sadece oyuncak satan byk maazalarn al da, bu dneme denk gelmektedir. Fransa, Almanya ve ngilterede; kurma anahtarlar, dili ve pervanelerin hareketini salayan yay sistemleri gelitirilmi, mekanik oyuncaklar a balamtr. lk minyatr otomobil modelleri ise, Amerika ve Avrupada 20. Yzyl banda ortaya kmtr. Seramik malzemenin oyuncak sektrnde kullanmna bir dier nemli rnek de Avrupa ve Amerikada dollhouse adyla anlan minyatr oyun evleridir. Bu evler ocuklardan ziyade byklerin ve kolleksiyonerlerin ura alanna girmekte ve bu evlerin ilerindeki minyatr aksesuar ve objelerin orijinal ve el yapm olanlar byk rakamlara alc bulmaktadr. Artk bir Avrupa gelenei haline gelmi olan bu evlerin iinin denmesinde kullanlan minik porselen ay setleri, minik lavabo ve kvetler, renkli seramik fayanslar, mineler, el boyamas amdanlar seramik malzemeden retilmekte ve zellikle antika olanlar merakllar tarafndan ak arttrma ile mzayede salonlarndan ya da fuarlardan satn alnmakta ve hala evlerinin en deerli eyas konumunda saklanlmaktadrlar. Kil, antik dnemlerden itibaren oyuncak yapmnda kullanlan en temel malzeme iken, zamanla, teknolojik gelimeler paralelliinde kauuk ve sentetik plastiklerin kullanma girmesiyle arlk ve krlganl n plana km ve gnmzde poplaritesini kaybetmi ve yerini gnmzde silikon, elektronik devreler ve yumuak pelu kumalardan yaplm son moda oyuncaklara brakmtr. zellikle Ortaa Avrupasnda soylu kesimden kz ocuklarnn severek oynadklar porselen ve ta bebekler ve dollhouse-oyun evleri gnmzde hala kolleksiyonerlerin ilgisini ekmektedir. Ancak kk ocuklar iin uygun bulunmamaktadr. Kil malzemeyle yaplm objeler gnmz koullarnda ocuklardan ok yetikinlerin dekoratif ve aksesuar amal kullandklar nesnelere dnmtr. Seramik ve porselen biblolar, dekoratif bir takm rnler yetikinlerce hala evlerde kullanlmaktadrlar. Satran takmlarnda, dama gibi oyunlarda seramik ya da porselen oyun figrlerine hala rastlanlmaktadr. Gnmz tketici toplumunun, her geen gn yeni ve daha caziplerinin retildii ve son hzla tketildii oyuncaklarnn ne kadarnn gelecek nesillere kalacan ise bilmek mmkn deildir. SONU Antik dnem oyuncaklarnn gnmz oyuncaklarndan en byk fark phesiz yapld malzemelerdir. Her ada ve her kltrde ocuklar insan, hayvan, bitki ya da gndelik yaamda kullanlan eyalarn kk birer kopyas olan oyuncaklarla oynamlardr: Kk bebekler, arabalar, atlar, kpekler, silahlar, minyatr tabak bardak ve fincanlar, ss eyalar v.b. Kaz almalarnda ele geen ngraklar, topalar, kuklalar, ta bebekler, tekerlekli oyuncaklar, ddkler gibi eitli malzemelerden yaplm olan objeler bizlere gnmzde ocuklar tarafndan halen kullanlan oyuncaklarn kkenlerinin neler olabileceini gstermektedir. Oyuncaklar Antik dnemlerden itibaren ocuk dnyasnn en nemli kaynaklarndan biri olmulardr. ocuklarn dnyay oynayarak kefettikleri dnldnde, oyunlar ve oyuncaklar bir ocuk iin elenceli olmakla beraber, ayn zamanda yaam renme aracdr. Bu haliyle de oyun ve oyuncaklar ocuk geliiminin ve eitiminin en byk yardmclar olup, ocuk kltrnn vazgeilmez birer parasdr. Oyuncaklar, ok eitli aamalardan gemi, deierek ve gelierek gnmze kadar ulamlardr. Gemiteki ve gnmzdeki oyuncaklarn yaplar, malzemeleri, eitleri deise de hepsi ayn temel kkenden, benzer ihtiyalardan domaktadr ve yzyllar gese, eitler deise de yine bir yerlerde dneminin gerektirdii gibi bir arabayla oynayan erkek ocuuna ya da gelimi st model bir bebekle oynayan kz ocuuna rastlamak kanlmazdr. Bu almada; Antik dnemden gnmze oyun kltrnn ve oyuncaklarn nasl bir geliim
311

izledii ve hangi unsurlarn ayn kald, seramik malzeme ile yaplan pimi toprak oyuncaklarn bu kltr ierisindeki yeri ve nemi incelenmeye, seramik malzemenin gemiten gnmze oyun ve oyuncaklarda kullanm, bir eitim arac olarak seramik oyuncaklarn ocuk geliimi, renme ve eitimdeki yeri, rol ve nemi zerinde durulmaya allmtr. KAYNAKLAR BAYRAK, Ahmet. Oyuncan Tarihi nsanlk Kadar Eski Hrriyet Gazetesi (28.03.2010) Trk Dil Kurumu, Gncel Trke Szlk. BECKETT, Alison, CAMPIONE, Bunny. Collecting Teddy Bears & Dolls. Millers, London, 1999. CLARK, Kenneth. The Potters Manual, Macdonald, Co (Publishers) Ltd. AM, Alp. Antik ada Pimi Toprak Oyuncaklar Seramik Federasyonu Dergisi, Say:18, 2006. DEIGHTON, H.J. Eski Atina Yaantsnda Bir Gn. (ev: H. Kkten Ersoy), stanbul, 2000. DLER, Adnan. Arkeolojik Buluntularda Oyun ve Oyuncak Mula niversitesi Fen ve Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, Mula, 2010. EYBOLU, smet Zeki, Anadolu Uygarl, stanbul,1981. HBNER, U. Games, The Encyclopedia of Archaeology in The Near East 1997, LBEY, zge. Oyuncak Bebek Biimlerinin Seramik Formlara Yansmas Yaymlanm Yksek Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi, Ankara, 2000. MERKER. G. S. Corinth XVIII/4, The Sanctuary of Demeter and Kore,,Terracotta Figrines of the Classical, Hellenistic and Roman Periods. Princeton, New Jersey, 2000. ZCAN, Aya. Antik ada Pimi Toprak Oyuncaklar. 3. Uluslararas Pimi Toprak Sempozyumu. Eskiehir, 2003. STILLWELL A.N. Corinth XV/2, The Potters Quarter, The Terracottas. Princeton, New Jersey, 1952. TOKCAN, Gne, Be Bin Yllk Kltrn Kilometre Talar: Oyuncaklar, Tarih ve Toplum Dergisi, 2008. http://www.parkeoloji.com/oyuncak-seruveni/ (23 kasm 2010)(eriim)

312

SELUKLU DNEM SSLEME SANATLARININ GNMZ TASARIM ANLAYIIYLA YORUMLANMASINA KONYADAN RNEKLER
Yrd. Do. Dr. Glizar ELEBLK Yrd. Do. Dr. Emine NAS Seluk niversitesi, Sanat ve Tasarm Fakltesi, KONYA galtun@selcuk.edu.tr, enas@selcuk.edu.tr

Giri Seluklu Dnemi sanat; Trklerin Anadolu topraklar zerinde kendilerine miras kalan kltrleri zbenliklerini koruyarak yeni bir sentezle ortaya koyduklar eserler ve slup zelliklerinden olumaktadr. Bu eserler; Dnemin duygu, dnce ve estetik deerlerini tayarak bugne ulamtr. Gnmzde, geleneksel biim kaynakl tasarmlarda kullanlan Seluklu Dnemi sanat slup zellikleri hala cazibesini korumakta ve beeni kazanmaktadr. Bu bildiride; Seluklu bakenti olan Konya il merkezinde gnmz anlay ile Dnemin ssleme sanatlarna ait malzeme, teknik, renk, motif ve kompozisyon zelliklerinin kullanld mimari ve el sanat rnlerinin tantlmas amalanmtr. Seluklu Dnemi kltr mirasna ait sanatsal slup zelliklerinin, gnmz artlarnda srdrlebilir nitelik tayan tasarm rneklerinin tantlmas bakmndan nemlidir. Bu almann, gelecek kuaklar iin sanat ve tasarm alannda farkndalk ve bilin oluturma abalarnn gerekletirilmesine de katk salanaca dnlmektedir. Bildirinin kapsamn, Konya ili merkezindeki Seluklu Dnemi ssleme zelliklerini barndran eitli kurum ve kurulularn mimarilerindeki i ve d mekn sslemeleri ile tanabilir el sanatlar rnleri oluturmaktadr. almann rneklemini; Dnemin slup zelliklerine ait; malzeme, teknik, renk, motif, kompozisyon gibi unsurlarn karakteri bozulmadan, gnn gereksimlerini ve sanat anlayna uygun yeni alanlarda kullanlmasn yanstan rnekler oluturmaktadr. Bildiride, yaklak elli adet rn iinden geleneksel biim kaynaklarn koruyan on adet rn seilmitir. rnlerin ssleme tasarmlarnda, geleneksel biimlerin slup zelliklerinin esin kayna olarak kullanld belirtilmi, fotoraflar ile belgelenmitir. Aratrmada, Konya il merkezinde bulunan konu ile dorudan ilgili tanabilir ve tanmaz baz eser ve rnler gzlemlere dayal olarak saha almas yntemi ile incelenmitir. Saha alma kapsamnda seilen mimari eserler sras ile Konya Seluklu Belediye Binas, Konya Adliye Saray, Seluk niversitesi Aleddin Keykubat Yerlekesi, Niyaz Usta lkretim Okulu, Mahmud Sami Ramazanolu Seluklu Anadolu mam Hatip Lisesi, Konya Bykehir Belediyesi stiklal Harbi ehitlii, Konya Rixos Otelidir. El sanatlar rnleri iin; Seluk niversitesi Mesleki Eitim Fakltesi El Sanatlar Eitimi Blm, Rixos Oteli, Mevlana Mzesi BKG (Bilkent Kltr Giriimi) Sat Brosu, Rumi ini Seramik Sanat Evinde incelemeler yaplmtr. Anadolu Seluklu Dnemi ve Ssleme Sanat zellikleri 1071 ylnda Malazgirt zaferiyle Byk Seluklularn Sultan Alparslan, Trk boylarna Anadolunun kaplarn am, I. Rkneddin Sleyman ah zamannda Anadolunun fethine balanm, 10761096 yllar arasnda znik, Seluklu Devletinin ilk bakenti, I. Kl Arslan dneminde Konya, Seluklu Devletinin ikinci ve son bakenti olmutur (Durukan, 1995:97). Kltr yaamnn ok canl olduu Seluklularda olduka ksa bir dnem olan yaklak doksan yllk sre iinde, sekiz yz civarnda yapnn ina edildii bilinmektedir. Mimarlk alannda camiler, mescitler, namazghlar, tekke, zaviye vb. tarikat yaplar gibi dini yaplarn yan sra medreseler,
313

darifalar, ehir ii ve ehir d hanlar, trbeler, hamamlar, emeler, saray ve kkler, darphaneler, surlar ve kaleler bu dnemin nemli eserleri arasnda yer alr (Durukan, 1995:98). Eserlerdeki mimari eler mihrap, minare, mukarnasl portaller, ahap tavanlar, ta kemer ve tonozlar, kubbeler; ta, ini, ahap, tula ve devirme malzemeler ile oyma, kabartma, mozaik gibi teknikler ile bezenmitir. Tanabilir Seluklu el sanatlarna ait verilerin ok az gnmze kalmtr. Eserler yine de eitli dallarda genel bir gr kazandracak niteliktedir. Seluklu Dnemi el sanatlar deyince bata ahap, hal, hat, seramik, ini, maden ve sikke olmak zere cam, cilt, kuma ve kyafet, kitap resmi ve tezhip alanndaki eserler akla gelir. Seluklu eserlerinde; genellikle sekizgen, altgen ve yldzlardan oluan geometrik motifler, drtl dmler, gamal halar, mukarnaslar, rozetler, madalyonlar, palmet, lotus, kvrk dallar, rmiler, hataler, kf ve nesih yazlar, insan, melek ve hayvan figrleri yaygn biimde kullanlmtr (ney, 1992:11). Bugne ulaan bu eserler ve eserlerdeki sslemeler, Seluklu Medeniyetinin bykln, rgtlerinin salamln, kudretini, ince bir zevkin ve estetik anlaynn varln ortaya koyacak niteliktedir. Tasarm Kavram ve Seluklu Dnemi Ssleme Sanatlarnn Gnmz Tasarm Anlayyla Yorumlanmasna Konyadan rnekler Tasarm genellikle bir faaliyet iin gerekli olan emalarn veya planlarn hazrlanma sreci, gzel sanatlar alannda yaratc srecin kendisi olarak ele alnr. Szlk anlam, bir plan veya eskizi yapmak zere zihinde canlandrmak, biim vermek, yaplmak veya retilmek zere bir plan olarak tanmlanr (Erdoan, 1999:22). Ssleme sanatlarnda tasarm; seilen herhangi bir kaynan eseri veya rn meydana getiren eleman ve detaylarda kullanma tertiplemesidir. Ssleme tasarm; doal, yapay, soyut ve geleneksel biimli kaynaklardan beslenerek oluturulur (Aker Alpaslan, 2003:85). Geleneksel biimler; kltr varlklarnn deer, varlk, zenginlik ya da miras kavramlarn zerinde tayan tanr ve tanmaz olarak ikiye ayrlarak incelenen eserleri kapsar. Trk kltrnde maddi kltr varlklar olarak da adlandrlan bu eserler bildiri konusu olan Seluklu Dnemi sanat eserleri; sahip olduklar ssleme zelliklerini yaatmak, gelitirmek ve tantmak amal mimaride ve el sanatlarnda ele alnr ve rnlerin ssleme tasarmlarnda kaynak tekil ederler. Eser ve rnler, kaynak olan geleneksel biimlerin incelenmesi, esinlenerek yorumlanmas, yeniden tasarlanarak modernizasyon yntemi ile retilmilerdir. Modernizasyon, geleneksel biimlerin renk, teknik, motif ve kompozisyonlarnn yeni rnde karakteristik zelliklerinin korunmas esasna dayanr. Bu zellikler, tasarmc tarafndan tasarm srecinde yeniden yorumlanr, yaratc dnme gcyle birletirilir. Modernizasyon yntemi ile ilkelere uyularak dzenlenmi tasarmlar; uygun hammadde, teknik, renk seilerek rne dntrlr. Bildiri kapsamnda yer alan rnlerde, esin kayna olan geleneksel biimlerin karakteristik zellikleri korunmaya allm, ancak kullanlan hammadde, teknik, renk ve kompozisyon unsurlar estetik dnce erevesinde uygulayann yaratc yeteneklerine bal olarak deiim gstermitir. Anadolu Seluklu Dneminden gnmze ulaan eserlerden esinlenerek uygulanm ve zde Trk estetiinden beslenerek modernizasyon yntemi ile tasarlanm eser ve rnlerdeki benzerlikler; mimari, mimariyi oluturan eler ve ssleme programlarnda grlmektedir.

314

Fotoraf 1. Seluklu Dnemi ssleme sanatlarnn gnmz tasarm anlayyla yorumlanmasna Konyadan mimari, mimariyi oluturan eler ve ssleme programlarndan rnekler (a-Seluklu Belediye Binas, b-Adliye Saray, c-Seluk niversitesi kamps giri kaps, d-Seluk niversitesi kamps tramvay dura, e-Seluk niversitesi kamps-Bosna yaya st geidi, f-Niyaz Usta lkretim Okulu, g-Mahmud Sami Ramazanolu Seluklu Anadolu mam Hatip Lisesi, h-Bykehir Belediyesi stiklal Harbi ehitlii, -Rixos i mekn kaps)

Fotoraf 2. Seluklu Dnemi ssleme sanatlarnn gnmz tasarm anlayyla yorumlanmasna Konyadan tanabilir el sanat rnlerinden rnekler (a-b-c-d-S.. Mesleki Eitim Fakltesi, El Sanatlar Eitimi Blmnde retilen al, ileme, ahap pano rnekleri, e- Rixos i meknda yer alan ini plakal karlama masas, f- Mevlana Mzesi BKG (Bilkent Kltr Giriimi) Sat Brosunda yer alan ajandalar, g-h-Rumi ini Seramik Sanat Evinde yer alan ini plakalar ve ini plakal pano)
315

ncelenen mimari eserlerin strktrn oluturan duvar, kap, i-d cephe, rt, tayc sistem vb. nitelerde gzlenen ta bloklar zerine yaplm sslemeler ta iiliinin tersine kabartma, alak-yksek kabartma, ajur ii tekniklerinin el iilii yada bilgisayar programl CNC sistemleri ile, inilerin ise ini plakalar biiminde kullanld grlmektedir. eitli merkezlerde retilen ve bildiride yer alan zellikle Seluklu Dnemi ssleme sanatlarnn zelliklerini yanstan el sanatlar rnlerinde birok farkl tekniin ve malzemenin kullanld grlmektedir. Alak-yksek kabartma, oyma, metal malzeme ve inci kakma teknii ile uygulanm al ve ahap malzemeli almalar, serigrafi bask, boyama, boncuk tutturma, kordon ii teknikleri ile uygulanm tekstil-ileme rnekleri, ini plaka ve matbaa baskl kat ssleme teknikleri ile retilmi rnekler bunlardan bazlardr. Mimari ve el sanat rneklerinin sslemelerinde, geometrik bezemeler, figrl bezemeler ve bitkisel bezemeler grlmektedir. Mimaride i-d cephe yzeyleri ile kap ve pencerelerde; geometrik bezemelerden sonsuza alan yldz motifi ve rg eitlemeleri genellikle bordrlerde, kvrk dal ve rumili motifler kuatma kemeri ile i bordr ara boluklarnda, ift bal kartal ve iekli rozetler alnlklarn merkezinde veya ana blmden yan blmlere gei boluklarnda yer almtr. El sanat rnlerinde; melek, insan figr, alt kollu kapal yldz motifi ve genler, kvrk dal ve rumiler, Kubad Abad inilerinde bulunan eitli hayvan ve insan figrleri, sembolik motifler bugne tanm ve karakteristik zellikleri bozulmadan sslemelerde yer verilmitir. Deerlendirme ve Sonu Seluklu Dnemine ait eserlerin ssleme zelliklerini bugne yanstan rnler zmlenirken formlar, malzeme ve teknik benzeimleri, deiik olma, yalnlk, yararc (pragmatik) boyut (San,1981:298) gibi alar dikkate alndnda bu rnlerin; Trk kltrnn tantlmas, korunmas, yaatlmas ve gelecek kuaklara aktarlmasnda nemli bir grevi stlendikleri grlmektedir. Etkin, srdrlebilir, zgn zelliklerinin korunmas ve ada koullara uyarlayarak modernizasyon, kaybolan veya kaybolma olasl olan kltrel deerlerin aslna uygun olarak yeniden yaplmas yoluyla yaatlmas bilinli tasarmc ve tasarmlarla mmkndr. Geleneksel biimlerin gnmz tasarm anlayyla yorumlanmas; kltrel deiim ve geliimle yok olma veya marjinalleme tehlikesiyle kar karya olan kltrel mirasn; korunmas ve aktarlmas, evrensel kltre kazandrlmas yan sra, zellikle tketici davrann etkileyerek, kltrel bir rnekliin nn aacak, kaynak olan kltrel mirasn yeni alanlarda kullanlmas ile bu mirasn yaylmasn salayacak ve bylece korunmaya deer modern miras da yaratabilme gibi faydalar salayacaktr. Toplumlar dolays ile bireyler, kendi kltrlerini aa uygun bir biimde gelitirip geleneksel kaynaklardan aldklarn ada sentezlerle gelitirmek zorundadrlar. Bu abalar, kltrler aras zmsemenin bireyin evresindeki gndelik yaanty ve sradanl deitirmesi asndan da nemlidir. Trk kltr mirasnn Seluklu Dnemine ait geleneksel ssleme zelliklerini zerinde tayan eser ve rnlerin, estetik kayg gzetilerek zgn karakterlerinin bozulmadan, zengin bir bak as ile yeni tasarmlara yanstlmas ve kullanlabilirliklerinin arttrlmasna ynelik Konyada yaplan alma rneklerinden bazlar, bir bildiri kapsam iinde sunulmaya allmtr. Trk kltrnn ve eserlerinin doru tannmas, korunmas ve gelecee yanstlmas adna yaplan bu almalarn arttrlmas gerekmektedir. Bugn bu gerekliliin; ekonomi, teknoloji, her tr iletiim, ynetim, hukuk, retim, tketim, sosyal yap, sosyal ilikiler, kltrel kimlik gibi ksacas kltrn kapsad hemen hemen her alannda youn bir biimde hissedildii grlmektedir. Sonu olarak, Trk kltr miras, kendine zg saysz deeri ile ayn zamanda bir dnya ve insanlk mirasdr. Koruma, doru tanma ve gelecee yanstma bilinci, Trk toplumunun her bir bireyinin grev ve sorumluluu olarak anlalmaldr.

316

KAYNAKLAR Aslanapa, Oktay (1984), Trk Sanat II; Anadolu Seluklularndan Beylikler Devrinin Sonuna Kadar, Kervan Yaynlar, stanbul. Baykara, Tuncer (1985), Trkiye Seluklular Devrinde Konya, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara. Durukan, Aynur, (1995), Anadolu Seluklu Sanat Aratrmalar, IV. Milli Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, S.. Seluklu Aratrmalar Merkezi, s.97-110, Konya. Erdoan, Ahmet Sani, (1999), Tasarm ve Yaratclk, Mimari Tasarm Stdyolar, Mimari Tasarm I, s.22-29. stanbul. ney, Gnl, (1992), Anadolu Seluklu Mimari Sslemesi ve El Sanatlar, Ankara. San, nci, (1981), Grsel letiimde aretler ve aretler Dili Olarak Sanat, Ankara niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, Atatrkn 100. Ylna Armaan, Cilt 14, Say 1-2., s. 291-306, Ankara.

317

MULA ESENKY (DONT)DE KULLANILAN MLEK ARKI

Ar. Gr. rem PALA Dokuz Eyll niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Geleneksel Trk Sanatlar Blm inicilik ve ini Onarmlar Anasanat Dal, ZMR irem.calisici@deu.edu.tr amur ekillendirme tekniklerinden olan mleki ark (torna) kullanm, gnmz seramik eitiminde aktarlan bir bilgidir. Bilgi aktarm srasnda modern, motorlu arklar kullanlarak retim, gemie gre daha kolaylamtr. Gnmzn modern arklarna ramen, form retilememesinin veya dzgn olmayan, yalpalayan formlarn sebebi, ou zaman arka yklenmektedir. Oysaki Esenkyde kullanlan mleki arknn yalpalamamasna imkan yoktur (fotoraf no: 1, 13; izim no: 2, 3) ve bu arkla kadnlar, retilmesi zor olan 35- 40 cm. yksekliindeki gmleri, bodular retmektedirler. arkta amur, dnmekten ald kuvvet ve merkez ka kuvveti ile ekillenmektedir. Dnen bir tabla zerindeki plastik amur, uygulanan g ynnde hareket edecektir. Bu hareketin amurun her tarafna eit olarak dalmasyla, ortaya kacak olan rn dzgn olacaktr. Uygulanan gcn, amura eit olarak dalmas, amuru ekillendirecei iin arkn yalpalamas, formun oluumunu ve dzgnln etkilemeyecektir nk arkta (tornada) form oluturmann en nemli kural, aznn merkezde dnmesidir. Ancak, ayn yalpalayan arkta yaplacak olan rtu ilemi srasnda amur tanelerinin yer deitirmemesi nedeni ile yalpann forma yansd grlecektir. Bu almada, Esenkyde mlek retimi ve kullanlan ilkel mleki ark hakknda baz bilgiler, kaynaka da belirtilen kaynak kiilerle, 2003te yaplan alan aratrmas srasnda elde edilen verilerle aktarlmtr. Eski ad Dont olan Esenky, Mula ili Fethiye ilesine baldr ve yayla Esenky ile sahil Esenky olmak zere iki yerleim yerine sahiptir. Esenky 19. yzyln balarnda, zellikle Antalya Manavgat civarndan gelen Sarkeili yrkleri tarafndan Mendos Dann (Ar Da) gneyinin yamacnda kurulmutur. Fethiye-Antalya karayolunun 63. km.sinde yer alan yayla Esenkyde klarn sert gemesi nedeniyle de sahil Esenkye yerlemilerdir. (wikipedia, 23 Ekim 2010) Sahil Esenky, Fethiyenin yaklak 8 km. kndadr. Kn yayladan sahile genler yan sra yaylada, beki olarak kalanlar bulunmaktadr. Dont adnn, Kurtulu Sava srasnda talyan igali altndaki kyn Franszlar tarafndan yasak blge olarak tanmlamasndan kald belirtilmitir. Franszca dont adl grevindedir. ngilizcede ise dont, olumsuzluk olarak yapmamay tanmlayabilmektedir. Dolays ile yasak blge anlamnda kullanlabilecek olan dont kelimesinin, ngilizce kullanmndan kaynakland belirtilebilir. Esenky halk geimini tarmdan salamaktadr. Sahil Esenky ise zellikle seraclkla geinmektedirler.

318

Fotoraf 1. Esenkyl mleki Havana ve mleki ark (fotoraf:rem alc 7 Haziran 2003) mlek retimi, kadnlar tarafndan yayla Esenkyde yaplmaktadr. Yrede mlekilik, buzdolab kullanm ncesinde nemli bir geim kayna iken, 2000li yllarda yaylada, Mays aynda, ekin ileri yapldktan sonra kalan zamanda, yani yaklak sadece bir ay mlek retilmektedir. retilen mlekler ile kylerden buhur, rekotu, tarhana, bulgur, ya gibi baz ihtiyalar veya para ile deitirilmektedir. Esenkyde, ihtiya duyulabilecek kp gibi eitli formlarn sipari ile yaplmas yan sra, Perembe ve Pazar gnlerinde aa()r gn denilen, lleri hatrlama gnnde, dualar okunurak eytan datmak amal, kzde sla yani gllk aac kabuu yakmak iin kullanlan buhur taba (fotoraf no. 2), st ve yemek yan sra yourt yapmak iin de kullanlan tencere (fotoraf no. 3), nenekli gm (fotoraf no. 4), gm (byk testi), genelde abdest iin kullanlan emzikli brk (fotoraf no. 8), zellikle ekmek piirmek iin kullanlan sacn zerine yerletirildii ayak (sacaya) (fotoraf no. 5), bebek otura silbi (fotoraf no. 7), vazo (fotoraf no. 8), bodu ve ss boducu (fotoraf no. 4), tarhana taba retilmektedir. Esenky, kulplu testi formlarn, (fotoraf no. 4) bodu, rbk, gm olarak isimlendirmektedir. Esenkyde, cenaze sahibi tarafndan, yeni mezarn stne konulan boducun, maddi durumu iyi olmayanlar tarafndan veya bayram gnlerinde ocuklarn almas iin, zellikle mezarla brakld belirtilmitir.

Fotoraf 2. buhur taba

Fotoraf 3. tencere

(fotoraflar: rem alc 23 Mart- 7 Haziran 2003)

Fotoraf 4. nenekli gm ve ss boducu

Fotoraf 5. sacaya

Fotoraf 7. silbi

Fotoraf 6. deerli bir svy saklamak iin Fotoraf 8. st sol: vazo, nenekli gm, tencere, kullanld dnlen form (1990l yllarda gm, emzikli gm; Alt sol: silbi, tarhana taba, Sayn smail ztrk tarafndan yaplan alan buhur taba, nenekli gm, aydanlk, silbi, buhur almas srasnda edinilmitir.) taba (Esenkyn lk Ve Tek Sitesi, 23 Ekim 2010)

319

Esenkyde kullanlan amur, - drt farkl trn kartrlmas ile elde edilmektedir ve atee dayankldr. Kara, gk, akl olarak eitlenen topraklardan en ok kara daha sonra gk en az da akl katlmaktadr. Gk ve akl amur, kara amura gre daha az konulmaldr aksi halde piirim srasnda formun patlad belirtilmitir. Bu topraklara kara, kzl, boz da denilebilmektedir. Topraklar, uvallara doldurulup, traktr, eek veya katrla getirilerek, tokula dvlp elendikten sonra kartrlmaktadr. Formlarn zerinde bulunan beyaz amur ise yamur yadktan sonra, yamur yatandan az miktarda karlmaktadr ve beyaz amur formun zerine at kl veya iple geirilmektedir. Esenkyde, sahra piirimi uygulanmaktadr. Ak bir alana dizilen formlar, al, toru (am prei), kozalak yaklarak kapkara yaplr sonra yatrlr. (fotoraf no. 9)

Fotoraf 9. Piirimin temsili anlatm srasnda bodularn yatrlmas srasnda, pimi ve pimemi formlar bir arada grlmektedir. ri ard odunlar (yarma odunu, kocakaran odunu) formlarn evresine yerletirilir. Odunlarla zindan gibi yaplan formlar buz gibi olur, karal alr gider. Piirimde rzgar nemlidir. Rzgar kesildiinde piirimin yarm braklabilecei belirtilmitir. Piirim 1- 2 saat srmektedir ve 1 siter yani yaklak 1 metrekp odun gitmektedir. Esenkyde retim yaplrken iki adet alet kullanld belirtilmitir; bunlar, dzeltmek ve kesmek iin keski ile emzik yapmnda kullanlan emzik deneidir.

izim 1. Esenky mleki ark (izim: Cafer zgr) ekillendirme de kullanlan ark iin yrede paprika gibi bir isim de verilebilmektedir. Esenky retiminde kullanlan ark, ahaptr. (fotoraf no: 1, 10, 11, 12, 13; izim no: 1, 2, 3) Yere gml olan tan zerinde ki kk yuvaya denk getirilmesi gereken bir ivi, arkn dnme sistemini oluturmaktadr. Bu ivi, yerde bulunan tan zerinde arkn dnmesini salayabilmek iin ahap milin ucuna, knt yapacak ekilde monte edilmitir. (fotoraf no: 10, 11, izim no: 1, 2) Ahap mil ile tezgah, iki aputun, birbirlerine apraz olacak ekilde, tek balanmalar ile birlemektedir. (fotoraf no: 12, izim no: 2) arkta byk ve kk olmak zere iki teker ayna- kullanlmaktadr ve bu tekerler aynalar- ahap bir mil ile birletirilmitir. Byk tekerdeki ahap mil yuvas, tekere monte edilmi drtgen bir erevedir. (fotoraf no: 12) Ahap mil, yukardan aaya doru kalnlamaktadr
320

ve tezgah ile birleecei yeri geneline gre daha incedir. Ayaklarn destek almas iin iki adet briket kullanlmaktadr. ark sol ayakla evrilmektedir. Sa tarafta duran briket, ark evirirken sa ayan destek almas iin, soldaki briket ise evirme ilemi yaplmadnda sol ayan destek almas iin kullanlmaktadr. arknn oturaca yer portatif bir tahtadr. Hareketli olan tahta kaldrldktan sonra ark oturaca yeri kendisine gre ayarlayarak kullanmaktadr. Esenky mlekiliine ait, yukarda belirtilen formlarn hepsi sz edilen bu ilkel arklarla ekillendirilmektedir. Bir ivi zerinde dnen arkla form retmek mmkn olabiliyor ise, gnmzde form retilememesinin nedeni arklar deil, baz geleneksel bilgileri doru deerlendiremeyen gnmz arklar olmaldr.

izim 2. Esenky mleki ark (izim: rem alc Pala) 1- kk teker, ayna 2- mil ile tezgah balayan 1. aput 3- mil ile tezgah balayan 2. aput 4- oturmak iin kullanlan portatif tahta 5- ahap mil 6- sa ayan dayand briket 7- byk tekere monte drtgen mil yuvas 8- byk teker, ayak aynas 9- ivi 10- ivinin zerinde dnd ta 11- sol ayan konulduu briket 12- tezgah aya 13- tezgah oluturan st tahtalar 14- tezgah ayaklarn birletiren tahta 15- tezgah aya 16- toprak zemin
321

Fotoraf 10. arkn dnmesi srasnda ta ve ivi

Fotoraf 11. ivinin tan zerine yerletirilmesi

Fotoraf 12. tezgahla ahap milin aputla balan

(fotoraflar: rem alc 23 Mart- 7 Haziran 2003)

Fotoraf 13. arkn kullanm ve mleki Havana

izim 1. Esenkyde kullanlan mleki arknn eitli grnmleri (izim:Cafer zgr) KAYNAKLAR alc, . (2003) Ege Blgesinde Geleneksel mlekiliin Bugnk Durumu, yaynlanm yksek lisans tezi, Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Enstits, zmir Kaynak kiiler: Yusuf TOPU Emekli (Manisa Teknik Ziraat), Turgut TOPU, Havana TOPU mleki, Celal TOPU lkokul Mdr, Durmu ETNER, Dursun ETNER mleki wikipedia, 23 Ekim 2010 http://tr.wikipedia.org/wiki/Esenk%C3%B6y,_Fethiye Esenkyn ilk Sitesi, 23 Ekim 2010 http://www.esenkoy.net/detay/21-fethiye_mugla.html
322

TRKYENN SERAMK SANAT VE TASARIM ETM ZERNE

Prof. Mezahir AVAR r. Gr. Dr. Lale SKENDERZADE Seluk niversitesi, Sanat ve Tasarm Fakltesi, Seramik ve Cam Tasarm Blm, KONYA mezahiravsar@yahoo.com, lale_avsar@hotmail.com

2000. yllarn moda szc olan tasarm yakn zamanlarda hem seramik endstrisinde, hem de akademik ortamlarda en sk dile getirilen ifade ve nemsenen olgu haline gelmitir. Sanat, moda, tketim ve reklam alanlar ile yakndan ilintili olan tasarm bu yzyln en etkin etmenlerinden birisi olarak karmza kmaktadr. Gncel Trke Szlkte tasarm kelimesinin anlam u ekilde aklanmaktadr; 1. zihinde canlandrlan biim, tasavvur; 2. bir sanat eserinin, yapnn veya teknik rnn ilk tasla, tasar izim; 3. bir aratrma srecinin eitli dnemlerinde izlenecek yol ve ilemleri tasarlayan ereve, tasar izim, dizayn. Bu kelimenin felsefi anlam ise daha nce alglanm olan nesne veya olayn bilinte sonradan ortaya kan kopyas eklindedir (Anonim, Trk Dil Kurumu, 08.10.2010, http:// www.tdk.gov.tr/....). Tm bu izahatlar tasarmn zihin ile obje arasnda bir kpr olduuna iaret etmektedir. Geek dnya ile balantl olan ve maddi oluum sreci beklentisi iinde bulunan bu olgu aslnda tamamen insann hayal gc, hayal ile d dnyas ve fantezisinin rndr. Grmek ve elde etmek istediini hayalinde veya izerek canlandrmak, ona biim vererek yaamn bir esi haline getirmekten doan eylemdir. ada dnyann vazgeilmezleri haline gelmi ve yaamn tm alanlarna karm olan bu kavramnn Trke lgatteki anlam dnda bir de zamanenin, kltrn ve belki de yaadmz corafyann ykledii ierik, sanayicilerin, sanat eitimi veren hocalarn ve serbest alan tasarmclarn akllarnda oluan bir tasarm anlay mevcuttur. Tasarm yaratan, onun eitimini veren ve retenler olan bu kiilerin olaya farkl ynlerden bakmas son derece doaldr. Bu yaklamlarn yakndan irdelenmesi, karlatrlmas ve sorgulanmas Trk seramik sanatnn ve seramik sektrnn gelecek geliim izgisinin belirlenmesi asndan nemli olduu gibi, seramik sanat eitimi erevesinin, karsnda duran taleplerin ve gelecek perspektiflerinin tespiti asndan da faydal olabilir. Bildiride Trk Seramik Federasyonunun sreli yayn olan Seramik Trkiye dergisindeki yaz, makale ve rportajlardan yararlanlacaktr. Trk seramik sektrnde alan firmalarn bugn yerli ve yabanc tasarmclar ve tasarm ofisleri ile almakta olduu grlmektedir. Buradaki genel tercih dnyada n kazanm ve isim yapm tasarmclardan yanadr. Baz firmalar tamamen yabanc tasarmlara ynelirken, dierleri yerli ve yabanc tasarmlardan faydalanarak ilerini yrtmektedir. Gnmzde en fazla rabet gren ve seramik sektrnde alan tasarmclarla yaplan rportajlarda tasarm olgusu tasarmc gzyle dolaysyla iten da doru klandrlmaktadr. 21. yzyln tasarm dehas olarak gsterilen ngiliz tasarmcs Lovergrove Ross her bir tasarmn arkasnda felsefenin durmas gerektiine iaret etmektedir. Bu felsefe ada insann yaam, istekleri, arzular ve beklentili zerine olumakta, onun daha yeni filizlenen ve henz dile bile getirmedii ruhsal ve fiziksel ihtiyalarna karlk bulmaktadr. Uak mobilyasndan mutfak eyalarna, otomobilden cilt bakm rnleri ve parfm iin ambalajlara, bilgisayar ve fotoraf makinesinden aydnlatmalara, gzlk, saatler, bavullar, kalemler gibi birok obje tasarlayan bu usta tasarmcya gre tasarm yaannca keyif vermelidir. Tasarmlarda malzeme kullanmna gelince onu az kullanmak ve doal olmasn salamak nemlidir (Deniz Ulueren, 2005: 58-64; Anonim, 2009: 89). syankr, temelci, snr tanmayan olarak tannan bir dier nl tasarmc Philippe Starck n enerji
323

dolu vizyonu yaratt dzineler dolusu klt objelerine yansmtr. Starcka gre tasarmc dnyay, allagelmii inceleyerek ve daha sonra yeniden tanmlayarak iyiletirmek ile ykmldr (Anonim, 2005: 72-74). Maurizio Duranti iin ise retim aamas byk nem tar. Ona gre tasarmc-retici ibirliinde reticinin tasarmcy anlamas, firmann felsefesi ile tasarmc felsefesinin belli oranda rtmesi baarl sonucun artdr (Anonim, 2008: 102-4). Genliine ramen Trk tasarm sektrnde nemli konum edinebilen Defne Koz ile yaplan rportajda tasarmn bir baka boyutuna deinilmitir. Trkiyenin ok zengin tarihine ve kltrel birikimine dikkati eken Koz, bize zg ne varsa onlar ok iyi bilmemiz gerektiini vurgulamaktadr. Ona gre bir Trk tasarmcsnn bu kltre sahip karak onu yaamas, solumas ve gnmz teknolojisinde uygulayarak yaatmas ok nemlidir (Deniz Ulueren, 2005: 96-100). Bir baka Trk tasarmcs Mehmet Yava tasarmlarnda mant olmayan ve gereksiz izgilerden kandn, neden ve sonu ilikilerini ok sorguladn, fonksiyonellie, izgisel ve mantksal devamlla nem verdiini vurgulamaktadr. Her eyin evrenselletii, bilgi snrlarnn kalkt, yok olduu bu bilgi amzda global dnmemiz gerektiine inansa da, gemi ile gelecei, geleneksel ile ada ilikilendiren tasarmlar ok beendiini sylemektedir (Deniz Ulueren, 2008: 98-103). Tulin Aydaya gre iyi bir seramik tasarmcsnn malzeme hkimiyeti ve retim prosesleri konusunda temel bilgi dzeyi ve yeniliki yaklam olmaldr. O piyasa ekonomisi, maliyet ve pazarlama ilikileri, hedef kitlenin beeni ve alkanlklar farkl toplumlarn sosyo-psikolojik davranlar ve biimleri zerine zmlemeli analiz yapabilmeli, ok ynl dnp gereklere yakn olmaldr (Deniz Ulueren, 2007: 98-105). Seramik sektrndeki rn gelitirme stratejisinin byk payn tekil eden tasarm dnya Pazar rekabetinde de firmaya getiri kazandran nemli unsurdur. Grnen o ki tasarmclara olan ihtiya gn gnden atacaktr. Bugn seramik sektrnde alan tasarmclarn byk ounluu niversitelerin Gzel Sanatlar Seramik Blmlerinin mezunlardr. Bu nedenle seramik ve sanat eitiminin bugn ve perspektifleri hep dikkat merkezinde durmakta, bu eitimin ama, hedef ve yntemleri sorgulanmaktadr. Seramik Trkiye dergisinde sanat eitimine yllarn veren, hem akademisyen, hem de sanat kimlii ile olay deerlendiren yorumlara geni yer verilmitir. Bu rportaj, makale ve sylei nitelikte yazlarda Trkiyenin akademik sanat eitimi her ynyle ele alnmakta, eitimin endstri ile ilikileri, seramik eitiminin sorunlar tartmaa almaktadr. Seramik Eitiminde Iskaladmz Bir Deerimiz; ini (Silisli Seramikler) balkl makalesinde Prof. Gnel Gngr seramik eitiminde yzmzn hep batya dnk olduunu ve bu arada kendi milli deerlerimizi gz ard ettiimize zlmektedir. Bu deerler arasnda ini sanatna dikkati eken Gngr, lkemizin zengin kltrel birikime sahip olduuna ve bu farkllmzn farknda olmamzn nemini vurgulamaktadr (Gner, 2008: 112-117). Trkiyede mevcut olan Bat eksenli sanat anlay konusu Prof. Erdin Baklann da gndemindedir. Ona gre Bat sanatn tekrarlamak yerine binlerce yllk ok kkl bir kltr yuma olan Anadoludan yararlanmak daha doru olurdu. Bu yaklam Trk seramik sanatna yeni soluk, zel, kimseye benzemeyen ve hibir lke veya blgenin sanatn artrmayan hava kazandracaktr. Sanat Trkiye niversitelerindeki seramik eitimin hibir zaman endstrinin ihtiyacn karlamadn dnmektedir. Tek istisna 1957 ylnda Almanyann Bauhaus mektebinin esasnda kurulmu olan stanbul Tatbiki Gzel Sanatlar Yksek Okulu 1980de getirilen Gzel Sanatlar Seramik Blmleri ortak sanat arlkl program uygulamasyla bu zelliini kaybetmi oldu. Tasarmc unvan alan mezunlarn bu brann temelini tekil eden konulara hkim yetitirilmesi iin baz ders saatlerinin ve ieriklerinin gzden geirilmesi gerekmektedir. Rportajda Blmlere alnan renci saysnda da dikkati eken Prof. Bakla istihdam edilemeyen uzmanlarn yetitirilmesini lke imknlarnn mantksz masraf olarak grmektedir (Deniz Ulueren, 2006: 94-101).
324

Trk seramik sanatnn bir baka duayeni lgi Adalan sanat yaptlarna sanat kimliinin yansmasna byk nem verdiini, ada sanat seramiklerinde bu zelliin aranmamasna zlmektedir (Deniz Ulueren, 2007: 94-99). Prof. Beril Anlanmert Trkiyede seramik endstri gelimelerinin seramik eitimi zerinde olumlu etki braktna, eitim programlarnda, endstrinin talepleri gz nne alnarak yeni dzenlemelere gidildiine dikkati ekmektedir. Disiplinler aras almalarn nemsenmesi yeni teknolojilerin uygulanmasn ve endstri ile ibirliinin de nemini artrmaktadr. Anadolu niversitesinin kurmu olduu Seramik Aratrma Merkezi (SAM) ve Mimar Sinan niversitesi Gzel Sanatlar Akademisi Seramik Blmnn tasarm arlkl Seramik rnler Aratrma ve Gelitirme Merkezi (DERAM) ite bu ihtiyac karlamak zerine kurulmular (Uarku, 2005: 44-49). 1998de Tbitakn niversiteSanayi Ortak Aratrma Merkezleri Program erevesinde kurulan SAMn ana faaliyetleri arasnda en nemlisi seramik sektrnn ihtiyalarna paralel projeler oluturmak ve bilimsel aratrmalar yaparak, zmler retmektir. Bugn SAMn sanayiye kazandrd katk pay milyonlarca dolar ile llebilmektedir (Deniz Ulueren, 2006: 120-127). Trk Seramik Dernei Sanat Grubu Bakan Prof. Beril Anlanmert rahatsz eden bir dier konu ise sanat ile zanaat, tarihsel el sanatlarn ve blgesel rn ile modern sanat arasndaki farkn bilinsizliidir (Uarku, 2005: 44-49). Karamsar deil gereki olduuna inanan Prof. Tulin Ayda yaklak 35 ylda Trk seramik sektrnn inanlmaz boyutlara ulatn, fakat teknolojiye dayanmas kanlmaz olan seramik eitiminin z ve nitelik bakmndan seramik endstri ile paralel bir geliim gsteremediini dnmektedir. Bu eitimin sektr ile koordineli programlanmas lke gereklerine, ihtiyaca, eitim yatrmlarna daha uygun aklc sonular verecektir. Tuline gre gerek sanat eitimi st dzeyde teknik bilgi, beceri ve i deneyimine sahip olanlara, yetenekleri dorultusunda verilmelidir (Deniz Ulueren, 2007: 98-105). Anadolu niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Dekan Prof. Zehra obanl bugn dnyada yaplan ok sayda konferans ve davetlerin, sanat ve eitim etkinliklerinin ortak buluma noktas seramik eitiminin iyiletirilmesi, seramik sanatnn gelitirilmesi, daha donanml bireyler yetitirmesi olduunu sylemektedir. Bugn Trkiyenin pek ok niversitesinin Gzel Sanatlar Fakltelerinde seramik eitimi verildiine karn 3-4 blm dnda yeterli retim elemannn bulunmad, bu elemanlardan pek ounun pedagojik eitim sertifikalarna sahip olmad, blmlerin teknik donanm ve malzeme sknts yaad da bir gerektir. obanl eitim faaliyetinde bulunan tm seramik blmlerinin en ksa zamanda toplanarak innavasyon iin gerekli almalara balamasn ise bir zorunluluk olarak grmektedir (Deniz Ulueren, 2007: 96-103). Princeton niversitesi Kimya Mhendislii retim yesi Prof. lhan A.Aksay dnyadaki rekabetin sadece rn baznda deil dnde baznda da yaandna dikkati ekerek, Trkiyenin dierlerinin henz retmediini retmee, retmediini retmee balamas gerekir, diyor. Fakat tm bu gelimelerin sadece devlet-niversite-zel sektr lsyle yaplabileceine de vurgu yapmaktadr (Deniz Ulueren, 2007: 122-127). Mimar Sinan niversitesi Rektr Yardmcs, Seramik ve Cam Blm bakan Prof. Sleyman A. Belen Trkiyenin seramik alanndaki geleceine endstriyel ve sanat balklar altnda grlmesi gerektiini dnyor. Her ikisi lkemizin genel durumu ile ilgilidir (Deniz Ulueren, 2007: 90-95). niversitelerin sanayiye eleman yetitirmesi sektrn de gndemindedir. Sektre kalifiye eleman yetitirmenin art olarak sanayinin eitimle i ie olmas gerektiine inanan Trk seramik sektr yneticileri eitime yatrm planlarna eklemekte, bu amala zel Seramik Meslek Lisesi kurma dnmektedirler (Deniz Ulueren, 2005: 46-51). rnein TOBB (Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii) tarafndan kurulmu olan niversite de lkemizde yllardr konuulan niversite-sanayi ibirliini salamak amac gtmektedir. Sadece kitaplarda okunan bilgi deil, pratik bilgiye de ok nem verilen bu eitim ocanda genler 4 senenin sonunda okulu bitirdiklerinde 1 sene alm oluyorlar. Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii Bakan Rifat Hisarcolu biz genlerimizi icat karsnlar diye yetitiriyoruz diyor (Deniz Ulueren, 2007: 42-48).
325

Seramik Trkiye dergisinin sayfalarndan derlenmi olan bu ksa zetler Trkiyede seramik sanat ve tasarm eitiminin nemini ve gncelliini ortaya koymaktadr. Dergi sayfalarndaki rportaj, makale, haber ve sylei niteliindeki yazlarn bu tarzda taranm olmasnn eitli alardan ele alnan probleme daha geni ve nesnel bir bak as salayabilecei inancndayz. Edinilen bilgilere gre bugn Trkiyede seramik eitiminin iyiletirilmesi, seramik sanatnn gelitirilmesi, daha donanml bireyler yetitirmesi amacyla yaplan giriimler arasnda niversiteler baznda kurulan Aratrma Merkezleri, Seramik sektrnn st dzey yneticilerinin katlmyla verilen yeni derslerin programa konulmas, sektr tarafndan kurulan niversite ve Meslek Okullar gibi eitli admlar dikkati ekmektedir. Varlabilecek bir baka sonu Trkiyenin seramik alanndaki geleceini endstri ve sanat, tasarm ve teknoloji alanlar arasnda ayrtrman yararl olabilecei ynndedir. Bu ayrm eitimin ama ve ierii konusunda yaplabilecek deiim ve dnmlerin daha gereki temel zerinde durmasn salayabilir. Bugn Trk sanayici, sanat ve eitimcileri yakndan ilgilendiren konular birka balk altnda toplamak gerekirse onlar aadaki eklide sralayabiliriz; 1. Eitim ve endstri arasndaki ilikilerin derinletirilmesi ve sektrn arad kalifiye eleman yetitirmesine dntrlmesi problemi; 2. Eitim ve retimde takip ve tekrar politikasndan nc, yaratc ve yeniliki konumuna geilmesi (Bat hayranl ve tekrarcl) problemi; 3. Sanatsal ve endstriyel seramik rnlerinde ulusal ve kltrel kimlik ve kiilik araylar; 4. Tasarmlardaki duygusal boyut, iletiim ve felsefe konusu. KAYNAKLAR Anonim (2005). Tasarmn Gurusu Philippe Starck, Seramik Trkiye, Eyll-Ekim 2005, No. 11, 72-74. Anonim (2008). Maurizio Duranti, Seramik Trkiye, Ocak-Mart 2008/ No. 24, 102-104. Anonim (2009). Seramik Trkiye, Mart-Haziran 2009/ No.28, 89. Anonim, Trk Dil Kurumu, 08.10.2010, http://www.tdk.gov.tr/TR/Genel/SozBul.aspx?F6E10F88924 33CFFAAF6AA849816B2EF4376734BED947CDE&Kelime=tasar%c4%b1m). Deniz Ulueren, erife (2005). Defne Koz ile Rportaj, Seramik Trkiye, Mays-Haziran 2005, No.09, 96-100. Deniz Ulueren, erife (2005). Fatih Kazanc ile Rportaj. Seramik Trkiye, Eyll-Ekim 2005, No. 11, 46-51. Deniz Ulueren, erife (2006). Anadolu niversitesi retim yesi ve Seramik Aratrma Merkezi (SAM) Mdr Prof. Ferhat Kara ile Rportaj, Seramik Trkiye, Kasm-Aralk, 2006/No. 18, 120-127. Deniz Ulueren, erife (2006). Seramik Sanatnda Sadelik, Doku ve fade ile Birleen Prof. Erdin Bakla, Seramik Trkiye, Kasm-Aralk, 2006/No. 18, 94-101. Deniz Ulueren, erife (2007). Anadolu niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi retim yesi ve Endstriyel Sanatlar Yksekokulu Mdr Prof. Zehra obanl ile Rportaj. Seramik Trkiye, MartAprel 2007/ No.20, 96-103. Deniz Ulueren, erife (2007). Mimar Sinan niversitesi Rektr Yardmcs, Seramik ve Cam Blm Bakan Prof. Sleyman A. Belen ile Rportaj, Seramik Trkiye, Kasm-Aralk 2007/ No.23, 90-95. Deniz Ulueren, erife (2007). Princeton niversitesi Kimya Mhendislii retim yesi Prof. lhan A.Aksay ile Rportaj, Seramik Trkiye, Mart-Aprel 2007/ No.20, 122-127. Deniz Ulueren, erife (2007). Prof. Tlin Ayta ile Rportaj, Seramik Trkiye, Ocak-ubat 2007/ No. 19, 98-105.
326

Deniz Ulueren, erife (2007). Seramiin ereve ile Bulumas ve lgi Adalan, Seramik Trkiye, Eyll-Ekim 2007, No. 22, 94-99. Deniz Ulueren, erife (2007). TOBB (Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii) Bakan Rifat Hisarcolu ile Rportaj, Seramik Trkiye, Eyll-Ekim 2007, No. 22, 42-48. Deniz Ulueren, erife (2007). Prof. Tlin Ayta ile Rportaj, Seramik Trkiye, Ocak-ubat 2007/ No. 19, 98-105. Deniz Ulueren, erife (2008). Mehmet Yava ile Rportaj, Seramik Trkiye, Nisan-Haziran 2008, No.25, 98-103. Deniz Ulueren, erife (2005). Yln Profesyoneli adi Burat ile Rportaj, Seramik Trkiye. MartNisan, 2005/No.08, 58-64; Gner, Gngr (2008). Seramik Eitiminde Iskaladmz Bir Deerimiz; ini (Silisli Seramikler), Seramik Trkiye, Nisan-Haziran 2008, No.25, 112-117. Uarku, Ayca(2005). Trk Seramik Dernei Sanat Grubu Bakan Prof. Beril Anlanmert ile Rportaj, Seramik Trkiye, Ocak-ubat 2005/ No.07, 44-49.

327

328

TASARIM VE TASARIM ETM

Endstriyel Tasarm Grafik Tasarm Mimarlk letiim Tasarm Mimarlk Moda ve Tekstil Tasarm Peyzaj, Planlama, Kent

329

330

TASARIM VE TASARIM ETM

Endstriyel Tasarm

331

EVRM UZAKTAN ENDSTRYEL TASARIM ETM

Ara. Gr. Elif ZTRK Dept. of Educational Psychology, Texas A&M University, TEXAS elif.ozturk@tamu.com r. Gr. Dr. Canan E. NL Endstri rnleri Tasarm Blm, ODT, ANKARA unlu@arch.metu.edu.tr

GR Gnmzde, bilgi teknolojilerinin eitim alanna etkileri, eitim srelerine her geen gn bir yenisi eklenen eitim ara ve yntemleri ile aka izlenmektedir. Hemen hemen her seviyede eitim, geleneksel sral-masal, drt duvarl, yaz tahtal snf ortamndan, sanal ortama gei yapmaya balamtr. Yksek retimde de, teori temelli mesleki alanlarn eitimlerinin yan sra, tasarm gibi uygulama temelli mesleki alanlarn eitimleri de sanal ortama kaymaktadr. Sz konusu eitimler, ya sanal ortam ve aralarla desteklenmekte, ya da tamamen sanal olarak yrtlmektedir. Son yllarda, zellikle uygulama temelli alanlarda tamamen sanal olarak verilen mesleki eitimlerin; baka bir deyile, tamamen sanal bir sre sonucunda alnan sertifika ya da diplomalarn geerlii, gvenilirlii konusu, ilgili pek ok aratrmac, eitimci ve meslek insann megul etmektedir. Bu bildiri, Endstri rnleri Tasarm eitiminin gncel durumunu ve geleceini-zellikle evrimii uzaktan endstriyel tasarm eitimi konusunu irdeleyerek- tartmaya amay amalamaktadr. Bildiride, Trkiyede henz uygulamas olmayan evrimii uzaktan endstriyel tasarm eitiminin, dnyadaki uygulamalaryla ilgili yrtlen bir aratrmann bulgularndan rneklerle, uygulanabilirlii ve gvenilirlii konularna deinilmektedir. GELMELER VE DEMLER Yirmi yl nce sanal bir ortamda tasarm yapmak hayal bile edilemezken, hzla gelien ve deien teknoloji ve uygulamalar, bugn bunun olanaksz olmadn ispatlamtr. Dnya apnda kabul grd ve ufak tefek deiikliklerle neredeyse yz yldr uygulanmaya devam eden geleneksel stdyo temelli tasarm retimi de, gnmz koullarna uyum salamak zere yeniden yaplanmaya balamtr. rnein nternetin bir kitle iletiim arac olarak ok youn ve yaygn olan kullanmnn, tasarm mesleklerinin eitimine evrimii tasarm stdyolar olarak yansd gzlenmektedir. Grafik tasarm, moda tasarm, mimari, i mimari gibi tasarmn dier alanlarnda daha nceden kullanlmaya balanmasna ramen, endstriyel tasarmda bilgisayar teknolojilerinin kullanlmas 90larla birlikte yaygnlamaya balamtr. lk dnemlerde, bilgisayar teknolojilerinden, tasarm srecinin tasarlama aamasndan ok; el ile yaplan eskiz, teknik izim gibi iki boyutlu, ve mokap, maket yapm gibi boyutlu geleneksel yntemlerle ortaya karlan tasarmlarn final grselletirmesi ve sunumu hazrlklarnda destek alnyordu. 90larn sonlarna doru, tasarlanan rnlerin kullanclar ve evreleri ile olan ilikilerine dair fiziksel zelliklerinden, uygun materyal seimleri ve retime hazrlklarna kadar eitli yazlmlar gelitirilmeye baland ve 2000lerin ilk on yl, bu yazlmlarn hzl geliimine ve yaygnlamasna ahit oldu. Gnmzde ise, bilgisayar destekli tasarm aralar ve evrimii uygulamalarn, tasarm probleminin tanmndan sonu-rnn-yaam-dngsnn-heraamasnn planna kadar genileyen tasarm srecini tamamen kapsamak zere olduu sylenebilir. Bahsedilen gelimelere paralel olarak, iletiim teknolojilerindeki gelimeler ve yeni medyann sunduu olanaklarn tm dnyada fark edilmesi sebebi ile yaygnlaan uzaktan eitim endstriyel tasarm eitimi alannda da uygulanabilir hale geldi.
332

Bilgisayar destekli tasarm aralar, dijital tasarm aralar, sanal tasarm stdyolar, uzaktan evrimii tasarm eitimi programlar, sanal ve akll evreler ve benzeri teknolojik ara ve uygulamalar yava yava geleneksel tasarm stdyosu ve geleneksel tasarm aralarnn yerini alarak endstriyel tasarm eitimini belirgin bir deiime uratmtr, uratmaya devam etmektedir; ncelikle, tasarm paradigmalar, yani tasarmn deerler dizisi, deimektedir; tasarm dncesi ve ilevi -dolays ile tasarm kltr- deiirken, endstriyel tasarm eitimi iin deiim kanlmazdr. Endstriyel tasarm eitimi artk, ortaklaa alma yapmay hedeflemektedir. Endstri ile ortaklaa almann yan sra tasarm rencileri, eitmenleri, ve uzmanlar arasnda ortaklaa/ birlikte alma artk belirgin bir nem kazanmtr. Endstriyel tasarm eitiminde nem verilmeye balanan bir dier konu dier disiplinlerle ortak alma yapmaktr. Bugn, dnyadaki pek ok endstriyel tasarm eitimi program disiplinleraras hal almtr. Endstriyel tasarm eitiminde tasarm farkndal ve tasarm kltr, bilgi teknolojileri, simlasyon, prototipleme, rnleri sanal olarak oluturma ve retme gibi yeni tasarm aralarnn ve yntemlerinin birer yansmas olarak deiime uramaktadr. (Fuentes, 2001). Ortak alma Hedeflerine Web-tabanl Yaklam Olarak Sanal Tasarm Stdyosu uygulamalar Sanal tasarm stdyolar, evrimii ortak alma ortamlar sayesinde, tasarm problemlerinin zm amacyla gelitirilen fikirlerin paylalmas iin, farkl koordinatlardaki tasarm eitimci ve rencilerini bir araya getirmeyi amalamaktadr. Konuyla ilgili yaplan ou almada, Web-tabanl sanal ortak alma aralar iki kategoride ele alnr (Broadfoot & Bennett, 2001; Levis & Allan, 2005; Maher, Simoff, & Cicognani, 2000; Maher, Simoff, & Cicognani, 1996; Sagun, 2003; Sagun, Demirkan, & Gktepe, 2001): Ezamanl olmayan iletiim kiilerin kendilerine uygun zamanlarda haberlemesini salar. E-posta, bltenler, posta listeleri gibi. Ezamanl iletiim kiilerin ayn sisteme ayn zamanda giri yaparak annda ve canl iletiim kurmalarn salar. Sohbet ya da konferans odalar, anlk mesajlama, internet telefonu, ve video konferans gibi. Sanal tasarm stdyosu, renci ve retmenlerin yz yze iletiim ve etkileim halinde olduu geleneksel stdyo ortamna katt farkl boyut ve art deerle, gnmzde pek ok endstriyel tasarm programnn bir paras olmutur. Ancak, bu bildirinin balca konusu olan evrimii uzaktan tasarm eitimi programlar sanal tasarm stdyosunu endstriyel tasarm eitimi programlarnn bir paras olmann tesinde; eitimin tamam haline getirmeyi hedeflemektedir, stelik daha kiilere zel bir versiyonunu. Bu yaklamn ok az saydaki rneinin incelenmesi sonucu edinilen izlenim, rneklerle aada aktarlacaktr. Burada dikkate alnmas gereken bir konu, evrimii endstriyel tasarm eitimi ile evrimii uzaktan endstriyel tasarm eitimi arasndaki farktr. lki teknoloji ile -olanaklar ve katlmclar asndan- mmkn olduunca donanm geleneksel tasarm stdyosunun bir paras olarak sanal ortamn da bir ara olarak kullanlmasn iaret ederken, ikincisi retim kurumunun rencisi ile hemen hemen hi yz yze gelmeden tamamen sanal ortamda eitim vermeyi hedeflemi olduunu iaret eder. evrimii Uzaktan Tasarm Eitimi Programlar nternet zerinden yaplan kapsaml tarama sonucunda, tamamen evrimii eitim veren sanat ve tasarm niversitesi (ya da blm) ve bir de bamsz evrimii program olduu tespit edilmitir. Kapsaml ele alnmasna ramen, dil farkll sebebi ile taramada tespit edilemeyen benzer baka okullar olma ihtimali de aklda tutularak; bu tespit edilen drt programn, trlerinin ilk rnekleri olduu sylenebilir. Amerikadaki The Academy of Art University ve Singapurdaki Kaplan niversitesi yerleke niversiteleri olmakla birlikte evrimii eitim programlar da bulunan
333

kurumlardr. Endstriyel tasarm programlar da bunlar arasndadr. te yandan, ngilteredeki The Open University rencilerine sadece evrimii uzaktan eitim sunan dnyaca tannm bir niversitedir. Dierlerinden farkl olarak Design Aerobics, Designboom kavramsal endstriyel tasarm programlar sunan bir evrimii programdr. Tamamen evrimii uzaktan endstriyel tasarm eitimi yaklamnn gnmzdeki durumu hakknda bir fikir verebilmek iin, sz edilen bu drt nc eitim kurumundan yaklam olarak dierlerinden ne kan iki tanesi biraz daha yakn plana alnacaktr: Design Aerobics, Designboom ksa sreli sertifika eitimi vermeyi amalarken, Amerikan Academy of Art niversitesi eitimini yllara yayarak tam bir tasarm derecesi vermeyi amalamtr. Academy of Art niversitesinin evrimii programndan mezun olduklarnda renciler, endstriyel tasarmc unvan almaktadr. The Academy of Art Universitydeki evrimii endstriyel tasarm eitiminin, geleneksel endstriyel tasarm eitiminden tek fark, iletiimin Web yolu ile salanmasdr. renciler snf ortamnda birbirleri ile ve retmenler ile yz yze konumak yerine, nternet zerinden e-posta gibi eitli aralar kullanarak iletiim kurmaktadr. Bunun dnda, ierik ve kullanlan yntemlerin geleneksel yntemlerden farksz olduu gzlenmitir. Bu programda rencilere tasarmda estetik, dijital teknolojiler, mobilya tasarm, rn tasarm, oyuncak tasarm, tat tasarm, tasarmda izim ve model yapm gibi -tasarm eitimi dnyasnn ok da yabancs olmad- dersler sunulmaktadr. Stdyo ve atlye ortamnda almay gerektiren model yapm dersinin evrimii uyarlamasndan ksaca bahsetmek, bu noktada programn genel yaklamnn anlalmas asndan yararl olacaktr; bu derste rencilere, model yapm konusunda temel bilgiler ve tekniklerin retilmesi hedeflenmitir. Bunun iin, model yapmn, teknikleri ve kullanlan malzemeleri aklayc videolar ilgili linkler ile Web ortamnda sunulmaktadr. Ayrca rencilere, almalar gereken malzemeler ve zerinde almalar gereken modeller yazl olarak iletilmektedir. Dijital iki boyutlu ve boyutlu modelleme programlarn kullanmay reniyor olmalarna ramen rencilerden, kendi bulunduklar ortamlarda yaptklar el yapm modellerin fotoraflarn sunmalar beklenmektedir. Model yapm dersine benzer rneklerin oaltlabilecei Academy of Art niversitesindeki evrimii endstriyel tasarm programnn en ilgin zelliinin, ses ve grsel kayt aralar kullanlarak olduu gibi dijital ortama aktarlan geleneksel retim yntemleriyle yrtlen dersler olduu sylenebilir. artc olan udur ki; byle bir programda teknolojinin salad tm olanaklardan yararlanlarak, rnein dijital ortamda ileri modelleme ve sanal retim ve hatta simlasyon olanaklar ile, eitim verilmesi beklenirken; renciler, geleneksel derslerin video kaytlar ile okul ortamndan ve dier rencilerden uzakta bir eitim almaktadr. Bu ekilde retimin, baz becerilerin geleneksel yntemler kullanlmadan retilemeyecei dncesiyle mi, yoksa geleneksel yntemler yerine yeni ortam ve teknolojilere uygun yeni yntemler ve aralar henz gelitirilemedii iin mi seildii bu bildirinin paras olduu bir st aratrmann konusudur. Bu bildiride verilecek dier rnek, bir sertifika program olan Design Aerobics, Designboom, sz edilen niversitelerin evrimii tasarm programlarndan daha farkl bir yapya sahiptir. Uzun soluklu niversite eitimi almaktansa, ikier aylk dnemler halinde sertifika programlar olarak uzaktan evrimii endstriyel tasarm eitimi almak isteyenlere sunulmaktadr. Bu ksa eitimleri almak iin katlmclarn temel bilgisayar bilgisine sahip olmalar, resim ve fotoraf tarama ya da ykleme gibi temel konular bilmeleri yeterli grlmektedir. Bu eitim program, sadece kendini gelitirmek isteyen ve tasarma ilgisi olan insanlar iin tasarlanmtr. Designboom Design Aerobics Sertifikas almak isteyen katlmclar, iki ay boyunca projeler yapmaktadr. Birbirleri ile ve eitimciler ile e-posta yolu ile iletiim kurarlar ve projeleri iin gerekli malzeme bilgilerini ilgili web sayfasndan takip edebilirler. Her kurs dnemi sonunda, kendilerine verilen projenin bitmesi ve evrimii ortamda projenin fotoraf ve bilgileri ile sunulmas beklenmektedir. Yukarda sz edilen programlardaki ortak yn, tamamen uzaktan ve evrimii yrtlmeleridir; rencilerden kendi ortamlarnda bireysel olarak alp projeler yapmalar beklenmektedir. Byle bir yntem ksa sreli sertifika programlar iin kabul grebilir; ancak profesyonel endstriyel tasarmc
334

yetitirmek amac ile kurgulanan bir eitim programnn, gerek bir tasarm stdyosunun dnda, renci ve retmenlerin yz yze gelmedii renciye zel ortamlarda yrtlmeye allmasnn ayn kabul grp grmeyecei tartmaya ak ve zerinde aratrma yaplmas gereken bir konudur. SONU Geleneksel endstriyel tasarm eitiminde stdyo dersleri ve dier dersler, birbirleri ile ibirlii ierisinde ve retmenler ile rencilerin srekli aktif olduklar ortamlarda yaplmaktadr. renciler almalarn tasarm okulunun stdyo, atlye, malzeme, ara ve gereler gibi imknlarn kullanarak yapabilmektedirler. evrimii uzaktan tasarm eitiminin ise temel problemi, her trl stdyo almasn ve teorik dersleri rencilere uzaktan ve dier katlmclardan soyutlanm bir ekilde, geleneksel yntemlerden farksz yntemler ile vermeye alyor olmasdr. rencilerin okul ortamnn tm olanaklarndan ve arkadalar ile yaptklar fikir alverilerinden tamamen uzakta olmasnn, evrimii tasarm eitiminin verimliliini drecei dnlebilir. Yani, renciler sanal ortamda iken her zaman birbirlerini eletirebildikleri, birbirlerine tasarm zmleri hakknda fikir verebildikleri ve yol gsterdikleri geleneksel tasarm stdyosunun canllndan uzak kalmaktadrlar. Yukarda bahsedilen ekincelerin yan sra, bilgisayar ve dijital aralarn kullanm baz alardan avantaj olarak da grlebilir. yle ki, yaad blgede bu eitimi alma olana olmayan, herhangi bir engeli olan ya da baka bir sebeple yerleke ortamna gelme imkn olmayan kiiler iin, zaman ve mekn kavramn dnmeksizin, endstriyel tasarm derecesi alma frsat yaratlmaktadr. Teknolojinin dhil edilmedii bir endstri rnleri tasarm eitimi geleceinin hayal bile edilemeyecei aktr. Fakat ilgili literatrn de destekledii gibi, gnmz koullarnda, hem teknolojinin hem de geleneksel yntemlerin bir arada kullanld bir eitim eklinin daha yararl olaca da ortadadr. nk evrimii uzaktan endstri rnleri tasarm eitiminin gnmzdeki uygulamalarnn, yeniliki birer eitim atlm olmaktan uzak olduu; teknolojik aralarla geleneksel yntemleri devam ettirme abasndan teye gitmedikleri gzlenmektedir. evrimii uzaktan eitimi, endstriyel tasarm eitiminde bir devrim olarak adlandrabilmek iin belki yine henz hayal edemediimiz- daha st dzey uygulamalara ve gelimi teknolojilere ihtiya vardr. Endstriyel tasarm eitimi iin yeniliki eitim ortamlar, aralar ve yntemleri tasarlamak ift ynl bir itir. Endstriyel tasarmclarn eitimleri iin bu ortamlar, aralar ve yntemleri kurgulamak, bu iin uzmanlar olan eitimcilerin; ilgili donanm tasarlamak, tabii ki yine tasarmclarn iidir. KAYNAKLAR Broadfoot, O. & Bennett, R. (2001). Design Studios Online?: Comparing Traditional Face-to-Face Design Studio Education with Modern Internet-Based Design Studios. Bildiri sunumu, Apple University Consortium, Wollongong. Fuentes, M. A. (2001). Designing by evaluating: Promoting design awareness and design culture. In V. Popovic & T. Kim (Eds.), ICSID Educational Seminar 2001 Seongnam Proceedings. Exploring Emerging Design Paradigm (pp. 106-109). Seongnam City, Korea: Institute of Design Promotion. Lewis, V., & Allan, B. (2005). Virtual learning communities. New York: Open University Press. Maher, M. L., Simoff, S.J., & Cicognani, A. (2000). Understanding Virtual Desgin Studios. London: Springer- Verlag. Maher, M. L., Simoff, S.J., & Cicognani, A. (1996). The potential and current limitations in a virtual design studio. http://people.arch.usyd.edu.au/~mary/VDSjournal/ (Alnma Tarihi: Nisan. 2010) Sagun, A. (2003). Evolutionary collaborative design studios (Doctora Tezi). Sagun, A., Demirkan, H., & Gktepe, M. (2001). A framework for the design studio in web-based education. Journal of Art and Design Education (JADE), 20(3), 332-342.
335

TASARIM ETMN LSANS NCESNDEN TEMELLENDRMEK

Ar. Gr. Esra BC NASIR Dou niversitesi, STANBUL esrabici@gmail.com

GR Bu bildiride, endstri rnleri tasarm lisans eitiminin temellerinin lisans ncesi dnemlerde atlmasnn, eitimin veriminin artmas ve bu eitimi alan rencilerin bilin ve odaklanmalarnn gelimesi asndan nemi ve katklar tartlacaktr. ncelikle mevcut durum ele alnacaktr. rencilerin gerek merkezi snavla renci almas, gerek yetenek snavyla bu blme girmeleri durumunda oluturduklar altyaplar incelenecektir. Merkezi snavla eitime balayan rencinin o zamana kadar enerji ve zamann ynelttii dersler ve metotlar sorgulanacaktr. Yetenek snavn kazanarak bu blme balayan rencinin oluturduu hazrln lisans eitimiyle ilikisi aratrlacaktr. Her iki altyapnn da eitime katks tartlacaktr. Daha sonra niversite eitiminde tasarm alann hedefleyen rencinin orta retim dneminde bu ynde branlaabilmesinin eitimine getirileri ve katklar incelenecektir. rencinin lise dneminde sahip olduu enerji ve zaman teknik resim, temel tasarm, tasarm tarihi gibi konulara yneltmesinin olabilirlii ve olmas halinde hedefledii eitimi alrken sahip olaca bilin seviyesi tartlacaktr. TRKYEDE ENDSTR RNLER TASARIMI ETMNE GENEL BAKI Her iki hazrl yapan rencinin oluturduu altyapya deinmeden nce endstri rnleri tasarm eitimini tanmak faydal olacaktr. lkemizdeki belli bal niversitelerin blmleri baznda yaplan mfredat taramasna dayanarak bu eitim anlatlacaktr. Endstri rnleri tasarm eitiminin balangcnda temel tasarm eitimi yer almaktadr. Bu ders tasarma giri niteliindedir. ki ve boyutlu tasarm ve kompozisyonlar, renk, doku, izgi almalar, eitli kavramlarn grsel kompozisyonlara dntrlmesi gibi altrmalar yaplr. Endstri rnleri tasarm eitiminin belkemiini oluturan proje veya rn tasarm olarak da adlandrlan ders ise, en fazla ders saatli ve kredili derstir. Bu ders kapsamnda rencilerden deiik leklerde, deiik alanlardan rn tasarm projeleri yapmalar istenir. renciler verilen proje tanmn esas alarak eskiz yapma, alternatifler oluturma, detay zme, sunum paftalar hazrlama, tasarmlarnn maketini yapma gibi aamalardan geerler. Bu aamalar esnasnda, bu dersin retim elemanlar, rencilerin almalaryla ilgili yorumlar yaparak aamalar deerlendirirler. renciler, projelerini paftalar halinde teslim ettikten sonra, retim elemanlarndan oluan bir jri heyeti karsnda yaptklar tasarmn sunumuna da girebilirler. Bu dersin dnda daha az ders saatli, daha az kredili, teorik veya uygulamal; desen, teknik izim, ergonomi, mekanik, bilgisayar destekli tasarm, strktr, malzeme, retim yntemleri, model yapm, tasarmn tarihsel sreci, rn pazarlama, ekonomi gibi dersler de endstri rnleri tasarm blmnn lisans eitiminin temel talarndandr (MSGSU, 2010; ITU, 2010; ODTU, 2010). TRKYEDE ENDSTR RNLER TASARIMI BLM RENCLERNN ALTYAPILARI lkemizdeki endstri rnleri tasarm blmleri, bal olduklar niversite ve enstitlerin yaplar ve ierikleriyle de ilgili olarak, iki farkl mekanizmayla renci almaktadr. Birincisi merkezi snav sistemi, ikincisi ise blmn kendine has dzenledii zel yetenek snavlardr.

336

Merkezi Snav lkemizde niversitelerin lisans programlarna renci seme ve yerletirme organizasyonu, yaygn olarak, renci Seme Yerletirme Merkezi, SYMnin dzenledii snav/ snavlarla yrtlmktedir (SYM, 2010). Bu snav deiik dnemlerde, deiik isimlere sahip olarak (SS, YS, LYS, YGS, vb.) ikili snav grubu veya tek bir snav olarak uygulanmtr. Fakat genel anlamda Matematik, Yabanc Dil, Sosyal Bilimler, Trke-Edebiyat, Fen Bilimleri eklinde test gruplarna ayrlr. rencilerin, hedefledikleri blmlere girebilmeleri iin, sz konusu blmn ieriiyle ilgili olan puan trnden, o blmn taban puann amalar gerekmektedir. Bu snavla renci alan endstri rnleri tasarm blmleri saysal puan tryle ilikilendirilmitir. Bu da rencilerin ncelikle matematik, ardndan fen bilimleri ve Trke, daha sonra sosyal bilimler derslerine arlk vermelerini gerektiren bir durumdur. Hedefini bu ekilde belirleyen renci, orta retiminde de, branlamasn bu ynde yapar. Snava hazrlk almalar rencinin kendi abalaryla olabildii gibi, bu snava hazrlamaya ynelik zel dershane hizmetleri olduka yaygndr. Bu dershaneler konular anlatma, deneme snavlar yapma, test tekniinde baarl olmann yntemlerini aktarma gibi hizmetler sunmaktadr. Merkezi Snav Hazrlnn Oluturduu Altyap Merkezi snavda gereken saysal puan alarak endstri rnleri tasarm eitimini almaya hak eden renci, ilgili dersler kapsamnda hazrlklar yapm ve test tekniini gelitirmi bir renci modelidir. rnein, bu renci orta retimde boyunca matematik dersi grmtr. renme alanlar mantk, cebir, olaslk ve istatistik, trigonometri, lineer cebir ve temel matematik olmutur (MEB, 2010). Bu alanlar kapsamnda renci, trevden integrale, karmak saylardan permtasyonlara pek ok konuda binlerce rakibini geecek yeterlilikte almalar yapmtr. Ayn durum sorumlu olduu fizik, kimya, biyoloji, Trke, edebiyat, sosyal bilimler gibi dier dersler iin de geerlidir. rnein, merkezi snavla renci alan Gazi niversitesi endstri rnleri tasarm blm MF-4 puan trnde 469,030; stanbul Teknik niversitesi ve Orta Dou Teknik niversitesi blmleri ise srasyla 501,614 ve 504,676 taban puana sahiptir (SYM, 2010). Bu puanlar almak da ilgili dersler kapsamnda olduka youn bir almay gerektirmektedir. Bu renci modelinin strktr, mekanik, matematik, fizik gibi lisans derslerinde belli bir altyaps hazrdr. Bununla birlikte, tasarlama, izme, nesneleri ett etme, kavramsal dnceyi gelitirme gibi altrmalar yapmaya yer vermemi olabilir. Dolaysyla endstri rnleri tasarm eitiminin yaptalarndan olan desen, serbest el izimi, eskiz, tasarlama, modelleme gibi tasarm srecinde nemli yerleri olan uygulamalar iin bir altyaps olumayabilmektedir. Merkezi snav hazrlna sahip renci, ilgili dersler zerindeki derin younlamasnn karln tasarm eitiminde grememekte, zihnini ykledii konular ve yntemleri bu eitimde verimli bir ekilde deerlendirememektedir. Tasarm programnda yer alan baz teknik kkenli dersler iin matematik, fizik, geometri altyaps bir ihtiyatr. Ama bu ihtiya, orta retim dzeyindeki kapsam ve merkezi snavn gerektirdii arlkla rtmemektedir. Bununla birlikte, tasarm programnn en fazla saat ve kredili tasarm veya proje dersi iin destek ve altyap oluturacak dersler orta retim dzeyinde bulunmamakta ve merkezi snavda renciler tasarma dair sorulara tabi tutulmamaktadrlar. Baka bir nemli nokta da merkezi snavn formudur. Merkezi snav oktan semeli bir snav olduundan, rencinin, bulduu cevabn seenekler arasnda yer almamas durumunda, btn seenekleri deneme, k eleme gibi yntemler kullanarak da doru cevaba ulama ans vardr. Konu hakknda bilgisi olmayan renci bile, seeneklerden birini iaretleyerek %20 ihtimalle doru cevaba ulaabilmektedir. Tasarm eitiminde ise bunu karlayan bir durum, zellikle tasarm derslerinde gzlenmemektedir. retim elemanlar, rencilerden kendi zmlerini kendi tanmladklar balam ve artlar kapsamnda kendi kararlar ve admlaryla tasarlamalarn ister. Verilen tasarm devleri kapsamnda sunulan problemi karlayan tek bir doru cevap da bulunmamaktadr. Greenin (1974) de belirttii gibi, iyi tasarm veya kt tasarm diye bir ey yoktur. Bunun yerine uygun veya
337

uygun olmayan; verimli veya verimsiz tasarmlar vardr. Dolaysyla, test tekniine alm rencinin, problem tanmndan detay zmne, aratrma ynteminden maket yapmna rencinin kendi kararlaryla hareket edecei ve d bir sistem tarafndan cevaplar kmesi sunulmad bir srece uyum salamas zaman almaktadr. Eitimin ilk dnemlerinde, rencinin de kapasitesine ve kendi ilgisine gre nceden oluturduu bilin seviyesine gre bu srenin uzunluu deiir. Yetenek Snav Bal olduklar niversite ve fakltelerin zelliklerine gre lkemizde baz endstri rnleri tasarm blmleri yetenek snavyla renci almaktadr. Bu snava katlan rencilerden serbest el izimiyle, eitli rnler, nesnelerden oluan boyutlu kompozisyonlar izmeleri istenir. Bu snavda baarl olmay hedefleyen renciler, serbest el izimlerini gelitirmek, nesneleri deiik alardan resmedebilmek, nesnelerin doku ve hacimlerini doru bir ekilde verebilmek iin hazrlk yaparlar. Bu hazrlklar yapmak iin renciler, zel dersler almak, dershanelere katlmak, kiisel hazrlklar yapmak gibi yollara bavurmaktadrlar. Her ayr blmn ayr yetenek snav tarihi, ayr jrisi ve sorular vardr. Bu yntemle eitime hak kazanmak iin ayrca merkezi snavdan da, blmlerin belirledii bir baraj puann da almak gerekmektedir. Yetenek snavnn deerlendirilmesinde ayrca ortaretim baar puan da gz nnde bulundurulmaktadr. Yetenek snavn kazanarak eitimine balayan renci modelinin izim kalitesini gelitirme, nesnelerin grnmn, hacmini, dokusunu, leini doru yanstma ve resmetme, nesnelere bakarak veya tamamen hafzadan doru ve kaliteli izimler yapma gibi hazrlklardan oluan altyaps, lisans programndaki desen, serbest el izimi gibi derslerde ve tasarm srecinde eskiz aamasnda deerlendirilebilmektedir. Bununla birlikte, serbest el izimindeki stnlk, programdaki dier dersler veya tasarmn kendisine dorudan bir altyap anlamna gelmemektedir. Strktr, mekanik gibi teknik arlkl dersler iin herhangi bir hazrlk szkonusu olmayabilmektedir. NERMELER Grld gibi iki mekanizmann da yetersiz veya verimsiz kald durumlar vardr. Merkezi snav mekanizmas, ou zaman gelecein tasarmc adaylarnn, ancak orta retim sonras tasarm eitiminin ieriiyle tanp altyap oluturmaya balamasna neden olmaktadr. Gnmz dnyasna tasarmc yetitirmek iin orta retim sonras dnem, altyap kurmaya balamak iin ok ge olmaktadr. Ayrca bu model, rencilerin alma yatrmlarnn karlklarn almada verimsizlik oluturmaktadr. Youn bir matematik - fen temposundan km renciden, alma yatrmn ok kstl olarak deerlendirip yine youn bir tasarm temposuna gei yapmas beklenir. zel yetenek snavyla renci alan kurumlarn serbest el izimindeki stnl len snavlarna yaplan hazrlklar, eitim iin faydal olsa da btn bir tasarm eitiminin altyapsn karlamamaktadr. Grld zere endstri rnleri tasarm eitiminin ideal altyapsn ne matematik ve fen uzmanl ne de serbest el izimi uzmanl tek bana karlayabilmektedir. Endstri rnleri tasarm meslek pratiini ve disiplinini gz nnde bulundurarak verilen lisans eitimi iin altyap hazrlamak her iki yntemin de tesine geerek yeniden dnlmelidir. Tasarm eitiminin temellerini lisans ncesinden atmak iin orta retim srecinde tasarma zg bir branlama salanabilir. Tasarm eitimini hedefleyen renciler iin saysal, szel, dil, sosyal, vs. gibi branlar arasnda tasarm brannn yer almas, temel tasarm eitimi, bilgisayar destekli tasarm, teknik izim gibi derslerin de orta retim seviyesinde verilmesi dnlebilir. renci, matematik ve fen derslerinden gerei kadarn alarak geri kalan zaman ve enerjisini, tasarm eitimi iin dorudan katk salayacak derslere yneltebilir. Bylelikle rencinin zihni, nasl bir eitimle karlaaca, kendisinden neler beklenecei konusunda hazrlkl olur. Bu durum da, tasarm eitiminde gerek renci gerek retim elemanlar asndan ivme salar. Bu branlama snavlara da yanstlabilir. Merkezi snavda tasarm blmn hedefleyen renciler iin bu ierie uygun snav blmleri oluturulursa, eitimi hak eden rencilerin seiminde de verimlilik artar. erikle ilgili sorular oktan semeli tarzda sorulsa bile bu art salanr.
338

Bununla birlikte tasarm rencisi semek iin, izim ve tasarm snav yaplmas da ok faydal olur. oktan semeli yntemin merkezi snav sistemi baznda deiip deimeyecei ise ayr bir aratrma konusudur. renciler, tasarm projesinin nemli aralar olan bilgisayar destekli tasarm, yzey modelleme, desen gibi dersler; bilgi birikimi ve repertuar salayan tasarm tarihi gibi dersler, rnn projelendirilmesinde ok nemli yeri olan teknik izim dersi, vb. ile tanarak belli bir altyap hazrlayarak tasarm eitimine balamalar halinde, kendileri iin yeni olan ve yeteri kadar younlama gerektiren rn tasarmnda daha verimli olabilirler. Bu verim, retim elemanlarna da yansyarak eitimin kalitesi arttran bir etken olur. KAYNAKLAR Green, P. (1974), Design Education, Batsford Limited, London. ITU, 20.11.2010, www.itu.edu.tr SYM, 20.11.2010, www.osym.gov.tr MEB, 20.11.2010, www.meb.gov.tr METU, 20.11.2010, www.metu.edu.tr MSGSU, 20.11.2010, www.msgsu.edu.tr

339

ENDSTR RNLER TASARIMI ETMNDE TEKNOLOJNN YER

Ar. Gr. Hande AYANOLU Atlm niversitesi, Gzel Sanatlar Tasarm ve Mimarlk Fakltesi, Endstri rnleri Tasarm Blm, ANKARA handeayanoglu@yahoo.com

GR inde bulunduumuz dnemde, teknolojinin geliimi, tarihte grlmemi bir hzla ilerlemektedir ve teknoloji kavram her geen gn nem kazanmaktadr. Her an yeniliin peinde olan insanolu teknolojiyle, deiimi daha hzl bir ekilde yaamaktadr. Gelien teknolojik srelerle tasarm kavram etkileim halindedir. Teknoloji sayesinde deien tasarm kriterleri, gelien rn tasarmlarnda grlmektedir. Uygulamada, tasarm ve retim srecinde, proje ynetimi aamasnda teknolojik gelimelerin etkileri karmza kmaktadr. Tasarma yn verdii gzlenen teknolojinin, bu anlamda tasarm eitiminde de gerekli kademelerde yerini almas beklenmektedir. Tasarm eitimi, gncel olaylar takip eden bir sretir. Bu srete hzla deien teknolojinin eitim zerindeki etkileri yadsnamamaktadr. Teknolojinin gelimesiyle ortaya kan yeni yaklamlarn, tasarm-teknoloji ilikisi ierisinde retim programlarna yansmann gereklilii gnmzde nem kazanmaktadr. ENDSTR RNLER TASARIMI ETM Gnmzde tasarm kelimesi her geen gn daha fazla hayatmzn iinde yer almakta ve ekonomik ve sosyal hayatmzn nemli paras olmaktadr. Tasarm kavram irdelendiinde farkl disiplinleri barndrd ve Endstri rnleri Tasarmnn bu disiplinlerden biri olduu grlmektedir. Endstri rnleri Tasarm, kiinin farkl ihtiyalarn gidermek amacyla, eitli niteliklere gre belirlenen rnlerin tasarmnn endstriyel retim gereksinimlerini karlayarak yaplmas olarak tanmlanabilir. Deien hayat koullaryla beraber, endstri rnleri tasarm mesleinin uygulan ve yntemleri srekli bir deiim ve geliim ierisinde olduu grlmektedir. nceki dnemlerde zanaatla birlikte anlan rn tasarm sreci Sanayi Devriminden sonra daha profesyonel olarak dnlmektedir. letiim ve teknoloji transferlerinin younlukta olduu lkelere gre Trkiyedeki endstri rnleri tasarm eitimi daha ge bir gelime gsterdii gzlemlenmektedir. Kkerman(1996)a gre herhangi bir rn tasarlama ve biimlendirme dncesi, tarih iinde ok uzun bir zaman dilimi boyunca, ok deiik yollarla uygulanarak ve gittike hzlanarak sre gelmektedir. nk her rn onu hazrlayan ve oluturan koullara bal olarak biimlendirilir. Gnmze gelinceye dek endstri tasarm gerei birok aamadan gemitir denilebilir. Tasarm yapma dncesinin, genel olarak, ilk insann herhangi bir eyi eline alp, onu yeniden biimlendirmesi ile birlikte balam olduu varsaylabilir. te o ilk gnden bugne kadar, pek ok ama iin rn tasarlanm ve biimlendirilmitir. Btn bunlar retilerek kullanlm ve ii bitince de yok olmutur. Hi kukusuz bu uzun sre boyunca, amalarda da birok ynde deiiklikler olmutur. Bu srete retimde kullanlan ara ve gere de srekli olarak yenilenmi ancak bir eyleri tasarlayp onlar yeniden biimlendirme dncesi temelde hemen hemen hi deimeden sregelmitir (1996). Trkiyede Endstri rnleri Tasarm eitimi vakf ve devlet olmak zere yksek retim kurumlarnda farkl faklteler altnda 4 yllk bir mfredat program erevesinde verilmektedir. (Tablo 1)

340

niversite Atlm niversitesi Baheehir niversitesi Dou niversitesi Hali niversitesi Ik niversitesi zmir Ekonomi niversitesi Kadir Has niversitesi Melikah niversitesi Okan niversitesi TOBB ET Yeditepe niversitesi Anadolu niversitesi Gazi niversitesi T Marmara niversitesi Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi ODT

Faklte Gzel Sanatlar Tasarm ve Mimarlk Mimarlk ve Tasarm Sanat ve Tasarm Mimarlk Gzel Sanatlar Gzel Sanatlar ve Tasarm Gzel Sanatlar Mhendislik-Mimarlk Gzel Sanatlar Gzel Sanatlar Gzel Sanatlar Endstriyel Sanatlar Y.O. Gzel Sanatlar Mimarlk Gzel Sanatlar Mimarlk Mimarlk

Blm Endstri rnleri Tasarm Endstri rnleri Tasarm Endstri rnleri Tasarm Endstri rnleri Tasarm Endstri rnleri Tasarm Endstriyel Tasarm Endstri rnleri Tasarm Endstri rnleri Tasarm Endstri rnleri Tasarm Endstri rnleri Tasarm Endstri rnleri Tasarm Endstriyel Tasarm Endstri rnleri Tasarm Endstri rnleri Tasarm Endstri rnleri Tasarm Endstri rnleri Tasarm Endstri rnleri Tasarm

Tablo 1. Vakf ve Devlet niversitelerinde Endstri rnleri Tasarm Blm (YK web sitesi,2010) TEKNOLOJ VE TEKNOLOJ ETM algner(2008)e gre, teknoloji kiinin evresini ynetme gereksinimi duyduundan bu yana srekli deiim gsteren bir kavramdr. Kiinin yaamn kolaylatrmay ve daha konforlu bir yaam srmesini amalayan bir sretir. Basalla(2008)e gre ise teknoloji, temel insani ihtiyalarn karlanmas iin gerekli olandan ok daha fazla rn eitlilii salamaktadr. Herhangi bir kltrn materyal nesnelerini karakterize eden eitlilik, insanlarn bulunduu her yerde yenilie de rastlanacann kantdr. Eer byle olmasayd tam anlamyla aslna sadk bir taklitilik kural olarak kabul edilecekti ve yeni yaplan insan rn nesnelerin her biri, mevcut rnlerin eksiksiz bir kopyas olacakt. Byle bir dnyada teknoloji, evrimlemeyi srdremeyecek ve materyal rnler dizisi de, ilk insanlarn kulland az sayda doa rn nesneyle snrl kalacakt (2008). Teknoloji farkl balklar altnda incelenebilir; retim yntemleri, retim teknikleri, malzeme teknolojisi gibi farkl alanlarda teknolojiden bahsedilebilir. Bu farkl balklarn da eitim mfredatna yansmalar beklenmektedir. ENDSTR RNLER TASARIMI ETMNDE TEKNOLOJNN YER rn tasarmnda teknoloji anahtar bir rol stlenmektedir. Teknolojinin her gn yeni gelimelere sahne olduu yaammzda rn tasarm eitimi alan rencilerin, teknolojinin tarihini, kavramlarn ve ilevlerini anlamalar daha bilinli bir tasarm srecinden gemelerini salamaktadr. Bu dorultuda dnyadaki teknolojik ilerlemeleri yakalamak da eitimin bir paras olmaktadr. algner(2008)e gre, yeni retilen teknolojilerin kullanm avantajlarna ve bu yolla ticari baarlara dntrlmesi etkinliklerinin, rn gelitirme srecinde belirleyici rol oynadklar grlmektedir. Kullanc beklentilerinin, teknolojinin geliim hzndan bamsz olarak ekillenerek, alglama hz ve kullanm kolaylna odaklanan doas gerei, bu srete rn tasarm ve rn tasarmcsnn etki ve sorumluluklar ksa aralklarla gzden geirilmeli ve tanmlanmaldr (2008). Bu nedenle rn tasarm eitiminde teknolojinin etkin olarak yer almas gereken bir sre olduu dnlmektedir. Teknolojik adan stn lkelerde rn tasarmlarnn da nde olduu gzlemlenmektedir. Endstri rnleri tasarm eitiminde teknolojik gelimelerin retim srecine yanstlmas retim sektrnde gelimeyi salayacak, Trkiyeyi daha ileriye tayacak bir durum oluturacaktr.

341

Basalla(2008)e gre, gemiten gnmze yaanan teknolojik gelimelerle ekillenen bir rn kendisinden nce var olan ve kendisine ncl tekil eden baka bir nesnenin ekline baldr, buna rnek olarak Edisonun elektrikle aydnlatma sistemini tasarlarken gazl aydnlatma sistemini gz nnde bulundurduunu gsterir (2008). Bir teknolojinin kendinden sonraki teknolojiyi tetikledii grlmektedir. Teknolojik gelimeler rn tasarmnn her aamasnda karmza kmaktadr. Bu nedenle tasarm eitiminde de etkin rol oynamas gerekmektedir. Hzla gelien teknolojinin toplumlar yaknlatrd, toplumlar aras etkileimin kanlmaz olduu son yllarda, eitim sistemlerinin yaanan deiimlere ayak uyduracak ekilde yeniden yaplandrlmas hemen hemen tm uluslarca ele alnmaktadr (enel, Genolu, 2003). Bu balamda dnldnde retim programlarnn teknolojik gelimelere paralel olarak srekli gzden geirilmesi ve gncellenmesi gerekmektedir. TRKYEDE ENDSTR RNLER TASARIMI ETMNDE TEKNOLOJNN YER Trkiyedeki yksek renim kurumlarnda Endstri rnleri Tasarm Blmnn mfredat programlar incelendiinde iinde teknoloji eitimini barndran derslerin farkl isimler altnda olduu grlmektedir. Zorunlu derslerin arasnda bulunan retim Yntemleri ve Malzeme dersleri ayr ayr ya da Malzeme ve retim Yntemleri olarak tek bir ders olarak mfredatta yerini almaktadr. Bu derslerin ieriinde farkl malzemeler ve bu malzemelerin retim yntemleri renciye aktarlmaktadr. Teknolojik gelimeler de gz nnde bulundurularak hazrlanan ders ierikleri her yl yeni gelimeler gz nnde bulundurularak gncellenmektedir. Bu dorultuda tasarm rencilerinin yapaca rn tasarmnda bu yeni teknolojileri kullanmaya altklar gzlemlenebilir. Zorunlu ders olarak programda yer alan Malzeme dersinin, farkl dnemlerde her bir malzeme(cam, ahap, seramik, plastik ve metal) iin semeli ders olarak zelletii grlmektedir. Bu dorultuda renci, istedii malzemeyi detayl olarak inceleyebilmektedir. Zorunlu dersler arasnda Tasarm Tarihi dersi farkl isimlerde karmza kmaktadr ve bu derste teknolojik gelimelerin yannda sosyo-ekonomik, sosyo-kltrel ve sanatsal bak asyla gemiten gnmze yaplan tasarmlar incelenmektedir. Zorunlu ders olarak sadece bir programda uygulanan Sanat ve Teknoloji Tarihi dersi, dier programlarda Teknoloji Tarihi, Bilim, Teknoloji ve Toplum, Bilim ve Teknoloji Tarihi, Teknoloji ve Sanat gibi isimlerle semeli dersler arasnda yer ald gze arpmaktadr. Bu derslerin zorunlu ya da semeli olmalarndan farkl olarak verildii dnem saylar da farkllklar oluturmaktadr. Teknoloji ierikli derslerin baz eitim kurumlarnda tek dnem olduu grlrken dierlerinde ayn isimdeki ders iki dnem olarak karmza kmaktadr. Basalla(2008), gereksinimin yaratc abay harekete geirdii inanc, teknolojik etkinliin neredeyse tamamn aklamak iin srekli yardma arlan bir gr olduunu belirtmitir. Gnmzde teknoloji bir gereksinim halini almaktadr ve endstri rnleri tasarm da insanolunun gereksinimlerini karlamaya ynelik bir sre olduundan bu iki kavram birbirinden ayr dnlemez bir boyuta gelmektedir. Gereksinim kavramndan yola kldnda iki srecin eitimde bir arada olmas gerektii grlebilir. Trkiyede Endstri rnleri Tasarm eitimi veren kurumlarda bu srecin farkl ekillerde karmza kt gzlemlenmektedir. Trkiyenin teknoloji asndan dier lkelere yakn bir yerde durduu grlmektedir ve bu durumda teknolojinin eitimde daha fazla ve daha farkl ekillerde yer almas beklenmektedir (2008). SONU VE NERLER Teknoloji sosyal deerleri, bireysel ve toplumsal gereksinimleri deitirmektedir. Bu deiimlere bal olarak rn tasarmlar da gnlk hayatmzda farkl ekillerde karmza kmaktadr. Bir rn tasarmnn mevcut toplumla btnleebilmesi iin hzla gelien teknolojiye ayak uydurmas ve bu dorultuda gelitirilebilmesi gerekmektedir. Trkiyede bu alanda eitim veren yksek renim
342

kurumlarnda mfredata dahil edilecek teknoloji arlkl dersler tasarm srecini daha ileriye tayabilecektir. enel ve Genolu(2003)na gre gnmz yksek teknolojisinin ou; belli bal niversiteler, byk irketler ve kamu tesislerinde aratrlmakta ve gelitirilmektedir. Teknoloji dersleri kapsamnda derslere farkl kurumlardan konuya hakim kiiler katlarak rencileri aydnlatabilir. Yazcolu ve dierleri(2008)e gre, teknoloji, yaam kolaylatrmak, yaam kalitesini arttrmak amacyla karlatmz problemleri zmek, doay kontrol altna almak iin gelitirilen / yaplan retimlerdir. Tasarm ise bu retimlerin nilemidir. Hangi teknolojik retim olursa olsun, var olan tm bilim dallarn belli boyutlarda kullanr. nk her teknolojik rn insan yaamn farkl alardan etkiler (2008). Endstri rnleri Tasarm eitiminin teknolojiyi retmesi rencinin teknolojik rnleri daha yakndan takip etmesini salayabilir. Mevcut teknolojik rnleri anlamak ve geliimlerini gzlemlemeleri tasarm srelerine katk salayacaktr. Tasarmn her gn daha fazla karmza kt gz nne alndnda Endstri rnleri Tasarm blmlerinin de son birka ylda saylarnn birden ykseldii grlmektedir. Her yl yeni bir niversitede lisans programna balanan bu blmn mfredat da teknoloji kavramn gz nnde bulundurarak yaplmas gerekmektedir; nk tasarm teknolojiyle var olmaktadr ve bir rn tasarmcs renim hayatnda teknolojiden haberdar bir ekilde rn tasarmlarn yapmas beklenmektedir. Bir rn tasarmcs ancak bu ekilde var olmaya devam edebilir. KAYNAKLAR BASALLA, G. (2008). Teknolojinin Evrimi (Cem Soydemir, ev). Ankara: TBTAK Popler Bilim Kitaplar. ALGNER, A. (2008). Teknolojik Deiim Kavramnn, Tasarmn Geliimi Dorultusunda Deerlendirilmesi. Sleyman Demirel niversitesi Gzel Sanatlar Dergisi, No: 2008-02, s. 26-32 KKERMAN, . (1996). Endstri Tasarm, Endstri in rn Tasarmnda Yaratclk, Yem Yayn, stanbul. ENEL, A., GENOLU, S. (2003). Kreselleen Dnyada Teknoloji Eitimi. Gazi niversitesi Endstriyel Sanatlar Eitim Fakltesi Dergisi, No:12, s. 45-65. YK Web Sitesi, http://www.yok.gov.tr/katalog/katalog_devlet.pdf Eriim Tarihi: 16.10.2010 http://www.yok.gov.tr/katalog/katalog_vakif.pdf Eriim Tarihi: 16.10.2010 YAZICIOLU, Y. ve dierleri (2008). lkemizde ve Dnyada Teknoloji ve Tasarm Eitimi. Sleyman Demirel niversitesi Gzel Sanatlar Dergisi, No: 2008-02, s. 26-32

343

344

TASARIM VE TASARIM ETM

Grafik Tasarm

345

TELEVZYON REKLAMLARINDA GRAFK TASARIM RNLERNN KULLANIMININ TEKNOLOJK YN

Prof. Dr. Adnan TEPECK Bakent niversitesi, Gzel Sanatlar Tasarm ve Mimarlk Fakltesi, ANKARA atepecik@baskent.edu.tr r. Gr. zcan DEMR Gazi niversitesi, Gazi Meslek Yksekokulu, ANKARA odemir@gazi.edu.tr

GR Telekomnikasyon anda mal ve hizmetlerin tantm ve pazarlamas iin kitle iletiim aralarnn tam ve etkin biimde kullanlmasna ihtiya vardr. Grsel-iitsel iletiim ortamlar, televizyon rneinde olduu gibi mal ve hizmetlerin tantm iin grsel kantn sunulduu bir alan olarak reklamclk alannda nemini arttrmaktadr. Bu kapsamda, bildiride televizyon reklamlarnn nasl oluturulacan, dolaysyla grafik tasarm rnlerinin nasl kullanlacan belirleyen anlat biimleri ncelikle incelenecektir. Televizyon reklamlarnn anlat biimlerinin incelenmesini takiben, grafik sanatlar ve kullanm amalar ele alnacaktr. Televizyon reklamlarnda grafik tasarm rnlerinin kullanlmas aamasnda kullanlan boyutlu tasarm programlarna 3D Studio Max program balamnda deinilecektir. lgili yazlmn hangi alanlarda kullanld rneklerle aklanacaktr. Televizyon reklamlarnda grafik tasarm rnlerinin kullanm anlatlarak grafik tasarm alannda eitim alan rencilerin reklamcln dier safhalar ile ilgili bilgi edinerek, kendi almalarnn yeri ve nemi konusunda bilgi edinmelerinin salanmas bildirinin temel amacdr. Bu ekilde, disiplinleraras almalarn sonulandrlmas iletiim tasarm srecindeki aktrlerin etkili biimde birlikte almalarn salamas asndan nemlidir. 1-REKLAM ve ANLATI TRLER Tketicilerin retilen rnden haberdar olmalarn salayan pazarlama faaliyetlerinden en nemlisi reklamdr (Tayfur, 2004:5). rnle ilgili doru ve etkili mesajn verilebilmesi iin reklam filminin uygun bir anlat biimiyle gerekletirilmesine ihtiya bulunmaktadr. 1-1-Reklam Filminde Anlat lkelerin ekonomik gelimelerine paralel olarak retilen mamul eitleri oaldka iletmeler arasndaki rekabetin de o lde artmas pazarlama kavramnn nemini arttrmaktadr (Tepecik, 1998:40). Reklam filmleri bu tantm faaliyetlerinden birisidir. Reklam, tketici ile retici arasnda sat sonucunu ortaya karmak iin tasarlanan bir iletiim biimidir. Reklam ile pazarlanan rnn piyasada tercih edilir hale getirilmesi gerekmektedir. Tutundurma olarak isimlendirilen bu sre, iletmenin rettii mal veya hizmetin varln tketicilere duyuran ve iletmenin yaamasn, gelimesini salayan pazarlama aracdr (Tepecik, 1998:42). Reklam filmlerinde, sinema-televizyon anlats oluturma aralar kullanlmas bir yntemdir. Televizyon reklamlarnda tm kitle iletiim arac ieriklerinde olduu gibi belirli bir ileti bulunmaldr. Bu ileti, tketiciyi bilgilendirme, motive etme, ikna etme ya da rn denemesini salama amal olabilmektedir (Wells ve dierleri, 1992:156). Gsterim (Demonstrasyon) yntemi televizyon reklamlarnn etkinliini arttran en uygun anlat biimi olarak kabul edilmektedir. Gsterme, reklam yaplan rn ve hizmetin tantld ve tketiciye yararlarnn anlatld trdr (Akbulut ve Balka, 2006:108). Tipografik tasarmlar, grafikler ve illstrasyonlar iletiyi glendirmek asndan
346

tercih edilmektedir. Tantm yaplan rnn gerekten ie yaradnn gsterilmesinde, rnn kullanmndan nce ve kullanmndan sonraki durumun gsterilmesi yntemi reklamclk sektrnde tercih edilen baka bir anlat biimidir. Tketicinin bir rn satn almasndaki ana nedenlerden birtanesi de o rnn gndelik yaantsnda karlat bir sorunu zmesidir. rnn kullanm ile ilgili memnuniyetin yan sra rnn salamlnn ve iyi zelliklerinin de vurgulanmas da bir reklam tekniidir. Gvenilirliin salanmas iin zellikle ila ve temizlik maddesi reklamlarnda gizli alc ya da noter huzurunda ekim yntemleri kullanlmaktadr. nandrcln salanmas balamnda gerek olaylarla tketiciye sunulan vaad eletirilerek belgesel bir yap iinde sunulmas yntemi kullanlmaktadr (Akbulut ve Balka, 2006:108). Reklam filmlerinin istedii mesaj iletebilmesi iin geleneksel anlat trlerindeki zaman ve mekan algsn kullanmas gerekmektedir. Bu tip reklamlarda giri, gelime ve sonu blmleri olan bir anlat ile rn tantlmaktadr. Mesajn yk ile verildii bu reklamlarda karakterler ile zdeim kurulmas salanarak reklamn izlenmesi ve rnn aklda kalcl salanmaya allmaktadr. Marka imajnn ve bilincininin izlerkitlede yerletirilmesine ynelik reklamlar, ykl anlaty ska kullanr (Yolcu, 2001:58). Zaman zaman, yk uzun tutulup; rn ya da hizmet hakknda bilgi aktarlmaktadr (Akbulut ve Balka, 2006:108). Bunun yannda, tek bir reklam yerine birdizi reklamlarla hazrlanan kampanyalar da bulunmaktadr. Bylece rnn daha uzun sre hatrda kalmas salanmaktadr. Bilmece ya da srpriz, dramatik bir e olarak reklam anlatsnn nemli bir parasdr. Bu eyi kullanan reklamlarda, tantlan mal ya da hizmetin ne olduu reklamn kurgusu gerei ilk anda anlalamamaktadr. Reklam ilerledike, ekil ve grntlerin belirginlemeye balamasyla rn ve ileti ortaya kmaktadr. Reklamclar esrarengiz bir hava yaratmak ve merak uyandrmak iin bilmece anlaty kullanrlar (Yolcu, 2001:64). Reklamn bilgilendirme ilevi rnle ilgili olumlu dnce oluturulmas amaldr. Bu dorultuda, zaman zaman ksa grntlerin birletirilmesiyle de reklamlar tasarlanmaktadr. 2-TELEVZYON REKLAMLARINDA GRAFK TASARIM ARACI OLARAK 3 BOYUTLU ANMASYON PROGRAMLARI (3D STUDIOMAX RNE) Bir rn iin televizyon reklam yaplmas karar alndktan sonra grntsel anlat tekniinin belirlenmesi gerekmektedir. Temel televizyonculuk olanaklar ile gerekletirilmesi imkansz olan sahneler, bilgisayar teknolojisinin de yardmyla gelien efekt olanaklar ile kolay hale gelmitir. Reklamclk iin en ilgi ekici teknik ou zaman en iyi tekniktir. Televizyon reklamlar, canl ekim, filme kayt, animasyon ve zel efektler ile grselletirilmektedir. Reklam filmleri iin 8, 16 ve 35 milimetrelik filmler kullanlmakta, bunlarn 16 ve 35 milimetre olanlarnn kullanm kalite asndan tercih edilmektedir. Film tekniinde saniyede 24, televizyon tekniinde 25 kare resim retilmektedir. Video teknolojisinin televizyon sektrnde kullanlmaya balanmas ile birlikte grsel efektlerin ve animasyonlarn da reklamlara girmesi hzlanmtr. Grsel efektler ve animasyonlar reklamclarn imgelerini hedef kitleye anlatmalarn kolaylatrmtr. Animasyon, gerekte cansz imgelerle canlandrlan nesneleri yaratmaktr (Yolcu, 2001:74). Bilgisayar animasyonlar reklam sektr iin nemli olan kusursuz grntnn de oluturulmasn salamtr. Animasyonlarn gerekletirilebilmesi iin pek ok profesyonel yazlm bulunmaktadr. Bunlardan bir tanesi de 3ds Maxtir. 2-1-Reklam Filmlerinde 3Boyutlu Tasarm Programlarnn Kullanm (3Ds Max Kullanm) Bilinen bir 3 Boyutu grafik tasarm program olan 3Ds Max ile reklamlarda grlen birok grsel efekt gerekletirilebilmektedir. Maya, LightWave ve SoftImageXSI bu alanda kullanlan dier programlara rnektir. 3ds Max, Autodesk isimli yazlm firmas tarafndan gelitirilen bir 3 boyutlu modelleme, animasyon ve grselletirme yazlmdr. Yazlmn son srm Mart 2009da piyasaya kmtr ve 3ds Max 2010 adn tamaktadr. Yazlmile retilen poligonlarn niteliini belirlemek, ana
347

ekrandan objenin x,y,z eksenlerinden ve modellenmi biimde grnmesini salamak mmkndr. Ana Ara ubuu: alma arac zerinde objeleri tama, hizalama, yakalama gibi amalar iin gerekli aralar iermektedir (elik, 2007:7). Reactor Ara ubuu: Objeler arasnda dinamik simlasyonlar yaplmasn salayan genellikle sinema, TV ve oyunlarda kullanlan Reactor eklentisi iin kullanlan ara ubuudur (elik, 2007:7). Zaman izgisi (Timeline): Animasyon uzunluunu gsteren ara ubuudur. Objelerin deiiminin ve anahtar kareler arasndaki durumlarnn gzlenebilmesini salamaktadr.

Resim 1. 3Ds Max 2010 yazlm kullanc arayz 3 boyutlu modelleme yazlmlarnda kusursuz grsel sonular elde edilebilmesi iin; bu yazlmlar iin baka firmalar tarafndan retilen nc parti eklentilerin de nemi byktr. 3Ds Max de eklentileri ve karakter modelleme zellikleri ile yaynclk sektrnde kullanlmaktadr. 3ds Max, karakter modelleme aralar, parack sistemleri, hareket yakalama aralar ve gelimi denetiler gibi zellikleriyle modelleme iin gereken pek ok zellii bir arada bulundurmaktadr. 3Ds Max programnda bu ilemler iin kullanlan motor Havok Fizik simlasyon motorudur (Bonney ve Anzovin, 2005:579). Bu motor ilgili efektler iin anahtar ereveler oluturmaktadr. 3Ds Max ile tasarlanan objeler gerek dnya ile uyumlu olarak kaplanabilmektedir. Bu kaplamlar photoshop gibi baka tasarm aralar ile hazrlanabilecei gibi 3Ds Max ile birlikte sunulan rnekler arasndan da seilebilmektedir.

Resim 2. 3Ds Max kaplama materyali seim mens Resim 3. 3Ds Max curves editor 3ds Max ile tm bir animasyon sekansn batan sona hazrlamak mmkndr. Yazlm sayesinde, kamera alarn, klar ve gei efektlerini kontrol etmek ve Curves Editor ile tm bu zellikler zerinde tam bir kontrol salamak mmkndr. 3ds Max ile animasyon yaplmasnda anahtar karelerin tespiti ana deiimlerin bu kareler arasnda yaplmas iin hesaplamay programa brakmak gerekmektedir. 3ds Maxte bir animasyonun bitirilebilmesi iin tm hesaplamalarn render ilemi ile animasyon haline getirilmesi gerekmektedir. Yazlm iersinde yer alan render motoru mental ray, animasyonun bilgisayar, TV ya da sinema ortamlarnn hangisinde kullanlacan belirleyerek, bu alanlara uygun kt alnmasn mmkn klmaktadr. Animasyonlar rnn gerekte grnmeyen ilevini ya da paralarn grnr klarak tketicinin rn tanmasn salamaktadr. Alglanmas g olan karmak rnlerin alglanmasn kolaylatrmaktadr.
348

Resim 4. Hp Fusion man Animasyonlar hedef kitle ile rn arasnda ba kurulmas salanmaktadr. Ancak, animasyonlarn tantmlarda ll kullanlmas gerekmektedir. Aksi halde, inandrcln yokolmasna sebep olabilmektedir. Animasyon reklamn amacna ve iletisine uygun olmaldr. 3-YEN TASARIM TEKNOLOJLERNN REKLAMCILIK ALANINDA KULLANIMININ SANAT VE TASARIM ETM AISINDAN DEERLENDRLMES Trkiyede yrtlen sanat ve tasarm eitimi faaliyetleri rencilerin teknik alandaki yeterliliklerinin arttrlmas balamnda olumlu sonular ortaya karmaktadr. Yeni nesil tasarm olanaklarnn daha etkin biimde kullanmn salayacak teknik ve laboratuar altyaplarnn salanmas bu alandaki eitimin niteliini ykseltecektir. Reklamclk alannda yrtlen faaliyetler sanat ve tasarm, ekonomi ve iletiim gibi pek ok disiplinle ilikilidir. Sanat ve tasarm alannda verilen retimde reklamcln disiplinleraras doasnn vurgulanmas, rencilere retim sreleri boyunca ilgili programlardan ders alma olanaklarnn salanmas mezunlarn i yaantlarna daha iyi uyum gstermelerini salayacaktr. SONU 3 boyutlu animasyonlar, tm reklam trleri iin iletiyi glendiren ve anlalrl artran nitelie sahiptir. Bilgisayar teknolojisinin gelimesi ile reklamlarn grselletirme srecinde animasyon kullanm hz kazanmtr. Demonstrasyonun nem kazand reklamlarda rnn ilevinin anlatlmas, etkiyi nasl gsterdiinin hedef kitleye izah edilebilmesi iin reklamn deeri byktr. 3 boyutlu animasyon programlar ile grselletirilmesi imkansz sahnelerin gl bilgisayar sistemleri ile oluturulmas mmkn hale gelmitir. Bu nedenle, reklam ynetmenlerinin tercihi video grntnn kullanm yerine grafik animasyonla kusursuz grntlerin elde edilmesi ynndedir. Doru teknik hazrlk ile yazlmlardan alnan sonu daha olumlu olacaktr. Sanat ve tasarm eitimi srecinde bu alann disiplinleraras niteliinin gerei olan dersleri alma olanann salanmas Trkiyede verilmekte olan nitelikli sanat ve tasarm eitiminin i yaants asndan deerini daha da arttrmasn salayacaktr. KAYNAKLAR Akbulut, N. T., Balka, E. E. (2006), Adm Adm Reklam retimi Reklam Filmi Prodksiyonu, stanbul, Trkiye, Beta Basm Anonim irketi. Bernbach, W., Gribbin, G., Reeves, R., Ogilvy, D. ve Burnett, L. (2003), The Art Of Writing Advertising. (D. Higgis, Rportaj Yapan) Amerika Birleik Devletleri, MsGraw Hill. Bonney, S. ve Anzovin, S. (2005), Inside 3ds Max7, California, New Riders Publishing, Berkeley, Amerika Birleik Devletleri. elik, E. (2007), 3ds Max9 le Grselletirme, Deiim Yaynlar, stanbul, Trkiye. Tayfur, G. (2004), Reklamclk, Nobel Yayn, Ankara, Trkiye. Tepecik, A. (1998, Ekim), Hizmet Pazarlamas inde Grafik Sanatlarn Yeri ve nemi, Konfeksiyon ve Teknik, 40-50. Wells, W., Burnett, J. ve Moriarty, S. (1992), Advertising Principles And Practice, Prentice Hall, New Jersey, Amerika Birleik Devletleri. Yolcu, E. (2001), Televizyon Reklamcl (Sinemann Etkisinde Dnsel ve Grntsel Yaratm eleri Asndan), stanbul niversitesi letiim Fakltesi, stanbul, Trkiye.
349

SOSYAL ERKL AFLERDE SANAT VE TASARIM LKS

Aye Derya KAHRAMAN Milli Eitim Bakanl Eitim Teknolojileri Genel Mdrl, ANKARA d.1445@hotmail.com

Sanat, nsanla nesnel gereklik arasndaki estetik iliki olarak tanmlanmaktadr. Sanatda nesnel gereklik estetik biimlerde yansr. Sanat; insan temelli olarak topluma ve toplumsal yapya sk bir ekilde baldr. Sanatta z, biim, soyut, somut, ulusal ve evrensel yap birbirinden ayrlamaz denilebilir(Songr, 1999). Sanatnn btn bu diyaliektik karklklar bir btnle kavuturmas yaad dnem ve dnya grne baldr(Hancerliolu, 1982). Auguste Rodin; sanat dnyay anlamak ve anlatma abas olarak tanmlar(Erin,1998). Tolstoyun sanat tanmna gre ise; sanat insann zaman iinde hissetmi olduu duyguyu kendi iinde canlandrdktan sonra, ayn duyguyu dier insanlarla paylamak amacyla hareket, izgi renk ses yada szcklerle belirlenmi biimler aracl ile onlara aktarlmasdr(Doan,1998). Tasarm: Tasarm szc; Biim vermek, temsil etmek anlamna gelen latince designare szcnden gelir Gnmzde tasarm ieriine tasarlama, planlama eskizler yapma, biimlendirme ve kurgulama gibi deiik ifadelerin eklenmesi ile tanmn glendirmitir(Tunal, 2009, 19). Bu tanma gre tasarlama zihinde canlanan bir dnceyi eylemi gerekletirmek, tasar ise zihinde tasarlanan dncenin eserin ilk biimi saylabilir(Tepecik, 2002, 27). Tasarm szcnn gndelik yaamdan felsefi dnceye kadar olduka geni kullanm alan bulunmaktadr. Gnlk yaamda kullanlan kalem, yaz yazdmz masa, asl duran tablo yada bilimsel bir alma hepsi bir tasarmn rndr. O halde tasarm nedir sorusuna verilebilecek en genel cevap; bir sorunun zm iin gelitirilmi plan yada fikirdir((Tunal, 2009, 18). Tasarlama eylemi her sanat dalnda olduu gibi oluturulacak yapnn organizasyonu ile ilgili her trl faaliyeti iine alr (Becer, 2009, 33). Tasarmda konu tek bana ifade edilmez, ancak sonuca ulamak iin z, biim ilikisini konu ortaya karr. Insann yaad ortamda her olay ve varlk tasarm konusudur. Tarih boyunca sanatsal tasarmn konusunu insanolunun yaratt efsaneler, mitolojik ykler, din, doa, toplumlar aras sosyal, ekonomik ve kltrel ilikiler oluturmutur(Tepecik, 2002, 29). Tasarm ncelikle zihinde var olan fikirdir; ama bu fikir biim(form) verme dinamii ierir ve bu oluum sreci iinde biim kazanm nesne(object) olarak dlanr, somutlar.her tasarm olgusunda bir fikir bu fikre bu fikre gre biimlenmi bir nesne bulunur(Tunal, 2009, 19). Tasarm kendi iinde bir yapya ve bu yap arkasnda bir planlamaya sahip olmaldr. Btn sanatlarn temelinde tasarm olgusu bulunmaktadr(Becer, 2009, 33). Sanat ve tasarm ilikisi: Tasarm en temelde insann varlkla kurduu iletiim tarzdr. Tasarm bilgi, etik, sanat ve teknik gibi varlk kategorilerine gre farkl modeler(modus) iinde kendini gsterir. Tasarmlar bilimde kuramlar, felsefede dnce sistemleri, sanatta sanat eserleri, grafik tasarmda grafik tasarm rnleri olarak somutlar. Sanat m tasarmdr, tasarmm sanattr sorusunun gelirgin bir cevab yoktur. Bu iki kavram iie gemi olgulardr. Her sanat yapt tasarmdr ve bir tasarm varl olarak gerek varl aar, estetik kayg tar(Tunal, 2009, 18). Grafik tasarm rnlerinin tm birer tasarm olup, sanatn iinde barndrd kayglar yaamaktadrlar. Sanat eseri ve grafik tasarm rnnbirbirinden ayran fark sanat tasarmn kendi beenisine gre yaplandrr ve topluma sunar. Grafik tasarm rnn ise bir ama ve belli bir hedef kitleyi amalayarak tasarlanr. Ancak buradan tasarmlarda sanatsal bir yn olmad sonucu kmaz aksine grafik tasarm rnlerinde de sanat eserlerinde hissedilen beeni ve estetik kayg grlr. Bu sebeple her tasarm sanattr. yle ki; ortaya kan ve kabul gren her rn, eser, toplumun ilgi
350

ve beeni szgecinden gemi demektir. Bu alma ayn bak asyla ele alnm ve sosyal ierikli afilerde sanat ve tasarm ilikisi grafik tasarmda zm anahtarlar dikkate alnarak yorumlanmtr. Afi: Afiler toplumda iletiimi salamann yan sra, sosyal, siyasal ve kltrel olaylarn insanlara ulatrlmasnda da nemli ve etkili rol oynar. retim ve tketim ilikisinde bilgi verir. Afi trlerini incelerken balk altnda toplamaktayz. Kltrel, Ticari ve Sosyal Afiler(Becer, 2003, s. 202). Sosyal Afiler: Salk, ulam, sivil savunma, trafik, evre gibi konularda eitici ve uyarc nitelikteki afilerin yan sra politik bir dnceyi ya da siyasi bir partiyi tantan afiler sosyal afiler grubunda yer alr(Becer,2003,s:202). Sosyal yaamda etkili iletiim aralarndan biri olan sosyal afilerin toplumun ynlendirilmesinde sosyal afilerin byk bir etkisi vardr (Kaptan, 1996,s:44). Afi tasarmnda zm problemi tanmlamaktr. Afiin zgn ve nitelikli olmas iin konu(problem) hakknda mmkn olduka ok bilgi toplamak gerekir. Problemin zmnde ok boyutlu dnen kii olan tasarmcnn yaratcl devreye girer. Farkl bak as ile deneyimlerinde kaynaklanan verilerden yola karak yeni fakat allmadk tasarmlara ular(Becer, 2003). 1. Afi aklda kalc m, hedeflenen amaca uygun mu? 2. Afi tasarm olarak dengeli, etkili ve zgn m? 3. Afite grsel btnlk salam m? 4. Afi grsel olarak etkin ve ekici mi? 5. Tasarm elemanlar ierii anlalr bir biimde aktaryor mu? 6. Hedef kitleye uygun bir mesaj ve anlam biimini kullanlm m? 7. Tasarmda kullanlan mesaj: belirsizlik ya da ift anlamllk ieriyor mu? 8. Mesaja uygun slogan yerletirilmi mi? 9. Yaz ve grsel unsurlar mesaj yeterince destekliyorlar m? 10. Tasarmda kullanlan tipografi okunakl m? 11. Tasarmda kullanlan grsel ve iaretler ak ve anlalr m? 12. Tasarmda grsel hiyerari salanm m? 13. Tasarmda etkileyici bir grsel yap kurulabilmi mi (Becer,2003,s:45). Tasarmc bu gibi sorular nda tasarmn oluturur ve uygulamaya koymaya alr. AfiTasarmnda illstrasyon, fotoraf, tipografi teknikleri bir arada yada ayr ayr kullanlabilir. Bu tekniklerin hepsi bir arada uygulanrken bir btnlk olmasna dikkat edilmelidir. Buna uyulmazsa afite bir btnlk olmaz ve grsel olarak baarl bir alma gerekletirilemez(Tepecik, 2002, s. 78). SGARA TEMALI AFLERN NCELENMES

351

Yaratc bir afi olarak karmza kan bu tasarmn hedeflenen amaca uygun olduu grlmektedir. Tasarmda sigara klleri insanlardan olumaktadr. nsanlar kendilerini kl tablasna dmekten kurtarmak istemektedirler. Burada tasarmc korkan ve feryat eden insanlar resmederken sola slogann yerletirmitir. Slogan Her gn 14.000 kii sigaradan lmektedirdir. Afi siyah beyaz olarak tasarlanmasna ramen tasarma temel oluturan dncenin illstrasyonla etkili bir biimde vurgulanaca dnlerek mizahi, trajik imgelerden yararlanlarak anlatm daha da glendirmitir. llstrasyon, afi zerinde mmkn olduunca byk bir lekte kullanlmaldr, imgeyi btnyle gstermek her zaman gerekmeyebilir. Slogan ve imgeler arasnda aklayc, destekleyici, yorumlayc bir iliki kurulmutur. Sanat m tasarmm olduuna karar vermek zor deildir. Afi sosyal bir amac olan bir alma olup, farkl olmas ve beeni duygusunu uyandrmas asndan sanatsal yannn olduu dnlmektedir.

Afi Amerikan Hemotoloji dernei iin tasarlanmtr. Tasarm da fotoraf kullanlm, kullanlan grsellerin arm yapmas istenmitir. Afi yaln ve farkl bir tasarmdr. Sayfann st ksmnda kl tablas iinde yanm kibrit tanecikleri ve kl bulunmaktadr. Gzn okuma ekli yukardan aaya olduu dikkate alnan afite tam altnda sigara ienler kt yzcdrslogan bulunmaktadr. Alt srada solda sigara ve salk hakknda bilgi almak iin ash sitesini ziyaret ediniz bal sada ise ASH yazmaktadr. Kltablasnn iindeki kibritler spermleri anlatmakta, slogan ise sigara ienlerin spermlerinin zayf yzc olduunu anlatmaktadr. Tasarm olduka yaln ve anlamldr. Her sanat yapt tasarmdr ve her tasarm sanattr denilebilir. Tasarm sanat eserinde olduu gibi gzel olma, estetik kayg tamaktadr. nk ortaya kan ve kabul gren her rn, eser, toplumun ilgi ve beeni szgecinden gemi demektir. SONU Sanat insann nesnel gereklik arasndaki estetik iliki olarak tanmlanmaktadr. Sanat insann zaman iinde hissetmi olduu duyguyu kendi iinde canlandrdktan sonra, ayn duyguyu dier insanlarla paylamak amacyla biimler aracl ile onlara aktarlmasdr.Tasarmda en temelde insann varlkla kurduu iletiim tarzdr. Bu iki kavram iie gemi olgulardr. Her sanat yapt tasarmdr ve bir tasarm varl olarak gerek varl aar, estetik kayg tar. Grafik tasarm rnlerinin tm birer tasarm olup, sanatn iinde barndrd kayglar yaamaktadrlar. Sanat eseri ve grafik tasarm rnn birbirinden ayran fark sanat tasarmn kendi beenisine gre yaplandrr ve topluma sunar. Grafik tasarm rnn ise bir ama ve belli bir hedef kitleyi amalayarak tasarm yapar. Ancak buradan tasarmlarda sanatsal bir yn olmad sonucu kmaz aksine sanat tasarm; tasarm ise sanat kapsar. nk ortaya kan ve kabul gren her rn, eser, toplumun ilgi ve beeni szgecinden gemi demektir.
352

KAYNAKLAR Doan, M.H. (1998). Estetik. zmir: Dokuz Eyll Yaynlar, s.145. Erin, S.M. (1998). Sanat Psikolojisine Giri. Ankara: Ayra Yaynlar, s.83. Hanerliolu, O. (1982). Felsefe Szl. stanbul: Remzi Kitabevi, s.364. Songr,H. (1999). Sanat ve Delilik. Klinik Psikiyatri, 2:124-133. Tepecik, A. (2002); Grafik Sanatlar. Ankara: Detay Yaynclk, s. 27-29. Becer, E. (2009); letiim ve Grafik Tasarm, Ankara: Dost Kitapevi, s.32-33. Tunal, . (2009); Tasarm Felsefesi, Ankara: Yem Yaynclk, s.18-19.

353

HAREKETL GRAFK TASARIM ETMNDE DERS ERKLER

r. Gr. Bar ATKER Beykent niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Grafik Tasarm Blm, STANBUL barisatiker@gmail.com

Giri Grntleriniz hareket ediyor ama bedenleriniz hala ta gibi; kalemlerinizi ve izim tabletlerinizi brakn, masanzdan ve alma istasyonlarnzdan kalkn, ve zaman ve bolukta hareket edin, ve dans edin. Jay Chapman Hareketli grafikler uygulama bakmndan ele alndnda hi de yeni olmayp sinemann ilk dnemlerine kadar uzanmaktadr. P. Ferro, M. Binder ve S. Bass sonras film al balklarnn izleyici zerinde yaratt byk etki, hareketli grafik tasarmn gerekte hakettii deerin bir gstergesidir (Braha ve Byrne, 2010: 49-57). Teknolojik gelimelerin tasarm aralarna zellikle retim srecilerinde yeni olanaklar ve frsatlar salamasyla birlikte hareketli grafikler hi kukusuz yeni an en nemli iletiim aralarndan birisi olmaktadr. Hareketli grafiklerin giderek artan nemi ve yksek hzdaki geliimine ramen zellikle akademik anlamda hareketli grafik tasarm eitimine ynelik kaynaklarn az sayda ve genellikle yazlm odakl olmas nemli bir sorundur. Geleneksel tasarm prensiplerinin yan sra farkl disiplinleri de iine alan hareketli grafik tasarm eitimi, mutlaka bu disiplinleri zmsemeli ve kendine has zelliklerinden en etkin biimde yararlanmaldr. Hareketli grafikler konusunda eitim alan renci, ncelikle disiplinler aras alma prensiplerini benimseyerek kendisine ok daha verimli alma alanlar yaratmay ve mesajn en etkili biimde iletmeyi renmelidir. Hareketli Tipografi Hareketli grafiklerin temelinde hi kukusuz hareketli tipografi yer almaktadr. Tipografi tek bana bile her zaman grsel iletiimin en nemli aralarndan biri olmutur. Tipografi anlaml yazya grsel bir biim kazandrarak insan duygularn uyandrmaktadr (Hostetler, 2006:1). Grsel iletiim ve grafik tasarm ders ieriklerinde tipografi konusu ounlukla duraan olarak ele alnmaktadr. Oysa elektronik medyann douuyla birlikte, tipografi artk kinetik bir gerekliin iinde varolmaktadr (Woolman, 2001:7). Bu gerekliin iindeki hareketli grafiklerde yaznn ve hareketin bileiminden gl bir ortaklk olumaktadr. Hareketli grafik tasarm eitiminde zerinde durulmas gereken en nemli konulardan biri, yaznn, zaman ve hareket etkenlerine bal olarak geirdii dnmn kendisidir. Hareketli tipografi, ierik olarak zaman-temelli tipografik kompozisyon, ses ve hareket elerini kullanmas nedeniyle grselliin yansra ierik olarak da zenginleen anlamlar ve izleyici zerinde yaratt duygusal etkileri bakmndan tasarmcnn ellerinde yeni boyutlara dnmektedir (Stone, 2009:1457). Yaz, grsel imgelerin ardk gereklii iinde artk bir aktrdr; bu nedenle duraann aksine hareketli yaz farkl katmanlarda kiisellik ve duygusal karakterler ifade etmeye balar. Bu noktada rencilerin tipografik tasarm daarcklarn zaman ve hareket ekseninde canlandrma, ses ve kompozisyon bakmndan geniletmek gerekmektedir. zellikle hareketli yaznn biim, imgesel ve anlamsal dnmnn kurgulanmas aamasnda renciler temel tipografik prensiplerden ayrlmadan yaznn ve hareketin bileiminin getirdii yeni olanaklar ve snrlarla mutlaka tanmaldr.
354

Sesin Gc Tipografik, grsel ve iitsel ieriin birarada olduu hareketli grafik tasarmnda rencilerin en zayf olduu konular arasnda sesin kullanm gelmektedir (Yanta, 2006: 91). Bunun sebebi varolan tasarm eitimi anlaynn daha ok biim ve kompozisyon ilikisi ekseninde toplanmasdr. Hareketli grafiklerde sesin yeri ve neminin yeterince kavranamamas, renci almalarnda eksik bilgi ve duygu aktarmyla sonulanmaktadr. Anne karnndaki bir bebein doana kadar kullanabildii tek duyusu ses olduu iin, igdsel olarak sese daha duyarlyz. Doumdan sonra grme duyusu daha baskn hale gelirken, ses tamamlayc bir etkene dnr. Sessiz sinemadan balayarak grntnn boluunu ses ile doldurmaya almamzn sebebi budur. yi bir ses olmadan iyi bir grnt olmaz (Murch, 2000:2). Ekrann yaps gerei snrlanan grsel ierie gre ses, izleyicinin dikkatini daha ok eker. Bu nedenle hareketli grafiklerde ses olmadan sadece grntnn etkisi ounlukla eksik olmaktadr. Sesin tasarm ve kullanm en az hareketli grafiklerin tasarm kadar nemlidir nk ses-grnt etkileiminin tasarma ve iletiime olan etkisi yaratclkla doru orantldr. Ses ve grselin birlikte doru kullanm her zaman daha uyumlu, ikna edici, inandrc ve etkileyici sonular vermektedir. Ses ve mzik, zamantemelli tasarmdaki rol gerei ncelikle izleyiciyle dorudan duygusal ba kurmaktadr. Bununla birlikte ses, grntleri birbirine balayan, vurguyu, ritmi ve zamanlamay deitirebilen en nemli aratr. Hareketli grafiklerde ses esi vokal, ses efektleri ve mzik olarak karmza kmaktadr. Vokal yani insan sesi, iletiimde kullanlan en temel elerden biri olduu iin dorudan mesaj iletir. Ses efektleri ounlukla ortam ile ilgili olduu iin grsellerin iinde yer ald ortam betimlerler. Mzik ise ncelikle izleyicide duygu ve ritm algsn harekete geirir. Her tr iin de tasarmcnn hangi sesi nerede, nasl ve ne amala kullandnn bilincinde olmas gerekmektedir. Grnt ve sesin e zamanl olarak kullanlmas srecinde, sesin grntye elenmesinin yansra grnt de sesin kendisine elenebilir. Hatta ses frekanslarndan elde edilen verilerin hareketli grafie dntrlmesi yaygn bir uygulamadr. Burada nemli olan sesin ve grsellerin ortakl sonucu oluan hareketli grntnn btnldr. Hareketli grafiklerde, film, video, internet, bilgisayar oyunlar gibi farkl medya trlerinin ses kullanm teknikleri de farkllklar gstermektedir. Tasarmcnn farkl medya trlerini tanmas ve yeni teknik snrlamalara gre yeni zmler retmesi gerekmektedir. Bu nedenle hareketli grafik eitimi alan renciler sesin temel prensiplerini bilmeli, farkl ses kaynaklarn deerlendirmeli, bu sesleri teknik snrlamalara gre yeniden ileyebilmeli ve en nemlisi ses-grsel ilikisini ezamanllk prensibine gre kurmay renmelidir. Bunun yannda renciler, sesin teknik zellikleri yansra hareketli grntye katt estetik, anlam ve duygusal boyutunu da asla gzard etmemelidir. okluortam ve Yeni boyutlar Saysal devrim, yeni tasarm aralaryla getirdii frsatlarla birlikte ayn zamanda tasarm kltr zerinde de byk etkiler brakmaktadr. Doksanl yllardan sonra giderek ucuzlayan ve oalan yazlm/donanm gibi teknolojik aralar, tasarmn sadece retiminde deil tketiminde de byk deiimlere neden olmutur. Daha nceleri ayr medya trleri olarak deerlendirilen sinematografi, grafik, fotoraflk, canlandrma ve tipografi gibi disiplinler birok farkl yntemle birlemeye balamtr. Bundan byle retilen grsel-iitsel imgeler artk saf deil birer melez olmutur. Grsel anlamda melezleen imgeler bugnn evrensel iletiim dilinin ayrlmaz bir parasdr (Manovich, 2006:3). Gnmzde melez imge kavram, kullanld yere gre bilinli olarak vurgulanabilir ya da tamamen grnmez zelliktedir. nemli olan farkl medya trlerinin ayn kare iinde kullanlyor olmasdr. Manoviche gre melez imge dilinin mant, sadece farkl medya ieriinin veya estetiinin deil ayn zamanda bunlarn temel tekniklerinin, alma metodlarnn ve varsaymlarnn da remix yani kartrlabilir olmasdr (2006:9).
355

Bu karmda sinematografi, grafik tasarm, canlandrma ve tipografinin birbirleriyle olan etkileimi hepsinin toplamndan da te yepyeni estetik ve yeni medya trlerinin olumasna yol amtr. Bileim olarak da adlandrlan compositing teknii sayesinde farkl grseller, katmanlar halinde farkl saydamlk oranlaryla ayn kareye farkl derinliklerde etki eder hale gelmitir. Benzer biimde farkl disiplinlerin de katmanlar halinde tasarma anlam ve duygusal adan farkl derinliklerde etki etmesi hareketli grafiklerde mmkndr. Tpk fotorafn sanatta temsil ve retim kavramlarn deitirdii gibi, her yeni medya kendinden ncekileri deitirecektir. Bu deiim varolan silmekten ok biraraya getiren daha ok uzlamac bir yapya sahip olacaktr. Tasarm rencisinin bu tr deiimlere ve yeni kavramlara daima hazrlkl olmas gerekmektedir. Etkileim Tasarm Hareketli grafikler ve etkileimli tasarm hergn daha da birbirleriyle iie geen kavramlardr. Hergn kullandmz web sayfalar, banka kiosklar, cep telefonlar ve benzeri aralar nedeniyle her ne kadar genellikle arayz tasarmyla kartrlyor olsa da etkileim tasarm kullanc deneyimi oluturmaya ynelik bir disiplindir. Etkileim tasarm arayz tasarmnn yansra ok ynl etkileimin kurgulanmas, farkl kullanc tepkilerinin farkl sonular dourmas esasna dayanmaktadr. Etkileimli tasarmn kullancya ierik asndan kontrol yetkisi vermesi, tasarmcy farkl senaryolara gre tasarm zmleri hazrlamaya zorlamaktadr. Yeni medya nesnelerinde kontrol kavram temsilin (representation) nne gemektedir (Grimek, 2008:11). Manoviche gre izleyicinin sanal ortam uygulamalarna aktif olarak katlm ve sistem aralarn dorudan kontrol edebilmesi yeni bir grsel lisann douu demektir (2001:83-84). Bu yeni dilde tasarmc ile kullanc arasndaki rol deiimi, kullancnn seimlerine gre deien grafik arayzlere sahip web sayfalar ve farkl bilgisayar oyun senaryolar gibi kiiselletirilmi tasarm zmleri olarak karmza kmaktadr. Kiiselletirilmi seimler kullancya yaratclk sunuyor gibi grnse de aslnda salanmakta olan, kullanclarn ayrtrlm elektronik paralar elektronik bir platformda arivlemesi ve dntrmesi zgrldr (Grimek,12). Bu noktada tasarmc aslnda grnenden ok daha fazla grsel ierii dzenlemek ve anlalr biimde sunmakla ykmldr. Bu nedenle tasarm zmlerinde kullanlrlk (usability) en az ieriin kendisi kadar nem kazanmaktadr. zcana gre farkl medya objelerinin (sesli, hareketli / sabit grnt, yazl veri kmeleri vb) grafik arayzlerde fare yardmyla, bamsz el hareketleriyle ve/veya sesli komutlarla estetik bir etkileim tasarmnn nasl yaplmas gerektii gnmzn tasarm sorunudur (2008:1). Etkileim ve kullanlrlk arasndaki ilikiyi kurgulayan tasarm rencisinin, kullanc davran biimlerini anlamas ve ynlendirebilmesi iin yeni deneyimlerden haberdar olmas, olas sorunlar nceden analiz edebilmesi ve zm nerileri getirebilmesi, karmak ierikleri kullancya daha basitletirerek sunmas ve hatta kendisini de kullanc yerine koymas gerekmektedir. Sonu Saysal devrimin, teknolojiyle beraber byk bir kltrel, sosyal ve toplumsal deiime neden olaca ok ak bir gerektir. Tasarmcnn bu deiimdeki nemli rol her zamankinden daha belirgin hale gelmektedir. Grsel iletiim balamnda hareketli grafiklerin giderek artan kullanm yeni iletiim aralar ve zmlerini de beraberinde getirecektir. Bu nedenle grafik tasarm srekli evrim geirmeli; varolan dil ve alg sistemlerini zorlamaldr. Yeni grsel iletiim dilinde tasarmc deiimlere ak olmal ve kendini srekli gncellemelidir. Hareketli grafik eitimi alan rencinin ayn anda ok farkl disiplinlere hakim olmas ve yaratc iletiim prensiplerini n planda tutmas ancak geni kapsaml, zengin eitsel ierie sahip, kendini srekli gncelleyen ve tutarl bir eitim sayesinde mmkndr.
356

Grsel iletiimin yeni diline hakim bir tasarm eitimi, grnt, yaz, hareket, ses, zaman ve etkileim kavramlarn deien teknolojik ve sosyo-kltrel etkenler ekseninde srekli yeniden deerlendirmelidir. Tasarmn sadece teknik ynleriyle snrl kalmayp tasarmc adaylarna farkl disiplinlerde denemeler yapma frsatn veren bir eitim modeli, gemiin estetik birikimiyle gelecein yaratc tasarmlarna yn verecek yeni iletiim zmlerini mutlaka ortaya karacaktr. KAYNAKLAR Braha,Y., Byrne, B. (2010), Creative Motion Graphic Titling For Film, Video, And The Web, Oxford, Focal Press Grimek, Ate. (2008), Tasarm ve Anlam zerine Yeni Ynelimler: Etkileim Tasarm ve Yeni Medya, (09.09.2010), http://agursimsek.blogspot.com/2008/06/tasarm-ve-anlam-zerine-yeniynelimler.html Hostetler, Soo C. (2006), Integrating Typography and Motion in Visual Communication, (16.10.2009), http://www.units.muohio.edu/codeconference/papers/papers/Soo Hostetler-2006 iDMAa Full Paper.pdf Manovich, Lev. (2006), After Effects, or Velvet Revolution (22.08.2010), www.manovich.net/DOCS/ motion_graphics_part1.doc Manovich, Lev. (2001), The Language of New Media, Cambridge, The MIT Press Murch, Walter. (2000), Streching Sound to Help the Mind See, (25.06.2010) http://www.filmsound. org/murch/stretching.htm zcan, Ouzhan. (2008), Gnmz Tasarm Sorunlar, (22.09.2010), http://oozcan.blogspot.com/ search/label/08 Stone, R. Brian., (2009), Teaching Type in Motion to Amplify Meaning, Communication and Emotion,(28.03.2010), http://www.iasdr2009.org/ap/Papers/Orally Presented Papers/ Design Education/Teaching Type in Motion to Amplify Meaning,Communication, and Emotion.pdf. Woolman,M., Bellatoni J. (2001). Moving Type: Designing for Time and Space, East Sussex, Rotovision SA, UK. Yanta, A., zcan O. (2006), The Effects of The Sound-Image Relationship within Sound Education for Interactive Media Design, Digital Creativity, 17 (2), 91-99

357

SUDAK AYAK ZM KAMPANYASI WEB TASARIMININ GSTERGEBLMSEL ZMLEMES

Yrd. Do. Berna zlem ZCAN Mustafa Kemal niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Grafik Blm, HATAY bernaozlem.ozcan@gmail.com

Gnmzde, su tketimini azaltmaya ve enerji tasarrufunu arttrmaya ynelik bilgilendirme ve farkndalk yaratma amal pek ok kampanya yrtlmektedir. Bilgiye eriimin hzl olduu, gncellenebildii, klasik pazarlama yntemine gre daha dk maliyetli olan internet ortam, bu kampanyalarda sklkla kullanlmaktadr. Internet World Stats rakamlarna gre; 2000 ylnda 360.985.492 olan internet kullanc says 2010 yl itibariyle 1.966.514.816 kullancya ulamtr. 1 Bu istatistik internetin klasik rn ve hizmet pazarlama yntemleri yannda sosyal yarar amal pazarlama kampanyalarnda da verimli bir ortam yaratabileceini gstermektedir. Bu makalede Sudaki Ayak zim kampanyasnn Web sitesi grnt ve tipografi kullanm ile biim ve ierik asndan incelenmitir. Daha etkin bir kampanya iin dikkate alnmasnda yarar grlen unsurlar vurgulanarak neriler getirilmeye allmtr. WWF-Trkiye ve Unilever bilinsiz su tketimine dikkat ekmek ve suyun doru kullanmna ynelik bir farkndalk yaratmak iin yllk program kapsamnda Sudaki Ayak zim adl bir kampanya dzenlemilerdir. Bir fotoraf karesinden yola klarak dzenlenen kampanya; Tv kanallarnda reklam filmi olarak ve internet ortamnda web sitesi ile halka duyurulmaya allmaktadr. Farkl mecralarda e zamanl bilgilendirme almalarnn belirli sklklarla tekrarlanmas, bilginin toplumun farkl kesimlerine ulatrlmasn kolaylatrr. Klasik bir televizyon kampanyasnn tketici tarafndan en az kere izlenmesi ve dinlenmesi gerekir. Yalnzca iaret etmenin yeterli olduu bir olayda, mesaj ne kadar tekrarlanrsa, o kadar iyi anmsanr (Lindstrom, 2005). Bu balamda Sudaki Ayak zim kampanyasnda hem iitsel, hem grsel destekli iletiim kanallar birlikte kullanlarak ve farkl mecralarda belirli sklklarla tekrarlanarak verilmek istenilen mesajn geni kitlelere ulamasna olanak salanmtr. 1. Sudaki Ayak zim Web Sitesinde Grnt Kullanm Etkili bir iletiim iin, tasarmlarda kullanlan grsel sembollerin tad anlamlarn ve aklad dncelerin okunabilirlii nemlidir (Seels, 1994). nk ok basit resimler bile ok farkl armlara neden olabilir. Alglama, renme ve buna bal olarak eyleme gemedeki olumlu deiimler; tasarmlarn neyi, ne kadar etkili vurgulad ve ne kadar hatrland ile ilikilidir. Alglama ve anlamlandrma bireyin, sosyo-kltrel durumuna, zeksna, eitimine, nceki deneyimlerine, estetik beeni dzeyine ve iinde bulunduu toplumun deerlerine gre farkllk gsterir. Bunun sonucu olarak alglanan imge ierii amalanan imge ieriinden tamamyla deiik olabilir. Pettersson (1993:55) Grsel Bilgi adl kitabnda grsel alg ve ileyiine ynelik baz saptamalarda bulunmaktadr;

Internet kullanc says ve dnya nfus istatistikleri http://www.internetworldstats.com sitesinden alnmtr.

358

 Tm grsel yaantlar bireysel yorumlara aktr. erik, biimden veya biemden daha nemlidir. Grseli aklayc yazlar byk bir dikkatle yazlm olmaldr. Onlar imge ieriini yorumlamada ok etkilidirler. Grafik rnlerde kullanlan grnt unsurlar bir fikrin ya da dncenin szcklerden daha etkili bir ekilde verilmesini salar. Ancak grnt elerinin verilmek istenen fikri aklayabilecek nitelikte, inandrc ve ilgi ekici olmas gerekir. Sudaki Ayak zim kampanyasnn giri sayfasnda iskelenin ucunda deniz kyafetli ve kolluklarn takm bir kz ocuu atlamaya hazr bir ekilde su olmas gereken yere bakmaktadr. Ancak su havzas, yerini kurak ve susuzluktan atlam toprak grntsne brakmtr. (Grnt1). atlam toprak grseli ok sk karlalan bir grseldir ve deniz kyafetli ocuk imgesi ile bir tezat oluturmaktadr. skele ve mayolu kz ocuu imgesi tatil mekn algsn beslerken, canllar iin hayati bir ihtiya olan suyun neminin, tatil aktivitesine gnderme yaplarak vurgulanmasnn ne kadar doru bir seim olduu tartmaya aktr. Arayzlerde kullanlan yazlk evin verandasnda televizyon izleyen aile kurgusu da bu algy glendirmektedir. Bu durumda kampanyada eitim ve gelir dzeyi yksek tketicilerin hedef kitlesi olarak belirlendii sylenebilir. Ancak kampanyann bu grup dnda kalan tketiciye ne kadar ulaaca ve onlar ne derecede bilinlendirecei belirsizlik iermektedir.

Grnt 1.

Grnt 2.

Grnt 2 de sahil kenarnda suyu yok olmu bir yer betimlenmitir. Bu meknn yazlk bir evin verandas olma ihtimali yksektir. Belirli ekonomik gc olan insanlarn sahip olduu bu meknda, okul tahtas ve eski model bir televizyon nnde oturan bireyler grlmektedir. ekirdek aileyi temsil eden ana baba ve iki ocuk, uzaktan kumanda dmesine baslmasyla Amerikan tipi ahap mobilyal televizyonda gelecekten gnmze zamanda yolculuk yaparken, lkemizde yaanabilecek susuzluk kaynakl evresel felaket senaryolarn farkl haber eklinde izlemektedir. (Grnt 2) Ancak bu haberlerin otomatik balamas ve ardk olarak dzenlenmesi bu nemli bilgilerin yeterince kavranlmasn engellemektedir. Oysa bireylerin, bilinsizce tketilen suyun sre ierisinde yarataca olumsuz etkilerin farkna varmas ve bilgilenmesi, onlar evresi iin daha duyarl olmaya ynlendirebilir.

359

Grnt 3.

Grnt 4.

Sudaki Ayak zim Web Sitesinde Metin ve Tipografi Kullanm Metinler grnt ve balkta verilmek istenen mesajn aklamasdr. Mesajn ierii, bilgi verici, inandrc ve olumlu davrana ynlendirici olmaldr. zgn ve yaln bir dil kullanlmal ve bireylerin alglama kapasitelerinin farkl olabilecei gz ard edilmemelidir. Ana mende yer alan Trkiyenin sudaki ayak izi ikonu tklandnda Trkiyenin yllk ortalama 1.61 milyon litrelik su izi ile dnya ortalamasnn zerinde olduu bilgisi verilmektedir. Dnyadaki tm insanlar Trkler gibi yaarlarsa, 2030 ylnda bir gezegene daha ihtiya duyacaz ifadesi dikkat ekmektedir (Grnt 3). Oysa web sitesinde ABD Kanada, spanya gibi gelimi lkelerin su tketim dzeylerinin ok daha fazla olduu grlmektedir. lkelerin sudaki ayak izleri arayznde, harita zerinde 43 lkeyi temsil eden yeil noktalara tklandnda; seilen lkedeki kii bana den yllk su tketim oran dereceli tpn iindeki deien su seviyesi ile verilerek ilgi ekici hale getirilmitir (Grnt 4). Web tasarmnn ipular arayznde; gnlk hayatta, temizlikte, beslenme ve bahe sulamada su tketimini azaltmaya ynelik neriler verilmektedir. Bu nerilere dikkat edildiinde ne kadar su tasarrufu yaplacann saysal ifadelerle ve kyaslamalarla aklanmas kullanclar tketim alkanlklarn deitirmeye tevik etmesi asndan olumludur. Ancak farkl kelime ve cmle yaplar kullanlm ve dil birliine dikkat edilmemitir. Web sitesinde gnlk ve haftalk su tketimini lmeye ynelik 12 anket sorusunun cevaplanmas istenmektedir. Ancak katlmc verecei yantn seenekler arasnda yer almamas durumunda yantn var olan en yakn seenee uydurmak zorunda kalmaktadr. lm iin belirlenen seeneklerde sklk aralklar yetersiz kalmaktadr. En evre dostu cevaplar verildiinde dahi Trkiyede kii bana den toplam su izi miktar 1614 (m3) deerin ok zerinde bir saysal deer ortaya kmaktadr. Anket sonucunda ortaya kan bu tablo, baz tketicilerin zerinde olumsuz etki yaparak tketim alkanlklarn deitirmek zere harekete gemekten alkoyabilecektir. Hiyerarik dzende yukardan aaya okuma prensibine gre yerletirilmi olan Bunu Durdurabilirsin bal basit ve samimi bir reklm diline sahiptir. Alt balk olarak Onlara yani ocuklarmza susuz bir gelecek brakamayz. nk her ocuun, suyun hayat verdii bir dnyada bymeye hakk vardr. Boa harcadmz her damla suyun ocuklarmzn geleceinde silinmeyen izler brakacan unutmayalm ifadesi kullanlmtr. Balk ve metin blou bireyi uyarp nlem almaya ynlendirerek olumlu davrana gemesine zemin hazrlamaktadr. Ancak Bunu durdurabilirsin bal, ayn zamanda, ocuun atlayn durdurabilirsin gibi bir anlam kaymas da yaratmaktadr. Grselde yer alan kollar yanlara ak, mayolu kz ocuunun duruu ve konumu bu anlam kaymasn glendiren bir nitelik tamaktadr. Balk altndaki metin, zemindeki bulut imgesiyle kararak, okunurluu azalmakta ve mesajn hedef kitleye ulatrlmas glemektedir. Sudaki Ayak zim kampanyas basit ve kullanm kolay bir site tasarmna sahiptir. Balant
360

dmelerine tklandnda alan sayfalar, ana sayfa ile ayn dzende olup sayfalar arasnda kolay gezinti yaplabilmesine olanak verilmektedir. Sitenin farkl blmlerine ulamak iin metin/szck balantlarndan yararlanlmtr. Ana mende balant ikonlar, sayfann st ksmnda siyah bir bant zerine tezat yaratacak ekilde beyaz rengin kullanld el yazs fontlarla oluturulmutur. Bu fontlar uzun cmlelerin okunmasnda glk yaratmaktadr. Bu sebeple harf aras espaslarnn incelikle dzenlenmesi gerekmektedir. Site iindeki metin dzenlemelerinde dz yaz karakteri ve sola blok hizalama kullanlmtr. nemli bilgiler renk farkllyla ya da kaln (bold) yaz karakteri kullanlarak vurgulanm, szck balantlar ile metinlerin devamnn okunabilmesi salanmtr. Metinsel bilgiler aydnlatc ve bilimsel verilere dayandrlmtr. Ancak Dnyadaki tm insanlar Trkler gibi yaarlarsa, 2030 ylnda bir gezegene daha ihtiya duyacaz ifadesi tad anlam asndan sorunludur. Trklerin yaam biimleri, kt bir rnek olarak gsterilmekte, dnyadaki fazla ve bilinsiz su tketiminin ba sorumlusu olduu mesaj verilmektedir. Sanayi ve Ticaret Bakanlnn Ticari reklm ve ilanlara ilikin ilkeler ve uygulama esaslarna dair ynetmeliinin 19. maddesine gre; Reklmlar, tketicilerin evre konusundaki duyarlln ya da bu alandaki olas bilgi eksikliini istismar edecek bir biimde yaplamaz. 2Bu ifadenin bamsz bir paragraf gibi bold yaz karakteriyle alt izilerek vurgulanm olmas ziyaretide bir nyarg oluturacandan tekrar ele alnmasnda yarar grlmektedir. Kampanya ana sayfasnda kampanya destekileri WWF Trkiye ve Omo markasnn evre iin yaptklar almalarn tantld web sitelerine balant salanmtr. Ska sorulan sorular ve linkler ile zenginletirilen bu men, ziyaretilerin srdrlebilir kaynaklarn korunmas iin yaplan almalar hakknda da bilgi almalarna olanak salamaktadr. Sonu Web sayfalarn ziyaret eden kullanc hangi bilgiyi nerede, nasl bulabileceini abuk fark edebilmeli, balant ve gezinti ikonlarn rahatlkla kullanabilmeli ve bilgiye kolay eriim salayabilmelidir. Web tasarmlarnda grsel ve tipografik elemanlar sayfa dzeni ierisinde birbirleriyle etkileim iindedir. Her e bir dierinin alglanrln olumlu veya olumsuz ynde etkiler. Kullanlan tm grafik unsurlarn bu ilikiler dikkate alnarak bir dil birlii ierisinde dzenlenmesi son derece nemlidir. Grnt ve ierik ilikisi zenle kurulmu tasarmlar, zihinde daha kalc izler brakr. Bireylerin kltrel farkllklar ve ekonomik gelimilik dzeyleri, onlarn nceliklerini farkllatrmaktadr. Bu balamda evre bilincini arttrmak iin yaplan kampanya ve benzer faaliyetlerin sunumunda, kullanlan grsellerin, ierik asndan kendi aralarnda ve metinle kurduklar etkileime zen gsterilmesi gerekmektedir.

Sanayi ve Ticaret Bakanlnn Ticari reklm ve ilanlara ilikin ilkeler ve uygulama esaslarna dair ynetmeliinin

19.maddesi http://www.alomaliye.com/ticari_reklam_uyg_yonetmelik.htm sitesinden alnmtr

KAYNAKLAR ALDERSON, Helen; (2005), Building Awareness Through a Social Marketing Project in Russia, Prevention and Control, Volume1, Issue 3, 261-262 BRUNER, Ric E., Best Practices for Optimizing Web Advertising Effectiveness, http://www. doubleclick.com/insight/pdfs/dc_bpwp_0605.pdf (Eriim tarihi: 08.03.2010) LINDSTROM, Martin, Brand Sense, Duyular ve Marka: 5 Duyuyla Gl Markalar Yaratmak, Optimistik Yaynlar, 2005:27
361

NIELSEN, J., (2000) Designing Web Usability, USA Riders Press pg: 143 PETTERSSON, R. (1993). Visual information. Educational Technology Publications, Englewood Cliffs, New Jersey pg: 47-55 ROTFELD, Herbert Jack; (2002), Misplaced Marketing: The Social Harm of Public Service Advertising, Journal of Consumer Marketing, 19(6), pg. 465-67. Seels, B.A. (1994) Visual Literacy:The definition problem, In D. M. Moore & F. M. Dwyer (Eds.) Visual literacy - A Spectrum of Visual learning Educational Technology Publications Englewood Cliffs. New Jersey, p.97-112 Useful Tips for Effective Web Design: 10 Principles Of Effective Web Design. (2009). (Eriim Tarihi: (11.11.2009) Unilever srdrlebilirlik raporu 2009 http://www.unilever.com.tr/Images/UL_ SURDURULEBILIRLIK_RAPORU_2009_tcm93-229419.pdf (Eriim Tarihi: 26.06.2010) WWF Sudaki ayak izim kampanyas web sitesi http://www.wwf.org.tr/ http://www.sudakiayakizim.org/default2.aspx

362

EVREYE DUYARLI VE SRDRLEBLR TASARIM

Dr. Blent BNGL Bakent niversitesi, letiim Fakltesi, letiim Tasarm Blm, ANKARA bingol@baskent.edu.tr

Giri Gnmzde tketime sunulan rn ve materyallerin retim aamasnda harcanan enerji ve doal kaynaklar gz nne alndnda maalesef byk ounluu retim aamasnda veya tketim sonunda atk olarak ekosisteme karmaktadr. rnein: Amerika Birleik Devletlerinde her 50 kg kat materyalin retiminde yaklak 1600 kg kat materyal ve enerji kullanlmaktadr. Neredeyse %94 gibi yksek oranda materyal ve enerji daha tketiciye ulamadan atk haline gelmektedir (Hawken, 1997: 40). evreye duyarl ve srdrlebilir tasarm, kresel evre krizine, hzla artan nfusa, istikrarsz ekonomik gelimelere, doal kaynaklarn azalmasna, ekosistemin zarar grmesine ve biyolojik eitliliin kaybna kadar birok olumsuz faktrn her geen gn insan yaamn olumsuz etkilemesine tepki ve nlem olarak gndeme gelen bir olgudur. Tketim rn, ina edilmi mekan ve hizmetlerin ekonomik, sosyal ve ekolojik srdrebilirlik prensiplerine uyumlu olarak tasarlanmas felsefesidir. Bu felsefe kapsamnda tasarm olgusu, birbirine bal drt balk altnda incelenebilir. Bunlar: Yeil Tasarm (Green Design) Yeil tasarm tek konu zerinde odaklanr, rnein geri dnm veya dnebilen plastik veya enerji tketimi. Eko-tasarm (Ecodesign) Eko-tasarm ise tasarm srecinin tm kademelerini ekolojik faktrler kapsamnda ele alr. Srdrlebilirlik iin Tasarm (Design for Sustainability) Srdrlebilirlik iin tasarm ise retimin evresel (kaynak kullanm, kullanm sonras etkiler) ve sosyal (kullanlabilirlik ve sorumlu kullanma) etkileri konusunu ele alr. Srdrlebilirlik (Sustainability) Srdrlebilirlik, varlacak bir noktadan daha ok takip edilmesi gereken yn tarif eder. (Bhamra, Lofthouse, 2007: 39)

ekil 1. Srdrlebilirlik Kavram

363

evreye duyarl ve srdrlebilir tasarmn amac, duyarl tasarm sayesinde evreyi olumsuz etkileyebilecek etkenlerin tamamen ortadan kaldrlmasdr. Bu balamda evreye duyarl ve srdrlebilir tasarmn gerekleebilmesi iin yenilenemeyen kaynaklarn kullanlmamas, evreye minimum olumsuz etkide bulunmas ve tketicilerin doal evreye duyarl olmalarnn salanmas temel gerekliliktir. Ekosistemi paylaan insanlarn byk ounluu bu fikirlere katlmaktadr. Asl olan bu fikirlerin hzl bir ekilde hayata geirilmesi ve gelecee hazrlanmasdr. Bu balamada ihtiyacmz olan ey, temellerin oluturulmas, dnce yapmzda hzl deiimler, deer yarglarmz, toplum liderleri ve profesyonellerle birlikte genel halkn da katlm ile evre ile olan etkileimimizin yeniden yaplandrlmasdr. Albert Einsteinn da dedii gibi Karlatmz ciddi problemler, bu problemleri yaratrken sahip olduumuz dnce yaps ile zlemez (Calaprice, 2000: 317). evreye duyarl ve srdrlebilir tasarm felsefesi mimarlk, i mimarlk, peyzaj mimarisi, kentsel tasarm, endstri rnleri tasarm, grafik tasarm ve moda tasarm gibi nerdeyse tasarm disiplinlerinin tamamn kapsamaktadr. Srdrlebilir ve evreye duyarl grafik tasarm, srdrlebilirlik prensiplerinin grafik tasarma uyarlanmasdr. Grafik tasarm rnlerinin (ambalaj, basl materyaller, yaynlar v.b.) hammadde, ileme, retim, tanma, kullanm ve elden karma aamalarnda evreye olan etkileri bu kapsamda ele alnr. Grafik tasarmclarn tasarm srecinde ve materyal seiminde evreye duyarl ve srdrlebilir tasarm ilkelerine bal olmalar, rettikleri tasarm rnlerinin evreye, sosyal yaama ve ekonomiye olumlu kazanmlar olarak geri dnecektir. AIGA (Center for Sustainable Design) ya gre, tasarmclarn retim srecinde gz nnde bulundurmalar gereken hususlar aada sralanmtr: retim iin gerekli materyallerin miktarn azaltmak Geri dnm ham maddeden retilmi kt kullanmak Basm iin dk VOC (volatile organic compounds uucu organik bileim)a sahip matbaa mrekkebinin kullanlmasn salamak En az ulam gerektiren retim metodu kullanmak Enerjisini geri dntrebilen firmalar tercih etmek Mmknse rnlerini birden fazla amaca uygun tasarlamak Mmknse tasarm rnlerinde doada yok olabilen veya geri dnebilen materyaller kullanmak Mmknse basl yerine dijital format kullanmak Tasarm rnlerini depolama veya ekstra enerji kullanlmasn gerektirmeyen niteler halinde tasarlamak retim aamasnda mmknse sivil toplum rgtleri tarafndan onaylanm firmalar ile almak Yeil Tasarm ve Katmanlar Grafik tasarmcnn rol belirgin ekilde dnlebilir: madde zerinde deiiklik yapabilen; mesaj yaratan ve deiimi temsil eden kimse. Dougherty, Green Graphic Design kitabnda tasarm byk ve olgun bir avokadoya benzetmektedir. Avokadonun en d kabuu kt ve basknn fiziksel dnyasn temsil etmektedir. Kabuun altndaki etli ksm ise marka ve bilginin blgesidir. Avokadonun merkezine doru inildiinde ise ekirdee ulalr. ekirdek ise deiime etki eden tm mesaj ve tasarm elerini iermektedir. Madde zerinde deiiklik yapabilen tasarmc Grafik tasarm eitimi veren okullarda dnyas aslnda Bauhaus ve Gutenbergden miras kalan tipografi, grnt, kt ve mrekkepten ibarettir. Bu dnya iersinde ise tasarmclar kelimeler zerinde deiiklik yapan, grntler yaratan ve materyalleri belirleyen kiilerdir. Grafik tasarm kavram ierisinde yeil tasarm daha iyi fiziksel materyalleri bulma ve kullanma olaydr. Tasarmclar geri dnen ve aalarn kesilmesini nleyen ktlar aratrabilir veya doaya zarar vermeyen ve
364

zehirli olmayan mrekkepleri bulabilir veya atk kat miktarn azaltan katlama ve yaplandrmalar yaratabilirler. Yeil, yani evre dostu grafik tasarm konusunda balca akla gelen unsurlar bunlardr. Mesaj yaratan Tasarmclarn oluturduu mesajlar, yaratt markalar ve insanlar zerinde yaptklar etkiler kt ve baskdan ok daha ileri etkilere sahiptir. Tasarmclar daha iyi materyaller ve retim teknikleri bulmann yan sra dnya zerinde olumlu etkiler yapan mesajlarda verebilirler. Benzer ekilde yeil tasarmclar firmalarn markalarn glendirerek pazarda daha baarl bir konuma gelmesine de yardmc olurlar. Buna karlk olarak ta bu firmalar kendi mterilerini sosyal ve evre ile ilgili konularda eiterek geri dn yapm olurlar. Yeil, yani evreye duyarl mesajlar sadece kar amac gtmeyen organizasyonlarla snrl kalmayp, firmalarn kendilerini sosyal ve evresel konularda kendilerini yeniden konumlandrmalar konusunda olumlu etkilerler. Bu etkiler firmalara uzun vadede iletme maaliyetleri konusunda getiri olarak geri dner. Deiimi temsil eden tasarmclar Tasarmclar tasarmlar sayesinde herhangi bir rn veya hizmetin ieriini deitirme gcne sahiptirler. Bu noktada evreye duyarl tasarm olumlu deiim anlamnda etkili gce sahiptir. Yeil tasarmn olanaklar tasarmcnn kendi roln nasl belirledii ile direkt alakaldr. Eer tasarmc kendi roln materyali zerinde deiiklik yapan olarak belirlerse younlamas gereken konu geri dnen kt ve evreye duyarl basm teknikleridir. Eer bu rol mesaj reten ise grevi fikir ve zerinde alt markalar aktif olarak etkilemektir. Son olarak eer tasarmc deiimi temsil eden ise rol hedef kitlesinin, mterisinin ve i arkadalarnn eylemlerini deitirmesidir. (Dougherty, 2009: 8-12) evreye Duyarl ve Srdrlebilir Grafik Tasarm evreye duyarl ve srdrlebilir tasarm kendini daha ok mimari tasarm alannda gsterse de, evre ve doal kaynaklarn hzla yok olduu gnmzde, grafik tasarmclara da birok sorumluluk dmektedir. Bu sorumluluklar tasarm aamasndan retim aamasna kadar birok evrede kendini gstermedir. Grafik tasarm rnlerinin hayata getii basm aamas evre ve srdrlebilirlik anlamnda en ok katknn yaplabilecei alandr. Grafik tasarmclar bask aamasnda retim teknikleri konusunda tercih ve seenekleri ynlendiren kiidir. Grafik tasarmclarn yapacaklar tercih ve seimler uzun vadede evrenin korunmas iin hayati neme sahiptir. Tasarmclar, projelerini tasarlarken aadaki unsurlara dikkat ederek kresel anlamda evreye katkda bulunabilirler. Tasarm planlarken, kdn her iki tarafn kullanarak, standart kt boyutlarn tercih ederek ve hafif gramajl kt kullanmna ynelerek kat sarfiyatn nleyebilirler. Klorin kullanmadan retilen ve zellikle geri dnm kat tercih edebilirler. Neon ve metalik mrekkep kullanmaktan uzak durabilirler. Su bazl yaptrc ve kaplama tercih edebilirler. Bask adedini ihtiyacnda tutabilirler. Mmkn olan durumlarda su kullanmadan bask yaplan litografi tekniini tercih edebilirler. (Sherin, 2008: 64) Bunun yan sra tasarmclar, altklar matbaalarla iletiim iinde olarak matbaann dk seviyede VOC (Volatile Organic Compounds - uucu organik bileim) ieren veya hi iermeyen mrekkep ve temizleme solventleri kullanmalarn salayabilirler. VOCler bask teknolojisinde kullanlan mrekkep, solvent ve temizleyicilerdir ve insan saln ve atmosferi (ozon tabakasn) olumsuz etkileyen kimyasallardr. Bununla birlikte altklar matbaann mmkn olan seviyede geri dnebilen materyaller kullanmas ve atklarn gvenli ekilde doaya karmas konusunda ynlendirmeleri de mmkndr.
365

retim aamasnda nem tayan dier nemli unsurlar ise su kullanm ve ciltleme yntemleridir. Tasarmclar bu aamada mmkn olan durumlarda dijital bask gibi su kullanm nleyen basm tekniklerini tercih etmelidirler. Ayrca, ok sayfa ieren rnlerin ciltlenmesinde yaptrc ve kaplama kullanlmaktadr. Bu yntemler evreye ve insana zarar veren yan ktlara sahip olduu iin %100 toksin iermeyen ve su gerektirmeyen UV kaplama tercih edilebilir ve ciltleme yaplrken kimyasal ieren yaptrc kullanmak yerine kalyama ve tel diki tercih edilmelidir. Bu durum, kullanm mr tamamlanan basl materyallerin geri dnmnde sarf edilecek enerjiyi azaltacak dier yandan doaya en az zarar verecek atk aa karacaktr. Grafik tasarmclara den dier bir grev ise, altklar mterilerin eitilmesidir. Bu aamada tasarmclar, mterilerine tasarm ve retim sreci konusunda bilgi vererek geri dnm ve evre korunmas konusunda mterilerini bilinlendirebilirler. Bylece tasarmclar mterilerin projelerini gerekletirirken tercihler asndan onlarn tam desteini alabilirler. Bu balamda atlacak ilk adm, mterilerin proje zerinde dzeltmeler yaparken pe gidecek olan basl materyaller yerine, ekran zerinden dzeltme yapmalar salanabilir. KAYNAKLAR AIGA Center For Sustainable Design. www.livingprinciples.org. (6 Kasm 2010, 17:55) Bhamra, T., Lofthouse, V. 2007. Design for Sustainability. ngiltere: Gower Publishing House Calaprice, A., ed. 2000. The Expanded Quotable Einstein. ABD - Princeton: Princeton University Press. Dougherty, B. 2009. Green Graphic Design. ABD New York: Allworth Press Hawken, P. 1997. Natural Capitalism. The The Next Industrial Revolution. ABD Washington DC: Earthscan Sherin, A. 2008. SustainAble. ABD Minneapollis: Rockport Publishing.

366

GRAFK TASARIM DERSNDE BR RETM PROGRAMININ TEKNK VE YNTEMLER OLARAK ANALZ (DENEY VE GZLEMLER)
Yrd. Do. Dr. Dilek OUZOLU Gazi niversitesi, ANKARA dileko@gazi.edu.tr

Grafik Tasarm Kavram Grafik tasarm Tuksala gre (2008), grsel, simgesel, didaktik, kiisel mantra ve sosyal evredir. Anlam ve simgeyi betimlemenin ve grsel iletiimin rndr. Grafik tasarmn temel amac imgelemek ve verilmek istenen mesaj iletmektir. Bu iletiimin kurulduu karlkl kanal tasarmn en nemli elerinden biridir. Yani mesaj hazrlayan ve mesaj alan arasnda ortak bir grsel etki gcnn btnlnde olmas gerekir. Tasarm alglayan izleyicinin kiisel deneyimleri ve ait olduu kltrel ereve dolaysyla oluan grsel anlam bu gcn bulutuu noktadr. Tasarmn yapmas gereken kavramlarn dizimini grsel bir kompozisyonda; rengi, tipografiyi (sz dizim) ve mizanpaj (sayfa dzeni) kullanarak mesaj vurgulayp alcya iletmesi gerekir. Grafik tasarmn biimlenmesinde grsel forml geometrik dil olarak nokta, izgi ve yzey oluturur. Tamamen bir matematiksel forml olarak grlmesede, grafik imgelemede bu l kombinasyon dnlmelidir. Grafik tasarmn temel amac grsel iletiim kurabilmektir. Grafik tasarmc yaratma srecinde aada belirtilen elerden ayr kendi kiisel kompozisyonlarn oluturma eyiliminde olabilir. Ancak, genellikle tasarm sreci iinde u tasarm eleri kullanlr: Denge ve Simetri, Renk ve Desen, Orant ve Grsel Hiyerari, Grsel Devamllk, Vurgulama, Btnlk, Sanat Akmlarna Bamllk. Aratrma Metodlar Grafik tasarm gerekletirirken problemi zmek, bir ok bilimden yardm alarak aratrma ve yaratclk iin n hazrlk olarak deerlendirilmelidir. Tasarlanacak nesneyi btnde uyum iinde ortaya karmak iin fikirsel yaratm sreci ilevi yle sralanabilir. Grafik Tasarm Konu/Obje Aratrma 1) Neden ve Nasl: Problem zme aamasdr. Nicelik veya nitelik olarak aratrlr. 2) Fikirsel Analiz: Dilbilimsel, retorik, anlam bilimi, psikoloji yani anlam analizi yapabilmek. 3) Grsel Aratrma: 4) Kitle ve Mesaj: letiim teorileri; a-levsel b-Anlambilimsel 5) retim Yntemi ve Kullanlan Malzemeler: Tasarm yeri, doadan malzemeler, elektronik ortam. 6) Tasarm: Tasarmn tamamlanma evresi. 7) Sonu ve Etkisinin Deerlendirilmesi: 8) Grafik Tasarm Yntem ve Ara-Gereler Tasarm oluma srecinde aratrmadan sonra u aamalar gerekleir: 1) Taslaklarn notlar ve skelerin oluturulmas 2) Karalamalar 3) n taslaklarn hazrl 4) Ayrntl taslak izmek 5) Tasarmn bilgisayar ortamna aktarm
367

Tasarm proje esasl bir yntemde plan formu hazrlanarak yrtlr. Gerekli olan malzemeler masast tasarmclkta kullanlan sistemler seilmesi gibi ayrca tamamen el sanat ve izim olarak kat stnde olabilir. Ancak elle yaplan almalarda yine elektronik ortamda taranr ve hazrlanp sonu aamasna geilir. Ara-Gereler izim Masas, Cetveller, Kesim Mat, Grafik izim Kalemleri, Esnek Eriler, Masast programlar, izim yazlmlar, Bilgisayar (MAC, PC), Tarayc, Kalem Tabletler, Ikl Kutu, Fotoraf Makinas. retim Yntem ve Teknikleri Gsteri (kullan gsterme), Soru-Cevap, Bireysel alma, Grup almalar, Tartma, Anlatm, rnekler Gsterme, Gezi-Gzlem, Dramatizasyon. Yntem ve Seiminde Dikkat Edilen Hususlar: Dersin Kazanmlar, renci Gereksinimleri, Ekonomiklik, Kullanlabilirlik, Okulun ve Atlyenin Fiziksel zellikleri, renci Says, Yntemin renci Dzeyine Uygunluu, Yaratcla Uygunluk. Yntem ve Tekniklerinin Seimi le Ara-Gere Kullanmn Etkileyen Unsurlar: Kullanlacak Ara-Gerecin Okulda Olmas Durumu, Atlye Fiziki Ortamnn Yeterlilii, Snf Mevcudu, Kullanlmak stenen Ara-Gerecin Maliyeti, Mfredat Yetitirme, rencilerin Derse Yaklam (stekli veya steksiz olma). Bulgular ve Yorum 1. Grafik Tasarm Dersinde retim eleman genellikle hangi retim yntem ve teknikleri kullanmaktadr? retim Elemann Grafik Tasarm dersinde en fazla kulland yntem ya da tekniin rnekler gsterme, bunu srasyla anlatm, soru-cevap, gsteri yntemleri izlemektedir. En az kullanlan yntemler ise gezi-gzlem ve dramatizasyondur. Bu bulgular retim elemann genellikle geleneksel retim yntem ve tekniklerini kullanma eiliminde olduu biiminde yorumlanabilir. Dersin ama ya da kazanmlar ile renci ihtiyalar derste kullanlacak retim yntem ve tekniklerini belirlemede nemli bir unsurdur. Grafik Tasarm dersi de zellii gerei rencilerin grup almalar ya da bireysel almalar yapmalarna olanak salamaktadr. Bununla birlikte, retim elemann kulland yntem ve teknikler daha ok retim elemann aktif olduu geleneksel yaklam temsil etmektedir. 2. Grafik Tasarm Dersinde retim eleman retim yntem ve tekniklerinin seiminde nelere dikkat etmektedir? Yntem ve tekniklerinin seiminde dikkat edilen hususlar incelendiinde, retim yntem ve tekniklerinin seimini etkileyen en nemli unsurun yaratcla uygunluk olduu grlmektedir. Yntemin renci dzeyine uygunluu, dersin kazanmlar, ekonomiklik ve kullanlabilirlik zellikleri de derste kullanlacak retim yntem ve tekniklerin seimini etkileyen nemli etkenler olarak deerlendirilmitir. Bununla birlikte, okulun ve snfn fiziksel ortamnn zellikleri ve renci saysda, yntem seimini etkileyen nemli hususlar olarak grlmektedir. 3. Grafik Tasarm Dersinde retim elemann retim yntem ve tekniklerinin seimi ile aragere kullanmn etkileyen unsurlar nelerdir? retim Elemann retim Yntem ve Tekniklerinin Seimi le Ara-Gere Kullanmn Etkileyen Unsurlar: Kullanlacak Ara-Gerecin Okulda Olmas Durumu, Atlye Fiziki Ortamnn Yeterlilii, Snf Mevcudu, Kullanlmak stenen Ara-Gerecin Maliyeti, Mfredat Yetitirme, rencilerin Derse Yaklam (stekli veya steksiz olma). Sonu ve neriler 1) Grafik tasarm ve eitimi veren bir retim eleman; kulland retim yntemlerini belirlerken ileyecekleri konuyu, ellerinde bulundurduklar ara ve gereleri, kullanlmas planlanan teknikleri, rencinin bilgi dzeyini, renci grubunun saysn yeteneklerini ve ilgilerini gz nnde bulundurmaldr.
368

2) En az kullanlan yntem ya da tekniklerin gezi-gzlem, dramatizasyondur. Dramatizasyon yntemi, bilisel davranlar, duyusal zellikleri ve devinisel becerileri kazandrmada bir retim yntemi, bata duyularn eitimi olmak zere btnsel bir estetik anlay oluturmada sanat eitimi alan ve yaanlan sreci tanmlamada, aklama ve kontrol edebilme olanaklaryla da bir disiplindir. Sana gre (2003) yaratc drama, nceden yazlm hazr metin dnda, katlmclarn kendi yaratc bulular, zgn dnceleri, znel anlar ve bilgilerine dayanarak oluturduklar eylem durumlar ve doalama canlandrmalardr. Dramatizasyon ynteminin grafik tasarm eitiminde simgesel ve kavramsal grafik almalarnda kullanlabilir; ocuk ykleri, masallar, kitap resimleme gibi illstrasyon almalarnda ayrca btn tantm amal grafik tasarm almalarnda ve zellikle animasyon almalarnda etkili olabilir. Tartma, rencilerin bir konu zerinde dnmelerini salarken iyi anlalmam noktalarn pekimesine yardmc olur. Bu yntem, konunun kavranma aamasnda karlkl grler ortaya koymak, bir problemin zm yollarn aramak ve deerlendirme asndan ok etkilidir. Grafik tasarm bir ekip ii olarak dndmzde bu yntemin faydalar olduka aktr. 3) Grafik tasarm ve eitiminde kullanlan ara-gerelerin eksiklikleri giderilmelidir. rencilerin ihtiya duyduu gereler byk lde niversite tarafndan salanabilmelidir. 4) Eitim-retim faaliyetlerinin deerlendirilmesi mutlaka yaplmaldr. almalar sonucunda elde edilen rnn yani gelitirilen renci davranlarnn nitelii hakknda karar verilmelidir. Bu davranlarn oluumunu etkileyen tm unsurlarn (program, retim eleman, renci, aragereler vb.) kalitesini belirlemek gerekmektedir. Deerlendirme, bir lme ilemi sonucunda bir ltle karlatrlmas ve buna bal olarak bir yargya varlmasdr. Sanat faaliyetleri iinde bir deerlendirme yapmak g olabilir; bu bilinle yaklald takdirde renci kendi kendisiyle kyaslanarak geliimi, baars ve renme dzeyi gz nnde bulundurularak deerlendirilmelidir. KAYNAKLAR DEMREL, zcan. (2004). retimde Planlama ve Deerlendirme. Ankara: Pegem A. KIRIOLU, Olcay Tekin. (2002). Sanatta Eitim. Ankara: Pegem A Yaynclk. KKAHMET, Leyla. (2006). retimde Planlama ve Deerlendirme. Ankara: Nobel. LANDA, Robin. (2001). Graphic Design Solution. Kanada: OnWord Press. SAN, nci. (2003). Sanat Eitimi Kuramlar, Ankara: topya Yaynevi. TAN, eref. (2005). retimi Planlama ve Deerlendirme. 7. Bask. Ankara: Pegem A. TEPECK, Adnan. (2002). Grafik Sanatlar. Ankara: Detay & Sistem Ofset Yaynclk. TUKSAL, Mine. (2008). Grafikerin El Kitab. stanbul: Pusula Yaynclk.

369

GNMZ ADA GRAFK TASARIM ETMNN TRKYEDE UYGULANABLRLLNN SALANMASI

r. Gr. Ekrem etin BGAT Kadir Has niversitesi, STANBUL cbigat@khas.edu.tr

GR Gelien teknolojiler ile gnn koul ve taleplerine gre ekillenen dnya grafik tasarm eitimiyle ilgili olarak Trk grafik tasarm eitiminin bu deiimi yakalayabilmesi iin ne ekilde yeniden yaplanmas gerektiinin altnn izilecei; bugnk grafik tasarm eitiminin ne tr dzenlemelere, farkl tanmlamalara, yeni aralara ve yeni modellere ihtiya olduu yurt dndaki rneklerle karlatrlmalar yaplarak saptamalara varlacaktr. Ayrca Trk grafik tasarmnn eksikleri zerinde de durulacaktr. Bu eksikleri aadaki gibi blmler halinde inceleyeceim. GRAFK TASARIM ETM SORUNLARI a. niversite ncesi eitimin zayfl ve ilgisiz bir neslin varoluu lkemizde niversite ncesi eitimin genellikle zayf olmas, alt yaps yeterli olmayan, okuma, renme alkanl kazanmam bir nesli niversite rencisi olarak karmzda grmekteyiz. Bunun iinde alt yaps olumam, birikimi ve genel kltr eksiklii olan rencilere gerekli donanmlar vermek gereklilii domutur. Bu alt yapy zellikle birinci snfta Uygarlk Tarihi, Sanat Tarihi, Grsel Kltr, Sanat ve Tasarm Kltr gibi derslerle kurmalyz ki sonrasnda gelecek olan eitimi salam olarak oluturabilelim. niversite ncesi eitim seviyesinin dk olamasnn dnda rencilerde bir isteksizlik olarak adlandrabileceimiz bir konsantrasyon eksikliini de yaamaktayz. Btn bunlar grafik tasarm eitimine balarken yaadmz dezavantajlarmzdr. b. renci seimininin (yetenek snavlarnn) eksiklii renci seimini yaparken yaratcla sahip, bilgi birikimi en iyi olan rencileri semek en doru olan yntemdir. Sadece desen yeteneine bakarak rencileri grafik tasarm blmne renci olarak kabul etmek doru bir yntem deildir. Bu yntem resim, heykel ve seramik gibi gzel sanatlar branlar iin geerli olabilir. Fakat, grafik tasarm eitimi alacak rencileri semek iin doru bir yntem deildir. yi deseni olan rencileri seebilmek grafik tasarm eitimi iin bir avantajdr fakat esas olan ncelikle yaratclk gc ve bilgi birikimi olan rencileri semek olmaldr. Grafik tasarmclardan beklenen en nemli ey bir tasarm problemini zerken yaratclklarn kullanarak tasarm problemini zgn bir anlatmla zmeleridir. c. Kendi farklln, zelliini oluturamayan programlarn varl lkemizde grafik tasarm eitimi veren programlar birbirlerine benzer ders planlarn sahiptirler. Eitimlerinde ki yntemlerle farkllklarn ve zelliklerini ortaya koyamamaktadrlar. Programlar, rencilerine vermi olduklar eitim biimiyle, sahip olduklar sistemle farkllklarn ne kartmaldrlar. rnein, yaratcl ya da teknii n plana kartarak bir farkllk salanabilir. rencilerin tasarm problemlerini zerken kavramsal dnmeyi n plana karmalar eitim ierisinde salanabilir. Eitim biimi, nasl bir formasyonla yetitikleri, rencilerin mezun olduklarnda nasl bir tasarmc kimliine sahip olacaklarn gsterecektir. Bu farkll ortaya kartmann yoluda farkl ders planlar ve farkl branlar oluturabilmektedir.

370

d. zgn bask teknikleri gibi uygulamalara arlk veren grafik tasarm kurumlarnda gerekli deiimlerin yaplmamas Seksenli yllarn grafik tasarm artlarna gre hazrlanm ders planlar gnmz koullarna uyarlanmaldr. rnein, zgn bask teknikleri dersi bugnn grafik tasarm eitiminin olmazsa olmaz deildir. Yetmili ve seksenli yllarda grafik tasarm blmnde arlkl olarak verilen bu ders resim blmnden alnan bir havuz dersi olmaldr ve isteyen grafik tasarm rencileri bu dersi semeli havuz dersi olarak resim blmnden almaldr. Gnmz grafik tasarm gelien teknoloji ve gnn beklentilerine gre ok farkl bir konumdadr. Bu artlar oluturacak web sayfas tasarm, multimedia dersleri gibi dersler ders programlarna alnmal ve bu derslere ncelik verilmelidir. e. Yabanc lkelerde yaplan rneklerin kopyalanmas. Yaratcla sahip tasarmclarn yetimemesi Yaratcl ve kendi slubunu oluturamayan tasarmclar yurt dnda yaplm olan ilere bakarak benzerlerini hatta birebir aynlarn kopya ederek uygulamaktadrlar. zc olan bunlar profesyonel grafik tasarmclar yapmaktadrlar. randa Morteza Momayez ve srailde Yossi Lemel isimli tasarmclar kendi dillerini oluturmular ve dnyaca kendilerine ait tasarmlaryla tannmaktadrlar. Bizim otuz seneyi aan zaman iinde kendi farklln ortaya koymu bir tasarmcmz ne kmamtr. ne kan tasarmclarmz mutlaka benzer rneklerini darda grdmz tarzlardan etkilenmi orjinalleri daha nce yaplm olan ilerin benzerlerini yapmlardr. Buda Trk grafik tasarmnn en nemli eksilerindendir. f. Tipografi tasarmcs, illustratrlerin yetimemesi Gnn koullarna gre bir eitim veremediiniz zaman grafik tasarmclar yaratclklarn ortaya koyamazlar, gnn teknolojilerine hakim olamazlar ve bunun sonucu olarakta darda yaplan ilerin kopyalarn yaparlar. rnein, illustrasyona yetenei olan tasarmclar sadece illustrasyon yaparak yaamlarn srdrememektedirler. llustrasyona ihtiyac olan kurumlar bir Trkiyede bir illustratre illustrasyonu yaptrmak yerine yurt dndan bir illustratrn iini almay tercih etmektedirler. Sonuta tasarm ve sanatta arz talep dorultusunda geliir. Bu tr nedenlerle geliemeyen sektrler kendi alanlarnda elemanlarnda yetimesine engel olmaktadrlar. alma alanlarnda branlamaya gitmeli ve eitimimizi de ona gre dzenlememiz gerekmektedir. g. Teknolojinin program ve program dili baznda kullanmnn yetersiz olmas Sanat ve tasarm var olduundan beri teknoloji ile i iedir ve varln teknolojiye paralel olarak srdrmektedir. (Abdullah, 2010). Dnyann zelliklede kapitalizmin etkin olmas ile Amerika Birleik Devletlerinde etkin olarak ortaya kan grafik tasarm ve reklam sektr beraberinde kendi bulduu teknolojileri; Apple bilgisayar, IBM bilgisayar, Adobe, Macromedia gibi tasarm programlarnn kullanmyla dnya grafik tasarmna yeni bir yn izmitir. Hatta internet teknolojileri, biliim sektrnde bugn web tasarm gibi etkili bir kolu da grafik tasarmclarn i alan ierisine girmitir. nteraktif uygulamalar, Dream Weaver, Flash gibi web tasarm programlar, java script gibi yazlm dilleri, 3D programlar grafik tasarmclarn alma alanlarn oluturmaktadr. Bu eitimin alnaca yerlerde niversitelerimizin grafik tasarm eitimi veren faklteleridir. Bunun iin fakltelerimiz dnya teknolojilerini takip etmek ve buna gre eitimlerini gelitirmek zorundadrlar. Aksi halde an teknolojilerine hakim olamayan, donanmlar eksik bir tasarm lkesi olarak kalrz. h. Trkiyedeki niversitelerin eitim branlarnn yurt dndaki niversitelerin eitim branlarnn detayl almalarnn dnda kalmas Grafik tasarmn dnyada geldii noktaya bakarsak rnein Amerika Birleik Devletlerinde Tasarm okullarnn programlarnda bulunan blmlere bakacak olursak; rnein, San Franciscoda eitim veren Academy of art Universityde Reklamclk, animasyon ve grsel efektler, moda, oyun tasarm, ilustrasyon, multimedia iletiimleri, fotoraf, web tasarm ve yeni medya isimli blmler bulunmaktadr. Bu branlama
371

beraberinde detayl almalar beraberinde getirmekte ve yaplan tasarmlarda bu detayl almalarn sonularn grmekteyiz. Maalesef Trkiyede Gzel Sanatlar Fakltesi Gzel Sanatlar Eitimi veren niversite says 51dir. (Haldun, 2008). Fakat yukarda rneini verdiim bir branlama hi bir okulumuzda bulunmamaktadr. Onun iin yeni alanlara, yeni tanmlamalara, yeni aralara ve yeni malzemelere ihtiya vardr. Dikkat edilecei zere gelimi lkelerde branlamann ne ktn grmekteyiz. Bugn rnein illustrasyon eitimi veren bir llustrasyon blm hi bir niversitemizde yoktur. Sadece grafik tasarm programlar ierisinde ders olarak illustrasyon dersi ve ya dersleri alnabilmektedir. Ayrca, yurt dndaki programlarda ki derslere baktmzda da zgn kitap tasarm, afi tasarm, tasarm gridleri, deneysel tasarm, gibi ders almalar uygulanmaktadr. . Tasarm branlarnn disiplinler aras ilikisinin eksiklii Tasarm branlarnn birbirleriyle ilgili yanlar vardr. lkemizde eitim kurumlarmzda blmler aras bir koordinasyon almasyla ortak dersler verilmemektedir. rnein, Grafik tasarm blm ve Endstri rnleri Tasarm blmleri rencileri ortak olarak ambalaj tasarm dersi zerinde ortak projeler retebilirler. Bir rnn ambalaj, rn kimliinin tasarm, logosu ve kurum kimliinin tasarm grafik tasarm rencileri; rnn ambalaj tasarm, ambalaj ekli stand tasarmda endstri rnleri tasarm rencileri tarafndan birlikte tasarlanabilir. Ayn ekilde grafik tasarm rencileri bilgilendirme tasarm dersini Mimarlk Blm rencilerinin evresel Tasarm dersleri ile birlikte oluturabilirler. Bylece renciler farkl disiplinlerden insanlarla beraber almasn renebilirler. Birbirlerinin deneyimlerindende yararlanm olurlar. i. Yurt dndaki grafik tasarmclardan istenen i vasflarnn Trkiyede ki grafik tasarmclardan istenen vasflarn karlatrlmas Amerika Birleik Devletlerinde bir grafik tasarmcda aranan vasflar rnein yledir; Photoshop, Illustrator zerine uzman. Hareketli grafik tasarm bilgisine sahip, Final Cut Pro, After Effects, ve Flash kullanabilen. 3D programlarna hakim. Oysa ki, Trkiyede bir grafik tasarmcnn Macromedia FreeHand ve Adobe Photoshop gibi iki nemli program etkin olarak kullanabilmesi genellikle yeterli olmaktadr. ok ender olarak Adobe InDesign page layout programn da kullanabilmesi bugnlerde istenmektedir. Trkiyede page layout programlar olan Adobe Indesign ve QuarkXPress programlar yerine yllardr bir vektrel izim program olan Macromedia FreeHand program kullanlmaktadr. Buda gerekli teknolojiyi ve onun getirdii avantajlar kullanamamak demektir. Halbuki dnyann dier lkelerinde sayfa dzeni uygulanarak yaplan; dergi tasarm, kitap tasarm veya gazete tasarm bu programlar kullanlarak yaplmaktadr. j. Devlet niversitelerinin donanm eksiklii ve sektrn desteinin yok denecek kadar az olmas Devlet niversitelerinin gnn koullarn salayacak donanma sahip deillerdir. Buda eitimi olumsuz bir ekilde etkilemektedir. Burada yurtdndaki rnekleri grld gibi zel sektr niversitelerle ortak almal ve onlar desteklemelidir. Bu ekonomik anlamda sorumluluk alma ve rencilerin sektre kazandrlmalar anlamnda profesyonel alma ortamlarnn renciler tarafndan kullanlabilir alanlara dntrlmesi eklinde olmaldr. k. Yaynlarn ksrl Grafik tasarm konusunda teorik bilgileri ieren kitap gibi yaynlar yabanc dildedir ve yabanc dil bilmeyen tasarmclar ve renciler bu bilgilere ulaamamaktadrlar. Bu nedenle yabanc dillerden eviriler yaplmal ve zellikle akademisyen hocalarn bilgi birikimlerini yayn yolu ile paylamamalar Trk grafik tasarmnn nemli problemlerinin banda gelmektedir. l. Kurslarn grafik tasarm eitimi vermeleri Trkiyede ki grafik tasarm eitiminin belli bir standarta oturtulmas ile birlikte son yllarda alan
372

grafik tasarm kurslarnn engellenmesi gerekmektedir. 3 veya 6 aylk kurslarn sonucunda ucuz insan gc oluturulmaktadr. Fakat, bu kadar ksa bir zamanda bir grafik tasarmc yetitirilemeyecei iin bu adaylar yaplan grafik tasarm ilerini olumsuz ynde gelimesine neden olmaktadrlar. Ayn ekilde alayl diyebileceimiz ajanslarda ve grafik stdyolarnda yetien operatr ve grafikerler de yaratclk konusunda ok eksik tasarmlar yapmaktadrlar. Ksaca grafik tasarm eitimi ok ciddi standartlara oturtulmaldr. SONU Sonu olarak a yakalamaya alan fakat gerekli temel deiiklikleri yapamad iin salkl bir ekilde geliemeyen Trk grafik tasarm yukarda saym olduum problemleri zmek durumundadr. Gnn grafik tasarmn dnyasnn kulland teknolojiler, aletler, alanlar ve aralar bellidir. Zamann gerei, bu aralara hakim olabilmekte ve yaratc eitim veren niversite blmlerini, programlarn ve derslerini hazrlayarak branlarnda uzmanlam tasarmclar yetitirmeliyiz. KAYNAKLAR zbudun, Haldun (2008). Sanat eitimci yetitiren kurumlarn akreditasyonu iin, multimedia zellikli bilgisayar a: Accrediartnet, sayfa 1-7. Ayaydn Abdullah, (2010), Temel tasarm eitiminde bilgisayar teknolojisinin gereklilii ve gelecei, Dicle niversitesi Ziya Gkalp Eitim Fakltesi Dergisi, 15, sayfa 52-62.

373

GRAFK TASARIM ETMNDE MNYATR ETMNN YERNN NCELENMES

Elnra AHMETOVA Gazi niversitesi, Eitim Bilimleri Enstits, Grafik Eitimi Bilim Dal, Yksek Lisans rencisi, ANKARA elnara.ahmetova@hotmail.com

Giri Bir milletin temel deerlerinden birisi olan sanat, onun genel yapsn, kltrel deerlerini yanstan nemli bir unsur nitelii tamaktadr. Geleneksel sanatlar, ulusun kltrel hazineleridir ve gemi ile gelecek arasnda ba kuran etmenlerdir. Trk milletinin, birok alanda olduu gibi geleneksel sanatlarda da zengin bir gemii bulunduu bilinen gerekler arasndadr. Asrlarca oluan bu birikimin an artlarna uygun olarak deerlendirilmesi, hem retilecek yeni sanat yaptlarnn kltrel deerleri yanstan zgn niteliklere sahip olmasna katk salayacak hem de bu eserlerin gelecek nesillere aktarlmasna olanak tanyacaktr. zellikle farkl dallaryla geni kitlelere ulaabilen ve toplumla srekli iletiim hlinde olan grafik sanatnn gelenek ve gelecek arasndaki ilikiyi oluturma ve gelitirmede etkin rol oynayabilecei dnlmektedir. Bu beklentilerin karlanabilmesi iin grafik sanat eitimi veren kurumlarda geleneksel sanatlarn verimli bir biimde retilmesinin nemi anlalmaktadr. Bylece mevcut durumun tespti iin aratrma yaplmas gereklilii ortaya kmtr. Minyatr Sanat Geleneksel sanatlarn nemli bir dal olan minyatr, Trk Dil Kurumu tarafndan ounlukla eski yazma kitaplarda grlen, k, glge ve hacim duygusu yanstlmayan kk, renkli resim sanat. biiminde tanmlanmaktadr (TDK, 2005: 1400). Minyatr, Latince kkenli bir kelimedir. Ortaa Avrupa elyazmalarnda, blm balarndaki harfler, vurgulanmak iin krmz renge boyanmaktayd. Kurun oksitten yaplan minium adl bu boyadan, krmzya boyama mansna gelen miniare terimi tremi, daha sonra talyancaya miniatura, Franscaya miniature biiminde aktarlmtr. Zamanla, kitap resimlemelerini ifde etmek iin kullanlan minyatr terimi, Trkeye bat dillerinden gemitir (Mahir, 2005: 15). Osmanlcada minyatre nak veya tasvir, bu sanat icr eden kiiye ise nakka veya musavvir denilmekteydi (ahin, 1991: 12). Douda birok farkl slp ierisinde Trk minyatrnn karakteristik bir yap tad grlmektedir. Zaman zaman farkl tarzlardan etkilenmekle birlikte, Trk sanatlarn minyatr sanatnda birok alanda zgn ve nc bululara imza attklar bilinen gerekler arasndadr. Minyatrler Trk sanatnn zirve noktalarndandrlar. Bu yaptlar, sanat eserleri olarak gnmze ularken, ayn zamanda trih birer belge nitelii de gstermektedirler (Tepecik, 2002: 21). Asrlar sren geliim srecinde nemli aamalar kaydeden Trk minyatr sanat, gemiten gnmze ba kuran bir kpr vazifesi tamaktadr. Minyatrn Grafik Tasarmndaki Yeri Bilindii zere grafik tasarm, grsel sanatlar ierisinde olduka farkl nitelikleri bulunan bir alandr. rn bakmndan eit zenginliine sahip olan grafik sanat, eserlerin oluum ve geliim srecinde iliki ierisinde olduu ve bnyesinde bulunan alanlar asndan da zel bir yap sergilemektedir. Grafik tasarm, evrensel bir anlatm diline sahip olmakla birlikte toplumlarn kltrel zelliklerinin
374

izlerini de tamakta ve onlar yorumlayarak farkl bir ifde biimi salamaktadr. Her toplumda olduu gibi Trk grafik sanat eserlerinde de geleneksel sanatlarn ve kltr birikimlerinin izlerini grme beklentisi bulunmaktadr. Geleneksel sanatlar ierisinde grafik alanyla birok adan yakn zellikler tayan ve grafik tasarma nemli katklar salayabilecek dallardan birisi minyatrdr. Minyatr ile grafik tasarm arasndaki yaknln, sembolletirme, sdeletirme ve resimleme zellikleri biiminde incelenmesi mmkndr (Bageri, 2004: 81-82). Her iki sanatn da sembolizasyonu n plana karmas ilk gze arpan niteliktir. Minyatrde motiflere yklenen mnlar yoluyla gerekletirilen simgeletirme, grafikte farkl eler vastasyla ifde edilir. Hem grafikte hem minyatrde sdeletirmenin esas alnmas da dikkat eken bir zelliktir. Minyatr, grafik gibi temelinde yalnlatrma ve sluplatrmay barndrr ancak sdeletirilen eler, minyatre has biimde dekoratif unsurlarla donatlr. Minyatrn grafik tasarm ile ilikilendirilebilecei bir nokta da illstrasyon alandr. Bilindii gibi minyatrler, el yazmas eserlerde resimlendirme amacyla kullanlmlardr. Bu ynyle minyatrler, geleneksel dnem illstrasyonlar olarak tasvr edilebilirler. Aralarndaki yaknlk ve benzerlikler sebebiyle grafik tasarmn, minyatrn konunun zn sunma, yalnlatrma ve slplatrma gibi niteliklerinden temel felsef deerler olarak yararlanmas olasdr. Ayrca illstrasyonlarda ve ileri aamada animasyonlarda minyatrn anlatm zelliklerinden faydalanlarak bu dallara farkl bir bak as getirilmesi mmkndr. Bunlarla birlikte minyatr alan sanatlarnn grlerine gre minyatr sanatnn da grafik tasarmdan etkilenmesi ve yararlanmas sz konusudur. Kltr Bakanl minyatr sanats Sayn Nurten nver, bu gr: Minyatr, grafik sanatlar ile karlkl etkileim ierisindedir, grafik tasarm desteklemekle birlikte ondan epey etkilenmektedir. Kompozisyon asndan grafik ve fotoraf alanlar, minyatre nemli katklar salamakta ve grafiksel stilizasyon da minyatre farkl yaklamlar getirmektedir. biiminde anlatmaktadr (11 Mays 2010 trihli grme notlar). Grld zere disiplinler aras bir anlay ierisinde incelenip uygulandnda hem grafik tasarm hem de minyatr alanlarnn birbirlerinden yararlanabilecekleri ve nemli gelimeler gsterebilecekleri anlalmaktadr. Yntem Bu alma, tarama modelli bir aratrmadr. Tarama modelleri, gemite gereklemi veya hlen var olan bir durumu olduu biimde tasvir etmeyi amalayan aratrmalardr (Karasar, 2009: 77). lek katlmclarnn ilgili dnemdeki, belirlenen konu hakkndaki grleri lldnden kesit alma yaklam uygulanmtr. Aratrmann alma grubunu, mfredat kapsamnda Geleneksel Trk Sanatlar eitimi alm olan Gazi niversitesi Sanat ve Tasarm Fakltesi 3. ve 4. snf rencileri (40 kii) oluturmaktadr. rencilere 10 sorudan oluan 3l Likert tipi lek uygulanmtr. Ankette, rencilerin minyatr sanat ve sanatlar hakkndaki bilgileri, minyatrn gnmzdeki durumu ve grafik tasarmndaki yeri hakkndaki grleri sorulmu ayrca eitimleri sresince hangi seviyede minyatr bilgisi edindikleri ve ne kadar alma yaptklar konusunda da sorular yneltilmitir. Anket sorular arasnda minyatrn Trk grafik tasarm kimliinin oluumuna etkileri, grafik eitiminde minyatrn mevcut durumu, teorik ve pratik retimin etkinlii gibi konulara ait maddeler de yer almaktadr. Bulgular ve Yorumlar Uygulama sonucunda elde edilen anket verileri yzde olarak hesaplanm ve aadaki bulgulara ulalmtr: 1) Katlmclarn % 29u minyatr sanatn yeterli seviyede tanmadklarn, % 47lik blm orta seviyede bilgi sahibi olduklarn, % 24 yeteri kadar bildiklerini belirtmilerdir. 2) rencilerin, % 41i gnmz minyatr sanat hakknda bilgi sahibi olmadklarn, % 52si orta derecede bilgileri olduunu, % 7si ise tammen bilinli olduklarn aklamlardr.
375

3) Ankete katlanlarn % 70i minyatr sanatlar hakknda bilgi sahibi olmadklarn ifde ederken, % 23 orta seviyede tandklarn, % 7si ise yeterli derecede bilgileri olduunu beyan etmilerdir. 4) Katlmclarn % 64 ada minyatr sanatlarn tanmadklarn, % 22si orta derecede bildiklerini, % 14 ise yeteri kadar bilgileri olduunu belirtmilerdir. 5) rencilerin % 39u minyatrn gnmzde etkin bir gelime gstermediini dnrken, % 52si orta seviyede ilerlediini, % 9u ilerleme gstermediini dndklerini aklamlardr. 6) Anket uygulanan kiilerin % 47si minyatrn Trk grafik tasarm kimliinin olumasnda nemli bir etken olduunu ifde etmi, % 31i orta derecede neme sahip olduunu sandklarn, % 22si ise ok nemli olmadn dndklerini beyan etmilerdir. 7) Katlmclarn % 45i minyatrn grafik eitiminde gerekli bir unsur olduunu dndklerini, % 38i orta seviyede gerekli olduunu, % 17si ise ok nemli olmadn ifde etmilerdir. 8) rencilerin % 65i grafik eitimi kapsamnda yeteri kadar minyatr eitimi almadklarn bildirirken, % 20si orta derecede bilgilendiklerini, % 15i ise yeterli eitim olduunu aklamlardr. 9) Ankete katlanlarn % 80i minyatr alannda yeterli alma yapmadklarn, % 15i orta seviyede altklarn, % 5i yeterince altklarn belirtmilerdir. 10) Katlmclarn % 85i grafik eitimi kapsamnda minyatr eitimine daha ok yer verilmesi gerektiini dndklerini aklam, % 11i bu gre orta derecede katldklarn bildirmi, % 4 ise ayn kanda olmadklarn ifde etmilerdir. Elde edilen bulgulara gre, grafik blm rencilerinin hem genel olarak minyatr hakknda yeteri kadar bilgi sahibi olmadklar hem de gnmz minyatr sanat ile ilgili bilgilerinin bulunmadklar anlalmaktadr. rencilerin trih ve ada minyatr sanatlarn tanmadklar da tespit edilen bulgular arasndadr. Bu durum, grafik eitimi kapsamnda noksanlk olduunun belirtisinin yan sra rencilerin genel kltr bilgilerinde de sorunlar bulunduunun gstergesidir. zellikle sanat eitimi alan bireylerin genel kltr eksikleri, olduka dikkat ekici bir unsurdur. Bilgi bakmndan eksikler bulunmasna ramen, renciler, minyatrn Trk grafik tasarm kimliinin olumasnda etkin bir unsur olabilecei ynnde gr bildirmi ancak minyatrn gnmzde ok etkin bir gelime gstermediini dndklerini belirtmilerdir. Ankete katlan grafik blm rencilerinin nemli ounluu, minyatrn grafik eitiminde gerekli bir unsur olduu konusunda fikir birliine varmtr. Ancak dikkat deer bir ksm da bunun orta seviyede neme sahip olduunu dnmektedir. Minyatr konusundaki eksik bilgilerin bu kanya yol at dnlebilmektedir. Katlmclarn byk ksm, grafik eitimi kapsamnda yeterli minyatr eitimi almadklarn ayrca bu alanda uygulama almalar yrtmediklerini de bildirmilerdir. Bu durum teorik ve pratik retimde zayf ynler bulunduunun gstergesidir. rencilerin yzde seksen be gibi byk bir blm, grafik eitimi kapsamnda minyatr eitimine daha ok yer verilmesi gerektii grne katlmtr. Bylece grafik mfredatnda minyatr sanatnn retilmesi konusunda teori ve uygulama asndan eksikler olduu ve onlarn giderilmesi gereklilii ynnde ortak bir kan bulunduu ortaya kmtr. Sonu ve neriler Grafik tasarm eitiminde minyatr eitiminin yerinin incelenmesi amacyla yrtlen bu aratrma kapsamnda, ncelikle konunun kavramsal erevesi oluturulmu daha sonra konu ile ilgili olarak renci grlerine bavurularak elde edilen bulgular yorumlanmtr. Aratrma verilerinin deerlendirilmesi yoluyla varlan sonulara gre; - Grafik blm rencilerinden edinilen veriler neticesinde, grafik mfredat kapsamnda yeterli seviyede minyatr bilgisi almadklar grlmektedir. rencilerin hem minyatr sanat hem de sanatlar hakknda gerek teorik gerekse pratik eitim zayftr. - rencilerin lisans ncesi eitim kurumlarnda da genel kltr eitimi balamnda minyatr
376

hakknda yeterli bilgi edinmedikleri anlalmaktadr. - renci grne gre minyatr sanat, grafik tasarmna katkda bulunacak niteliktedir. zellikle Trk grafik tasarm kimliinin olumas bakmndan geleneksel sanatlardan olan minyatrn, ada tasarma farkl bir bak as getirecei ve temel oluturabilecei dncesi bulunmaktadr. - rencilerin grafik eitimi mfredt kapsamnda minyatr eitimine daha fazla yer verilmesi gr konusunda fikir ounluuna sahip olduklar anlalmaktadr. Aratrma sonular incelendiinde minyatr sanatnn grafik tasarmna katklar getirebilecek nitelii bulunmasna ramen grafik eitimi kapsamnda yeterli derecede yer almad anlalmtr. renci grlerine gre minyatr eitiminin glendirilmesi gereklidir ve bu durum grafik tasarmn geliimine nemli fayda salayabilecektir. Belirlenen sorunlarn zm iin mfredat incelemelerinin gerekletirilmesi, ilgili derslerin daha ok verim getirmesi iin hem teorik hem uygulamal farkl anlatm yntemlerinin gelitirilmesi mmkndr. Ayn zamanda grafik alan rencilerinin minyatr ve dier geleneksel sanatlara ynelik bireysel ilgi dzeylerini artrabilecek almalar yaplmasnn da yararlar olaca dnlmektedir. Bylece disiplinler aras etkileimler kurulabilecek, ada Trk grafik tasarm kimliinin geliimine deiik yaklamlar getirilebilecek, yetien gen grafik sanatlarnn eitimlerine ok ynl katk salanabilecektir. KAYNAKLAR BAGER, Menizeh. (2004). Trk Ve ran Minyatr Sanatnn ncelenmesi le Grafik Eitiminde Minyatrn nemi zerine Bir Aratrma. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Gazi niversitesi Eitim Bilimleri Enstits. Ankara. BAYRAM, Merve. (2005). Minyatrn Resim Eitiminde Bir Yntem Olarak Kullanlmas.. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Marmara niversitesi Eitim Bilimleri Enstits. stanbul. BYKZTRK, ener. (2008). Bilimsel Aratrma Yntemleri.Ankara: Pegem Akademi Yaynlar. ELMAS, Hseyin. (1998). ada Trk Resminde Minyatr Etkileri. Yaymlanmam Doktora Tezi. Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Konya. KARASAR, Niyazi. (2009). Bilimsel Aratrma Yntemi: Kavramlar, lkeler, Teknikler. Ankara: Nobel Yaynclk. MAHR, Banu. (2005) Osmanl Minyatr Sanat. stanbul: Kabalc Yaynevi. TEPECK, Adnan. (2002). Grafik Sanatlar. Ankara: Sistem Ofset. AHN, Can. (1991). XVII. Yzylda Musavvir Hseyin Tarafndan yaplan Silsile-nme Minyatrlerinin ncelenmesi.. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Ankara. Trk Dil Kurumu (2005). Trke Szlk. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. www.minyatursanati.com

377

TASARIMDA BR NGR ARGMANI OLARAK GSTERGEBLM

r. Gr. Hacer HANCI Kastamonu niversitesi, KASTAMONU hhanci@kastamonu.edu.tr

Grafik tasarm temelde grsel materyallerin, ister yaz ister resim olsun dzenlenmesini ifade eder ve belli kurallar erevesinde hareket eder. Tasarm bir model, kalp ya da ssleme yapmak deildir. Bir tasarm kendi iinde bir yapya ve bu yap arkasnda bir planlamaya sahip bulunmaktadr. Tasarlama eylemi oluturulacak yapnn organizasyonu ile ilgili her trl faaliyeti iine almaktadr (Becer,1997;32). Bylece tasarmcnn bilgisiyle donanaca bir yap oluur. Gnmzde uluslararas anlatm biiminde grafik szc ortak bir ifadede kullanlmaktadr, dolaysyla tanmda tm insanlarn ayn yorumu karaca biimde netlemitir. Bu yorum grafik szcnn yazmak, izmek, grntlemek ve oaltmak, anlamna geldiini ifade etmektedir (Tepecik, 2002:17). Bu durum da grafik tasarm zellikle tantm, reklm gibi alanlarn aracs haline getirmektedir. Baslarak oaltlmas sebebiyle de grafik tasarm kitlesel iletiim yan gl bir alandr. Bir grafik tasarm problemi daima iletiimle ilgilidir. (Becer, 1997:34). Dier yandan tasarmcnn tanm daha da geniler, tasarmcnn donanmna iletiim bilgisi de eklenir. Grafik tasarmn iletiim ynnden hareketle tasarm kurallar erevesinde bir amaca ynelik olarak organize edilen mesajn/tasarmn bir de alcs sz konusudur. Her reklm bir bildiridir. Gerekten de her reklmn bir k kayna (piyasaya srlen ve vlen bir rnn ait olduu firma), bir al noktas (halk) ve bir aktarm kanal (yani reklm iletme arac denilen ey) vardr. (Barthes, 2005:188). Alc olarak hitap edilen kitlenin ekonomik, sosyal, kltr yaps gibi pek ok zellii ve durumu ise grafik tasarmn tm yaplarn etkiler. Dolays ile tasarmc hem baarmak iin giritii amaca ynelik tasarmn organizasyonunun kstlamalar ile hem de kitlenin yaps ile kar evrelenir. Tasarmclar biim oluturma becerisini gelitirmi ok branl bilirkiilikleri olan uzmanlar olarak tanmlanmaktadr. Tasarm teknikleri bilimsel yaklamn mantkl karakteri ile yaratc abann artistik boyutlarn birletirmektedir. (Borja De Mozota, 2005: 10). Marka bilinirliini arttrmak ya da yeni bir markay tantmak amac olsun, tasarmc hedef kitlenin pek ok dinamiini bilmek durumunda kalmaktadr. Oysa grafik tasarmn faydaland ve srekli geliip deien teknolojik aralar ve bunlarn ibirliinin yan sra alann da temel bilgileri ile kuatlmakta olan tasarmc hedef kitleyi yorumlama noktasnda yalnzlamakta, kurumsallamasn ileri seviyelere tam irketler dnda da yolunu aydnlatc bir arive ulaamamaktadr. Cauquelin ise ada toplumda rabet gren iletiim rejimi tarafndan harekete geirilen mekanizmalarn bulgulamas ve onun temel tezahrlerinin taslaklandrlmas gerektiine deinir. Sanat dnyasnn da yeni iletiim biimlerinin etkilerine maruz kaldn ve nemli olann toplumsal organizasyonlara deinen her ey iin iletiim srelerinin zmlenmesi olduunu ifade eder. Eserdeki iletiim ilkelerinin zmlenmesi bize verilen ilk grevdir. (Cauquelin, 2005:46). Mesajn iletilecei kitle ynnden bakldnda da kltrel farklarn yadsnamaz etkisi grlmektedir. Barnard Sanat, tasarm ya da estetik deneyimi farkl zamanlarda ve farkl yerlerde var olan farkl gruplarn iinde bulunduklar kltrel grubun yapsna uygun olarak farkl tanmlayacaklar eklinde bir yaklamla, bunun bir problem deil, bir balang olduunu iddia etmitir (2002:185). Lotmann da rnekledii zere ...Grafik ve resim sanatndaki anlatma eilimi, plastik sanatlarn son derece paradoksal ve ayn zamanda etkili bir eilimini oluturur. Kural d durumlarda gsterge, sz iin belirleyici olan uzlam resim sanatnda anlatm ve ierik ilikisi iinde zerine alabilir. Bu uzlamlar, klasik resim sanatndaki deimecelerdir (mecaz). Levitskinin frasndan km II.
378

Katerina portresine bakan bir kiinin, gelinciklerin, kuyruunu dileri arasna alm ylann, yasa kitab zerine tnemi kartaln, beyaz tnikin ve mor pelerinin ne anlama geldiini bilmesi gerekir. Bu bilgiyi resim sanat dnda var olan kltrel bir ifre anahtarndan edinir... (1999: 24-25). Bylece Barnardn problem deil bir balang olarak grd noktaya varmak mmkndr. Barnard kltrel farkllklardan gelen ve ayn grsele verilebilecek anlam farkllklar ve farkl tanmlarn o kltrlerin grsel kltre olan tepkilerini analiz etmek ve aklamak iin kullanlabileceini syler. Hatta bunlarn farkl toplumsal yaplarn retim ve yeniden retimlerinde kullanlabilecek yollar olduuna deinir (2002:185). letiimle ilgisi olmayan hibir kltrel ve toplumsal olgu dnlemez, dil de iletiimin en gelikin biimidir. Ayrca tm dil d iletiim trleri u ya da bu biimde dille ilikili, dile bamldr (Erkman, 1987:79). Tasarmcnn iletiim kanalna srecei dilde sadece yaratcln ortaya koymas yeni yzyln deerleri iin tek bana yetersiz kalmaktadr. Reklm ile i ie geen grafik tasarm tasarmcsn ortalamann dna tamaya zorlar. Bili dzeyinde bulunduu evre ile evrenin dilini zmleme ve edimlerini de bilinli kullanma abas ngrnn oluturulmasna yneliktir. nsanlar rne reklm aracl ile dokunurlarken, ona anlam verirler ve bylece de onun basit kullanm zihin deneyimine dntrrler (Barthes, 2005:193). Tasarmc da mesajnn alcs ile bulutuu noktada tasarmn nasl anlamlandrlacan nceden hesap etmek durumundadr ve kendini farkl klarak ortalamadan syrlabilecektir. Tasarmc uygulama yntemlerinin yan sra grsel alglamann doasn, grsel yanlsamann roln ve szel ile grsel iletiim arasndaki ilikileri de bilmek ve gz nne almak zorundadr (Becer, 1997: 34). Bu zorunluluk ngr ihtiyacndan ileri gelmektedir ve bu yolda ise gstergebilimsel yaklamlardan faydalanlabilir. Greimas, 1986 Eyllnde Fransada yaplan deiik lke ve bilim alanndan uzmanlar bir araya getiren bir gstergebilim sempozyumunun al konumasnda unu sylemitir: gstergebilimin kendi iinde bir bilim deil, bilimler aras bir inceleme yntemi olduunu ifade etmitir (Guiraud, 1994:13). Gstergebilimin nsanlarn birbirleriyle anlamak iin kullandklar doal diller, davranlar, grntler, trafik belirtkeleri, bir kentin uzamsal dzenlenii, bir mzik yapt, bir resim, bir tiyatro gsterisi, bir film, reklm afileri, moda, sar-dilsiz abecesi, yaznsal yaptlar, eitli bilim dilleri, tutkularn dzeni, bir lkedeki ulam yollarnn yaps, ksacas bildiriim amac tasn tamasn her anlaml btn eitli birimlerden oluan bir dizge (Erkman,1987:12) olduu gz nne alndnda tasarmcnn mesajn derlemesinde kulland her birimin de anlaml bir btne dhil olarak dizgeler meydana getirdii anlalmaktadr. retim ve yeniden retimden ayr olarak retilmi olann da yeniden dzenlenmesinde de kltr ve yaam ortamnn etkileri nemlidir. Ayn toplum ierisindeki farkl hedef kitlelerine iletilecek ayn mesajn farkl dzenlemeleri mevcuttur. nsal Oskay kitle iletiimi aralarndaki grevlilerce toplumdaki alt kltrlerin bir haritas karlarak kitle iletiim aralar ile yaplan yaynlarn etkinlikleri arttrlmaya allmakta bylece toplumdaki deiik alt kltrlere gre deiik yayn trleri dzenlenerek ayn ileti deiik formlarda kodlandn ifade eder (1996:159). Sonuta reklmn sunuluunda yaln bir anlatmdan daha derin dizgeler mevcuttur. rn kimi zaman en dz anlam ile grnrken; bu anlatm dilinin dorulaycs sanat ya da geree ball deildir Barthese gre. Tam aksine savlarn ieriinden deil, bildiri ierisine sokulmu anlamsal dizgelerin aklam zelliinden kaynaklanr Reklm dili (baarl olduunda) iki bildiriyi birbirine eklemleyerek, dnyann ok uzun sreden beri uygulad, dnyann szl bir tasarmna, gsterimine iletir bizi: bu da anlatdr. (Barthes, 2005:193). Talebin hzla artarak eitlendii ve rekabetin de bu dorultuda artmakta olduu 21. yy. piyasas; baar isteini kanlmaz ve sonucunu da elzem klmaktadr. Tasarmcnn da; tasarm elemanlar dnda bili dzeyinde baz argmanlar incelemesi ve bilinli kullanmas gerei domaktadr. Sanat ve tasarmn ele alnacak ilk tanm, bunlarn bilinli bir alma ya da sergileme yntemi ve bilinli bir planlama srecinin rnleri olduudur. (Barnard, 2002:166). Ayrca Kentenci ve Bilgilinin de belirttii zere Grafik tasarm bu denli ilgin, nemli, dinamik ve ada klan da
379

onun iletiime ynelik en etkin elerden biri olmasndan kaynaklanmaktadr. Tasarmcnn gncel bir bilgiyi, yenilenmi, ada, gncel ara ve malzemelerle sunmak zorunluluu bulunmaktadr. Bu nedenle grafik tasarmcdan, yeni eilimleri, teknolojik bulular ve yenilikleri ve yaad dnemde tartlan sanatsal, felsefi, politik, sosyolojik vb. gibi sorunlar ve rnekleme zmlerini izlemesi beklenmektedir (2006:279). Grafik tasarm yeni yzyl ile birlikte basit bir dzenleme ve tantm enstrman olmaktan karak ok alanl ve ngrsnn yksek olmas beklenen bir iletiim kanal halini almtr. Sanal Alem yeni sosyal uzam oluturuyor nsanlar saniyeleri ve bireysel kararlarn deerlendirerek bu atomik dank yap ierisinde ok seici ve sratle karar alc olmay reniyorlar. (Baykam, 2001:431). Tasarmc iin yeni yzyl, onu ok ksa zaman aralklar arasna iterken dier yandan da hz kazanan iletiim kanallarnn ucunda sonucu hemen grmek isteyen kitleleri bytrken tasarmc iin doan ihtiya ngrye olanak salayacak aralar ynnde bymektedir. Meydana getirilecek bilinli yapnn organizasyonunda ise ngr argman olarak gstergebilim tasarmcnn dnyay ve iletiler toplamn kavray, yorumlay iin etkin bir ara olarak kullanlabilir. KAYNAKLAR BARNARD, M. (2002). Sanat, Tasarm ve Grsel Kltr. Ankara: topya Yaynevi. BARTHES, R. (2005). Gstergebilimsel Serven. stanbul: Yap Kredi Yay.. BAYKAM, B. (2001). Binyl Krlmas. stanbul: Piramid Film Prodksiyon Yap. ve Yay.. BECER, E. (1997). letiim ve Grafik Tasarm. stanbul: Dost Kitabevi. BORJA DE MOZOTA, B. (2005). Tasarm Ynetimi. stanbul: MediaCat Kitaplar. CAUQUELIN, A. (2005). ada Sanat. Ankara: Dost Yay.. ERKMAN, F. (1987). Gstergebilime Giri. stanbul: Alan Yaynlar. GUIRAUD, P. (1994). Gstergebilim. Ankara: mge Kitabevi. KETENC, H.F.,BLGL,C. (2006). Grsel letiim & Grafik Tasarm. stanbul: Beta Basm. KKERDOAN, R. (2009). Reklam Nasl zmlenir?. stanbul: Beta Bas. Yay. Da.. LOTMAN, P. (1999). Sinema Estetiinin Sorunlar. Ankara: teki Yaynlar. RFAT, M. (1996). Homo Semioticus. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. TEPECK, A. (2002). Grafik Sanatlar. Ankara: Detay Yaynclk. YENGN, H. (1996). Medyann Dili. stanbul: Der Yay..

380

GRAFK TASARIMDA BELLEK VE YARATICILIK ETMNE YNELK GRSEL TAMAMLAMA TEST UYGULAMASI
Yrd. Do. Dr. Levent MERCN, Ar. Gr. Mine KK, Ar. Gr. Nazik DEM Dumlupnar niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi Grafik Blm, KTAHYA leventmercin@dumlupinar.edu.tr, minesku@yahoo.co.uk, nazikcigdem@gmail.com

GR Tasarm, gnmzde olduka sk kullanlan, etkileyici bir szcktr. Ama ne anlama geldii konusunda farkl tanmlar yaplmaktadr. rnein Becere gre (2006:32) tasarm, belirli bir ama gzeten yaratc bir eylemdir. Bir baka ifade ile tasarm, bir dzenleme olarak kabul edilir ve var olan paralarn baka bir ama iin tekrar oluturulmasdr. Yani tasarm, btn oluturan paralarn uyumlu bir organizasyonudur ayn zamanda. Erkmene (2001:45) gre tasarm, bir sistemin ya da bir yapnn herhangi bir form iindeki mevcut halidir. Geni kapsam ile ele alndnda ise bir problem zme aktivitesidir. Tasarm, evre, endstriyel ve grafik olarak kategoriye ayrlabilir. Bu tasarm disiplinlerinden biri olan grafik tasarm, tasarmcnn zihinsel g ve el becerisiyle ortaya koyduu zgn almann; mesaj iletmek veya bilgi vermek amacyla baslmas, kitle iletiim aralarnda kullanlmak amacyla hazrlanmas; dier sanat dallarnn da yararland tasarm eleman ve ilkeleriyle birlikte izgi, tipografik karakter ve grsellerin birlikte veya tek bana kullanlmas ile ilgili unsurlar iermektedir. Grafik tasarm plastik sanatlar ierisinde yer almasna ramen, ilevsellik asndan tm sanat dallarndan farkllyla n plana kar ve soyut deerleri iermesine ramen ekonomik olma zellii sz konusudur; oaltma dayal olduu iin de kitlelere daha ok hitap eder ve insan faktr, teknoloji, estetik gibi belirgin bir entegrasyonu gerektirir (Tepecik, 2002:17; Erolu, 2006:172; Becer, 2006:33; Erkmen, 2001:46). Twemlowun da belirttii gibi (2008:62) yazl sz grafik tasarmdr ve birleince daha byk kavramlar oluturan kk karalamalardr. Ayrca grafik tasarmda ilgi ekicilik son derece nemlidir. nsanlarn anlk baklarn rn zerine ekmek ve ksa sre ierisinde anlatlmak isteneni verebilmek, grafik tasarmn vazgeilemeyecek kriterleri arasnda yer alr (Mercin ve Alaku, 2009:173). Grafik tasarm insann yaamnda var olan ve her an kar karya kald bir fenomendir. Bu zellii onu dier bilimsel ve sanatsal disiplinler kadar ve belki de biraz daha fazla ayrcalkl bir konuma getirmektedir. Grafik tasarm alannn bu denli nemli olmas, onun eitiminde baz unsurlarn dikkate alnmas gerekliliini de beraberinde getirmektedir. Bunlar bellek ve yaratclk eitimidir. Bu iki eitim hedefine ulamada grsel tamalama testinin etkili olup olmadn ortaya koyabilmek amacyla bu aratrma gerekletirilmitir. BULGULAR VE YORUM Bellek ve Yaratclk Eitimi Bellek Eitimi: Bellek bilginin depolanmasn ve gerektiinde bilgiye eriimi salayan, duyusal kayt, ksa sreli bellek ve uzun sreli bellekten oluan bir bilgi ileme sistemidir. Duyusal kayt, gz, burun, kulak gibi organlardan gelen bilgileri birka saniye saklar. Kayt sresi 5 saniyeden ksa olduu iin zihinsel ileme tabi tutulmak zere bilginin ksa sreli bellee yerletirilmesi gerekir. Bilginin ilem yaplmakszn ksa sreli bellekte tutulma sresi yaklak 15 saniye kadardr. O nedenle gelen bilgi hemen ilenerek nemli ve anlaml grlenler gerektiinde hatrlanmak ve kullanlmak zere uzun sreli bellee gnderilir, dierleri ise unutulur (Temel, 2002). Bu yzden bellein gelitirilmesi gerekir. Bu amala mnemonik sistemlerde bellekte daha nce hazr bulunan
381

malzemelerle, bellee yeni kaydedilenler arasnda arm kurulur. arm ilkesi btn mnemonik sistemlerin temelini oluturmaktadr. Mnemonik sistemlerde mmkn olduu kadar dikkat ekici ve ilgin armlar kullanmak gerekir. Bu durum kiide canl grsel imgelerin olumasna katkda bulunur. rnein, kpek ve sprge kelimelerini hatrlamak iin kpek ve sprge kelimelerini sadece birlikte dnmek veya elinde sprge olan biri tarafndan kovalanan bir kpek dnmek yerine, bir sprge tarafndan sprlen bir kpek dnmek daha ilgintir. Dikkat ekici imgeler, garip ve biricik olma eilimi gsterirler. Bir imgenin biriciklii ise, onun bellekte daha uzun sre kalmasna yol amaktadr (Lesgold ve Goldman, 1973; Akt: Bayhan, 1999:100-106). Genel anlamda bu ekilde gerekletirilen bellek eitimi, grsel adan zellikle de grafik tasarm alannda ilgin sanat eserlerinin izlenmesi ve izlendikten ksa sre sonra onlarn grnmlerinden yola klarak eksik kontur izimlerinin oyunlatrlarak sunulmas ve arm yaplmasnn salanmasyla elde edilebilir. nk Temelin de (2002) belirttii gibi yeni bellek oyunlar ve yeni hatrlama teknikleri ile altrma yapma, bellei gl klacaktr. Yaratclk Eitimi: Yaratclk raksak (da dnk) dnmeyi gerektiren bir kavramdr. Bu kavram, ierisinde probleme ve problem drumlarna duyarllk gstermeyi, fazla sayda ie yarar fikir ortaya koyabilmeyi, zgn ve ilevsel fikirler retebilmeyi, fikirler aras geite esneklii, sentez ve analiz yapabilmeyi, karmak ilikileri kontrol atna alabilmeyi ve deerlendirme yapabilmeyi gerektirir (Brown, 1984:14; Akt: Yontar, 1993:19). Tm bu zellikleri barndran birey daha nceden kurulmam ilikiler arasnda ilintiler kurarak, bylece yeni bir dn emas iinde, yeni yaantlar, deneyimler, yeni ve zgn dnceler ve yeni rnler ortaya koyarak (San, 1993:72; zzer, 2004:2) genel anlamda tanmlanan yaratcl gstermi olur. Ancak sanatsal yaratclk genel anlamda ifade edilen yaratclktan farkllk gsterir. Sanatsal yaratcl bilim ve teknikteki yaratclktan ayran en nemli yan, sanat nesnesinin ierisinde birden ok imge tamasdr. Yani her sanat eseri znel gerekliin nesnel bir yansmasdr; alglanmak zere yaratlm anlatmc bir formdur, iirsel anlatma sahip bir mecazdr (San,1993:83). Yaratclk eitiminde farkl yntemler kullanlabilir: Bunlardan biri bireylere ak ulu ve yant belirli olmayan sorular sormaktr. rnein krmz veya yeil diyince aklnza ilk gelen ey nedir? gibi sorular yneltilebilir. Farkl soru sormak bireyin dnmesini salar ve zihninde buna ynelik zm yollar aramaya balar. Bu da yaratc dnmeyi gerektirir. Bu olgu grsel sanatlar alannda zellikle de grafik tasarmda ok daha fazla olmas gereken bir durumdur. Benzer olan firma, rn veya organizasyonlar tantmak, onlarn mesajlarn iletmek her zaman yaratclk gerektiren bir sretir. nk bir reklam, gerek ierik asndan ve gerekse grsel adan daha etkili klmak, yaratc blm alanlarnca her zaman zlmesi gereken bir problem olmutur (zer, 1994:6). Ayrca yaratc glerini harekete geiremeyen bir grafik tasarmc rekabet ansn yitirir. Grafik tasarmcnn verimli olabilmesi iin yaratcln her trn uygulamas gerekir (Teker, 2003:194). Bunun iin rencilerin szel olarak sorgulamalarn salama yannda onlarn grsel olarak da sorgulama yapabilmelerine olanak verilmelidir. rnein sorgulamay, bilgiye ulamay, yerinde renmeyi tevik eden oluturmac renme yaklam zerine yaplan bir aratrma sonucunda (Mercin, 2007:439), ortaretim kurumlarndaki grsel sanatlar dersinde oluturmac renme yaklamnn baz teknik snrllklar dnda, yaratcl tevik etme ve gelitirme asndan etkili olduu belirlenmitir. Ayrca ocuklarn yaratclklarn gelitirme egzersizleri ile ilgili olarak, zellikle sanatsal boyutu olan almalar da (... nl ressamlarn eserlerin yarsn kapatp, grlmeyen blm tamamlama) (stnda, 2005:50) yaptrlabilir. Grafik tasarm sreci, gnmzn yorgun ve dalgn izleyicisinin ilgisini mesaja ekebilecek yeni yntemler bulmak iin yaplan aratrmalar ierir. Bu aratrmann hammaddesi ise yaratclktr. Yaratc kii; ok ve eitli konularda srekli okuyan, izleyen, aratran, yaratc zekasn szel ve grsel verilerle srekli olarak besleyen biridir (Becer, 1993:43-49). Tm bunlarn yannda bireyin, zellikle de grafik tasarm rencilerinin, grafik tasarm srecinde alt yaratc teknikten yararlanmas gerekir. Bunlar: Dikey ve kapsaml dnme; yaratc gurup toplantlar; kuluka teknii; not alma teknii;
382

sentez yntemi ve gzlemler olarak sralanmaktadr. Gzlemler: Bakma, gzden geirme, denetleme ve inceleme; tasarmc ve sanatlarn yaratclkta kullandklar esin kaynaklar arasndadr. Bir sanat mzesi, dayankl eyalar satan bir dkkan ya da ktphane beynin veri bankasn zenginletirir ve yeni biimsel bululara, renk dzenlemelerine kaynaklk edebilir. Nitekim Mercinin (2004:127) yapt bir aratrmada, mzeye eitim amal gerekletirilen ziyaret sonrasnda, rencilerin mzede ve mze ziyareti sonrasndaki uygulamalara kar ok ilgi duyduklar, etkinliklere istekli olarak katldklar ve ilgin tasarmlar oluturduklar saptanmtr. Bu da gstermektedir ki rencilerin farkl mekanlarda farkl uygulamalarla karlamalar hem bellek eitimine hem de yaratclk eitimine nemli katklar olaca sylenebilir. Grsel Tamamlama Testi Bireylerin hem bellek hem de yaratclklarn gelitirmeyi amalayan Grsel Tamamlama Testi, iki blm eklinde hazrlanmtr. Bu testin birinci blmnde rencilerden, bellek eitimi amacyla gezdikleri mzede yer alan sanat eserlerinin grnmlerinden elde edilen izimleri (Resim 1) asllarna gre, ikincisinde ise onlarn yaratclklarn kefetmeye ve tevik etmeye ynelik, ayn eserlerin eksik izimlerini (Resim 1) kendi hayal glerini kullanarak tamamlamalar istenmitir (Resim 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8). Ayrca testte yer alan her izimin altna boluk braklm ve rencilerden bu boluklara yaptklar izimlere ilikin zgn ve ilgin isimler bulmalar sylenmitir. Oluturulan izimlere isim bulunmas rencilerin szel zekalarn gelitirmeleri amacyla uygulanmtr.

Resim 1. Testte Yer Alan Eksik izimlerden Biri

Resim 2. Eksik izimin Tamamlanm Hali

Resim 3. Eksik izimin Bir Baka renci Tarafndan Tamamlanm Hali

Resim 4. Eksik izimin Bir Baka renci Tarafndan Tamamlanm Hali

Resim 5. Eksik izimin Bir Resim 6. Eksik izimin Bir Resim 7. Eksik izimin Bir Resim 8. Eksik izimin Bir Baka renci Tarafndan Baka renci Tarafndan Baka renci Tarafndan Baka renci Tarafndan Tamamlanm Hali Tamamlanm Hali Tamamlanm Hali Tamamlanm Hali

383

SONU VE NERLER Aratrma sonucunda elde edilen izimler incelendiinde, grsel tamamlama testinde yer alan bellek eitimine ynelik blmde, mzede grlen eserlerin eksik izimlerinin asllarna uygun olarak izilmesi srecinde, rencilerin genel olarak mzede varolan eserlerin grnmlerini asllarna uygun olarak betimleyebildikleri; yaratcln gelitirilmesine ynelik olarak hayallerin kullanlmasnn tevik edildii ikinci blmde ise ilgin ve her birinin yaratclklarn gsterebildikleri farkl izimler oluturduklar anlalmtr. Ayrca testdeki her izilen nesne veya biimlere farkl isimler bulunmas, rencilerin szel yaratclk becerilerini gstermelerini salamtr. Elde edilen bu sonulara gre Grsel Tamamlama Testinin grafik tasarm eitiminde kullanlmas nerilmitir. KAYNAKLAR Kitap: Mercin, Levent ve Ali Osman Alaku (2009), Sanat Eitimi ve Grsel Sanatlar retimi: Pegem A Yaynclk, Ankara. zer, Atilla (1994), letiimin izgi Dili Karikatr: Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir. zzer, Yekta (2004). Ne Parlak Fikir, Yaratc Dnme Yntemleri: Sistem Yaynclk, Ankara. Teker, Ulufer (2003). Grafik Tasarm ve Reklam: Dokuz Eyll Yaynlar, 3.Basm, zmir. Twemlow, Alice (2008). Grafik Tasarm Ne indir?: Yem Yayn, stanbul. stnda, Tlay (2005). Yaratcla Yolculuk: Pegem A Yaynclk, Ankara. Makale: Becer, Emre (1993). Yaratclk ve Grafik Tasarm. Anadolu Sanat Dergisi, Sy: 1, ss.43-49. Mercin, Levent (2004). lkretim Okullarnda Sanat (Resim) Eitimi Derslerinde Mzelerden Yararlanlmasna likin Uygulamalar. Eitim Aratrmalar. Say: 14, 124-135. Mercin, Levent (2007). Grsel Sanatlar Dersinde Yaratcln Gelitirilmesi Asndan Oluturmac renme Yaklam. III. Ulusal Sanat Eitimi Sempozyumu, Sanat Eitimi ve iddet. Gazi Eitim Fakltesi, GRSED, MZED, TMARGEM. 19-21 Kasm Ankara, 431-442. San, nci (1993). Sanatta Yaratclk (Oyun, Drama). Yaratclk ve Eitim: Trk Eitim Dernei Eitim Dizisi, No: 17, Yay.Haz: Ayegl Ataman. s. 69-104, Ankara. Yontar, Ayenur (1993). nsanda Yaratcln Geliimi. Yaratclk ve Eitim: Trk Eitim Dernei Eitim Dizisi, No: 17, Yay.Haz: Ayegl Ataman. s. 15-36, Ankara. nternet: Bayhan, Murat (1999). Bellek ampiyonlar, Trk Psikoloji Blteni, Trk Psikologlar Dernei, 2 (5) 100-106. www.kartaleml.k12.tr/index.php?aid=11 - 43k. (15.10.2010 tarihinde eriilmitir). Temel, Ali (2002). renmeyi Biliyor musunuz?, Eitimbilim Dergisi. Kasm 2002. (www. egitimbilimcom/makaleler6.htm) (15.10.2010 tarihinde eriilmitir).

384

TASARIMCI ETM ZERNE KAVRAMSAL BR MODEL

Yrd. Do. Dr. Mehtap SAOCAK Uluda niversitesi, Teknik Bilimler Meslek Yksek Okulu, BURSA msagocak@uludag.edu.tr

Giri Gelien endstri ve dinamik kltrel yapya bal olarak an hzla deien koullar, yeni yeni problemlerin ortaya kmasna yol aarken; bu koullara uyum gsterecek ve problemlere zm retebilecek yaratc insan tipine de gereksinim duyulmaktadr. ada insan gereini dikkate alan bir sanat ve tasarm eitimi, -nesne ve olaylar alglama gc yksek -estetik deerleri fayda kavramyla btnletiren -deneysel karaktere dayal bir yarg gcne sahip -grsel bir dil ve anlatm biimiyle iinde yer ald evreyi biimlendiren -problemlere ok seenekli zmler reten bireyi oluturmada -Deney-bilgi-kltr -sezgi bileiminden doan bir YARATICILIK anlayn yerletirmede en etkin yoldur. 1.Yaratcla Dayal Eitim Anlay: Yaratclk snrlar ama veya standart referans erevesinin tesine gidebilme yetenei olarak bilinir. Bu nedenle yaratclk, yeni rntlerin hem alglanmasn hem de retilmesini iermektedir. Yaratcln iinde merak, imgelem, bulu, zgnlk gibi eler vardr ve yaratc kii, sorunlara yeni zm yollar bulan, karmak ve yeni dzeyde bir bireim yapabilendir. (San, 1977: 13) Yaratclk nerede aranmaldr? Yaratcln beyin, zihin ya da bireyin kiiliinin sahip olduu bir zellik olarak dnlmemesi gerekir. Yaratclk unsurun etkileiminden doar: Belli bir yetkinlik ve deerler profiline sahip birey, bir kltr iinde aratrma ve uzmanlk frsat sunan alanlar ve bir kltr iinde yetkin saylan bir alann gelitirdii yarglar. Bu unsurun olutuu ve gelitii renme sreci, dier bir ifadeyle anlaml renme aslnda yaratclktr. Bu srecin iki boyutu vardr: Yaratc i gr, yani hissedilen anlam ve anlamn zn oluturan ama. Endstriyel tasarmn geleceine ilikin bir makalede M. Schrage (1989) byk tasarmlar retilmez hissedilir demitir. Bu gr renilenin bir duyum olduu fikrini destekler. Ancak bellei ne karan, yaratcl renmeden ayran geleneksel renme kuramnda i grllk zellii kaybedilmi olur. Oysaki anlaml renme yaratclk stne kurulur ve rencilerin eitimde yaayabilecekleri elencenin ounun kaynan oluturur. nk yaratclk doas itibariyle elencelidir, uratrcdr, srkleyicidir. Dikkati ve hayal gcn bir araya getirir ve beceriyle kolaylatrldnda iletiimi ve grup srecini salamlatrr. (Caine, 2002: 101-103) Bu saptamalar, bizi geleneksel eitim modellerini de sorgulamaya itmektedir. renme sreci, yle geliir: lgi ve dikkat bireyi alc durumuna getirir, alnan bilgi, nceden bilinenlerle (ibilgi) ilenir, bunun sonucunda anlam ortaya kar ve uygulanarak, snanr (Mellander, 2008: 30). Bu balamda bilgi depolamaya karn anlamaya ynelik eitim modelleri gelitirilmeli; bireyi, mevcut bilgileri yorumlamaya, dntrmeye ve yaratc dnmeye ve sorun zecek performanslar ortaya karmaya zorlamaldr. 2.oklu Zeka Kuramnn Eitime Yansmalar: Sanat ve tasarm eitiminin de temelini oluturan anlaml renmeye dayal yaratclk anlay, Gardnern oklu zeka kuramyla birlikte, eitim alanndaki kkten deiiklii ve eitlilii de beraberinde getirmitir. oklu Zek Kuramnn k tuttuu eitim felsefesi, kuramsal olarak sanat ve
385

tasarm eitiminde ihtiya duyulan temel kayna oluturmaktadr. Aratrmalar beyindeki her bir yarkrenin kendine zg bilgi ileme modllerine sahip olduunu ortaya karmtr. Sa yan kre ana hatlar ve btn (Gestalt) grr, sol yarkre ise ayrntlar mantksal ve zamansal balamda sraya koyar. Gardner, insan beyninin bu modler yapsna bal olarak beyinde dilsel, saysal, grsel, mimiksel ve dier sembol sistemleri kullanlarak ayr psikolojik ilemler gerekletiini savunmaktadr. Ona gre, bireyler ayn dn tarzna sahip deildir ve eitim farkllklar ciddiye almaldr. Eer bireyler farkl zeka bileimlerini tanyabilirse karlaacaklar problemleri zmede daha ansl olabilirler (Talu, 1999). Gardnern ortaya koyduu zeka trleri yledir: 1.Dil bilimsel (Linguistic) Zeka: Her kltrn insanlar dili en temelde iletiim amal olarak kullanmakta, bazlar ise bu konuda daha etkin beceriler sergilemektedir. Dil bilimsel zeka da, iletiim arac olarak dili etkili kullanma kapasitesini ifade etmektedir. Bu kapasite, szel (hikaye anlatan, konumac, politikac gibi) ya da yazm yetenei (air, oyun yazar, editr gibi) eklinde ortaya kabilir. 2.Mzikal Zeka: Mzikal zeka, duygularn aktarmnda mzii bir ara olarak kullanan insanlarn ritim, melodi, perde duyarln ne karmaktadr. Enstrman alma, sylenen arknn benzerini bulma gibi yetenekleri kapsar. Bu zekalar gl bireyler, genellikle mzisyenlik, koristlik, orkestra eflii gibi ilerle urarlar. 3.Mantk-matematiksel Zeka: Gnmzde zekay en ok aklayan bilisel yeteneklerden biridir. Bireyin mantksal dnme, saylar etkili kullanma, problemlere bilimsel zmler retme ve kavramlar arasndaki iliki ya da rntleri ayrt etme, snflama, genelleme yapma, matematiksel bir formlle ifade etme, hesaplama, hipotez test etme, benzetmeler yapma gibi davranlarn kapsar. Matematiki, muhasebeci,istatistiki ve bilgisayar programclar, bu zekas gl bireylere rnek verilebilirler. 4.Uzamsal (Spatial) Zeka: Uzamsal zeka boyutlu bir nesnenin ekil ve grntsn canlandrma, ayrntlar grebilme becerisiyle ilgilidir. Uzamsal zeka grsel dnme ve ekil/uzay zelliklerini ekil ve grafiklerle ifade etme, izme, boyama ve ekil verme gibi davranlar kapsar. Avc, izci, rehber, mimar, dekoratr, ressam ve tasarmclar bu zekas gl bireylere rnek olarak dnlebilir. 5.Bedensel-Kinestetik Zeka: Bireyin vcudunu ve hareketlerini kullanm biimini ifade eder. Koordinasyon, denge, hz, el becerisi ve esneklikeri ile dikkat eken bu bireyler,sportif hareketleri, dzenli-ritmik oyunlar kolayca uygulayabilirler.Danslar, aktrler, sporcular, pandomim sanatlar, cerrahlar, teknisyenler, heykeltralar bunlara rnek gsterilebilir. 6.Sosyal (Interpersonal) Zeka: Bu zeka kapsamnda insanlarla iletiim kurma,onlarla empati kurma ve davranlarn yorumlama yetenekleri bulunmaktadr. Politikaclar, liderler, psikologlar, retmenler, aktrler, turizmciler bu yeteneklerini iyi kullanan insanlardr. 7.Kiisel-isel (Intrapersonal) Zeka: Bu zeka bireyin kendini duyma ve anlamasyla ilgili bilisel yeteneini ifade eder. Bu zekas yksek bireyler kendini tanma, gvenme, disiplinli olma, hedeflerini belirleme ve kiisel problemlerini zme becerisi gsterirler. 8.Doal (Naturalistic) Zeka: Bitki topluluklarn tanma, doal hayattaki nemli farkllklar ayrt etme yetenei ve bu yetenei rnsel bir ekilde kullanma (avclk, iftilik ya da biyolojik bilimler gibi) olarak tanmlanmaktadr. Blgesel ya da global evre deiikliklerini aklama, ev hayvanlar, doa hayat, bahe ve park sevgisi, teleskop,mikroskop kullanarak doay inceleme ve fotoraf ekme gibi davranlar kapsar. Avc, izci ve biyologlar bu zekalar gelimi olan bireylere rnek verilebilir. Bu zekalar, Gardnern belirttii gibi insanlarn ilerleme potansiyeli tayan blgeleri belirtir. Elbetteki bu entelektel beceriler bolukta gelimemektedir. Tersine bu zekalar kltrler iinde pratik anlamlar ve hassas sonular olan sembolletirme etkinlikleriyle harekete geirilmektedir. Ham entelektel potansiyelin olgun kltrel rol biiminde hayata geirilebilmesi iin bilinli bir eitim sreci gerekmektedir. Bireyin renmeye hevesli olmasnn yan sra, motivasyon, renmeyi tevik edici ortam, belli bir renme biimini ne karan deerler, destekleyici bir kltrel ortam gibi faktrler bu eitim srecinin vazgeilmez eleridir.
386

Uluda niversitesi TBMYO Grafik tasarm Program Temel Tasarm derslerinde yaplan baz uygulamalar eklerde grlecei zere rneklenmitir. rencilerin farkl eilimlerini btnletirici erevede ders ierikleri zengin bir paylam ve retim ortamna dntrlmeye allmtr. Bu deneyimler sonucu oklu zeka kuramnn eitim srecine katklar vurgulanmak istenmi, kavramsal bir eitsel model nerisi bu alma kapsamnda oluturulmutur.

ekil 1. oklu Zeka Kuramna Dayanan Kavramsal Bir Eitim Modeli Bu model nerisinde zetlenmeye allan anlay, oklu zeka kuramnn ortaya koyduu entelektel becerilerin, anlaml renme olarak da ifade edilen yaratclk kavramna salad katky n plana kartmaktr. Tasarm eitimi asndan deerlendirildiinde farkl disiplinlerden gelerek etkileen, btnleen, kltr, igr, sezgi ve deneyimle salanan bilgi, aktif srelenmede sosyal roller ve paylamlara bal olarak, raksak bir bak asyla ilenmektedir. Sonuta arzu edilen zgn, ilevsel ve estetik adan deer tayan, kltrel adan kabul grp, uygulanabilen, gelitirilip, yorumlanabilen, esnek bir tasarm vizyonu ortaya kmaktadr. 3.Sonu: renciler Tasarm eitimi balamnda her zaman alglar, hisseder, ilikilendirir ve iler. Bu btnlk eitim srecinde oluur. Bir eitsel giriimin sahip olmas gereken bileenlerin banda zekalarn kullanm gelmektedir. Bir zekadan kaynaklanan beceriler, bilgi edinmenin arac olarak kullanlabilir. eitli entelektel becerilerimiz hem ara hem mesajdr; hem biim hem ieriktir. Etkili renme iin her zaman nceden bilinenlerle ilikilendirme salanmal, rencilere gerek yaantlar verilmelidir. Her yaant kendi iinde birok, belki de btn disiplinlerin tohumlarn tar. Bu yaantlar sistemleri harekete geirmeli, onlar uygun fiziksel evreye, sosyal etkileime, uygulamal projelere, dil kullanmlarna ve yaratc giriimlere katmaldr. Caine (2002)in de belirttii gibi aktif srelenme olarak tanmlanan ey dersin iindeki bir aama deil, rencilerin sahip olduklar srp giden yaantlar alma ve yourma biimidir. Bir anlamda hedef, tasarm eitimi iinde rencinin kiisel yaantlarn anlamlandrmasdr. Sanat ve tasarm eitimi bilginin yaantya, yaantnn yeni tasarmlara dnt bir dngsel yap sergilemekte; farkl zeka etkileimlerinin youn olarak devreye girdii bir alan olarak kendini gstermektedir. Farkl alanlardan metaforlar, birleimler, armlar ve sembollerle zenginleen bir tasarm eitim sreci yaratcl beslemekte; farkl bak alarndan retilen saysz neriye ve zgn zmlere ulamaktadr. Bu anlamda biz eitimcilere den grev rencilerin, bireysel farkllklarn ve farkl entelektel eilimlerini, tasarmlarnn zne katmalar konusunda esnek ve cesaretlendirici davranmak ve tasarm eitimi srecinde rencilerimizin alglama-anlamlandrma ve tasarlama srelerini bilinle ve ok ynl olarak ynetmektir.
387

KAYNAKLAR Caine, R:N & Caine G. (2002) Beyin temelli renme, Nobel yay., Ankara Gardner, H. (2004),Zihin ereveleri oklu zeka kuram, Alfa yaynlar,st. Mellander, K. (2008), renmenin Gc, Remzi kitabevi, st. San, . (1977), Sanatsal yaratma ve ocukta yaratclk, T. Bankas kltr yay., Ankara Schrage, M. (1989) Americans sense of design finally starting to shape, LosAngeles Times. Talu,N. (1999), oklu zeka kuram ve eitime yansmalar, Hacettepe niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi /5: 64 - 72. Yavuzer. H. (1994) Yaratclk , Boazii ni., st.

388

AF ALIMALARINA LKN ORTA RENM RENCLERNN TUTUMLARININ LLMES

Mustafa Cevat ATALAY Gazi niversitesi, Eitim Bilimleri Enstits, Gzel Sanatlar Eitimi Anabilim Dal Resim- retmenlii Bilim Dal, Doktora rencisi, ANKARA otantikresim@gmail.com

Giri Bu almann amac, afi ve uygulamas ile rencinin afi tasarlarken ele ald konu ve etkileimlerini aratrmak yaplandrmac yaklama dayal renme modeli kullanarak, bir afi tasarm uygulamasnda, dersin ilenii srecini ve elde edilen sonular zerindeki renci tutumlarn aratrmak, afi almalarnda baarya ulamak iin seilen yntemi snamak, retmek iin eitim modeli olarak yaplandrmac yntemini kullanmak ve grsel sanatlar eitimi asndan durumu renci tutumlarn, kan eserleri, incelemek gzlemlemek ve bunun la ilgili neri ve sonular bir makale halinde sunmaktr. Problem Orta retim okullarnda resim dersi alan rencilerin, bir afi uygulamasnda, bir n test ve son test ile deerlenilip, tasarmda rencilerin bavurduu temel yollar bulunmaya allp aratrma sonular oluturmutur. Alt Problemler 1) Yaplandrmac yaklamn uyguland renciler, uygulama ncesi ve sonras afi konusuna ynelik tutumlar arasnda anlaml bir farkllk var mdr? 2) Deney ve kontrol gruplarndaki rencilerin, uygulama ncesi ve sonras genel toplam ortalamasnda, resim i dersine ynelik tutumlar arasnda anlaml bir fark var mdr? Yntem Verilerin Toplanmas ve zm Afi almasna ynelik tutum lei gelitirmek iin, niteden nce gelitirilen lekler incelenmi ve 10 soruluk boluk doldurmal sorulardan oluan bir n tutum lei hazrlanmtr. Hazrlanan bu lek uygulama yaplacak okulun 10. Snfndaki toplam 30 renci zerinde yaplmtr. Yaratclk Sana gre genel ve geni bir tanmlama, Bilinen eylerden yepyeni bir ey karmak, yeni, zgn bir bireime(sentez) varmak, birtakm sorunlara yeni zm yollar bulmak yaratclktr. (San, 2004). Merak etme yetenei, uyumsuzluk ve gerilimle ba etme kapasitesi, bireyin kendini yeniye yneltmesi, yaantsnn bilincine varmas ve buna tm benliiyle tepkide bulunmas olarak yaratclktr. (Fromm, 1959). Yaratc Bireyin zellikleri Yaratc insanlar akc, esnek ve orijinal dnrler. Onlar fikirlere zenirler, risk almaya gnlldrler, karmakl severler, merakl ve hayalci kiilerdir. (Dikici,1999).stndaa gre,yaratc kiiler; allmam dnceleri, allmam aklkta ve ksaca anlatan, kiilerdir (stnda, 2005).Yaratclk sadece zeki insanlarn ya da sanatla uraan kiilerin gsterebildii bir yetenek deil, her insanda belli oranlarda bulunan bir zelliktir. (Conner, Colin 1998).Yaratcln dhilikle snrlanmad aktr. Bizim ok azmz Da Vincinin orijinalliine sahiptir. Fakat hepimiz zamandan zamana yeni fikir, gr ve baz eyleri gerekletirme konusunda deiik yollara sahibiz. (Torrance, 1962).
389

Afi Afi tanm olarak, bir haberi, bir olay, siyasal, sosyal, ekonomik, sanatsal ve kltrel adan, topluma duyurmak amacyla, deiik yzeyler zerine yaplan ve belirli boyutlarda ky, kasaba ve ehirlerin eitli yelerine aslan duyurulardr. (Tepecik, 2002). Gnmzde grafik sanatlarn uygulama alanlar ok genilemi ve afi, tekstil tasarm, tipografi, fotografi, litografi, ambalaj grafii, gravr bask, tipo bask, ofset bask, tifdruk bask, izgi film bu sanat dal ierisine girmektedir (Tepecik, 1990). Grafik sanatlar - Tahta bask, bakr, inko gravr ve litografi gibi eitli basm ve oaltma teknikleri yolu ile yaplan resimleri ele alan sanatlara denir. Drerden bu yana gittike gelimi olan grafik sanatlar zellikle amzda byk bir gelime kaydetmitir (Turan, 1995). Tasarm Tasarm herhangi bir nesnenin retilmesinde ve ortaya knda bir dzenleme aracdr denilebilir. Btn sanatlarn temelinde bir tasarm olgusu bulunmaktadr. Tasarlama eylemi, oluturulacak yapnn organizasyonu ile ilgili her trl faaliyeti iine almaktadr.(Becer, 2002). Tasarm iin yle bir tanmlama en iyi anlatmdr: Gerekli olann aratrlmas ve biimlendirecek kiinin yaratc zelliklerini de katarak ortaya kard bir biim, ekil veya modeldir. (stek, 2004). Grafik sanatlarda da tasarmn konusu kltrel durum, gemi yaantlar Tarih boyunca konular, insanolunun kendi yaratt efsaneler, mitolojik ykler, dinsel semboller ve toplumlararas, sosyal, ekonomik ve kltrel ilikiler, sanatsal tasarmn asl kaynan oluturmutur (Tepecik, 1994). Snf Ortamnda Uygulama Bu aratrmada, her rencinin en az bir kez ders uygulamas olarak yaptn dndm afi almasn aratrma konusu olarak setim. lk gurup A grubu olarak adlandrld. A grubu On be kiiden olutu. B grubu da 15 kiiden olutu.,iki gruba da ayn testi datarak, Afile ilgili herhangi bir bilgi vermeden bu testin notla deerlendirmeyeceini belirttim. rencilere dattm testleri cevaplatp topladm. A grubuna, rnek bir afiten yararlanarak. Soru cevap ve anlatma gibi klasik retim tekniklerine uygun bir ders yaptm. Dier derste btn rencilerin kendi tasarmlarn yapmalarn istedim. almalar bu ekilde btn renciler tamamlad. A grubundaki renciler tasarm yaparken kendi dncelerini deil daha ok rnekteki afiten yararlanmay tercih ederek tasarm yaparken rnekten yaralandklar gzlendi. B grubunda n test uygulandktan sonra, ak olan projeksiyon ve bilgisayar zerinden duvara yansyan grntlerle, afile ilgili 50 adet slayt gsterdim. Afilerin zelliklerini ve tasarm ilkelerini anlatan, sunuya devam ederek, Beendikleri ve beenmedikleri afilerin deerlendirmelerini yapmalarn istedim. Bu srada, rencilere srekli, ak ulu sorular sordum. Bunlar not ederek, kayt altna aldm. Bir rencimin gsterimdeki afii detayl yorumlamasn istedim. Bu srada bir afi tasarlasaydnz, nasl tasarlardnz? Nelerden yararlanrdnz? Hangi renkleri neden ve nasl kullanrdnz gibi rencilerin tasarm yaparken nelere dikkat ettiini dinleyip not ettim. Arkasndan projeksiyona bal bilgisayar zerinde. Paint (resim) programn aarak, tasarm eleri ve renk zelliklerini de almama aktardm, Bir afi almas rnei yaptm. rencilerin byk bir ksm benzer bir almay gerekletirmenin kendileri iinde mmkn oldugunu, bir ksm ise gelecek derse yapacaklar almann bilgisayar ile gerekletireceklerinden bahsettiler. Dier derste topladm afilerde; almalarn tamamna yaknn, tasarm ilkelerine uyarak afi tasarladklarn grdm. nemli bulgulardan biri, uygulanan n test ve son test sonucunda iki grubun n test sonular arasnda anlaml bir farkn bulunduudur. Ancak Son testin uyguland tarihten bir hafta sonra afi almas renciler iinde b grubunun konuyu daha iyi zmsedii verdikleri cevaplardan anlalmtr. Hakknda bilgisine bavurulan yaptrlarak rencilerin rendikleri bilgilerin kalclnn grsel almalara aktarlp aktarlmad kontrol edilmitir. lk ve son testin uygulama sonucuna gre rencilerin afileri kendi zgn bulularna gre yaptklar grlmtr. Sorulan sorular nda rencilerin afie kar ilgilerinin artt ve grdkleri afilerin deerlendirme ltlerini genilettikleri, bunlarla ilgili yorum yapabildikleri iyi ya da kt gibi dncelere ek olarak tasarm ilkelerine gre deerlendikleri gzlenmitir.
390

Sonu Ve neriler Bu blmde bu aratrmann bulgularna ve yorumlarna dayal olarak Tartmaya, ulalan sonulara ve bu sonulara ilikin neriler bulunmaktadr. renciler afi tasarlarken ele ald konu ve etkileimler asndan yaplan deerlendirmede yaplandrmac anlaya gre ders yaplan grubun yaratclk konusunda daha zengin olduklar almalarnda ki farkllklardan gzlenmitir. A grubunun almalar derste gsterilen rnee benzetilmeye allmtr. ok sayda rnek ve bilgisayardaki uygulama gren rencilerin almalar olduka eitlilik gstermitir. Yine ok sayda rnek gren ve bunlar yaplandran grubun tasarm zelliklerinde zenginlik renklendirmelerinde eitlilik gzlenmitir. A grubunda ise genellikle benzer tasarm zellikleri yannda, rnee tasarm ve uygulama olarak bal kalmay tercih etmilerdir. Grsel sanatlar dersinde Yaplandrmac renme Yntemi rencilerin baarsn ve renilenlerin kalcln olumlu etkiledii iin derslerde retmenler tarafndan daha sk ve etkili ekilde kullanlmaldr. Sanat eitimi derslerine kar rencilerden beklediimiz ilgiyi ancak rencilerde yeterli miktarda merak uyandrarak, teknolojiden istendik ekilde faydalanarak salayabiliriz. Teknoloji, eitimci, konunun gncellii retimde baarya ulamak iin yollarmzdan bazlardr. Bu yollar oalttka istediim eitim retim hedeflerine ulamamz kolaylaacaktr. KAYNAKLAR Becer, E. (2002). letiim ve Grafik Tasarm, nc Bask. Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar. Conner, (1998); Ihsen, (1998); Conner, Colin (1998). Can You Teach Creativity? British Educational Research Journal v.24,n.4,p. Fromm, E. (1959). The Creative Attitude, Creativity and Its Cultivation, New York: Harper And Row. San, . (2004). Sanat ve Eitim Yaratclk Temel Sanat Kuramlar 1. Bask, Ankara: topya Yaynclk, Torrance, E. Paul. (1962). Guiding Creative Talent. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice Hall Inc. Tepecik, A. (1990). Orta retim Kurumlarnda Grafik Eitimi ve Kltr Aktarma Amac Olarak nemi. Ankara, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits El Sanatlar Eitimi Blm. Tepecik, A. (1994). Grafik Tasarlama lkelerine Dayal Tasarm Yntem Ve Teknikleri, Doktora Tezi. Ankara. Tepecik, A. (2002). Grafik Sanatlar, Tarih-Tasarm-Teknoloji.1. Bask, Ankara: Sistem Ofset. Turani, A. (1980). Sanat Terimleri Szl. 1. Bask, Ankara: Maya Matbaaclk Ltd.ti. Turani, A. (1995). Dnya Sanat Tarihi. 6. Basm stanbul: Remzi Kitabevi. stnda, T. (2005). Yaratcla Yolculuk. 1. Bask, Ankara: Pegem A Yaynclk. nternet http://ogm.meb.gov.tr/belgeler/uc_boyutlu_sanat_atolyesi.pdf adresinden 11 Kasm 2009 tarihinde alnmtr. www.meb.gov.tr adresinden 14 Kasm 2009 tarihinde alnmtr. http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/149/dikici.htm adresinden Ayhan dikici 15 Kasm 09 tarihinde alnmtr.

391

GRAFK TASARIMDA GEM VE GELECEK ARASINDA BR KPR: SAUL BASS (1920-1996)

Yrd. Do. Tevfik nan LSULU Bakent niversitesi, Gzel Sanatlar Tasarm ve Mimarlk Fakltesi, Grsel Sanatlar ve Tasarm Blm, ANKARA ilisulu@baskent.edu.tr

Sanayi devriminden sonra ortaya kan grafik tasarm kavram aslnda insanln varoluundan beri hayatn iinde eitli ekillerde yer almtr. Doann kendisinin de bir tasarm olduu dnlrse, maara duvarlarnda balayan tasarm serveni, dnya dnd srece varln srdrmeye devam edecektir. Paradan btne doru yaplan bu tasarm yolculuu ou zaman insanolunun grsel iletiim, bazen de farkndalk yaratma ihtiyacn karlamaktadr. Gemiten gnmze bu servende 21. yzyl tasarmclarna nclk yapan Saul Bass yalnzca bir grafik tasarmc deil ayn zamanda baarl bir ynetmendir. Bir grafik tasarmcnn yetenek ve geni gr asna sahip Saul Bass, ilk tasarmn yapmasyla birlikte yz her zaman gelecee dnk, ileriyi gren dnce tarzyla kendini kantlamtr. 1920 ylnda Amerika Birleik Devletlerinde doan sanat, poster ve logo tasarm almalarnn yannda film jenerik ve uygulamalarna da yeniliki yaklamlar getirmitir. Sanat 1936 ylnda sanat rencisi olarak burs kazanm ve 1938 ylnda New Yorkta bulunan Warner Bross sanat blmnde asistan olarak almaya balamtr. 1944 ylnda bir reklam ajans olan Blaine Thompson Companye girmi ve ayn zamanda tasarmc ve eitmen olan Gyorgy Kepes ile Brooklyn Collegede alma frsat bulmutur. 1946 ylnda Los Angelesa gelerek reklam ajans Buchanan and Companyde almalarn srdrm, 1952 ylnda kendi reklam irketini kurarak tasarm almalarna burada devam etmitir. Saul Bass kolay anlalr tasarmlar sayesinde ok byk kitlelere ulam ve sade tasarmlar gnmz tasarmclarna k tutmutur. Yeniliki yaklamlaryla younlat grafik tasarm alanlar; logo tasarm, poster tasarm ve film jenerik tasarmlardr. Saul Bassn farkl yaklam ile kendi alannda ki yetenek ve yaratcl Onu 20. yzyln en nemli tasarmclarndan biri haline getirmitir. Bunun yansra, daha sonraki yllarda poster tasarm ve film jenerikleri konusunda ki yetenei Ona ynettii ksa film Why Man Creates (1969) ile Academy Award Winning dln kazandrmtr (Nourmand, 2000). Logo Tasarmlar Sade, anlalr ve ounlukla geometrik formlardan oluturduu izgisiyle logo tasarmnda farkllk yaratm olan Saul Bass, Continental Airlines (1968), Bell (1969), Dixie (1969), Quaker Oats (1971), United Way (1972), Warner Communications (1972), United Airlines (1973), Girl Scouts (1978), Minolta (1978), AT&T (1984), Avery International (1990), Kleenex (bilinmiyor) gibi uluslararas bir ok firmann logo tasarmlarn ann tesinde bir anlay ile tasarlamtr. Formlardan meydana getirdii negatif alanlar ustalkla kullanarak oluturduu logolar Saul Bassn karakteristik tasarm zelliklerinden biridir. Simgeletirdii geometrik formlara ounlukla ana renkler (krmz, yeil, mavi) uygulayarak tasarlad birok logonun hala kullanyor olmas Saul Bassn ne kadar yeniliki ve ileri grl bir grafik tasarmc olduunun grsel bir kant gibidir. Kulland geometrik formlarn yannda tipografiyi de logo tasarmlarnda byk bir ustalkla kullanmtr. Modern harf karakterleri kendi stilini oluturmu ve bu yeniliki tipografik yaklam hem poster hem de film jenerik tasarmlarnda kullanmtr (Bkz. Resim 1).
392

1. Continental Airlines, 1968 2. Bell, 1969 3. Dixie, 1969 4. Quaker Oats, 1971 5. United Way, 1972 6. Warner Communications, 1972 7. United Airlines, 1973 8. Girl Scouts, 1978 9. Minolta, 1978 10. AT&T, 1984 11. Avery International, 1990 12. Kleenex

Resim 1 Poster Tasarmlar Film posterleri filmin konusu ve oyuncular hakknda bilgilerin sunulduu dier bir deile filmin reklamnn yapld grafik tasarm almalardr. 1950li yllarda film posteri tasarmlar genellikle sinema filminde oynayan barol oyuncularnn renkli resimlemelerinden ve yine el izimi yaz karakterlerinden meydana getiriliyordu (Bkz. Resim 2).

Resim 2. Tarzan, 1954 - James Bond, 1962 Bass kendi yeniliki ve farkl tarzn gelitirerek posterde film yldzlarnn resimlemeleri yerine filmin konusu ve karakteri hakknda ipular ieren farkl ama dikkat ekici tasarmlar hazrlad ve oluturduu bu tasarm yaklam, poster tasarmnda yepyeni bir dnemin balangc oldu (Bkz. Resim 3).

393

1. Man With The Golden Arm, 1955 2. Love In The Aafternoon, 1957 3. Vertigo, 1958 4. One Two Three, 1961 5. West Side Story, 1961

Resim 3 Logo tasarmlarnda olduu gibi film posteri tasarmlarn da basit geometrik formlardan oluturan Bass, posterlerinde ana renkleri kullanarak basit ama etkili anlatmn burada da srdrmtr. Ayn zamanda Bass, sade ve anlalr tasarmn desteklercesine poster tasarmlarnda da entiksiz ve net yaz karakterleri kullanarak farkndalk yaratmay baarmtr. 1963 ylnda The Cardinal filmi iin tasarlad posterde ise farkl bak asn baka bir boyuta tayarak tasarm tarihinde bir ilk olan tipografi ierisinde imge kullanmn uygulam ve gnmze kadar kullanlan bu tekniin ncs olmutur. (Bkz. Resim 4). 2006 yl Richard Donnern 16 Block filmin posterinde Bassn yaratt akmn izlerini grmek fazlasyla mmkndr. (Bkz. Resim 5).

Resim 4. The Cardinal, 1961

Resim 5. 16 Blocks, 2006

Film Jenerik Tasarmlar Sade tasarm anlayn srdrd film jeneriklerinde filmden ipular ieren geometrik formlar kullanarak izleyiciyi filme hazrlayan Bass, tipografiyi de byk bir ustalkla kullanarak tasarlad jenerikleri esiz bir hale getirmitir. Bu tasarm anlayn ilk jenerik almas olan 1954 yapm Otto Preminger filmi Carmen Jonesda uygulamtr. Bass, farkl tarzyla izleyici zerinde arpc bir etki brakm, gnmze kadar sregelen jenerik almalarnn da ncs olmutur (Bkz. Resim 6, 7).
394

Resim 6. The Man With the Golden Arm, 1955

Resim 7. Anatomy of a Murder, 1959 1990l yllara gelindiinde Saul Bass teknolojik gelimelerin paralelinde film jeneriklerinde kulland tasarmlarnn bir paras olan geometrik elerin yerine filmden kareler ve gerek grntler kullanarak yaratt tarzn gelitirmitir (Bkz. Resim 26).

Resim 8. Casino, 1995

395

almalarnda, eitli geometrik formlarn srad kullanm, negatif pozitif alan ilikisi ve tipografiye bak as ile r aan tasarm anlayyla Saul Bass, 21. yzyln nc grafik tasarmclardan biridir. Grafik tasarm tarihinde nemli yeri olan Bass, bugnnn tasarm anlayn o yllardan grerek gnmz grafik tasarmclarna yol gstermi tasarmn geliimine byk katklar salamtr. KAYNAKLAR Heller, S., Ilic, M. (2009), The Anatomy of Design, Rockport, in Kapsis, R. (1992), Hitchcock: The Making of a Reputation, University of Chicago Press, s.313 Nourmand, T. (2000), PatekPhilippe, Number 9, Spring / Summer Krasner, J. (2008), Motion Graphic Design: Applied History and Aesthetics, Focal Press, s. 407 http://blog.signalnoise.com/2008/08/28/inspiration-logos-by-saul-bass/ (20.10.2010) http://designmuseum.org/design/saul-bass (20.10.2010) http://www.retrolution.dk/movieposters/1950-1954/ (20.10.2010) http://www.aiga.org/content.cfm/medalist-saulbass (23.10.2010) http://wellmedicated.com/showcase/saul-bass-jack-of-all-trades/ (23.10.2010)

396

TASARIM VE TASARIM ETM

Mimarlk

397

TASARIM ETMNDE KAVRAMDAN MEKANA GETE SANATIN ETKS

Armaan Seil MELKOLU stanbul Kltr niversitesi, Sanat ve Tasarm Fakltesi, Mimarlk ve evre Tasarm Blm, STANBUL as.melikoglu@iku.edu.tr

GENEL BLGLER Tasarm ve Sanat Tarih boyunca farkl sanat dallarnn birbirleriyle etkileimlerini izlemek mmkndr. zellikle Endstri Devrimi ile, farkl uzmanlama alanlar birbirlerinden kesin izgilerle ayrlmam, aksine aralarnda yeni ilikiler domaya balamtr. Bu etkileimin en iyi rneklerinden biri tasarm ve sanattr. Tasarm, insann ilk ortaya kt gnlerdeki temel etkinliklerinin ok gelimi ve kapsaml bir trevi olarak gsterilebilir. Tasarm ilk insanlar iin avlarn yakalamak iin tasarladklar kesici bir alet iken, gnmz insanlar iin gne enerjisiyle alan araba demektir. Bu kadar hzl ve aklc gelien tasarm, tarihte farkl kuramclar tarafndan farkl ekillerde tanmlanmtr. Archer tasarm, bir amaca ynelmi problem zme eylemi olarak tanmlarken, Page iin tasarm, ayn tarihte mevcut olaylardan gelecekteki olanaklara hayali bir atlama, Hasola gre ise, allagelmi gnlk nesnelerden, mobilyadan, mimarlk ve peyzajdan kentsel planlamaya kadar uzanan ve insan yaratclna dayal olarak evreye estetik bir uyum getirmeyi amalayan retim etkinlii olarak tanmlanmaktadr (Hasol, 2010). Tasarlamak, insann insan zihninin olaanst bir yeteneidir. Byk bir kapasitedir. Varolmayann dnn kurulduu yerdir. Yeni bir kuruluun, uygulamann, gerekletirmenin, dntrmenin ilk adm, balatcsdr. Dolaysyla ilk olarak bir farkna var ve sonra yeniden kurulu alandr. Her trl biimlendirme, kurgulama, aktarm eyleminde yer alr (entrer, 2004). Sanat ise insanlarn doa karsndaki duygu ve dncelerini izgi, renk, biim, ses, sz ve ritim gibi aralarla gzel ve etkili biimde ifade etme abasndan doan ruhsal bir faaliyet olmann yannda tasarm ve tasarmc kimliinin gelimesindeki yeri yadsnamaz bir gerektir. nk tasarmn sanatla olan ilikisi tasarmn, sanatsal bir ura olmasndan kaynaklanmaktadr. Tasarm, ileve, yere, evreye, teknie, ekonomiye ve hatta iverenin isteklerine baml olsa da, tasarm bir sanattr. Tasarm Eitimi ve Sanat Tasarmn bireylere aktarlmasnda etkili bir yol olan tasarm eitimi, kiilerin alglama yeteneklerini gelitirerek gerek yada olmas gereken dnyann bir grntsn renciye ortaya koydurtmay, kavratmay, modelletmeyi, strktrn kurdurtmay amalayan ve sanat, zanaat, el sanatlar ve bilim dersleri kapsamnda yararl olan bir eitimdir. Tasarm eitimi bir sretir ve bu sre rencinin aratrma,deerlendirme ve dnme zelliklerinin yannda yeteneini, duyarlln, yaratcln gelitirmesine ve akl ile duygularn beraber kulland karmak bir dzendir. rencinin, eitimi boyunca tasarma giden yoldaki sorunun yalnzca bir renme sreci olmadnn, srekli bir kltrlenme, duyarlanma, kltrel ve duyarl bir kimlik kazanma, kendini tanma ve ama sorunu olduunun farkna varmas n grlmektedir. Bununla beraber eitimin her basamanda sistemli ekilde bireye bir sanat gr kazandrmak, sanat dallarndan herhangi birine ilgi duyan veya ynelen yetenekli bireyleri ada yntemlerle eiterek kiilikli bireyler yetitirmek sanatn amacn ortaya koymaktadr (Delier, 2005). Tasarm eitimi alan bireylerin de sanatn farkl dallaryla ilgilenmesi kendilerine yeni bir anlay, bak as ve farkl bir dnme tarz kazandrmaktadr. Tasarmn znde bulunan yenilikilik ve yaratclk edinilen bu farkl bak alarna sahip olunarak ortaya konmaktadr.
398

Kavram (Konsept) Konsept; fikir, dnce, kabul ve gzlem gibi eitli elemanlar bir btn iinde entegre eden fikir eklinde aklanabilir. Bununla birlikte tasarm balamnda konsept, programa ilikin gereklerin, ierik ve balamn ve felsefi dncelerin biraraya getirildii zel bir yaklam veya yol oarak tanmlanabilir (Balkan, 2005). Bir tasarm problemi ile yzyze gelindiinde, tasarm konusuna farkl bir adan bakarak farkl bir anlam yklemek, farkl bir yorum getirmek, tasarma yn verecek kavramsal bir dnce oluturmak tasarm rencilerinin bavurduu bir yntem olmaktadr. Bu ekilde renci bir kavram etrafnda younlat dncelerine daha kolay yn vermekte ve bir tasarm rnne dntrebilmektedir. nk tasarmda retkenlik ve yaratcln znde yalnzca somut bilginin deerlendirilmesi deil, onlara kart olabilecek ama onlar tamamlayabilecek baka snrlamalarn yada kavram olarak tanmlanabilecek soyut dnceninde yeri vardr. Konsept, problemlerin analizinden kmaktadr ve sonuta gelecek gelimeler iin gerekli ve olmazsa olmaz niteliktedir. YAPILAN ALIMALAR ok Kltrl Kent stanbul; Bir Symbiosis Projesi stanbul Kltr niversitesi Mimarlk ve evre Tasarm Blm tarafndan gerekletirilen projenin ana erevesi karlkl anlay ve sevgiyle bir arada yaam farkl kltrlerin yine bir arada neler yapabildiklerinin analizinden, neler yapabileceklerinin yks zerine kurulmutur. Bir anlamda proje, yeni bir umudun yeni bir yaamn projesi olmutur. Rumlar, Ermeniler, Krtler, Yahudiler, Aleviler, Mslmanlar, Hristiyanlar birbirine zarar vermeden kaynam ortak yaam biimleri ile SYMBIOSIS dncesinin dnya zerindeki en nemli rneklerinden birini sergileyen stanbullularn, farkl temsilcileri olmulardr. Bu noktadan hareketle projenin ilk adm, stanbulun ok kltrl yaam haritasndan seilecek blgelerde analiz almalar ve bu almalarn dorultusunda kltrel rntlerle, mimari grntler arasndaki ilikilerin yeni batan deerlendirilmesidir. Fener, Balat, Samatya, Galata vb. seilen birka pilot noktada, kullanlmayarak ilevlerini yitirmi yaplarn, kltrel elerin mekanlar olarak mimarisi ve i mimarisi ile yeniden yaama geirilmesi projenin bir sonraki aamasn oluturmaktadr. Proje kapsamnda, byk bir ksm kaderine terk edilmesine ramen ilgisizlie ve zamana kar gnmzde hala direnen Bizans ve Osmanl dnemlerine ait sinagog, kilise, cami, saray, zindan, trbe, mektep, hamam ve konut gibi seilen blgelerdeki ant ve sivil mimarlk yaplarnn ele alnmas ve bunlarn kentin zengin kltrel mirasn oluturan rnekler olarak gnmz ihtiyalarna gre yeniden canlandrlmas amalanmaktadr. Tm mimari elerinin canlandrlarak ok kltrl yeni ortamlarn hazrlanmas salanacaktr. Proje, yalnzca bir koruma projesi olma niteliinin tesinde mimariyi canlandrarak farkl kltrlerden yaam kesitleri sunarak, zaman zamanda olsa bu kltrleri belleklerde tazelemek ve bir sre iin ortak eylemler etrafnda toplamak amacndadr. Proje kapsamnda canlandrlacak meknlar, ortak gnlerde paylalan ortak eylemlerin meknlar olmakla birlikte, ksa ve uzun dnemli konaklama fonksiyonlarn da yklenmektedirler. Aratrma Ynteminin Uygulanmas Bu bildiri kapsamnda, tasarm eitimleri srasnda tasarm srecinin kavram oluturma aamasnda rencilerin hangi sanat dallarndan, ne dzeyde etkilendiklerini, bunlar tasarmlarna ne ekilde yansttklarn, tasarmlarn nasl beslediklerinin irdelenmesi amalanmtr. Bu amala K Mimarlk ve evre Tasarm Blm ikinci snf rencilerinin oluturduu gruba 12 sorunun bulunduu bir anket almas yaplmtr. Anket sorular tasarm ve sanatla ilgili genel sorularn yannda rencilerin 20092010 bahar yaryl Mimari Proje 4 dersi kapsamnda ok Kltrl Kent stanbul; Bir Symbiosis Projesi bal altnda gerekletirdikleri projeleriyle ilgili sorulardan da olumaktadr.

399

BULGULAR VE RDELEME Anket Verilerinin rdelenmesi Yaplan anket almas sonucunda, 20 renciye yneltilen, 12 sorunun verilerinin grafik dalmlar u ekildedir:

400

renci Projelerinin rdelenmesi Anket almas sonucunda bir kavram (konsept) fikriyle allan renci projelerinden rnekler seilmitir. Seilen rnekler, projenin kavram, iki ve boyutlu anlatmlar zerinden irdelenerek aklanmtr.

401

SONU Tasarm eitiminde kavramdan mekana geite sanatn etkisi balkl bu aratrmada yaplan anket almas ve incelenen renci projeleri sonucunda: rencilerin ounluu tasarm kavramn hayalgc olarak tanmlamlar ve doay, sanatsal-kltrel faaliyetleri, mobilya gibi tasarm rnlerini tasarm ile ilikili bulmulardr. renciler tasarm sanat ile ilikili bulmulardr. Sanatn tasarmlarnda etkisinin olduunu belirtmilerdir. nk rencilerin ounluu baz sanat alanlaryla ilgili, baz sanat etkinliklerini de takip etmekte olduklarn belirtmilerdir. zellikle resim ve sinema sanatyla daha ok ilgili olduklar saptanm olup sanatn tasarmc kimliklerini gelitirdiini dnmektedirler. rencilerin proje tasarm srelerine ounlukla bir kavram(konsept)dan yararlanarak baladklar belirlenmitir. Ana fikir, kurgu, yola k olarak tanmladklar kavram(konsept) olgusu renciler iin hem kolaylk hem de daha etkili bir dil oluturmalarna yardmc olmaktadr. renci projelerinin incelenmesi sonucunda bir kavram(konsept) benimseyip tasarlamaya balayan renciler kavramlarn bulunulan evreye, yap elerine, kullanc zelliklerine gibi tasarm unsurlar ierisinde yorumlamlardr. Tasarlanan projeler daha kimlikli, daha ak, daha anlalr zelliklere sahip olmutur. Bir kavram ile oluturulan tasarmlarnn dili bakalar tarafndan daha kolay anlalmaktadr. Sonu olarak tasarmn sanatla olan ilikisinin gz ard edilemeyecei ve tasarm eitimi alan tasarm rencilerinin de mesleki, kiisel ve sosyal olgunlua erimelerinde sanatn, sanatsal faaliyetlerin yeri yadsnamazdr. Tasarmcnn ayn zamanda bir sanat olmas gereklilii dnldnde kendisini bu alanlarda eiterek ve ilgi duyarak mesleki anlamda farkllk yarataca bir gerektir. Nasl bir kavram, bir dnce alt yaps ile balanlan tasarm projesi fark yaratyorsa, sanat ile uraan, sanatn zn benimsemi tasarmclarnda fark yarataca dnlmektedir. KAYNAKLAR entrer, A. (2004), Mimarlkta Estetikte Tasarmda Eitimde Eletirel Yaklam,Yap Endstri Merkezi Yaynlar, stanbul Onat, E. (2006), Mimarla Yolculuk, Yap Endstri Merkezi Yaynlar, stanbul Balkan, E. (2005), Mimari Tasarmda Konsept, Baheehir niversitesi Yaynlar, stanbul Delier, A. (2005), Sanat Eitiminde Disiplinleraras Yaklamlar, Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi, stanbul Hasol, D. (2010), Ansiklopedik Mimarlk Szl, Yap Endstri Merkezi Yaynlar, stanbul

402

DEEN PARADGMALAR VE BU DORULTUDA MMARLIK ETMNN EKLLENMES

Dr. Arzu ECEOLU stanbul Kltr niversitesi, Sanat ve Tasarm Fakltesi, STANBUL arzueceoglu@gmail.com

GR Mesleki eitim sreci; tm kullanclarn mekan, kullanm amalarna uygun nitelikte, birey ve topluluklarn istekleri dorultusunda zel ve genel evrenin bununla birlikte kullanlan donat elemanlarnn tasarlanmasile ilgili eitim alan tm bireylarin eletirel, sanatsal, dnsel ve biimsel adan aratrmac bir yaklam sergilemelerini; ihtiya duyulabilecek dier tm disiplinler ile ortak almalar salayabilmelerini kiisel geliimlerinin tamamlanrken, mimari temsillerden faydalanmalarn ve mimari temsillerin yardm ile tasarmlarna yn verebilmesi amalanmaktadr. Eitim srecinde bireyin grme, alglama, anlama, dnme, inceleme, irdeleme, fikir edinme ve edindii bu fikirleri yrtme, uygulama biimlerini renme ve karlatrma yntemleri ile analiz edebilmesi ve tatbik edebilmesi salanmaya allmakta, ayrca tasarm becerisini gelitirmek amalanmaktadr. lkemizde ilk olarak bu gnk ismi Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi olan stanbul Devlet Sanatlar Akademisinde 1925 ylndan bu yana Mimarlk mesleki eitimi verilmektedir. Daha sonraki yllarda kurulan Devlet ve Vakf niversitelerinde de verilen Mimarlk Mesleki Eitimi farkl faklteler ve alt blmler ile toplamda her sene yaklak 550 - 600 renci kapasitesi ile eitimlerini srdrmektedir. TOPLUMSAL YAPI VE DEEN PARADGMALAR Kltrn toplumdan topluma hatta milletten millete deiiklik gsteren maddi ve manevi bir yapya sahip olduunu dnrsek, ortaya kan ve kacak olan her rnn ve enin ok eitli ve ok ynl olacan grrz. Kiisel tutum ve davranlardan balayarak aile yapsn ve toplumsal ilikilerini dzenleyen; hatta Devlet anlaynn zellik ve ayrntlarna kadar uzanan dnya grde kltrn balca eleri arasndadr. nsanln kendi kendini ifade edebilmesi ve dnyay bir zevk ve duygu szgecinden geirerek yorumlayabilmesi demek olan eitli sanat dallar kltrn eleri arasndadr. El sanatlarndan mimariye, musikiden edebiyata, felsefeden ekonomiye birok bal bu ereveye katabiliriz. Siyasi ve sosyal yapnn akn ve srekliliini salayan Tarih de kltrn temel elerinden biridir. Kltrn temelini oluturan bu eler, toplumda oluturduu sosyal ruh ile o milleti her trl davrann etkiler ve geliimine katkda bulunur. Zaman iinde bu yapda oluacak olan deiimler de toplum yapsna zarar verebilir ya da glendirebilir. Bunu bilimsel bir paradigma olarak ele alacak olursak Thomas Samuel Kuhn un konuya yaklamn ele almak doru olacaktr. Thomas Samuel Kuhn bilimsel adan paradigmay yle formle etmektedir. - zlenen ve kontrol edilen olandr, - Sorularn tarz hangi konu ile ilgili olduuyla i iedir ve salanmasnn nasl test edilebilirliiyle ilgilidir, - Bu sorularn nasl sorulacayladr, - Sonularn karlatrmal olarak nasl yorumlanacayladr.
403

Yani Kuhn a gre paradigma, kabul grlmeye ncelikle hakim olan bir dncenin belli bir zaman dilimi iindeki ilk rneidir. Uzun deneyimleri ve kantlarn ierisinde barndrr. Yani toplumsal yapda oluacak olan herhangi bir deiim kltrel yapdaki oluumlara doru mantk izlemedii srece zarar verebilecei gibi, doru sorularn sorulup, doru cevaplarn alnmas ile birok adan artlar kazandrmaktadr. Bununla birlikte sadece yeni almalara ve mevcut sorunlara bir cevap alabilmek ve bir temel oluturabilmek iin yeni bir paradigma oluturulup kabul edildii zaman; var olan paradigma yerini yeni paradigmaya brakr. Bundan sonra, pratiin ve algnn yeni paradigmada rneklendirilen ihtiyalar yanstan geni - lekli bir yeniden dzenlenmesi gerekleir ve kavramsal yap benzer bir yeniden inaya maruz kalr. Bilimsel etkinlik artk gelitirilecek yeni bir olaan bilim silsilesi iinde donatlr. Bu bilimsel bir devrimdir(Barnes, 1995). Bilimsel Pratiin yeniden inas yeni bir bili - anlama ve kavrama karm ve aklama modeliyle sonulanr. Bazen bunlar yerini aldklar dnya grnde olduu gibi, yeni bilim adam kuaklarna otoriteyle intikal ettirilen yeni bir dnya grne ularlar. Bu gr deiiklii devrimseldir. Paradigma deiiminde bir alg deiiklii sz konusudur. Yeni paradigmann peinden giden bilim adamlar yeni aralar benimserler ve farkl yerlere bakmaya balarlar. DEEN PARADGMALAR VE MMARLIK MESLEK ETMNN EKLLENMES Tm dnyada olduu gibi lkemizde de, yksek retimin kalitesini ykseltme giriimleri nem kazanmtr. zellikle insan hayat ile dorudan ilgili olan Mimarlk mesleinde temel deiimlerle birlikte; mesleki eitim ve retim de mevcut olan, belirlenen eksiklikler ve sorunlar ele alnmaya balanmtr. Bu ele alnm ierisinde niversitelerde verilen eitimler ile mesleki uygulama ve piyasa artlar arasndaki uyumsuzluu gsterebiliriz. Yeni yaplanma ve eitim sisteminin getirdii deiiklikler ile UN, Bologna Sreci, UIA / UNESCO koullar temel alnarak verilen eitimlere yn verilmektedir. Hatta bu ve dier benzeri programlar sayesinde rencilerin mezuniyet ncesi kendi geliimlerini salamalar planlanmaktadr. Bununla birlikte ne kan konularn ierisinde rencinin bu meslei semek isteme nedenleri, yetenekleri, yeterlilii, daha sonraki safhalarda ise eitim aamasnda dersi veren retim yesi ya da grevlisinin yeterliliininde doru saptanm olmas gereklilii karmza kmaktadr. Bu ihtiyalar ve ynlendirmeler sonucu olarak stanbul Kltr niversitesinde okutulan derslerin program ve mfredetlarn inceleyecek olursak;
MMARLIK ve EVRE TASARIMI BLM DERS PROGRAMI 1. Yaryl Zorunlu Dersler M101 M111 M121 M131 UN101 UN102 UN103 Teori 2 2 2 2 2 2 2 Uygulama 2 6 4 0 0 0 0 Kredi 3 5 4 2 0 0 2 16 Kredi 3 5 2 2

Temel s I Mimarlk Proje I Mimari Anlatm Mimarlk Kavramlar Atatrk lk. Ve nk.Tar. Trke I Yabanc Dil I Toplam Kredi

2. Yaryl Zorunlu Dersler M201 M212 M203 M232

Temel Tasarm II Mimarlk Proje II Perspektif Mimarlk Ve Sanat Tarihi I

Teori 2 2 2 2

Uygulama 2 6 0 0

404

UN201 UN202 UN202 IM222 3. Yaryl Zorunlu Dersler M311 M321 M304 M301 M331

Atatrk lk.Ve nk.Tar. II Trke II Yabanc Dil II Bilgisayara Giri Toplam Kredi Mimarlk Proje III Yap Bilgisi Ve Malzeme I Yap Ve Tesisat Bilgisayar Destekli Tasarm Mimarlk Ve Sanat Tarihi II Toplam Kredi

2 2 2 2 Teori 2 2 2 2 2

0 0 0 0 Uygulama 6 4 0 2 0

0 0 2 2 16 Kredi 5 4 2 3 2 16

4. Yaryl Zorunlu Dersler M412 M422 M442 M402 M432

Mimarlk Proje IV Maket Yapm Yap Bilgisi Ve Malzeme II Mimari Simlasyon Mimarlk Ve Sanat Tarihi III Toplam Kredi

Teori 2 2 2 2 2

Uygulama 6 0 4 2 0

Kredi 5 2 4 3 2 16

5. Yaryl Zorunlu Dersler M511 M502 M501 M521 M541

Mimarlk Proje V Rlve Mimari Canlandrma Tek. Akustik Aydnlatma Toplam Kredi

Teori 2 2 2 2 2

Uygulama 6 0 2 2 2

Kredi 5 2 3 3 3 16 Kredi 5 2 2 3 2 2 16 Kredi 5 3 2 2 12

6. Yaryl Zorunlu Dersler M612 M602 M632 M652

Mimarlk Proje VI Restorasyon evre ve Kltr evre Tasarm Semeli Ders Semeli Ders Toplam Kredi

Teori 2 2 2 2 2 2

Uygulama 6 0 0 2 0 0

7. Yaryl Zorunlu Dersler M711 M721

Mimarlk Proje VII Donat Tasarm Semeli Ders Semeli Ders Toplam Kredi

Teori 2 2 2 2

Uygulama 6 2 0 0

405

8. Yaryl Zorunlu Dersler M812 M802

Bitirme Projesi Meslek Uygulama Bilgisi Semeli Ders Semeli Ders Toplam Kredi SEMEL DERSLER Gz Yaryl MEKAN VE PEYZAJ ENGELLLER N TASARIM YALI VE OCUKLAR N TAS. TASARIM Bahar Yaryl RESM HEYKEL SERAMK VTRN TASARIMI FUAR ALANLARI TASARIMI MODA TASARIMI TEKSTL TASARIMI AFETLERDEN KORUNMA TEKNE / YAT TASARIMI

Teori 0 2 2 2

Uygulama 6 2 0 0

Kredi 3 3 2 2 12

M161 M381 M461

Teori 2 2 2

Uygulama 0 0 0

Kredi 2 2 2

M172 M182 M262 M272 M282 M362 M382 M562 M572

Teori 2 2 2 2 2 2 2 2 2

Uygulama 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Kredi 2 2 2 2 2 2 2 2 2

ekil 1: rnek ders program internetten alnmtr. 2010 - 2011 Eitim dneminde yeni kaytl rencilere okutulacak olan ders programdr. Eski mfredat ile karlatracak olursak eer, eski programda Mimarlk ve evre Tasarm Blmnn Sanat ve Tasarm Fakltesi ne bal bir blm olmas nedeni ile iletiim derslerinin semeli ders ve alan dersleri olarak programdan karlm olduu dikkati ekmektedir. Bunun yerini tasarm odakl dersler alm ve mimari temsil dersleri fazlalam bulunmaktadr. Ayrca ihtiyalar ve duyulan ilgi balamnda vitrin tasarm, moda tasarm, heykel, seramik gibi dersler mfredata eklenmi durumdadr. Ayrca eski mfredatta Mimarlk Tasarm ad altnda 3. yaryl itibari ile verilmeye balanan proje derslerinin Mimarlk Proje dersleri ad altnda ve 1. yaryl itibari ile verilmeye baland grlmektedir. SONU Gerek lkemizde, gerek tm dnyada bir ok kurulu zellikle mimarlk, i mimarlk gibi uygulama gerektiren mesleklerin niversite eitiminde yeniden yaplanmas ile ilgili gerekli almalar balatm bulunmaktadr. Yaplan bu almalarda mesleki eitim sresinden, okutulan ders ieriklerine, ders programlarna kadar bir ok ey ele alnm ve yenilenme almalarna gidilme ihtiyac duyulmutur.

406

Tasarm n, sanat n, bilim in ve aratrmacln i ie getii, dier meslek disiplinleri ile de sk balarn kurulmas gereklilii n grlen i mimarlk mesleinde duyulan ihtiyalara oranla; bilgi alverii yksek ve uygulama merkezli deiiklikler yaplmaya balanm bulunmaktadr. zellikle proje gelitirme ve tasarm odakl, mekan kugusu gelitirme merkezli dersler eitimin ilk dnemi itibari ile okutulmaya balanm ve sadece yapsal olarak deil, kurgusal olarakta d evre ile mekan arasndaki ban daha net grlebilmesi amalanarak yeni ders programlar oluturulmaya, ders ierikleri yenilenmeye ve bunlarn gnmz teknolojosine uygun olarak mimari temsiller yardm ile gerekletirilmesi imkan salanmaya allmtr. Temel derslerin yan sra seimlik derslerinde problemleri daha doru zmleyebilme amal belirlendii karmza kmaktadr. KAYNAKLAR ARKTEKT; ISSN 1301 - 6121, Mart - Nisan 2010, Say 523, Prof. Dr. Gazanfer BEKEN Barnes, B., (1995). Bilimsel Bilginin Sosyolojisi, Vadi Yaynlar, Ankara Bloom, B. S. (ed.) (1956) Taxanomy of Educational Objectives, the classification of educational goals Handbook I: Cognitive Domain New York: McKay Bologna Sreci Berlin (2003). itdergisi / a; mimarlk, planlama, tasarm. Cilt: 4, Say: 1, 84-96 Mart 2005 Kuhn, T., (1995). Bilimsel Devrimlerin Yaps, Alan Yaynclk, stanbul Yldrm, C., (1991). Bilim Felsefesi, Remzi Kitapevi, stanbul.

407

 MMARLIK ETMNDE GEOMETRK FORMLAR LE MEKAN ORGANZASYONU ARASINDAK BA

Dr. Arzu ECEOLU stanbul Kltr niversitesi, Sanat ve Tasarm Fakltesi, Mimarlk ve evre Tasarm Blm, STANBUL arzueceoglu@gmail.com

GR Le Corbusier e gre mimarlk Ikta bir araya getirilmi ktlelerin ustaca, doru ve muhteem oyunudur. Ktlelerin meydana getirdii mekanlar geometrik formlarn katt ilevsellik, kullanlabilirlik ve albeni ile zellik kazanr. Ktle oluum mantnn temelini oluturan geometrik formlar mesleki eitim srecinde de bireyin (rencinin) mekan algsn, kavrama yeteneini ve meslek yaantsnda ihtiya duyabilecei grsel ve zihinsel yetisini gelitirmesinde yardmc olur. nk; her yap, her donat eleman, her aksesuar bir geometrik form rndr ve bu formlarn ekillenmesinden, ilham alnmasndan ortaya kar. nsanlarn gnlk yaantsnda kulland ve ihtiya duyduu eyalarn, nesnelerin ve ilerinde yaadklar mekanlarn ncelikle formal yap zellikleri nem tamaktadr. Bu nedenle i mimarlk ve mimarlk meslek eitiminde rencinin formal algsnn geliebilmesi iin 1. yaryl itibari ile temel tasarm, mimari anlatm teknikleri, proje, i mimarlk tasarm, mekan organizasyonu v.b. dersler niversitelerde okutulmaktadr. MEKANSAL ALGI Mekansal alglama psikoloji, corafya, planlama gibi bir ok disiplin tarafndan aratrlan bir konudur. Mekansal alg, kiilerin mekann fiziksel zellikleri hakknda bilgi dzeylerini belirler ve kiilerin o mekan niteliksel olarak deerlendirmesinde nemli bir rol oynar. Mekn, eitli yaklamlarca farkl ele alnmakla beraber geni bir ereve ile insan evreden belli bir lde ayran ve iinde eylemlerini srdrmesine elverili olan boluk ve snrlar gzlemci(ler) tarafndan alglanabilen uzay parasolarak tanmlanabilir. Ancak uzay mimari bir mekan deildir. Ama bir ORTAM LETM MEKANI dr.Gndz gne, gece ay ve yldzlar, yeryz plastiinin tesinde ok nemli bir dzenleme salarlar. Farkl disiplinler tarafndan mekansal alg farkl ekillerde yorumlanmtr. Psikologlar daha ok mekansal algy etkileyen kiisel faktrler (cinsiyet, yas, ainalk v.b.) zerinde dururken, planclar ve corafyaclar daha ok fiziksel cevre faktrleri (form, doku v.b.) zerinde durmulardr. Bu faktrlerin neler olduunun ve mekan algsn ne ekilde etkilediinin doru ekilde anlalmas kullanclarn ihtiyalarn karlayan, memnuniyetlerini arttran yaanabilir alanlar tasarlanmasnda ok nemlidir. Mimari mekn oluturulmasnda mimar; geometrik, fiziksel mekna mdahale eder ve mekn belirleyici elerle bir blge oluturur. Baka bir syleyile mimari mekn kapatlr. Mekn genelde ktleler arasndaki boluk olarak ele alnr. Fakat gerekte mekn kendi olanaklaryla mimari biimlemeye sahip ktlelerin arasndaki bir biimdir. eri ve darnn deikenlii mimarinin zn oluturur. eride olmak gzlemci tarafndan darda olmaya kar her zaman tercih edilir. Mekn iinde oluturulan snrlayc eler, insanlar psikolojik olarak rahatlatabilmektedir. Tm duyularna farkl oranlarda etkiyen snrlar ve vurgu elemanlar ile bir gzlemci bulunduu mekn bir btn olarak alglamaktadr. Mekanlarda dikdrtgen prizma geometrisi, hcrelerden ok katl yaplara kadar en ok kullanlan formdur. Gerek doa statii gerek uygulama kolayl ve ilevsel koullar bu formun her ada kullanlmasn salamtr (Erdem, T. 2004). Mekan oluumunda geometrik formlarn varl her daim gzle grlr ekilde varln hisstetirmektedir.
408

Mesleki eitim srecinde nem kazanan noktalardan biri de bu hususta nem kazanmakta ve n plana kmaktadr. nk bireyin geliiminde mekan organizasyonu ematiini doru kurabilmek ve ihtiyalarn doru karlanabilmesi iin mekansal algnn kii tarafndan yaplmas nemlidir. LE CORBUSER VE MEKAN OLGUSU Le Corbusier e gre birey ihtiyaca cevap veriyorsa gzeldir ve gzellie ulamann iki yolu vardr. 12Oransal geometri Form ve lev arasndaki birebir iliki.

78 yllk mrne birok zellii katm olan Le Corbusier mimar kiilii ile 1925 ylnda Paris teki Uluslararas bir Dekoratif Sanatlar Sergisinde sergiledii ve Yaayan Hcre olarak nitelendirdii ilk ev modeli ile doru geometrik form seiminin ve donatlar arasndaki uyumun, ban nemini ortaya koymutur. Tasarmc iin Serbest Plan slogan nem tamaktadr. Ancak buradaki serbest kelimesi nin anlam nesnelerin isel zelliklerinin ve kurgularnn arasndaki mkemmel ba ifade etmektedir. Bu anlayla mimarlk grn be temel ilkeye dayandrmtr. 1- Kolonlarn, duvarlar tayc olmaktan kurtararak btn yk almas, 2- Yapnn tayclar ve duvarlarn ilevsel ynden birbirinden bamsz olmas, 3- Betonarme strktrn teknik zelliin dnda estetik e olarak kullanlmas, 4- Serbest cephenin bir paras olarak yatay bant eklinde uzanan pencerelerin i mekan aydnlatmas, 5- atlarn teras baheye dndrlmesi. Le Corbusier tm bu dncelerini adeta yerden gkyzne bir kutu ykselen Villa Savoya da kullanr. Burada tasarmc iin nemli olan kulland geometrik formlu yapya hem ilev kazandrmak, hem de grsel zellikler katmaktr. Bunun yansra Le Corbusier yapt kent tasarmlarnda da formlar arasndaki oran ve orantya nem vermi ve tasarm aamasndan balayarak taslaklarn bile kp formundan yola karak oluturmutur. Yaplarnda geometrik biimlerin ne kt, teknolojiyi mimaride kullanmaktan kanmayan, avant garde mimarsinin ncs olan Le Corbusier tarihi ve gelenekleri gz ard etmeden mimaride kullanm ve tasarmlaryla mimarlk mesleinde bir idol haline gelmitir. GEOMETRK FORMLAR VE MEKAN ORGANZASYONU mimari tasarm sreci, mekan organizasyon unun en doru, uygun ve tm ihtiyalarn karlanmas srecidir. Mimarlk disiplininin temelini oluturan mekan tasarm kullancnn ihtiyalarn karlama eylemidir ve bu eylem bir organizasyon ematiini oluturur. Bu eylemin sonucu ise i mimarn dnce dnyasndaki fikirlerin bir arada toplanarak, kullanclarn ihtiyalarn karlama, memnuniyetini kazanma ve ileriki safhalarda kullanc tarafndan beeninin salanmasna kadar geen her aamada oluan bir organizasyon sistematiidir. Mekan organizasyonunda i mimar iin nemli olan konu, mekann istenen zellikleri tamasdr. Bu aamada geometrik formlar yardm ile tasarmn oluturmaya almaktadr. Genel kurguyu ve ilikileri olutururken kulland formlar, yntemler ve aralar izleyecei yolu belirler. Konu, dncelerin imgesel dnyadan gerek dnyaya aktarlmasna geldiinde, mekann alglanr ve yaanlabilir bir hale dnmesini salayan geometrik formlar nem kazanr. Geometrinin, mekan organizasyonundaki etkisi nemlidir ve mimari mekan kavramn oluturduu bir mimari plana bakldnda bile direk gzmze arpar. Mekan ve mimarlk kavram
409

birok tasarmc,mimar ve i mimar tarafndan farkl ekillerde tanmlanmaktadr. Vitruviusun insan vcudunun dikey duruunu ilk arketipsel mekan olarak kabul ettii grlmektedir (Ersoy, 2002). Bu yaklama paralel olarak Schulz, Vitruviusun kabul ettii deyliin yatay dzlemdeki yansmasn varolusal mekan olarak tanmlamaktadr (Schulz, 1971). Aristo ise mekan nesnelerin birliktelii olarak ya da baka bir deyile, en geni anlamndan en dar anlamna kadar birbirini kapsayan tm olgularn birlikteliinin bir baars olarak grmektedir (Von Meiss, 1996, s:101). Le Corbusier e gre ise; Gzlerimiz biimleri kta grmek iin yaratldlar; glgeler ve k, biimleri ortaya karrlar; kpler, koniler, silindirler ve piramitler, n gereince ortaya kard ok nemli asal geometrik biimlerdir. der.

ekil 1. Geometrik formlardan, mekan oluumuna tasarm sreci rnei Mekana mekan zelliini kazandran en nemli unsur, ktlenin plansal ifadesini oluturan geometrik biimin snrlarn evreleyerek iki boyutlu plana hacimsel zelliini veren yzeylerdir (Schulz, 1965). Geometrik biimlere mekansal zelliklerinin kazandrlmasnda nemli ilevden bahsedebiliriz. Yzeyler snrladklar ya da evreledikleri biimlere mekansal zelliklerini kazandrrlar. Yzeyler snrladklar biimlerin ve mekanlarn dier biim ve mekanlarla olan ilikilerini yine dier biimlerin yzey zelliklerine gre dzenlerler. Yzeyler, snrladklar ve tanmladklar mekanlarn evreleriyle olan ilikilerinin dzeyini, dzenini ve biimini belirler. Yzeylerin mekan zerindeki bu belirleyici etkisi dikkate alndnda, mekansal hemyzey birleim ve mekansal entegrasyon kavramlarnn farkl yzey ilikileri iermesi bakmndan mekansal anlamda farkl kurgular oluturmas kanlmazdr (zgr Diner).

410

SONU Geometrik formlarn tasarm aamasndan, uygulama aamasna kadar birok safhada karmza kmas yadsnamaz bir gerektir. Mesleki eitim alan bireylerin mekan algsn gelitirmek, tasarm bilincini oluturmak ve zihinsel geliim asndan daha iyi kavramalarn salamak amal geometrik formlardan faydalanmak nem tamaktadr. nk doal ve yapay tm tasarmlarn ve nesnelerin yap ta geometrik formlardan olumaktadr. Ayrca oluturulan mesleki eitim sistemlerinde mimari proje gelitirme iin tasarm almalarnn tm aamalarnda, konu ile ilgili dier disiplinlerden yararlanmak gerekmektedir. Le Corbusierin ilk ev modeli Hcre den yola karak izlenilen yolda geometrik formlarn varlnn nemi ve insan hayatndaki yeri yadsnamaz bir gerek olarak karmzda durmaktadr. Mesleki eitim sresinde bu konular gz ard etmemek ve mesleki eitim sonras kiinin meslek ile ilgili problem yaamasn engellemek amal i mimarlk blmlerinin bu hususa dikkat etmeleri gerekmektedir. KAYNAKLAR Corbusier, L., Le Corbusier ve Kent, Boyut Yayn Grubu DNER, ., EGE MMARLIK DERGS, 2005/2 - 54 Schulz, C. N. (1971), Existence Space and Architecture, Praeger Publishers Inc.: New York. Vitruvius, (1998), Mimarlk zerine On Kitap, (ev: Gven, S.) YEM Yaynevi: stanbul Von Meiss, P. (1990), Elements of Architecture: from Form to Place, Van Nostrand Reinhold Pub.:New York.

411

SAHNE TASARIMI VE SALON AKUSTNE ETKLER

Do. Dr. Aye ERDEM AKNESL Beykent niversitesi, Mhendislik ve Mimarlk Fakltesi, Mimarlk Blm, STANBUL aerdema@mynet.com GR nsanlar ilk alardan beri konuarak iletiim kurmak amal toplanmaktadr. Mziin ise kamp atei evresinde sylenen ilkel arklardan geldii ve M.. 13000 yllarndan beri enstrmanlarla birlikte gnlk hayata dahil olduuna ilikin kantlar mevcuttur. lk toplanma mekanlar doadaki ak alanlar ve geliigzel seilmi ortamlardan, zamanla insann merkeze daha yakn olmasna olanak verdiinin fark edildii yuvarlak planl ortamlara dnmtr (Sinirliolu, Erdem Aknesil, 2010: 219). Bu mekanlarn tarihsel srecine baktmzda, ilk gerek anlaml gsteri ve dinleti mekanlar olan eski Yunan ve Roma ak hava tiyatrolarnda yuvarlak veya oval biimli st ak anfitiyatrolar, sonralar bu biimlenilerin zerlerinin kirilemeli ahap sistemlerle kapatlarak odeon adn ald mekanlar grmekteyiz. Ayrca bir dnem Avrupasnda ok yaygn olarak kullanlan tanabilir sahnelerden de sz edilmektedir. ok kesin olmamakla birlikte yazl kaytlara gre zellikle ngilterede her oyun bir arabaya kurulur ve gsterim gnlerinde hepsi arka arkaya kenti dolar ve gsterilerini sergilerdi(Brockett, 2000: 117-118). Toplumlarn kltrel ve sosyal deiimine paralel olarak, paylalan ve aktarlan etkinlikler tiyatro, klasik mzik, opera, mzikal, konferans vb olarak eitlenmi, gsteri mekanlar, konser ya da konferans mekanlar da geliim gstererek gnmz modern tasarmlarna ulamtr. TSEL AIDAN NEML MEKANLARDA AKUSTK KALTEY ARTTIRMAYA YNELK TASARIM KRTERLER Hacim akustii ak ve kapal mekanlarda iitsel konforun salanabilmesini amalayan dolaysyla mekan tasarmlarn dorudan etkileyen, salon ve oditoryumlarn mimari tasarmlarnda byk nem tayan bir alandr. Konuma amal salonlarda konumalarn, mzik amal salonlarda mziin ve mzik elerinin, dinleyiciler tarafndan rahata alglanmas ve anlalabilmesini salamak, hacim akustiinin grevidir. itsel adan nemli mekanlarda akustik konfor koullarnn yani uygun akustik ortamlarn salanabilmesine ynelik temel ltler vardr. Bu ltlerden en nemlisi salondaki her bir dinleyiciye doal olarak yeterli dzeyde ses ulatrlabilmesidir. Dier bir konu salon iinde dinleyicilerin tm noktalarda sesin tm zelliklerini eit nitelik ve nicelikte alglayabilmesidir ki burada sesin hacimde dzgn dalm nem tamaktadr. Ayrca salonun kullanm amacna bal olarak kabul gren nesnel ve znel parametrelerin uygunluunun salanmas da nemlidir. Bunlar dnda salon tasarmndan kaynaklanan akustii olumsuz etkileyebilecek ak yank, rpntl yank, odaklanma, ses tuza gibi akustik kusurlarn oluumunun nlenmesine ynelik denetim yaplmaldr. Uygun akustik ortamn yaratlmasnda yukarda belirtilen temel ltlerin salanmasna ynelik olarak hacim tasarmnda, gerek biimleni gerekse i mimaride alnmas gereken dzenlemeler vardr. Akustik tasarm ilkeleri fiziksel snrlarnn oluumu, tefri ve i planlama, salonun i yzeylerinin ve yzey gerelerinin seimi olarak grupta toplanabilir. Bu tasarm ilkelerini salamaya ynelik dzenlemeler; 1) Dinleyici saysna ve kullanm amacna bal olarak belirlenen hacim bykl, 2) Akustik kusur oluturmayacak biimde tasarlanm geometrik biimleni, 3) itsel ve grsel adan uygun, dolaysz sesin arka dinleyicilere ulamna olanak veren dinleyici platformu ve balkon tasarm, 4) Gerek icraclar asndan gerek dinleyiciler asndan uygun sahne akustii tasarm, 5) Dolaysz sesin uzaklkla azalan etkisini arttrc ilk yansmalar oluturmaya ynelik yanstc yzeyler ve tavan tasarm, 6) Uygun yansm sresinin salanmasna ynelik ses yutucu-yanstc-datc malzemeler seilerek i yzeylerin giydirilmesi, 7) Gerekli olduu durumlarda seslendirme sistemlerinin tasarm olarak sralanabilir.

412

zellikle konser, konferans, tiyatro vb salonlarda, sahnedeki etkinliin dinleyicilere grsel ve iitsel adan salkl ulatrlmas amacyla sahnenin akustik tasarm olduka nemli bir konudur. SAHNE BMLENLER Bir salonda dinleyici platformu ile sahne arasndaki iliki temel bir gereksinimdir. Seilen sahne tr dinleyici ve icraclarn etkinlik konusundaki izlenimini etkiledii gibi salondaki dinleyici kapasitesi, salon bykl ve biimi gibi yapnn genel dzenlemesini de etkiler. Dinleyiciler ve sahne arasndaki iliki proscenium (perdeli) biimli ve ak sahne biimli salonlar olarak iki blmde deerlendirilebilir. Proscenium biiminde dinleyici ve sahne yerleimleri arasnda belirgin bir ayrm vardr. Bu iki platform arasnda yer alan duvar zerindeki bir aklk ile dinleyiciler ve sahnedekiler arasnda iletiim salanr. Bu ayrm baz rneklerinde olduu gibi ok belirgindir ve sahne dinleyicilerce tpk bir resim erefesinin iindeki resim gibi grnr. Bazen de sahne akl evresinde sahne klar, balkonlar oluturarak ya da dekor salona doru kartlarak aradaki ayrmn etkisinin izleyicilerce alglanmasn azaltmak amal tasarmlara gidilir. Eer bir sahne kulesi varsa bu durumda yapnn dier blmlerinin yangn yaltml bir duvarla ayrlmas gereklidir. Ayrca sahne kulesinin olmas durumunda proscenium akl bir gvenlik perdesiyle kapatlr (Bkz. ekil 1). Ak sahneli salonlardaysa sahne ve dinleyici platformu ayn hacim iindedir (Appleton, 2008:105-109).

ekil 1. Proscenium (perdeli) tiyatronun plan ve kesiti Ak sahneli salonlar; 1) dikdrtgenler prizmas ve dar kenarnda sahne olan salonlar(end stage), 2) sahneden arkaya doru genileyen yelpaze biimli salonlar(fan shape), 3) yan seyirciyle evrelenmi sahneli salonlar(thrust stage), 4) sahnenin ortada olduu tm evresinin dinleyicilerle evrelendii salonlar(theatre in round), 5) sahnenin ortada, dinleyicilerin sahnenin iki yannda yer ald salonlar(traverse stage) olarak farkl biimleniler alabilir(Bkz.ekil 2).

ekil 2. Ak sahneli salonlarda sahne ve dinleyici platformu biimlenii Gnmz salonlar iin yukardaki snflamay yaparken antik dneme ait M.. 5.yydan balayp, M.S. 50 yllarndan itibaren kalc olarak ina edilen Yunan ve Roma Antik tiyatrolarnn ve odeonlarnn sahne biimlenilerinin de ak sahneli (thrust stage) olduunu sylemek mmkndr. Globe olarak adlandrlan ve 16.yyda Shakespeare tiyatro oyunlarnn sergilendii ak mekanlarda da ayn mantkla tasarlanm, thrust sahne dzeninden biraz farkl, sahnenin yannda balkonlarn da bulunduu (Elizabethan) sahne biimi grlmektedir (Bkz. ekil 3a ve ekil 3b).
413

ekil 3. a) ngiltere Globe tiyatrosu tasviri b) Fransada Orange Theatreda sahne SAHNE TASARIMINDA NEML KONULAR Sahne tasarm gerek seyircilerin iitsel ve grsel adan konfor koullarnn salanmas asndan gerekse sahnedeki konumac ve icraclarn performans asndan nemlidir. Bu blmde sahne tasarmnda nemli konulara belli ana balklar altnda ksaca yer verilmektedir. lk yansmalarn oluturulmas: Sahne, sahne n ve evresinde yer alan yzeyler ilk yansmalarn olumas asndan nemlidir. lk yansmalar, dolaysz sesin kaynaktan uzaklaldka azalan etkisini arttrc etki yapan ve kaynaktan kan ses nlarnn bir yansma sonrasnda dinleyiciye ulaan blmne verilen addr (Bkz.ekil 4).

ekil 4. Sahneden kan sesin yanstc levhalarla dinleyicilere gnderildii ilk yansmalar Birlikteliin salanmas: Hacim akustiinde sahne ii yansyan sesin glenmesi, konumac, oyuncu ya da mzisyenlerin birbirlerini ayn anda duyabilmeleri ve gl iletiim kurabilmelerini salar. Birliktelik olarak tanmlanan bu kriter sahne yzeylerinin yanstclyla ilikilidir. Sahnedeki orkestra blmleri arasndaki dengeleme ve harmanlama olarak tanmlanan kriterler de sahne yzeylerinin uygun biim ve yanstckta olmasyla ilikilidir (Beranek, 1996: 487-492). Akustisempedansuyumasnnsalanmas:Sahnedekiicraclarnrahat,yorulmadankonuabilmelerinin salanmas amacyla sahne ve salonun yansm srelerinin yakn tutulmas gereklidir. Bu da sahne ve salon yzey yutuculuklarnn amaca uygun seilmesiyle salanabilir. Ses kayna kapatldktan sonra ses enerjisinin milyonda bire inmesi iin geen sre olarak tanmlanan yansm sresi sesin hacimdeki dme hzna ilikin bir gstergedir. Ses tuzann nlenmesi: Kaynaktan kan sesin salona en iyi biimde ulaabilmesi amacyla sahne yan duvar ve tavan yzeylerinin salona dnk olarak tasarlanmas nemlidir. Aksi durumda ses tuza olarak tanmlanan akustik kusur ortaya kar (Bkz. ekil 5) (Erdem Aknesil, 2008: 71).

ekil 5. Sahnede ses tuza oluumu ve sahne yzeylerinin salona ynlendirilmesiyle zm Proscenium (perdeli) sahnede hareketli sahne dzeni: Sahne kulesi olan ya da olmayan proscenium (perdeli) bir sahnede ses tuza oluma olasl byktr. Sahne tasarmnda ve dekor dzenlemelerinde yaplacak aklc dzenlemelerle ses tuza nlenebilir ve kaynaktan kan ses kayba uramadan dinleyicilere ynlendirilebilir (Bkz.ekil 6). ok amal salonlarda sahne kulesi ksm ak tutularak gerekli dekor ve sahne dzeni salanmakta iken konser etkinlii srasnda ses nlarnn
414

sahne iinde kaybolarak dinleyicilere ulamasn nleyen kule boluu kapatlarak orkestra zerinde yanstc bir kabuk oluturulmaldr. Salon ve sahnedeki bu yzey ve hacim deiikliklerinden kaynaklanan toplam yutuculuk ve yansm sresini dengelemek iin de ses yutuculuk zellii deitirilebilen yzeyler kullanlabilmektedir (Mehta, 1999: 294).

ekil 6. Tiyatro ve orkestra kullanm iin yanstc panellerle dzenlenmi sahne ve salon Deien orkestra ukuru kullanm: Orkestra ukuru hareketli ses yutucu panellerle kaplanmaldr ki gereksinimlere uygun olarak farkl byklklere getirildiinde uygun yzey yutuculuklar salanabilsin. ekil 7de farkl ilevler iin gerekli yutuculuk deerini salamak iin yzeylerde kullanlan hareketli yutucu paneller grlmektedir(Mehta, 1999: 294).

ekil 7. Uygun akustik salamak amacyla kullanlan hareketli yutucu paneller Sahnede datc yzeylerin kullanm: Antik tiyatrolarda sahne arkasndaki duvarda kolon ve heykeller biiminde tasarlanm gnmzdeyse tm frekanslardaki ses nlarn dengeli yanstmaya ve datmaya ynelik yzeyler sahnede oluan sesin salona dengeli biimde datlmas ve dzgn dalmln salanabilmesi asndan nemlidir. ekil 8de Asya ktasnda sahnesi ayakta kalm tek Antik Roma tiyatrosu olan Aspendosun sahne duvar(a) ve detay simulasyonuyla(b) (Foni ve dierleri, 2006: 61), gnmz salonlarndan Baltimoredaki Joseph Meyerhoff Symphony Hallun sahne duvarnda datc yzeyler(c) (Beranek, 1996:71) grlmektedir.

(b) (c) (a) ekil 8. Farkl dnemlerde ses datc (yayc) olarak kullanlan sahne yzey gereleri
415

SONU DEERLENDRME Bir dinleti ya da grsel amal mekann en nemli elerinden biri sahnedir. Konferans, konser, tiyatro, mzikal, opera ilevinin gerekletii mekanlarda tasarmn en temel amac sahnedeki etkinliin dinleyiciler tarafndan en iyi biimde alglanmasna ynelik koullarn oluturulmasdr. Dolaysyla salon tasarm btn iinde sahne tasarmnn nemi bir kez daha ortaya kmaktadr. Bu bildiri kapsamnda sahne tasarmna ilikin temel ilkelere deinilmitir. Bildiride belirtilen temel ilkeler, akustik proje kapsamnda salonda geometrik akustik analizlerin ve istenen deerlere ulalabilecek nlemlerin alnmasn gerekli klar. Gnmzn byk ve dinleyici kapasitesi fazla olan salonlarnda seslendirme gereksinimi kanlmaz olabilmektedir. Seslendirme gerekli olduundaysa ncelikle doal akustik iin uygun koullarn salanmasnn ardndan seslendirmeye ynelik konulara de uyulmas sz konusudur. Seslendirme sisteminin baars, mekann doal akustiinin nitelii ile doru orantldr. KAYNAKLAR 11 Kasm 2010, http://en.wikipedia.org/wiki/File:967_ORG2006.jpg 11 Kasm 2010, http://www3.northern.edu/wild/th100/CHAPT13B.HTM Appleton, I. (2008), Buildings for the Performing Arts, Elsevier, Italy. Beranek, L. (1996), Concert and Opera Halls, Acoustical Sciety of America, USA. Brockett, O.G. (Trke basky hazrlayan nn Bayramolu) (2000), Tiyatro Tarihi, Dost Kitabevi, Ankara. Erdem Aknesil, A. (2008), Hacim Akustii Kuram YL Ders Notu, Yldz Teknik niversitesi, stanbul. Everest, F.A., Pohlmann, K.C. (2009), Master Handbook of Acoustics, Mc Graw Hill, USA Foni, E.A., Papagiannakis, G., Yazli, C.N., Thalmann, N.M. (2006), Interactive Visualization of the Aspendos Historical Site Sites Using VR Technologies, Erato(Audio Visual Conservation of the Architectural Spaces in Virtual Environment) Project Symposium, Yldz Technical University, stanbul. Mehta, M., Johnson, J., Rocafort, J. (1999), Architectural Acoustics, Prentice Hall, USA. Sinirliolu, H., Erdem Aknesil, A. (2010), Gemiten Gnmze Salon Biimlenileri, 1. Uluslararas Lisansst Aratrmalar Sempozyumu; Yapl evre, ODT, Ankara.

416

 MMARLIK ETMNN DN, BUGN VE TRKYEDEK GELECE

Do. B. Burak KAPTAN Anadolu niversitesi, ESKEHR bkaptan@anadolu.edu.tr

GR Endstri devrimiyle birlikte, toplumsal yapnn her alannda yaanmaya balanan deiimlerin i yaamndaki en nemli etkisi, meslek alanlarndaki uzmanlamalar olmutur. 1900-1910 yllar arasnda, Amerika Birleik Devletlerinde (ABD), uzmanlamalarn da etkisiyle toplumun gereksinimlerini daha uygun ve nitelikli koullarda karlayan yeni meslek disiplinleri olumaya balamtr. mimarlk bu geliimin bir sonucu olarak ortaya km bir meslek alan olarak kabul edilmektedir. Geleneksel meslek ve eitim alanlar iin ok gen disiplin olarak kabul edilmektedir. MMARLIK VE ETMNN DN mekan dzenlemesi, ilk kez profesyonel olarak Elsie de Wolfeun uygulamalaryla 1900l yllarn balarnda ABDnde yaplmaya balanmtr. Bu dneme kadar heykeltralar, ressamlar, mobilyaclar ve mimarlar tarafndan yaplan i mekan dzenlemeleri, ounlukla malzeme, kuma ve renk, mobilya seimleriyle birlikte yzey dzenlemelerini ieren uygulamalarla ne kmtr. Daha sonradan Gelenekiler olarak adlandrlan ve bu uygulamay izleyen meslek adamlar, ounlukla konut ve toplumsal alanlarda (ay evleri gibi) hizmet vermilerdir. Ayn dnemlerde ounluunu mimarlarn oluturduu Yenilikiler, i mekan dzenlemesine farkl bir yaklam getirmilerdir. Bu yaklam yapnn btnn ele alan ve binadan balayarak mekanlar, mobilyalar ve detay/aksesuarlarna kadar dzenlenmelerini iermekteydi. Bu uygulama trnn nderlerinden biri, ayn zamanda ABD mimarlnn geliiminde de nemli roller stlenen, Frank Lloyd Wrighttr. erideki mekan, yapnn gerei haline gelmitir (Pfeiffer 1991:24) szyle i mekann yapnn en nemli paras olduunu savunmu, yapt uygulamalarda da bu dorultuda btncl bir yaklam gstermitir. Genel bir yaklamla, biri nasl iledii, dieri ise nasl grldyle ilgilenmitir. Aralarndaki fark ise; kapsam ile kavrama gcne verilen nemdir (Tate, Smith 1986:235). ki yaklam zaman iinde i mimarlkta farkl iki uygulama alannn olumasna ve benzer bir biimde eitimde de iki farkl eitim modelinin ortaya kmasna neden olmutur. Bu ikili yap, zellikle anglo-sakson eitim modelini uygulayan lkelerde sklkla rastlanmaktadr. Yenilik ve bulular iin tasarmn bir yntem olarak kullanlmas, buna ek olarak tasarm olgusunun hem eitimde hem de toplumsal yaamda kullanlmaya balamasyla birlikte, i mekan dzenlemesi bugnk grnmn almtr. Bu adan bakldnda geleneki yaklamyla dekorasyon ve ssleme olarak adlandrlan anlay TasarmInterior Design, dieri ise Mimarlk-Interior Architecture olarak adlandrlmaktadr. Eitim alannda da benzer bir gelime yaanm ve 18. Yzyl sonlarnda niversitelerde eitli programlarda i mekan dzenlemeleri ile ilgili dersler almtr. 1904 ylnda, New York School of Applied and Fine Arts adl okulda, gelen istekler dorultusunda, i dekorasyonla ilgili ilk semeli dersler okul programlarna alnmtr. Bu dersler Frank Alvah Parsonsn okula katlm ve yeterli sayda konuyla ilgilenen rencinin bulunmasyla dersler verilmeye balanmtr (Tate, Smith 1986:243). Eitim program olarak yaplanmas da uzun srmemitir. ayr disiplinin birleiminde oluan zgn bir eitim program olarak yaplanan i mimarlk: Gzel Sanatlar ve Ssleme (dekoratif) sanatlarn bir doal geliimi, Ev ekonomisinin bir paras, Mimarln odaklanan zel bir alan (Vietch, 1992:27) olarak tanmlanmtr. Trkiyede ise ilk kez, 1927 ylnda Sanayi-i Nefise Mektebi-i lisinde (Gzel Sanatlar Akademisi417

Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi) Tezyinat bal altnda balayan i mekan eitimi, 1957 ylnda Tatbiki Gzel Sanatlar Yksekokulunun almasyla eitlenmi ve farkl bir grnme kavumutur. Bu eitlilik eitim modellerinin farkllndan kaynaklanmtr. Gzel Sanatlar Akademisinde Fransz eitim sistemine uygun olarak verilen eitime alternatif olarak Tatbiki Gzel Sanatlar Yksekokulunda Alman eitim sistemi kabul edilmitir. Bauhaus ile ortaya konan eitim anlay btn dnyaya yaylrken Trkiyeye de neredeyse e zamanl olarak yansmtr. Bunun en nemli getirilerinden biri de tasarmn yenilik ve farkllk araynda bir bulu yntemi olarak sanat alanlarnda kullanlmasyd. Bu yaklam, zaman iinde gelierek, tasarmn sanat ile birlikte bir alan olarak tanmlanmas sonucunu dourmutur. 1980li yllarda deien ekonomik yap ve bunun toplumsal yaama getirdii yeni yaklamlarla i mimarlk, hem beenilen hem de tannmaya balanan bir meslek alan olmutur. Tketim anlaynn toplum iinde yerlemesi ve teknolojik gelimelerle birlikte yaanan mekan gereksinimlerindeki deiimler sonucunda, i mimarlk uygulamalar younlam, ounlukla mobilya tasarlayan ve satan firmalar uygulama yapan tasarm ofislerini kurmu bir blm ise tasarm brolarna dnmtr. Bu eilim sonucunda eitim alannda da gelimeler yaanm ve 1990l yllara kadar Hacettepe niversitesi ve ilk vakf niversitesi olan Bilkent niversitesinin katlmyla i mimarlk eitim 4 niversitede devam etmitir. MMARLIK ETMNN BUGN 21. yzylda deimeye balayan toplumsal yapnn temelini oluturan bilgi, deer olarak insan merkezde konumlandrmtr. Yaam ile birlikte ne kan zaman, hem teknoloji dzeyinde hem de i yaamnda nemli olgular da beraberinde getirmektedir. ve yaamla ilgili hzl akan zaman, bireylerin zellikle yapt ilere odaklanmas ve uzmanlamasn zorunlu klmtr. Artk bilginin retilmesi, oklu-disiplinler (multi-discipliner) ve disiplinler-aras (inter-discipliner) kullanlmas, deer oluturulmas, bu bilgilere ve deerlere kolay ulalmas/paylalmas meslek adamlar iin bile kolay olamamaktadr. Bu nedenle 19. Yzyldaki toplumsal deiimlerin getirdii eitim modelinden farkl olarak, mesleklerde ve eitimlerinde uzmanlamalar sonucu yeni meslekler deil, ayn meslek iinde meslek ii uzmanlama ve meslek ii eitim kavramlarn ortaya karm, derinliine eitim ve bilgilenme nem kazanmtr. Tketim anlaynn toplumsal alanda ve kresel dzeyde yaygnlamasyla toplumun yaay biiminin deimesi, uygulama teknik ve yntemlerinin artmas, malzeme eitliliinin artmas, renk ve doku seeneklerinin neredeyse saylamayacak sayda olmas sonucu i mimarlk meslei 21. Yzyln ilk onylnda adndan en ok sz ettiren ve gelimekte olan meslek alanlarndan biri olmutur. zellikle gelimi lkelerde hizmet sunumu nitelikli mekan araynn ve en nemlisi kullanclar iin konfor araynn bir zm olarak grlmektedir. Bu dnce yaps eitim alanlarn da etkilemitir. Dnya genelinde ok sayda almaya balanan i mimarlk blmlerinin yan sra, Avrupa Birlii (AB) kapsamnda Yksek retim Alannn yeniden yaplandrlmasyla i mimarlk yeni bir yapya kavumaktadr. Bu yeni yap iin Yksek retim Kurulu (YK) tarafndan da ubat 2010da kabul edilen ISCED 97 meslek snflandrmalarnda yeralmaktadr. mimarlk, i tasarmla (interior architecture-interior design) birlikte; 2-Beeri Bilimler ve Sanat Geni Alannda yeralan 21-Sanat Eitim Alan iinde yaplandrlan 214-Tasarm retim Alannn iindeki 7 meslek alanyla birlikte yaplandrlmtr (Yksek retim Kurulu, 2010). Bu yap meslekler arasnda akademik dzeyde bilgi retilmesi, paylalmas disiplinler-aras ve oklu-disiplinler arasnda bilgi paylam ve ibirliinin salanmasna olanak verdii gibi temel alan iinde yeralan meslek gruplaryla ilgili projeler, sektrel almalar ve gerekli istatistik almalarnn yaplabilmesi salanmaktadr. Avrupa Birlii yesi lkeler bu dorultuda eitim yaplarn dzenlerlerken AB yesi lkelerinin i mimarlk meslek kurulularnn oluturduu bir meslek ortak platformu olan Avrupa mimarlar Konseyi (ECIA) akademik yeterliklerin niteliini, ltlerini, ilkelerini ve sresini 2007 ylndaki bir bildiriyle kabul etmitir. Bu alma dank olan Avrupadaki eitim yaplarn enaz ltlerde ortak deerlerde buluturmaktadr.
418

Trkiyede 2010 ylnda kesin olmamakla birlikte 35 adet civarnda niversitede i mimarlk, i mimarlk ve evre tasarm blmleri almtr. Bunlarn iinden 30 adeti, 10 adet devlet niversitesinde olmak zere 20 adet de vakf niversitesindeki blmlerde eitim srdrlmektedir (renci Seme Ve Yerletirme Merkezi 2010). Bununla birlikte blm saylarnn son 15 ylda hzl ve kontrolsz bir biimde artmas nedeniyle eitim programlar ve yntemleri de ok farkllklar gstermektedir. rnein, blme kabul koullar birbirinden farkl olan bu blmler ayn zamanda farkl faklteler altnda da yeralmaktadr. 20 blm yetenek snav (alg-genel kltr-desen) ile blme renci kabul ederken, 6 blm MF4, 3 blm TM1, 1 blmde EA2 puan trnden renci kabul etmektedir. Buna ek olarak 10 blm Gzel Sanatlar Fakltesinde, 7 blm Mimarlk Fakltesinde, 4er blm Gzel Sanatlar, Tasarm ve Mimarlk Fakltesi ile Mhendislik-Mimarlk Fakltesinde, 2 blm Mimarlk ve Tasarm Fakltesinde, 1er blmde Gzel Sanatlar ve Tasarm Fakltesi, Sanat ve Tasarm Fakltesi ile Mhendislik ve Tasarm Fakltesinde yeralmaktadr. YKnun TMMOB mimarlar Odasna 20.05.2009 tarih ve 014776 sayl yazyla bildirdii retim yeleriyle ilgili liste hem niversite hem de retim yesi ok byk eksiklikleri iermektedir. Bu listede sadece devlet niversitesinde yeralan profesr ve doent dzeyindeki retim yeleri 9 adettir. Vakf niversitelerinde ise, 159 retim elemanndan sadece 27 adet profesr ve doent dzeyindeki retim yesi bulunmaktadr. Btn profesr ve doent dzeyindeki retim yeleri 8 (6 adet devlet niversitesi+2 adet vakf niversitesi) adettir. Bunun dnda lisansst eitimlerini i mimarlk alannda yapm olan 14 retim yesi bulunmaktadr (Yksek retim Kurulu, 2010). Bu eitimdeki retim eleman ve fiziksel yapdaki kark ve anlalmaz yapya ek olarak, zellikle ABDde eitim alannda sorun olmaya devam eden, mimarlk ve Tasarm eitim sistemlerinin lkemizde de kabul edilmeye balanm olmas eklenmitir. MMARLIK VE ETMNN TRKYEDEK GELECE mimarlk birok meslekle birlikte mesleki yeterliklerini kendinin yaplandrmas beklenen Genel Direktif kapsamnda yeralmaktadr. Bu nedenle i mimarlk mesleinin hem hizmet alan, hem eitim alan hem de yeterliklerle birlikte tannrlln salayacak ltlerin meslekle ilgili kurumlar tarafndan yaplandrlmas beklenmektedir. Bu yap, 7 meslek alannn karlkl olarak otomatik tannmasn kapsayan Mesleki Yeterliklerin Dzenlenmesi ve Tannmas Hakknda Yasa Tasars Taslandan (7 Eyll 2005 tarihinde Avrupa Birlii tarafndan kabul edilen 2005/36/EC-Mesleki Yeterliklerin Tannmasna likin Direktif) farkl olarak meslekle ilgili yasa ve ynetmeliklerini kendi hazrlamas beklenmektedir (Kaptan 2007). Bu esneklik meslein tannrl dnda hizmet sunma niteliklerini, yntemlerini, kademeli yetkilendirmenin yaplandrlmasn da iermektedir. Bu ileyiin ilk aya olan ve sistemde ncelikli olarak yeralan Akademik Yeterlik, yksek retim alannn yaplandrlmasyla balam, niversite ncesi eitim, niversite eitim sreleri, diploma, diploma eki Avrupa kredi transfer sistemi-AKTS (ECTS) ile byk lde tamamlanmtr. niversite, Faklte ve Blm akreditasyonlar ile eitim lisanslar/denklikleri aamasna gelinmitir (Kaptan 2007). Bu aamada i mimarlk eitiminin gerekli bilgi yknn belirlenmesi ve buna uygun denklik almalarnn yaplmas gerekmektedir. niversitelerde i mimarlk eitimi veren birimlerin belirli akademik kurumlar oluturarak mimarlk alannn Akademik Yeterliliini oluturacak ortak deerleri belirlemesi ve enaz koullar salayacak ltleri ortaya koymas beklenmektedir. Bu almayla birlikte denetleme/kontrol/yetkilendirme amal yine akademik akreditasyonu yaplandracak ikinci bir kurulun varl gereklidir. Mesleki Yeterlik bu aamadan sonra yaplandrlmas beklenen (2012 ve sonras) hizmet sunumunu kapsayan bir konumdadr. Temeli akademik yeterlie dayanmaktadr. Sektrn yaplandrlmas, hizmet sunumunun nitelii ve i mimarlarn allrken uymas gereken davran ilkelerini de belirlemesi gelecein en nemli almalar iinde yeralmaktadr. Bu almalar AB lkelerinde hizmet sunmak isteyen i mimarlar ile dardan bu lkelerde
419

hizmet sunmaya gelecek olan i mimarlarn hizmet sunmas iin gerekli enaz koullar belirlemesi gerekmektedir. Bir baka sylemle, meslein uluslararas alanda tannrlk koullarn oluturmas ancak bu almalarn yakn gelecekte ciddiyetle ele alnmas ile olasdr. SONU mimarlk mesleinin gemiten gnmze kat ettii yol dikkatle incelendiinde, meslein zellikle kendine yabanclamas sonucunu dourmu olduu grlmektedir. Uluslararas dzeyde zaman yakalayan ve gelimeleri yakndan izleyen meslek eitimi son 20 yl iinde gemi, denenmi ve hatal olduu grlen uygulamalar yenilikmi gibi sunan almalarla kendi sektrne nitelikli eleman kazandramama durumuna gelmitir. Tasarm Disiplini iinde yeralan dier mesleklerle birlikte eitimin ekseninde kaymalar yaanmtr. Bu eksen kaymas zellikle hizmet sunma srasnda Yetki Alanlarnn bilinememesi sonucunu dourmaktadr. Yetkisi dnda yaplan uygulamalardaki hatal retimler ou zaman insan saln etkileyecek konumdadr. KAYNAKLAR Cesar, M. (1997) Gzel Sanatlar Akademisinden 100. Ylda Mimar Sinan niversitesine. Gzel Sanatlar Eitiminde 100 Yl, Mimar Sinan niversitesi 1983 Yayn No:3, 1983: 5-84, stanbul. Ilgn, .D. (1997) Endstri Devrimi Sonras Mimari ve Mekan Etkileimi. (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), Marmara niversitesi, stanbul. IFI (1997) Looking Toward The Millenium-Abstracts97, Atalink Projects Ltd., USA. Kaptan B. B. (2003) 20. Yzyldaki Toplumsal Deiimler Paralelinde Mekan Tasarm Eitiminin Geliimi, Anadolu niversitesi Yaynlar, No:1516, Eskiehir. Kaptan B. B. (2007) Yeni Yaklamlar erevesinde Bir Mimarlk Eitim Modeli,1. Ulusal Mimarlk Eitimi Kongresi, T Takla Binas, stanbul. Kurtich, John, ve G. Eakin (1992) Interior Architecture, Van Nostrand Reinhold, New York. Piotrowski, C.M. (1989) Professional Practice for Interior Designers, Van Nostrand Reinhold, New York. Pfeiffer, B. B. (1991) Frank Lloyd Wright, Benedikt Taschen. Nurnberg. Pile, J.F. (1995) Interior Design, Harry N. Abrams Incorprated, New York. Pile, J.F. (2000) A History of Interior Design, John Wiley and Sons, Hong Kong. Tate, A. ve C. R. Smith (1986) Interior Design In The 20th Century, Harper And Row, Publishers, New York. Veitch, R.M. (1992) Education. J.A.A. Thompson, ASID-Professional Practice Manual, Whitney Library of Design,27-29, New York. YKSEK RETM KURULU, 17.10.2010, <yok.gov.tr> RENC SEME VE YERLETRME MERKEZ, 17.10.2010, <osym.gov.tr>

420

TASARIM ETMNN FARKLI DSPLNLER LE BESLENMES; MEKAN STLLER VE MODA

Yrd. Do. Dr. Filiz TAVAN, Ar. Gr. Elif SNMEZ Karadeniz Teknik niversitesi, Mimarlk Fakltesi, Mimarlk Blm, TRABZON ftavsan@hotmail.com, eliff_sonmez@hotmail.com

1. GR inde bulunduumuz ada deien ve gelien yaam, teknoloji ve sanayi etkisine bal olarak her alanda zellikle toplumsal yaamda srekli bir deiim grlmektedir. Toplumsal geliimin srdrlebilmesi iin de kendisinden ok toplum iin yaratc dnen, aratran ve reten bireyler yetitiren eitim ve retim ortamlar yaratlmaldr. Toplumun iinde bulunduu dnemler boyunca kltr ve koullara gre gsterdii srekli deiim kendini tasarm alannda zellikle mimarlkta da gstermektedir (Tavsan ve Snmez, 2010). Tasarm eitimi alanndaki gncel gelimeler ile beraber yeniliki yaklamlar ve farkl eitim modelleri araylar grlmektedir. Mimarlk ve tasarm alanndaki bir bireyin ald eitim ile beraber aratrma alkanl, sanatsal duyarllk, ok ynl bak as ve zgven gibi duygularn kazandrlmas eitimin temel hedefleri arasnda yer almaktadr. Bu bireylere bu zelliklerin kazandrlmas iin eitli okullarda eitli eitim metotlar uygulanmaktadr. 2. TASARIM ETM Uluolu (1990), tasarm eitiminin, dnme ile akl yrtme yollarnn kefedildii bir davran gelitirme sreci olarak kabul edilebildiini belirtmektedir. nemli olann rencinin dnsel faaliyetlerini harekete geirebilmek olduunu, dndklerini iyi ifade edebilmede ise zengin bir birikiminin nemine deinerek, grsel, kuramsal ve yaantsal deneyimlerin rencinin birikimini hzlandrc olduundan sz etmektedir (Klaslan 2010). Mimarlk eitimi ile ilgili temel kavramlardan biri de tasarmdr. Tasarm estetie, duygulara ve zevklere hitap ederken, farkl disiplinlerde de yer almaktadr. nsana ynelik olan bu tm disiplinler ortak paydalar iersindedir. Tasarm ve estetik kriterine dayal eitim veren mimarlk, i mimarlk, moda, tekstil, sahne tasarm gibi disiplinler birbirlerinden srekli beslenen disiplinlerdir. Mimarlk kendi iinde farkl mesleklerle ilgili birok bilgiyi barndran, birok meslekle ortak yan olan ve birok kiiyi ilgilendiren bir meslek alandr. Teknoloji ile birlikte birok disiplininin mimariye girmesi deiimlere yol amtr. Bu farkl disiplinlerin ortak almas eitim srelerini zenginletiren ve renciyi meslee hazrlayan bir ortam yaratmaktadr. Farkl disiplinler aras aratrma ve almalar bireyin tasarm dzeyinin gelimesine, yaratc dncenin artmasna ve ok ynl bak as kazanmasna yardmc olacaktr. 3. MMARLIK VE MODA nsanolunun temel ihtiyalarn beslenme, barnma ve giyinme eklinde sralanabilir. Mimarlk insanolunun barnma ihtiyacn karlarken, moda giyinme ihtiyacn karlar. Her iki disiplin de insann temel ihtiyalarna cevap vermektedir. Giysileri, mimarlk metoforu ile eletirmek, Vitruviusa kadar eskilere gtrlebilmektedir. Daha yakn tarihlerde, mimarlar, modern mimari hareketini giysilerle yaptklar olumlu ve olumsuz analojilerle aklamlardr (Canbakal, 2002). Mimarlk, yaam alanlar yaratan ve bunu belli kurallar dahilin de pek ok faktrn etkisi altnda, pek ok faktrn de katksyla ortaya karan bir disiplin, bir yaam biimi, dahas yaamn kendisidir (Ayts, 2010). amzda artan ihtiya, gelien teknoloji ve sanayi beraberinde meslekler aras etkileimi de ortaya karmtr. Mimarla dier disiplinler araclyla yeniden bakmak ve yeniden
421

yorumlamak mimarlk eitim srecinin nemli bir parasdr. nsan ve mekan ilikisi balamnda tasarm srecinde mimarlk ve moda ortak paydalar barndran iki disiplindir. nsanolu varoluunda, ilk olarak giysiler giyilebilir barnaklarla; hayvan postlarn ve atya, duvara dnen kuma paralarn desteklemek iin iskelet olarak ortaya kan mimarlkla, bedenin ihtiyalarn karlamlardr (Wigley, 2001). Her iki disiplinde kkenlerini arkaik tekstil malzemelerine dayandrmaktadr; beden zerinde kullanlmak iin adapte edilenler giysiye, sabitlenmi iskelet sistemlere balananlar da binalara dnmtr. Her ikisinin de kkeninde, insan bedeninin evresindeki mekan kuatma vazifesi vardr (Quinn, 2003). nsan iin tasarm paydasnda birleen mimarlk ve moda tasarm, tektonik ve yapsal stratejiler balamnda da benzerlikler gstermektedir (Avc, 2010). Kostm tarihi bize, modann en byk esin kaynaklarndan birinin, mimari olduunu sylemektedir. Kostm tasarmclar mimarinin hem sluplarndan, hem detaylarndan yzyllar boyunca esinlenerek tasarmlarn ynlendirmilerdir (ekil 1). Gotiin sivri kuleleri elbiselerin kollarna, apkalarna, ayakkablarn burunlarna; barok dnemin gsterii drapeler, volanlara, bolluklara, eteklerin zenginliine, salara, apkalara, ksaca her detaya kendini hissettirecek kadar yansmtr. Son yllarda zellikle minimalizm ve dekonstrksiyon gibi akmlar modada ok hzl bir ekilde benimsenerek yaylmtr (Gezer, 2007).

ekil 1. Mondrian, Rietveld Schrder evi ve koltuu ve Mondrian giysisi (URL-1) Son dnemde meslek eitimleri mimarlk olan modaclarn bu alana mimari birikimlerini de yanstmas, tasarmlara yeni heyecanlarn katlmasna ve bu ilikinin gerek uygulamalara dntrlmesine yardmc olmaktadr. Mimarlk eitimi alan Paco Rabanne metal, plastik, kat gibi kat malzemeyi vcut formuna uygun ekilde tasarlarken, tasarmlarnda modler sistem anlayn, paralanma ve btnletirme sistematiini kullanmaktadr (Gezer, 2007). 4. YAPILAN ALIMALAR Yaplan bu almada Yrd Do Dr. Filiz Tavan tarafndan 4. snf rencilerine verilen Mekanda Mimari Stiller semeli dersi kapsamnda uygulanan workshop almas deerlendirilmitir. Workshop almalar ile rencilerin yaratclklarnn gelitirilmesi, grup almas, birebir grme, malzemeyi tanma, alglama ve dnme ile tasarma farkl bak alar kazanabildikleri birok almada grlmektedir. Ders ierii kapsamnda yer alan Rnesans dneminden gnmze kadar etkili olan stiller konusunun renciler tarafndan daha iyi alglanmas iin anlatlan konularn farkl disiplinlerden moda ile ilikilendirilerek bir workshop almas yaplmtr. Her renci ders kapsamnda anlatlan dnem ve stillerinden birini seerek, o dnemin zelliklerini, tarzn ve modasn kapsaml olarak aratrmtr. Workshop temas TR-E Mode olarak, ekolojik-estetikekonomik ana balklar altnda i mekan stillerini yanstacak kyafet tasarm olarak belirlenmitir. Workshop balamnda n hazrlk olarak rencilerden her trl ekolojik ve ekonomik malzemeyi
422

aratrp getirmeleri, tasarmlarnn setikleri dnemi yanstmalar, canl manken kullanmalar, manken zerinde deneyerek ve uygulayarak tasarmlarn gerekletirmeleri istenmitir. Workshop aamasnda ilk olarak her renci kendine dier snf arkadalarndan bir manken semi tasarmc+manken olarak on grup oluturulmutur. ki gn sren almada her renci kendine bir konsept oluturarak farkl malzemeler kullanarak kyafet tasarmlarn gerekletirmilerdir (ekil 2).

ekil 2. Tasarm aamalar Dizayn ederken tasarmlarnda vcut formuna uygun modler sistemler kullanmlardr. Kat ve metal gibi kat malzemeleri kullanrken vcut ile balant detaylarnda mimari birleimler kullanlmtr. Eteklerde kullanlan katmanlar ile mimari boluklar yaratlmaya allmtr. almalarn rnlerini bir defile ile sunmak iin manken renciler catwalk provalarn yaparak, tasarmn yrye elverili olup olmad llmtr, birleim detaylarnda gerekli dzeltmeler yaplmtr. Defile srasnda tasarmlarnn temalarn yanstacak mzik seimleri yaplmtr. Tasarmlarna uygun sa modeli, makyaj ve konsepte uygun mzik seilmitir. ki gn sonunda gerekletirilen ve defilede yer alan tasarmlar Tablo 1de yer almaktadr. Uygulamann ikinci bir eitim sreci olduu dncesiyle yaplan bu workshop almasyla renciye uygulama yntemi ile ders ierii daha etkili bir ekilde retilmitir. Dnemleri farkl bir disiplin ile birletirerek daha etkin bir ekilde ele alnarak bilgilerin kalclk dzeyleri arttrlmtr. renciler grup almas ruhu ile tasarmlarn gerekletirmilerdir. Kullandklar ekolojik malzemeler ile birebir tanma frsat yakalayp malzemeyi nasl kullanacaklar, birleim detaylarnn ne derece nemli olduunu grme ans yakalamlardr. Kostm, makyaj, sa ve mzik btnl ile tasarmda btnln nemini alglamlardr ve defile ile tasarmlarn tantma ans verilerek zgven duygusunun gelimesi salanmtr.

423

Tablo 1. Sonu rnler

5. SONULAR Mimarlk ve moda alanlar, estetik ynleri bata olmak zere ierikleriyle, malzeme kullanmyla, tasarm e ve kriterleriyle, strktrel zmleri ve detaylar ile birok ortak kullanm paylamaktadr. Mimarlk eitiminde farkl disiplinlerin kullanmnn tasarmlarda pekime, zmseme, alglama ve yorumlama yeteneklerinin artmasnda etkili olduu grlmektedir. Temelinde tasarm yatan bu iki disiplinin birbirleriyle olan etkileimleri ile heyecan verici yeni tasarmlar, yeni zmler ve yeni tarzlar yaratlmaktadr.

424

KAYNAKLAR Ayts, S., 2010, Mimarlk Formasyonunun Dier Disiplinlerindeki nemli Rol ve Eitimdeki Yeri, Mimarlk Eitiminin Dn Bugn Yarn Ulusal Sempozyumu, Seluklu niversitesi, Konya Avc, O., 2010, Moda Tasarm ve Mimarlk likisi Balamnda Dntrme Bilgisinin Mimarlk Eitimindeki nemi, Mimarlk Eitiminin Dn Bugn Yarn Ulusal Sempozyumu, Seluklu niversitesi, Konya Canbakal, N., 2002, Konvansiyon ve Moda Kapsam inde Mzeler, Yksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Trabzon Gezer, H., 2007, Dier Disiplinlerle likiler, Mimarlk, Tekstil-Moda Tasarmnda Arayzeyler, Mimarlk Eitimi 1. Ulusal Kongresi, 25-26 Ekim, stanbul. Klaslan, H., 2010, Tasarm Eitiminde Bir Yntem Olarak Yaratc Drama, Yksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Trabzon Tavsan, F., Snmez, E., 2010, Mimarlk Eitiminde Yeni retim Modeli Araylar; Mobilya Tarihi Dersinde Sembol ve Soyutlama, Mimarlk Eitiminin Dn Bugn Yarn Ulusal Sempozyumu, Seluklu niversitesi, Konya URL-1, http://blog.lanevatile.com/2010/02/09/so-simple-so-mondrian/ Quinn, B., 2003, The Fashion of Architecture, Berg, Oxford, UK Wigley, M., 2001, White Walls, Cambridge, MA:MIT Press

425

 MMARLIK ETMNDE GELENEK VE YENLK: EL ZM VE BLGSAYAR

r. Gr. Funda KURAK AICI, Ar. Gr. zge SEVER SLAMOLU Karadeniz Teknik niversitesi, Mimarlk Fakltesi, TRABZON fundaacici@windowslive.com, ozgesever@hotmail.com

Giri Zeviye gre mimarlk mekan yaratma sanatdr. Buna bal olarak i mimarln da bir i mekan yaratma sanat olduu sylenebilir (Ac, 2006). Gnmzn byk blmnn i mekanlarda getii gz nne alnrsa, i mekann ne derece nemli olduu da anlalabilmektedir. mekan yaratma, tasarlama ve kullanclara uygun koullar salama grevi i mimarlara dmektedir. mimar, insanlar memnun edecek, ilevsel, estetik zmlemelerle iyi rgtlenmi mekansal konforu salayabilen mekanlar yaratmaldr. Tm bunlar gerekletirebilmek iin de iyi bir eitimiyle donatlm i mimarlar gerekmektedir. mimarlk eitimi, 4 yllk lisans program ile salanmaktadr. Bu eitim srasnda renciler, aldklar teorik ve uygulamal derslerle meslee hazrlanmaktadr. Eitime ncelikle geleneksel olarak el izimine arlk verilerek balanmakta, ileriki snflarda alnan bilgisayar destekli tasarm dersleriyle rencilerin yenilik olan: bilgisayar programlarn renmesi salanmaktadr. Bu almada, rencilerin i mimarlk eitiminde gelenek ve yenilik olarak nitelendirdiimiz; el izimi ve bilgisayar izimini kullanmalar zerinde durulacaktr. MMARLIK ETM Mimarlk, mimari yap btnlnde ak-kapal her evrenin, ilevler dorultusunda fizyolojik, ergonomik, psikolojik deerlerin, sosyal-ekonomik kriterlerin geni ada planlamas bilimsel, sanatsal, teknik kuramlarn organizasyonudur. Bu organizasyon, ilev, biim, renk, malzeme, teknik verilerin zgn sanat-tasarm yeteneinde btnlemesiyle gerekleir. Mimarlk, eitimi zel ve genel tm evre ve mobilyalarn tasarmlanmas dorultusunda rencilerin eletirel dnme, sanatsal ve biimsel aratrma, yakn disiplinlerle ortak alma yntemlerine uyum, kiisel yetenekleriyle tasarmlama ynlerinin gelimesini amalar. Eitim srecinde grme, alglama, dnme, inceleme, irdeleme, uygulama biimleri, aratrma ve karlatrma yntemleri ile analizsentez metotlarn kuramsal anlatmlar ve deneysel, pratik, proje uygulamalar ile alan renciler zgn tasarm becerilerini gelitirerek, Mimarlk mesleine hazrlanrlar. Uygulanan eitim program gncel ve gelecee ynelen projeleri almalar; zgn mobilya tasarmlar, seri retime ynelik mobilya tasarm, konutlar, sat evreleri, eitim-kltr yaplar, turizm ve tantm yaplar, oteller, salk-spor yaplar, tantm-fuar yaplar, konsept tasarm ve bunun gibi konularla geni bir ereveyi kapsamaktadr (Url-1, 2006). Mimarlk, kullanc ya da mterinin estetiksel kimlik oluturma beklentilerini karlamak yan sra fonksiyonel ihtiyalarna da cevap vererek, en uygun konforlu ortam yaratmak iin bilimsel ve teknik verileri kullanan tasarma dayal bir meslek daldr (Gkhan, Atasoy, 2005). Mimarlk Eitiminde Ders erikleri Mimarlk eitiminin temeli, teorik ve uygulamal derslerin bir arada yrtlmesine dayanmaktadr. zellikle i mimarlk rencilerinin, kendini anlatma da en etkin kullanabilecekleri ortak dili izim olduu iin, temel tasarm, stdyo, teknik resim ve bilgisayar destekli tasarm derslerinin nemi olduka byktr. Tasarm anlamak, anlatmak, uygulamak ve bir rne dntrmek iin, iyi ve donanml bir eitim sreci gerekmektedir. Bu eitimin de zellikle teorik ve uygulamay beraberinde getirmesi renciler iin ok faydal olabilmektedir.
426

lk yl eitimde zellikle teknik resim dersinin younluu fazla olabilmektedir. rencilerin el izimini, iyi kullanabilmesi, plan, kesit, grn gibi temel izimleri renebilmesi hedeflenmektedir. lk yl ayrca temel bir bilgisayar bilgisi de alabilmektedirler. Birok niversitenin tasarm, i mimarlk ve mimarlk blmlerinde bilgisayar destekli tasarm dersleri ikinci yldan itibaren verilmeye balanmaktadr. Bu derslerde el izimi olarak teknik resim dersindeki rendikleri bilgileri, bilgisayar ortamna dntrmeye almaktadrlar. Ve daha sonralar ise boyutlu proramlar kullanarak tasarmlarn gelitirme imkan bulabilmektedirler. GELENEK VE YENLK Yenilik szc iin Trke Szlk (1998), yeni olma durumu veya yeni olan bir eyin zelilii, eskimi, zararl veya yetersiz saylan eyleri yeni, yararl ve yeterli olanlaryla deitirme, teceddt karln vermektedir. Yenilik yapmak, deiiklik yapmak, deitirmek, yeniliki olmak, yenilikten yana olmak anlamna gelir. Buna karlk gelenek, bir toplumda, bir toplulukta eskiden kalm olmalar dolaysyla saygn tutulup kuaktan kuaa iletilen kltrel kalntlar, alkanlklar, bilgi, tre ve davranlar, anane olarak tanmlanmaktadr. Geleneki, geleneklere bal kimse, gelenekilik toplumsal kurumlar ve inanlar daha ok gemiten sregeldikleri iin benimseyen, saygn tutan, destekleyen, yeni kltr elerine deer vermeyen tutum veya reti demektir (Akzer, 2001). Gelenek, gemiten beri gelen alkanlklarn devam ettirilmesiyle varln korumaktadr. Eksik kald ynlerde yenilikle tamamlanabilmektedir gelenek. Aslnda onu tamamen terk etmek deil, nk gelenek yaamn iine yerlemitir. Fakat ikisini bir arada kullanarak yani eski ve yeni; gelenek ve yeniliin bir arada kullanlabilmesiyle ortaya daha iyi sonular koyulaca dnlebilir. El izimi ve Bilgisayar izimi Burada Trkiye deki bir ok niversitede olduu gibi Karadeniz Teknik niversitesi, Mimarlk Fakltesine bal Mimarlk blmnde de el izimi ve bilgisayar izimi zerine rencileri eitecek dersler verilmektedir. Bu almada KT Mimarlk blm ders programndaki bu tr derslerden bahsedilecektir. mimarlk eitiminin ilk ylnda rencilere; teknik resim dersi ile izim yntemleri retilmektedir. Bu derste; teknik resim dilini okuyabilme ve mesleki konularn teknik resmini eksiksiz ve doru izebilme bilgi ve becerisini kazandrmak amacyla izim tekniinin tantm ve uygulanmas yaplmaktadr. Ayrca mimari ara ve gerelerin tantlmas, lek kavram, llendirme ilkeleri, deiik lekteki izim teknikleri zerinde uygulamalar ve kullanma ilkeleri de ders kapsamnda verilmektedir. Uygulama olarak da; mimarlk ve mimarlk konularnda desen, obje, mekan izimlerinin (plan, kesit, grn, perspektif) yaptrlmaktadr. mimarlk eitiminin ikinci ylndan itibaren rencilere; bilgisayar destekli tasarm dersleri nc ylndan itibaren de mimari simlasyon dersi verilerek bilgisayar izimleri zerine bilgi edinmeleri salanmaktadr. Bu derslerde; programlar anlama ve altrma yetenei kazandrlarak, tasarmlarn bilgisayar ortamnda oluturabilmeleri retilmektedir. Daha sonra da gereki anlatmlarla sunu yetenei kazandrlabilmektedir. Yaplan alma El izimi ve bilgisayar izimini karlatrmak zere, Funda KURAK AICI tarafndan yrtlen 2010-2011 V. Yaryl gz dneminde verilen Mekanda Snr eleri semeli dersinde bir uygulama yaplmtr. Bu uygulama iin snav sorusu olarak kabul edilecek bir dev verilmitir. Bu devin konusu: Mekan ok ilevli hale getirebilecek, mekan ierisinde alt mekanlar olumasna imkan verebilecek bir donat tasarmdr. Bu tasarm yaparken de el izimi ve bilgisayar izimi olarak iki yntemi de kullanmalar beklenmitir. devleri teslim ettiklerinde ise de 5 soruluk bir anket almasn cevaplandrmalar istenmitir. Bu anket almasnn cevaplar aada tablolatrlmtr (Tablo 1).
427

Tablo 1. El izimi ve Bilgisayar izimi konulu anket almas

Tarafnzdan en kolay hangi yntem kullanlabilir El izimi Bilgisayar izimi Her kiside 1 7 4 %9 % 58 % 33 Tasarmnz en iyi hangi yntemle ifade edilebilir El izimi Bilgisayar izimi Her kiside 3 6 3 % 25 % 50 % 25 El iziminin olumlu-olumsuz ynleri Olumsuz ynler Dnlen her eyin iyi aktarlamamas Tasarmn ileriki aamalarnda yetersiz Zaman asndan vakit alc 3 boyutu alglamak zor

renci tercihleri Yzdelik Dilimi

renci tercihleri Yzdelik Dilimi

Olumlu ynler Kalemle rahat izgi ekilmesi Eskiz aamas Perspektif alabilmek Tasarma balang olmas

Bilgisayar iziminin olumlu-olumsuz ynleri Olumlu ynler Olumsuz ynler Kusursuz bir anlatm Tasarmda snrlayc Detaylar rahatlkla veriliyor Renk tonlamasnda skntl Zaman bakmndan ok hzl Daha ok alternatif gelitirilebilir Byk kolaylk salyor Hatalar kolaylkla telafi ediliyor Render alma kolayl salamas llendirmenin pratiklii Yntemler tasarmnzn hangi aamasnda yer alyor El izimi Bilgisayar izimi Tasarmn balangcnda Tasarm bittiinde Eskiz srecinde Sunum aamasnda Tasarm boyunca boyutlu anlatmda Btn aamalarda Detaylandrmalarda

renci almalar olan; 10 renci tarafndan tasarlanm izimler Tablo2 de verilmektedir.

428

Tablo 2. renci almalarndan rneklerle anlatmlar

429

Sonular mimarlk eitimi ierisinde izim yaparken rencilerin izledii yollar u ekilde gzlenmektedir: tasarm tamamen el izimi kullanlarak tamamlanmas, ilk aama da el izimi ile yaplan tasarmn bilgisayar ortamna alnarak tanmlanmas, tasarlanm bir projenin izimi, tasarmn dorudan bilgisayar ekran zerinde yaplmas. Tm bu yntemler eitimin ierisinde ve sonrasnda kullanlabilmektedir. izim ve modelleme geleneksel tekniklerle ve bilgisayar yazlmlaryla tasarm stdyosunun performans esas olarak oluturulur (Kalisperis, 1996). Bilgisayar izimi ierisinde; meknn kalitesini anlamak iin hareketli ve boyutu iine alan hayal gc ve modelleme, tasarmcya mekn ve form hakknda daha iyi karar vermesi iin yardmc olmaktadr. In, rengin malzemenin, yansmann ve kartln etkisini ve doruluunu daha iyi alglamay salamaktadr. Canl gibi grnen izimler hatalar, tasarm ina etmeden yanllaryla grp tecrbe edilmesine ve onlarn renilmesine frsat verebilmektedir (Kalisperis, 1996). mekn tasarmnn doal grntsnn sunumunda en etkili yntem perspektiftir. Fakat ou renci ve profesyonel tasarmc anlalr ve doal ekilde perspektif oluturmakta zorlanrlar. Perspektif en nemli ve art olan bir sunum aracdr. Perspektif olmadan tasarm tam olarak anlatlamaz. Elle izilen hzl ve pratik perspektif tasarm hakknda tm bilgileri veremez. Ancak kurall ve lekli perspektifler mekn tam olarak anlatmaya yeterli olmaktadr (Minton, 2003). Burada da bahsedildii gibi, el izimin yeterli olmad durumlarda bilgisayar izimine ihtiya duyulmakta ve eksikler bu ekilde tamamlanmaktadr. El izimi ve bilgisayar iziminin olumlu ve olumsuz ynleri sorgulandnda; el iziminin tasarmn balangcnda, eskiz aamasnda olumlu olarak ilerledii fakat ileriki aamalarda tasarmn el izimi ile baarl bir ekilde anlatlamad iin olumsuz ynlerinin ortaya kt grlmtr. Bilgisayar izimi ise, ok az renci tarafndan tasarmn bandan itibaren kullanlm, genelde tasarmn ileriki aamalarnda ya da bittikten sonra devreye girdii grlmtr. Bilgisayar izimin olumlu taraflar, detaylandrma, projelendirme ve modelleme olarak sylenebilir. Tasarmlar en kolay ve en iyi ifade etmede bilgisayar izimi denek grubundaki renciler arasnda tercih edilmitir. Her iki ynteminde tercih edilme oran da bilgisayar izimi tercihlerinden sonra ikinci srada yer almaktadr. El izimi tasarm en kolay ve en iyi ifade etmede en az tercih edilen yntem olarak karmza kmaktadr. KAYNAKLAR Ac, F. K., 2006, Mekan rgtlenmesinde Snr eleri: Post Modern ve Minimalist Mekanlar, Yksek Lisans Tezi, Fen Bilimleri Enstits, KT, Trabzon. Akzer, E., 2001, Mimarlk, Gelenek ve Yenilik stne, Mimarlk, Eitim, Gelenek ve Yenilik, der: E. Akzer, R. N. t, ODT Mimarlk Fakltesi Yaynlar, Ankara, 87-88. Gkhan, . B., Atasoy . B., 2005. mimarlk egitim program tasarm ve gelistirme modeli nerisi, it dergisi/a, cilt: 4, say:2, stanbul, 25 Kalisperis, L. N., 1996. Architectural Design Studio: Dijital and Traditional, Computer Design Studio Teaching, H. Neuckermans, B. Geebelen (eds), Belgium, KU. Levven, 1999, 74-76. Mitton, M., 2003. Interior Design Visual Presentation: A Guide to Graphics, Models, and Presentation Techniques, John Wiley & Sons Inc, New York, 2-44 Trke Szlk, 1988, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu-Trk Dil Kurumu, Ankara. URL-1, http://gsf.marmara.edu.tr, Mimarlk, 02 Kasm 2006. Zevi, B., 1957, Architecture as Space: How to Look an Architecture, M. Gendel (ev.), Horizon Press, N. Y.
430

 MMAR TASARIM ETMNDE YARATICILIK ETKNLKLER

Yrd. Do. Dr. H. ebnem UZUNARSLAN, Ar. Gr. Il POLATKAN Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi, Mimarlk Fakltesi, Mimarlk Blm, STANBUL sebnem@msgsu.edu.tr, isilpolatkan@gmail.com

GR Eitim Terimleri Szlnde, Belli bir konuda, bir bilgi ya da bilim dalnda yetitirme ve gelitirme olarak tanmlanan eitim sreci, formel ve enformel olmak zere ikiye ayrlabilir. Formel eitim, eitim kurumlarnda nceden hazrlanm bir program erevesinde planl olarak yaplrken; enformel eitim yaam sreci ierisinde plansz ekilde gelimekte, gzlem yapma ve bu gzlemlenenleri hayata geirme biiminde gereklemektedir. Bir tasarmcnn eitim sreci yalnz formel eitim ile gereklemez. Enformel eitim ile de kendini beslemeyi, yenilemeyi renmesi ve rendiklerini tasarmlarna yanstabilmesi onu yaratc klan en nemli unsurlardan biri olacaktr. Yaplan almalar, yaratcln her dzeyde var olan ve insan yaamnn her evresinde ortaya kan bir yeti, gndelik yaamdan bilimsel almalara kadar uzanan alanda yaptlarn ortaya kmasna neden olan srelerin btn ve ayrca bir tutum ve davran biimi olduunu gstermektedir. Bilim, sanat, endstri, mhendislik gibi alanlarda yaratclk eitiminin kullanm, meslek insanlarnn standart dnce kalplarn brakarak farkl perspektiflerden bakabilmelerini ve yeni zmlere ulaabilmelerini kolaylatrr.Bu makalede i mimari tasarm eitiminde yaratcl gelitirmenin eitli yollarna deinilecek, yaratcl sre ynyle ele alan yaklamlar kapsamna giren temel eitim ve deneysel tasarlama yntemleri, rnekler zerinden incelenecektir. YARATICILIK VE TASARIM nsann tm duyusal ve dnsel becerilerini kapsayan bir kavram olan yaratclk ve yaratc dnce, insanlk tarihi kadar kkl bir geliim srecinden geerek bugnlere gelmitir. Rnesans ncesinde bir tanr vergisi, Rnesans dneminde ise genetik bir kaltm olarak grlen yaratcln, XVIII. yzylda aydnlanma a ve hmanizm akm ile birlikte, insann hesaplama ve problem zme konularndaki kiisel yetenei olduu gr yaygnlamtr. Bununla beraber yaratcln, doann ba olduu grne kar, eitimle gelitirilebilecei tartmalar da ortaya atlmtr. XIX. yzylla birlikte, yaratclk eyleminin insann bir yetisi olduu grnn yannda, bu yeteneinin nasl olutuunun aklanmasna ynelik almalar da yaplmaya balanmtr(Akyldz Hatrnaz, 2010). Gnmzde ise yaratcln, tm bireylerin sahip olduu ve gelitirebilecei bir dnce biimi olduu kabul edilmekte, hayatn her alannda gerekli olduu ve kolaylklar salad bilinmektedir. Basadur, yaratclk kavramn Yaratclk = Bilgi x Hayal gc olarak formle eder. Her yaratc srete 3 bileen vardr. Birincisi duyular; ikincisi alg, imge, imgelem, bellek ve kavram gibi zihinsel malzemeler; ncs de ilenen malzemenin davurumudur. Bu noktada tasarm olgusuyla btnleen bir tanmn da ifadesi niteliindedir. Kapsaml dnebilmeyi gerektiren bir kavram olan tasarmda yaratclk, ok ynl dnebilme, empoze edilmi dnce izgisini krma ve kimsenin dnmedii yeni bir dnce izgisi ortaya koyma, mecazi dnebilme, problemlerin zmne bir ok farkl adan yaklaabilme, yeni bir iliki kurma veya var olan dnceler arasnda iliki kurma, bilinmeyen bir yntem icat etme, karlalan yeni durumlara kar uyank ve ilgili olma, akclk, rahat-abuk-bamsz dnebilmehareket edebilme ve tm bunlar tasarma yanstabilme noktasnda nem tamaktadr. Bu sayede tasarmc yeni yaantlar, deneyimler, fikir ve rnler ortaya karabilir. Tasarm eitimi, aratrc yn kuvvetli, zeletiri yapabilen, sorgulayc, ak fikirli, retken, esnek dnebilen, yaratc bireyler yetitirmeyi hedeflemektedir. Tasarm deneyimleriyle edinmi olduu problem zme ve yaratc dnce retme tavrn yaamn iinde karlalabilecek dier

431

ak ulu problemlere uyarlanabilir bir dnce sistematiini kazandrmak amalanmaktadr. MMAR TASARIM ETM Mimarlk, kullanc ya da mterinin estetiksel kimlik oluturma beklentilerini karlamann yan sra fonksiyonel ihtiyalarna da cevap vererek, en uygun konforlu ortam yaratmak iin bilimsel ve teknik verileri kullanan tasarma dayal bir meslek daldr(Gkhan, Atasoy,2005). Ayn zamanda, toplumun sosyal, kltrel, teknolojik, ekonomik zelliklerinden birebir etkilenen mesleklerden biridir. Tasarm ve uygulama aamalarndan oluan bu disiplinde yaratclk zelikle tasarm aamasnn en nemli parametresini oluturmaktadr. Tasarm eitiminin hedefi, rencileri zgn ve eletirel dnen, ngrleri olan ve estetik algya sahip yaratc bireyler olmaya ynlendirmek olduuna gre, i mimarlk disiplininde eitim anlaynn yaratcl destekleyen ynde gelimesi zorunluluk haline gelmektedir. zellikle bilgi ve iletiim a olarak tanmlanan gnmzde, ihtiya ve bireysel tercihler giderek eitlenmekte ve i mimari tasarmda yaratcln rol giderek artmaktadr. Teknik bilginin yan sra meslek insannn, kiisel zenginliklerini ortaya karmasna yardmc olacak bir eitim programnn uygulanmas; yeni proje ve zmlerin retiminde eitliliin artmas ve salam bir temele oturmas noktasnda nem kazanmaktadr. mimarlk eitiminde ok ynl dnebilen, bir estetik duyarllk birikimi zerinden evresini alglayarak yorumlayabilen, ilevsel ve evreyle uyumlu rnler tasarlayabilecek, anlatm gc gelimi bireyler yaratmak amalanmaktadr (Kaptan,1997).Osborn aratrmalarnda yaratclk eitiminden gemi bireylerin, bu eitimi almam olanlara gre %94 daha yaratc olduklarn saptandn ileri srmtr. Mimari Tasarm Eitiminde Yaratclk Etkinlikleri: mimari tasarm eitimiyle bireye, problem zme biiminin yaratc bir dnce sistematii olarak kazandrlmas, yaam boyu kullanlabilecek bir model olarak benimsetilmesi gerekmektedir.Eitimde yaratclk, potansiyel olarak her bireyde doutan var olduu kabul edilen, tasarm srecinde deneyimler yoluyla gelitirilebilir ve retilebilir bir olgu olarak alma programlar iine yerletirilmelidir. Yaratcl desteklemek iin rencinin kendi fikirlerini oluturmalarnda destekleyici bir ortam yaratmak ama olmaldr. Bu noktada gurup almalar, bireysel almalarla birlikte btn oluturmal paylam ve tartma ortamlar yaratlmaldr. Grme Biimlerine likin almalar: Mimari tasarm eitimi felsefesinde nemli yeri olan Hejduk, kkene inmeyi ve mimarl ocuun masum gz ile alglamay amaladn aklar. Temel tasarm derslerinin nclerinden Ittenn bir iirinde yer alan ocuk gibi insan olmal; kstlanmadan kendini ifade ederek deyii, Hejdukn yaklamnn da yansmasdr. (Ockman, 1997), (Yrekli,2004). Temel tasarm eitiminde, bireyin retilerle edindii kalplar yklp, farkl bak alar oluturma ve grme ile ilgili yeni temeller atlr. Mekana bal alg ilikisini kurabilme, ztlklar bir araya getirebilme, estetik sentezleme yapabilme gibi zelliklerin kazanlmasna ynelik almalar yaplr. Duyumsal verileri, nceden edinilmi imge kalplarnn dnda iaret, simge, kavram, resimsel zenginliklere dntrp zmseme, zihinde izdmsel kategorileri yaratabilme ve kategoriler arasnda kavramsal balar kurabilme, olaan-kalpsal grme ilevini ama zerinde almalar yaplr. Yaratc grme, ayn zamanda anlama, kavrama, zmseyip-yorumlama bileimleri ile zeka temelinde ileyen grsel bir dnmedir. Evrensel alg dzeyine ulaan, grsel dncenin en yetkin biimidir ve dnce ile varsaymlar retilmesini destekler. (Atalayer, 1994) Workshoplar: Organize edilmi enformel eitim sistemlerinin en nemli blmn workshoplar oluturur. Workshop teriminin Trke karl atlye veya ilik olarak ifade edilmektedir. (Cravolu,2001) Bunlar mevcut eitimdeki atlye almalarndan farkl olarak ksa sreli, youn, kiinin isteine bal olarak katld, ou zaman dier disiplinlerin de katlmyla yrtlen almalardr. Bu almalarda ama, temsil biimi ne olursa olsun beraber retim yapabilmek,
432

zm iin alternatifler retebilmek, durumu ok boyutlu deerlendirebilmek, farkl bak alarn grebilmek ve tartma ortam yaratabilmektir. Ortamn enformellii beyin frtnas ynteminde olduu gibi, dnceler zerinde erken deerlendirme ve yarglama yapmadan sezgisel olann ortaya karlmasn destekler, zgrlklerin daha fazla olmas nedeniyle daha yaratc ve retken ortamlarn olumasn salar (blog). ada eitimin amac olan sonuca deil srece dayal eitim ve zgr ortamlar salayarak hayal gcn harekete geirme anlay, bu etkinliklerin temel k noktasdr. Disiplinler Aras almalar: mimarlk meslei, tad ilevsel ve sanatsal zellikler sebebiyle mimarlk, gzel sanatlar, endstri rnleri tasarm, felsefe, gstergebilim, sosyoloji gibi bilim dallar ile iliki iinde olduuna gre, i mimarlk eitiminde verimlilii salamann disiplinler aras kurulacak ilikiler sonucu gerekleebilecei grlmektedir. Sanat ve tasarm eitimi ierisinde bulunan bireyler, evreleri ile dnsel ve grsel adan etkileim iindedir. Dier alanlarla olan ilikinin eitli yollarla artrm, bu etkileimin bilin dzeyine ulamasnda etkin rol oynayacaktr. Yaam biimlendirme ve deitirme, bize sunulan kabul etmeme, sanat, bilimi ve eitimi dourmu, gelitirmi ve eitlemitir. Baka alanlardan beslenme, farkl ilikilendirmede kendini mutlaka gsterecektir. Disiplinler aras anlay, buna olanak tanyan bir olgudur. Bir ok tasarm eitimcisi ve teorisyenin bulutuu ortak nokta tasarm eitiminde yaratcl gelitirirken disiplinler aras bilgi birikimi ve i birliinden yararlanmann gerekliliidir. Bu konuda farkl yntemlerle yaplm birok stdyo uygulamalar bulunmaktadr.Bu uygulamalarda temel prensip, rencilere dier disiplinlerin dnyalarn aarak daha geni gr as ve alglama bilincini kazandrmak ve dier disiplinlerde bavurulan yaratc yntemlerin analiz ve sentez edilmesi ile zgn bir bak as kazanmalarn salamak olarak zetlenebilir. Perkins disiplinlerin kesitii noktada yenilik olasl artar demitir. renciler proje almalarnda, farkl sistemlerin, objelerin ve kltrlerin oluum biimlerini analiz ederek eitli uygulamalar gerekletirebilirler. DENEYSEL TASARLAMA ETKNLKLER Tasarm yapabilmek, yeni fikirlere ak olmay, imgelem gcn, akcl, zihinsel esneklii ve orijinallii gerektirmektedir. mimarlk rencileri ile gerekletirilen Deneysel Tasarlama almalarnda ncelikle bakma ve grme biimleri gelitirilerek, analiz yapabilme ve dnsel yeteneklerle ilgili farkndalk yaratmak amalanmaktadr. Biim ve kavram temelli bu almalar, rencilerin alglarnn, dnsel ve aratrmac ynlerinin gelitirilmesine olanak tanyan etkinliklerdir. Beyin frtnas olarak tanmlanan oulcu tartma ortam yaratlarak fikirlerin paylald bir ortamda, zgn tasarma gei yollar oluturulmakta ve bu noktada eitli tasarlama yntemleri denenmektedir. Kavramlar ve tanmlar, ok ynl bir bak asyla ele alnmakta; znelnesnel, duygusal ya da rasyonel tanmlar zerinden kimlik okuma analizleri zerine allmakta ve tartlmaktadr. Dier bir alma, evremize baktmzda grme alkanlmz refleks haline getirerek, arm yolu ile tasarlama etkinliine katabilmek ve zm retme noktasnda bu detaylar kullanabilmek, biimsel ve teknik tasarma dntrebilmekle ilgilidir. Ayn amala yaplan, soyut kavramlardan somut tasarma ulama deneyleri, tasarmcnn bak asna gre deien felsefi anmlardan yararlanarak, dtan ie gelien yapsal formlara ulaabilme etkinliidir. Bu noktada, ayn kavrama rencilerin getirdii nerilerin nasl birbirinden farkl tasarmlara dnebildii de gzlenmektedir. kinci boyuttan nc boyut gei almalarna ek olarak yaplan, herhangi bir mzik parasndan yola karak mekan yaratma almas, tm atlye almalarnn bir bilekesi olarak uygulanmaktadr. renci, kendi tercih ettii bir mzik parasn aama aama analiz etmekte ve bir biimsel mimari tasarm nesnesine dntrmeye odaklanmakta, bu yolla sesin soyut ve geometrik boyuta aktarmn da deneyimlemektedir. Deneysel tasarlama etkinliklerindeki en nemli nokta, snf almalarnn birer workshop almas niteliinde yaplmas ve hemen ardndan deerlendirilmesidir. almalar, eskiz niteliinde yeni tasarm yntemleri deneyerek, fikir projeleri oluturmaya ve tartmaya dayaldr. dev nitelii
433

tayan almalarda ifade ve sunum teknikleri serbesttir. Bilgisayarla yaplan izimlerle allabildii gibi maket ve el becerisine dayal her tr teknik kullanlabilmekte; izim kalitesi deil, yaratma ve fikir yrtme mantnn oluturulmas hedeflenmektedir. Ayrca bu atlye almalarnda, tasarm deneyleri yapmak iin uygulanacak yntemler, rencilerden gelecek nerilere de aktr. Bir kitap yada iirden yola karak tasarmlar yapmak vb. pek ok deneysel yntem; zgr bak alar ile, zgn almalar gerekletirmeyi ilke edinen ve projelerini ifade edebilme becerisine sahip zgvenli meslek insanlar yetitirme noktasnda nemlidir. SONU Yaratc gc gelitirme konusunda yaplan aratrmalar gstermitir ki, yaratc srete yer alan sezgi, imgelem, aratrma, bulma, snama ve yeniden kurma gibi yetiler eitli etkinlik ve planl almalarla gelitirilebilmektedir. Tasarm eitimi, bireyde doutan gizil g olarak var olduu kabul edilen bu yeteneklerin statik ve deimez olduu dncesi yerine ardl bilgi ve deneyim birikimleri ile kazandrlabilir, gelitirilebilir ve beceri haline dntrlebilir olduu kabul zerine temellenmeli, hedeflerini bu dorultuda belirlemelidir. Mekan zmlerinin toplumun kltrel normlarn birebir etkiledii dnlrse, toplum ve kltrel oluumlarla bu denli etkileim iinde olan i mimari tasarm disiplininin eitim srecinde, rencilerin farkl ve geni perspektiflerden bakabilme yetilerini gelitirmelerinin ne denli nemli olduu anlalmaktadr. Eitim program ierisinde renciler iin estetik deerlerin alglatlmasn salayacak, biim ile ierik arasndaki balanty kuran grsel dilin oluturulmasn salayacak, alglamaya ve alglanana kar tepki gelitirmeye ynelik programlar gelitirilmelidir.Yaratcl gelitirmek iin eitli projeler zerinde grup almalar yapmak yarar salamaktadr. Kii bylece yaratcln kendi limitleri ierisinde eitli almalarla gelitirebilme ansna sahip olur. Gnmz bilgi toplumu, anlam eksen alan, onu yeniden canlandran, sorgulayan ve anlamlandran bir a temsil etmektedir. Tasarm anlaynda ak ve kesin dnce rntlerden, ok anlaml, ak sonlu dnce rntlerine ve armlarna bir gei sz konusudur. Bu nedenle aktif bir eitim modelinin gelitirilmesi, renciye bilgiye ulama, grmeyi renme yollarnn ve farkl dnme biimlerinin retilmesi gerekmektedir. Bilgiye ulaabilme yollarn renmek yaratcla atlan nemli bir admdr. Tasarm eitimi srasnda btnsel bak as bilin durumuna getirildiinde i mimar aday iliki kurmay, balam iinde deerlendirmeyi ve sakl duran kefetmeyi, ksaca gereksinim duyduu bilgiye ulamay doal olarak bir davran biimine dntrecektir. Bu bilin durumu kazanldnda eitim de asl amacna ulam olacaktr. KAYNAKLAR Akyldz, Hatrnaz, A. (2010) Tasarm Eitiminde Yaratcl Gelitirmeye Ynelik Yntem nerisi: Tasarm Dngs, Sanatta Yeterlik Tezi, Mimar Sinan niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Mimarlk Program. Atalayer, F. (1994) Temel Sanat eleri, Eskiehir Anadolu niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Yaynlar, No:5. Cravolu, A. (2001) Workshoplarn Mimarlk Eitimine Katksna likin Bir nceleme: EASA 20[00] rnei, Mimarist. Gkhan,.,B., Atasoy, A. (2005) Mimarlk Eitim Program Tasarm ve Gelitirme Modeli nerisi, T Dergisi, Cilt:4, Say:2, 25-36. Kaptan, B.,B. (1997) Mimaride Form-Mekan likisi, Yksek Lisans Tezi, Anadolu niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. Yrekli, ., Yrekli, H. (2004) Mimari Tasarm Eitiminde Enformellik, T Dergisi, Cilt:3, Say:1, 5362. Blog: http://kavramsalsanat.blogcu.com/sanat-egitimi-ve-yaraticilik/939489

434

TASARIM SRECNDE NESNELLK: TASARIM SRECNN ZLENEBLRL ZERNE BR YNTEM DENEMES

Yrd. Do. Mesut ELK Hacettepe niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Mimarlk ve evre Tasarm Blm, ANKARA mesutce@hacettepe.edu.tr

Tasarlama, dnme, dolaysyla bilgiye ulama, yani renme ile ilgili yaklamlar iki temel gr erevesinde gruplanabilir: Davransal Yaklamlar ve Bilisel Yaklamlar. Bu kart yaklamlar arasndaki eliki yllardr tartma konusu edilmi ve epistemolojinin de ana konusu olmutur: Bilginin kayna nedir? Duyum ve deneyimler mi, yoksa dnce ve akl m? Duyum ve deneyimi yntem olarak alan davran yaklamlar, renen kiinin ilgili konuya ilikin zihninin bo bir levha (tabula rasa) olduunu varsayarak, gerekli deneyimin defalarca tekrar edilerek kazanldna inanr. Buna bal olarak deneycilik, bilgiyi akln yasalarna deil, nesnelerin kendisine indirger. Tasarm salt sezgisel bir sre olarak tanmlayan bu geleneksel grler, tasarmnn dnsel srelerinin aklayamayacan, bunun bir kara kutu olduunu ve tasarmn en deerli ynnn de irrasyonel mistik ve bilin d zellikleri iermesi olduunu savunmutur. Yine bu gre gre tasarm, admlara ya da paralara ayrtrlamayan btncl bir sretir ve zme ancak nsezi ile ulalr, ulalan zm ise tek doru zmdr. Tasarm, bir usta tasarmcnn nderliinde ancak yaplarak renilen beceridir. Tasarm bilgisi de nesnel deil, ustann znel bilgisidir, genellenemez. Sezgi, deneyim ve duyarlln egemen olduu kara kutuda olup biten ilemler grlemez (Uluolu, 1988). Bilisel yaklamlar ise, bilginin zihinde dnceyle temellendirilebileceini varsayar. Bu gre gre kii, yeni edindii bilgileri eski deneyimleri ile birletirerek yeni yaplandrmalara dntrr ve yeni bilgiler retir. Bu yaklamda tasarm, sistematik kurallara indirgenmekte, dnsel sreler ve yntemler tartlp aklanabilir hale getirilebilmektedir. Saydam kutu olarak nitelenen yntemde tasarm aamalar grnr, dzenlenebilir ve denetlenebilir bir dzeye getirilerek, rastlant ve keyfilik engelleri ortadan kaldrlmaya allr. Sonu olarak saydam kutu ynteminde yaratc eylem ve tasarlama, analitik ilemler ve sistemli srelere dnebilmektedir. Kara Kutu ve Saydam Kutu olarak tanmlanan iki yntem arasnda eitim ortamna ilikin en belirgin fark, birinin eitmen, dierinin renci odakl yntemler olmalardr. Dolaysyla biri renciyi pasif, dieri aktif olarak deerlendirmektedir. Saydam kutu yntemi, rencinin kendinin farkna varmas, varlnn / dncelerinin bilincinde olmas, seimlerinde zgr ve eletirel olabilmesine olanak salamaktadr. Bu bilin durumu, stdyo eitiminin niteliini belirlemesi bakmndan da dierinden farkldr (Esin, 2003).

ekil 1. Bilginin kaynana dair eitim yaklamlar: Kara Kutu ve Saydam Kutu yntemleri.
435

Tasarmn sistemletirilmesi veya trletirilmesi zor bir sretir. Hele ki tasarlayan, kavram retimi ve tasarm dnyasna ilk admlarn atan rencilerse; keif ve sevincin, baarszlk ve hsrann bir arada yaand bu srete tasarm problemine bak zamanla netleir. nk tasarm, bir kltr ve birikim problemidir. Bu anlamda tasarm, herhangi bir verili tasarm probleminin temas ve ilikiler sistemini kavrama ve zmleme olana veren yntemlerin aray iine girmeyi gerektirir (Bielefeld,2010). Ancak tasarm okullarndaki, tasarm eitiminin balangcn oluturan ilk yllar incelendiinde; temel eitimi kapsayan birinci yl ve mesleki eitime giri niteliindeki ikinci ylda gzlemlenen en temel sknt, yaratc ve tasarmc dnce eitiminin arka plan ile ilgili farkndaln oluturulamamas ve biimlendirmeye ilikin hazrlk srecinin yeterince yaanlamamasdr. Bu nedenle Temel Tasar, Temel Tasarm Eitimi veya Temel Sanat Eitimi ad altnda olumaya balayan ve Tasarm Stdyosuyla olgunlaan bu iki ylda; rencinin kendini anlama ve yeteneklerini kavrama, dncelerinin bilincinine varma ve sorumluluunu tayabilme farkndal oluturabilmesi olduka nem kazanmaktadr. Sz konusu hazrlk srecinin ve tasarm farkndalnn yaratlabilmesi iin ynteme, yani amaca ulamak iin tutulan dzenli bir yola gereksinim vardr. Eitim alannda kullanlagelen yntemler ise, yukarda da sz konusu edildii gibi sezgi ile akl karlatranlarn, birinin brne stnln savunanlarn tartma ortamn oluturmaktadr (Aksoy, 1987). Temel Eitim ve Tasarm Stdyosunda yaplan almalarda, her ne kadar daha ok nesnelliin ve izlenebilirliin yntemleri benimsense de, tasarm srecinde sezgi ve akln tmyle birbirinden ayrlmayaca ve birbirini besledii dnlmektedir. Tasarlama sreci, tm bu rasyonel bilincin gerekletii psikolojik / zihinsel bir sre olduu kadar, sosyal bir iletim ve etkileim srecidir. Sosyal iletiim sreci, stdyo ortamnda bilgi ve deneyim alveriine katkda bulunur. renci bu srete dierlerini de farkeder; birlikte dnce retmeyi deneyimler (Esin, 2003).

ekil 2. Tasarm srecinde Sezgi ve Akl. Bildiride sunulan almann kapsam, tasarm srecinde tasarmcnn / rencinin kendi znelliini paylalabilir hale getirmesi, baka bir deyile tasarm srecinin izlenebilirliini salayarak dncelerini nesnelletirebilmesidir. Tasarm srecinin izlenebilirliini olanakl klan bu dnce ve tasarm sistematii, Hacettepe niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi mimarlk ve evre Tasarm Blmnde son 10 yldr uygulanmaktadr. Birbirinin devam niteliinde ele alndan Temel Sanat Eitimi ve Tasarm Stdyosu derslerinde yaplan almalarda, soyut biimsel / mekansal bilgi birikimi, somut biimsel / mekansal bilgiye dntrlmektedir. Bylece bir anlamda, temel eitim ile mesleki eitim derslerinin tatmin edici sreklilii salanmaktadr. almalarda tasarm stdyosu deneysel karaktere sahip olmaldr dncesinden yola klarak, sonu rnden ok tasarm srecinin izlendii ve tartld, dolaysyla yaratcln en nemli kavram olan alternatif yaratabilmenin ancak bu srecin verimli yaanmasyla olanakl olaca varsaylmtr. nk tasarm sreci, ncelikle bir kavray / duyu (alglama), bir farkna varma / bili (almlama) ve anlaml yeni neriler sunulan yaratc bir sre / bulu (yorumlama) niteliindedir. Tm bu aamalar, birbirini geri beslemeyle gelitirmektedir.
436

ekil 3. Tasarm srecinde Alglama, Almlama ve Yorumlama. Meknlar uzay boluunda yaratlmaz; ina edilip gereklik kazanaca balama, ortama yant vermek zere yaratlr. Bu meknsal zmn retilebilmesi iin, balam, ilev, biim, strktr ve malzeme tasarmcnn temel girdileridir. Ancak bu elerden hangisinin ilk tasarm fikrinin (arketip) domasna yol at, hangi yaklamn tasarm olgunlatrd sorularnn yant, tasarlayann bireysel deneyimde ve tasarm anlaynda gizlidir (Bielefeld, 2010). Mekan tasarlama (ilev odakl tasarm) denemelerinin Tasarm Stdyosu 1de balamas ve buradaki rencilerin sahip olduklar birikimin daha ok Temel Tasarm Eitiminde edinilen soyut form ve strktr (biim odakl tasarm) denemeleri olmas nedeniyle yukarda sz edilen zm / tasarm fikri, ncelikle biim ve strktr kaynakl olmaktadr. almalarda tasarma temel olan zgn yapsal dncenin (konsept / tema); Nasl retildii, Nasl olgunlat, Nasl cisimletii, Btne nasl yansd sorgulanmaktadr. Bu sorgulama ierisinde form bulma sreci, bir anlamda belli gramer kurallar olan tasarm dili oluturma denemeleridir. Bu dili oluturma srecinde bulunan form strktrleri (rntleri), iki ya da boyutlu olas tasarm problemlerinin biim konsepti olabilmeyi amalamaktadrlar (elik, 2010). Bu amala gelitirilen yntem, sistematiini, analiz - transformasyon - sentez sreleriyle tanmlanan, yeni ilikiler kurarak dntrme eyleminden alr. Bu eylemin kavramsal ve kuramsal temelini, zihinsel emalarla evresel dzen arasndaki ilikiyi aklayan Gestalt alg teorileri oluturmaktadr. Buna gre evreyi oluturan nesneler, belirli bir dzen iinde bir araya gelmekte ve alglama, bu dzenin eleri tarafndan oluan zihinsel emalarla aklanmaktadr (Khler, 1930). Bu nedenle, dntrme eyleminin balangcn, rastlantsal olarak bir araya gelmi elerin, belirli bir dzen ierisinde biimsel bir anlam kazanmalar, bu anlaml dzenlerin alg kuramlaryla tartlmas ve uygulanmas oluturmaktadr. nk alg srecinin ileyii ayn zamanda tasarm srecinin ileyiine de k tutmaktadr. Nasl retilir? Seme ya da eleme sreci, Gestalt alg ilkeleriyle tasarm (biimlendirme) ilkeleri arasndaki ilikinin kefedilmesiyle balar. nk rastlantsall organize ederek dzen (kompozisyon) kavramyla tanma, oradan hareketle allan sorunla ilgili yeni grsel imgeler oluturma, almann en kritik aamalarndan birini oluturmaktadr. Bu aama, biimlendirme (tasarm) dilinin ilk oluturulma aamasdr ve yaratc imgelem aracl ile tasarmda seicilik, farkndalk boyutlarn gelitirmektedir.
437

Dzen kavramyla tanlan bu ilk aamann devamnda, oluturulan iki boyutlu btn ierisinde, benzer iliki trleri seilerek ortak biim ifreleri kefedilmektedir. Devingen ve reme yeteneine sahip olan bu ekirdek biimler, ilk rnek (arketip) olarak da nitelendirilebilir (elik, 2009). Nasl Olgunlar? Bu biim ifreleri, tasarlanacak yeni yapnn temel biimleni esini oluturmaktadr. Bu ifreler, bir tasarm btn ierisinde o btne ait zellikler tayan en kk gstergedir denilebilir (Bykarda, 2000). Baka bir deyile sz konusu ifre, oluturulacak olan tasarm dilinin DNAs olarak nitelendirilebilir (Frederick, 2009). Seilen arketiplerle oluturulan biimsel rnt (pattern) iki boyutlu ilk zgn dzenlemeyi ortaya koymaktadr. ifrelerin (arketip) oluturduu dzenlemeler, tasarm yapsnn ana fikrini (kavramn) oluturmaktadr. Dzenleme daha sonra izlenecei gibi; mekansal kompozisyon, ktle younluu, mekansal hiyerari, mekansal dolam a, doluluk ve saydamlk oran ve bunun gibi elerin tanmlanmasnda ok nemli yol gstericiler olacaktr. Grsel alandaki biim eleri arasnda kurulan yeni ilikiler, bu elerin ilikileriyle kurulan btnlk, farkl estetik deneyimleri iermektedir. nk Gestalt Kuram, alg yoluyla yakalanan bilgiyi ya da dnceyi, farkl bir kurgu iinde yeniden oluturma (almlama) olana saladndan ayn zamanda sezgisel bilgiye, her koula uyabilen bir esnek yap kazandrmaktadr (Aydnl, 1999). Buraya kadar nesnellii ve izlenebilirlii ile deerlendirilen almada, bu noktadan itibaren renci, kendi znelliini devreye sokar. almann belki de en heyecan verici yeri, k noktas ayn olan almalarn hepsinde farkl bir dnce yaklamn ekillenmesidir. Farkl biimsel kompozisyonlarn elde edilmeye baland bu aamada oluturulan dil nesneldir, ancak sylem znel Nasl Cisimleir? almann devamnda iki boyutlu ema (topolojik dzenleme) aamasndan boyutlu soyut mekansal (arkitektonik) dzenleme aamasna geilmektedir: 1. ki boyutlu biimsel emann nc boyutta bir slup problemi olarak dnlmesi, 2. ifrenin (ilk rnek-arketip) nc boyutta arkitektonik kod olarak dnlmesi. Yani iki boyutta bir araya gelme yetenei olan arketiplerin, nc boyutta bu grevi arkitektonik kodlara vermesi, 3. Soyut meknsal biimlenmenin, strktrel ve konstrktif tutarllk gstermesi, her konumda ayakta durabilmesi, 4. Soyut mekansal biimin her ynden plastik deer vermesi (elik, 2008). Bu blm, kiiselliin ve zgnln daha da artt bir aamadr. Btne Nasl Yansr? ki boyutlu topolojik kompozisyon aamasndan boyutlu ifre ve arkitektonik kompozisyon aamasna gei sreci, hem i (mekan) hem d form (ktle) problemlerinin tartld FORM FONKSYON - KONSTRKSYON birliktelii olarak grlebilir. Somut mekanlarn ktle oluumu aamasnda; daha nce elde edilmi soyut mekann biimleni deerlerinden ve gramerinden kopmamak, almann en nemli kabullerinden birini oluturmaktadr. Yapnn sahip olduu bu biimleni dilinin, daha alt leklerde mekan organizasyonlarna, donat elemanlar ve mobilyalara da yanstlmas, elde edilen biim dilinin her lekte izlenebilirliini salamaktadr. Sonu olarak bildirideki almada mekan okumann, yorumlamann; kendi tasarm bilincine varmalarnn; bakalaryla etkilemenin; yarma deil dayanmann ve de sistem dahilinde tasarlamann olabildiince nesnel izlenebilir ve eletirel bir stdyo ortamnda gerekleebilecei tartlmtr. nk Saydam Kutu Ynteminde Tasarm Stdyosunun ilevi, renciyle btnlenir. Bu nedenle, soru sormaktan asla vazgememenizi, deneme isteinizi ve meraknz hi kaybetmemenizi diliyorum. nk tasarm, soru sormann ete kemie brnm cevabdr; nk tasarm, kkrtc ve isabetli sorular sorarak hayat dntrebilmektir.
438

KAYNAKLAR Arnheim, R. (1977), The Dynamics of Architectural Form, Berkeley, CA: University of California Press. Arnheim, R. (2007), Grsel Dnme, Metis Yaynclk, stanbul. Aydnl, S. (1999), Temel Tasarm Dersinin Kuramsal Altyaps Gestalt Alg Kuram, Yap, No: 216, 60-65 Bielefeld, B., El Khouli, S. (2010), Adm Adm Tasarm Fikirleri, Yap-Endstri Merkezi Yaynlar, stanbul. Bykarda, B. (2000), Mekan Tasarmnda Tasarm Dilinin Oluumuna Bir Yaklam, Hacettepe niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, mimarlk ve evre Tasarm Blm, Yksek Lisans Tezi. Ankara. elik, M. (2010), Dil Kltr Mekan likisine Biim erik Balamnda Analitik Bir Yaklam, MSGS 2. Ulusal Mimarlk Sempozyumu: Mekan Tasarmnda Kltrel Yaklamlar, stanbul. elik, M. (2009), Temel Tasarmdan Tasarm Stdyosuna: Mekan Tasarmnda Btncl Bir Yaklam Denemesi, YT Ulusal Sempozyumu: Mimari Tasarm Eitimi09: Btnleme, stanbul. elik, M. (2008), Temel Tasarmdan Tasarm Stdyosuna: Gelecee Ynelik zmlemeci Mekansal Yorumlamalar, MSGS 1. Ulusal Mimarlk Sempozyumu: Mekan Tasarmnda Gelecee Ynelik Yaklamlar, stanbul. Esin, N., Yaama Egemen Kavramlar ve Tasarlama Eitiminin Yeniden Sorgulanmas zerine, Mimarlk Eitiminde Tasarm Stdyosuna Farkl Yaklamlar. TMMOB, zmir ubesi Yaynlar. Frederick, M. (2009), Mimarlk Okulunda rendiim 101 ey, Yap-Endstri Merkezi Yaynlar, stanbul. Khler, W. (1930), Gestalt Psychology, George Bell and Sons Ltd., London. Laseau, P. (1989), Graphic Thinking for Architects and Designers, Van Nostrand Reinhold. Uluolu, B. (1988), Tasarm Stdyosuna Bir Bak, Planlama Dergisi, TMMOB ehir Planclar Odas, Say:2, 21 25. Ycel, A. (1973), Mimarlkta Metadoloji, Sistemli Yaklamlar ve Mimarlk Eitimi: Mimarlk Dergisi, TMMOB Mimarlar Odas, Say: 4 Sf: 22 27.

439

MZE MEKANLARININ ERLEBLRL VE ENGELSZ TASARIM

Yrd. Do. Muna Slav UTKAN Gazi niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Endstri rnleri Tasarm Blm, ANKARA muna@gazi.edu.tr

Giri Uluslararas Mzeler Birlii (ICOM) a gre mze; Eitim ve elence amacyla koleksiyon oluturan, koruyan, aratran, iletiim kuran ve sergileyen, toplumun ve onun geliiminin hizmetinde olan, kr amac gtmeyen sreklilie sahip bir kurulu olup, insanolunun ve evresinin soyut ve somut bir gstergesidir (ICOM, 2007). Mzede renme, orijinal eserlerle iletiim kurma sadece ziyaretilerin yeni bir bilgi edinmelerini deil, ayn zamanda kendilerini evreleyen dnyaya kar grsel farkndalk kazanmn arttrr (Sternberg, 1989:154). Mze, gzlem, dnce ve duygular ifade etme, hayal gcn kullanma, kendi yaam ile ilikilendirme, bilgilenme, anlamlandrma, objeleri okuma, kltrel deerleri ve yaam paylama, gerei arama, uygulamalar yapma ve deerlendirme gibi zellikleri kapsamaktadr. zellikle zaman ve mekan iinde kendini ve insanlar anlama, kltrel miras devam ettirme; gemii, bugn ve gelecei anlaml biimde ilikilendirme, kltrel varlklar, eski eserleri anlama, koruma ve yaatma, kendi kltrn ve farkl kltrleri ok ynl ve hogrl bir yaklamla tanma ve anlama, mzeyi bir yaam biimi olarak kabul etme, yaayan kurum niteliini kazandrma gibi hedeflere hizmet etmektedir (Uur, 2004). Tm bireyler gibi zrlln derecesi ne olursa olsun, insan onuruna yarar bir yaam srdrme hakkna sahiptir. zrl bireylerimiz de eitim, salk, kltr, meslek, ulam ve sosyal haklar ynnden toplumun dier bireyleri ile eit olanaklara sahiptir. Bu balamda Dnya Salk rgtne (WHO) gre; engellilik, yetersizlik veya zrden dolay yaa, cinsiyete, sosyal ve kltrel faktrlere bal olarak aktivitelerin kstlanmas, yerine getirilememesi durumudur (1.zrller uras, 1999:74). Tarihi srete toplumlarn zrl bireylere ynelik tutumlar, tbbi, eitim, mimari gibi hizmetlerin geliimini etkilemitir. ok eski dnemlerde zrl bireyler yok edilmi, daha sonraki dnemlerde ayr koloniler olarak yaamalar istenmitir. 19. Yzyln ilk yarsnda sonra bakm ve eitim kurumlar almaya balanmtr. nceleri ayr alan bu alanlar, toplumdan soyutlad gerekisiyle 1950li yllarla birlikte zrl bireylerin toplumda dier insanlarla eit haklar sahip olduu gr kabul edilmeye balanmasyla birlikte zamanla bu konuda yasal dzenlemeler yaplmtr (1.zrller uras, 1999:452). Bata nsan Haklar Evrensel Beyannamesi olmak zere, zrllk sorununu, insan haklar sorunu olarak ele almaktadr. Yasalarmz da zrllere ilikin olarak evrensel deerlere paralel dzenlemeleri ngrmtr. Gelecekte ise evrensel llerde, toplumun zrllerine sahiplenme abas toplumsal bilinlenme olarak anlaml bir boyuta ulaacaktr. Dnyada ve lkemizde mze mekanlarnn tasarm srecine baktmz zaman zrl bireylerin gereksinimlerinin de n planda tutulmaya baland grlmektedir. Gnmzde bu bireylerin normal toplumsal yaama katlmalarn salayacak, onlara yaam paylamalarna frsat verecek dzenlemelere yer verilmektedir (1.zrller uras, 1999:123). Fiziksel evrenin, toplumun tm bireylerine uygun olarak yaanabilir olarak dzenlenmesi amacyla bireyin toplum hayatnn insanlara sunduu olanak ve hizmetlerden yararlanabilmesi ancak sz konusu sergileme faaliyetlerinin gerekletii mze mekanlarna eriebilmesi (ulaabilmesi ve bu mekanlar kullanabilmesi) ile mmkndr. Mekana ulamakta ve kullanmakta kstllk ve kayp halleri nedeniyle zel gereksinime ihtiya duyan zrllerin bu gereksinimlerini karlamayan mekanlar, bu bireyleri toplumun dna itmektedir. Bireyin toplumsal faaliyetleri yerine getirmesinde engel oluturmayan zr, eriilebilirlii kstl mekanlar nedeni ile engel haline dnmektedir (1.zrller uras, 1999:636).
440

zrllerin katlmn arttran, bamlln en aza indirgeyen, zgven duygularnn gelimesinde, bamsz ve retken bireyler olarak toplumda btnlemelerine yardmc olan mzelerin, zellikle sergileme iin ayrlm mekanlar nesnenin kendisini ve nesneye ait bilgiyi grnr klmak zere kurgulanmaktadr. zr olan birey, gnlk yaamnda yaplara ulam ve yap iindeki elemanlara eriebilirlik konusunda byk zorluklarla karlamaktadrlar. Oysa btn mekanlar, alanlar ve ulam sistemleri tm insanlar iin eriilebilir ve kullanlabilir olmaldrlar. zrllerin fizyolojik, psikolojik, sosyal dengesinin yeniden kazandrlmas, ilevselliinin ve yaam kalitesinin artmas onlarn en doal hakkdr. Bu yolla toplumsal hayat, tm toplum katmanlarnn mutluluunu kapsayacak ekilde dzenlenmi olabilir. zrllerin salkl bireylerden ayrt edilmeden, toplumla kaynaarak zgr ve bamsz olarak yaamalarn salamak amacyla gerekli evre dzenlemeleri yaplmal ve engeller kaldrlmaldr. zrl olarak tanmlanan bireyleri, toplumun ayr bir kesimi olarak niteleme yerine btnlemi bir paras olarak alglayabilmek ve mekanda da buna olanak salayabilmek amacyla fiziksel evreye ulaabilirliini salamak gerekmektedir. zrllerin toplumun btnlemi paras olduunun kabul edilmesi, tasarmn btnletirici, oulcu bir anlay da olmasn salamtr (1.zrller uras, 1999:641). zrl, konutundan mze gibi mekanlara ulaana kadar saysz engellerle karlamaktadr. zrl birey iin, mze binas giri merdiveni ilk engeli oluturmaktadr. Bina iinde dar koridor ve mekanlar, sesli ve grsel uyarclar bulunmad mekanlar, kullanlamayan slak mekanlar (WC), merdivenler, v.b. zrllerin hareketini kstlamaktadr. Bireyin gereksinimlerine ynelik tasarm, insanlarn eitli deikenlerden kaynaklanan gereksinimlerinin kapsayacak ekilde ele alnmaldr. Engelsiz fiziksel evreler oluturmay salayabilmek iin uygulanmas gereken yasal dzenlemeler ve tasarm rehberleri bulunmaktadr. 1990 ylnda ABDde kabul edilen zrller Yasas (ADA) kapsaml ve yaptrm gc yksek bir yasadr. rnein okullar sadece okula giden zrlye okul sresince hizmet verir iken belki okul kadar nemli olan ve her dnem gidebilecei mekanlar olan mzeler bu balamda ayr bir nemle karmza kmaktadr. Ayrca zrl bireye yaplan eit muamele toplumun insan haklarna olan saygsnn bir lt olarak o toplumun deer yarglarnn llmesinde de bir parametredir. zrl bireylere duyarl fiziksel dzenlemelerde hedef, engelsiz fiziksel evreler oluturmak ve mevcut mze mekanlarnn niteliini gereksinimler dorultusunda iyiletirmek ve eriilebilirliini arttrmaktr. Fiziksel engeller ve snrlamalar kaldrldnda tm insanlar iin gereksinimlere uygun mekanlar salanm olacaktr. Ayrmclk yaplmadan tm insanlarn her tr hizmet ve olanaa eit eriebilmesi aslnda insanlarn en temel hak ve zgrlklerinden biridir. zgrletiren mekan ve rnlerin tasarlanmas da ancak evrensel tasarm felsefesini zmsemekle olabilir. Tm kullanclarn isteklerini eit olarak deerlendirmeyi ngren evrensel tasarm (herkes iin tasarm), tm bireylerin kolayca kullanabilecei, eriim ve kullanmda seme zgrl olan, katlm konusunda eitlik salayan, eitlilii ve farkll ieren, gvenli, nitelikli mekanlar ngrr. Btncl felsefesi olan evrensel tasarm; zrl bireyin ayr, zel bir grup olarak ele alnmasna kar kar. Baz temel ilkeler dayanan evrensel tasarm, tm kullanclar iin ayn kullanm kolayl salayan eit kullanm, kullanm metotlar arasnda seenekler yaratarak sa ve sol el eriimi ve kullanm salayan ve kullanc hzna uyum salayan kullanmda esneklik ilkesi; tasarmn kullanm, kullancnn tecrbesinden, bilgisinden, dil yeteneinden ve o anki konsantrasyon seviyesinden bamsz olarak kolay anlalr yani basit ve igdsel kullanm ilkesi; tasarm, evresel koullara ve kullancnn duyusal yeteneklerine bakmakszn gerekli bilgiyi kullancya etkin olarak iletmeli, nemli bilgiyi sunmak iin farkl ortamlar (resimli, szel, kabartmal) kullanlmal ve nemli bilginin okunabilirliini en st seviyeye karan alglanabilir bilgi ilkesi; tasarm elemanlar tehlike ve hatalar en aza indirecek ekilde dzenlemeli, en ok kullanlan elemanlar en eriilebilir, tehlikeler ve hatalara kar uyarlar salarken yanl yapmay engelleyici dzenekleri oluturan hatalara dayanm ilkesi; kullanclarn doal vcut pozisyonlarnn korunmas salanrken makul iletim gc kullanlmal, tekrar eden hareketler en aza indirgenmeli, devaml fiziksel aba en aza indirilen dk fiziksel aba ilkesi; kullancnn bedensel boyutu, duruu
441

ve hareket yeteneinden bamsz olarak yaklam, uzanm, altrma ve kullanm iin uygun boyut ve yer salanmal oturan ya da ayakta kullanc iin nemli elemanlara ak grsel bak salanmal, tasarm, el ve tutma boyutlarndaki eitlilii barndrmal, yardmc aralarn kullanm ya da kiisel yardm iin gerekli yer salayan ilkeden olumaktadr (Story, M. F., Mueller, J. L., Mace, R. L.,1998). zrl bireyin grleri, nerileri ve zellikleri dikkate alnarak yaplan dzenlemelerin sreklilik tar biimde ele alnmas nem tamaktadr. Yaanabilirlik asndan eriilebilir mekanlarn salanmasyla toplumun bir parasn oluturan zrllerinde zel gereksinimlerine duyarl biimde dzenlemelerin yaplmas mze tasarmnda nemlidir. Bu ilkeler dorultusunda, bu mekanlarda yer alan eilimler, korkuluk, oturma yerleri, aydnlatma elemanlar v.b. zrl bireyinde gereksinimlerine cevap vermelidir. Mekan geilerinde basamaklarn giderilmesi, ok katl yaplarda gereksinimlere uygun (asansr dmelerinin ve gerekli yerlere kabartma iaretlemelerinin eklenmesi v.b.) asansr eklenmesi, kl ikaz sisteminin kurulmas, i mekanda ulam, rahat dolam, ve kullanm salayabilecek dzenlemelerin yaplmas, kaplarn geniletilmesi, zrl bireyin kullanabilmesi iin WC kabinlerinin hareket imkann salayacak standart llere bal kalarak yeniden tasarlanmas, tutunma kollarnn eklenmesi v.b. eklinde tanmlayabiliriz. Sergi alanlarnda zrller iin deme yada duvar zerinde farkl renkler veya malzemeler kullanlarak dolam yolu, eitli harita veya bror hazrlanarak, giri-klar, slak mekanlar, dinlenme alanlar gibi yerlerde belirtilmelidir. zrller iin dzenlenen bu alanlar uluslar aras sembollerle iaretlenmelidir. Dolam alannn genilii tekerlekli sandalyenin geebilecei minimum genilikte (90 cm) az olmamaldr. Her iki tarafta sergileme varsa bu deer en az 120 cm olmaldr. Koridor bitiminde 150x150 cm lsnde tekerlekli sandalyenin 180 derece dn yapabilecei alan braklmaldr. Byk sergi alanlarnn acil k kaplar dnda birden fazla k kaps olmaldr. Grme zrller iin tehlikeli olabilecek asl, kntl nesneler dolam alannda yer almamaldr. Eer tavana aslan ynlendirme amal tabelalar yerden en az 200 cm yksekliinde olmaldr. Tekerlekli sandalye kullananlarn sergilenen eseri kolayca grebilecei alan braklmaldr. Yine tekerlekli sandalye kullancsnn gz hizas dnlerek sergileme niteleri tasarlanmaldr. Bir zrlnn alglayamayaca byklkte objelerin sergilenmesinde objenin eitli alardan ekilmi fotoraflar ve bilgilendirme notlar yer almaldr. Grme zrller iin yeterli aydnlatma dzeyinin salanmas yan sra sergileme platformu renginin, sergilenen objenin rengine kontrast renk seilmesi alglamay kolaylatrmaktadr. Grme zrller iin sergilenen objelere dokunabilmesi iin eserlerin kopyas yaplabilir. Eser hakknda bilgileri farkl dillerde szl iletebilen elektronik sunum cihazlar mzelerde yer almas grme zrllerin daha fazla bilgilenmesini salayacaktr (Fischer, J., Meuser, P., 2009). Her zrl birey, salam bireyin yararland girilere ulaabilmeli ve bunlardan kendi olanaklar ile bamsz olarak kullanabilmelidir. Giriler binann merkezi bir blgesinden yaplmal ve dardan kolayca alglanmaldr. Dz ayak giriler zrller asndan son derece uygundur. Eer bu olas deilse rampalar yaplmaldr. Yere konmu engeller (ieklik vb.) kaldrlmaldr. Merdivenler, rampalar, bina girileri ve ortadan kaldrlmayan engellerin zemini yzey yaps dz, kaymaz ve sert malzemeden olmaldr. Dner kaplar engelliler iin uygun deildir. Eer bu kaplardan vazgeilemiyorsa, zrllere ayrca ek bir kap ngrlmelidir. Zemin kaplamalarnda fra tyl ve kaln hallar kullanlmamaldr. Her kapya mutlaka geni al bir gz delii konularak gelen kiinin kontrol salamaldr. Kaplar da almaldr. Kap nnde tekerlekli sandalyenin manevrasn salayacak genilikte bir boluk olmaldr. Kap kolunun yannda ve kapnn ald kenarda tekerlekli sandalyeyi kullanann kapy manevra yapmadan aacak genilikte bir serbest alannn (en az 60 cm) bulunmas gerekir. zrllerin kullanabilecei ekilde basaman zerine yerletirilen merdiven asansr kurulabilir. Yryen merdivenler zrller iin uygun deildir. Bunlar dnda tekerlekli sandalyenin girebilecei asansrlerin yaplmas ok yararldr. Asansrlerin yeri ve yaps byk nem tar. Asansrn kapsna kadar basamaksz ve eiksiz ulalabilmelidir. Asansr kabini tekerlekli sandalyenin sabilecei byklkte olmaldr. Asansr kumanda kabini ykseklii tekerlekli sandalyedeki kiinin kolayca ulaabilmesine olanak salamaldr (Fischer, J., Meuser, P., 2009).
442

Sonu zrl bireylerin, kltrel aktivitelere mzelerde katlabilmelerinin salanabilmesi ilgili tm birey, kurumlarn konuya sahip kmas ile mmkndr. Bu kapsamda ynetimler, meslek odalar, eitim kurumlar, sivil toplum rgtleri ile medya arasnda disiplinler aras alma gerekmektedir. zrl bireyler, toplumun tm olanaklarndan eit frsatlarda yararlanmalar gerekir. Bu nedenle toplumsal ve fiziksel evrenin dzenlenmesi, planlama ve tasarm aamasndan itibaren, tm insanlarn kullanm ve eriebilirlik gereksinimlerini karlayacak biimde dzenlenmelidir.Tm dnyada rnekleri olduu gibi lkemizde de yaylmaya balayan anlayla birlikte mze tasarmnda zrl bireylerin gereksinimleri de dnlmektedir. Trkiye genelinde mzelerde toplumun eitim ve kltrne katkda bulunacak eitim hizmetleri sunabilmesi iin mze-toplum ilikisinin gelitirilmesine, mzelerin eitim ilevine nem verilmesine ve bu alanda uygulamalar yaplp yaygnlatrlmasnn yan sra zrl bireylerin de bu aktivitelere katlm salanmaldr. KAYNAKLAR Fischer, J., Meuser, P. (2009), Construction and Design Manual Accessible Architecture, Dom Publishers, Berlin. Hooper-Greenhill, E. (1994), Museum Education:Past, Present and Future, Towards The Museum of The Future, London and New York: Routledge. International Council of Museums ICOM, (24.08.2007), (eriim) http://archives.icom.museum/ statutes.html#2 1.zrller uras ada Toplum Yaam ve zrller, (1999), Babakanlk zrller daresi Bakanl, Hacettepe niversitesi, Ankara. Rebetez, P. (1969), Bir Mze Nasl Ziyaret Edilir?, MEB Talim ve Terbiye Dairesi Aratrma ve Deerlendirme Brosu, Ankara. Sternberg, S. (1989), The Art of Participation. Museum Education History, Theory and Practice, N. Virginia: Reston. Story, M. F., Mueller, J. L., Mace, R. L. (1998), The universal design file: Designing for people of all ages and abilities, Raleigh, North Carolina State University. (eriim) http://design.ncsu.edu/cud/ pubs_p/pudfiletoc.htm Uur, N. (2004), Mze Eitimi Uygulamalar, Eitimde yi rnekler Konferans, Sabanc niversitesi, stanbul.

443

 MMARLIK ETMNDE BLM ETKNLKLERNN ETME KATKISI; KT MMARLIK BLM RNE

r. Gr. Dr. Muteber ERBAY, r. Gr. Betl KINAY AKGL, Ar. Gr. zge SEVER, Ar. Gr. Elif SNMEZ, Ar. Gr. Burcu EFE ZYREK Karadeniz Teknik niversitesi, Mimarlk Fakltesi, Mimarlk Blm, TRABZON mutebererbay@gmail.com, betul-akgul@hotmail.com, ozgesever@hotmail.com, eliff_sonmez@hotmail.com, befe_387@hotmail.com 1. KARADENZ TEKNK NVERSTES VE MMARLIK ETM lkemizde Mimarlk eitimi Mimarlk, Gzel Sanatlar ve Tasarm Temel Alan olmak zere disiplin geleneinde srdrlmektedir. Blmmzde de mimarlk geleneinden gelen Mimarlk eitimi verilmektedir. Farkl geleneklerde devam etse bile eitimin tek bana yeterli olamayaca aikrdr. Teorik ve uygulamal derslerin yan sra, rencilerin farkl disiplinlerle ilgilenmesi, niversitenin de bunu tevik etmesi gereklidir. Bu amala blmmzde zorunlu derslerin yan sra her yl dzenli olarak seminerler, workshop almalar ve sergiler gerekletirilmektedir. 2. KT MMARLIK BLM BLM ETKNLKLER KTU Mimarlk Blm olarak 2009-2010 Eitim-retim yl ierisinde blmmzde be adet seminer, bir adet workshop almas ve bir sergi etkinlii gerekletirilmitir. Bu etkinliklerin amalarna ve ieriklerine deinmek, yaplacak olan anket almas ve sonularn deerlendirilmesi asndan yararl olacaktr. 2.1. Seminerler Blmmzde belli periyotlarla yaplan seminerlerde ama, gerek niversitemiz retim elemanlarnn gerekse dardan davetli konumaclarn farkl ilgi alanlarna ynelik olarak verdikleri bilgilerle rencilerimizin bilgi, grg ve genel kltrlerini arttrmaktr. Seminer programlarnda rencilere faydal olabilecek zellikle i mimari uygulama alannda tannm mimar, i mimar ve tasarmclarla yaplan grmeler sonucunda blm ii seminerler hazrlanmaktadr. Bu seminerlerde ama rencileri dnem ierisinde farkl tasarmclarn uygulamalaryla ve mesleinde yetkin kiilerle buluturmak ve vizyonlarn gelitirmektir. Blmmzde 2009-2010 Gz Yaryl seminerleri tasarmc Ylmaz ZENGERin Tasarm-MalzemeKonsept konulu semineriyle balad. Zenger verdii seminerde, tasarmda malzemenin yerinden bahsederek, uluslararas platformlarda yer bulan mobilya, heykel, dekoratif obje gibi tasarmlarnn yan sra, resim, fotoraf vb. gibi almalarn ve deneyimlerini izleyicilerle paylat (Resim 1). Daha sonra Yrd. Do. Dr Rahmi ARAS Mobilya ve Dekorasyonda Ssleme konulu seminerle blmmzde arladk. Rahmi Aras seminerde, sslemenin dekorasyondaki yeri ve nemi, dnemlere gre sslemelerin uygulan biimleri ve retim yesi olduu Gazi niversitesindeki rencilerin yapm olduu almalar aktard (Resim 2). Mimarlk Blm 4. Snf rencilerinden Hseyin KESKN ve Harun AKSOY staj almalarnn zetlendii Staj Sunumlar adl seminer ile stajlar sresince edindikleri bilgi ve tecrbelerini blmmzn 1., 2. ve 3. snf rencileriyle paylat. 2009-2010 Bahar Yaryl seminerleri Mimar Kaan AIRMANn Mimari ve Uygulanabilirlik konulu semineriyle balad. Karadeniz Teknik niversitesi mezunu olmas nedeniyle sohbet havasnda geen seminerde arman, sahibi olduu tasarm irketinde yapm olduu projelerin yan sra i mimarinin uygulanabilirlik noktasnda yaanan sorunlar ve zm nerilerini rencilere aktard (Resim 3). Dnemin son semineri ise Yat Tasarmcs Mimar Neptn Zin Trkiyede ve Dnyada Yat Tasarmna Bak konulu semineri oldu. Neptn zi Dnyada ve Trkiyede yaplan yat tasarmlarnn yan sra kendi tasarmlarndan da rnekler sundu (Resim 4).
444

Resim 1.

Resim 2.

Resim 3.

Resim 4.

2.2. Workshop almas llzyon Blmmzde de rencilerin yaratclklarnn gelitirilmesi, grme, alglama, dnme, karlatrma, analiz-sentez yapma, biimlendirme ve ok ynl bak alar kazanabilmeleri iin etkin bir eitim yntemi olan workshoplarn yeri ok nemlidir. Bunun farkndalyla Karadeniz Teknik niversitesi Mimarlk Blm olarak her yl dzenli olarak alannda isim yapm nemli tasarmclarmzla birlikte workshop almalar gerekletirmekteyiz. Getiimiz 2009-2010 akademik yl ierisinde tasarmc Yksek Mimar Ylmaz Zenger yrtclnde dzenlenen LLZYON konulu atlye almas blm rencilerimizin katlmyla 15-17 Mart 2010 tarihinde gerekletirildi. Dzenlenen etkinlik, davetli tasarmcnn tasarm yaklamlarn ve deneyimlerini belirlenen konu balamnda sunduu platformla balad. Platformun ardndan atlyede blmmzn 1., 2., 3. ve 4. snflarndan seilen rencilerle, davetli tasarmcmzn yrtclnde atlye almas gerekletirildi. 3 gn sren almada rencilerden (renci gruplarndan) bir geometrik ana form semeleri, setikleri formu Mkemmele vg ad altnda strafor malzemesini kullanarak mkemmel-saf forma ulamalar, daha sonra oluan bu forma yaplan deformelerle bata semi olduklar geometrik formu illzyonla grmeleri istendi (Resim 6). Workshop almas 8 ayr grupta toplam 32 rencinin katlmyla, son gn yaplan proje sunumlaryla tamamland. Davetli tasarmcmz ve blm retim yelerimizden oluturulan jri karsnda renciler projelerini sundu (Resim 7).

Resim 5.

Resim 6.

Resim 7.

2.3. Blm Sergisi Geleneksel olarak her bahar dnemi sonunda tekrarlanan blm sergilerinde ama, renciler ile retim ye ve elemanlar arasndaki iletiimi gelitirmek vesosyal bir iletiim platformu oluturmaktr. Ayrca bu tr sergilerle Mimarlk mesleinin ve ura alanlarnn, gerek niversite bnyesinde, gerekse basn yayn kurulular aracl ile niversite dnda tantm salanmaktadr. Bylece Karadeniz Teknik niversitesi Mimarlk blm olarak eitimde gelinen nokta somut olarak gzlemlenebilmektedir. Asl ama ise, rencilerimizin bir eitim dnemi boyunca byk emek sarf ederek ortaya koyduklar Mimari Tasarm rnlerini tm ziyaretilerin ilgisine sunarak, rencilerimizi onurlandrmak ve z gven duygularn arttrmaktr. Bu balamda Karadeniz Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi Mimarlk Blm olarak her yl Mimari Tasarm rnleri renci almalar sergisi dzenlemekteyiz. Blmmz rencilerinin Mimari Proje, Mobilya Tasarm, Temel Tasar gibi uygulamal dersler ile Workshop almalarnda tasarladklar rnlerin yer ald Mimari Tasarm rnleri Sergisi 30 Nisan-7 Mays 2010 tarihleri arasnda Mimarlk Fakltesi Erdem AKSOY Deneysel Tasarm Laboratuarnda gerekletirildi.
445

rencilerin yl boyunca yapm olduu almalarn yer ald sergide, proje derslerinde rencilerin tasarlam olduu i mekan proje ve maketleri, temel tasarm dersi uygulamalarnn yan sra 15 Mart 2010 tarihinde dzenlenen llzyon temal workshop platformundan rnek almalar sergilendi. Sergide gerekleen dier bir aktivite ise en iyi projenin seildii yarma oldu. Ziyaretiler kullandklar oylarla dnemlere ait en iyi projeleri belirledi ve dereceye giren rencilere dlleri verildi. 3. YAPILAN ALIMALAR Btn bir yl boyunca retim elemanlarnn ve rencilerin ders d saatlerini de kullanarak byk bir zveri ile gerekletirilen workshop, seminer ve sergi etkinliklerinin, renciler zerindeki olumlu ve olumsuz etkilerini somut olarak tespit edebilmek iin bir anket almas yaplmtr. Bu amala; 2009-2010 Akademik yl iinde bu etkinliklere katlan bu yln 2., 3. ve 4. snf rencileri ile mezun olup kendilerine ulalan rencilere anket uygulanmtr. Eitim retim ylnn ba olmas sebebi ile bu sene blme giren 1. snflar deerlendirme d tutulmu ve anket uygulanmamtr. Yeterli sayda mezun renciye ulalamadndan bu rencilere uygulanan anketler de deerlendirmeye alnmamtr. Toplam 113 rencimizden 81 tanesi ankete katlarak sorularmz yantlamtr. 4. BULGULAR VE RDELEME Ankette sorulan sorular ve alnan sonular aada tablolar halinde verilmitir. Ankete katlan 81 rencinin %29,6s 2.snf, %40,7si 3. Snf ve %29,6s 4. snf rencilerinden olumaktadr (Tablo1).
Snf 2.snf 3.snf 4.snf Toplam F (Kii Says) 24 33 24 81 % (Yzde) 29,6 40,7 29,6 100

Tablo 1: 2., 3. ve 4. snf rencilerine yaplan anket almas sonucu katlan kii says ve yzdeleri. Blm iinde gerekletirilen etkinliklerden memnun musunuz? sorusuna ankete katlan 81 rencinin %75,3 evet derken, sadece %24,7si hayr diyerek memnun olmadn belirtmitir (Tablo2).
Memnuniyet Evet Hayr Toplam F (Kii Says) 61 20 81 % (Yzde) 75,3 24,7 100

Tablo 2: Blm iinde gerekletirilen etkinliklerden memnun musunuz? sorusuna verilen cevaplar ve yzdeleri. 2009-2010 eitim retim yl iersinde blm ii etkinliklerinden hangilerine katldnz? sorusuna alnan cevaplardan aka anlalmaktadr ki, ankete katlan 81 rencinin ounluu blm ii tm etkinliklere katlmlardr. Alnan yzdelik dilimlere bakldnda workshop katlm dndaki tm etkinliklere %50 zerinde bir katlm salanmtr. Younlama Ylmaz Zenger % 77,8, workshop almasna izleyici olarak katlanlar %74,1, sergide almas sergilenen renciler %72,8 ve sergiye izleyici olarak katlanlar %80 zerinde olmutur. Dier etkinliklere de azmsanmayacak lde bir katlm gereklemitir (Tablo3).

446

Etkinlik Ylmaz Zenger Seminer Yrd.Do.Dr. Rahmi Aras Seminer Staj rencileri Seminer Kaan arman Seminer Neptn zi Seminer Workshop Katlmc Workshop zleyici Sergi Katlmc Sergi zleyici

F (Kii Says) 63 43 32 46 40 16 60 59 65

% (Yzde) 77,8 53,1 39,5 56,8 49,4 19,8 74,1 72,8 80,2

Tablo 3: 2009-2010 eitim retim yl iersinde blm ii etkinliklerinden hangilerine katldnz? sorusuna alnan yant ve yzdeleri. Blm ii etkinliklerin eitiminize katks olduunu dnyor musunuz? sorusuna rencilerin % 97,5i evet memnunun derken, sadece % 2,5i memnun olmadn belirtmitir (Tablo4).

F (Kii Says) Evet Hayr 79 2

% (Yzde) 97,5 2,5

Tablo 4: Blm ii etkinliklerin eitiminize katks olduunu dnyor musunuz? sorusuna verilen cevaplar ve yzdeleri. Eitiminize katks olduunu dndnz etkinlikleri nceliine gre sralaynz? sorusuna alnan cevaplara bakldnda 1. srada %55,6 oranyla workshop, 2. srada %50,6 oranyla seminer, 3. srada ise %82,7 oranyla sergi grlmektedir (Tablo5).
Sralama 1.sra 2.sra 3.sra Workshop F 45 27 9 % 55,6 33,3 11,1 F 35 41 5 Seminer % 43,2 50,6 6,2 F 1 13 67 Sergi % 1,2 16 82,7

Tablo 5: Eitiminize katks olduunu dndnz etkinlikleri nceliine gre sralaynz? sorusuna alnan cevaplar ve yzdeleri. Etkinliklerin, eitiminize salad katklar nelerdir? sorusuna alnan cevaplara bakldnda rencilerin workshop, seminer ve sergi etkinliklerinin eitime salad katklar asndan; workshop etkinliinin %23,5 bilgilenme, %22,2 aratrmaya ynelme ve %21 zgven salama konularnda katk salad, seminer etkinliinin %63 bilgilenme, %37 aratrmaya ynelme, %46,9 eitim sreci boyunca staj yapmalar konusunda, eitim sonras %24,7 yksek lisans ve %67,9 alma alanlar konusunda katk salad, sergi etkinliinin ise zellikle renciler zerinde %39,5 zgven salad grlmtr (Tablo 6).
447

Workshop F Bilgilendim Aratrmaya yneldim zgvenim artt Staj yapmam konusunda bana fikir verdi lerde yksek lisans konusu belirlemem iin bana fikir verdi Mezun olduktan sonra alma alan hakknda bana fikir verdi Farkl insanlarla tanp deneyimlerinden faydalandk Meslei sevmeye baladm Bak am geniledi 19 18 17 0 0 4 5 2 4 % 23,5 22,2 21 0 0 4,9 6,2 2,5 4,9

Seminer F 51 30 9 38 20 55 3 5 3 % 63 37 11,1 46,9 24,7 67,9 3,7 6,2 3,7 F 4 7 32 0 0 0 0 0 7

Sergi % 4,9 8,6 39,5 0 0 0 0 0 8,6

Tablo 6: Etkinliklerin, eitiminize salad katklar nelerdir? sorusuna verilen cevaplar ve yzdeleri. 5. SONULAR VE DEERLENDRME Blm ii etkinliklerinin eitime olan katksn irdeleyen bu almann sonularn deerlendirdiimizde; blm iinde gerekletirilen etkinliklere rencilerin ilgisi ve katlm st dzeyde gereklemektedir. zellikle il dndan gelen katlmclarn verdii seminerler daha fazla ilgi grmektedir. mimarlk eitimine en ok katky workshop etkinliinin, daha sonra seminer etkinliinin, nc srada da sergi etkinliinin verdiini syleyebiliriz. Bunun en nemli nedeni workshop etkinliinde renciler nl tasarmclarla birebir tanma, fikir alverii ve beraber tasarm yapma imkan bulabilmeleridir. Seminer etkinliinde ise gelen konuun deneyimlerini paylamann yan sra, belirli bir konu zerinde bilgi sahibi olabilmektedirler. Ayrca seminer sonunda verilen kokteyl ile konuklarla rencilerin sohbet edebilmeleri salanmaktadr. Blm ii etkinliklerinin rencilerin eitimine salad katklarn irdelendii anket almasnn son blmnde renciler hangi etkinliin, hangi ynde katk saladn bizim tarafmzdan belirlenen maddeler ile eletirirken kendi fikirlerini de beyan etmilerdir. rnein; workshop ve seminer etkinliinin bilgilenme salad ve aratrmaya ynelttii aka grlmektedir. Bunun yannda bak asnn gelitiini, meslei sevmeye baladn, tannm ve baarl insanlarla tanma ve alma imkan bulduklarn syleyenler de olmutur. zellikle workshop etkinlii iin, kendi yeteneini fark etme ve gelitirmeye frsat verdiini, uygulama konusunda fikir edindiini, grup almasna olanak saladn, malzeme ile birebir uygulama imkan bulduunu, hayal gcnn arttn belirtenler de olmutur. Sergi etkinliine zellikle katlan rencilerin kendilerine olan zgvenin arttn, izleyici olarak katlanlarn da, motivasyonlarnn st dzeye ktn, farkl sunum teknikleri hakknda bilgi edindiklerini belirtmilerdir. Sonu olarak bu alma gstermitir ki, blm iinde gerekletirilen workshop, seminer ve sergi gibi etkinlikler, rencilerin eitimine son derece olumlu katklar salamaktadr. Bu nedenle Mimarlk eitimi verilirken, bu etkinlikler gz ard edilmemeli, blm ii etkinlikleri de e zamanl olarak devam etmelidir. Zaten rencilerin talepleri de bu yndedir.

448

YEN PAZAR BEKLENTLER N YEN BR ETM MODEL; MOBL MFREDAT

Yrd. Do. Dr. Osman ARAYICI Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi, Mimarlk Fakltesi, Mimarlk Blm, STANBUL arayici@msu.edu.tr

Yeni Pazar Beklentileri in Yeni Bir Eitim Modeli; Mobil Mfredat Kelime anlam ile eitim: Trk Dil Kurumu na gre bir kimsenin toplum yaaynda yerini almas iin herhangi bir etkinlik alannda yetkin olmak amacyla gerekli bilgi, beceri ve anlaylar elde etmesine, kiiliini gelitirmesine yardm etme, terbiye olarak tanmlanmaktadr. Gnlk kullanm dili ve alglaynda da benzer olarak; bireyi sosyal yaamda gerekli uzmanlam meslek adam olarak yetitirmekle beraber, karar verme srelerinde bilimsel metotlar uygulayabilen ve tm bunlarn dnda sosyal bir varlk olarak entelektel bilgi birikimine sahip ve/veya bu bilgiye ak olarak yetitirme ilemlerinin tamam olarak kabul edilmektedir. Eitim kavram belirli sistematik yaklam farkllklar olumaya balad ve bu farklln bilincine varlp tercih sebebi olmaya balad zamanlardan itibaren, deien dnya grlerine de paralel olarak farkl zaman ve koullarda farkl biimlerde tanmlanmtr. Hemen tm tanmlarn temelinde toplumsal e olarak bireyin baz bilgi, deer yargs ve davran ilkelerine gre biimlendirilmesi yatarken1 sz edilen bu temele dayal eitim kavramna ok eitli yorumlar yaplmakta, bu yorumlar nda eitim kavramna gerek salt kavramsal gerekse fiili ek grev ve sorumluluklar yklenmektedir. rnein Sezgen eitimi; toplumun sahip olduu kltrn esaslarn gelecek kuaklara aktaran, fertlerdeki ruhi ve bedeni kabiliyetleri gelitirerek, ayn zamanda onlara bilgi ve beceriler kazandrmaya ynelik bir faaliyet olarak tanmlarken2 Milli Eitim Bakanl bu gre destek verecek ekilde eitimi; insan gcn Atatrk ilke ve devrimlerine gnlden bal, ulusal deerleri benimsemi, lkesine kar grev ve sorumluluklarn bilen ve bunlar davran haline getirmi, insan haklarna saygl, demokrasiyi zmsemi yurttalar olarak yetitirmek ayrca onlar, kendilerinin ve toplumun mutluluuna katkda bulunacak bir meslek sahibi olarak yetimelerini salayarak gelecee hazrlamak amac gden bir faaliyet olarak tanmlamaktadr.3 Bu yaklamlara ok ters dmemekle beraber ykmllk eksilten bir yaklam ise Byk LAROUSSE daki tanmda karmza kar. Byk LAROUSSE a gre eitim bir yetiyi, bir organ yntemli bir biimde gelitirmeye zel aralarn kullanlmas olarak tanmlanr. Yukardaki tanmlarda grld zere baz grlere gre eitimin amacnn salt bilgi vermek olmas gereklilii savunulurken, baz grlere gre ise bu amaca ek olarak iyi vatanda iyi insan yetitirme ynnde bir amacn da olmas gereklilii savunulmaktadr. lk bakta bu yaklam farkllklarnn tasarm eitimi zerinde pek etkisi yokmu gibi grnse de ileyi ve uygulama sistemi olarak; yola klan temelin ve varlacak hedefin seimi metot farkllklarn da beraberinde getirmekte bu da tasarm eitiminde birbirinden tamamyla farkl ekollerin oluumuna sebep olmaktadr. Bu bildiride eitim; yukardaki tm yorum ve alglamalar da dikkate alarak; bir yetiyi yntemli bir biimde gelitirmeye zg ahlaksal, kltrel ve teknik bilgilerin verilmesi olarak tanmlanacaktr. Gnmzn acmasz rekabeti ortamnda bir ok kurum ve kii ayklanmaya dayal rekabeti eitimi desteklemektedir. Bugn pek ok gvenilir aratrma ve danmanlk kurumu ekonomi alanndaki tekler savann zorunlu olduunu ve ilerlemenin bu savaa dayal olduunu savunmakta, bu gr ispata ynelik almalar yapmaktadr. Ufak lekli rnekler, belli zaman dilimleri ierisinde ele alndnda tek doru gibi grnen bu gr genel yaam sreci ve tm insanlk alemi
1 Eitim felsefesi ve Trk eitim sisteminin felsefi temelleri, brahim KAYGISIZ 1997 Eitim ve Yaam Say 8 2 Eitim ve retim ilkeleri efik SEZGEN Milli Eitim Basmevi 1986 3 Milli Eitim Bakanl WEB sitesi
449

leinde ele alndnda en byk hata olarak karmza kmaktadr. Bilindii gibi insan gerek doa karsndaki gerekse i dnyasndaki (fiziki ve moral evre) yaam sava gcn toplumsal varlk olma zelliinden almaktadr. Sadece muzaffer olmak amac zerine temellendirilmi eitim ne yazk ki bugnk tasarm eitiminde de kendini gstermektedir, oysa ki sadece yaptndan keyif alma, yaptn grme sevinci ve alnan sonucun toplum iin deerini grme ve takdir edilme hedefi tayan bir eitim modeli baarnn tanmn deitirmekle beraber, insanln yce deerleri olan ve her meslein kendince tanmlanm ahlaksal, kltrel ve etik deerlerine de ulama istei ve sevinci yaratacaktr. Tasarmda etik tarihte hibir zaman insanlk iin bu kadar ivmeli deer kazanmamtr. nk tarihte hibir zaman insanolu doann ve kendisinin kaynaklarnn tkendiinin farkna bu kadar ak seik varmamtr. Keiflerin tkendii ve hatta kefedilenlerinde hzla tkenmekte olduunun farkna varlmas artk var olanlarn farkl yorumlanmasn gerekli klmaktadr. Tasarm eitimi bata sz edilen tm tanmlarn tesinde ayrca bireyi gereklie farkl bak alarndan bakabilen, en beklenmedik sra d zmleri nerebilecek esnek grl meslek adam olarak yetitirmeyi de hedeflemelidir. nk post modernizm sonras bilgi a tasarmcy; bilgiyi varlar arasnda aramak yerine, olas olanlar arasnda aramaya yneltmitir. Eski bilim ve sanat anlay ve doal olarak bu ikisinin kesiim noktasndaki tasarm anlay, yalnzca varolan ve varolduu kabul edilen eylerin alannda dz bir saptayclk grevi ykleniyordu. Gnmze ok yakn gemile beraber artk tasarm yeniden anlamlandrma hatta anlamlarlandrma uras iine girmitir. Burada anlamlarlandrmadan kast allagelen kullanm ve alglama deerlerinin zerinde oklu anlam ve tanm katmanlarn ortaya koymaktr. Yukarda sz edilen tkeni bu yeniden biim ve anlam kazanma gerekliliini ortaya koyarken salt bilincin etkisini azaltp, bireysel heyecan farkllklarn, spontane drtleri de tasarmdaki temel k noktas haline getirmektedir. Tasarm srecinin insann evrimiyle kout sre olduu gz nne alndnda tasarm eitimi de bin yllardr kabul grm ve srekli gelimi birka temel prensip zerinde temellendirilmitir. Tasarm eitiminin bu temellerden bamsz olamayaca kabul edilip eitimini bu temellere oturtan farkl ekoller olsa da bu ekoller eitlilii prensip eitliliinden deil ayn prensiplerin iinden farkl belirli bir ya da birka tanesine arlk vermekten kaynaklanmaktadr. letiimin bu kadar totaliter gce sahip olduu gnmzde kresellemenin de bu gcn himayesinde zirve deerlere ulatn, gn getike hznn ve hacminin arttn grmekte ve farknda olarak ya da olmadan gnlk yaantmz ekillendirmekteyiz. Deiimden etkilenmeyen hibir alan kalmamak ve kalamamakla beraber zamannda bu deiimin gerekliliinin farkna varmak en nemli yaam sava silah haline gelmitir. Deien iletiim ve alglama ekilleri tanmlarda ve uygulamalarda da deiiklii ve geliimi beraberinde getirirken tasarm eitiminin prensipleri ve uygulama ekilleri bu deiimi hangi ynnden takip etmektedir? Eitim sreci boyunca eitici eitli metotlar kullanarak renici-eitim kurumu ve kendisi arasnda bir iletiim a rer. Senelerin tecrbesi zerine kurulan bu iletiim a uygulamada birka metot olarak farkllk gsterse de derste anlattn snavla sorgulayan bir ana iskelete sahiptir. Tasarm eitiminde uygulanan modeller 4 ana balkta snflandrlabilir: I. Aktarmasz Bilgi Ak: Bu model kaynak merkezli olup bilginin eitici tarafndan deimez bir bilgi olarak retilmesi ve retilenin snavlarda aynen tekrar ettirilmesi zerine kuruludur. Aktarmal Bilgi Ak: Bu model tamamen eitici merkezli olup kaynak/kaynaklardan alnan bilginin eitici tarafndan yorumlanp sorgulamaya kapal bir biimde retilmesi ve retilenin snavlarda aynen tekrar ettirilmesi zerine kuruludur. II. Sorgulamal Bilgi Ak: Bu model bilginin eitici tarafndan renciye speklatif ve ynlendirici sorular sorularak bir anlamda itiraf ettirilmesi ve bu bilginin snavlarda aynen tekrar ettirilmesi zerine kuruludur. III. Uygulamal Bilgi Ak: Bu model eiticinin tecrbelerini uygulamal olarak rencilerine aktarp aynen tekrar ettirmesi zerine kuruludur. Usta rak modeli olarak da adlandrlabilir.
450

rencinin meslek yaamnda karlaabilecei problemlerin anlatlp snavlarla tekrarnn sorgulanmas zerine kuruludur. Deiimi acele etmeden alglayabilen gnlk moda akmlara kaplmayan ancak an gerisinde kalmamak iin srekli olarak deiimi yorumlayan bir sosyalleme sreci olmas gereken eitim; szn ettiimiz bu ideal temel nitelik iin acaba yeni bir model gelitirmeli midir? Drdnc bir model olarak bireylerin kendi znelliini tevik eden bir model son senedir Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Mimarlk Blmnde Mekan Tasarlama 1 ve 2 isimli programlarda uygulanmaktadr: Serbest Uygulamal Bireysel Bilgi Ak: Bu model eiticinin kresel deiimleri ve piyasa beklentilerini iyi takip edip konu/konular kaynaklaryla beraber srekli olarak gncelleyip reniciye renicinin ilgi alanlarna gre uygulama/aratrma yaptrmas zerine kuruludur. Bu modelde snav yoktur, eitim program sresince rencinin performans snav yerine gemekte yaplan almalar derse katlm veya uygulamalardaki kavram hakimiyeti baar notunu belirlemektedir. Bu metotta snav olmamas baar deerlendirmesi iin kanaat kullanma olarak yorumlanmamaldr. Tam aksine kanaat notuna imkan vermeyecek ekilde renicinin performans dier renicilerin de gzleri nnde rasyonel bir deerlendirmeye ve sorgulamaya ak ekilde sergilenmektedir. Serbest uygulamal bireysel bilgi ak sadece reniciyi deil eiticiyi de bilgi aray iine sokup talepkar bir hale getirdiinden, eitimi herhangi taraf merkezli olmaktan karr ve eitimin kendisinin, eiticinin ve renicinin eit oranda kazanmlar elde etmesini, gelimesini salar. Bilginin kayna da, aktaran da, alan da srekli olarak deitiinden bu model mobil mfredatl eitim sistemi olarak da adlandrlabilir. Bu tanm ve prensiplerin ierisine gnmzn her alanda temel kavramlarndan biri olarak yerlemeye balayan mobilitenin de tanmn yeniden yapmak son derece gerekli daha da tesi kanlmazdr. Mobilite temel anlamyla hareket edebilirlilik, tanabilirlilik olarak tanmlanrken gnlk kavraymzda hareketlilik olarak kabul edilmitir. Ancak bugn ekonomik evreler artk mobiliteyi alta 4 teker takp hareketlendirmenin ok tesinde tanmlayp yatrmlarn bu dorultuda yapmaktadr. Gnmz ekonomisi; tanabilirlikle beraber kullancya zel grnm-ilev-boyut eitliliini, az nce szn ettiimiz ok katmanl kimlik ifadesini, zamana kar direnmemeyi ancak gncel ierisinde keskin farkll da mobilite kavramnn kapsamnda ele almaktadr. Yukarda szn ettiimiz deiimi hissedebilen ve ayak uydurabilen kurumlar kendi kurumsal politikalarn alglayabilen, kavrayabilen esnek dnce yapsna sahip tasarmcy tercih etmektedir. Ancak alla gelen metotlarla eitim veren kurumlardan mezun tasarmclarn deiime ve deiiklie ayak uydurma srelerindeki gecikmeler, yatrmclarn deiimi hissetme an niversite eitimi alm yeni mezunla tamamlayamamasna, bu nedenle de elemanlarn irketlere zel eitim veren kurumlara yneltmelerine sebep olmaktadr. Bu durum ayn zamanda niversite eitiminin sadece teorik bilgi veren fakat kimlik oluturmayan ve bunu desteklemek bir yana krelten, standart, eitimli ama bilgisiz, becerikli ama rkek eleman yetitiren bir sre olarak alglanmasna neden olmaktadr. Herhangi trden bir bilginin eitimin mfredatna girmesinin zaman alaca aikardr. Bilginin piyasa koullarnda yerini almasyla eitim mfredat ierisinde yer almasndaki bu gecikme ve ticaretin koullarndaki deiim uzun yllardr rnek alnarak uygulanagelen eitim programlarnn bile sorgulanr hale gelmesine, pazarn ihtiya duyduu meslek adamlarndaki eksiklikler nedeniyle yetersiz bulunmasna sebep olmutur. Bu gerek, mobilite kavramnn fikri kurgumuza da yerletiinin kantdr. Ayn gerek mobilite kavramnn eitime de uyarlanmasn gerekli klmaktadr. Deiimi kendi ierisinde de uygulayabilen, yeniye sadece bir kavram olarak bakmayp prensip olarak benimsemi bir eitim metodu her trden bilgiyi ok ksa srelerde damtarak mfredat ierisine alabilir. Bu damtma eiticinin srekli olarak gnceli takip etmesine, bilginin mfredata girene kadarki zaman kaybn kendine bo durma zaman olarak alglamamasna baldr. nk artk bilgi kayna sadece kendisinin ulaabildii kaynaklar ve alglama ekli deil ayn zamanda renicinin kendi yaam ve
451

uralardr da. Eiticinin kendine zel bir yaam tarznn oluu, ekonomik koullarnn her kesimden renci megalesine yetiememe olasl, renicilerle arasndaki ya, beeni ve yaam tarz farkllklar da gz nne alndnda her bir renicinin kendine has beeni, istek ve eilimlerine cevap verebilecek donanma sahip olmas mmkn grnmemektedir. Ancak anlatlanlarn bu znellik ierisinde sorgulanmas anlatlan konularn aktel ve/veya gncel beeni ve yaam ekliyle de sunulmasn salar, anlatlan bilgi ne kadar eski olursa olsun gncelle ilikisi kurulur veya gnn koullarnda geerlilii sorgulanr. Mobil mfredat ileyi olarak; balangta renciye konu hakkndaki bilgisizliini kabullendirmek maksadyla ok temel kavramlar sorup karlkl tartma eklinde cevaplayarak anlatr ve konuya ok farkl disiplinlerin farkl bak alarndan da yaklaarak yorumlar getirir. lerleyen program ierisinde renici konuya farkl alardan yaklalmasn beklerken aslnda bu yaklamn kendisinden beklendiini grr. Konuyla ilgili alma balklar renicinin zel uralar, ilgi alanlar ve ayrt edici nitelikte yetenekleri, eilimleri tarafndan desteklenecek ekilde belirlenir. Baka hibir ura alannda ve hibir eitim alannda olamayan kendini gerekletirme ve bireyselliini gsterme imkan bylece reniciye kullandrlm olur. Konuya ilgi rencinin kendini gerekletirme drts atelenerek salanrken reniciler arasnda ilgi alan gsterme rekabeti de salanr. Konuya farkl yaklam bekleyen almalar rencinin serbest teknik ve yaklamyla dier rencilerin konuya ok sayda farkllk tayan alardan baklabileceini gsterip bu zihinsel yapy eitim sonrasndaki profesyonel yaamda da tamasn salar. Anlatlan herhangi bir konuyu kendi yaam ekliyle ve kendisini de bu balamda anlatan renici ncelikle konuyu iselletirip mr boyu unutamayacak hale getirir ve sonrasnda da bu prensibi yaamn her alanna yayma eilimi gsterir. Gnmz eitim sistemi ierisinde okullarda dersler; kitaplarda ve ok nadir de olsa internette zaten var olan bilgileri tekrar eden, ok hassas konularda sessiz ve/veya tarafsz kalan salt bilgi aktarm seanslar olarak ilenmektedir. Atlyelerde her yerde olabilecek, aslnda grmekten sklanlan ve ikayet edilen projeler ve uygulama konular verilmektedir. rnein var olan bir mekan veya objenin kat zerinde ve derste anlatlan prensiplere gre dzenlenmi eklinin tekrar anlatm vb. gibi. Bu tr proje ve uygulamalar piyasada yaplmakta olann ok daha ekonomi ve mteri koullar (zaman, kltrel farkllklar hie sayan elitist yaklamlar gibi) hafifletilmi skeleri gibidir. ou zaman gerek uygulamada karlalabilecek sorunlar ya kastl olarak ya da yanllkla gz ard edilir. Salt eiticinin o gne kadarki grgsne dayal bu uygulamalar yaptrlarak reniciden yeniliki olmas beklenmekte fakat renicinin ve kuann bilgi, eilim ve hevesleri kat kurallar nda ret edilmektedir. Bu tr uygulamalar ilk senelerde basitten balayarak ilerleyen yllarda daha karmak programl uygulamalar halini alr ve renicinin bilgi heves ve eilimleri her seferinde reticinin grgs ile snrlandrldndan gitgide daha az iselleir ve son senelerde yok olup sadece reticinin beenecei tahmin edilen uygulamalar halini alr. Daha batan pek ok uygulama gerek kullanc ve koullar varm gibi verildiinden ve gereklik en nemli krlma noktalarnda yok varsayldndan okullar piyasann fantastik ve kk birer kopyas durumuna dmektedir. Oysa ki tasarm eitiminde tasarmn ncesinde ve sonrasnda salt kendi urasnn olmadn daha da fazlas gerekliinin srf reticisinin bilgisiyle snrl olmadn kabul eden bir eitim sistemi gereklie farkl alardan bakabilen renici ve sonrasnda meslek adam yetitirebilir. Gnmz pazar tasarmcy sadece tasarlayan kii olarak deil ayn zamanda iyi bir pazarlamac, marka temsilcisi, retim ve pazarlama arasnda iyi bir organizatr, ekonomist ve daha fazlasn tercih sebebi olarak alglamaktadr. Ancak doaldr ki ekonomik yetersizlikler, eitim sreleri ve mfredat kstlamalar nedeniyle hibir eitim sistemi yukardaki niteliklerin hepsine birden sahip bir tasarmc yetitirmeyi beceremez ve hedeflemez. Mevcut sistemde hedeflenen; bugn eitilen yarnn mezununun bu niteliklerden herhangi bir yada iki tanesine sahip olmasdr. Ancak serbest uygulamal bireysel bilgi ak metodu rencinin pazar koullarndaki eitlilie ve deiime ayak uydurabilen ve istenilen her trden nitelie uyum salayabilecek esnek bir zihinsel yapya sahip olmasn salar.
452

TASARIM ETMNDE ZAMANLA BOZULAN TEOR PRATK UYUMU VE FETLEEN PRATN TRANLII
Yrd. Do. Dr. zkal Bar ZTRK Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi, Mimarlk Fakltesi, Mimarlk Blm, STANBUL ozkalbaris@gmail.com

GR Latince karl designare olan tasarm iaret etmek, altn izmek anlam tamaktadr. Bu balamda tasarlama eylemini yaamn altn izme abas olarak tanmlayabilmek mmkndr. Verilen tanm cmlelerindeki alt izme eyleminden kaynakl vurgulardan da anlalaca zere tasarmn pratik sonular kadar varln srdrecei yargsnn olumas olasdr. Ancak ayn tanmlamalardaki yaam vurgusunun derinliini ska gemeden bylesi bir yargda bulunmak gerekecei unutulmamaldr. Aksi takdirde kozmostan biriktirdiklerini iselletirerek bir yeni olarak ald kaynaa; kozmosa armaan eden tasarmclar zanaatkrlardan ayrabilmek mmkn olamayacaktr. Tasarm denilen yeni iaretinin varlaabilmesi tabii ki pratie baldr ancak yeniliinden ald deerle pratie aktarlacak olan bu iaretinin nitelii, rn olduu teorik alt yap tarafndan biimlendirilecektir. Pratiin, Bir sanat ve bilim dalnn ilkelerinin, kurallarnn uygulan. (TDK, 2010) teorinin ise, Bir olay, bir yap ya da dzenin nedenlerini aklamak isteyen genel dnce, gr; kuram. (TDK, 2010) olarak tanmlandna bakldnda yukarda sz edilen sonu sre ilikisinin ayrm ve ba grlr hale gelebilecektir. Teorik sreten bamsz bir pratiin hangi yeniyi, hangi amala, neyi vurgulamak ya da ykmak adna ekillendirebileceini sorgulamak ve hatta yarglamak gerekmektedir. Tasarma dair ifade edilen sre sonu ilikisinin zellikle netletirilmesi gereken belki de en nemli zemin ise eitimdir. Tasarmn akademik bir eitim sahas olduuna bakldnda tasarm ile zanaatn neredeyse karmasna imkn verecek olan teorisiz pratik olgusunun nemi daha da artacaktr. Ne var ki teoriden taraf olmas gereken tasarm eitim sistemi dahi pratiin somutlam, varlam vurgusunun albenisinden kendini alkoyamaz hale gelebilmitir. Eitim sistemindeki alg kaymasndan kaynakl bu rol aln ardndan teorinin sahneden ekilmeye balamas kanlmazlamtr. Tasarm eitimindeki bu tersyz oluun belki de en etkin hissedildii alan ise pratie bal somutluuyla insanlarn yapay doasn biimlendiren mekn tasarmdr. Bu alma mekn tasarm eitimi zelinden kaynakla, zamanla yozlaan teori pratik ilikisini ele alan bir okuma denemesidir. TASARIM TEOR PRATK LS VE BOZULAN UYUM Gemiin tasarm eitiminin retenle renen arasnda kurulan tek kaynakl ksa devre ba zerine ina ettii usta rak ilikisi, teorinin de pratiin de ayn perspektifin birer paras olmasn kanlmazlatrmtr. Teorik bilgiye ulalacak kaynak ile pratik bilgisine ulalacak kaynak arasnda amaz bir olaslk paralellii sz konusudur. rak nasl dneceini de, nasl uygulayacan da ustasndan renmek durumundadr. Teknik teknolojik pratiin snryla teorinin snr arasndaki uyum, tasarma ait deer yarglarnda da kendini gstermitir. Tabii ki gemiin usta rak ilikisi kuramsal eitlilii slup, tarz, stil benzeri enstrmanlar kullanarak engelleyebilmitir. Ancak teorinin soyutluu bu engellerin almasna izin verecek bireysellii barndrmaktadr. Sre sonu ilikisinin dar bir erevede dahi olsa gstermi olduu uyumun sosyokltrel bakalamla deien deer yarglar ve alg biimleri araclyla bozulduu izlenir hale gelmitir.
453

Bu bakalamn zaman zemininde gelien teknik teknolojik pratik eitliliini kullanarak teorinin nemini perdelemeye balad gzlemlenebilmitir. Artk nemli olan teoriyle eleen mana deil, pratikle eleen maddedir. Bir meta haline gelen somut tasarm rnnn alglardaki deerini nasl ina edildii, bu ina esnasnda maddi deeri yksek hangi malzemenin ne miktarda kullanld vb. gibi pratie bal zellikler belirlemeye balamtr. Tasarmcnn yani insan vurgusunun gzlenebildii belki de tek nokta ise teoriye dayal kuramsal alt yap deil, atm olduu imzann maddesel karldr. Anlalaca zere teorisiz pratik bakalamnn en temel sonucu manadan yoksun madde, tasarmcdan yoksun tasarmdr. Tasarmcnn teorisi, kuram, iaretiliinin mana deeri yerini tasarmn pratiinin, inann, somutluunun madde deerine brakmtr. Bu bakalam sonucunda oluturulan teorik mana boluunu, pratiin maddelerinin doldurduu bir feti dzeni oluturulmutur. Teori pratik, sonu sre ilikisindeki yukarda ifadesini bulan bakalam insani deer yarglarndaki deiimi kaynak almas nedeniyle eitim sisteminde de kendini gsterebilmitir. zellikle mekn tasarm eitimine bakldnda gelien izim sunum teknikleri, malzeme ve uygulama bilgisi ve bunlarn snrn belirleyen teknolojik ilerlemeler teorisiz pratiin vitrinlemesine yol vermitir. Sz edilen nedenlerle pratik vitrinletii an muhatap akademisyen olsa dahi herkes mterilemeye balayacaktr. Sosyopolitik ve sosyokltrel deiimlerin belirledii deer yarglarndaki bakalam her ne kadar tasarlama eylemi ve tasarm algsn etkilese de amac rettii bilgiyi paylamak olan akademisyenlerin yalan vitrinlerin sanal mterisi olabilmeleri kabul edilemez. Vitrinleen pratiin algy krletiren ekicilii nedeniyle kuramsal zeminin deersizletirilmesini kabul etmek olas deildir. Tasarm uursuzca baklan, temas edilen, kullanlan bir bireysel beeni - tatmin arac deil; geersizletirdiinin yerine geerli yenileri ikame etme tutkusudur. Bu tutkunun yaam srekliliini devam ettirebilmesi ise teoriye bal bireysel bir tavrn varldr. Bu anlamyla teori tasarmcnn varln ina eden bir alt pratiktir. Teorinin varlyla ina edilen bizatihi tasarmcnn kendisidir. Ancak zellikle mekn tasarmnda gzlendii gibi pratiin vitrinlerine bir mteri gibi yaklaan tasarm eitimcilerinin retecei tek teorik sonu fetileen madde grntleridir. Bylesi bir sistemin rn olan gen tasarmclarn da trend, moda, tarz salncanda kendini uyuturarak dahil olduklar tasarmcszlk dzenin salamasn yapan birer komisyoncu haline gelecekleri unutulmamaldr. Teorisi olmad iin kendini ina edemeyenler, hangi pratikle, hangi yeniyi biimlendirebilirler? Tasarm ve tasarlama eylemiyle ilgili somut bir tavr gelitirmekten aciz olanlarn, malzeme, uygulama, sunum izim yeterliinden kaynakl engin pratik kabiliyetleri zanaatkrlktan te bir anlam tayabilecek midir? Tasarm eitim sistemi rn olan zanaatkrlarla nereye kadar tatmin olabilecektir? SONU Zamanla deien teori pratik uyumun eitim hayatnda kendini gsterebilmesinin belki de esas nedeni yksek retimin meslek insan yetitiren bir maddi yap olarak kendini konumlandrmaya balamasdr. Yukarda ifade edilen trde bir bakalamn tenkit edilecek belki de son muhatab rencilerdir. Eitimin ilk planda ne kadar interkatif ve ne kadar renci zgrlemesini gzeten bir yaklam olsa da, nihai amac itaat edecek bireyler oluturmaktr.(Aktay,2007) Eitim kavramnn genetii nedeniyle ifade edilen teorisiz pratiin tiranl ncelikle eitim dzeni araclyla kurulmu ve dzenin rnleri araclyla da salamlatrlmtr. Tasarm eitimi asndan salkl bir gelecein ekillenebilmesi iin zamanla kol kola ilerleyen teknik teknolojik pratiklerin uursuzca kutsanp fetilemesini engelleyecek kadar salam ve dinamik bir teorik bilgi retim zemininin hazrlanmas gerekmektedir.
454

Ancak bu zeminin hazrlanabilmesi, eitimcilerin kendilerine varlk nedenlerini ve eylemlerini tanmlayacak olan basit ama net sorular sorabilmesi kadar yakn ama verecekleri cevaplarn samimiyetsizlii nedeniyle de bir o kadar da uzaktr. Bourdieu sanat ve para kapsaml almasnn bir blmnde ifade edilene benzer keke lerin sonusuzluuyla ilgili Elias n u szlerini kullanyor: Grubu oluturan kiilerden hibirinin bir reformu balatma olana yoktu. En ufak reform giriimi, hem ilkel hem de gerilim ykl yaplarda yaplacak en basit deiiklik, kanlmaz olarak bireylerin ya da ailelerin hak ve ayrcalklarnn azaltlmas ya da yok edilmesini sz konusu edebilirdi. Bir tr tabu, bu toplumun st kesiminin bylesi ayrcalklara dokunmasn, hele de bunlar ortadan kaldrmasn yasaklyordu. Bu yndeki her giriim, belki de hakl olarak, kendilerine bu haklar tanyan yaplarn, kurulu dzenin en ufak bir ayrntsna dokunulduu takdirde yklmasndan ekinen geni ayrcalkl kesimleri karsna alrdr. Bylece hibir ey deimedi. (Elias,1985) Tasarm eitim sistemi kendini bir yap, piyasay bir tabu olarak tanmlad mddete teorisiz pratiin vitrinine bakmakla grevli bir mteri olma sfatndan teye geemeyecek; teorinin kiiye kendini yanstan aynas lanetini srdrecek ekilde krlacaktr. KAYNAKLAR Aktay, Y. Pierre Bourdieu ve bir Maxwell cini olarak okul Pierre Bourdieu Derlemesi Ocak ve Zanaat s. 473 Derleyenler: Gney ein, Emrah Gker, Alim Arl, mit Tatlcan. 2007, letiim Yaynlar. Elias, N. La societe de cour 1985 adl almasndan. Pierre Borudieu Pratik Nedenler2005 iinde. s.44. Hil Yaynlar. eviren: Hlya Uur Tanrver TDK, Byk Trke Szlk, Alnt tarihi: 17 Kasm 2010 http://tdkterim.gov.tr/bts/?kategori=verilst &kelime=pratik&ayn=tam TDK, Byk Trke Szlk, Alnt tarihi: 17 Kasm 2010 http://tdkterim.gov.tr/bts/?kategori=verilst &kelime=TEOR%DD&ayn=tam

455

 MMARLIK ETMNDE MMARLIK ORTAK PAYDASI

Yrd. Do. Dr. Saadet AYT Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi, Mimarlk Fakltesi, Mimarlk Blm, STANBUL saadetaytis@gmail.com

Mimarlk, yaam alanlar yaratan ve bunu belli kurallar dahilinde pek ok faktrn etkisi altnda, pek ok faktrn de katksyla ortaya karan bir disiplin. Mimarlk yaamn iinde, fiziksel anlamda yaamn kendisi aslnda.. mimarl mimarlktan ayran ok ince ve hassas bir izgi.. Zaten ikisinin de ortak paydas mimarlk. mimarlk, fonksiyona uygun yaam alanlar yaratrken, mekanlarn ilevsel rollerinde iyiletirmeler yaparken, ilevlerini deitirip yeni ilevler kazandrrken zerine estetik deerler katan, kiilere, kurumlara, duygulara, zevklere hitap eden mekanlar yaratan bir disiplin. Bu disiplin rnlerini ortaya koyarken pek ok disiplinin ndan yararlanmakta ve ibirlii yapmakta. Malzeme bilim (-ki, iinde i mimarlk iin snrsz faktr barndrr), mhendislik (elektrik, elektronik, makina, inaat), restorasyon, peyzaj, tekstil, mobilya, renkbilim, moda, estetik, plastik sanatlar, psikoloji, sosyoloji ve mimarlk.. Mimarlk eitiminde mimarlk ortak paydasnn varl, mimarlk bazl, mimarlktan beslenen ancak, i mimarlk mesleinin gerektirdii lek, detay, donanm, interdisipliner destek ve tasarm gcyle ekillenen eitim anlayna iaret etmekte. Ancak, yanl anlamalarn nne gemek gerek: Mimarlk ortak paydal i mimarlk eitimi anlay, mimari lekten ayrlmadan mekanlarn ilerini donatmak deil. Ne yazk ki, bu yaplyor. Salt mimari detay ve donanmlara bir-iki renk eklenmesi de deil. Bu da yaplyor. Mimarlk bazl i mimarlk anlay sadece i mimarlara gerekecek lde mimari bilgiyle temel kazandrldktan sonra, i mimarlk mesleinin gerektirdii leklerde, donanm ve detay zelliklerinde, estetik anlayla bezenmi, teknik, sanat, tasarm gc, renk-doku malzeme bilgisiyle donatlm, tarihsel, sosyolojik, psikolojik faktrlerin nda, insan odakl anlayn altn izen bir eitim. Mimarlk, yaam alanlar yaratan ve bunu belli kurallar dahilinde pek ok faktrn etkisi altnda, pek ok faktrn de katksyla ortaya karan bir disiplin. mimarlk bu yaam alanlarn daha detayl ve interdisipliner anlayla yourarak yeniden yaratan, zelletiren,ycelten bir meslek. mimarl mimarlktan ayran, daha dorusu ayramayan ok hassas izgide bulank kme teorisi uygulamak mmkn. Yani, mimarlk ve i mimarln bulunduu kmeler nerede kesiir, ortak paydalar hangi disiplinlerdir, hangisinden hangi oran ve leklerde katk salanr, snrlar nedir? Bunlar net bir biimde aklamak, listelemek, anlatmak, ifade etmek mmkn deil. Herbir faktr, projeye, insana, ekonomik olanaklara ve burada saylmas ok uzun srecek girdilere gre deiik oranlarda kendini hissettiriyor. Dolays ile formle edilmesi imkansz bir durum var karmzda: ok girdili ve tm girdileri deiken.. Bylesine bir meslein eitimi de yaamsal nemde elbette. Zaten meslek insan yetitirmek bal bana ciddi bir sorumluluk deil mi? Bu sorumluluu tayan akademisyenlerce hazrlanm olan programlar eliinde meslek eitimleri srmekte. Kimi daha uygulamaya ynelik, kimi biraz daha kuramsal yn gl.. Her birinde farkl bir izgi, arlk verilen farkl bir yn var. Hepsi de ayn sonucu hedefliyor: Donanml, zm retebilen, analitik dnebilen meslek insanlar yetitirmek. Pek ok meslekte olduu gibi -hatta ok daha fazla olarak- i mimarlk mesleinin uygulanmasnda da farkl disiplinlerin katksnn olduu bir gerek. Bu gerekten hareketle i mimarlk eitiminde de
456

pek ok farkl disiplinden bilgi ak zorunlu. Zaten gnmzn ada meknlarnn oluumunda karar verme srecinde balayarak, binann kullanma almasna kadar sren interdisipliner almalarn nemi ok byk. Ayn ekilde bir mimari projenin de olgunlamas, pek ok disiplinden gelen projelere, raporlara ve teknik verilere gre mmkn olabilmekte. Hatta baz zel projelerde sosyologlardan, psikologlardan, evrecilerden, ekonomistlerden de hizmet alnmas gerekmekte. Hal byle olunca, ada mimariyi salt biimsel adan deerlendirerek dier disiplinlerden soyutlamak imkansz.. Ayn cmleyi i mimarlk znesiyle oluturmak da mmkn: ada i mimariyi salt biimsel adan deerlendirerek dier disiplinlerden soyutlamak imkansz. Mimarl, inaat mhendisliinden, makine mhendisliinden, peyzaj mimarlndan, kent planclndan, mekanikten, elektrik mhendisliinden, bilgisayar mhendisliinden, plastik sanatlardan, sosyolojiden, psikolojiden soyutlayamazken, i mimarlkla bir ayrmn yapmak nasl mmkn olacaktr? mimarl mimarlktan ayran hassas izginin mevcudiyetine ramen, bu iki meslek, ortak alanlarnn okluu sebebiyle birbiriyle i ie.. mimarlk, yaam alanlarna, fonksiyonlarna uygun katklar salarken, meknlarn ilevsel rollerinde iyiletirmeler yaparken, ilevlerini deitirip yeni ilevler kazandrrken zerine estetik deerler katan, kiilere, kurumlara, duygulara, zevklere hitap eden meknlar yaratan bir disiplin. Bu disiplin, rnlerini ortaya koyarken, pek ok disiplinin ndan yararlanmakta ve ibirlii yapmakta. inde i mimarlk iin snrsz faktr barndran malzemebilim, elektrik, elektronik, makine, inaat mhendislikleri, restorasyon, peyzaj, tekstil, mobilya, renkbilim, moda, estetik, plastik sanatlar, psikoloji, sosyoloji, mimarlk.. Meslek ve uralarn dier alanlardan beslenmeden varolmas elbette mmkn deil. nterdisipliner yaklamlarn mesleklerin kimlik oluumlarnda glendirici etkisi yadsnamaz. Bu sirklsyonu, meslek sahiplerinin birbirlerinin alanlarna kaymalaryla kartrmamak gerek. Bir meslek insan kendi alanna fayda salayacak dier alanlarla ilgili ne kadar donatlrsa, kendi iini yapma yolunda o kadar yetkin olmas salanmakta. Mesleki eitim veren kurumlarn bu anlamda programlarn glendirdike baarya ulatklar da bir gerek. Bylesine birbirinin iinde mesleklerde yetki snrlarnn net izgilerle belirlenememesi birok rahatszl beraberinde getirse de, her iki tarafn da bu rahatszlklar bertaraf ederek sorumluluk paylamalardr elbette arzulanan. mimarlk lisans eitimi, doal olarak her kuruma gre farkllklar gstermekte. Bu farkllklar, disiplinlerin verili tarzlarnda, hangi yl okutulduklarnda, hangi alan bilgilerinin ne karldnda ve uygulamaya verilen arlkla, teorik arlklarn dengelerinde dikkat ekmekte. Kurumlarn bu farkllklar, her zaman arzu edilen bir durum. Farkl kurumlardan birbirinin ayns meslek insan mezun etmek bir yana, ayn kurumdan ayn mesleki donanm alm kiilerin ayr ayr kendi tarzlarn yaratabilmeleri ve farkllamalar gzel olan. Bu yzden meslek eitiminin en nemli misyonlarndan biri, zgn olabilmeyi retmek. Kurumlarn nasl kiilikleri ve tarzlar varsa, meslek insanlarnn da kiilikleri, tarzlar ve yaklamlaryla zgnleebilmelerini bu meslek kurumlarnn verebilmesi gerekmekte. Trkiye dhilinde i mimarlk eitimi veren lisans dzeyindeki programlara genel olarak yaklaldnda, bu programlarn renci kabul koullaryla balayan bir eitlilik iinde olduu gzlenmekte. Merkezi sistemle renci alan programlar olduu gibi, zel yetenek snavlaryla da girilebilen programlar var. Eitim dili Trke olan programlar olduu gibi, yabanc dil ile eitim veren programlar da bulunmakta. Fakat i mimarlk eitiminde nce mesleki dili retmenin nemini tm eitimciler bilmekte. Mesleki dili renmek, epr dzeni zerinde konumaktan tutun da, bir mekn resimsel, izgisel, renksel ve estetiksel anlatmla ifade etmede kullanlan her trl yntemi iermekte. Bu yntemlerin renilmesinde ncelik, mesleki dili anlamak. lk admda bu yntemlerle ifade edilmi mekanlar, objeleri kavrayabilmek, sonrasnda da bu aralar kullanarak ifade gc kazanmak. Mesleki dil ile ilgili donanmlar, programlarn genellikle ilk yl yaptklar eitimin ierisinde verdiklerini biliyoruz. Belki mimarlk eitiminin dil hazrl bu olmal. Mimar-i mimar
457

kendini ifade edebilmek iin kullanaca enstrmanlar tanmal ve onlar kullanarak nce besteledii eserin tnlarn kartabilmeli, yaratclk (tasarm) aamasnda bu enstrmanlardan yararlanarak mesleki dilini konuturmal ve sonra yaratt eserleri kendisinden bakasna aktarabilmek iin onlar kullanabilmelidir. Mesleki dil mimarn/i mimarn mesleini icra edebilmesi iin, yani kendini ifade edebilmesi iin n koul. Ayn dili konuan insanlarn farkl eyler syledikleri gibi, ayn eitimi alm meslek insanlarnn da farkl rnler ortaya karabilmeleri nemli olan.. Mesleki eitim programlarnn baar lt de bu belki de. Mesleki dili konumann drt yllk lisans eitiminde sonu veren, somut bir yeri var. Mimarlk/ i mimarlk meslekleri iin bir baka aktr var ki, bunu lisan eitimiyle vermek ya da tam anlamyla vermek pek mmkn olmamakta. O da bu mesleklerin kltrel bir altyapya ihtiya duymas ve grg gerektirmesi. Yaamn bu kadar iinde olan urada toplumsal bilgi ve grgnn, kltrel donanmn mesleki anlamda kiiyi yceltici, destekleyici, iini kolaylatrc, uygun zmlerin retilmesinde nemli katk salayc, sonuta meslek insann baarya gtrc etkisi yadsnamaz. Bu donanmlardan yoksun kiinin mimarlk/i mimarlk mesleini icra etmede ne kadar ksr kalaca, ya da baarsz olaca aktr. Toplumsal grg ve bilginin drt yllk lisans eitimi srasnda verilemeyecei, sadece baz konulara aklk getirme kademesinde kalaca phesizdir. Belki de mezun olduktan sonra kendini gelitirmek anlaynn bununla ilgisi vardr. Fakat mezun olmay beklemek, eksik kurgu sonucunu getirecektir. Altyaps bu anlamda hazr olan kii bu meslein eitimini almak iin uygun kii olacaktr. Eitime balayan kiinin mesleki anlamda donatlmas, eitim kurumlarnn grevi phesiz. Mesleki anlamda donatlmak ise, o meslein insan olup da mesleini icra edecei vakit nelere ihtiya duyacayla ilgili. Eitim programlar zaten bu gereksinimler nda rotasn belirlemekte. Mimar: Yaam alanlar yaratyor. -Yaratmak terimi burada her ynyle geerli ve baskn mimar: Yaam alanlar yaratan ekibin iinde yer alyor. Mekn fonksiyonlarn kullanma uygun ekilde dzenliyor. Meknlara teknik donanm ve dijital donanmlar iin gerekli altyapy dzenliyor. Mekn organizasyonuna uygun mobilya tasarm yapyor. Estetik elerle o mekna uygun zmler retip, yaam alanlarna estetik deerler katyor. Fonksiyona, binaya, mekna uygun renk ve doku tercihlerinde bulunuyor. Mevcut bir binada gerekli grlen fonksiyon deiikliklerini organize ediyor. Mevcut bir binaya, yapl amacndan daha farkl bir fonksiyon giydiriyor. Eski binalarda gerekli yenileme almalarn dzenliyor. Kiilerin, kurumlarn marka kimliklerine ve tarzlarna uygun mesaj verecek mekan tasarmlarn ve imaj oluumlarn salyor. Bylece kurumsal kimlik, mekan yoluyla davurulmu oluyor. Grld gibi mimarlk ve i mimarlk ikisi de yaam alanlar zerinde urayor. mimarlk, mimarln zerini donatyor, onu zelletiriyor, pek ok deer kazandryor. ada dnyada i mekan kurgularnn karmaklamas ve daha zel nem arzeder hale gelmesi i mimarln bamsz bir meslek olarak n plana kmasnda nemli rol oynuyor. mimar faaliyetlerini gerekletirirken, genel anlamda pek ok mimari bilgiye gereksinim duyuyor. te eitim programlar hazrlanrken, bu gereksinimler dikkate alnyor ve mimari formasyon burada nem kazanyor. mimarlk meslei sadece ssleme ve bezeme olarak alglanp o ynde icra edilirken ve dekoratrlk kavram geerli iken hi de gerekli olmayan bu donanm, i mimarlk kavramyla birlikte ok byk neme sahip oluyor. Eitim programlarnda dekoratrlk kavramnn zerine sadece i mimarlk bal adapte edilip, bunun gereklerinin yerine getirilememesi ve zne inilememesi ise ald unvanla rten donanm almam, teknik adan yetersiz ve ad i mimar
458

olan dekoratrler yaratyor piyasada. Oysa ki, i mimar yukarda anlan mesleki faaliyetlerinin pek ounu gerekletirirken mimarlk bilgilerine gereksinim duyar. Bu bilgiler ou i mimarlk programnda verilmesine ramen, baz programlarda gereken nemde uygulanmad, ya da byle bir donanmn i mimar yetitirirken gerekli grlmedii de bir gerek. Bir i mimar dnnz ki, mevcut bir yapda fonksiyon deiiklii yapacak. Bu deiiklik iin baz blc elemanlarn kaldrlp, kk meknlarn birletirilmesi ve ihtiyaca ynelik daha geni meknlarn oluturulmas sz konusu. Yap konstrksiyon bilgisi almam bir kiinin, binann tayc sistemiyle ilgili salkl karar vermesi ve mdahale edilecek yap elemanyla edilemeyecek olan ayrabilmesi dnlebilir mi? Yine ayn donanmsz kiinin binann yma m, iskelet mi, yoksa karma sistemle mi ina edilmi olduu hakknda bir fikri yoksa, bu tarz bir deiiklii yapmas mmkn olabilir mi? Mimarlk lisans programlarnda arlkla yer alan ve yapsal bilgilerin verildii disiplinler, bir binann ina edilmesiyle ilgili tm teknik detaylar kapsamaktadr. Bu teknik detaylar, inaat mhendislii desteiyle de statik anlamda pekitirilmektedir. mimarlk mesleinde gerekli olan, bu strktrel bilgilerin kat statik kurallarndan arndrlm, mimari anlamda detaylar ve ilkeleri ieren blmdr. Bu erevede ele alnan bilgiler, grev alan temelden atya yap ina etmek olmayan i mimar iin gereksiz gibi grnmekle beraber, ayn arlkta ve nemle gereklidir. nk i mimar bir yapnn sfrdan yaratlmasnda belki grev almayacaktr ama bir binann tamamen deiiminde nemli rolleri olacaktr. Kurgulanm bir oluumu yeniden kurgulamak, o yaplanmadaki teknik yntemlerin bilinmesiyle ancak mmkn olabilecektir. Kesilmi kolonlar, tahrip edilmi tayc duvarlar, statik dengeyi etkileyecek dzenlemeler, demelere yaplm yanl mdahaleler, binaya fazla yk bindirecek tercihler; ya da tersi durumlar yani, aslnda yaplmas mmkn olup da bu bilgilerin eksiklii nedeniyle yaplmaya cesaret edilemeyen, bylelikle en uygun zme ulaamayan tasarmlar.. Bu gibi durumlar, i mimarlk alannda mimarlk formasyonunun eksiklii neticesinde ortaya kan ve sk rastlanan durumlar bilindii gibi. Mimarln strktrel bilgileri ieren blm dnda, hukuksal pek ok bilginin de mimarlar kadar i mimar adaylarna da gerektii bir gerek.. Yerel ynetimlerce uygulanan ynetmeliklerin ve yapyla ilgili yasalarn verildii mesleki hukuk bilgisi, bu bakmdan byk nem tamakta.. Koruma-yenilemeyle ilgili disiplinler ile, rlve ve restorasyon disiplinleri de mimar adaylarna uygulanan ekliyle i mimar adaylarna da uygulanmas gereken nemli programlar olarak karmza kmakta. Bir i mimarn en fazla yapt ilem, belki de rlve karma ilemidir. Bunun salkl yaplabilmesinin elbette ki bir takm kurallar bulunmaktadr. Mevcudun korunmas, ya da ne oranda korunaca, tarihi bir yapnn ne ekilde restore edilecei, tarihi nemi olan sslemelerin, bezemelerin hangi yntemlerle gelecee tanaca ve tarihi evre deerlendirmesinde nelere dikkat edilecei konularnda mimar ve i mimar adaylarnn benzer eitimleri almalar gerekmektedir. Mesleki eitimde hangi alanda olursa olsun, olas her problem iin ayr ayr zm reterek, bunlar renciye belletme yolu, kimi zaman baz programlarca uygulanan, renciye analitik dnme yerine ezbercilii dayatan ve o ezberlenenin dnda bir durumla karlaldnda mutlak zmszlk yaratacak sakncal yntemlerin banda gelmektedir. Aratrmay ve renmeyi retmek, ok bilinen rneiyle beslemek deil, balk tutmay retmektir deerli olan. Ve bu retimde elbette ki, sadece mimari formasyon deil, pek ok disiplinden bilgi ak zorunlu. Fonksiyonel ve strktrel kurgulama iin gerekli temel salandktan, proje ynetimiyle ilgili donanmlar verildikten sonra, sanatsal ve estetik deerlerin uygun bir biimde ilenerek mekna uygulanmasnn yntemleri zerinde durulmas da zel nem arz etmekte. Yksekretim kurumlarnda drt yllk retimin tamamlanmasnn ardndan diploma alarak hayata atlmann, i mimar olmak anlamna gelmedii tm eitimcilerin bildii bir gerek.. Daha retim srasnda rencilerin bu iin profesyonellerinin yannda almaya tevik edilmesi ve belli kurallar dahilinde antiye ve bro stajlarnn yaptrlmas byk nem tamaktadr. Mimarlk, i
459

mimarlk gibi mesleklerde retim kurumlarnda verilen disiplinlerin, pratiklerle pekitirilmesi ve uygulanmas, meslee doru atlacak nemli admlar oluturmaktadr. Mezun olan meslek insanlarnn mesleklerini icra ederken mimari ve evresel deerlerin farknda olan bireyler olarak faaliyet gstermeleri, kltrel miras konusunda sorumluluk tamalar, srdrlebilirlik kavramlarnn bilincinde, ekolojik denge unsurlarnn farknda olmalar da gnmz dnyasnda nem verilmesi ve gzetilmesi gereken unsurlar olarak karmzda durmakta. ada dnyann ada yaam tarzna uygun meknlar yaratan mimarlar/i mimarlarn sadece yksekretim kurumlarnda grdkleri renimle yetinmeyip kendilerini gelien teknoloji, yntem ve malzemeler konularnda gelitirmeleri ve meslek ii eitime deer vermeleri de hzla gelien/deien dnya iin nemli faktrler. retim yeleri olarak bizlerin, mesleinde baarl olacak i mimarlar yetitirmek anlamndaki nemli grevimiz, kendimizi srekli gelitirerek daha ada eitim modelleriyle gncellik kazanmamz, hi bir zaman gelimelerin gerisinde kalmamamz da nemli bir faktr.

460

TASARIM ETM VEREN KURUMLARDA PROFESYONEL TASARIMCILARLA GEREKLEEN ALITAYLARIN TASARIM ETM SRECNE ETKS
Ar. Gr. Seda CANOLU Anadolu niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Mimarlk Blm, ESKEHR scanoglu@anadolu.edu.tr

altaylar ve altay Yrtcleri altaylar ksa ve youn eitim almalar olarak tanmlanr ve rencilerin kendi istekleri dorultusunda katldklar mfredat d eitim olarak enformel eitimin bir parasdr. Enformel ortamlar, insanlarn sezgilerine gre davrandklar, kiiselliklerini daha rahat ortaya koyduklar ortamlardr (Yrekli, 2004). altay yrtcleri en temel olarak katlmclara tm sre boyunca bu enformel ortam salamakla grevlidirler. Yrtcler belirlenen altay konusunda n hazrlk yaparak, bilgi ve deneyim sahibi olmalarnn yan sra bu ksa srete renci motivasyonunu yksek tutmaya zen gstermelidir. altaylarn problem zme yntemleri gelimi bir yrtc eliinde gereklemesi nemlidir. Bu yzden profesyonel deneyimi olan tasarmclarn sahip olduu uygulama deneyimi rencilerin problem zmne katk salayacak ve rencilere farkl bir bak as getirecektir. Fraktal Geometri Fraktal kavram dilimize evrildiinde para, krma, krlma anlamna gelen Latince Fractuss kelimesinden tretilmitir. Fraktal kelimesinin ilk olarak 1975 ylnda Polonyal matematiki Benoit Mandelbrot tarafndan ortaya atld varsaylmaktadr. Moldelbrotnun almalarna yn veren temel sorusu ngiltere kylarnn uzunluu nedir? olmutur. Yant bulmak iin yaplacak bir ok yntem olabilir rnein; lei belli bir harita bulunur ve ky eridinin uzunluu bir iple llerek haritann leiyle arplr yada milimetrik bir cetvelle l alnabilir. Sonuta lm hassaslatka ky uzunluunun sonsuza gittii fark edilmitir. Mandelbrotnun bir sonraki sorusu ise Bir iplik yumann boyutu nedir? olmutur. Uzaktan bakldnda iplik yuma bir nokta gibidir yani boyutu sfrdr. Yaknlatka yzeyinde przler olan bir kre gibi olur daha da yakndan bakldnda rnein mikroskop altnda bakldnda iplik boyutlu stunlar gibi grlr. Bu durumda iplik yumann gerek boyutu nedir? Mandelbrot, bir birim cinsinden llemez olan cisimlerin bir ptrllk derecesine sahip olduunu ve bu ptrllk derecesini lmenin bir yolunu bulmutur. Mandelbrotya gre lek deitiinde dzensizlik derecesi sabit kalmaktadr. 1975 ylnda Mandelbrot ptrllk derecesinin ismini de koymutur: Fraktal boyut. Ptrllk zellii gsteren cisimler de fraktallar adn almtr. Fraktal geometri bildiimiz Euklid (klid) geometrisinden olduka farkldr. Euklid geometrisi sfr, bir, iki ve nc boyutlu ekillerle ilgilenir. Fakat bu ekillerin gerek dnyada karlklar olmad grlmektedir. Bu yzden geleneksel geometri idealize edilmi soyutlamalardan olumaktadr. Gerek dnyadaki cisimler ise ok daha karmaktr. Fraktallerin bir baka arpc zellii, doada oka rastladmz kendine benzeme (self similarity) zelliidir. Herhangi bir iterasyon dizgesi ile oluturulan bir fraktal biim, ayn matematiksel forml ekirdeinin defalarca st ste tekrarlanmas ile ortaya ktndan, ana kmenin ekli, kme kenarlarnn mikroskobik detaylarnda dahi benzer grnm ve biimlerde tekrarlanr (Canan,2008). Doada aalarn kklerindeki saaklanma biimlerinin dal ve yapraklarda ayn ekilde devam etmesi buna rnek olarak gsterilebilir. Kendine benzer yaplar mimarlk tarihinde de ska karmza kar. Bir yapnn kitlesinden ierisindeki en kk elemanna kadar, yaklalarak bir ok kendine benzer ayrntya sahip olduu grlebilir (Ediz ve ada, 2006).
461

Fraktal Geometri mimari ve tasarm alannda da yer almtr. Djital ortamda tasarmn yaygnlamas buna destek olmutur. Tasarmda fraktallerin kullanlmas bildiimiz geleneksel geometriden daha karmak formlarn kullanlmasna olanak salamaktadr. Fraktallerin kendine benzeme (self similarity) zelliinde olduu gibi mimaride de bir ok yapnn ktlesindeki bir detayn i mekanda da kullanld grlmektedir. Fraktal Geometri ile Tasarm altay Fraktal Geometri ile Tasarm altay 15-16 Mays 2009 tarihlerinde Anadolu niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Mimarlk Blmnde Gerekti. altay profesyonel tasarmc olarak alan Adnan Serbest, Levent rpc ve Atilla Kuzu tarafndan yrtld. altay kapsamnda rencilerden snrlar verilen mekan erevesinde kendi belirleyecekleri bir rne ynelik fuar stand tasarlamalar istendi. Birinci gn rencilere Fraktal Geometri ve Fraktalin Tasarm dnyasndaki kullanmlar rneklerle anlatld. Bylelikle daha nce fraktal konulu bir proje zerinde almam olan renciler bu konuda teorik bir n bilgilendirme edindiler.

Resim 1. Tasarmclarn kritikleri eliinde yrtlen altayn alma ortam Daha sonra renciler farkl derecedeki snflar bir araya gelecek ekilde dokuz kiilik gruplara ayrldlar. Farkl snflarn bir arada kurguland bu grup almasnda rencilerin birbirleriyle bilgi paylamn ve rencilerin kendi aralarndaki sosyal etkileimlerini arttrmak hedeflendi. Projenin konsept oluturma aamasndan maket, grselletirme ve sunum aamalarna kadar geen srede grup yelerinin etkili bir iletiim ierisinde olmasnn proje tamamlanma srecindeki neminin renciler tarafndan alglanmas amaland.

Resim 2. rencilerin n eskizlerinden rnekler renciler konsept oluturma ve eskiz aamalarnda tasarmclarla birebir iletiim halinde olarak projelerini gelitirme imkan buldular. Bu srete renciler profesyonel alma disiplinine ilikin veriler elde ederek bunlar projelerinde kullandlar. kinci gnn sonunda tm gruplar hazrladklar projelerin maketler ve grseller eliinde sunumlarn gerekletirdiler. altay sonunda renciler kurguladklar konseptler erevesinde fermuar, darbuka, kahve, arap, i amar ambalaj gibi rnlere stand tasarladlar. Ayrca tm gruplar kendi tasarm izgileri erevesinde stand mobilyalar ve rnlerinin logolarn da tasarlad. Projelerden rnekler rencilerin kendi yorumlaryla ekil 3,4,5 ve 6 da gsterilmektedir.

462

Resim 3. Fermuar iin stand tasarm. Tekstil ve gnlk hayatmzda birok yerde kullanlan fermuarn birletirme ve ayrma zelliinden yola karak Fraktal bir stand tasarladk. Sadece tekstilde deil mimaride, endstriyel tasarmda, i mimaride ve birok alanda kullanlabilir bir rn olan fermuar tketiciye en etkileyici biimde nasl yanstabiliriz sorusunun yantn vermeye ve bu balamda fraktalin analizini yaparak bunu tketiciye yanstmaya altk.

Resim 4. Darbuka iin stand tasarm. Her ey birbirine etki eden zincirleme olarak ve hayat var eden bir dngdr. nsan hayatnn ne kadar hassas dengeler zerine kururlu olduunu, minik bir kartopunun nasl bir a dnebileceini, hayatmzda nemsiz grnen her eyin aslnda hayatmzn akn etkilediini anlatr. Tpk kelebek etkisi gibi... Bu standmz hazrlarken darbukann formunda ve ritminde barndrd oryantel havay stand tasarmmza yanstmaya altk. Bu enstrmana yabanc olan insanlar standa ilk baktklarnda artmak, merak uyandrmak ve onlar standn iine davet edecek ilgiyi toplamay amaladk.

Resim 5. Kahve iin stand tasarm. Kahve gemiten gnmze byk tutku yaratan, benzersiz lezzetiyle bamls olduumuz bir iecektir. Gzmze hitap eden ve aklmzda kalc bir iz brakan bu mekan tm kahve severler iin tasarladk.

Resim 6. arap iin stand tasarm. Tanrlarn iecei arabn sunumuna farkl bir yorum getirdik ve farkl bir anlayla zmledik. arap kadehlerinin formu esin kaynamz oldu ve araplarn yeni bir tat bulduu bir mekan haline geldi. Cackle yer yzne tanrlara yeni mekannda arab ikram etmek iin tasarland.
463

Sonu Anadolu niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Mimarlk Blmnde gerekletirilen ve 2 gn sren Fraktal Geometri le Tasarm altay sonucunda profesyonel hayatta alan tasarmclar yrtclnde gerekletirilen altaylarn eitim kurumlarnda renci motivasyonunu arttrd ve renciye profesyonel alma hayatyla ilgili deneyimler kazandrd gzlemlenmitir. KAYNAKLAR Bovill, C. (1996) Fractal Geometry in Architecture and Design, Boston: Design Science Collection Canan, S. Kaosun Resmi: Fraktal Geometri, (2009). Yer: http://sinancanan.net/2008/12/02/kaosunresmi-fraktal-geometri/ Ediz, ve ada G. (2006), Kaos, Fraktaller ve Mimari Tasarm, Journal of stanbul Kultur University, 3: 155-160 Yrekli, ve Yrekli, H. (2004), Mimari Tasarm Eitiminde Enformellik, stanbul Teknik niversitesi Dergisi, 3 (1), 53-62 Vikipedi zgr ansiklopedi, (2009), Yer: http://tr.wikipedia.org/wiki/Fraktal

464

 MMAR TASARIMLARINDA NSANLIIN GEMNDEK RENKLER GNMZDEN GELECEE TAIMAK

Ar. Gr. Selma TUNALI Dou niversitesi, Sanat ve Tasarm Fakltesi, Mimarlk Blm, STANBUL stunali@dogus.edu.tr

GR Renk, insann i dnyasn aydnlatan en nemli olgulardan biridir. Renkler kendi bana bireyi temsil etmez. Rengin kendisi bir imleme arac deildir. Fakat renk kullanlan malzemenin doal ya da yapay olduunun bir simgesi olabilir. nsanlar, bir mekana bakarken kullanlan malzemeden nce rengin kendisinde uyandrd etkiyi dile getirirler. rnein, ne kadar souk bir mekan, ne kadar kasvet verici bir yer, scack bir oda gibi duygulanmlar mekanda kullanlan rengin ve dolaysyla malzemenin etkisidir. Rengin insan zerindeki psikolojik etkisi bu noktada balamaktadr denebilir. Gnmzden gelecee tayacamz renkler, kullanlan malzeme ile dorudan ilintilidir. Malzemeyi doal ya da yapay diye ayrabileceimiz gibi geleneksel ya da geleneksel olmayan diye de ayrabiliriz. Malzemenin bu trleri nce zihnimizde sonra gzmzde bir renk olarak karmza kar. rnein trbe yeili, kentten ok bir tara yaam tarznn veya dini bir yapnn imi olarak gzmzde canlanr. Turkuvaz ise trbe yeilinden daha ok mistik bir hava yaratr. Bursa Yeil Klliyesi dnden bugne getirdiimiz bir d yarna tar. amz mekanlarnda ise yapay malzemenin kullanm olduka yaygndr. Doal malzemenin giderek gzden dmesi, ekonomik nedenler, teknolojinin gelimesi amz mekanlarnn tasarmnda insanlar yapay malzeme kullanmna ynlendirmitir. Szgelimi zemin kaplamasnda doal ahap yerine, yapay ahap kullanlm bir mekan insanda ok farkl duygular yaratr. Gemite it bezi ile kaplanm bir duvarn yaratt renksel scaklk hi bir plastik boya ile salanamaz. Mekann tasarlanmasnda, geleneksel elerin etkisi yannda sosyo-kltrel ve sosyo ekonomik etmenler de bizi ynlendirmektedir. rnein; bir mekann ekillenmesinde, mekan kullanacak bireyin kltrel yaps, ekonomik durumu ve yaama bak en nemli etmendir. Zaten insann renk tercihlerinde de bu faktrler etkili olmaktadr. RENGN TANIMI Renk; gne nn cisimler zerinde yaylma etkisine bal olarak, gzde yaratt nesnel etkidir. In eitli dalga boylarnda krlarak grnmesi farkl renklerin olumasn salamaktadr. Renk, farkl cisimlerden yansyarak gelen nlarn grsel alg sonucu kiide oluturduu duygudur. Dier bir deyile renk, n cisimlere arptktan sonra yansyarak grme duyumuzda brakt etkiye denir. Gneli bir gnde renklerin daha parlak ve canl olmalar, kapal havada ise parlakln ve canlln kaybetmeleri ve olduklarndan koyu grnmeleri rengin a bal olduunu gsterir. (Byk, 2010: 5-6) Renkler; ana renkler, ara renkler, ve ntr renkler olarak gruplandrlabilirler. Ana renkler; krmz mavi, sar, ara renkler; yeil, turuncu, mor, ntr renkler ise beyaz, siyah ve gridir. Rengin insan zerinde fizyolojik etkileri yannda psikolojik etkilerinin de olduu bilinen bir gerektir. Rengin insan zerindeki etkisi mekan tasarmnda nemli rol oynamaktadr. Her renk her mekan iin uygun olmad gibi, her mekann da renk ve malzeme asndan insanda brakt psikolojik etki farkldr. RENKLERN NSAN PSKOLOJSNE ETKS nsann duyumsama zellii, bir balamda, rengin algsdr. Bu alglama biimine gre; rengin algsnda bilinaltnn iki alan ortaya kar. Kollektif Bilinalt ve Bireysel Bilinalt. Kollektif
465

bilinalt, ayn kltr paylaan insanlarn bir renk karsnda benzer tepkilerde ve davranlarda bulunmalardr. (Byk, 2010: 10) Siyahn matemi artrmas, beyazn safl artrmas buna rnektir. Bireysel bilinalt ise bir rengin bir insanda uyandrd zgn etkidir. Renklerin bireylerin eitli psikolojik drt, gd ve ihtiyalar zerinde etkili olduu, yaplan eitli deneylerle ortaya kartlmtr. rnein; alk duygusu zerinde turuncu, krmz ve sarnn itah artrdn, mavi, turkuaz ve yeilin susuzluk duygusunu oluturduunu, krmznn ve eflatunun cinsellik gdsn kkrtt, pastel tonlarn annelik ve efkat duygusuna artrd, mavi ve yeilin sessizlik, sknet duygusuna ynelttii saptanmtr. Yaplan eitli aratrmalarda, mor, krmz, altn sars ve siyah gibi renklerin prestije nem veren kiiler tarafndan tercih edildii grlmtr. Renklerin, harekete geirebilen, sakinletirebilen, heyecanlandrabilen, rahatsz eden, dinginletirebilen hatta ten ve stan bir gc vardr. (Byk, 2010: 11) amzda tasarmclar, rengin insan zerindeki psikolojik etkisinden yararlanarak tasarmlarn yapmaktadrlar. rnein, krmz itah ac bir renk olarak bilinir ve Mc Donalds, Coca Cola, KFC gibi dnya apnda pek ok nl besin markann logosunda bu renk yer alr. stenilen mekan yaratrken; kimlik oluturmak, bir anlam vurgulamak, yereli anlamak iin rengin simgeselliinden yararlanlr. Tarihsel sre iinde, mimaride rengin kullanm, doann insana sunduu malzemelerden yararlanarak olmutur. Dolaysyla rengin kullanm geleneksel mimaride olduka yaygndr. GELENEKSEL YAPILARIMIZDA MEKANDA RENK VE MALZEME Mimaride mekann renkle ilikisi tarih boyunca biimsel, simgesel, hiyerarik anlamlar yklenerek gnmze kadar gelmitir. Tasarmda renk kavram mekann nemli bir bileenidir. lk uygarlklarda renk, simgesel olarak kullanld gibi mekanlarda da kendini gstermektedir. Renklere soyut imgeler yklendiinde ise; kltrel farklar ortaya kar. rnein, in Hanedanlnda sar renk gnei simgelemekteydi ve gnein sembol olan sar rengi sadece asiller kullanrd. 19. Yzyla kadar yap cephelerinde yerel malzeme kullanlyordu. Biim farkllna karn bu malzeme birlii sayesinde caddelerde meydanlarda ve tm kentte bir uyum bulunmaktayd. rnein; Oxford kentinin rengi sar kumtann renginde, Lyonun yerel malzemeden oluan rengi krmz, Viyanann maviler ve krmzlar arasnda sar rengin hakimiyetinde, Fasn en ekici kenti Esauria da beyaz ve mavi rengin birliktelii tm kentte hissedilir. (Koral, 1997: 88) Bizde ise, Ankara bakent olurken inaa edilen yaplarda Ankara ta kentin simgelerinden biri olmutur. Geleneksel yaplarmzda rengin malzemeye yansmas, geleneksel konut mimarimiz rnek alnarak incelenebilir. Daha nceden de bashedildii zere geleneksel konutlarmza rengin yansmas doal malzemenin kullanmyla ilikilendirilebilinir. Geleneksel konutlarmzda kullanlan malzemelerin zellikleri ise bulunduu blgeye gre eitlilik gstermektedir. Konutun bulunduu blgenin iklim artlar, doada bulunan malzemenin eitlilii gibi etmenler mekann biimlenmesinde etkilidir. Bir rnek olarak, Kuzey Anadolunun zengin ormanlarnda ve ahap kullanmna dayanan yap dncesi yannda, Orta Anadolunun ta ve kerpi yap gelenei gsterebilir. (Kkerman ve Gner, 1995: 165). Dolaysyla Geleneksel konutlarmzda rengin kullanm da malzeme ile ilikili olarak eitlilik gstermektedir. Geleneksel yaplarmzda rengin eitlilii ve kullanm olduka yaygndr. Tavan ilemeleri ve bezemeleri, i mekan donanmn oluturan dolaplar, dokumalar, duvar bezemeleri ve kaplamalar gibi birok e geleneksel yaplarmzdaki renk kullanmnn eitliliin gzler nne sermektedir. Dokumalar, yap malzemesinin yapnn kimliini oluturmas yannda, i mekan kimliinin ekillendirilmesinde ise yadsnamayacak en nemli etmenlerden biridir. zellikle hallar ve dokumalar, binlerce yllk birikimlerin oluturduu, bir yandan ekonomik bir dnce temeline oturan, dier yandan ise bir tr aile ve soy kimlii kaytlar nitelii tayan ok zel rnlerdir. (Kkerman ve Gner:1995,75) mekanda halnn kullanm, mekann boyutlanmasnda etkili olduu gibi, mekanda kullanlan rengin de temelini oluturmaktadr. Trk evinin mekann belirleyen hallar ve eitli dokumalar
466

saraydan, en kk mekana kadar genel bir kimlik rndr. Geleneksel yaplarmzn biimlenmesinde kullanlan ta, ahap, kerpi gibi malzemeler yannda i donanmda kullanlan bezemeler ve dokumalar insan algsnda bir scakln yksdr. Trk evinin i mekanlarndaki ocaklar, mekan iinde knt yapan tek edir ve bu yzden de ok zenle biimlenmitir. (Kkermanve Gner,1995:166). Baz ocaklarn evresinde depolama ilevi gren dolaplar olmas yannda, bulunduu odann i mekan kimliinin renkle donatlmasn salamaktadr. Gnmzde ise gelien teknoloji ile birlikte yaplarda kullanlan malzemenin ve rengin saylamayacak kadar eitlenmesi gelenekselin scaklna zlemi giderek artrmaktadr. AIMIZ YAPILARINDA MEKANDA RENK VE MALZEME Gnmz yaplar gemie gre ok eitli gruplara ayrlmakla birlikte, gelien teknoloji, ekonomi, sosyo- kltrel deiimler gibi etkiler yaplarn saysz malzeme ve renkten tasarmlanmasn salamtr. ounlukla yapay malzemelerden oluan i mekanlar ve yaplar, ok eitli konforu beraberinde getirmesi yan sra doaya ve doala da zlemi tetiklemektedir. Szgelimi, yeni yaplarda doay artran imgelerin kullanlmas bu nedenledir. rnein, yksek katl binalarn st katlarnda bahe tasarmlamak, hem konforu salamak hem de doaya zlemi bir para gidermektir. Bilgi ve iletiim a olarak nitelendirdiimiz amzda; tasarm alannda ortaya kan yeni ekipmanlar, yeni ekillendirme yntemleri, yeni ifade ortamlarnn douuna sebep olmutur. Teknolojik yeniliklere dayal olarak retilen yeni maddeler, rnein; plastik trleri, cam, seramik ve metal karmlar gibi yapay malzemeler mimarlk ve tasarm alannda yaygn olarak kullanlmaktadr. Deien aydnlatma aralar, tesisat sistemleri, i mekan estetiini etkileyen duvar ve tavan grnmleri ile obje mekan ilikileri, gnmz i mekanlarn biimlendiren elerden bazlardr. Nfus art ve nfus younluunun kentlerde birikmesi ile yeni malzemelerin hzl retimi, teklojinin kullanmnn yaygnlamas, kullanc istekleri, estetik anlayn deiimi, mimarlkta en byk teknolojik devrim olarak nitlendirebileceimiz deiimler yeni inaat malzemelerinde olmutur. rnein; yapay ahaplar, fiber optik plastikler, fiber karbonlar, kompozit malzemeler, kolay ekillenen, hafif, mukavemetli, yzey ilemi gerektirmeyen ve gnmzde ska kullanlan yap malzemeleridir. amzda, dnn doal renk tonlar ve malzemeleri, sosyo kltrel ve sosyo ekonomik, teknolojik, deiimlerle yerini yapay ve canllktan yoksun renk tonlarna ve malzemelere brakmtr, ki bunun da insan karamsar, asabi ve mutsuz yapt aratrmaclarca ortaya konmutur. SONU Tasarmclar gelecein mekanlarnda, insann hem huzurunu, hem de pontansiyel glerini birlikte ele almadka, i mekanlarn istenilen bir duruma getirilmesi olanaksz gibi gzkmektedir. Kimi moda, kimi zenti sonucu konfora hatta lkse yneldike i mekanlar daha yapaylamakta ve yaanlan yer olmaktan ok gsterilen yer durumuna gemektedir. rnein telal bir gnn sonunda evimize ulatmzda bir oturma odasnn ya da mutfan scak renklerle bizi karlamas bizde hem gven duygusu hem de huzur yaratr. zellikle, Trk kltrnde geleneksellemi yaam tarzndaki kimi renkleri bilinli olarak seip gnmz i mekanlarnda uygulayabilmek, kanmca insana ve insanmza duyduumuz saygnn bir gstergesi olacaktr. KAYNAKLAR Byk O, Biim, Renk Ve nsan Psikolojisi zerine Bir nceleme, 2010, (1), 5-6-11. Koral . Kentler ve Renkler, Yap Dergsi, 1997,191, (2), 88. Kkerman E. ve Gner , (1995),Anadolu Mirasnda Trk Evleri, stanbul. Aslanapa O.,(1996), Osmanl Mimarisi, stanbul. Seluk M. F., (2008),Tokat Niksar Geleneksel Mimaride Renk Aratrmas, Trakya niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Edirne. Asensio O., (2008)Design Design Furniture & Lights, China

467

468

TASARIM VE TASARIM ETM

letiim Tasarm

469

AYRI BR DSPLN OLARAK BLGLENDRME TASARIMININ GRSEL LETM TASARIMI ETMNDE TASARIMCIYA KAZANDIRDII PERSPEKTF
Ar. Gr. Banu nan UYAN DUR Gazi niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Grsel letiim Tasarm Blm, ANKARA inancuyan@gazi.edu.tr

Son yzyldaki bilimsel ve teknolojik gelimelerin sonular insanolunun hayatn kolaylatrmakla birlikte, daha ok bilgiyle karlamalarna neden olmaktadr. Gnmzde verilerin fazlalamas ve giderek karmak hale gelmesiyle, bilginin tasarm ok daha nem tamakta ve bilgilendirme tasarmnn kendine zg bir disiplin olarak grsel iletiim tasarm iindeki deerini artrmaktadr. Bilgilendirme tasarmnn amac bir bilgi gvdesini, hedef kitleye gre deien genilikte insan kitleleri tarafndan anlalabilecek ekilde kolaylatrarak sunmaktr. Crnokrak (2008: 23)a gre, bilgilendirme tasarmnn amac karmak veriyi, evrensel olarak yorumlanabilen sembolleri kullanarak, anlalabilir grsel ifadelere dntrmektir. Peterssona gre (2007: 26) ise, bilgilendirme tasarm hedeflenen alclarn bilgi gereksinimlerini karlamak amacyla, mesajn analizini, planlanmasn, sunuluunu ve anlalmasn kapsar. Bilgilendirme tasarmnn ayr bir uzmanlk alan olarak tannmas yeni olsa da, aslnda uzun bir sredir yaammzn bir paras olarak varln srdrmektedir. Kavram olarak uzun yllar grafik tasarmla birlikte, grafik tasarmn iinde var olmutur. letiim tasarm, bilgi mimarl, tipografi, dilbilim, psikoloji, ergonomi, programlama, teknoloji gibi pek ok alandan yararlanan bilgilendirme tasarm, grsel iletiim tasarmnn geni ve disiplinleraras doasnda ayr bir uzmanlk dal olarak gelimesini srdrmektedir. Deien ve gelien modern dnyada, artan bilgi trafii ayr bir uzmanlk alan olarak geliimini srdren bilgilendirme tasarmnn nemini daha da bytmtr. Karmak ve dzensiz olan bilgiyi planl ve anlalabilir biime dntren bilgilendirme tasarm, kendi iinde, katalog, yllk rapor gibi belgeler, formlar, kullanm klavuzlar, haritalar, tablo ve izelgeler, bilgi grafikleri (infografik), ynlendirmeler ve iaretleme sistemleri, yer imleri, sergileme tasarmlar, piktogramlar gibi pek ok uygulama alann kapsamaktadr. Gnlk hayatmzda, gazete, dergi, bror, sinema, televizyon, nternet gibi ortamlarda, trafik, havalimanlar, alveri merkezi gibi mekanlarda evremiz, bilgilendirme tasarm uygulamalaryla doludur. amzdaki hzl ve karmak bilgi akn dzenleyebilmek iin bu geni uygulama alanlarnn nitelikli bilgilendirme tasarmna gereksinimi vardr. Grsel iletiim tasarm eitiminde, bilgilendirme tasarmnn geni uygulama alanlarna ynelik almalarn yer almas, gnmz dnyasnn gereksinimlerini karlayabilecek donanmda tasarmc yetitirmeye nemli katklarda bulunacaktr. Baarl bir bilgilendirme tasarmnn, biimsel olarak iyi bir tasarmdan daha fazla niteliklere gereksinimi olmas renciye daha farkl bak alar ve daha sistematik bir dnce yaps kazandrabilir. Bilgilendirme tasarm, iletiim tasarm, boyutlu tasarm, elektronik ortam, bilgi mimarl, ergonomi, istatistik gibi farkl alanlarla balar olan disiplinleraras bir yaklama sahiptir. Bilgilendirme tasarm, metotlarndan faydaland bu disiplinlerarasnda balantlar kurup ortak bir kavramsal yap oluturmaktadr. Irwinin (2002:3) bilgilendirme tasarmcs tanmndaki nitelikler de bilgilendirme tasarmnn disiplinleraras yaklamn belirtmektedir. Bilgilendirme tasarmclar, bir tasarmcnn tm yetenek ve becerilerini, bir bilim adamnn ya da matematikinin problem zme ustal ve titizlii ile birletirebilen, aratrma drtsne sahip, merakl ve inat olabilen zel insanlardr.

470

Grnt 1 ve 2deki bilgi grafikleri bilgilendirme tasarmnn disiplinleraras doasna rnek olarak verilebilir. Grnt 1deki bilgi grafii dnya apnda en iyi 100 matematik merkezlerinin son 10 ylda bilimsel makale bana aldklar atf saysn gstermektedir. ili niversitesindeki Matematiksel Modelleme Merkezinin (CMM-Center for Mathematical Modelling) hazrlad bilgi grafiinde, dnyadaki dier matematik enstitleri bilimsel makale bana den atf saysna gre sralanm ve ilgili merkezin yayn ve atf saysyla kyaslanmtr. Grnt 2de, ngiliz Bilimler Akademisinin Proceedings of The Royal Society, Biological Sciences adl dergisinde yaymlanan Dinozorlar ve Kretase Dnemi Kara Yaam Evrimi (Dinosaurs and the Cretaceous Terrestrial Revolution) adl makalede, son aratrmalara dayanarak snflandrlan dinozor trlerini gstermek iin bilgilendirme grafiinden yaralanlmtr. Her iki almada da kapsaml ve karmak bilgiler sistemli bir biimde sunulmaya allmtr. Youn verileri dz yazyla vermektense, belli bir konuyla ilgili youn, karmak bilgileri ve sreleri kolay alglanabilecek ekilde grselletiren bilgi grafikleriyle sunmak ok daha etkili ve dikkat ekici olmaktadr. Bilginin ekici ve cazip biimde sunulmas kullanclarn bilgiyi okuma ve kullanma oranlarn etkilemektedir.

Grnt 1. ilili tasarmc Juan Pablo De Gregorio tarafndan tasarlana En iyi 100 Matematik Merkezi balkl bilgi grafii.

Grnt 2. Dinozorlarn Evrim Aac konulu bilgilendirme grafii.

471

rneklerdekine benzer bir almann sonulandrlabilmesi iin ncelikle grselletirilecek konuyla ilgili ciddi bir aratrma, kimi zaman bilim adamlaryla ibirlii ve ortak allma salanlmas gerekmektedir. Bu noktada tasarmcnn grsel tasarm yeteneinin yannda kendi alan dndaki dier konular alglamaya ak oluu, ilgili konun iine abuk dahil olup yorumlayabilmesi ve tekrar kurgulayarak estetik olarak etkili bir biimde tekrar grselletirebilmesi gerekir. Grsel iletiim tasarm eitimi iinde bu disiplinleraras yaklam anlaynn ve gerektiinde daha sistematik dnebilme yeteneinin kazandrlmas, tasarmcnn gcn artraca aktr. Grsel iletiim tasarm eitimde, tasarm rencisi, bilgilendirme tasarmnn dier uygulama alanlarndan olan form tasarm ile bilgiyi snflandrarak sunabilmeyi; kullanm klavuzu tasarmyla, teknoloji ve sanayinin ilerlemesiyle birlikte ortaya kan pek ok yeni rnn kullanmn tketiciye en ak ekilde anlatabilmeyi; harita tasarmyla, belirli bir alanda youn ve katmanl bilgiyi grselletirebilmeyi; tablo ve izelgelerle, youn verileri ve matematiksel deerleri grselletirebilmeyi; kendi iinde olduka geni bir alan olan evresel grafik tasarm ile de, ynlendirme ve iaretleme tasarm, sergileme tasarm, yer imleri ve piktogramlar gibi pek ok alt bal renme olana bulacaktr. Bilgilendirme tasarmn btn bu alt balklar, modern dnyada artan bilgi trafiini dzenleyerek, planl, anlalr ve grsel olarak etkili bir biimde sunabilmeyi amalamaktadr. amzn gereksinim duyduu nitelikli bilgilendirme tasarm karmak hayat dzenleyen ve kolaylatran bir ara olmann yannda baka konularda da pek ok kazanmlar salayabilmektedir. Grsellik, ierik ve kullanllk asndan iyi tasarlanm bir bilgilendirme tasarm, verileri grselletirerek hedeflenen izleyicileri ikna etmek, ynlendirmek ve harekete geirmek iin gl bir aratr. Bilgilendirme tasarm, verileri grsel olarak aydnlatr, karmak bir hikayeyi basitletirip, zetleyerek tarafsz bir ortam salayabilir. Verileri grsel bir biime dntrmek baka trl grnr olamayan rntleri ortaya karmaya yardm etmektedir. Emersona gre (2008: 11) de, verileri bir ema veya grafikte yeniden sunmak daha geni eilimleri, belirli demografikler, corafyalar veya zaman aralklar etrafndaki beklenmedik kmelenmeleri ortaya karabilir. 1859da Doktor John Snowun Londradaki kolera salgn sonucunda meydana gelen lmlerin nedenlerini belirlemek amacyla hazrlad kent haritas, bilgilendirme tasarmnn, gzle grlmeyen rntleri ortaya karma ve nemli kararlara etki etme zelliine iyi bir rnektir (bkz. Grnt 3) Hazrlad harita, Broad sokanda bulunan su pompas evresinde, enfeksiyonlarn bir rnts olduunu ortaya karmtr. Bylece, grevlileri pompay kapatmak iin harekete geirmeye yetecek kantlar toplam ve ardndan salgn ksa srede sona ermitir. Snowun salgnn kirlenen suyla yayldn ortaya karan almas, daha nce fark edilmeyen bir rnty ortaya karm, gl bir kant nitelii tayarak kamu sal konusunda gerekli nlemlerin alnabilmesi iin grevlileri ikna etmitir.

Grnt 3. John Snow tarafndan 1859da hazrlanan, Broad Sokann ortasndaki su pompas ve yaknlarndaki lmleri gsteren harita
472

Bilgilendirme tasarm, verileri ok daha dikkat uyandracak ekilde sunarak, insanlarn grlerini etkileyebilen bir grsel iletiim tasarm disiplinidir. Grnt 4deki grafik, 2007 ylnn Ocak aynda, New York Timesta, Irakta gerekleen lmleri gstermek amacyla tasarlanmtr. Grafikte, lmlerin nedeni, yeri, says ve hangi tarihte gerekletii grlebilmektedir. Sivil, asker ve ya polis, her biri iin ayr bir figr izimi belirlenmitir. Her figr sol st kesindeki ikonla lm nedenini gstermekte ve bir izgiyle haritada lm yerine balanmaktadr. Basit bir isim listesi veya saylar yerine, bu verilerin grselletirilmesi ve haritann zerinde kullanlmas lke genelindeki gvenlik ve emniyet eksiklii fikrine daha etkili bir vurgu salamaktadr. Bilgilendirme tasarm, tketicilerin kararlarn ynlendirebilir ve bir deiim gc yaratabilir. rnein, bir ime suyunun kaynanda ielenmi olduuna dair piktogram tketicilerin satn alma kararlarn etkilerken, ambalajn geri dntrlebilir malzemeden retildiini ya da ambalajlanan rnn gda olduunu belirten piktogramlar tketiciler iin ynlendirici olabilmektedir (bkz. Grnt 5).

Grnt 4. Ocak 2007de Adriana Linsde Albuquerque ve Alicia Cheng tarafndan New York Times iin tasarlanan bilgi grafii.

Grnt 5. Ambalaj zerinde kullanlan kaynanda ielenmitir, geri dntrlebilir ve iinde gda vardr piktogramlar. Bilgilendirme tasarm, aktarlmak istenen bilgi ieriksel ve grsel olarak iyi yorumlandnda, hem kullanl ve estetik hem de ikna edici ve ynlendirici gl bir aratr. Grsel iletiim tasarm eitiminde bu aracn gcnn ve deerinin kavratlmas nemli artlar salayacaktr. Gnmz dnyasnn gereksinimleri, grsel iletiim tasarmcsna estetik ve kullanl tasarm rnleri retmenin tesinde sorumluluklar yklemektedir. Yaamakta olduumuz karmak dnya, grsel iletiim tasarmcsndan disiplinleraras ibirliine dayal alma anlayna uyum salayabilen, srekli gelien teknolojiye hakim, grsel iletiimin gcnn ve tasarmc olarak tad sorumluluun farknda, problem zebilen, sistematik dnebilen ve kavramlar retebilen donanmda olmasn
473

beklemektedir. Bir meslek olarak giderek daha btnlemi hale dnen bilgilendirme tasarmnda, tanm olarak netlemeye balayan bilgilendirme tasarmcs kavram, an beklentilerine cevap vereme arayndadr. Karmak bilgileri tasarlama amacnda olan bilgilendirme tasarmcs, grsel tasarm yeteneklerine sahip olmann yannda, sistematik dnme, zmleyici ve kurgulayc da olabilmelidir. Bir tasarmcnn bilgilendirme tasarmcs olarak adlandrlabilmesi iin tek belirleyici zellik bilgilendirme tasarmnn uygulama alanlarnda rn veriyor olmas deildir. Norwooda gre (2006:21) bilgilendirme tasarmclarn dier tasarmclardan ayran davran, ortaya kan rnn de tesinde bak as ve gzlemdir. Bu bak as ve nitelikler, grsel iletiim tasarm eitimde tasarm rencilerine daha geni bir perspektif kazandracaktr. Bu balamda, bilgilendirme tasarmnn, grsel iletiim tasarm eitimi iinde kendine yer edinebilmesi, gnmz dnyasnda, grsel tasarm yeteneklerine sahip olmann yannda, sistematik dnebilen, zmleyici ve kurgulayc olabilen, daha gl ve daha fazla sz sahibi tasarmclar yetitirilmesine katkda bulunacaktr. KAYNAKLAR Albuquerque, A.L. & Cheng, A. (2007), New York Times, Irakta 31 Gn, (01.09.2010), http://www. nytimes.com/2007/02/03/opinion/04opchart.html?ref=opinion Barras C. & Marshall M. (2008), Dinozorlarn Evrim Aac, (15.09.2010), http://www.newscientist.com/article/dn14392-dinosaur-evolutionary-tree-unveiled.html Bowker, D. (2008), Feature: Signs of the Times:Infographics, International Designers Networks Magazine, 15, 37-40. Crnokrak, P. (2008), Feature: Signs of the Times:Infographics, International Designers Networks Magazine, 15, 23-25. Emerson, J. (2008), Visualizing Information for Advocacy, Tactical Technology Collective, (15.10.2010), http://www.tacticaltech.org/infodesign Flickr, En iyi 100 Matematik Merkezi, (01.11.2010), http://www.flickr.com/photos/de_gregorio/sets/72157602235957120/ Gler, T. (2009), Bilgilendirme Tasarmn Uygulama Alanlar, Grafik Tasarm Dergisi, 28, 48-53. Horn, R. E. (2009), Bilgilendirme Tasarm: Yeni Bir Meslein Douu, Grafik Tasarm Dergisi, 28, 30-39. IDX Information Design Exchange. Development of International Core Competencies and Student and Faculty Exchange in Information Design, (25.10.2010), http://www.iiid.net/ Irwin, T. (2002), Information Design: What is it and Who does it?, AIGA - CLEAR - The Journal of Information Design (Elektronik Blten). Lee, P. M., Materials for the History of Statistics, (01.09.2010), http://www.york.ac.uk/depts/ maths/histstat/snow_map.htm Norwood, A. (2006), Bilgiyi Yalnlkla Alglanabilir Hale Getirmek, Grafik Tasarm Dergisi, 3, 18-22. OGrady, J.V., OGrady, K. V. (2008), The Information Design Handbook, How, USA Pettersson, R. (2007), Selected Readings, Tullinge. Rajamanickam, V. (2005), Infographics Seminar Handout, Ahmedabad. Schuller, G. (2007), Information Design = Complexity+Interdisciplinarity+Experiment, AIGA - CLEAR - The Journal of Information Design (Elektronik Blten).

474

LETM TASARIMI ETM YNTEMLERNDE BR DERS FORMASYONU RNE; SANAT VE KLTREL SYLEM ZMLEMELER
r. Gr. Hale TORUN stanbul Kltr niversitesi Sanat ve Tasarm Fakltesi, letiim Tasarm Blm, STANBUL hale.torun@gmail.com

Giri Sanat ve Tasarm kavramlarnn birlikte kullanld bir alan olarak kabul edilen letiim Tasarm blmleri, niversitelerimizde yeni bir yaplanma olarak karmza kmaktadr. Sanat, yaratlan ve retilen bir kavramdr. Dolaysyla da iletiimden ayr dnlemez. letiimin temel retisi olan hmaniter almalardr. letiim Tasarmnda renilecek derslerin programnda birinci snftan itibaren hedeflenen ders Sanat ve Kltrel Sylem zmlemeleri dersidir. Bu dersin amac belirlenen ve dnya zerinde nemli kltrel ve siyasal sylemlerin ierdii metinler zerinden kltrleraras kavramnn tasarmlarda kullanlmasdr. Kltrel sylem rnei ieren rnek metinlerin sanat ve iletiimde zmlenii Hedeflenen Sanat ve Kltrel Sylem zmlemeleri dersinin amac; Mitoloji, Tarih, Siyaset, Felsefe ve dier Sosyal Bilimlerin yardm ile Hmaniter almalara yol amaktr. nsan bilimlerinin (Hmanizmann) konusunu ise insan ve insann iinde olduu birimler, olaylar oluturur. (Aziz, 2008:5) Derste veri kayna olarak seilen temel eserler zerinden gidilecek olan planda ilk sra Platonun Devlet adl eseridir. Bu eserin iletiim tasarm dersindeki amac Devlet adl yaptn M.. 4.yzylda hazrlanm ok boyutlu bir eser olmasdr. Yaptta Platon tarafndan tasarlanan idealar dnyasnn devleti, kuramsal bir yaklam olarak anlatlmaktadr ve buradaki temel anlay, ordudan kentlemeye kadar rgtlenebilen bir sosyal yaam dncesi ile toplumun nasl ynetilebilecei dncesidir. Sylem, (discourse), metinler zerinden harekete geebilmektedir. Bu yzden metinlerin gc paralandka aa kan bir patlayc gibi farkl disiplinleri retmektedir. Platonun devletinin metnini paraladnzda ortaya siyasal ve felsefi bir tartmay ateleyen gl bir kltrel tasar ortaya kar, ve sylemin kendisi tasarya dnr. Paul Riceour iin Sylem; dilbilimcinin dil- sistemleri veya lingistik kodlar diye adlandrd eylerin karldr. (Riceour, 2002: 101) letiim tasarmnda temel olan da bu kodlar okumaktr. Okunabilir kodlara katk olabilmesi asndan seilen ikinci yapt; Thomas Moreun topya adl eseridir. topya ise 16. Yzyl Avrupa siyasal ve sosyal yaamnn ideolojik boyutunu edebi bir dille anlatr. Eretilemeler bu eserde o kadar gldr ki Thomas More, zgr bir lke ve mlkiyetsiz yaam tasarlayarak sanatsal bir biimde adalet kavramn sorgular. Sanat yaptlarnn pek ok rneinde kullanlan topya kavramnn ardndan Erasmusun Delilie vg adl eseri zmlemeye almaktadr. 16. Yzyln siyasal ve sanatsal ironisinden bahseden Erasmus, zellikle sanat eserlerinde ska kullanlan bir kavram baka bir kavramla aklama yntemini kullanr. Kltrel ve politik sylemini mitoloji ve retorii kullanarak aktarr. Eserini Thomas More iin yazdn ska belirten Erasmusun okunmasyla birlikte; Her iki yazarn dmyasndan Avrupa ideolojisinin ve modern sanatnn temel talar renebilmektedir. Sanatsal tasar ve aratrmann retorii metinlerle balar. (Nelson ve dierleri, 2002: 101) Retorie dayal metin okuma tarz, kendisine katkda bulunan pek ok dnrn yapt ile biimlenir. J.J. Rouseaunun Toplum Szlemesi dersin nc nemli metnidir. Feodal toplumdan, Fransz devrimine kadar olan srete nemli bir politik sylem rnei olan bu yaptta koloniyel yaamdan ulus topluma geite toplumun fertlerinin birbirlerine olan haklar ve devlete bak
475

alar incelenir. Toplumsal yasann dnda beklentilerin olumasn engellemek amac ile kesin bir yasal kurallar zinciri getiren bu eserin okunuu ile zgrlk ve entellektelizmin ve bilginin dou kltrlerindeki yansmalarn da ona bal dier metinlerde grmek mmkndr. Eco 1962de kuramsal nitelikli bir yorumlama, bir eletiri kitab olan Opera Apertaya (Ak yapt) gre yazn ve plastik sanat rnleri ile mzik yaptlarnn oul yorumlar yaratma, oul yorumlar yol ama yetenei ile var olduunu ileri srd. Ecoya gre, Bu tr sanat yaptlar hibir gerekliin azaltamayaca apraz okumalara olanak salar. Sanat anlay asndan bir sanat yapt snrsz sayda yorum diline aktarabilir. (Rfat: 2004: 31) Sanat yaptnn yoruma akl ile birlikte okunmas gereken sylemlerin hepsi olarak baka bir tarihsel dnemde karln bulabilir. Kar sylem olarak dou ve batnn tm gstergelerini bir arada okumak mmkndr. Szgelimi Von Trieryi Alice Harikalar diyarnda ile zmlemek mmkndr. Bu eserlerde de okunan rneklerden Farabinin El- Medinetl Fazla adl eseri ile Moreun topyas karlamal olarak apraz okunabilir. Metinleraraslk kavramnde bir metin hem tarih hem toplum iinde deerlendirilmektedir. Her metinde baka baka metinlerin varln kabul etmek gerekmektedir. rnee geri dnersek, Farabi, More gibi uygar olarak nitelendirilecek kentlerin zellikleri zerinde durur. bn-i Haldunun Mukaddime adl eseri referans olarak bir yan okuma ile Platondan apraz okunabilir. (Bkz ekil:1, ekil: 2)

ekil 1.

ekil 2.

Bu tarz grler sanat ve iletiim tasarm yapacak olanlar kelimenin tam anlam ile motive edebilmektedir. Birinci dnem okumalarnn sonunda metinleri ortak alanlar olarak okuyan tm tasarmclar iin bir kltrelaras felesefe btn olumutur. nsanlar toplum ierisinde yaar ve yaratrlar. Bireyler, iinde yaadklar zamandan, herangi bir dilde, bakalarnn daha nce yapm olduklarndan ya da e zamanl olarak yaptklarndan kopuk deillerdir. Bu yzden, insanlarn yaptklar ya da rettikleri baka hereyin tarihi olduu gibi bir bilim, sanat ve din tarihi ya da birden fazla tarihleri vardr. (Wimmer, 2009: 1-2) Dantenin Araf adl eserinin Salvador Daliye kadar verdii esin tartlamaz. Amerikan ve Avrupa sinemasnn pek ok rneinde ve senaryolarnda bu okumalar alt metinler biiminde dizilirler ve nemli bir yap oluturururlar. Grsel sanatlar birer okuma sanatdr. Sausser ve onu izleyen gstergebilimcilere gre gstergeler arasnda iki yapsal ilikinin varln ne srmektedir ki, bunlar; semeye dayanan dizisel (paradigmatik) ve birletirmeye dayal olan (syntagmatic) dizimsel iliki olmaktadr. (Parsa ve Parsa, 2002:27) Bu karma gre bir metnin dizimsel zmlemesi, metnin grnmeyen alt anlatmn anlamn vermektedir.

476

Sonu letiim Tasarm Eitim Yntemlerinde Bir Ders Formasyonu rnei; Sanat ve Kltrel Sylem zmlemeleri adl almada geleneksel sanat ve iletiim derslerinin tesinde alternatif bilim ve bilgi dnyasnn tm alanlarndan yararlanmak gerei sonucuna varlmtr. Disiplinleraras alma, kltrel almalar alanna nemli bir yer amaktadr. Sanat tasarmnn insan bilgisi ve dncesine hizmet eden tm metinler insanlk tarihinin ortak dilidir. Felsefe, sanat, mitoloji, tarih gibi alanlarn nemli metinler ierisinde renilmeli ve bu metinlerin d gcne olan katklar gzard edilmemelidir. Sanat ve iletiimin ortak noktas olan tasarmn karlatrmal tm alanlarda kullanlabilir bir zellii vardr. niversitelerin sanatla ilgili blmlerinde okutulmas gereken metinlerin belirli kavramlar ve temalar ortaya atlarak birbirlerine balantl olarak aktarlmas gerekmektedir. Gzel sanatlarn temelinde gerekleen psikolojik drtlerin insanlk tarihinden ayr olduunu dnmek imkanszdr. Alternatif bir ders formasyonu olarak sunulan Kltrel Sylem zmlemeleri yalnzca sanat tasarm faklteleri iin deil, ayn zamanda stanbul Kltr niversitesi Uluslararas likiler blmlerine de alternatif ders olarak sunulmu ve kabul grmtr. stanbul Kltr niversitesi Sanat ve Tasarm Fakltesinde be yl boyunca verilen bu derslerin sonucunda rencilerin bir sanat yapt hakknda ok daha yaratc ve derin dncelere sahip olduklar grlmtr. rencilerin sanat felsefe tarih ve mitoloji alanlarnda grlen bu ortak dersler daha sonra ikinci snfta Grsel Metinsel zmleme Dersleri olarak devam ettirilmitir. Bu derslerde ise daha ok modern sanat ve bilin arasndaki balanty zebilme yetisini kazanmalarn salamtr. Dikkatli bir eitimle Avrupa ve ABD de, Sanat Tasarm ve letiim blmlerinde okutulan derslere ulamak mmkndr. Ancak bu konuda alnmas gereken ilk nlem; rencileri ele alnan metinler konusunda yeterince bilgili olmalarn salamak ve metinleraras almay reterek baka metinleri bulmalarn salamaktr. Bylelikle renci kendi metnini kendi yazmay renebilecek ve sanat tasarm alannda yaratc olmay hedefleyebileceklerdir. KAYNAKLAR Aziz, A. (2008), Sosyal Bilimlerde Aratrma Yntemleri, 1. Basm, Nobel Yaynevi, stanbul: John S. Nelson, Allan Megill, Donald N.. McCloskey (2002) Aratrma Retorii, nsan Bilimlerinde Retorie Dn, (2004), (Derleme ve eviri; Hsamettin Arslan), Paradigma Yaynlar, stanbul. Erasmus D., Delilie vg, (2009), Kabalc Yaynlar, stanbul. More T., topya, (2009), Kabalc Yaynevi, stanbul. bn-i Haldun, Mukaddime, (1988), Dergah Yaynlar, stanbul. Farabi, El- Medinetl Fazla (1990), MEB, stanbul Riceour, P. Metin modeli; Bir Metin Olarak Anlaml Eylem, Hermeneutik ve Hmaniter Disiplinler, (Derleme ve eviri;) Hsamettin Arslan, Paradigma Yaynlar, stanbul. Parsa S, Parsa A., Gstergebilim zm Yntemleri, (2002), Ege niversitesi Basmevi, zmir. Pskllolu A., Trke Szlk, (2007), Can Yaynlar, stanbul. Platon, Devlet, (2008), Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul. Rifat M, Yaklamlaryla Eletiri Kuramclar, Sel Yaynclk Wimmer M, Kltrleraras Felsefe, (2009) Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul.

477

GRSEL LETMDE LLUSTRASYONUN BLMSEL VER AKTARIMINDAK ROL

Ar. Gr. Mine KK Yrd. Do. Dr. Levent MERCN Dumlupnar niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi Grafik Blm, KTAHYA minesku@yahoo.co.uk, leventmercin@dumlupinar.edu.tr

GRME VE BLG ARASINDAK LK Tarih boyunca insanolu iinde bulunduu ortam tanmaya ve zmlemeye alm, elde ettii bilgiye daha sonraki tanmlamalarnda bavurarak bilginin srekliliini salamtr. Bilgi edinmeyi ve bu bilgiyi kullanmay konu edinen sibernetik anlayna gre, insann dier insanlarla, elerle ya da toplum ile olan ilikisi sadece haberleme veya bilgi alverii ile salanmaktadr. Bilgi d evre ile iletiim kurarak uyum salamay ve etkin bir ekilde toplum iinde yer edinmeyi gerekletirmektedir. letiimde alglamann nemi byktr. Bu nedenle alglanabilirlik tablolar, emalar, grafikler, fotoraflar, illstrasyonlar gibi iletiimi salayan eitli formasyonlarda gerekletirilebilir. Teknolojinin gelimesi de bu yardmc aralarn anlatm ve ifade zellikleriyle n plana kmasn salam ve 20. yzyl Grnt Yzyl haline getirmitir. Grme konumadan nce gelir. ocuk konumaya balamadan nce bakp tanmay renir. Baka bir anlamda da grme szcklerden nce gelir(Berger, 1999:7) Bergerin cmlelerinden de anlald gibi bilgi grerek renilir. Son yllarda birok bilim dal bata eitim materyalleri olmak zere alanlar ile ilgili gelimeleri grsellii n planda tutarak aktarmaktadr. Bunun nedeni alglama aamasnda grme yetisinin dier duyulara gre daha n planda olduu dncesinin baskn olmasdr. nsanlarn alglama ve davran biimlerindeki ortak igdsellik aratrldnda; birok olay, durum, renk ve biim karsnda ayn alglama ve davran zelliklerini gsterdikleri gzlemlenmitir. (Tunkan,1990:275) Bundan dolay grsel iletiim renme asndan olduka nemlidir. Maara duvarlarna yaplm ilk resimler de bu durumun en iyi aklayc rnekleridir. Ayn ekilde yzyllardr baz bilgileri iaret yada sembollerle evrensel bir anlatm dili oluturarak iletiimimizi salamaktayz.

ekil 1. Lascaux Maara Duvarlarnda Yer Alan Bir Resim

ekil 2. Geri dnm temsil eden sembol

ekil 3. Olimpiyat oyunlar resmi logosu

Grsel iletiim, retim, tketim, dnsel ve duygusal duyularmz etkileyen ve gelitiren bir yntemdir. Bu yntemin eitim iinde n planda tutulmas, motivasyonun artmasna ve renimin kalc olmasna imkan salamaktadr.

478

GREREK BLG EDNME Genel anlamyla illstrasyon, resimleme anlamna gelmektedir. Bu nedenle sanat dnda herhangi bir bilim alannda gerekletirilen resimlemeler de illstrasyon olarak kabul edilebilir. llstrasyon bazen fotorafn yeterli olmad durumlarda bazen de metin ve fikirlerin tanmlanmas, aklanmas ve anlamnn glendirilmesi amacyla yaplr. llstrasyonlarda genellikle konunun anlatlmas amaland iin, onu dier resimlerden ayran en nemli zelliklerinden biri, kitlelere yanstlmak istenen mesajlara betimleyici ve yorumlayc nitelikler yklemesidir. Bunun dnda illstrasyondan eitim srecindeki gelimelerin kolaylkla izlenmesini ve bilginin zmsenmesini salad iin de yararlanlmaktadr. Bilimsel ifadenin glendirilmesi ve verilmek istenen mesajn kolay alglatlarak kalc olmas iin de illstrasyon etkili bir aratr. Teknolojinin srekli geliim iinde olmas illstrasyon tekniklerinde de teknolojinin kullanlmasna ve bilim dallar iin yeni grselletirme ve sunum ekillerinin oluturulmasna imkan salamaktadr. Gemii yzyllar ncesine dayanan botanik illstrasyon gelenei de ayn ekilde zamana ayak uydurmak zorunda kalan bir alandr. Doada var olan bilginin paylam aamasnda nceleri suluboya ve karakalem teknikleri kullanlmaktayd. Zamanla yalboya, akrilik ve birok alternatif illstrasyon teknikleri kullanlmaya baland. Gnmzde ise bilgisayar destekli illstrasyon teknikleri kullanlmaktadr. Fotoraf makinesi gibi birok grntleme cihaz olmasna ramen bilginin ayrntl bir ekilde sunumu aamasnda illstrasyona ihtiya duyulmaktadr. Amerikal botanik illstrayon tasarmcs Steve Buchanan da bu ihtiyac karlayarak bu bilim alanna hizmet veren tasarmclardan biridir. Grnt kalitesi olduka yksek olan gereki illstrasyonlar tasarlamaktadr. Bitkinin her bir parasnn ayrntl bir ekilde grlmesini salamaktadr. (Simpson and Barnes, 2008:269)

ekil 4. Steve Buchanan, 2007

ekil 5. Niki Simpson tarafndan tasarlanan illstratif bir dzenleme

Ayrnt, bilim dallar iin zerinde durulan bir noktadr. Her bir ayrnt yeni bir bilginin olumasna ortam hazrlayabilir. Bu sistem ierisinde bilginin aktarm ise szel, yazl ve grsel yntemlerle gerekletirilmektedir. Ancak kiiler dinlediklerinin %10unu, grdklerinin ise %80ininden fazlasn renmektedirler. (nal, 2001:325) Bu balamda grseller bilgi aktarmnda nemli bir unsurdur. Dil, insanlar aras iletiimi salayan bir aratr ve ayn zamanda imgeleri kullanma yntemiyle iletiim kurmaktadr. Bir eyi en geree yakn temsil etmenin yolu onu olduu gibi grselletirmektir. (etinkaya, 2006: 54) llstrasyon bu srada devreye giren bir aktarm tekniidir. Botanik illstrasyonlarnn dnda her bir bilim alan kendine has illstrasyon tekniklerini retmektedir. Saysal verinin n planda olduunu dndmz matematik alannda dahi illstrasyonlara rastlamaktadr. Arkeolojik kazlarda elde ettiimiz kalntlarn gnmze kazandrlmas aamasnda uzmanlar tarafndan buluntularn grselleri oluturularak izleyicilere bilgi aktarm salanmaktadr. Kimyasal alanda gerekletirilen deneylerin grselletirilmesinde, biyoloji alannda canllarn organizma zelliklerinin aktarmnda, endstriyel rnlerin tasarm aamasnda ve buna benzer bir ok alanda illstrasyon nemli bir bilimsel veri aktarm aracdr.

479

ekil 6. Endstriyel llstrasyon rnei

ekil 7. Biyolojik llstrasyon rnei

ekil 8. Arkeolojil illstrasyon rnei

SONU Her bir bilim dal kendi iinde bilgi retirken dier bilim dallarndan da bu bilginin gelitirilmesi aamasnda yardm alr. Gelitirilen ve ortaya atlan fikirler uluslararas alanda ilgili alanlardaki uzmanlara sunulmaktadr. Sunum aamasnda yaznn yannda grsellere de ihtiya duyulmaktadr. Gnmz dnyasnda iletiim zamanla doru orantl bir yol izlemektedir. En ksa zamanda en ksa iletiim yntemleri aratrlmakta ve eitli yntemler denenmektedir. Grseller bu balamda yazya gre daha hzl anlatm arac olma zellii tamaktadr. Konuulan ve yazlan veriye somut gndermeler yapmaktadr. Resim ve yaznn bir arada olduu illstrasyonlar sayfada anlatlan konunun bir grnt zerinde aktarlmasn salamaktadr. Bu kolaylk illstrasyon tasarm alannda yeni alanlar olumasna imkan salamaktadr. Ancak bir ok bilim dal kendi grselini kendi retme mantnda almalarn srdrmektedir. Bu yntem iinde oluturulan grselleri tasarm asndan deerlendirdiimiz zaman alglanabilirlik asndan yetersiz olduunu sylemek mmkndr. Bu nedenle bilim dallarnn tasarmclarla birlikte almas gerekmektedir. Oluturulan grsellerde somutlatrma, ikonikletirme, tekrarlama, ssleme, simgeleme, dzenleme, aklama ilevlerinin yerine getirilmesi amalanmaldr. Bunun dnda en nemli dikkat edilmesi gereken unsur ise alglanabilirliktir. Grseller, bilginin en basit ekilde ancak en ince ayrntsna kadar aktarabilecek ekilde hazrlanmaldr. Teknolojinin her an gelitii bir dnemde grnt nemli bir dili oluturmaktadr. Birok bilim dalnda kullanlmasnn yannda henz baz bilim dallar grselletirme tekniklerini hala klasik yntemlerle srdrmektedir. Gelecekte bilgi tamamen videolar araclyla ve yeni birok grselletirme tekniiyle aktarlacaktr. Bu nedenle bilim dallar arasndaki ibirliinin daha iyi olmas ve her bilim dalnn iletiim teknolojisini yakndan tanmasna gerek duyulmaktadr. KAYNAKLAR Berger, John (1999). Grme Biimleri. Metis Yaynlar, stanbul. etinkata, Emrah (2006). 2 Boyutluluktan 3 Boyutlulua Gei: Grafiksel Form Tasarlama. Yksek Lisans Tezi. Yldz Teknik niversitesi, stanbul. nal, Figen (2001). Eitim letiiminde Grsel leti Tasarm, Kurgu Dergisi, 18:325-336 Simpson, Niki and Barnes, Peter G. (2008). Photography and Contemporary Botanical lustration. Curtiss Botanical Magazine 25 (3):258-280 Tunkan, Ergun (1990). Grafik Sanatnn Uyarc Olarak Kullanm, 8:275-279
480

GRSEL LETM SRECNDE ALGI-YARATICILIK LKSNN ETMLE AKTARILMASI

Yrd. Do. Dr. yk Ezgi YILDIZ, Ar. Gr. Ceyda DENEL stanbul Kltr niversitesi, Sanat ve Tasarm Fakltesi, letiim Sanatlar Blm, STANBUL e.yildiz@iku.edu.tr, c.denecli@iku.edu.tr

GR nsanlar evrelerindeki nesneleri ncelikli olarak grerek alglamaya altklarndan grme duyusu insanolunun en gl duyularndandr. Bu nedenle grsel iletiimin incelenmesinde algnn ve grsel algnn gl etkisinden sz edilebilir. Grsel alg; temelde biyolojik bir srecin sonucunda gereklemektedir. Ancak, alglama srecini yalnzca biyolojik bir sre olarak snrlamamak gerekmektedir. Algnn, kltrel ve psikolojik etmenlerin etkisiyle de biimlendii de gz nnde bulundurulmaldr. amzda grsel iletiim alannda, grmenin, algnn nemi gemie gre daha byktr. Bu nedenle grme ile alglama arasndaki iliki farkl disiplinlerin alma konusu olmaktadr. rnein; pazarlama alannda, reklamclkta, sanatta grsel alg kavram eitli alardan incelenmektedir. Kreselleerek klen dnyamzdaki metropollerde bireylerin gndelik yaamda grsel imgelerin farkna varmalarnda da alg kavram ne kmaktadr. Tm bu nedenlerden tr de grsel alg kavram gnmzde eitim srecinde de nemli bir yere sahiptir. Bu almada da alg ve grsel alg kavram eitli alardan ele alnarak, grsel algnn eitim yoluyla gelitirilebilirlii zerinde durulacaktr. ALGI VE GRSEL ALGI 20. yzyln bandan gnmze kadar geen srete iletiim ve teknik alanlardaki deiimlerin etkisiyle ekillenen dnyamz hzla farkllamaktadr. Dnya genelinde yaanan bu farkllamalar ve dnmleri toplumsal yaamda oluan kimi yenilikler de izlemitir. Bir ok unsurun etkisi altnda ekillenen bu yeni dnyada temel dncesi grsel kltrel elere dayanan yeni kltrel yaklamlar, kavramlar ve alglamalar gndemdedir. Tm toplumsal srelerin grselliin etkisi altnda kald ve her eyin grselletii dnyamzda, alg ve grsel alg kavramlar n plana kmaktadr. nsanolunun duyularndan biri olan grme duyusu, onun evresinde yaanan olaylar ncelikle grerek tanmlamaya ve anlamaya almasnn ardndan tepki gstermesini salamasndan tr dier duyulara oranla nem tamaktadr (Ketenci ve Bilgili, 2006: 265). Yazl kltrden grsel kltre doru bir deiimin gndeme geldii amzda teknolojinin egemenliindeki bireylerin yaamlarna grme edimi ncelikli olarak yn vermektedir. Grme ediminin egemenlii de, yazl kltrn rn olan homo sapiensin yani bilen insann yerini zamanla homo-vidense yani gren insana brakmasna neden olmutur (Sartori,2004:11). Grselliin baat konuma ulat gnmzde bireyler asndan grme edimi vazgeilmez ve dnyay alglama konusunda en gl edimlerdendir. Birey grsel alg edimiyle evresini anlamlandrr ve sz konusu alg eitim araclyla sekilendirilebilmektedir. Bu nedenle ncelikli olarak alg ve grsel alg kavramlarn eitli boyutlaryla incelemek ve renim srecinde grsel algnn nasl biimlendirilebileceini anlamak renim asndan yerinde olcacaktr. Bireylerin beklentileri evrelerini, nesneleri, olgular, alglama ve anlamlandrma biimlerini belirlemektedir. Bireyler, evrelerinden gelen uyarclar dorudan olduklar biimde alglamamaktadrlar. Alglama sreci bireyin zihinsel ileyii, gemi yaants, gdlenmilik dzeyi vb. pek ok unsurdan etkilenmektedir. Bu durum da bireyin belleindeki bilginin objektif gerek
481

deil alglanan gerek olmasna neden olmaktadr (Senemolu,2005: 293). Gnmzde grsel kltrle evrelenen yaam, alg kavramnn yan sra grsel alg kavramnn da eitli boyutlaryla irdelenmesi gerektii sonucunu dourmaktadr. Temelde biyolojik bir srece dayansa da yukarda ifade edildii zere, alg ve grsel alg srecini etkileyen birok evresel, fiziksel, kiisel, kltrel vb. etmenler bulunmaktadr. Bu durum, gerekliin bireyler tarafndan farkl biimlerde yorumlanna neden olabilmektedir. Ancak yine de grsel alg kavramn ele alrken, kavramn zn alglayabilmek iin ncelikli olarak biyolojik sreci de ksaca irdelemek gerekmektedir. Grsel algya; biyolojik temelli yaklaldnda drtlere ve duyulara dayand grlmektedir. Duyular, drtlere ynelik fiziksel tepkilerdir ve tek balarna bir anlam tamamaktadrlar. rnein gzlerdeki sinir hcrelerinin karar verme yetisi olmadndan, bilgiyi beyne tamaktadrlar. Beyin ise; bu gelen grnty yorumlayabilmektedir. Grsel alg da duyu organlarmz tarafndan alnan bilginin yorumlanmas sonucudur. Grsel alg, grsel duyu drtleri alndnda ulalan anlamdr (Lester, 2006:50-51). Grsel algnn ileyi srecinde beyin ncelikli olarak neye baktn alglamaktadr. Ardndan da beyin bakt eyin daha nce yaamda karlat ekiller arasndan szlkteki karln bulmaya almaktadr. Beyin tandk olmayan bir imgeyle karlatnda bu imgeyi ya grmezden gelmekte ya da bu imgeyle ilgili yeni bir giri ina etmeye balamaktadr. Ancak daha nceden hafzada var olan bir imgeyle, tandk olmayan bir imgenin elikisi daha da karmak bir srece yol amaktadr. Sonu olarak alglama srecinde ksmen garip ekiller, daha ok dikkat sarf etmeye yol amaktadr (Messaris;1997:7). Grsel algya etki eden dier koullar gz nnde bulundurulduunda, biyolojik sreten daha az net olan bir srece girilmektedir. nk alglama annda gdler ve gemi deneyimler yorumlamada farkllklar yaratabilmektedir. Bireyin gereklii, ne derece de doru bir biimde algsal yorumda bulunabildii uyarcnn netlii ile kiinin gemi deneyimi, gereksinimleri ve gdlerine baldr (Odaba ve Bar, 2002:134). Grsel alg ile dnya, bireylerin zihninde kendi yansmasn brakmakta ve bu yansma tekrar gzden geirilerek, yeniden dzenlenerek depolanmaktadr. Ancak d dnyann zihinsel imgesi, bireyin retinasndaki izdmden farkldr. Grsel alg, grsel dnyann kk bir parasdr. Grsel olarak alglanan dnya bireylere dorudan aktarlan dnya deildir. Bu grsel dnyada oluturulanlarn hepsi srekli onaylanma, yeniden deerlendirilme, deitirilme, tamamlanma ve dzeltilmeye tabi olur (Arnheim,2004:28-30). Algnn otonom psikolojik bir sre olduunu dnmek normal olsa da, gerek dnya grmz duygularmzla ilikilidir ve bu durum da biyolojik ve toplumsal varlklar olarak ilevsel gereksinimlerle balantldr. Bireylerin dnyaya bak, eilimli olduu eyler, tepkileri, bireylerin kltrnn yansmasdr. Ancak alg ayn zamanda biyolojik evrimle de ekillenir (Messaris,1997:4). Bireyin algs, gerek dnyaya ait zihinsel modeli gelitirmek amacyla farkl zihinsel haritalar aracl ile eitilebilmektedir. Gerek dnya ile zihinsel harita arasndaki boluu azaltmak iin dinamik grselliin kullanm bireyin algsn arttrabilir. (Torun ve Dzgn, 2008: 1052) GRSEL ALGI VE ETM Bireyin zel yaant deneyimlerine, gereksinim ve beklentilerine gre farkllaan sreler yuma olarak tanmlanan alg kavram bellekteki emalara gre yeniden rgtlenen znel bir yaant evrenidir. Alg ve bellek sreleri uygun eitim koullarnn salanmasyla gelime ve deiim gsterebilmektedir (Aydn, 2006: 181-182). Biyolojik, toplumsal, kltrel, bireysel vb srelerin sonucunda ekillenen algsal yeteneklere ilikin gnmzdeki psikologlarn genelinin dncesi; birok algsal yetenein doutan getirildii ancak dier ok saydaki algsal srelerin de renmeye dayand ynndedir. Alglama srecinde doutan gelen yetenekler ve eitim sreci sonucunda sonradan edinilen yetenekler birbirini srekli etkilemektedir. te alglama srecinin temelinde de bu iki etmen yer almaktadr. Kimi alglama trlerinde doutan gelen yetenekler, kimi tr alglamalarda ise; sonradan renilen yetilerin nemli bir yeri vardr (Ccelolu, 1996:135-136). Son yllarda
482

yaplan kimi aratrmalara gre; ekil-zemin ilikisi ve renk algsnn doutan olduu kabul edilirken; algsal rgtlenme ve algda deimezlik gibi algnn daha karmak zelliklerinde renmenin rolnn olduu kabul edilmektedir. Ya da en azndan eitimin birazda olsa algda deimezlik ve algda rgtlenme gibi zelliklerin gelimesine katkda bulunduu ne srlmektedir(zkalp ve dierleri, 2004:221) renme sreci sonucunda deiebilecek olan algda deimezlik kavram, bir nesnenin farkl koullar altnda da ayn biimde alglanmas olarak tanmlanmaktadr (Senemolu,2005: 247). Byklk, biim, renk ve parlaklk deimezlii kavramlarn ieren algda deimezlik, bireyin algsal bir karmaa yaamasna engel olarak, bireyin evresine uyum srecini kolaylatran bir etmendir (Ccelolu, 1996:131-132). Bu kavrama gre, rnein bir kap imgesi bireyler tarafndan farkl durumlarda ayn biimde alglanabilmektedir. Kapnn i taraftan farkl, d taraftan farkl gzkmesine karn, bireyler kapy farkl koullar altnda bile ayn biimde alglamaktadrlar. Bir baka rnek ele alnacak olursa, herhangi bir imge uzaktayken daha kk yakndayken daha byk boyutta alglanmas gerekirken, aa rneinde olduu gibi her zaman ayn boyutta alglanmaktadr. Boyutun dnda renk algs da koullar deimesine karn benzer biimde ayn kalabilmekte, siyah renk karanlkta gnete gzktnden daha koyu gzkmesine karn her zaman iin ayn biimde alglanabilmektedir. Tm bu rneklerden yola kldnda nesnelerin birbirine uzakl, konumu, n yansmas gibi uyarclarn deimesine karn nesne her durumda ayn alglanmaktadr (Senemolu,2005: 247). Bu durum nesnenin fiziksel uyarmndaki deiimlere karn nesnenin alg dzeyinde ayn kaldn gstermektedir. Ayrca bu durum nesnenin daha nceden renilmi olan zellikleriyle alglandna da iaret etmektedir (Aydn, 2006: 161). zet olarak nesneyle ilgili tm evresel koullarn farkllamasnn nesnenin alglann deitirmedii grlmektedir. Bu almada, algda deimezlik kavramnn dnda yer alan dier deikenlerin alglama zerindeki etkileri dikkate alnmadan, grsel algnn eitimle nasl deitirilebilecei konusu irdelenmitir. almada; psikolojide yer alan, renme srecindeki bilisel yaplar ve bireysel farkllklar kapsayan bireysel unsurlar, dikkat ve gdleme gibi kavramlar ieren psikolojik unsurlar, fiziksel ortamdaki tm koullarn yer ald evresel unsurlar gibi deikenler gz ard edilerek, yalnzca grsel alg kavram ele alnmtr. almada birinci snf rencileri iin iki yaryl sresince devam eden letiim Sanatlar Atlyesi derslerinde grsel alg kavram, algnn temel zelliklerinden olan algda deimezlik yaklam gz nnde bulundurularak incelenmitir. Bu derslerde, rencilerin alglar zerinde rol oynayan algda deimezliin, renme sreci zerindeki etkisinin azaltlmas amalanmtr. Bu dorultuda derslerde gerekletirilen uygulamalarda, rencilerin zihinlerinde yer alan imgelerin gerek grntlerinin, renciler tarafndan olduu gibi alglanmas hedeflenmektedir. Bu uygulamalarn sonucunda rencilerin zihinlerindeki kalplam imgeler, gsterilen imgelerin gerek grntleriyle yer deitirmektedir. Tm bunlarn sonucunda da renciler yaratc dncelerinin nndeki engellerden arnabileceklerdir.

rnek izim 1.

rnek izim 2.
483

Bu amala retim Grevlisi Rauf Ksemenin letiim Sanatlar Atlyesi dersinde eitli uygulamal almalar gerekletirilmektedir. 12 Kasm 2010 tarihinde yaplan almada 45 rencinin bulunduu derste rencilerden bir sandalyeyi bakarak izmeleri istenmitir. ki aamadan oluan almada ama, algda deimezlik kavramnn etkisizletirilmesiyle rencilerin grdkleri nesneyi yani gerek sandalyeyi izmelerinin salanmasdr. almann ilk aamasnda, renciler sandalyeyi bulunduklar noktadaki adan izmilerdir. Ancak renciler zihinlerindeki sandalye grntsn izdiklerinden beklenen sonuca ulalamamtr. Bu uygulamann ikinci aamasnda, sandalyeyi rencilerden ayn konum ve bak asn koruyarak, grdkleri sandalyenin boluklarn izmeleri istenmitir. Bu dorultuda rencilerde; sandalyenin hacminin, orannn ve geometrisinin doruya yakn alglanmas sz konusu olmutur. 45 kiinin katlmyla gerekleen bu almada 23 rencinin algs zerinde nemli bir deiim olduu gzlemlenmitir. Yaklak %50lik oran bylesi bir uygulama iin etkili ve beklenen amaca yneliktir. SONU VE NERLER Bu almada, alg ve grsel alg kavramlarnn eitim sreciyle birlikte deitirilebilen, ve gelitirilebilen zellikler olup olmad incelenmitir. Bu ama dorultusunda letiim Sanatlar Atlyesi derslerinde rencilerin uygulamal almalaryla ilgili yaplan gzlemlerle eitim srecinin grsel alg zerindeki etkisi anlalmaya allmtr. almada; letiim Sanatlar Atlyesi derslerindeki uygulamalarn sonucunda algda deimezlik kavramnn etkisinin azalmasyla, rencilerin zihinlerindeki nesneyi deil, grdkleri nesneyi izdikleri saptanmtr. Bu durumun sonucunda, zihinlerindeki imgelerden arnan, grdn alglayabilen bireylerin yeni, yaratc dnceler de retebilecei sylenebilir. KAYNAKLAR Arnheim,R.,(2004),Grsel dnme, Grsel Dnme,Metis Yaynlar, stanbul, ev: Rahmi dl, Aydn, A.,(2006), Geliim ve renme psikolojisi, Tek aa Yaynlar, Ankara. Ccelolu, D.,(1996), nsan ve Davran, Remzi Kitabevi, stanbul. Ketenci, H.F. ve Bilgili,C. (2006), Grsel letiim&Grafik Tasarm, Beta Yaynlar, stanbul. Lester, P. M. (2006), Visiual communication: images with messages, Thomson Wadsworth, USA. Messaris,P. (1997). Visual persuasion:the role of images in advertising,Sage Publications,California. Odaba, Y. ve Bar, G., (2002), Tketici Davran, MediaCat Yaynlar, stanbul. zkalp, E., Arc, H., Bayraktat, R., Aydn, O.,Erkal, B. Ve Uzunz, A. (2004). Davran Bilimlerine Giri. T.C.Anadolu niversitesi Yayn, Eskiehir. Sartori, G.,(2004), Grmenin ktidar Homo Videns:Gren nsan, Karakutu Yaynlar,stanbul. Senemolu,N.,(2005),Geliim renme ve retim Kuramdan Uygulamaya,Gazi Kitabevi, Ankara. Torun, A ve Dzgn, . (2008), Relevance Of Visual Exploration For Strengthening Spatial Thinking & Spatal Knowledge Exploration,The International Archives of the Photogrammetry, Remote Sensing and Spatial Information Sciences. Vol. XXXVII. Part B2. Beijing.

484

TEKNOLOJYLE BRLKTE GRAFK TASARIMIN DEEN ADI (YZ) LETM VE TASARIM YA DA GRSEL LETM TASARIMI VE DERLER
Yrd. Do. Sebahat DEMREL AKKAYA Cumhuriyet niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Resim Blm, SVAS sbhtdmrl@hotmail.com

Grafik szc, yazmak anlamna gelen eski Yunanca Grapnein (yazmak) szcnden tretilmitir. Yazmak, bu balamda anlatmak ve ifade etmek olarak da dnlr ise, grafik, harflerin, szcklerin, tmcelerin, fotoraflarn, biimlerin bir yzey zerinde belli kompozisyon kurallar ile oluturulmasndan ortaya kan yaratc grsel dil btnldr. Grafik tasarm ise; bir mesaj iletmek iin metnin ve grsellerin alglanabilir ve grlebilir bir dzlemde organize edilmesidir. Grafik tasarm, bask, ekran, hareketli film, animasyon, i mimari, paketleme gibi birok ortamda uygulanabilir. Temel ilkeleri hizalama, denge, kartlk, vurgulama, hareket, grnt, oran, yaknlk, tekrarlama, ritim ve birliktir (t.y., http://www.ansiklopedi.gen.tr/ index.php/ Sinema_tarihi). Disiplin iinde bir araya gelen eler ile oluan ayn zamanda doru, anlalr, sade, etkileyici olan grafik tasarm, hedef kitlenin ihtiyalarna cevap vermekte, bir mesaj iletmekte ve hedef kitlesini harekete geirmektedir. Gnmzde grafik tasarm artk insan etkinliinin ve koullarnn tm ynlerini kapsayan iletiimin en nemli unsurlarndan biri olmutur (Halas, 1984, s. 15). Bu balamda dnldnde grafik tasarm iin; estetik tasarmla dzenlenen bir iletiim yolu olduundan letiim ve Tasarm diyebileceimiz gibi, ayn zamanda grsel bir anlatm dili gelitirildiinden Grsel letiim Tasarm da diyebiliriz. Aslnda grafik tasarm kendi iinde birok alma alanna ayrlmaktadr ve kullanm alan olduka geni olduundan gnmzde farkl isimlerle dillendirilmektedir. Temel sorunu doru, anlalr ve harekete geirebilir olan grafik tasarmn, kullanm alanlarna gre farkl adlarla deil asl temellendii kodlardan biri olan iletiim ile dillendirilmesi en dorusudur. Yksek retim Kurumunun 2010 yl niversiteler katalogunda 105 devlet niversitesi 34 vakf niversitesine yer verilmitir. Ancak bu niversitelerin kurulu yllarna bakldnda 80ler ve 90larda gzel sanatlar fakltelerinin kurulular ve blmleri arasnda grafik blmnn almas ve 90larn sonlarna doru hem fakltenin adnda hem de blmn adnda baz deiikliklerin olduu gzlenmektedir. Faklte nne, tasarm ya da mimarlk kavramlar eklenmi, sz konusu blm ise etkili bir grsel dilin doru iletiim kurmak olmas temelinden 2000 yllarda vakf niversitelerinin oalmasyla birlikte grsel iletiim tasarm, grsel iletiim ve tasarm, iletiim tasarm, iletiim ve tasarm, iletiim sanatlar, grsel sanatlar ve tasarm, grsel sanatlar ve grsel iletiim tasarm, grafik sanatlar ve grafik tasarm olarak adlandrlmtr. Tm bu deiim plastik sanatlarn dier dallarnda ya da tasarm ierikli dier alanlarda grlmemekle birlikte, geleneksel yaplarna sk skya ballk grlmektedir. Teknolojinin bu denli youn olarak hayatmza girmesi bir yandan yaantmz kolaylatrrken, te yandan kafa karklmz arttrmtr. Elbette grafik tasarm geleneksel yntemlerle olduka zahmetli, pahal ve zor bir alandr. Teknolojinin olanaklarndan yararlanlmas zel program ve teknik aralarn gelitirilmesi, iletiimi daha hzl, kolay ve zevkli hale getirmitir. Btn sanatlarn ortak amac, hedef kitlesini etkilemek, onlarn duygularn harekete geirmektir. Bu yzden sanatsal yaptlar, kendilerine zg malzemelerin (szck, ses, renk, hareket, grnt) estetik kayglar dorultusunda en uygun anlatm biimi ve teknii ile ilenmesi sonucunda ortaya kmaktadr. Bu bakmdan sanat, genellikle, belli bir malzemeyi belli bir anlatm yoluyla, teknikle ileyerek ortaya koyan, bu malzeme yardmyla belli bir insani kavram canlandrarak seyirciyi, okuru, dinleyiciyi etkileyen bir alma olarak
485

tanmlayabiliriz. Her sanat, bu insani kavram daha etkileyici, daha uyarc klmak amacyla eitli yntemlere bavurur: Biim, tartm (ritim) dzenlemeleri, kavramlarn karlatrlmas ya da arptrlmasndan doan canllk gibi (zn, 1972, s. 910). Grsel sanatlarn temel zellikleri binlerce yl nce resim, heykel, seramik, mimaride olduu gibi yakn dnemde grafik, fotoraf, sinema sanatlar iin de kullanlm ve gelitirilmi; iletiim temelli olan sanatsal etkinlikler ise teknoloji ile daha da etkili anlatm dilleri oluturmulardr. Yine de gnmzde teknolojiyle i ie gemi olan grafik tasarmn, bu teknoloji, hatta en nemli zelliklerinden biri olan doru iletiim zellii ve bu iletiimle hedef kitleyi harekete geirmesi yznden farkl bir alan ya da at altna sokmaya ya da yeni kavramlarla biimlendirmeye almann pek manas yoktur. Farkl bir grnt yaratmak cazip bir alan oluturmak, grafii, tasarmn temel ilkelerinden ya da elerinden uzaklatrmamaktadr. Ancak kltr bakanlnn yaynlarndan olan Trkiyede ada Grafik Tasarma Toplu Bak balkl yazda grafik tasarmn kullanm alanlarna gre yeniden gzden geirilip farkl faklteler rnein letiim Fakltesi altnda almas ve birok ana bilim dal ya da bilim dallar ile yaplandrlmas gerektiine vurgu yaplmtr. Sz konusu yazda gnmzde grafik tasarmn dijital ortamda gerekletii ve bu nedenle alannn da deitiine deinilmitir. Bilgisayar destekli tasarmlar, yazlm programlaryla ok boyutlu, deiik ve yeni anlatm olanaklarna ulamtr. Son gelimeler internet ortamnda gereklemekte; ortamn zelliklerine uygun yazlmlarla tasarmlar oluturulmakta, iletiim sanal ortamlara tanmaktadr. Bu konudaki gelimeler kavramlar da deitirmekte, alann etkinliklerini yalnzca grafik tasarm ya da tasarm kavram karlayamamaktadr. Bu alanda medya plnlamas, iletiim tasarm, grsel iletiim, sanal gereklik, bilgisayar destekli tasarm ve biliim vb. kavramlar grafik tasarm alanna girmektedir. ada ynelim ve ihtiyalardan doan grafik tasarm, kendisine gzel sanatlar fakltelerinin ats altnda bir eitim ortam bulmutur. Balangta, resim sanatnn geleneklerine sahip olmakla birlikte, sadece bir sanat dal olmaktan te, eitli ihtiyalara zm retmeyi ama edinen bir tasarm alan olarak grafik eitiminde uygulama etkinliklerine byk arlk verilmektedir. inde bilgisayar teknolojisinin olanaklarn da barndran pek ok yeni tekniin kullanm zorunluluu, grafik eitimi verilen kurum ve blmlerini, sanat eitimi verilen dier alanlardan kkl bir biimde ayrmaktadr (Trkiyede ada Grafik Tasarma Toplu Bak, www.kultur.gov.tr). Ancak yukarda bahsedilen durum daha nce de deinildii zere kesinlikle sanatsal bir etkinlikten farkl bir alma alann ya da yntemi ile retilen bir rnn douunu gstermemektedir. Sadece teknoloji ile buluan grafik tasarm temelinde iletiim olmas nedeniyle bal balna bilimsel bir etkinlik olarak deerlendirilmesi doru deildir. Hem sanatsal hem de bilimsel bir alma rn olan tasarm gzel sanatlar atsndan ayrmann bir manas yoktur. Kald ki iletiim fakltelerinde bulunan grsel iletiim tasarm gibi blmler zel yetenek snavlar ile rencilerini almakta ve grafik tasarm disiplini iinde yetitirmekte sadece an gerei olarak iletiim, medya, kltr ierikli vb. derslerin varl ile daha da glendirilmitir. Bu hem kuramsal hem uygulamal dersleri de iinde barndran gzel sanatlar faklteleri ierisinde de gelitirilebilecek bir alandr. Yukarda deinilmek istenen konunun grafik ile anlatm yledir. Aada yer alan grafikteki dalmlar, niversitelerin kurulu yllarna gre faklte ve blmlerin farklln gstermek iin hazrlanmtr.
486

Tablo 1. Kurulu yllarna gre Devlet ve Vakf niversiteleri Trkiyede bulunan niversitelerin bnyesinde bulan grafik temelli blmlerin faklteler aras dalmna, renci alm yntemlerine, ders programlar ve ieriklerine bakldnda ortaya kan grafik, bildirinin banda da bahsedildii gibi vakf niversitelerinin oald 2000li yllarda iletiim fakltelerinde de alm ancak renci alma yntemleri zel yetenek snavlar ile gerekletirilmektedir. Bu durumda una karar verilmesi gerekmektedir; iletiimcimi, yoksa tasarmcm yetitirmek temel amalar olmaldr. zel yetenek snav sistemi, bize tasarmc yetitirmeyi temel ama olarak alndn gstermektedir.

Tablo 2. Devlet ve Vakf niversitelerinde grafik temelli tasarm blmlerinin farkl isimlerle adlandrlmas

Tablo 3. Devlet ve Vakf niversitelerinde sanat ve tasarm fakltelerinin dalm

487

Tablo 2nin fakltelere gre dalm Vakf niversitelerindeki yaplanmal aadaki grafikte gsterilmitir.

Tablo 4: Vakf niversitelerinde blmlerin fakltelerdeki dalm

Tablo 4: Devlet niversitelerinde blmlerin fakltelerdeki dalm zel niversitelerin oalmasyla birlikte sanat ierikli fakltelerin isimlerinde baz deiikler gzlenmi buna bal olarak da blmlerde de farklklar dikkat ekmektedir. Benzerlik ya da farkllk olarak zerinde durulmaya allan bu bildiride asl meselenin aslnda farkl deil olduka benzer olduu zerinedir. Bu nedenle salkl, alannda uzman kiilerin yetitirilebilmesi iin Yksek retim Kurumunun blm ya da faklte ama ltlerini bir kez daha gzden geirmesi net farkllklarn bulunduu blmlerin almasna izin vermelidir. Aksi durumda farkl isimlerde ayn ii yapan bir ok blmle birlikte kendini ok iyi tanmlayamayan mezunlarla karlamak kanlmaz olacaktr. Ayrca, sadece isimlerinin farkl olmas ya da ders programnda farkl birka dersin olmas ayn niversitelerde bulunan gzel sanatlar ve iletiim fakltelerindeki grsel iletiim tasarm blmlerini farkl klmamaktadr. KAYNAKLAR HALAS, John. (1984). Graphics in Motion (From Special Effects Film to Holographics), New York: Van Nostrand Reinhold. ZN, Nijat. (1972). 100 Soruda Sinema Sanat, stanbul: Gerek Yaynevi. Sinema Tarihi, Eriim: 19 Eyll 2006, http://www.ansiklopedi.gen.tr/index.php/ Sinema_tarihi www.kultur.gov.tr, 2005, Eriim: 22 Haziran 2010, Trkiyede ada Grafik Tasarma Toplu Bak. Yksek retim Kurumu, t.y., Eriim: 7 Haziran 2010, http://www.yok.gov.tr/ content/ view/527/222/lang,tr/

488

GRSEL LETM ARACI OLARAK ARET, PKTOGRAM VE SEMBOLLERN KULLANIM ALANLARINA GRE NSAN DAVRANILARI ZERNDEK ETKLER VE SEMYOTK AIDAN DEERLENDRME
r. Gr. Dr. Tark YAZAR Ondokuz Mays niversitesi Eitim Fakltesi Gzel Sanatlar Eitimi Blm Resim- Eitimi Anabilim Dal, SAMSUN tarikyazar08@omu.edu.tr

1. GR nsanlk ve uygarlk tarihinin balangc olarak bilinen komnel dnemde grsel iletiim srecinin balad sylenebilir. Kazlardan kartlan ve gnmzden yzlerce yl ncesine dayanan buluntulardan elde edilen bilgilere gre insanlar maara duvarlarna, kayalara basit iaretler izerek tarih iinde kendi varlklarn gstermeye almlardr. Yaznn ilk basama olarak kabul edilen bu izimler arasnda av sahneleri, hayvan resimleri ve o dneme ait farkl ekiller yer almaktayd. Gnmzde hzla gelien teknolojik sistemler daha hzl ve etkili iletiim sistemlerine gerek duyulmasna neden olmu ve bunun sonucunda iaret, piktogram ve sembollerden oluan grsel bir dil gelitirilmitir. Grsel bir dilin oluturulmas almalarnda semiyotik ve semantik gibi dilbilimin dallar, estetik kltr tarihi gibi insan bilimlerinden ve onlarn alt dallarna ilikin bilimsel verilerden faydalanlmaktadr. Grsel iletiim aralarn tasarlamak kadar onlar kullanmakta nemlidir. nk, insanlar arasndaki kltrel farkllklardan dolay kullanm alanlarna gre farkl anlamlara gelebilmekte ve iletiim yetersizliine ya da alglama eksikliine neden olabilmektedirler. 2. GRSEL LETM Toplumsal yaam insanolunu sosyo-ekonomik dzeyleri farkl olmasna ramen bir arada olmaya zorlamaktadr. Bunun sonucunda insan yaamnn vazgeilmez bir gesi olan iletiim ortaya kmaktadr. lk insanlar konumaya balamadan nce kendi aralarnda beden hareketleriyle ve daha sonra da resimler, simgeler, iaretler izerek iletiim kurmaya almlardr. Prehistorik devirlerden beri birlikte yaamann balca koulu olan iletiime bir dzen ve aklk getirmek isteyen insan, dnce ve kavramlara grsel bir anlatm kazandrmann yollarn aratrmtr (Bekta,1992:9). Grme duyusu insanolunun en nemli duyularndandr. evremizdeki nesneleri, olaylar, durumlar nce grerek tanmlar ve sonra anlamaya alrz. nsanolu bu zelliini gelitirmek iin onbinlerce yl harcamtr (Uar, 2004: 17). Grsel iletiim, iaret, piktogram ve semboller araclyla insanlar arasnda sze gerek duymakszn gerekletirilen iletiim trdr. Grsel iletiimin temelini oluturan grme yetenei alglamada nemli bir rol oynamaktadr. nk, grme szcklerden nce gelmitir. Bizi evreleyen dnyada kendi yerimizi grerek buluruz. Bu dnyay szcklerle anlatrz ama szckler dnya ile evrelenmi olmamz hibir zaman deitiremez (Berger, 1993: 7). Gze grnen hemen hemen her eyi konusu iine alan grsel iletiim, kendi iinde ok deiik dallar olan geni bir konudur. 1960l yllarla birlikte gelen yeni eilim ve akmlar arasnda sanat dersleri iine her trl estetik grsel nesneyi alarak grsel iletiim ad altnda yepyeni bir sanat didaktii neren akm da bulunmaktadr (San, 1983: 177). Evde, okulda, kulpte, spor sahasnda, sokakta ya da broda, nerede olursak olalm evremizdekilerle iletiim kurmak durumundayz. Collinse gre Hangi evrede olursa olsun baarnn yolu etkin bir iletiimden geer (2000: 8). Zekamz d dnyadan bize ulaan verilere dayanarak davranlarmz ynlendirir. Grsel iletilerin yorumlanmas da bu ilemin bir blmn oluturmaktadr (Ruelle, 1995: 153). letiim kavram ok farkl alanlarda kullanlmakta ve deiik anlamlara gelebilmektedir. Sillarsa gre iletiim; letilmek
489

istenen materyalin ilgili herkes tarafndan anlalmas amacyla bilgi, kanaat ya da dncenin, yaz, konuma ve grsel aralarla veya bunlarn bir arada kullanlmasyla iletilmesi alnmas veya deitirilmesi olarak tanmlanmtr (1995: 1). Theodorsona (1969) gre iletiim; Bilgi, dnce, tutum ve duygularn bir birey ya da grup tarafndan dier bir birey ya da gruba semboller araclyla aktarlmasdr (Quail, Windahl, 1994: 7). Bireyler arasnda ortak simgeler sistemiyle gerekletirilebilecek anlam ve bilgi al-veriinin olabilmesi iin bildiriim grevi stlenen iletiim aracnn bir alcsnn olmas ve bu alcnn kar adan (zer, 1995: 82) iletiye olumlu ya da olumsuz bir tepki vermesi gerekir. 2.1. letiim Trleri ve Grsel letiimin Gereklilii Gnmzde iletiim, antropoloji, politika, psikoloji, sosyoloji gibi ok ayr alardan ele alnabilen ve dilden cinsel ekime ya da oyun davranna kadar ok eitli biimlerde snflandrlan bir konudur (Ana Britannica, 1988: 520). Deiik katmanlarda gerekleen bir etkinlik olarak iletiim, nitelikleri bakmndan birok tre ayrlmaktadr. Tr ne olursa olsun, her iletiim modelinde ortak olan ge vardr. Bunlar; Kaynak (Verici), Mesaj (Bildiri) ve Hedef (Alc) tir. Biimi, kapsam ve nitelikleri bakmndan birok etkene gre snflandrlabilen iletiim trleri arasnda grsel iletiim; zerinde 100den fazla dil ve 5000 dolaylarnda diyalektin kullanld bir dnyada belki de en hzl ve kolay iletiim biimi olmas bakmndan nem tamaktadr. Gnmzde kltrleraras iletiim skl ve younluu nedeniyle en hzl ve kolay iletiim tr olmas bakmndan grsel iletiime ok ihtiya duyulmaktadr. Ted Cobunun yapt bir aratrmaya gre %83n grme ve % 11ini de iitme yoluyla reniriz (Ergin, 1995: 66). 2.1.1. Doal Aralarla letiim Doada var olan olaylar arasndaki ilikileri yanstan iaretler bu grupta deerlendirilebilirler. rnein, Duman, atein varln, bulut, yamurun yaacan doal bir ilikiyle belirtir (Vardar, 1982: 53). 2.1.2. Yapay Aralarla letiim Mesaj aktarmak amacyla insanlar tarafndan yaplan, zaman ve kltr kavramna gre deien, bir tasarm gesi tayan ancak, doal olarak var olmayan aralardr. Tamtam ve telefon, kaya resimleri, yaz, entik, dm, saylar, radyo ve televizyon insann kltrne, teknolojik birikimine gre iletiimde yararland tekil ya da oul kanall yapay aralara farkl birka rnek olutururlar (Zllolu, 1993: 118). 2.1.3. Grafik letiim Grafik iletiim, resim, grsel bildiriim simgeleri ve deiik trdeki izimler araclyla salanan iletiim eklidir. Sillarsa gre grafik iletiim; ema, tablo, izim ve grafik esaslarna dayanan ve istatistiksel bilgi iletmeyi amalayan bir grsel iletiim eitidir (1995: 17). 2.2. Grsel letiim Aralar ve Kulanm Alanlar nsanolu tarihsel sre boyunca her an kar karya bulunduumuz grsel iletiim aralarn yaratma abasnda olmutur. Kara, deniz, hava ulamnda kullanlan ulam iaretleri, paralar, pullar, harfler, mhrler, niformalar, bayraklar, flamalar, armalar, mzik notalar, mimik ve jestler, emalar, rakkamlar, resim yazlar, hal ve kilim desenleri, gnmzde belirtke olarak kullanlan tabelalar, semboller, piktogramlar v.s. hep bu abann rndr. zellikle son yllarda TV yaynclarnn, anne babalarn ve genelde toplumun, ocuklar ve genleri televizyon yaynlarnn olas zararl etkilerinden korumak amacyla RTK (Radyo ve Televizyon st Kurulu) Akll aretler Sistemini (ekil:1) uygulamaya koymutur (www.rtuk.gov.tr). Bu iaretler, TVde programn olas zararl ierii ve hangi ya grubuna uygun olduunu gstermek amacyla ekranda, program balangcnda 5 saniye sreyle gsterilerek mesaj vermektedirler.
490

ekil 1. RTK (Radyo ve Televizyon st Kurulu) Akll aretler Sistemi (www.rtuk.gov.tr, 28.08.2010) Grsel iletiimin kullanm alanlarn Erhan yle sralamaktadr: retim ve i evrelerinde gvenlik koullarn bildirmede, retim ve makinelerin kontrol ve kullanmlarnda, Ulam ve tamaclkta, trafik iaretleri v.b., Hizmet retiminde, kodlama, v.b., Kamusal evrelerde, kent ii ulam, haberleme, turizm, Sivil ve askeri hizmetlerde, niformalar, semboller, iaretler v.b., Teknolojide renk ve biim kodlu iaretler v.b., Tketim alannda, paketleme, reklam v.b. (1978: 9). 2.2.1. Grsel letiim Arac Olarak aret, Piktogram ve Semboller Konumann yeterli ya da mmkn olmad ortamlarda evremizle balant kurmamz salayacak tek iletiim ekli grsel iletiimdir denebilir. Birbirinin dilinden anlamayan iki ayr insan ounlukla, el-kol-yz hareketleri ya da daha gelimi olan grsel bildiriim simgeleri araclyla anlaabilir. Gsteren ve gsterilen ilikisine bal olarak, kayt tutma, bilgilendirme, ynlendirme ve grsel bir konuma dili oluturmak amacyla tasarlanan iaret, piktogram ve semboller yapsal nitelikleri ve anlamsal adan farkllklar gsterebilmektedirler (Yazar, 2010: 50). 2.2.1.1. aret Bir dnceyi, bir kavram anlatmak, varln belirtmek iin yaplan hareket veya resimdir. Nian, belirti, belli bir iz olarak tanmlanabilir. aretlerin gnlk yaamda ok yaygn kullanm alan vardr. rnein, beden dili ile parmakla iaret etmek ve izgilerle, yaln ekillerle bir mesaj iletmek gibi anlatm zellikleri vardr. aretlerin yresel anlam olduu gibi uluslararas dzeyde anlam kazananlar da vardr. Trafik iaretleri rnek olarak gsterilebilir. Peirce iaretleri; benzeyen iaretler (konlar), alamet iaretleri (Belirtiler), ve anlamal iaretler (Semboller) olmak zere grupta incelemitir. Buna gre bir fotoraf, benzeyen iarettir, karabulutlar yamurun alamet iaretidir. Anlamal iaretler, bir baka nesneyi veya durumu anlamal olarak gsteren iaretlerdir. 2.2.1.2. Piktogram Steibner ve Urbana gre piktogram, Bir kavram veya fikri grsel hale dntrmek iin sembollerle yaln ekilde oluturulan resimsel-yaz eklidir (1982: 261). Szen ve Tanyeliye gre piktogram, Hiyeroglif ve benzeri yaz sistemlerinde bir kavramn karl olarak kullanlan resimsel gedir (1992: 190). Piktogramlar neyin nerede bulunduunu, ne amaca ynelik olduunu gsteren, bir baka deyile bir mekann, eylemin, uyarann, yaptrmn, hizmetin insanlara ulaabilmesini kolaylatran grsel iaretler veya iaret sistemleridir. Piktogramlar herkesin kolayca zaman yitirmeden alglayabilecei bildiriim aralardr (avuolu, 1996:1).

ekil 2. Piktogram nekleri (Yazar, 2010: 170) 2.2.1.3. Sembol Latince Symbolum kelimesinden gelen ve bat dillerinden Trkeye aktarlan sembol kavram Trkedeki Timsal ve Remiz kelimelerinin karldr. Szck anlamyla sembol, devam edegelen ve bir baka ey gsteren bir ey, nce soyut bir ey; temsil eden bir nesne amblem, bir yazl iaret
491

(marka, damga, arma v.s.) harf, remiz, matematik ve kimyada olduu gibi bir nesnenin niteliini, snfn, zelliini, niceliini gsteren ey, iaret gibi aklamalar yaplabilir.

ekil 3. Gnmzde Kullanlan eitli Sembol rnekleri (Akn, 2006: 38-74) 3. ARET, PKTOGRAM VE SEMBOLLERN KULLANIM ALANLARINA GRE NSAN DAVRANILARI ZERNDEK ETKLER Yaammzdan karmann mmkn olmad iaret, piktogram ve semboller gnmzde evrenimizin bir paras olmulardr. Dnyada ayr ayr uluslara ait benzer ilevli farkl kullanm alanlarnda grlen grsel iletiim aralar tek bir standart biimi yanstmayp, aralarnda kk ayrmlar olsa da zorunlu uluslararas trafik iaretleri dnda her zaman her yerde ounlukla ayn anlamda kullanlmaktadrlar. Gnmzde hzla gelien toplumlararas ilikiler, bilgi patlamas, nfus patlamas ve hzl ulam koullar iaret, piktogram ve sembollere evrensel boyutlar kazandrmaktadr (Erhan, 1978:47). Bir in atasz; Bir resim bin szckten daha etkilidir der. rnein; bir kravatn nasl balanacan karsndakine retmeye alan bir kimse az sonra grecektir ki, karsndaki kii anlamamakta, kendisi de bunu anlatmay bir trl becerememektedir. Yaplan tarifler yazya dklse bile yeterince etkili olamamaktadr. Oysa bu ii bir dizi resimle grsel olarak anlatmak daha verimli ve aklayc olacaktr (Bakan, 1988:68-69). evremizdeki iaret, piktogram ve sembolleri doru anlamlandrabilmek iin gerekli bilgiye ve duyarlla sahip olmalyz. Ketenci ve Bilgiliye gre, Semboller ve iaretler kimi zaman bizi ynlendirir, kimi zaman bilgilendirir, kimi zaman ikaz eder, kimi zaman engeller ve kimi zaman da gzellii ve sevimliliiyle bizi tebessm ettirir (2006: 271). Grsel iletiimin her kategorisinde kullanlan sembol, iaret ve piktogramlarn bireyler zerindeki etkisi zmlenebilme dzeyleriyle balantldr. zmleme ise anlama ve anlamlandrma sreciyle ilgilidir. Anlamlama dorudan doruya bir iarete, bir sembole veya bir piktograma bal bildiriye dayanmaktadr. Bylece yeni durum iin salanmak istenen davran biimi ya da iletilmek istenen bilgi gemi deneylerimize dayanarak arm yoluyla oluturulabilir. Grsel iletiim aralarnn anlamlandrlmas insan davranlaryla yakndan ilgilidir. evresiyle srekli bilgi alveriinde bulunan insan, evreden ald uyaranlar sonucu baz davranlarda bulunur. Bu davranlar ise psikolojik ve fizyolojik etmenler belirler. nsanlarda fizyolojik etmenler grsel, duysal ve dokunsal olarak gelimektedir (Baer, 1994:48). aret, piktogram ve semboller kullanm alanlarnda insanlarn sosyo-kltrel durumlarna, zekasna, eitimine, edindii deneyimlere, estetik deerlere ve iinde bulunduu toplumun olgularna gre anlamlandrlabilmektedirler. Tketim rnlerinin ambalajlar zerinde gnmzde grmeye alk olduumuz birok iaret vardr. Bunlardan ikisi; geri dnm iareti ve p kutusuna p atan insan piktogramdr. Burada anlatlmak istenen; bu rnn geri dnml olduudur ve ayn tr rnden olan atklarn p kutularna atlarak toplanmasdr. rnekler daha da oaltlabilir. rnein; mavi souk, krmz scak renk olduundan bu renkler musluklar zerinde scak ve souk su vanalarn birbirinden ayrmak amacyla kullanlmaktadr. Ancak, renklerin kullanld topluma gre farkllk gsterdii de grlmektedir. rnein, birok kltrde yas rengi siyah olarak dnlrken uzakdou kltrnde beyazdr. Ayn ekilde krmz bir ABDli iin tehlike iaret ederken bir inli iin saadet anlamna gelebilmektedir (Seylan, 2005:102). te yandan alma alanlarnda her meslek grubu aret, piktogram ve sembolleri kendilerine hitap edecek ekilde kullanabilmektedirler.
492

4. SEMYOTK AIDAN ARET, PKTOGRAM VE SEMBOLLERN DEERLENDRLMES Semiyotik, toplumsal yaamda insanlarn birbirleriyle iliki kurmalarn salayan ve iaret sistemlerini inceleyen, anlamlandran, snflandran bir bilim daldr. Buna ek olarak, belirtme, biliim, bildiriim, iletiim ve haberlemeye ilikin olay ve olgular zerinde alan, genel teori ve anlam sistemlerini inceleyen bilimlerin metodolojisidir. Mantkc ve metodolojist W. Morris, A. Torski ve Alman Okulunun temsilcisi R. Carnap tarafndan dil ve dilden saylan iletiim aralar kuram olan semiyotik, dzeyde incelenmitir (Vardar, Arkl, 1969: 7-10). Lutz Gotze bu dzeyi yle aklamaktadr: Semantik (Semantic) Dzeyde: aretler ve sembollerin belirledikleri nesneler ya da kavramlarla olan anlamsal ilikiler ele alnmaktadr. Sembol anlamsal olarak mesajn iyi iletebiliyor mu? Deiik lkelerin insanlar bu iareti anlayabiliyor mu? Deiik ya grubundaki insanlar anlayabiliyor mu? Sentaktik (Syntax) Dzeyde: aret ve sembollerin dier iaret ve sembollerle ilikilerini mantk kurallar erevesinde inceler. Bu semboln grn nasl? Bu sembol oluturan gelerin birbiriyle ilikisi ve uyumu iyi mi? Bu semboln dier sembol ve iaretlerle ilikisi nasl? Pragmatik (Pragmatic) Dzeyde: aretleri kullananlar ile iaretler arasndaki iliki ele alnmaktadr. nsanlar bu sembolleri belirli bir uzaklktan grebiliyor mu? Bu sembol grsel alglamay olumsuz ynde etkileyen koullardan etkileniyor mu? Bu sembol bytlebilir, kltlebilir ve kolayca oaltlabilir mi? (Pierce, 1996: 4). Semiyotik ltlere gre tasarlanan iaret, piktogram ve sembollerin yapsal, anlamsal ve toplumsal zellikleri saptanabilir ve geerlilii kantlanabilir. 5. SONU Balangta maara duvarlarna izilen resimsel-ilevsel semboller, gnmzde insanln dil, kltr, din gibi farkllklar olsa da ortak sorunlarna grsel bir dil ortakl oluturmalar bakmndan evrensel boyutlar kazanmtr. nsanlarn bilincinde olarak ya da olmayarak yaamn etkileyen ve adna iletiim arac dediimiz iaret, piktogram ve semboller, iinde bulunulan toplumun bireyleri arasnda salanan ortak bir anlam sonucu ortaya kmlardr. Ancak, bu grsel iletiim aralar insanlar arasndaki kltr farkllklarndan dolay kullanm alanlarna gre farkl anlamlara gelebilmekte ve iletiimin yetersizliine ya da alglama eksiklii nedeniyle istenmeyen olumsuz durumlarn olumasna neden olabilmektedir. Gnlk yaamdaki her kesimden endstriye kadar varan byk bir alan kapsayan bu grsel iletiim aralarnn amacna ulaabilmesinde toplum ve birey iin sosyo-kltrel koullarn, teknolojik ve evrensel koullarn gznne alnarak gelitirilmesi salanmaldr. Aksi takdirde grsel iletiimin yetersizlii iletiim kargaas yaratarak anlamazla neden olabilir. Grsel iletiimde evrensel ortak dil oluturmak amacyla yaplan youn almalar gnmzde semiyotik ad verilen ve iaret sistemlerini konu alan bir bilim daln ortaya karmtr. Semiyotik ltlere gre tasarlanan grsel iletiim aralar evrensel adan anlam karkln ortadan kaldrarak grsel bir dil ortakl yaratabilmektedir. KAYNAKLAR AKIN, Erdin, (2006), Grsel letiimde Maaradan Markaya, st.: Alternatif Yay. Ana Britannica Genel Kltr Ansiklopedisi,(1988),Cilt:11, st.: Ana Yaynlar. BAER, Mrvet Beis, (1994), Grsel letiimde Piktogram ve Sembollerin nsan zerindeki Etkileri, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Anadulu n. SBE.
493

BAKAN, zcan, (1988), Bildiriim nsan Dili ve tesi, st.: Altn Kitaplar Yay. BEKTA, Dilek, (1992), ada Grafik Tasarmn Geliimi, st.: Promat A.. Yay. BERGER, John, (1993), Grme Biimleri, stanbul: Metis Yaynlar. COLLINS, John, (2000), Kendi Kendini Gelitirme Program Baarl Sunum, (ev.), Ali Cevdet Akkoyunlu, stanbul: Doan Kitap Yaynlar. AVUOLU, Senih, (1996), Kentii evre Grafii zerine Bir Uygulama almas, (Yaynlanmam Sanatta Yeterlik Eseri Raporu, H.., SBE. ERGN, Akif, (1995), retim Teknolojisi letiim, Ankara: Pegem Yaynlar. ERGVEN, Mehmet, (1992), Yoruma Doru, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. ERHAN, lhan, (1978), Endstri Tasarmnda Kullanc-Ara likileri Asndan Grsel Bildiriim, stanbul: Devlit Gzel Sanatlar Akademisi Yaynlar, No: 84. KETENC, H. Fehmi, Can Bilgili, (2006), Grsel letiim ve Grafik Tasarm, stanbul: Beta Yaynlar. ZER, A. Kadir, (1995), letiimsizlik Becerisi, stanbul: Varlk Yaynlar. PIERCE, Todd, (1996), The Intarnational Pictograms Standard, Cincinnati, Ohio: Published by ST Publications, Inc. QUAL, D. Mc., Sven Windahl, (1994), Kitle letiim almalar in letiim Modelleri, (ev.), Banu Data, Uur Demiray, Eskiehir: Anadolu nv. Eitim Salk ve Bilimsel Aratrma . Vakf Yay. No:92. RUELLE, David, (1995), Rastlant ve Kaos, (ev.), Deniz Yurtren, Ankara: Tbitak Yaynlar. SAN, nci, (1983), Sanat Eitimi Kuramlar, Ankara: Tan Yaynlar. SEYLAN, Ali, (2005), Temel Tasarm, Ankara: Dadelen Basn Yay. Ltd. t. Yay. SILLARS, Stauart, (1995), letiim,(ev.), N. Akn, O. Tokgz, Ankara: zgn Yay. SZEN, Metin, Uur Tanyeli, (1992), Sanat Kavram ve Terimleri Szl, stanbul: Remzi Kitabevi Yaynlar. STIEBNER, Erhardt, Diether Urban, (1982), Zeichen Signets Emblems, Mnchen: Bruckmann, ISBN: 3765418609. GERMANY. UAR, T. Fikret, (2004), Grsel letiim ve Grafik Tasarm, st.: nklap Kit. Yay. VARDAR, Berke, (1982), Dilbilimin Temel Kavram ve lkeleri, Ankara: TDK.Yay. VARDAR, Arkl, N. Arkl, (1969), Semantik Akmlar, st.: Yeni nsan Yaynlar. YAZAR, Tark, (2010), Ondokuz Mays niversitesi Atakum Kamps Balamnda Grsel Bildiriim Simgelerinin Tasarm ve Uygulama Sorunlarna Genel Bir Bak ve Model nerisi, (Yaynlanmam Sanatta Yeterlik Tezi, OM SBE). ZILLIOLU, Merih, 1993. letiim Nedir?, stanbul: Cem Yaynevi. http://www.rtukisaretler.gov.tr/RTUK/index.jsp, 28.08.2010.

494

GRAFK TASARIM VE GRSEL LETM TASARIMI BLMLERNN REKLAM SEKTR BALAMINDA NCELENMES
Dr. Tolga ERKAN TOBB Ekonomi ve Teknoloji niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Grsel letiim Tasarm Blm, ANKARA terkan@etu.edu.tr

Mezunlarn Sektre Girileri Grafik Tasarm ve Grsel letiim Tasarm eitimi veren niversiteler, sanat okullar, meslek yksekolkullar ve sertifika veren eitim kurslar gibi birok eitim kurumu bulunmaktadr. (Swanson, 1994: 54). Bu blmlerini bnyesinde barndran yksek retim kurumlar st seviye bilgisayar laboratuarlarn ve teknik alt yaplarn olutururken ve teknolojik geliimlere gre perioyodik olarak yenilemeye giderken btesinde skntlar yaamaktadr. Bu blmleri drt yl boyunca okuyacak rencilerin saylarnn azalmasnn nedenleri olarak usta-rak anlay ile yetien grafik tasarmclar ve rencilerin Butik okullar olarak nitelendirilen ksa dnem eitim veren okullar tercih etmeleridir. niversitelerin ilgili blmlerinin ders programlar ve alt yaplar reklm piyasasnn taleplerine cevap verecek nitelie sahip olamadklarndan dolay, renciler alt yaplar gl ve reklm piyasasyla paralel eitim anlayna sahip ksa sreli ve youn eitim veren Butik okullar tercih etmektedirler. Grafik tasarm eitimi almadan kendisini bilgisayar grafikleri programlarnda gelitiren ve teknik bilgilere sahip tasarmclar eer sanatsal yaratclk, hayal gc ve tasarm yetenekleri yoksa meydana getirdikleri iler belli bir seviyenin stne kamamaktadr. Fakat eitimsiz tasarmclarn piyasada var olmalar sebebiyle eitimli grafik tasarmclarnn reklm sektrnde yer edine bilmeleri zor olabilmektedir. Bununla birlikte tasarm bilgileri eksik ve i hayatnda ksa dnemli kr yapma hevesinde olan mteriler tasarm maliyeti dk olduundan ekirdekten yatime ya da sadece bilgisayar grafiklerinde teknik bilgisi yksek tasarmclar tercih etmektedir. Tasarm ve estetik bilgilerinden yoksun tasarmclar bu aklarn kapatmak iin bir ekilde bu bilgilere ulamann gerekliliini i hayatnda tecrbe ederek renmektedirler. Bu sebepten dolay iverenleri onlara ksa dnemli sanat eitimi almalar konusunda tavsiyede bulunmakta ve eitim almalarnda yardmc olarak bu aklarn kapatmalarn salamaktadrlar. (Garvey, 1997: 29-31) Doksanl yllarda sektrde rahat i bulan kopyala yaptr tarz alan eitimsiz tasarmclar gnmzde bilgisayar grafikleri teknolojisinin hzla gelimesiyle ve yaratcln tasarmda nem kazanmasyla eitimli tasarmclarn geri plannda kalmaktadrlar. (Swanson, 1994:. 59). Ders Programnn Yeniden Yaplandrlmas Ders program hazrlarken Donald Normana gre, karmak renme yntemleri gz nne alnarak ilk nce var olan program incelenir, eklenen yeni derslerle program geniletilir, programa eklenecek ve karlacak derslerle program tekrar yaplandrlr, son olarak yaplan gzden geirmeler ve kk deiikliklerle program eitime hazrlanr (Garvey, 1997: 30). Howard Gardnera gre, her renci farkl zek ve algya sahip olduu iin herkezin anlayabilecei biimde derslerin ierikleri ve eitimi yaplmaldr (Armstrong, 2000, s. 1). Bylelikle rencilerin teorik ve bilgisayar grafikleri derslerini renmeleri kolaylar. Bilgisayar grafikleri sanatn ve tasarmn gerekletirilmesinde ara olarak nemli bir rol oynamaktadr (Garvey, 1997: 30). Grafik Tasarm ve Grsel letiim Tasarm blmleri sektrdeki tasarm ve teknoloji boyutundaki gelimeleri paralel bir ekilde takip edemediklerinden dolay rencilerin mezun olduktan sonra i hayatnda zorluk ekmemeleri iin Grafik Tasarm ve Grsel letiim Tasarm blmleri ders programlarn hazrlarken, bilgisayar grafikleri ieren derslere arlk vermektedirler. Paperta gre, bilgisayar teknolojisi tasarmcnn eserini tasarlarken ve kendisini ifade ederken kulland bir aratr (Papert, 1995: 38). Sanatsz bir dnya dnlemiyecei gibi
495

sanat ve tasarm eitimi olmayan bir eitim sistemide ok yzeysel olur (Prescott, 2001: 73). Sanat ve tasarm eitimi rencilerin entelektel geliimini, yorum becerilerini ve fikirlerini ifade edebilme kabiliyetlerini arttrr (Bresler, 1998: 6). Eitimciler rencilere kendi tasarm stillerini bulmalarnda yardmc olmaldr. Aksi takdirde renciler baarl tasarmlar taklit ederek kendilerini gelitiremezler (Rosowsky, 1999: 8). Krauseye gre, rencilerin derslerde var olan ilerin taklitlerini yaptklarndan dolay sanat ve tasarm eitimi veren kurumlarn istenilen seviyeye ulaamadklar grlmektedir (Krause, 2006: 130). Eitimciler kendilerini gelitirerek rencilere yirmibirinci yzyln tasarm anlayn ve grsel iletiim ilkelerini retmeleri gerekmektedir. Bylece renciler i hayatna daha rahat adapte olurlar (Swanson, 1994:. 59, 60). Eitmenlerin dersleri dnda altklar eitim kurumlarndaki dier sorumluluklar nedeniyle rencilere ve kendilerine gereken zaman ayramadklar grlmektedir (Lowenfeld, Britain, 1982: 294). Derslerin kstl sresi ve zayf teknik donanm nedeniyle eitimciler bilgilerini rencilere yeteri kadar aktaramamas ve rencilerin tasarmlarn eletirecek srelerin az olmas nedeniyle mezuniyet sonrasnda byk beklentilerin gereklemesi zorlamaktadr (Holmes, 2007: 57). Uygulamal derslerdeki bireysel ve grup projeleri rencilerin eitmenlerle, dier rencilerle ve projelerini bastrdklar yerlerde alanlar la iletiimini gelitirir. Proje zerinde alan rencilerin derslerin konularn renmeleri yannda i tecrbesi kazanmalarna yardmc olur. renciler tasarmsal problemlere projenin gereksinimleri dorultusunda zm retme ve alternatif zmler bulma becerilerini gelitirirler. Projelerin teslim tarihinin kesin belirtilmesi rencilerin sorumluluk duygular geliir. Grafik programlarn kullanarak projelerden rn elde etmeye ynelik almalar rencilerin neyi niye yaptklarn daha iyi anlamalarn salar (Sheppard, Jenison, 1997: 248, 261). Probleme dayal renme yntemi rencileri i hayatyla rten konular iin aratrma, i disiplini, sorumluluk alma, teorik bilgileri gerek bir proje zerinde uygulayarak etkili renme, eletirel dnme ve problemlere alternatif zmler retme zerine kuruludur (Putnam, 2001: 4, 13). Probleme dayal renme yntemiyle renci staj dneminde sektre yabanclk ekmemekte ve mezuniyet sonras i hayatnda karlaaca konularda deneyim sahibi olmaktadr. Bununla birlikte derslerde rencilere verilen projelerin says sektrde i yapan tasarmclara gre say ve eitlilik bakmndan daha azdr (Holmes, 2007:. 59). Grafik Tasarm ve Grsel letiimi tasarm blmleri eitim programlarn hazrlarken sanat ve tasarm ierikli derslerle birlikte bilgisayar grafikleri ierikli derslerden oluan karma bir program yapsyla rencilerin yaratclklarn, tasarm becerilerini, eletirel dnce yapsyla alternatif zm retmelerini teknolojiyle desteklemelidirler (Garvey, 1997: 29). Eitimli Tasarmclarn n Plana kmas Gnmzde reklm sektrnde internet n plana kmaktadr. nternet sitesi hazrlarken tasarmcnn yeni teknik bilgiler yannda dier almalarnda kulland tasarm elemanlarn doru bir ekilde kullanmas gerekir. Amaca uygun yaplacak internet sitesi iin tasarmcnn grafik tasarmc, sanat direktr, metin yazar, tipografide ve illstrasyon konusunda uzman, ressam, fotoraf, video montajn bilen, mzik seiminde baarl, ses efektleri tasarmcs, psikolojiden anlayan, 2D ve 3D animasyonunda uzmanl olmas gerekmektedir. Reklm sektrnde yeni ie balam mezun iin ilk balarda internete ynelik yeni bilgisayar teknoloji bilgilerinin eksiklii bir dezavantaj olarak grlsede daha sonraki dnemlerde eitimli grafik tasarmcs bu bilgilerini tasarma aktararak kresel reklm piyasasnda ne kmaktadr. Grafik tasarmcs iin tecrbenin az ya da ok olmas veya bilgisayar grafikleri bilgilerinin az ya da yksek olmas nemli faktr olmasna ramen tasarmda beyin ve el ilikisinin daha nemli olduudur. Gnmzde bilgisayar tasarm yaparken kullanlan ara olduu iin estetik deerlere ve yaratc fikirlere sahip tasarmclar n tercih edilmektedir (Garvey, 1995). Sanat ve tasarm eitimi alm tasarmclarn mkemmel tasarmlar yapmalar ve bilgilerini arttrarak kendilerini gelitirmeleri daha kolaydr. David Bakera gre, grafik tasarm eitimi alarak konularnda uzmanlaan tasarmclar takdir edilmelidir (Swanson, 1994: 60). Walt Disney, DreamWorks, Industrial Light & Magic, Pixar Animation Studios ve Sony Pictures Imageworks gibi sektrn nde gelen irketleri, tasarmclar ie alrken sanatsal yn gl, yaratc, tasarmsal sorunlara zm bulabilen,
496

eletirel dnme dnme becerisi olan, teknik kavramlar anlama arzusu olan, bireysel ve takm almalarna uygun tasarmc tercih ettiklerini belirtmektedirler. (Garvey, 1997: 32). Sonu ve neriler Grafik Tasarm ve Grsel letiim Tasarm blmlerinde okuyan rencilerin mezuniyet sonras sektrde i bulabilmesi ve adaptasyonu iin zerinde durulmas gereken baz neriler: (1) Yirmibirinci yzyl sanat ve tasarm anlayna gre derslerin ierikleri gzden geirilmeli. (2) Sanat ve tasarm dersleri bilgisayar grafikleriyle desteklenmeli. (3) niversitelerin bilgisayar teknolojileri yenilenerek bu blmlerin renciler iin tekrar cazibe merkezi haline getirilmesi. Sponsor olabilecek firmalardan teknolojik alt yap iin destek alnmal. (4) Ders programlarnn sektrnn nde gelen ynetici ve tasarmclaryla birlikte hazrlanmas. (5) rencilerin mesleki stajlarn yaparken kendi blmleri tarafndan ciddi bir biimde takip edilmesi. (6) rencilerin staj sunumlarnda dier rencilerinde bulunmas salanarak i tecrbelerinin paylalmas. (7) niversitelere sektrnn duayenleri konuma ve rencilerle ortak alma yapmas iin davet edilmesi. (8) Eitimcilere kendilerini gelitirmeleri iin destek olunmal. (9) Eitimcilerin rencilerle birlikte byk reklm ajanslarna, TV kanallarna ve matbaalara mesleki ziyaretlerinin salanmas. (10) Eitimcilerin ksa srelide olsa sektrn nde gelen firmalarnda alarak i tecrbelerini arttrmas olabilir.

KAYNAKLAR Armstrong, T. (2000), Multiple Intelligences, Association for Supervision and Curriculum Development, Alexandria-Virginia Bresler, L. (1998), Child Art, Fine Art, and Art for Children: The Shaping of School Practice and Implications for Change, Arts Education Policy Review, September/October: 3. Gardner, H. (1983), Frames of Mind: The Theory of Multiple Intelligences, Basic Books, Inc. Publishers, New York Garvey, G. P. (1995), Toward a Theory Computer Design Education, SIGGRAPH 95 ACH SIGGRAPH Education Committee, Los Angeles. Garvey, G. P. (1997), Retrofitting Fine Art and Design Education in the Age of Computer Technology, ACM SIGGRAPH Computer Graphics, Volume 31 Issue 3, San Diego, CA, s. 29-32. Holmes, J. (2007) Meeting The Challenges of University Arts Education, International Journal of The Arts in Society, Volume 2, Number 3, 2007, Melbourne: Common Ground Publishing, s. 57-60. Krause, K. (2006), The Effect of Art and Design as a High School Subject on the Academic Development of Graphic Design Students, International Journal of The Arts in Society, Volume 1, Number 2, Common Ground Publishing, Melbourne, s. 129-134. Lowenfeld, V., Brittain, W. L. (1982), Creative and Mental Growth, Macmillan Publishing Co., Inc., New York Papert, S. (1995), Quoted from Multimedia Today, The Sourcebook For New Media Power, Vol.lll. Issue 4, s. 38. Prescott, J. (2001), Why Teach the Arts? Instructor, University of the Sunshine Coast, Queensland. Putnam, A. R. (2001), Problem Based-Teaching and Learning in Technology Education, The Annual Conference of the Association for Career and Technical Education, New Orleans, s. 1-14. Rosowsky, L. (1999), Style and its Abuses. AIGA Journal of Graphic Design, Vol. 17. Issue 1, New York, s. 8, 9 Sheppard, S., Jenison, R. (1997), Examples of Freshman Design Education, Int. J. Engng Ed. Vol. 13, No. 4, Tempus Publications, Brksel, s. 248-261. Swanson, G. (1994), Graphic Design Education as a Liberal Art: Design and Knowledge in the University and the Real World, Design Issues Volume X #1, Spring, The MIT Press, Cambridge-MA, s. 53-63
497

498

TASARIM VE TASARIM ETM

Mimarlk

499

STRKTREL SANAT
Do. Dr. Ayin SEV, Prof. Aydan ZGEN Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi, Mimarlk Fakltesi, Mimarlk Blm, STANBUL aysinsev@yahoo.com, aydanozgen_44@yahoo.com

GR: STRKTREL SANAT VE YAPI ESTET Kuleler, yksek binalar, kprler, stadyumlar ve benzeri gibi byk lekli yaplarn estetik etkisi tasarmclar ve ait olduklar toplumlarn her zaman ilgisini ekmitir. Estetik kavram ok eitli nedenlerden dolay zerinde allmas gereken, soyut ve greceli bir kavramdr. Bir strktrn estetii szkonusu olduunda, deerlendiren kiinin gzellik, ahenk ve oransal uyum gibi beklentileri devreye girer ki, bunlar da kiiden kiiye deien, estetik kavramn subjektif ve duygusal hale getiren soyut kavramlardr. Sonu olarak estetik ve gzellik ilk a fiolozoflarndan beri tartmal bir konudur. Bugn dahi, estetiin kurallarn tanmlamak zere pekok alma olmasna ramen, genel olarak kabul edilmi bir teori bulunmamaktadr (Holgate, 1992). Tarih boyunca bakldnda, ilk medeniyetlerin miraslarndan da anlalaca gibi, sanatta ve mimaride daima en gzeli arama tutkusu varolmutur. Plato gzellik ve lmszln insanolunun en byk hedefi ve tutkusu olduunu vurgulam, bilimin belkemiinin ise geometrik dzen olduunu ne srmtr. slam dnyas da geometrik kurallara daima bal kalm, mimaride ve ssleme sanatlarnda geometrik dzenlerden yararlanmtr. Geometri, matematiksel ilkelere dayal olduundan ve grlebilir nesnelerin dzeni bu ilkelere bal olarak aklanabildiinden, matematiin byleyici bir brandr ve ayn zamanda sanat ve doa arasndaki mistik benzerlikleri de aklamaktadr. Tarih boyunca sanat ve mimarln geliimi, eitli ilkelerin ve kurallarn formle edilmesine ynelik giriimleri de kapsayan ok eitli aamalardan gemitir (Liebenberg, 1983). Altn Oran bu formlasyonlardan biri olup, zellikle Grek mimarisinde ok gzel mimari formlarn tasarlanmasna nc olmutur. 18.yy filozoflarndan David Hume, gzellik kavramn yararlla balamtr. Ancak Emmanuel Kant byk olaslkla, estetiin nedenden ve etikten bamsz olduunu ne sren ilk dnrdr. 19.yyn byk teknolojik patlamalarnn gzellik ve estetik duygusundan yoksunluun bir sonucu olduu da byk bir ounluk tarafndan kabul edilmektedir. Bunun doal bir sonucu olarak, ehirlerdeki byk lekli strktrler ve binalar estetik faktr gzard edilerek yaplyordu. Ardarda iki dnya sava geirmi ve yapl evreleri hzla ykma uram toplumlarn ekonomik knn beraberinde estetik deerlerini de yitirmesi son derece doal bir durumdur (Ali ve Armstrong, 1995). Ancak bu toplumlarn II. Dnya Savan izleyen yllarda byk bir bilimsel, teknolojik ve ekonomik kalknma dnemine girdikleri grlr. Bu kalknma ve gelime srecinde toplumun refah ve konforunun yansra, yaplanm evrenin estetik deerlerine, sanata ve gzellik kavramna duyarl bir nesil doduu grlmektedir. Toplumun ruh salnn ve mutluluun yaplanm evrenin estetik kalitesiyle ok yakndan ilgili olduu aka grlr hale gelmitir. Bu durum, gnmzn kamuya ak alanlarndaki strktrler ve byk lekli yaplar ile gemiteki rnekler karlatrldnda daha ak bir hal almaktadr. Bundan dolay, mimarlar, kent planclar ve mhendisler iin estetiin ilkeleri ve sanat tasarmlarn kanlmaz unsurlardr. zellikle kentlerin simgesi durumundaki byk lekli yaplarn toplum tarafndan kabul grmesi sanatsal ve estetik deerlerinin olmas ile dorudan ilgilidir. Strktrel Sanat ve Estetik Kavram Strktrel sanat, gemii ok eskilere dayanmakla birlikte, gnmzde yksek yaplar, kprler ve stadyumlar gibi byk lekli yaplarla birlikte yeniden gndeme gelmi bir kavramdr (Sev, 2001). Strktrel sanatn temeli ksmen strktrel teori ve davranlar anlamndaki mhendislik
500

prensiplerinin alglanmasna dayaldr. Endstri Devrimi ile birlikte strktr mhendislii mimarlktan ayr bir disiplin haline gelmi, Eiffel Kulesi, Brooklyn Kprs gibi strktrler mhendislik abalarnn ve teknolojik gelimelerin bir sonucu olarak ortaya kmtr. O dnemde strktr mhendisleri mimarlarla elektrik ve mekanik mhendisleriyle altklar gibi almakta, ama formlar ou zaman mhendislerin hayal rn olmaktayd. Strktr mhendisleri bir yapnn strktrel form ve bileenleri zerinde alyor, mimarlar ise yapnn fonksiyonu, mekan organizasyonu, mekanik gereksinmeleri gibi konular zerinde fikir yrtyordu. Mhendis ve mimarlarn rol birbirinden bamsz olsa da, tamamen birbirlerinden bamsz kararlar almalar mmkn olmuyordu. nk byk lekli strktrlerde en st dzeyde estetik ve strktrel standartlar ortaya konmalyd. Bu koullarda ortaya atlan strktrel sanat kavram, zellikle byk lekli yaplara estetik ve sanatsal deer katarak, toplum tarafndan da beeni ve kabul grmesini salamaktadr. Strktrel sanat kavram ve esaslar, Zrihte Federal Teknoloji Enstitsnde Wilhelm Ritter ve Pierre Lardyden eitim alan Robert Maillart, Othmar Ammann, Heinz Isler ve Christian Menn tarafndan ortaya konmutur. Bu tasarmclar teknolojik adan etkin ve ayn zamanda estetik deeri de olan srktrler tasarlamada kendinden sonra gelen tasarmclara ilham kayna olmutur. Princeton niversitesinde eitim veren Profesr David Billington bu drt tasarmcnn eserlerini ve strktrel sanat kavramn, bir sergi kapsamnda tantan ilk tasarmcdr. Billington, mhendislerin ve zellikle akademisyenlerin, estetiin kendi uzmanlklar olmad ve sanat tasarm beklentisi iinde olanlarn bir mimar ya da heykeltrala anlamalar gerektii dncesine iddetle kar km ve rencilerini 45 yl boyunca bu ynde eitmitir. Mimar ya da mhendis olsun, bir tasarmc iin ortaya kard rnde yapsal davrann, baka bir deyile ykleri tama ve aktarma ynteminin bir strktr formunda ifade edilmesi, sanatsal yaklamn en doru eklidir. Billington (1983), temeli strktrel teori ve davran prensiplerine dayanan strktrel sanatn bileeni olduunu ne srmektedir: Etkinlik; strktrel sanatn bilimsel boyutu olup, yklere kar gvenlik ve malzemeden tasarruf salar; Ekonomi; sosyal boyut olup, maliyeti drerek strktrn yaplabilirliini mmkn klar; Zerafet; sembolik boyut olup, estetik ifadeyi glendirir. Billlington (1983) ayn zamanda uzaydaki formlarla alan grup meslek olduunu ne srmektedir. Bunlar mhendisler, mimarlar ve heykeltralardr. Bu gruplarn her biri ayn boyut zerine alr, ancak ncelikleri farkldr. rnein mhendis iin bilimsel boyut nde gelmekte olup, strktr ayakta durabilmeli, gmemelidir. Strktrel sanat, mimari sanattan ayran en nemli faktor formun ncelikle strktrel amalara m (doa yklerini kontrol ederek), yoksa mimari amalara m (insanlar tarafndan kullanlacak olan mekan gereksinmelerini karlayarak) hizmet ettiidir. Doal Etkinlik ve Gzellik Doadaki strktrlerin etkin olmasn gerektiren ok eitli nedenler bulunmaktadr. Bunlardan ilki doal kaynaklarn verimli kullanlmas gereidir. Strktrel malzeme, zelliklerine uygun ekilde ve mmkn olduu kadar az miktarda kullanlmaldr. Bununla birlikte, mhendisler ekonomik tasarm kullanllkla btnletirmeli ancak bununla da yetinmemelidirler. En az miktarda strktrel malzeme ile ekonomik yaplar tasarlamak yeterli olmamaktadr, nk gemite sadece bu iki zellie sahip, ancak son derece itici, insanlar tarafndan beeni ve kabul grmeyi baaramam yaplar bulunmaktadr. Dolaysyla strktrel tasarmda estetik ifadeyi gz ard etmemek gerekir. Gemie bakldnda, strktrel sanat gelenei iinde ortaya konan yaplarn gnmz toplumlar tarafndan halen kabul ve beeni grd, byk bir titzlikle korunduu aktr. Bu rnekler bilim ve sanat, mhendislik ile mimarlk arasndaki yakn banty da aka gzler nne sermektedir. Doadaki formlar maksimum etkinlik iin ekillenmi olup, ykleri gereken en az miktarda malzeme ile aktarmaktadr. DArcyye gre (1945) canllarn formlar, zaman iinde beslenme ve davran ekillerine gre deil, fiziksel glere uyum salamak zere ekillenmitir (Willis, 1995).
501

Tm doal strktrler basn ve ekme gibi fiziksel kuvvetlere dayanm gstermektedir. Doal formlar etkinlii artrmak iin ykleri ekme elemanlaryla aktarmay tercih ederler, nk ban elemanlar burkulma eilimi gstermektedir. Maksimum sayda ekme eleman kullanmak basn kuvvetlerinin belirli blgelerde toplanmasn salar. rmcek a bu durumun en gzel rneklerinden biri olup, tm ekme kuvvetlerine alan iplerden ve basn ubuklar eklinde alan rmcek ve yakalad avdan oluturmaktadr. rmcek a insan rn strktrlerle ayn fiziksel kuvvetlere dayanm gstermek zorunda olduundan, sahip olduu form da mhendisler iin ok etkin ve zarif bir model oluturmaktadr. Bunun rneklerinden biri Frei Ottonun Mnihteki Olimpiyat Stadyumunun stn rten strktrdr. Bu strktrde elik kablo a ekme kuvvetlerine alrken, byk elik dikmeler basn etkisi altndadr. Strktrel adan etkin olan formlar genellikle estetik adan da memnuniyet vericidir. Sanatsal deerin tanmlanmas iin genel olarak kullandmz denge ve simetri gibi kavramlar fonksiyonel gereksinmelerden kaynaklanmaktadr (French, 1994). Ancak, etkin bir tasarm, her zaman estetik adan memnun edici olmayabilir ve yeryznde etkin olan, ancak estetik anlaytan yoksun pekok strktr vardr. Tasarm srecinde doal formlardan yararlanmak, doal formlarn tasarmnda yatan prensipleri izlemek bu tuza engelleyebilir. Doann estetik marifetlerinin nemli bir bileeni evremizle duygusal ve ayn zamanda da mantkl bir balant kurma isteimizdir. Organik formlardan esinlendiimiz zaman, bunlar yansmas olan etkin strktrler tasarlayabilir ve bylece evremizle uyum iinde, strktrel sanat rnleri ortaya karabiliriz. Berlindaki Ludwig Erhard Haus Binas, doadan esinlenerek tasarlanan ve estetik adan memnuniyet verici, etkin bir tasarm rneidir. Yap bir armadillonun iskeletinden esinlenerek tasarlanan zincir erisi formundaki kemerlere aslan deme plaklarndan olumaktadr. Strktrel adan etkin olan bu form ayn zamanda biyolojik formlara olan duygusal bamzla paralellik tayan estetik duygusu da yaratmaktadr. Doal Formlardan Esinlenen Dier almalar Kemerli kprlerde ayaklar arasnda da doru itme etkisi olutururken, asma kprlerde bu etki tam tersine gelimekte; baka bir deyile asma kprlerde ayaklar arasnda ie doru ekme etkisi olumaktadr. Bir kpr her iki etkiyi de bnyesinde toplarsa, ayaklarndaki basn ve ekme etkisi dengelenerek sfra yaklar. Bu davran bilekesi, yani kemerli ve asma kpr yaklamnn bir arada kullanld arpc bir rnek Isambard Brunelin Plymouth yaknlarndaki Royal Albert Kprsdr (1859). Hem estetik, hem de etkin bir strktr olan Royal Albert Kprsndeki strktrel tasarm yaklamnn temel prensibi, gerekte milyonlarca yl varln srdrm olan drt ayakl dev canllarda gizlidir. Bu konudaki en arpc rnek, ayaklar kule, iskeleti kemer ve gvdesi de ask zincirleri olarak grev stlenen brontosaurustur. Doal formlar sadece kprlerin strktrel tasarmlarnda kullanlmakla kalmayp, gnmzn ok katl yksek yaplar ve kulelerinde de etkin bir ekilde ve ayn zamanda estetik adan arpc rnekler koymak amacyla kullanlmtr. Londradaki Swiss Re Binas; zarif ktlesiyle ve ykseldike daralan formuyla, Aldersey-Williams (2003) tarafndan bir deniz sngerine benzetilmektedir. Kulenin strktrn oluturan diyagonal elik tpler, yatay elik kasnaklarda birbirine balanm olup, bir deniz sngerinin mikrostrktrel yapsna benzer ekilde etkin bir d iskelet oluturmaktadr. Yapnn dairesel ve ykseldike daralan formu zerine etkiyen rzgar yklerinin azalmasna yardmc olmaktadr. Strktrn zerafet ve estetii etkin bir biyolojik strktr modelinin tipik etkileiminden kaynaklanmaktadr. Ekonomi Etkin strktrlerin, malzeme ve kaynak tasarrufu salayarak, ayn zamanda ekonomik de olacana ilikin herhangi bir garanti yoktur. Eer strktrel adan etkin bir strktrn inaat asndan zorluklar varsa, maliyet de ykselmektedir. Buna ek olarak ekonomik olma toplumsal koullar, i gc kapasitesi ve nitelii ile zamana bal olarak deiebilmektedir. ilik maliyeti blgeden blgeye ve zamana gre farkllaabilmektedir. Bunun dnda yklenicinin ve yapmda alanlarn i tecrbesi de strktrn maliyetini dolayl olarak etkileyen faktrler arasndadr. Dolaysyla strktr mhendisi
502

etkin bir strktr ortaya koymak iin alrken, ekonomi faktrn gzard etmemelidir. Birok doadan esinlenen formun strktrel olarak etkin olduu kadar ekonomik de olmas dikkat ekicidir. Gelecekteki Olanaklar Formlarnn doadan esinlenmi olmas ve tek defaya zg olmalar asndan, Royal Albert Kprs ve Swiss Re Binas yapldklar dnemin en yeniliki ve gelimi strktrleridir. Strktr mhendisliinde doa esinlenmek ve gelimeleri tetiklemek zere sonsuz olanaklar sunmaktadr. lgi ekici bu olanaklardan biri de akkanlar strktrel eleman olarak kullanmaktr (French, 1994). rnein solucanlar ve baz srngenler bedenleri iindeki svlar ile basn kuvvetlerine kar koyabilmektedir. Roketlerin ince stktrel kabuklarnn stabilitesi de ilerindeki akkan basncna dayal olarak salanmaktadr. Bu yeniliki dncenin gelecekte binalar ve kprler gibi strktrlerde de nc bir rol oynamas zerine almalar srdrlmektedir. SONU Mimarlk mesleinde strktrn temel hedefi mekan yaratmaktr. Gemite genel bir dnce olarak strktr tasarm mhendislerin uzmanlk alan olarak grlse de, gnmzde bu dnce neredeyse terkedilmitir. nk ortaya kacak mimari rn fonksiyonel ve gvenli olduu kadar estetik de olmaldr. Bu adan bakldnda strktrel sanatn gereklilii inkar edilemez ve bu konuda sadece mhendislik eitimi yeterli olmamakla birlikte, mimarlk ve sanat eitimi de devreye girmektedir. Geleneksel anlamda mhendisler ortaya koyduklar almann strktrel etkinlik ve ekonomi zerine kurulu olduunu dnse de, deerlendirmede estetik faktr devreye girdiinde, strktr mhendisleri artk strktrel sanat zelliini kazanmaktadr. Gemite hibir strktr tasarmc yoktur ki malzeme bilimi, analiz yntemleri, matematiksel metotlar ve yapm yntemleri zerine eitim almadan sanatsal ve estetik deeri olan yaplar tasarlasn. Strktr mhendisleri ncelikle strktrel davran ve yap bileenleri konusunda, mimarlar ise mekan oluturma konusunda sz sahibi gibi grnse de, bu iki disiplin birbirinden ayredilemez. Mhendis ve mimarlar tasarmlarnda gncel eilimleri izlemeli, gelien teknolojiden en verimli ekilde yararlanp etkin ve ekonomik strktrler tasarlarken, sanat ve estetik faktrn gzard etmemelidir. Strktrel sanat, baka bir deyile strktrel ifade, gnmzn byk lekli yaplarnn toplum tarafndan beeni ve kabul grmesi iin vazgeilmez bir tasarm yaklamdr. KAYNAKLAR Aldersey-Williams, H. (2003), Zoomorphic: New Animal Architecture, Harper Design International, New York. Ali, M.M. ve Armstrong, P.J. (1995), Architecture of Tall Buildings, Council on Tall Buildings and Urban Habitat Committee 30, McGraw-Hill, New York. Billington, D. P. (1983), The Tower and the Bridge: The New Art of Structural Engineering, Princeton University Press, Princeton. Darcy, W. T. (1945), On Growth and Form, Oxford University Press, MacMillan, New York. French, M. (1994), Invention and Evolution: Design in Nature and Engineering, Cambridge University Press, New York. Holgate, A. (1992), Aesthetics of Built Form, Oxford University Press, New York. Liebenberg, A. C. (1983), The Aesthetic Evaluation of Bridges, in Handbook of Structural Concrete, F.K. Kong et. al. (Eds.), McGraw Hill, New York. Sev, A., (2001), Integrating Architecture and Structural Form in Tall Steel Building Design, CTBUH Review, 1(2), 24-31. Willis, D. (1995), The Sand Dollar and the Slide Rule: Drawing Blueprints from Nature, AddisonWesley Publishing Company, New York.
503

TASARIM ETMNN DN, BUGN, GELECENN SNEMA PERSPEKTFNDEN DEERLENDRLMES

Ar. Gr. Bengi YURTSEVER, Ar. Gr. Sinem KAYA Karabk niversitesi, Safranbolu Fethi Toker Gzel Sanatlar ve Tasarm Fakltesi, KARABK bengiyurtsever@karabuk.edu.tr, sinemkaya@karabuk.edu.tr

GR Tasarm birok tanm bulunan ok ynl bir kavramdr. Pagea (1964) gre tasarm; ayn tarihte mevcut olaylardan, gelecekteki olanaklara hayali bir atlamadr. Buchanana (1998) gre ise tasarm; sanattan retilmi ve akademik disiplinle gelitirilmi aktif bir meslektir. Mimarlk ise bir disiplin olarak znde tasarm barndrmaktadr. Karataniye gre (1995) mimarlk, yaratm yoluyla olua giden bir sretir. Bu tanmlardan da grld gibi mimarlk; farkl disiplinlerden ve aralardan beslenen ok ynl bir sretir. Sinema, gnmzde tasarmn beslendii en nemli disiplinlerden birisidir. Tasarm ve sinema arasnda sk bir iliki sz konusudur. Bu iki disiplinin kesiiminde ise; zaman ve hareket boyutu karmza kmaktadr. Dn, bugn ve gelecek birbirini ierisine gemi bir biimde sinemada aktarlmaktadr. Bu balamda sinema; aslnda grsel bir sanat dal olmaktan da te, yaamdan kareler sunarak insan etkileimlerinin yaama yansmasnn en gzel betimlemesidir. Bugnn tasarmlarnda sinemann grsel zenginliinin izlerine ska rastlamak mmkndr. Bu noktada ise; mimarlk ve sinema disiplinleri de kesimektedir. Sinema, mekann deneyimlenmesini salayan bir ara haline gelmektedir. Deneyimlenen mekan; kimi zaman kurgusal; kimi zaman yaayan; kimi zaman ise, ideal olarak betimlenen bir mekan olarak karmza kmaktadr. Tm bunlar nda bu almayla hedeflenen; tasarm ve sinema ilikisini aa karmak olarak deerlendirilebilir. Bunu yaparken ise; iki disiplinin kesiim noktasndaki zaman boyutundan yararlanlacaktr. Dn, bugn ve gelecek; seilen film zerinden okunmaya allacaktr. Dn The Cabinet Of Caligari, bugn Babel, gelecei ise Avatar filmi zerinden yorumlama yoluna gidilecektir. Bu filmlerde ise; kimi zaman mekanlar aras geilere sahne olunacak; kimi zamansa kurgusal mekanlar zerinden bu iliki aa karlmaya allacaktr. ok ynl bir eylem olarak tasarm; yine ok ynl bir disiplin olan sinema ile ilikilendirilecektir. te tam da bu noktada; tasarm eitiminde eksiklii her zaman hissedilen btncl bak as, farkl zamanlar temsil eden filmler zerinden deerlendirmeye alnacaktr. Tm grsel zenginlii ve derinliiyle sinema, tasarm eitiminde farkl dncelere ve zengin bir bak asna neden olan nemli bir disiplin haline gelmektedir. Sinemann bu balamda tasarm eitiminde iyi bir ara olarak kullanlabilecei, zaman boyutu da dikkate alnarak ortaya konulmaya allacaktr. Tasarmn disiplinler aras olma durumu, sinema ile olan ilikisi balamnda ilikilendirilip bir deerlendirme yaplacaktr. MMARLIK SNEMA LKS Endstri Devrimi ile balayan ve giderek her eyin hzl ve anlk bir ekilde yaand gnmzde, insanlar bu hz ierisinde kaybolup gitmektedirler. Bir eylerin srekli bir ekilde balayp ayn anda bitmesi yani anlk olma durumu, insanlarn aslnda farknda olmadan bir grme biiminden baka bir grme biimine geilerine neden olmaktadr. Bu geiler ilk bata dorudan zaman ile balantldr. Zamandan sonra balantl olduklar bir dier ey ise mekandr, yani iinde bulunulan ve geilerin yapld ortamlardr. Grme biimlerinin dnemden dneme deimesi demek, bir nceki var olann tamamen reddedilmesi ya da unutulmas demek deildir. Her iki durum da ayn anda deerlendirilmeli,
504

birbirleri arasnda srekli geiler yaplarak dnlmelidir. Ancak bu ekilde, mimarlk eitiminin de gerektirdii biimde sorgulayc ve btncl bir bak as ile mimarla yaklalabilir. Bu btnsellik, durumlar, olaylar, kiileri, ortamlar oklu dnebilmek ile yakalanabilecektir. Yaam artlarnn, gelien ve gnden gne deien teknoloji ile birlikte hzlanmas sreci ierisinde, insanlarn da hzla birlikte bu koullara uyum gstermeleri gerekmektedir. nsanlar artk ilerinde bulunduklar ortam balamnda hzl alglayp ona gre bir ekilde karar vermek durumundadrlar. Bu hzl alglama, onlarn bir eyleri sorgulamadan kendine katmas demek olmamaldr. Aksine dnem artlar hzlandka bu tr ezbere alnabilecek kararlara kar daha sorgulayc olmak gerekmektedir. Bir eyleri gndemde tutabilmek ve farkndaln salayabilmek, ancak bu ekilde olabilecektir. Ksacas gnmzn koullar ierisinde artk her ey hzl alglanmal ve buna gre uygun olabilecek bir ekilde sorgulanabilmelidir. Sorgulama olana olmayan, sorgulama ortam bulamayan bir durum kendini srekli ayn konumda tutmu olur ve herhangi bir ilerleme gsteremez; olduu yere kp kalr. Oysa ki gnmz bak asna gre dnceler Deleuzenin (1987) de belirttii gibi kaygan bir zeminde olmaldr. Bu zemin farkl sorgulamalar olanakl klan ve deiimlere, ok ynl bak alarna ak olan bir zemindir. Mimarlk ve eitimi de aslnda byle bir zeminde bulunmaktadr. Mimarlk, yaamla i ie olan ve eitiminin de bu ekilde ele alnmas gereken bir kavramdr. Gnmzde her ne kadar birok yerde donmu bir eitim sistemi uygulanyorsa da; bu sistemlerin, kendilerini gn ile birlikte yenileyebilen bir strateji belirlemelerine gereksinim duyulmaktadr. Bu strateji, bir btnsellik iermelidir. Bu btnsellik, hem ortamn yeniden dnlebilmesi iin ortamn gereksinimleri iinde, hem de mimarln zaten znde bulunmaktadr. Mimarln ok ynl olmas, onun birok farkl alandan baklarak dnlmesi anlamna gelmektedir. Bu alanlardan bir tanesi de sinemadr. Sinema ile dorudan balantl olmas ikisinin de bir ekilde yapl bir evre sunmasndan, sorgulayan ve sorgulatan ortamlar oluturmalarndan kaynaklanmaktadr. Sinema, baz mimarlk ortamlarnda, bir eitim arac olarak kullanlmaktadr. Sinemann eitimdeki nemi ise; daha nce de ksaca belirtilmi olduu gibi oklu ortamlar ayn anda sunabilmesi, mekan kurgusunu insanlara, gnn koullarnn gerektirdii gibi anlk olarak alglatabilmesi, ksa bir sre iinde birok eyi sorgulayabilmesi ve sorgulatabilmesinden kaynaklanmaktadr. rencilere bu ekilde bir ortam sunabilecek bir aracnn, mimarlk eitimi balamnda ele alnmas ise olduka nemlidir. Mimarlk eitimi srecinde kavranlmas beklenen zaman-mekan ilikisi sinemada, ksa bir sre iinde sorgulanabilmektedir. Ayrca Pallasmaaya (2008)* gre de sinema, sadece zamansal ve mekansal yapsndan dolay deil, yaayan bir mekan ifade edii ile de mimarlkla rtmektedir. Sinemann, yaayan bir mekan bu ksa sre iinde aktarabilmesi, duraan olmayan, yaayan, dinamik bir mimarlk anlaynn kavranmasnda etkili olabilecektir. Ancak ksa srede bir eylerin aktarlyor olmas demek, tam anlamyla kavrama olaynn da ayn ksa sre iinde olabilecei anlamna gelmemelidir. nk tam anlamyla kavrama, iselletirme ile olabilecektir ve bu iselletirme sreci de kiiden kiiye gre deimektedir. Ancak sinemann nemi burada ortam ksa bir sre ierisinde aktarabilmesinden kaynaklanmakta ve sorgulamay da daha ksa bir sre iinde ve en nemlisi sorgulamann bir btn olarak kavranp yaplmasn salayabilmesidir. SNEMADA DN BUGN GELECEK Tasarm eitiminin dn, bugn, geleceinin tartlmasnda bu dnemi temsil ettii dnlen filmler seilmitir. Filmlerin seilme nedeni ait olduklar ortama dair baz bilgilerin sorgulanmasna olanak vermeleridir. Bu balamda dn ile ilikilendirilerek izlenen film, The Cabinet of Dr. Caligari (das Kabinett des Doktor Caligari) dir. Bu film Alman davurumcu sinema rneklerinin ilki olmasndan dolay nemlidir. 1919da ekilen filmin ynetmeni Robert Wienedir. Bir korku filmidir ve sessiz ekimdir. Filmde ayrca kbizm, srrealizm etkisi grlmektedir. Film genellikle i mekanlarda gemektedir.
505

Mekanlardaki dekorlarn abartl oluuna uyum salayabilmek adna oyunculuklar da abartlmtr. Mimarlkta temel tasarmn doduu Bauhaus akm ile yaklak ayn dnemlerde ortaya kan bu filmde, o dnemin grlerine ait birok yorum yapabilmek mmkndr. Bugn balamnda seilen film ise Babel dir. Film 2006 ylnda yaplm olup, pek ok dl almtr. Filmin bugn balamnda incelenmesinin nedeni, farkl corafyalarda farkl kltrler ekseninde yaam kesitlerini izleyiciye sunarak; bugne dair, gncel olaylar ile konuyu balamasdr. Filmde farkl kltrlerdeki insanlar aslnda bir olay rnts ierisinde bir noktada kesimektedirler. Mekanlar aras, kltrler aras ve olaylar aras geiler sz konusudur. Burada gerekle birebir balant kurulabilecek gncel sorunlara deinilmektedir. Aslnda kavram olarak da kresellemenin getirdii sorunlar, filmde farkl kent leklerinde ilenmektedir. Kimi zaman bu lei betimleyen corafya Fas iken, kimi zaman ise Japonya ya da Meksika olabilmektedir. Aslnda ayn sorunlar farkl da olsa benzer biimde farkl kltrlerde yaanmaktadr. Bu film aracl ile farkl corafyalarda bulunmalarndan dolay normalde kavranlabilmesi g olan olaylar, mekanlar ve insanlar ksa bir zaman dilimi ierisinde aktarlmaktadr. Bu aktarm srasnda gerekleen geiler sayesinde mimarlk eitiminde aktarlmas dnlen pek ok kavram btncl bir yaklam ile sorgulanabilmektedir. Gelecek balamnda seilen film Avatar dr. 2009 yapm filmin, senaristi, yapmcs ve ynetmeni James Camerondr. Gnmz teknolojsinin olanaklar ile hazrlanan film kendi ierisinde iki farkl ortamda geiler yapmaktadr. Olaylar grsel efektlerle yaratlan sanal mekan ile o dnemin gerek mekan arasnda yaanmaktadr. Dnn, bugnn yansmalar, gelecek de dnlerek yorumlanm ve ortada var olmayan bir gelecek senaryosu kurgulanmtr. Burada nemli olan nokta zamanlar aras geiler yaplrken, gelecee de bir ekilde ngrde bulunmak ve o dnemi hayal edebilmektir. Mimarlkta da aslnda en nemli noktalardan biri bu gelecei tasarlayabilmektir. SONU Filmlerin kurgusuyla birlikte yansyan akmlarn rencilere byle oklu bir ortamda aktarlabilmesi, mimarlk eitiminde zaman-mekan kavramnn kavranlabilmesini salayabilecek bir aratr. Ayn zamanda, eitimde kuramsal altyapnn kazandrlmasnda, iinde grsel bir dili barndran sinemadan yararlanlmas son derece nemli bir yaklamdr. Zaman-mekan boyutunun sinema ortamnda temsil edilmesi, oklu alglama olanaklarn ayn anda sunabilir. Bu da rencinin durumlar okluk ortam ierisinde, btncl olarak yakalamasn salayabilir. Mimarlkta durumlara btncl yaklaabilmek, gerektiinde paradan btne ya da btnden paraya geiler yapabilmek son derece nemlidir. Bu geiler zellikle gelecek ile ilgili dnce srecinde nem kazanmaktadr. Dn ve bugn bir ekilde gznn nnde canlandrabilen, hayal edebilen renci; ayn canlandrmay kendi yorumlarn da katarak gelecek iin de yapabilmelidir. Gelecee dair dncelerin rencilerde oluabilmesi iin oklu dnme ortam; dnn, bugnn ve gelecein e zamanl olarak dnlmesi ve ortamlar aras geiler yaplabilmesi ile gerekleebilecektir. Zamanlarn birbirinden kopuk olmadnn, bir para btn ilikisi ierisinde yer aldklarnn farkndal rencilere eitimciler tarafndan kazandrlmaldr. Bunun kazanmnda nemli rol oynayan empati kurabilme, zamanlar arasnda bir eit gei yaplmasn ve kiinin durumlar oklu olarak grebilmesini salamaktadr. Bu okluk ortamnn, gnmzn hzl yaanan koullar altnda rencilere kazandrabilmesinin yollarndan biri sinema olarak grlmektedir. Sinemada kurgulanan mekanlarn ve zaman geilerinin; rencinin, grd durumlarn yerine kendini koyarak dnmesi ile gerekleen geiler ile birlikte yeniden dnlmesi, rencide zamanlar aras farkndalk oluturabilecektir. Eitim srecinde kazanlmas gereken bu farkndalk bilinci, mimar adaynn yeteneklerini sergileyebilmesinde, kendine zg sonular retebilmesinde nemli rol oynamaktadr. Mimarn yeteneini ortaya koymas ve tasarmnda gerekli olan yorumu yapabilmesi mimarlk eitiminde oluacak sanat bilincine baldr (Kut ve di., 2002). Bir sanat dal olarak sinemann da mimarlk eitiminde kullanlmas, rencilerin bu farkndalk bilincine ulaabilmeleri srecinde nemli bir ara olarak grlmektedir.
506

KAYNAKLAR Buchanan, R. (1998) Education and Professionel Practice in Design; Design Issues, 14, s. 49-61 Deleuze, G.; Guattari, F. (1987) A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia; University of Minnesota Press, Minneapolis Karatani, K. (1995) Architecture as Metaphor, The MIT Press, USA Ketizmen, G. (2002) Mimari Tasarm Stdyosunun Biimlenmesinde Yntemsel ve Mekansal Etkilerin ncelenmesi, Anadolu niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi, Eskiehir Kut, G.; Aksoy, M.; amlbel, N.; Gkan, K. (2002) Mimarlkta Sanat Bilinci; Journal of stanbul Kltr University; s. 53-56 Page, J. K. (1964) Environmental Research Using Models; Architects Journal http://www.arkitera.com/g143-sinema-ve-mimarlik.html (son eriim tarihi: 21.11.2010)

507

BLGSAYAR TEKNOLOJLERNN UZAKTAN ERMLE MMARLIK ETMNDE KULLANIMININ SRDRLEBLRLK AISINDAN DEERLENDRLMES
Yrd. Do. Dr. Deniz Aye YAZICIOLU Kadir Has niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Mimarlk ve evre Tasarm Blm, STANBUL denizayseyazicioglu@khas.edu.tr

Gnmzdeki enformasyon ve bilgi teknolojilerinin yaratt koullarn insan hayatnn kalitesini artrd tartmaszdr. Ancak bu teknolojik gelimeler yeni imkanlar sunarken beraberinde tketimin artmasna ve doadaki snrl kaynaklarn insanl tehdit eder bir biimde yok olmasna neden olmaktadr. Bir yandan teknolojik gelimeler, dier yandan bu gelimelerin sonucu olan srdrlebilirlik kaygs bir ok alanda olduu gibi mimari tasarmda da etkisini gsteren iki nemli faktr olarak karmza kmakta ve bu balamda mimarlk eitiminin yeniden sorgulanmasn zorunlu klmaktadr. Mimarlk eitimi temelde, kuramsal bilgilerin aktarld teorik derslerle bu bilgilerin farkl tasarm sorunsallarnda irdelendii tasarm stdyosu almalarn iermektedir. Teknolojideki byk deiime bal olarak mimarlk eitimi alannda geleneksel eitim biimlerini temelden deitiren bilgisayar odakl dijital tasarm anlay ortaya kmtr. Bu anlay ise retmen ve rencinin eitim mekannda bulutuu geleneksel rgn sistemdeki, mekansal, donatsal ve eitim ieriklerinin, hazrlanmas, sunulmas ve snanmasyla ilgili her eyin yeniden dnlmesini ve farkl biimde kurgulanmasn zorunlu klmaktadr (Yldrm ve di, 2008; Farhad, 1991). Byle bir eitim anlay sayesinde, aslnda doal kaynaklarn tketimine neden olan teknolojilerin, srdrlebilir bir gelecee hizmet eder hale getirilip getirilemeyecei ise bir tartma konusu olarak karmza kmaktadr. Bilgisayar kullanmnda gncel teknolojilerin salad grsel/iitsel iletiim ortamlarnn, mimarlk eitiminde grerek ve duyarak renmenin yannda renme hzn ve kalitesini de artrd bilinmektedir (Yldrm ve di, n.d.; Akrout ve Roxin, 1999). Ayrca bu tr teknolojiler zellikle gnmzn en tartlan konularndan biri olan srdrlebilir tasarm problemlerinin zmnde, tasarm becerisiyle teknolojiyi btnletirerek kullanabilme; bu konudaki bir aratrmay nerme, ada yntem, aralar ve biliim teknolojilerinden faydalanarak gerekletirme, sonucunu rapor haline getirme, sunma ve savunma imkan salamaktadr. Hesaplamal teknolojilerin, yalnzca izim, modelleme ve canlandrma ortam olarak deil, ayn zamanda bir tasarm ortam olarak kullanlmas, baka bir deile tasarmn yeniden tasarlanmas, renciye srdrlebilir tasarm konusundaki bulularnn kapsam ve snrlarn geniletme olana da sunmaktadr. Ayrca bu tr tasarm aralar sayesinde geleneksel tasarm anlayndan tamamen farkl olarak srdrlebilir tasarmn ierisinde yer alan ok sayda deiken ve kstlamalar ayn anda ele alnabilmekte ve bunlar arasndaki etkileim renci tarafndan kontrol edilebilmektedir. Hatta bu tr tasarm yaklamlarndan internet teknolojileri araclyla uzaktan eitim imkan sunacak biimde faydalanlmas, zaman ve enerjiyi etkin kullanma konusunda eitli stnlkler salayacaktr. Teknolojinin srdrlebilirlii destekleyecek yndeki bu potansiyelinin ve barndrd gcn deerlendirilmesi ise yeni bir mimarlk eitim anlayyla mmkn olabilecektir. Baka bir deile zellikle internet eriimiyle hesaplamal teknolojilerin mimarlk eitiminde kullanlmasnn, hem renciye sunaca tasarm imkanlar, hem de eitimin daha az doal kaynak tketimiyle gerekletirilebilmesi asndan srdrlebilirlii destekleyecei dnlmektedir. Tm bu nedenlerden dolay almann kapsam ve amac mimarlk eitiminde bilgisayar teknolojilerinin kullanmnn srdrlebilirlik asndan salayaca faydalarn ortaya konulmas olarak belirlenmitir. Tanmlanm olan bu kapsam ve ama dorultusunda almann metodolojisi olarak ilk aamada srdrlebilir mimari tasarmn daha iyi
508

anlalabilmesi amacyla srdrlebilirlik kavram ve ekolojik yap tasarm ltlerinin neler olduu zet bir biimde tanmlanacaktr. Daha sonraki aamada zellikle internet eriimiyle hesaplamal teknolojilerin mimari tasarmda kullanlmasna ynelik literatr aratrmas yaplacak ve elde edilen bulgular mimarlk eitiminde srdrlebilir yaklamlarn gelitirilmesine ynelik salayaca faydalar asndan deerlendirilecektir. SRDRLEBLRLK KAVRAMI VE EKOLOJK YAPI TASARIM LTLER Sanayi devrimiyle birlikte doal kaynaklarn yok olmaya balamas ve insanl tehdit eder hale gelmesi, bir ok alanda olduu gibi mimari tasarm srecinde de, ekolojik yaklam dncesini gelitirmi ve bu yeni dnce biimi Birlemi Milletler in Brundtland Komisyonu tarafndan 1987 ylnda yaynlanan Ortak Geleceimiz raporundaki srdrlebilirlik tanmn ana ama olarak almtr. Buradaki tanm ekonomik, evresel ve toplumsal ihtiyalarn gelecek kuaklarn yaam artlarna zarar vermeden karlanmas eklindedir. Bu tanma uygun gelien mimarinin ise ok farkl tasarm ltlerine sahip olmas beklenmektedir. Yaplan aratrmalar sonucunda szkonusu srdrlebilir yap tasarm ltlerinin Tablo 1 deki gibi olduu grlmtr (Alparslan ve Gltekin, 2010). Tablo 1. Ekolojik yap tasarm ltleri
EKOLOJK YAPI TASARIM LTLER Yenilebilir enerji kaynaklarnn kullanm Fiziksel evre verilerinin dikkate alnmas Otomobil bamlln azaltan dzenlemeler Enerji enerji etkin yap formu tasarm Enerji etkin yap kabuu seimi Enerji etkin pencere seimi Enerji etkin peyzaj tasarm Enerji etkin aydnlatma aralar seimi Su tketiminin azaltlmas Su seviyesinin korunmas Suyun yeniden kullanm Malzeme korunumu salayan tasarm Uygun malzeme seimi Doal ortamlarn korunumu Kentsel tasarm evre bilinci oluturulmas Bioharmolojik i mekan tasarm

Enerjinin korunumu

Suyun korunumu Malzemenin korunumu Yaanabilir evrelerin tasarm mekan konfor koullarnn salanmas

Tablo 1 deki her bir baln ok sayda alt alm bulunmaktadr. rnein bioharmolojik i mekan tasarm denildiinde mekanik dayanm ve stabilite, yangn durumunda emniyet, hijyen ve salk, kullanm emniyeti, grltye kar koruma, i mekan hava koullarnn belirli standartlarda olmas gibi alt almlar olduu; bu alt almlarn ise yine kendi ilerinde blmlere ayrld grlmtr. Baka bir deile srdrlebilir bir mimari yapnn projelendirilebilmesi iin farkl disiplinlere ait uzmanlklarn ve bu uzmanlklara ait ok sayda deikenin tasarm girdisi olarak gznnde bulundurulmas gerekmektedir. Baka bir deile byle bir mimari tasarm sreci, mimarn sadece bilgisi ve mesleki deneyimiyle hakim olabilecei yaratc bir sre olmann tesine gemitir. Byle bir durumda snrsz sayda faktr ayn anda ele alarak tasarm yapma imkan veren bilgisayar teknolojilerinin, mimari eitim ve tasarm sreci ierisinde yer almasnn bir ok alanda olduu gibi srdrlebilir mimarln geliiminde de nemli faydalar salayaca dnlmektedir. Bu tr aralar sayesinde, farkl uzmanlklar araclyla elde edilen ve bilgisayar ortamnda saysal parametrelere dntrlebilen bilgilerin; tasarmcnn tasarm yetisini kullanarak ve uzman bilgisi ile btnletirerek
509

faydalanmas, zellikle srdrlebilir mimari tasarmn karmak yapsna hakim olunmasn ve bu yolla zmcl tasarmlarn ortaya koyulmasn salayacaktr (ada, 2004). Bu tr aralardan internet eriimine ynelik faydalanlmasyla ise mimarlk eitim srecinin bizzat kendisinin de daha srdrlebilir bir eyleme dntrlebilecei dnlmektedir. Bu nedenle almann bundan sonraki aamasnda bilgisayar teknolojileri ve bu teknolojilerin internet zerinden kullanlmasyla ilgili literatr aratrmas yaplacak ve elde edilen bulgular iki farkl ynyle deerlendirilecektir. Bunlardan ilki bilgisayar teknolojilerinin ve bu teknolojilerin internet ortamnda kullanlmalarnn mimarlk eitiminin bizzat kendisinin srdrlebilir bir yaklamla yrtlmesi asndan salayaca faydalarn belirlenmesidir. Dieri ise yine bu aralarn mimari tasarmn srdrlebilirlik deerlerinin artrlmasna ynelik salayaca faydalarn ortaya konulmas olarak belirlenmitir. BLGSAYAR TEKNOLOJLERNN NTERNET ERMYLE KULLANIMI Yaplan literatr aratrmalar sonucunda bilgisayar teknolojilerinin kullanmnda farkl yaklamlarn izlenebilecei grlmtr. Bu yaklamlar, tasarmn gelitirilmesi srecinde eitli modelleme yazlmlaryla rnn ayrntl olarak test edilmesi; tasarmn balang evrelerinde form retme amacyla teknolojinin kullanlmas; tasarm parametrelerinin ve eitli etkenlerin analitik ve dinamik modellerle temsil edilerek gelitirilmesi eklindedir (ada, 2004). Bu tr teknolojilerin internet yoluyla kullanlmasna ynelik uygulanan yaklamlar incelendiinde ise bunlarn ayr zamanl iletiim ve e zamanl iletiim eklinde iki temel biimde ele alndklar grlmtr. Ayr zamanl iletiim; kullanc veriyi gnderdikten sonra kardaki tasarmcnn bu veriyi alp zerinde gerekli ilem ya da kontrolleri yaparak tekrar birinci kullancya geri gnderdii e zamanl olmayan veri al verii eklindedir (Saysal Grafik, 2005). Bu tr bir yaklamn uygulanabilmesi iin her iki kullancya da, bu bilgileri bir yerde toplama ve CAD programlar ierisinde eriebilme imkan veren Bulletin Board, eitimciyle renci arasnda intranet/internet zerinden bulumalarn salayan Meetnow, izim dosyalarn grmeyi salayan Web publish ve izime yeni objelerin eklenmesini salayan I-drop gibi programlara sahip olmalar gerekmektedir (Yldrm ve di, 2008). E zamanl iletiim ise her iki kullancnn ayn masa stnde alyormu gibi, ekranda ayn dosyay grp bu dosya zerinde ilem yapmalarna ve bylece ayn anda almalarna olanak tanyan veri paylamdr. Bu sistemde, ayn zamanda kullanclar birbirlerine ses ve grntlerini de gnderebilmektedir. Bilgisayar teknolojilerinin bu tr enformasyon ve iletiim aralaryla birlikte kullanlmas rencinin rettii modeller yardmyla yeni dnceler gelitirerek, yeni zmlere ulamasnda nemli rol oynayacaktr. Yeni teknolojilerin boyutlu olmas tasarmcnn boyutlu dnmesini kolaylatracaktr. Tasarm srecindeki nemli eylem gruplarndan biri olan grselletirme eyleminin tesinde kefetme ve yaratma aamalarn destekleyen ve bu srete grafik, grsel, szel, saysal ve canlandrlm iletiimin ayn anda oklu internet ortamnda kullanlmas, yaratcl en st dzeye kartacaktr (Yldrm ve di, 2008; ada, 2004). nternet ortamnda bilgisayar teknolojileriyle srdrlebilir tasarmlarn gerekletirilmesi ise farkl disiplinlerdeki insanlarn tek bir proje zerinde ayr zamanl ya da e zamanl almalarn ve bu yolla tasarmn ynleniiminin daha doru ve zmselliinin yksek olmasn salanacaktr. Bu ise mimari tasarmn gerekletirilmesi; retimde hz, insan hatalarnn azaltlmas, arivleme kolayl ve bu ekilde eski dkmanlara ulamak amacyla harcanan enerjinin azaltlmas, bilgiye hzl eriim gibi olumlu ve srdrlebilir faydalar salayacaktr (ada, 2004). Ayrca tasarmdaki kesinlikhassasiyet, baka bir deile retim hatalarnn ortadan kaldrlmas ve bu balamda retimde malzeme ve enerji tketiminin en aza indirilmesi mmkn olacaktr. Bilgisayar teknolojilerinin mimarlk eitiminde kullanlmasnn salad bu tr faydalarla ilgili elde edilen bulgular sistematik bir biimde deerlendirildiinde elde edilen tm sonularn Tablo 2 deki gibi olduklar grlmtr.

510

Tablo 2. Bilgisayar teknolojilerinin mimarlk eitiminde kullanlmasnn srdrlebilirlik asndan salayaca faydalar
Tasarmn Gerekletirilmesi Srecindeki Faydalar Srdrlebilir yap tasarm ltlerinin ayn anda ele alnarak tasarm girdisi olarak kullanlmas mmkn olabilecektir. Bilgisayar bilimlerindeki gelimeler ve bunun dier mhendislik alanlarna yansmasyla ortaya kan yeni olanaklar (akll malzemeler, programlanabilir nesneler ve tasarm rnleri) gelecekte kendi kendini organize edebilen srdrlebilir niteliklere sahip mekan kurgularnn tasarlanmasn salayacaktr (ada, 2004). eitli betikler ve algoritmalar yardmyla tasarmc kendi tasarm ortamn oluturabilecek ve ortaya kan rnn srdrlebilirlik deerleriyle ilgili analizler yaplabilecektir. Srdrlebilir yap tasarmna ynelik farkl ekoteknolojiler ile CAD yazlmlar entegre edilebilecek ve bu ekilde tasarmcnn projeye olan hakimiyeti artarlacak ve srdrlebilirlik anlamnda daha doru kararlar alnabilecektir. Bilgisayar teknolojileri kullanlarak evresel verilere en st seviyede uyum salayan daha srdrlebilir tasarmlar oluturulabilecektir. Bilgisayar teknolojilerinin kullanlmas projelerin bir yandan analitik olarak bilgisayar ortamnda dinamik sistemler halinde kurulmasn kolaylatrrken, bir yandan da tasarm sre ve anlay srdrlebilir dnceyle yeniden ekillendirilebilecektir. Stdyo ortamnda yaplan yzyze grmenin internet ortamna tanmas, dijital ortamnda tasarmc tarafndan yaratlm mimari gelerin ilgili uzmanlarca e zamanl paylamn ve tartlmasn salayacaktr. Bilgisayar teknolojileriyle disiplinler arasndaki snrlarn geimesiyle mimarlkta srdrlebilirlik kavram da deiecek ve eitlenebilecektir. Bilgisayar teknolojileriyle mmkn olan siberuzayda mimari deneyimlerin yaanmas rencilerin srdrlebilirlik konusundaki yaratclklarn destekleyecektir (ada, 2004). Dzenli geometrik formlarn dnda kalan srdrlebilirlik deeri daha yksek erisel, organik ve irrasyonel formlarn yaratlmas mmkn olabilecektir (Yldrm ve di., 2008). Daha hzl ve doal kaynaklarn etkin kullanlabilecei seri retimlerin gerekletirilmesine imkan veren yap elemanlarna ait veri tabanlarnn oluturulmas ve bu veri tabanlarnn yeni ihtiyalara gre modifiye edilmesi mmkn olabilecektir. Fotogereki mimari simlasyon yazlmlar sayesinde kar etkileimli (Interactive) animasyonlarn yaratlmas ve bu ekilde yapnn srdrlebilirlik deerinin llmesi eitli yapsal tepkilerin gzlemlenmesiyle mmkn olabilecektir. Mimarlk Eitim Srecindeki Faydalar Bilgisayar teknolojileri sayesinde tm eitim sresince rencinin ve eitmenin kullanld kat, kalem, karton, uhu, vb. malzemelerin tketimi ortadan kalkacaktr. nternet araclyla bilgisayar teknolojileri kullanlarak eitimin gerekletirilmesiyle renci ve eitmenin, eitim verilecek ortama eriebilmesi amacyla harcanan petrol,vb. doal kaynaklarn tketimi ortadan kalkacaktr. Ayrca bu amala kullanlan ulam aralarnn yaratt hava kirliliine engel olunacaktr. nternet araclyla bilgisayar teknolojileri kullanlarak eitimin gerekletirilmesiyle eitim kurumlarnn stma, havalandrma, aydnlatma, temizlik gibi konulardaki enerji tketimi en aza indirilemi olacaktr. nternet araclyla bilgisayar teknolojileri kullanlarak eitimin gerekletirilmesiyle eitim iin gerekli olan ok sayda masa, sandalye gibi ekipmana ihtiya olmayacak, bu ise bu tr ekipmanlar iin kullanlan doal kaynaklarn tketimine engel olacaktr. nternet araclyla bilgisayar teknolojileri kullanlarak eitimin gerekletirilmesiyle zaman ve mekandan tamamen bamsz olarak tasarm sreci kesintisiz bir biimde devam ettirilebilecek, bu ise enerjinin etkin kullanmn salayacaktr. nternet araclyla bilgisayar teknolojileri kullanlarak eitimin gerekletirilmesiyle eitimci ve rencinin zamana bal olma, bina gereksinmesi, eitim program iinde kstl grme olanaklar gibi olumsuzluklar ortadan kalkacak, bu ise doal kaynaklarn daha etkin kullanmn salayacaktr (Yldrm ve di., 2008). Mimari tasarmn daha ksa srede gelimesi mmkn olacak, bu ise her konuda olduu gibi srdrlebilir zmlerin gelitirilmesinde de daha fazla alternatif proje zm retme ans yaratacaktr.

511

SONULAR Hesaplamal teknolojilerin mimarlk eitiminde zellikle internet ortamnda etkin bir biimde kullanlmas hem doal kaynaklarn tketimini azaltacak hem de daha srdrlebilir mimari yaplarn inaa edilmesini mmkn klacaktr. Ayrca bu tr bir eitim anlayyla mimari yaratclklarn bilgi ve iletiim teknolojileriyle btnlemi olarak kullanma ve gelitirme yetisini kazanm; srdrlebilirliklik konusunda bilimsel, teknolojik, dnsel ve sosyal gelimeler ynnde en st dzeyde yetkinlie sahip ve yaratc bir dnce sistematiiyle zm retebilen tasarmclar yetitirilebilecektir. KAYNAKLAR Alparslan, B. ve Gltekin, A.B. (2010), Ekolojik Yap Tasarm ltlerinin rnek Bir Yap Kapsamnda Deerlendirilmesi,, The 2nd International Conference on Sustainable Architecture and Urban Development, 12-14 July 2010, Amman, Jordan, 284-288 Akrout, N. ve Roxin, I. (1999), Broadband Multimedia for Distance Education via Satallite, Advanced Research in Computers and Communications in Education, IOS Press, Ohmsha, 223-228 Bodurolu, ., Karipta, F.S. ve Sarman, E. (2010), Intelligent building design in scope of sustainable architecture, The 2nd International Conference on Sustainable Architecture and Urban Development, 12-14 July 2010, Amman, Jordan, 284-288 ada, G. (2004), Enformasyon Teknolojlerndeki Evrimsel Srecin Mimari Tasarm Eitimine Yansmalar, Tasarm Kuram Eletiri Dergisi, Say 2, Gz 04-05 Farhad, S. (1991),. Development of a Distance Education Assessment Instrument, Educational Technology Research and Development, Springer Boston, Volume 39, 65-77 Saysal Grafik. (2005), oul Ortam zmleri, http://www.sayisalgrafik.com.tr /index2.html?/ sektorler/cogulortam/index.html, Alnma tarihi: 12 Eyll 2010 Yldrm, T., zen, A. ve nan, N. (2008), Uzaktan Mimari Tasarm Eitiminde nternet Teknolojilerinin Kullanlmas, Bileim Teknolojileri Dergisi, Cilt:1, Say: 2 Yldrm, T., nan, N., Yavuz, A.. (n.d.), Mimari Tasarm Eitiminde Biliim Teknolojilerinin Kullanm ve Etkileri, http://ab.org.tr/ab10/bildiri/52.pdf, Alnma tarihi: 14 Eyll 2010

512

BR TASARIM STDYOSU DENEYM: FRAKTAL TASARIM

Prof. Dr. Glay USTA, Ar. Gr. Dilara ONUR Karadeniz Teknik niversitesi, Mimarlk Fakltesi, TRABZON gusta@ktu.edu.tr, dilara.onur@hotmail.com

GR Son dnemlerde Trkiyede ve dnyada birok mimarlk eitimi veren okulda mimarlk eitimi ile ilgili sorunlarn tanmlanmas ve zmlenmesi yolunda almalarn hzlanm olduu grlmektedir. Mimarlk eitimine ilikin btn abalarn temelinde, yaratcln gelitirilmesine ynelik araylar yatmaktadr.Bu nedenle eitim programlarnda, rencinin yaratclnn gelitirilmesine ynelik dersler ve etkinlikler ncelikli olarak yer almaktadr. Bu tr etkinliklerde temel ama, mimar adayna mesleki bilgi ve becerinin yan sra, yaratc dnce zgrl, sistemli ve analitik dnebilme becerisi, toplumsal olaylara kar aktif ve eletirel dnebilme yeteneinin kazandrlmasdr,(Usta ve dierleri; 2008). Bu amala, son zamanlarda yaratclk balamnda mimarlk becerisinin nasl ve hangi teknikleri, sreleri kullanarak kendini ifade edebilecei konusunda dier disiplinlerle ilikiler gelitirilmektedir. Dolaysyla mimarlk eitiminde snrl sayda olan anlatm tekniklerinin retildii renci profili giderek deimektedir. Bunun yerini kendisini nasl ifade edeceinin yolunu kendisinin bulmas beklenen yeni renci profili almaktadr (Usta ve Hasanebi, 2009). Byle bir deiim ortamnda tm sylemler, mimarlk eitimi balamnda her zaman odak noktas olarak kabul edilmi tasarm stdyolar zerinde kapsaml aratrmalar destekler niteliktedir. Bilindii gibi tasarm stdyolar rencinin en ok vakit geirdii ve tasarlama yntemlerinin retildii ortamlardr (Shoshi, Oxman,2000). Schn (1984) de mimarlk eitimi programnda en nemli yeri tutan derslerin tasarm eitimi dersleri ve buna bal olarak ta rencinin yaratcln ortaya koyduu ortamlarn ise tasarm stdyolarnn olduunu belirtmektedir. Tasarm stdyolar; formel eitimin gerekletirildii ve her zaman tasarlama bilgi ve becerisinin renciye kazandrlmaya alld ortamlardr. Bu nedenle tasarm stdyosunda yaanan her olayn bir deneyim hatta bir sre olarak grlmesi gerektii dnlmektedir. Tasarlama deneyimlerine dnk her trl etkinliin yaand stdyolar, eletirel ortam, bilginin kullanm ve paylamna dnk sreler arasndan gl bir iletiim ve etkileim ortamlardr. Mimarlk eitiminin temelini oluturan tasarm stdyosu eitimi, halen birok tasarm okulunda olduu gibi usta- rak ilikisi ile (renci-retim yesi etkileimi) yrtlmektedir (Ertrk ve dierleri, 1999). Bu nedenle zaman zaman standartlaan, bir renim ortam olarak cazibesini yitiren, diyalog yerine monologlern artt tasarm stdyosu eitimi eletirel bir boyut kazanmaktadr. zellikle yaratc dncenin geliimi ve ortaya konmas asndan tasarm stdyolar ile ilgili farkl yntemlerin, yeni stratejilerin gelitirilmesi gerekmektedir. Bu nedenle formel eitimin yan sra eitli enformel almalar da tm mimarlk okullarnda denenmektedir. Formel mimarlk eitimi programnda yer alan tasarma ilikin kuramsal ve uygulamal derslerin yan sra eitli workshop, seminer, sylei, bienal gibi enformel almalarn rencinin yaratclnn gelitirmesinde nemli aralar olduu bilinmektedir. Bu enformel almalarn amac, formel eitim ortamlarnn dnda renciler iin yaratclk balamnda daha zgr ortamlar yaratmaktr. te bu noktada enformel ortamlar aslnda yaratc sreci ve retmeyi, dnmeyi tevik eden doyurucu ortamlar sunmaktadrlar. rnein bu almalardan biri olan workshoplar renciyi zgr brakarak tasarmna ait kararlar kendisinin vermesine olanak salad iin yaanlan yaratc srete renci de projesini daha ok benimseme ve sahiplenme duygusunu ortaya kard bilinmektedir. Ayrca workshoplar okul dndan
513

katlmclarla gerekletirildiklerinde de rencinin renme istei, motivasyon ve performansnn formel stdyo ortamndakinden daha yksek olduu izlenmektedir. Bu almada tasarm eitiminin formel dzeni dnda almalardan olan bir workshop deneyimi aktarlmaktadr.ki gn sren atlye almasnda verilen temay rencilerin nasl deerlendirdikleri ve sunduklar anlatlmaktadr. TASARIM STDYOSU DENEYM Karadeniz Teknik niversitesi Mimarlk blmnde dzenlenen ve Trkiyenin nde gelen tasarmclarnn atlye yrtcln yapt workshopta tasarm problemi fraktal tasarm temal bir stand tasarlamak olarak belirlenmiti. ki gnlk etkinlik, temann ve stdyo almasnn planlamasna ilikin sunularla balad. Prof. Dr. Glay Ustann moderatrlnde stdyo yrtcleri (Atilla Kuzu, Tanju zelgin, Adnan Serbest, Alp Nuholu, Ayhan Usta) rencilere temaya ilikin sunumlar yaptlar. Sunumun ardndan renciler stdyoda gece dahil iki gn boyunca fikirlerini gelitirerek almalarn srdrdler. Zaman zaman stdyo yrtclerinin kritikleriyle, renciler tasarmlarn gelitirdiler ve sonunda da her grup yaklam biimini, temay nasl yorumladn ve son olarak da sonu rnn tm katlmclarla paylat. Workshop almasnn rnlerine gemeden nce, rencilerin temay nasl yorumladklarn anlamak asndan fraktal tasarma ilikin ksa bilgi vermek yararl olacaktr FRAKTAL GEOMETR- FRAKTAL TASARIM Gnmz mimarl incelendiinde daha nceleri grmediimiz, alk olmadmz formlarn denendii ve kavramsal olarak ta farkl olgular zerinde duran yaklamlar dikkati ekmektedir. Gnmz ada mimari rnekleri zerindeki irdelemeler bilinen Oklid geometrisine dayanan formlarn yerini farkl form almalarna braktn gstermektedir. Artk yeni tasarmlarda fraktaller, dalga formlar ve kozmoz u oluturan eitli kurgulardan olutuu grlmektedir, (Jencks, 2002)(ada, 2005). Yakn gemie baktmzda hzl endstrilemenin toplumsal ve ekonomik yapy buna bal olarak ta mimariyi etkiledii bilinmektedir. Endstri devrimi ile seri retim, hzl yapm gibi kavramlar ortaya km,bunun sonrasnda da rasyonel formlara ynelme kanlmaz olmutur.Bu nedenle mimaride Oklid geometrisi kaynakl formlar seri retime uygun olmas nedeniyle tercih edilmi,ortaya kan binalar da doal olarak geometri sistematiine uygun olarak yaplmlardr.Gnmzde ise mimarlk ve dier tasarm alanlarnda farkl yaklamlarn denendii dikkati ekmektedir.Bunlardan biri de kaynan doadan alan fraktal geometrinin kullanlmasdr. Doa her zaman tasarm sreci srasnda yol gsterici olmutur. Doadaki benzer gelerin tekrar, topografyann fraktal zellii mimari yerlemelerde ve dier tasarm rnlerinde de k noktas olmutur. Fraktal paralanm ya da krlm anlamna gelen Ltince fractuuss kelimesinden tremitir. lk olarak 1975de Polonya asll matematiki Benoit Mandelbrot tarafndan ortaya atld varsaylmaktadr. Mandelbrot ngiltere kylarnn uzunluu ne kadardr? sorusu ile balamtr ve yant olarak ta kullanlmakta olan lm aracnn uzunluuna baldr demitir.Bir metrelik bir pergel ky boyunca yrtldnde bir uzunluk bulunabilecek, fakat pergel bir metreden az olan girinti, kntlar atlayacaktr,pergel yar metreye indirgendiinde bulunan sonu bir ncekinden daha doru fakat yine yaklak olacaktr. Buradan sahil eridinin Oklid Geometrisi ile llemeyecei sonucu karlmtr.Buradan hareketle, bir birim cinsinden llemez olan cisimlerin ptrllk derecesine sahip olduunu ve bu ptrllk derecesini lmenin yolu olduunu sylemitir. Ona gre lek deise de dzensizlik derecesi sabit kalmaktadr. 1975 ylnda Mandelbrot ptrllk derecesinin ismine fraktal boyut olarak ptrllk zellii gsteren cisimlere de fraktal adn vermitir.
514

Fraktal kavram iin; * Kendi kendini tekrar eden, ama sonsuza kadar klen paralarn oluturduklar btnn kendisi olmas. * Ayn ekilde deiik byklklerde tekrarlanmas sonucu ortaya kan karmak grnt,. * Bazlarna gre karmaadaki dzen, * Kendisini srekli tekrar eden ekillerden oluan ve herhangi bir noktann ne kadar bytlrse bytlsn, o bytlen alann da yine balangtaki ekle benzemesi durumu gibi tanmlamalar yaplabilmektedir. Fraktal geometri Oklid geometrisinden farkl bir yapya sahiptir. Oklid geometrisinde var olan kesinlik,katlk fraktal geometride yoktur (Tablo 1) Tablo 1. Oklid geometrisi ve Fraktal geometri (Ediz, ada, 2005,;73)

Fraktal geometri gnmzde baz mimarlar ve tasarmclar tarafndan tercih edilen yaklamlardandr. Fraktal geometriyle retilen biimler tekrar ederek, birbirini btnleyerek daha karmak btnlere dnebilmektedir. Burada temel tasarm ilkelerinden benzerlik, tekrar vb. kurallar ile kendine benzeyen, daha farkl biimlenmeler retilebilmektedir. RENC ALIMALARI Workshop almasna katlan tm renci gruplar verilen tasarm problemine yaklama ve zm retme aamasnda, farkl yaklamlar denemi ve stand tasarmlar iin seenekler retmilerdir. Sonrasnda seenekleri grup iersinde tek neriye indirip tasarmlarn gelitirmilerdir. Tasarm rneklerinden de grlecei gibi renci gruplar probleme farkl biimde yaklam ve fraktal temasn farkl yorumlamlardr.
1.GRUP TASARIM KONSEPT: TNEL Stand i ie gemi kare formlarla merkezinde aynalar bulunan fraktal bir tnel eklinde tasarlanmtr. Ritmik olarak ykselen kabuk strktryle basamaklar formun kendi z yapsyla oluturulmutur. Tnelin merkezinde paralel duran aynalarn arasna geen kullancyla izafi olarak, ikinci bir fraktal dzen ortaya kmaktadr. Bylelikle aynalardan tr oluan sonsuz saydaki sanal insan grnts ile ayna ve insan eleri, fraktal tasarm kavramnn iine katlmaktadr.

Grup yeleri:

Bircan Selman Deliba, Hatice Gencan, Ramazan Dalar, Pelin entrk, Yamur Sava, Harun Aksoy, smail Saadet, Trkan Sultan Yaar

515

2. GRUP TASARIM KONSEPT: KOZA Koza formunun grift yaps, kuma standnn strktrnn tasarlanmasnda k noktas olmutur. Kozann sahip olduu dokunun incelenmesi ve fark edilen patchwork yapsnn fraktal olarak strktre uygulanmas ile tasarm oluturulmutur.

Grup yeleri:

Merve Klbay, Emir Elmaslar, Hatice Yarar, Fatmanur Acar, Nurdan Karagnl, Ceren Aksakal, mer Yetien, Gamze apknolu

3. GRUP TASARIM KONSEPT: ELMAS Karbon elementinin bir modifikasyonu olan elmasn en belirgin zellii sertliidir. her karbon atomu kendisini evreleyen drt karbon atomuyla dzgn drtyzl meydana getirecek ekilde balanmtr. elmasn kendi z yapsndan yola klarak tasarlanan stand esnek tasarma ak ekilde dzenlenmitir.

Grup yeleri:

Yasemin Tuzlu, len Kseolu, Didem Kazaz, Duygu Demirkaya, Sefa apraz, Zeynep Sadklar, zge Sa, Nihansu Akad

4. GRUP TASARIM KONSEPT: APKA Asimetrik apkann st grnn paralayarak oluturulan formlar, harmonik hareketle yeni bir kimlik kazanp sergi elemanna dnmektedir. Sergi alann snrlayan yzeylerden biri olan ayna yzeyi, kullanlan elips formlarn yansmalar ile fraktal tasarmn etkisini arttrmtr.

Grup yeleri:

mer Kc, eymanur Dede, Havva Ouz, Betl Timsaan, Gl Baak Zoraliolu, Kbra Dinler, ar Uludz, Bahar Uygur

5. GRUP TASARIM KONSEPT: HAVA KABARCII-SU Bir dalgcn suyun iinde oluturduu hava kabarcklarnn kkten bye gidiyor oluu, stand tasarmnn ana fikrini oluturmutur. Fraktal tasarm bak as ile suyun mikro yapsna incelendiinde alt rakam zerine bir sistemin varl dikkat ekmitir. 6 adet hava kabarcnn kkten bye i ie gemesi ile oluturulan formun 3. boyuttaki etkisi de hava kabarcklarnn birleimi eklindedir.

Grup yeleri:

mmhan Glmez, Maide Topuz, Trkan Doan, Taner Akgz, Zuhal Tuzcu, Hseyin Keskin, Ceren Ko, Khatereh Muhdar Zadeh

516

SONSZ Mimarlk eitiminin esas mekan olan tasarm stdyolar uygulanan eitim modelleri asndan srekli gzlemlenmekte ve tartlmaktadr. Bu gzlemler ve tartmalar sonucunda ortaya kan veriler deerlendirilerek stdyo eitimi konusunda yeni modeller gelitirilebilir. Bu nedenle rencinin yaratclnn gelitirilmesi noktasnda etkin stdyo modellerinden biri de workshop uygulamalardr. Bu tr uygulamalar dier modellerden farkl klan zellikleri stdyo yrtcsne dorudan bal olmayan, serbest dnceyi gelitiren, zgr ortamlar sunmalardr. Bu bildiri kapsamnda sunulan workshop uygulamasnda verilen probleme renci gruplarnn tm koullanmlklarn bir tarafa brakp, ekip halinde alma becerisini ok iyi deerlendirdikleri ve ksa srede farkl yaklamlarla sonu rne yneldikleri gzlenmitir. Ayrca workshop sonrasnda yaplan grmelerde renciler, bu tr almalarda kendilerini daha zgr, yaratc ve mutlu hissettiklerini ifade etmilerdir. Bu stdyo deneyiminden yola karak mimarlk eitiminin omurgasn oluturan tasarm stdyosu derslerinin proje yrtcs- renci ilikisi balamnda yeniden ele alnmas ve yeni modellerin denenmesi mimarlk eitimi tartmalarna yeni almlar kazandraca dnlmektedir. KAYNAKLAR Ediz,., ada. G.,(2005), Mimari tasarmda fraktal kurguya dayal retken bir yaklam, itdergisi/ a-mimarlk,planlama,tasarm, cilt:4,say:1, 71-78 Ertrk, Z., Usta, G., Usta, A.,(1999),Tasarm Eitimine Balamada Farkl Model Araylar, Arkitekt, say:466, 40-48. Jencks, C.,(2002), The Architecture of Jumping Universe, discussion with Cathcart, M., Architectural Profile: Charles Jencks, Arts Today Schn, D. A., (1984), The Design Studio As An Example Of Education For Reflection n Action, Journal Of Architectural Education, 38, 2-9. Shoshi, B.,Oxman, R.,(2000), The Architectural Design Studio: Current Trands And Future Directions, Design Studio: The Meeting Pot of Architectural Edicational Conferenmce. Usta, A., Hasanebi, ., (2009), Yaratc Dncenin Geliimi Asndan Temel Tasarm ve Mimari Tasarm Etkileimi- KT Mimarlk Fakltesi rnei, Arkitekt, Vol: 2008/6-2009/01-02, 76, Say: 520521-522, 46-55. Usta, G., Onur, D., Melikolu, A.S.,(2008), Tasarm Bulumas 07 Temay Biimlendirmek, Yap Dergisi, 320, 94-101.

517

BR SANAT OBJESNDEN YARARLANARAK TASARLAMA

Y. Mimar Hare KILIASLAN, Yrd. Do. Dr. Nilgn KULOLU, Do. Dr. Ali ASASOLU Karadeniz Teknik niversitesi, Mimarlk Fakltesi, Mimarlk Blm, TRABZON hkilicaslan@ktu.edu.tr, melek@ktu.edu.tr, asas@ktu.edu.tr

GR Mimarlk eitiminin temelini oluturan birinci snf derslerinden mimari stdyo ve temel tasarm derslerinin amac genel olarak tasarm kavram ile henz tanm bireylere tasarlama eylemini tantmak ve eitli problemlere zm aramalarn beklemektir. Farkl mimarlk okullarnda deiik adlarla srdrlen anlatm teknikleri ve mimari stdyo dersleri izim tekniklerini aktarmann yan sra genellikle bir proje ile sonlandrlmaktadr. Temel tasarm dersinde ise lkemiz okullarnn pek ounda Bauhaus kkenli olarak srdrlen almalar soyut ve/veya somut problemler zme yolu ile tasarlama eylemini kavratmaya yneliktir, (Artun ve Aliavuolu, 2009). Genel olarak renme modelleri ve bir tasarm problemini zmek iin nerilen yntemleri inceleyen saysz alma bilim dnyasnda yerini almtr, (Durling ve dierleri 1996; Coffield ve dierleri, 2004; Kokotovich, 2008; Oxman, 2004; Eisner, 2004, Tokman ve Yamal, 2007; Kolb, 1981; Kolb ve Kolb, 2005; Demirba ve Demirkan, 2003; Kvan ve Yunyan, 2005). Son yllarda renci saysnn artmas, temel amalara ulamada byk zorluklar yaatmaktadr. Bu durum retim yelerini eitimde farkl yntemler oluturmaya ve denemeye ynlendirmektedir. Arnheim; dnme imgeleri gerektirir, imgeler de dnce ierir. Bu yzden grsel sanatlar, grsel dnmenin yuvasdr Sanata atfedilen amalarn bazlar, grsel dnmeyi mmkn klmann aralardr demektedir, (Arnheim, 1997). Bu ana fikirden yola karak bir sanat objesinden yararlanma konseptinin renciler zerindeki grsel dnme becerisini ve yaratcl artraca bir varsaym olabilir. Bu durumda tasarlama eylemi kstlanm gibi grnse de snrlarn yaratcl tetikledii bilinmektedir. Bu kapsamda problem zme srecinde bavurulan konsept, tasarm alann daraltarak, belirli bir nesneye odaklanma ve bir balang fikri oluturma yolunda nemli grlmtr. Bylece tasarma sfrdan balamak yerine, bir eyle balam olma durumu renciyi motive eden bir ortam yaratmaktadr. Tasarm ynlendirmek seilen yntemin, srecin balamas, problemin tanmlanmas ve zlmesinde kolaylk salayaca dnlmektedir. Verilen sanat objesinin ierdii tasar elemanlar/ilkeleri ile tasarlama srasnda retici grev stlenecei de aktr. BR SANAT OBJES LE TASARLAMA: RNEK ALIMA KT Mimarlk Blmnde 200910 retim ylnda birinci snf Mimari Proje I dersinde bir sanat objesinden yararlanma konsepti ile tasarlamaya balama zerine tm snf rencileri ile yaplan almann sonular zaman ve rnler asndan deerlendirilmi ve baarl olduu gzlenmitir. Mondrian Yorumlamak: Ant ve evresi balkl bu almada rencilere 5 farkl Mondrian almas sunulmutur. rencilerden Mondrian kompozisyonlarnn birer altlk olarak kullanlmas, bu kompozisyonlarn boyutlu mekanlara dntrlmesi ve yaratlan bu mekansal anlatmlardan bir enin ant olarak ne kmas istenmitir. Proje I dersinde allan 90 renciden 72 tanesinin BB ve zeri not almas dikkat ekicidir. 3 hafta sresinde tamamlanan almalardan seilen rnekler tablo1de yer almaktadr. Sonu rnlerin bir baarya iaret ettii dnlmtr.

518

Tablo 1. Mondrian Kompozisyonlar ve retilen Projelerden rnekler (URL12345)

Kompozisyon:1

Kompozisyon:2

Kompozisyon:3

Kompozisyon:4

Kompozisyon:5

lker Gc

Havva Altuncu

Cantu zcan

Emirhan Kozan

N. Bra Aydn

Bu baary bilimsel olarak aklayabilmek iin 20102011 retim yl temel tasarm dersinde bir sanat objesinden yararlanma konsepti ile hazrlanan bir problem zerinde allm ve sonular iki farkl grup zerinde snanmak istenmitir. almann varsaym bir sanat objesi ile tasarlamaya balamada zamann verimli kullanlaca ve rnlerin herhangi bir veri olmakszn tasarlananlardan daha baarl olaca zerine kurulmutur. YNTEM Uygulama, 201011 gz yarylnda KT Mimarlk Blmnde Temel Tasarm dersi alan renciler ile yrtlmtr. Uygulama yaplacak olan dersin tarihi, dersin yrtcleri ile grmeler yaplarak belirlenmitir. 1Uygulama tarihine kadar rencilere tasarm, tasarlama, yaratclk ve soyutlama kavramlar tantlm, temel tasarm elerinden nokta, izgi, yn, biim, l, oran ve aralk konular anlatlm ve temel tasarm ilkelerinden uyum ve ztlk konular aktarlmtr. Aratrmaya toplam 100 renci katlmtr. Aratrma iin bu renciler, biri deney (49 renci) dieri kontrol (51 renci) olmak zere iki gruba ayrlmtr. Gruplarn oluturulmasnda, rencilerin tek ve ift numaral olmalar gz nnde bulundurulmutur. Kontrol grubuna problem, herhangi bir veri ya da kstlama olmakszn verilmi, deney grubuna ise Albersin bir almas, problemi zmede yararlanlmak zere A4 normunda katlarda datlmtr. Uygulama iin sz konusu kompozisyonunun seilme nedeni; Albersin Temel Tasarm retisinin kkeni olan Bauhaus ekolnde etkili bir kiilik olmas ve kompozisyonlarnda rencilere o gne dek aktarlan temel tasar kavramlarna arpc bir ekilde yer vermi olmasdr. Tablo 2. Joseph Albersin Kompozisyonlarndan rnekler (URL67)

Composure

Never Before

Homage to the square

To Monte Alban

1 Ders yrtcleri; Prof.Dr.GK.Usta, Yrd.Do.Dr.N.Kulolu, Yrd.Do.Dr.AB.Genosmanolu. Yardmclar; Ar.Gr. K.Sancar, Ar. Gr. S.Kele, Ar.Gr. S.Al. Deneysel almalarn deerlendirilmesinde ders yrtclerinden Yrd.Do.Dr.N. Kulolu yer almamtr.
519

Renk konusu henz anlatlmadndan ve seilen konuya uygunluk asndan Albersin izgisel karakterli almalarndan bir tanesi deneysel uygulama iin seilmitir. Problemde her iki grup rencilerinden bir kent soyutlamas istenmi, sre olarak 2 saatlik bir zaman dilimi verilmitir. Soyutlamann kenti oluturan her trl e zerinden (insan, evre, toplum, doa..) yaplabilecei aklanm, deney grubuna almalarnda Albersin almasndaki ana fikirden, biimsel geometriden ya da yorumlayabildikleri herhangi bir olgudan yararlanmalar gerektii ve bu yorumu almalarna yanstmalar beklenmitir. BULGULAR VE SONULAR Uygulama sonucunda elde edilen kompozisyonlar deerlendirilerek notlandrlmtr. almalar, rencilerin kent olgusunu soyutlama ve rendikleri tasarm elemanlarn kullanma becerileri asndan iki temel balkta deerlendirilmitir. Her iki gruptan 70 ve zeri baarl not alan rneklerden bazlar tablo 3de gsterilmektedir. Tablo 3. Baarl Bulunan Deney ve Kontrol Grubu almalarndan rnekler
Deney Grubu Kontrol Grubu T. Hachafzolu Sd 98 t 1,987 p 0,05 Dilan Nergis Betl Yldz

Gruplarn karlatrlmas elde edilen notlar dorultusunda yaplmtr. Deney grubunda yer alan rencilerin puanlarnn ortalamas (60,71), kontrol grubunda yer alan rencilerin puanlarnn ortalamasndan (55,00) yksektir. ki ortalama arasndaki farkn nemli olup olmadn belirlemek iin yaplan t testi sonularna gre, bu farkllk istatistiksel adan nemli bulunmutur (t(15) = 3,303; p<0,05), (Tablo 4). Tablo 4. Gruplarn Deerlendirme Testi Puanlarna likin T-Testi Sonular
Deney Grubu Kontrol Grubu N 49 51 X 60,71 55,00 S 14,215 14,525

Uygulama srasnda, deney grubundaki rencilerin tasarlama eylemine daha nce baladklar saptanmtr. Ancak almalarn sonlandrlmasnda kontrol grubundan daha uzun bir zaman dilimi kullandklar gzlenmitir. Zamann kullanmnda verimlilik olup olmadn sadece bu uygulama ile kantlamak mmkn olmamtr. Baar dzeyi asndan bakldnda; 70 ve zeri not alan renci
520

Deniz Kk

Problem; Nokta, izgi, Yn, Biim, Aralk, Oran ve l elemanlarndan yararlanarak belleinizde oluan KENT imgesini artracak soyut bir kompozisyon dzenleyiniz.

M. Sarcaolu

J. Albersin Seclusion from the Series Graphic Tectonicisimli Kompozisyonu (URL8)

Suzi Kaya

saysnn deney grubunda 18, kontrol grubunda ise 12 olduu grlmtr. Bu durumun baary lmede nemli bir lt olduu sylenebilir. Gerek istatistiksel sonular gerekse baarl not alan renci saysnn kontrol grubuna gre daha ok olmas bir sanat objesinden yararlanma konsepti ile baarl sonular elde edilebilecei ve bir tasarm yntemi olarak kullanlabileceinin bir gstergesidir. KAYNAKLAR Arnheim, R., (1997), Visual Thinking, University of California Press. Artun, A, Aliavuolu E., (der.) (2009), Bauhaus: Modernlemenin Tasarm-Trkiyede Mimarlk, Sanat, Tasarm Eitimi ve Bauhaus, letiim Yaynlar, stanbul, 2009. Coffield, F., Moseley, D., Hall, E., Ecclestone, K., (2004), Should we be using learning styles? What research has to say to practice, Learning and Skills Research Centre, Trowbridge, Wiltshire. DemirbasO.O, Demirkan, H., (2003), Focus on architectural design process through learning styles Design Studies 24, 437456. Durling, D., Cross, N., Johnson, J., (1996) Personality and learning preferences of students in design and design-related disciplines, IDATER 96, Loughborough University, s.1. http://www.lboro. ac.uk/departments/cd/research/idater/downloads96/durling96.pdf Eisner, E. W., (2004), What Can Education Learn from the Arts about the Practice of Education?, International Journal of Education & the Arts, 5 (4), October. Kolb, A.Y., Kolb, D.A, (2005), Learning Styles and Learning Spaces: Enhancing Experiential Learning in Higher Education,, Academy of Management Learning & Education, 4 (2), 193212. Kolb, D. A. 1981. Experiential Learning Theory and the Learning Style Inventory: A reply to Freedman and Stumpf. Academy of Management Review, 6 (2), 289296. Kokotovich, V., (2008), Problem analysis and thinking tools: an empirical study of non-hierarchical mind mapping, Design Studies, 29 (1), January. Kvan, T., Yunyan, J., (2005), Students learning styles and their correlation with performance in architectural design studio, Design Studies 26, 19-34. Oxman R., (2004), Think-maps: teaching design thinking in design education, Design Studies, 25 (1), January. Tokman, L. Y., Yamal, R., (2007), Reality-Based Design Studio in Architectural Education, Journal of Architectural and Planning Research, 24:3, 245-266. URL1. Composition with yellow, blue and red, http://www.artchive.com/artchive/M/mondrian/ ryb.jpg.html, 22.10.2010. URL2. Broadway Boogie Woogie, http://www.artchive.com/artchive/M/mondrian/broadway.jpg. html, 22.10.2010. URL3. Composition with red, yellow, blue and black, http://www.abcgallery.com/M/mondrian/ mondrian53.html, 22.10.2010. URL4. Composition with yellow, red, black, blue and gray, http://www.pietmondrian.net/index_ slow.html, 22.10.2010. URL5. Composition http://www.pietmondrian.net/index_slow.html, 22.10.2010. URL6. Joseph Albers: Composure, Never Before, Homage to the square, http://www.artnet.com/ artist/1335/josef-albers.html URL7. Joseph Albers: To Monte Ablan, The Collection, http://www.moma.org/collection/browse_ results.php?criteria=O%3AAD%3AE%3A97&page_number=16&template_id=1&sort_order=1, 22.10.2010. URL8. Joseph Albers: Seclusion from the Series Graphic Tectonic, The Collection; http:// www.moma.org/collection/browse_results.php?criteria=O%3AAD%3AE%3A97&page_ number=19&template_id=1&sort_order=1, 22.10.2010.

521

MMARLIK ETMNDE ETKLEML VE BOYUTLU DJTAL PROTOTP UYGULAMALARININ ETKNLNN DEERLENDRLMES

r. Gr. Levent ORUH Erciyes niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, KAYSER lcoruh@erciyes.edu.tr Murat alar BAYDOAN Erciyes niversitesi, Mimarlk Fakltesi, KAYSER baydogan@erciyes.edu.tr

GR Yeni bir rn gelitirmenin zorunlu aamas bir ilk rnek ortaya koymaktr. Bu evre rnn fiziksel olarak ilk kez gerekletii evredir. Bu ilk rnek evresinde tasarm dorulanr, retim yntemleri belirlenir, rnn kullanmnn ne kadar kolay veya ergonomik olduu ortaya konur. retilen prototipler tasarm hatalarn ortaya karrlar ve bylece tasarmlar yenilenebilir. Fakat basit rnlere nazaran daha karmak rnlerin maketleri de daha pahal olacaktr. zellikle bir rnn birok versiyonunun maketi yaplacaksa maliyet daha da artacaktr. Uak ve otomobil reticileri dijital prototipleri, retimi pahal ve zahmetli fiziksel prototipler yerine kullanmay tercih ederek dijital prototiplerin tannmasnda nc olmutur. Dijital prototipler maliyet tasarrufu dnda tasarmda esneklik avantaj salamaktadr. Fiziksel makete gre yazlm zerinden deiiklik yapmann daha kolay olmas dijital prototiplerin tercih edilmesinde etkendir. Fiziksel prototiplerin aksine dijital prototiplerde dijital ortamn imknlar dhilinde fonksiyonel modeller de retilebilmektedir (Burdea ve Coiffet, 2003) (Rowell ve Amy, 1997). Zaferin (2007) belirttii gibi, endstri kollarnn hemen hepsinde numuneler retmek mmknken mimaride bire bir lekli bir ilk rnek yaratmak imknszdr. Birebir lekte ilk rnee alternatif olarak kullanlan ve orijinal rnden ok daha kk lekli hazrlanan maketler zerinde birok detay gsterilememektedir. Dijital modellerin detay seviyeleri bir maketle karlatrlamayacak kadar fazladr. Gnmzde dijital ortamda fotogereki grntler oluturabilmektedir. Bu kalitedeki grntler tasarmcya, tasarmna ait tm detaylar bitmi halindekine yakn sunma imkn vermektedir. Bu da malzeme kullanm, k glge durumu gibi birok hususu tasarm aamasnda netletirmeye imkn vermektedir. Zaferin (2007) Bertoldan (1997) aktard zere mimari yaptlar heykel ya da 3 boyutlu herhangi bir objeden farkl olarak doas gerei iine dalnabilen yaptlardr. Bu eit bir rn bir ilk rnek zerinden deneyimleme durumu sz konusu olduunda fiziki dnyadakine benzer bir iine dalma durumundan bahsetmek gerekir. Dijital bir meknn iine dalma ve tasarmn bu ortamda ilerletme durumu mimara plan, kesit ve grn izimleri zerinden kard detaylar yakalama ve geleneksel yntemde yapabilecei hatalar en aza indirgeme ans vermektedir. Dijital prototiplerin tasarm srecinde kullanlmas, konvansiyonel temsil yntemlerinde kesit, grn ve plan izimlerini ezamanl takip ederek almann zorluunu ortadan kaldrmaktadr. Tasarmc bu izimlerin hepsini ieren boyutlu bir model zerinde alabilmektedir. Dijital prototiplerin mimarlk alanndaki bir dier kullanm da gelimi bir sunum arac olarak kullanlmasdr. Geleneksel yntemde tasarmc tasarmn anlatabilmek iin plan, kesit ve grn izimleri ve bunlara ek olarak bilgisayar destekli ya da el izimi yntemlerinden bir tanesi ile hazrlanm boyutlu perspektif izimleri ve maketlerden faydalanmaktadr. Bu yntemin en byk dezavantaj izilebilecek perspektiflerin snrl sayda olmas ve yapnn sadece belli noktalarndaki detaylar gsterebilmesi, maketlerinde tm detaylar yanstamamasdr. Belirli bir senaryoya gre
522

hazrlanan animasyonlar dier ifade biimlerine nazaran daha fazla boyutlu grsel ve meknn iinde dalma hissi verse de mekn ierisinde kullancnn kontrolnde olan gerek zamanl hareket salayacak etkileim mevcut deildir. Bu gibi durumlar tasarmcnn (rencinin) iletiimini olumsuz ynde etkileyebilmektedir. Tasarmn yeterince detayl ifade edemeyen tasarm rencisi benzer iletiim problemlerini meslek hayatnda mterileri ile veya tasarm uygulayacak kiilerle ina aamasnda da yaayabilir. Dijital prototiplerin bir sunum arac olarak kullanlmas durumunda, tasarlanan meknn temsili bir resmini veya maketini gstermek yerine izleyiciyi meknn ierisine sokmak ve izleyicinin dnme ve yrme gibi tepkilerine ezamanl olarak oluturulan grntler ile meknn iinde/dnda dolama imkan verilmektedir. Ayrca izleyiciye tasarlanan meknn iindeki psikolojik durumu hissetme ans verilmektedir. zleyici ek bir sre beklemeksizin tasarmn istedii noktasna istedii adan bakabilir. Bylelikle tasarma ait tm detaylar zerinde tartma ans elde edilerek uygulama ncesi deiiklik yapma ans elde edilebilmektedir. YNTEM Bu blmde aratrmann modeli, alma grubu (rneklemi), verilerin toplanmas ve verilerin analizi konusunda aklamalar yer almaktadr. Bu aratrmada Yldrm ve imek (2005:218) tarafndan belirtilen aamalar izlenmitir. almann banda u aratrma sorusu gelitirilmitir; Mimari proje derslerinde rencilerce gelitirilen projelerin (modellerin), etkileimli hale getirilmi boyutlu dijital prototiplere dntrlerek rencilerce deneyimlenmesinin (mekana dalma hissiyle), etkileri ve katklar nasldr?. Aratrmann temel problemini oluturan bu sorudan hareketle, aratrma sresince yant aranacak alt problemler oluturulmutur. Alt problemler; boyutlu dijital prototip uygulamasnn derse etkisi ve katks hakknda retim elemannn grleri nelerdir? ve boyutlu dijital prototiplere dntrlm ekliyle projelerini deneyimleyen (mekana dalma hissiyle) rencilerin gr ve izlenimleri nelerdir? Analiz birimi saptanmtr. Erciyes niversitesi Mimarlk Fakltesi 2010-2011 eitim retim yl ierisinde Mimarlk Blmnde eitim gren, ikinci snftan 20 renci bu aratrmann alma grubunu oluturmaktadr. allacak durum belirlenmitir. Mimari proje derslerinde rencilerce gelitirilen projelerin (modellerin), etkileimli hale getirilmi boyutlu dijital prototiplere dntrlerek rencilerce deneyimlenmesinin (mekana dalma hissiyle) etkileri, bu aratrma ile belirlenmeye allacaktr. Aratrma deseni ve katlmclar belirlenmitir. Bu aratrmada btncl tek durum aratrma deseni kullanlmtr. Tek durum desenleri bir birey, bir program, bir okul vb. tek bir analiz birimini ierdiinden bu aratrma iin uygun grlm ve tercih edilmitir (Yldrm ve imek, 1999). Nitel aratrma gelenei iinde gelien, zengin bilgiye sahip olduu dnlen durumlarn derinlemesine allmas iin trl olanaklar sunan amal rnekleme yntemlerinden bu aratrma srasnda yaralanlmtr (Yldrm-imek 1999:69). boyutlu saysal prototip uygulamasnn mimari projelerde hayata geirilmesinin zengin verilerin alnmas iin gl bir kaynak oluturabilecei dnlmtr. Aratrma iin rneklem seiminde bu dnce ile hareket edilmitir. Bu aratrma ile yeni bir uygulamay hayata geirmek ve bu alan ile gerekletirilecek yeni uygulamalar hakknda yeterli bilgiye sahip olmayanlar bilgilendirmek dolaysyla, bu yeni uygulamay tantmak amalanmaktadr. (Yldrm-imek 1999:71) Sz konusu amaca hizmet edecei dnlen tipik durum rneklemesi aratrmann alma grubunu oluturmakta kullanlmtr. Aratrmann tm srelerinde katlmc durumunda olan aratrmac, aratrd kltrn ierine bizzat girmi ve bu kltr ierden tanmaya ynelik olarak standart bir gzlem arac oluturmakszn aratrmay gerekletirmitir. (Yldrm-imek 1999:125) Yaplandrlmam alan almas ierisinde katlml gzlemci durumunda almalarn gerekletirmitir.
523

Verilerin toplanmas amacyla eitli almalar gerekletirilmitir. Verilerin toplanmas amacyla gzlem ve grmeler yaplarak bulgular incelenmitir. Gzlem: Yukarda da bahsedildii gibi aratrmac Mimarlk Fakltesi 2. snflarn mimari Proje derslerine katlm ve bu kltr ieriden tanmaya almtr. Gerekletirilen yeni etkileimli boyutlu dijital prototip kullanlarak, rencilerin Bilgisayar Destekli Tasarm II dersi rencilerince hazrlanan projelerin dnda ve iinde mekana dalarak deneyimleme etkinliklerini ieren tm srelerde bizzat yer almtr. almalarn tm mimarlk fakltesindeki dersliklerde doal ortamlarnda gerekletirildiinden yaplandrlmam alan almas sz konusudur. Bu almalar srasnda katlml gzlemci durumunda gzlem notlarn oluturmutur. Gzlem srasnda aratrmac gzlem formuna bal kalmak yerine, dhil olduu etkinlii mmkn olduunca ayrntl tanmlamay denemitir. rencilerin ve retim elemanlarnn tedirgin davranmalar zerine ses kayt cihaz kullanlmam, bu gruplarla yaplan grme bulgular elle kaydedilmitir. Grme: almada veri toplama arac olarak; aratrma problemi ile ilgili tm boyutlarn ve sorunlarn kapsanmasn gvence altna alacak bir yntem olmas nedeniyle nitel aratrma almalar kapsamnda kullanlan grme tekniklerinden Grme Formu tercih edilmitir (Yldrm ve imek, 1999). renciler ve retim elemanlar iin hazrlanan grme formlarnda mimari yapnn strktr, estetik, fonksiyon ve aydnlanma zelliklerini syleme ve genel zelliklerini tanma durumuna ynelik renci grme formunda 9, retim eleman grme formunda 9 adet toplam 14 soru hazrlanmtr. Bu kapsamda Mimarlk Blmnden 20 renci ve 5 retim eleman ile grlmtr. Dokman nceleme: almada rnek tasarm olarak; geni kapsaml (kentsel lekli) bir d mekn ve iki katl bir konutun i mekn dzenlemesi olmak zere 2 adet mimari proje kullanlmtr. Projenin ifadesine ynelik konvansiyonel (geleneksel) temsil yntemleri ve deneyimlemeye dayal dijital prototip yntemi olmak zere iki ayr ifade yntemi kullanlmtr. Tablo 1. Aratrmann Deneysel Deseni
GRUPLAR GD RETM YNTEM X1 X2 GRME G G GZLEM O O

GD: Deney grubu, X1: Konvansiyonel (Geleneksel) yntem, X2: Deneyimleme (Dijital Prototip) yntemi, G: Grme, O: Gzlem Verilerin Analizi: renciler ve retim elemanlar ile yaplan grmeler nitel bir yaklamla ele alnarak ierik analizi yntemi ile deerlendirilmesi sonucunda bulgular elde edilmitir. erik analizi yntemi ile toplanan verileri aklayabilecek kavramlara ve ilikilere ulamaya allacaktr. Toplanan verilerin nce kavramlatrlmas daha sonra ortaya kan kavramlara gre temalar ve onlarn yorumlanmas ile sonulara ulaacaklardr (Yldrm ve imek, 1999). Grmelerde sorulan sorulara verilebilecek cevaplar nceden tanmlanm, fakat kodlama sresince yenilenmeye ak kodlama kategorileri analiz edilmitir. Verilerden kan kavramlara gre kodlamalar yaplmtr. Etkileimli boyutlu dijital prototip kullanlmadan nceki projeye grleri , boyutlu dijital prototip ile mekana dardan ve ierden dalma deneyiminin ardndan dile getirilen grler ise S simgesi kullanlarak incelenmitir. Elde edilen anahtar kavramlarn kullanlma sklna gre oluturulan temalar erevesinde analizler gerekletirilmitir. Alt problemler ele alnrken grme bulgular ve katlml gzlem notlar birlikte yorumlanarak aratrma sonularna ulalmtr. Etkileimli boyutlu dijital prototip kullanm ile rencilerin kendi projelerini farkl bir ekilde deerlendirmeleri ve yeni sonulara ulamalar sz konusu olduundan, bu incelemelerden kan bulgular da yine grme ve gzlem bulgularyla birlikte yorumlanmtr.

524

BULGULAR VE YORUM Bu blmde, renciler ve retim elemanlar ile yaplan grmeler nitel bir yaklamla ele alnarak ierik analizi yntemi ile deerlendirilmesi sonucunda elde edilen bulgular verilmitir. Tablo 1de retim elemanlar ve Tablo 2de renciler ile yaplan grme sonucunda elde edilen anahtar kavramlar her bir soru iin kullanm sklna gre verilmitir. Tablo 2. Kullanm Sklna Gre Anahtar Kavramlar (retim Elemanlar)
Soru 1 nceki Yantlar Plan genelinde yanl organizasyon(1), Oranlar bozuk (3), Tefri yerleimde hatalar var (1), Anlalr (1), Plan emas rahat okunabilir (1), Detaylar dnlmemi(1), zensiz (1),Mekan ilikileri zayf (1) Uygun (3), Normal (2) Sonraki Yantlar Tekdze (1), Kalitesiz(1), Mekansal zenginlikten yoksun (2), Farkl deil (1), Sradan(2)

2 3 4

Bask (2), Kot fark olmas lazm (1), Uygun (1), Uygun deil (1), Orantsz (2),

Uygun (2), Ortada (eit mesafede) (2), Girie yakn (1). Uygun deil (2), Organizasyon hatalar var (1), Uygun (2), Eriilebilir (2) Giri hol karanlk (2), st kat yatak hol karanlk (3), Dier mekanlar uygun k dzeyinde (5). Giri hol karanlk (4), Merdiven boluu aydnlk (3), Yatak hol karanlk (2), Oturma blm karanlk (3), Yemek blm uygun (2), Banyo-wc karanlk (1), Oturma odas ok aydnlk (2) Giri hol kk (2), Banyo kk (2), Tuvalet kk (3), ocuk yatak odas kk (3), Yemek blm normal (1), Oturma blm kk (1). Yemek blmnde masann yeri skntl (2), Oturma blm tefrileri mekan boyutuna uygun deil (2), Uygun (1), Uygun deil (2). Uygun (2), Oturma odas penceresi byk (2), Uygun deil (2), Yemek blm penceresi byk (1), Merdiven penceresi byk (1) Mekansal ilikiler skntl (1), Konforsuz (1), ocuk yatak odas ok kk (1), Oturma odas yeri ve mekansal ilikileri yanl (2), Alt kat banyo gereksiz (1), Baz mekanlar karanlkta kalyor(1), Merdiven hol skntl(1), Salon girii problemli(3)

ocuk yatak odas kk(3), Koridor byk (uzun)(1), Yemek blm byk(1), Oturma blm kk(2), Dierleri uygun(5) Uygun (2), Oranlar bozuk (2), Yerleimleri skntl (1), Uygun deil (1), Yemek blm tefrii yanl (1), Oturma odas tefrii uygun deil (1) Uygun (3), Uygun deil (1), Normal (1).ww

Merdiven boluu karanlk (1), Giri hol karanlk (4), st kat yatak hol karanlk(3), Oturma odasnn plandaki yerleimi ilevsel adan uygun deil (st katta zlm olmas) (2), Alt kattaki banyo gereksiz(3), Bina girii skntl(2),Giri hol tuvalet balants skntl(2),Mutfan salonla birlikte dnlmesi hata(2), Salon

Aydnlk (1), Serbest (2), Orantsz blnm Btn olarak iyi (2), Oransz blnm (2), Aydnlk (1), Rahat (2), Yemek blm geni (1), Oturma (1), Dar (1), blm dar (2), Banyo skk (1),Tuvalet dar(3), Banyo dar (2), Karanlk (3), Dar (2), Skc (1), Fonksiyonel olarak doru (1), Bask (1). Aydnlk (2), Rahat (4), Tarifsiz (1), Ak (1) Banyo dar (kk) (3), Tuvalet dar (4), Mutfak iin yn gstermiyor (1), Skc (1), Karanlk (1), Normal (1), Merdivenle ilikisi iyi (3), Aydnlk (1), Ak (1), Ferah (2), Yorumsuz(1)

Tuvalet Banyo Giri Mutfak

Aratrmann bir numaral alt problemi dorultusunda boyutlu dijital prototip uygulamasnn derse etkisi ve katks hakknda retim elemannn grleri ile ilgili olarak; rencilerin tasarmlar zerindeki kendi hatalarn fark etmeleri ve zme ynelik daha net neriler getirebilmeleri gibi kazanmlarn retim elemannn fark ettii ve bundan mutluluk duyduu gzlemlenmitir. Tablo 2den anlald zere; uygulamay deneyimleyen retim elemanlar geleneksel temsil
525

ve deneyimleme yntemlerinin ikisi ile de tasarma dair benzer tespitleri yapabilmi, rencilere nazaran hem iki boyut hem dijital prototip zerinden yaklak sorunlar fark etmilerdir. Bununla birlikte Tablo 1de skl verilen; 2, 3 ve 6 sorularda bata uygun grdkleri baz noktalar daha sonra uygun bulmamlardr. Tasarma dair baz detaylar dijital prototip zerinde daha net grme imkan olduu gzlenmitir. Geleneksel ifade yntemi zerinden mekan ilikileri zerinde daha ok yorum yaparken, deneyimlemeye dayal yntemde bu yorumlara k ilikileri ile ilgili daha kesin ve detayl yorumlar da eklendii grlmektedir. Tablo 3. Kullanm Sklna Gre Anahtar Kavramlar (renciler)
Soru 1 nceki Yantlar Merdiven geni (2), salon dar (2) giri dar, oturma blm dar (4), teras dar, ynelme skntl (1), st hol duvar rahatsz edici (3), gzel, kk (3), simetrik, rahatsz edici deil-normal (4), geni, karanlk (3), salona girii sorunlu (2), salon yemek blm byk caml olmas gzel (1), salon byk (3), girile mekanlar arasndaki iliki zayf (1), giri skc (2), salon orantsz (1), oturma odasnn st katta olmas yanl (3), tuvalet - banyo merdiven ilikisi zayf (1), yaanabilir (1), fena deil (3) Sonraki Yantlar Giri, aitlik, yemek blm dar, tuvalet kk, oturma blm kapal, yatak odalar karanlk, salon dar, alt banyo gereksiz, banyo minimumda, banyo uygun, merdiven boluu gereksiz, yatak odas kk, merdiven uygun

Bilmiyorum (4), standart (5), iyi gibi grnyor- Bask (5), yemek blm bask (2), ykseklik iyi (2), tuvalet uygun (8), st kat iyi alt kat bask (2), daha yksek yksek (7), salon bask (7), salonda uygun (1), tuvalette ukura olabilir (3), belki salonda daha yksek olmal (1) dm gibi hissettim (1), yatak odas bask (2), oturma odas kat ykseklii az (1), btn mekanlarn kat ykseklii arttrlmal (1) Merdiven byk gibi (4), tuvalete yakn, iyi (6), Uygun (7), abartl deil normal (6), st hol duvar gereksiz duvarlar eriimi engelliyor gibi (2), girie yakn (4), sknt yok (3) olmas iyi (5), st katta iyi deil (2), tuvalet ve banyo ile ilikisi kopuk (2), Merdiven ve yemek blm parlak gibi (2), sanki Merdiven aydnlk(8), yatak odas karanlk (3), merdiven cam merdiven cam byk (6), oturma blm pencere iyi (4), mutfak pencere byk (1), oturma odas pencere iyi byyebilir (5), yemek blmnn aydnlk dzeyine (4), geneli iyi (2) gre oturma blm karanlk kalm olabilir (2), salon hari dier odalar iyi (3), merdivende iyi (1), giri hol ferah (1) Giri iyi-ho-uygun-gzel (6), mutfak byk (3), merdiven byk-rahatsz (4), tuvalet-banyo oranlyeterli-iyi (6), balkon kk(2), yemek blm byk (6), oturma blm uygun (4), tuvalet-banyo kk (2), yatak odalar kk dierleri uygun (1), st kat mekan boyutlar uygun(1), Mutfak yeterli-uygun-normal (7), salon oturma blm kk (4), oturma blm uygun (1),banyo iyi-uygun (3), tuvalet kk (16), oturma odas geni (4), ocuk yatak odas kk (6), yemek blm dar (1), oturma odas dar (1), btn mekanlar dar (1),

ocuk yatak odas skk (6), genel iyi-uygun (18), Mutfak kullanl-uygun (8), geneli skk-st stte (3), oturma oturma odas skk (2), salon oturma blm dar odas uygun (5), yatak odas skk (14), giri iyi (10), oturma (2), geneli skk (3), blm dar (4), yemek blm geni (5), mutfak skk (3) Salon pencereler uygun (1), oturma blm pencere Oturma blm pencere kk (12), mutfak pencere kk kk (2), btn pencereler uygun (16), oturma (2), merdiven pencere byk-geni (10), yemek blm odas pencere byk (7) pencere byk (7), st oturma odas pencere byk(15), yatak odalar uygun (2), geneli iyi (2)

526

st hol kk (2), st hol duvar rahatsz edici (6), Yatak hol duvar rahatsz edici (9), banyo tuvalet kk (17), oturma odas penceresi byk (4), giri skntl (1), sorun yok (1), banyo alt katta gereksiz (1), merdiven alt bo tuvaletin giriin karsnda olmas problemli (2), olmal (1), merdiven byk (1) sorun yok (8), giri mutfak aras mesafe fazla (2), yatak odas banyo mesafesi fazla (2), salon byk (1), oturma odas kk (1), yatak odas kk (5) merdiven byk (9) Salon: Ferah(11), huzurlu (4), rahat (5), skc (2), geni (5) WC-Banyo: Klasik-standart-iyi (13), souk (3), kapal (6), kararsz (3) Giri: Aitlik (1), iyi-geni-normal (16), kucaklama (1), tanmsz (2), Mutfak: byk-geni-iyi (14), ereti (1), kk (5) Salon: kk-dar (6), rahat-geni-iyi (9), ortalama-idare eder (4), skc-boucu (1) WC-Banyo: Kapallk-kuyu etkisi (4), skmlk-bask yapan (2), dar (12), kullanl (2), Giri: Kapallk-daraltc-boucu (3), aitlik(1), rahat- kullanlnormal-iyi (12), dar (4), Mutfak: uygun-kullanl-rahat-ulalabilir (12), dar (4), karanlk-skc (3), ortalama (1)

Aratrmann iki numaral alt problemi dorultusunda ilgili derste hazrlanan projeleri dijital prototip temsil yntemi ile deneyimleyen rencilerin gr ve izlenimleri konusunda; deneyimden heyecan ve mutluluk duyduklar sylenebilir. rencilerin bata gremedikleri sorunlar daha sonra ayn noktalarda birleerek kendi kendilerine fark ettikleri, bata kararsz olduklar konularda uygulama sonras kararl olduklar, sorunlar tespit edip zerine zm nerileri getirdikleri gzlemlenmitir. Tablo 3den anlald zere; geleneksel ifade yntemi ile yaplan almada renciler 2,3 ve 4. sorularda grld gibi, yantlarnda genellikle emin olmadklarn gsteren bilmiyorum, olabilir, belki, iyi gibi, iyi deil gibi ifadeler kullanrken, deneyimlemeye dayal yntemde sorunu iyi bir ekilde tespit ederek tasarma dair merdiven boluu gereksiz ifadesi gibi daha net hkmler verebilerek, mekanlarn kat ykseklii artrlmal gibi zmler de nerdikleri grlmektedir. Kat ykseklii ile ilgili olan 2. soruda; iki boyutlu temsil zerinden 4 kii bilmiyorum, 5 kiinin standart yantn verirken deneyimleme zerinden 5 kiinin bask, 7 kiinin salon bask cevabn verdikleri, st kattaki dier odalarla ilgili olarak da deneyimleme yntemi ile mekana ilikin izlenimlerinin deitii grlmektedir. Benzer ekilde 4. soruda iki boyut zerinden kararsz ve eitli yarglar olan rencilerin merdivenin aydnlk olduunu (8 renci) ortak bir ekilde tespit ettikleri grlyor. Tefriler ile ilgili 6 numaral soruda iki boyutlu temsil zerinden rencilerin ou geneliyi,uygun (18 kii) cevabn verirken, deneyimleme yntemi zerinden rencilerin ou yatak odas skk(14 kii) cevabn verdii grlmektedir. lgili soruda rencilerin dier mekanlarla ilgili yarglarnn da deitii grlmektedir. rencilerin ou sorunu geleneksel yntem ile tespit edemezken mekan deneyimlediklerinde balkon kapsnn mekan daraltt ve odann kk olduu gibi sorunlar fark ettikleri gzlenmitir. rencilerin geleneksel temsil yntemi ile projelerini incelerken hayal edebildiim kadar ile, gzmde canlandrabildiim kadar ile, duvarlar ykselttiimizi dnrsek gibi ifadeler kullandklar, iki boyutlu temsilin boyutlu yapy baz noktalarda yeterince ifade edemedii rencinin bu ksmlar zihninde canlandrmaya ihtiyac duyduu gzlemlenmitir. Dijital prototip ierisine dalarak mekn deneyimleyen renciler ise boyutluluu zihninde canlandrmasna gerek kalmadan mevcut sanal boyutlu mekanda dolaabilmitir. rencilerin merdivenlerden inerken ve balkon kenarlarndan sanki decekmi gibi temkinli hareket etmeleri, aa bakmalar, duvarlarn ve demelerin ilerinden geebilecekleri sylendii halde dolamlarn plana bal kalarak kaplar ve merdivenleri kullanarak yapmalar, ykseklik hissini ve mekana dalma hissini olduka gereki yaadklarn gstermektedir. Aratrmaya katlan kz rencilerin erkek rencilere nazaran balangta sanal mekanda dolama konusunda skntlar yaad, ksa sre sonra bunu atklar gzlemlenmitir. Aratrmada erkek rencilerin kz rencilere nazaran dijital mekana daha abuk uyum salama ve mekanda
527

rahata dolaabilme baars gstermelerine neden olarak; gzlem ve grme verilerine dayanarak erkek rencilerin bilgisayar oyunlarna aina olmas ve yatknlklarndan kaynakland sonucuna varlmtr. Bu almann sonucunda bu tarz aratrmalar yapan kiilere bir bak as kazandrp, fikirler verecei dnlmektedir. KAYNAKLAR Bayraktar, E. Kaleli F. (2007, 31 Ocak - 2 Subat). Sanal Gereklik Ve Uygulama Alanlar. Dumlupnar niversitesi Akademik Bilisim 2007, Ktahya. Bertol, D. (1997), Designing Digital Space: an architects guide to Virtual reality, John Wiley&Sons, New York. Burdea, G. C. and Coiffet, P. (2003). Virtual Reality Technology. (2. Bask). New Jersey: John Wiley & Sons, Hoboken. Rowell, Amy A., (1997, September). Prototyping In A Digital World. Computer Graphics World, Vol. 20, Issue 9 Yldrm, A. ve imek, H., (2000). Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma Yntemleri. Ankara: Sekin Yaynlar. Zafer, D. Z. (2007). Mimari Tasarm Srecine Sanal Gereklik Teknolojilerinin Etkisi. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Anadolu niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Eskiehir.

528

MMARLIKTA TEMEL TASARIM ETM VE RETM

Yrd. Do. Dr. Malike ZSOY, Ar. Gr. idem ETNKAYA Yaar niversitesi, ZMR malike.ozsoy@yasar.edu.tr

GR Bir amaca hizmet etmek iin zihinde canlandrlarak hazrlanan ve iinde yaratclk bulunan herey tasarmdr.Tasarmn kaleme alnan, kat zerine aktarlan yada basit bir maket halinde anlatm bulan ilk ekli tasardr.Temel tasarm olarak adlandrlan zel eitim yolu herhangi bir eserin mkemmelliini salayan elemanlar ve kurallar ayr ayr deerlendirerek bir analize tabi tutma olana salamaktadr.erisinde tasarm bulunan tm disiplinlerde olduu gibi Mimarlk disiplininde de temel tasarm eitimi renciye bir taraftan baz kavramlar ve ilkeleri retirken, uygulamal almalarla ana ilkelerin pekitirilmesine de yardmc olmaktadr.Uygulamalar nce soyut nitelikte ve ilkelerin kendi anlatm gcn ortaya koyacak ekilde yaplr.Daha sonra edinilen yetenekler belirli amalara hizmet eden, ilevlendirilmi almalar ile mimari projelerin zmlenmesinde hizmete konur. almalar nce iki boyutlu sonra boyutlu yaptrlarak esas amacn Mimarlk eitimi olduu uygulamal almalarda da mimarlkta ne tr yerlerde faydal olaca srekli gz nnde bulundurularak yaplr. Yaplan bu almada mimarlk ve tasarm eitimine balamak zere olan, ezbere dayal, sorgulayc olmaktan uzak eitim sistemiyle yetimi genlerin yaadklar zorluklar krmaya alarak d glerini kullanabilmeye, ok boyutlu dnebilmeye, ynelik yaplan temel tasarm faaliyetleri rneklerle sunulmaya allacaktr. TASARIM NEDR Tasarm bir problemi zmek ve bir amaca hizmet etmek iin gerekli olan, iinde yaratclk bulunan bir abadr. Tasarm, problem zldnde elde edilen son sonutur ve bir neri getirir. Kompozisyon ise elemenlarn, tamamlayclarn, paralarn zme ulamak iin dzenlendii bir araya getirildii bir grnmdr. Her tasarm bir kompozisyondan oluur. (Brainard,2006:2-3).Tasarm fen yada matematik gibi dier bilim dallarndan ayrlr nk verilen problemin birok zm vardr buda tasarmcnn meydan okumasna ve zme ularken elenceli bir sre yaamasna neden olur. Tasarm problemi iletiim ile de ilgilidir. Tasarmc; uygulama yntemlerinin yan sra grsel alg yeteneini de gelitirmelidir, szel ile grsel iletiim arasndaki ilikileri kurarak bunlar ifade edebilme yeteneini de kazanabilmelidir. Tasarmda sre bir amaca yneliktir, tasarmclar rnlerine form verirlerken kullanclarnn bu rnden fonksiyonal, psikolojik, estetik olarak tatmin olmalar iin aba gsterirler.Tasarm sistematiktir, fiziksel evrede yer alan problemleri analiz eder ve bulduklarn kullanlr uygun zmlere dntrr.Tasarm yaratcdr, tasarmclarn ilgi uyandran tasarmlar yaratabilmeleri iin gl bir deneyime sahip olmalar ve yeni teknolojileri de gnlk hayatmza uygulayabilmeleri gerekir Gndelik hayatmzn iinde tasarm heryerdedir. Her an kullandmz ve karlatmz rnler sayesinde (araba, giysi, aksesuar, bror,mobilya, telefon, internet sayfas vs), yeni tasarmlarla srekli karlar ve onlardan haberdar oluruz.Tasarm oluturan btn bileenlere ve paralara da oumuz ainayzdr. Tasarm oluturan elemenlar izgi, ekil, doku, ton, ve renk dir. Kompozisyon ise denge, birlik, uyum, ztlk, egemenlik, gibi, bir dizi kurallar sistemiyle meydana gelir, bu kurallar ve elemanlarn birliktelii tasarm oluturur.

529

TASARIM ETLER Etrafmza alglayc bir gzle baktmzda hayatmz etkileyen hereyin birileri tarafndan tasarlandn grrz. Tasarlanan tm bu rnlerin eitlilii nedeniyle tasarm temel olarak drt ana kategori altnda inceleyebiliriz. Grafik Tasarm:Grafik tasarm grsel tasarm kategorisi altndadr ve ticari bir amaca hizmet eder, okunan ve izlenen grntleri tasarlar.Reklam yapmak, yada bilgi vermek amacyla kullanlr. Bir amaca hizmet ettii iin fonksiyoneldir Ama gz tantm yaplacak rne ynlendirmektir.Televizyon iin hazrlanan reklamlar,ticari yada sportif amala hazrlanan logolar, kitaplar, brorler gibi.Grafik tasarmn amac bir taraftan iletiim bir taraftan da estetik kaliteyi en st dzeye karmaktr. evresel Tasarm:D mekanla ilgilenir. Kullanclar insanlar yada hayvanlar olabilir. Parklar, baheler, hayvanat baheleri, zel konut baheleri, sulak alanlar, akarsu koridorlar,ormanlar, kentsel yeil alanlar vs.ler iin planlama ve koruma almalar yapar. Fonksiyonel olmayan Tasarm:Dekoratif sanatlar iine alr. Ss eyalar, cam ii aksesuarlar, tablolar, heykeller, ilemeler, vs. Fonksiyonel Tasarm: rn ve strktr tasarm bu gruba girerler, ve hepsi bir amaca hizmet ederler yani fonksiyoneldirler. rn tasarm kategorisine giren otomobiller bizi bir yerden baka bir yere tamaya yararlar, elektronik rnler ilerimizi kolaylatrmaya, giysilerimiz bizi scak yada serin tutmaya, kuk bir kak svlar imemize yarar. erisinde yaadmz binalar mimari yada strktrel tasarmlardr.Baz yaplarn sadece tayc sistemleri bile balbana bir tasarmdr. BR TASARIMIN VAROLU SREC 1) Problemin Tanmlanmas 2) Bilgi Toplama ve Ana fikiroluturma 3) Yaratclk ve Tasarmlama sreci 4) zme Ulama 5) Gelitirme sreci 1) Problemin tanmlanmas: Tasarnn bir amaca hizmet etmesi esas tekil ettiinden verilen konunun ne olduunun tam olarak anlatlmas, programlanmas olanak ve koullarn ak bir ekilde ortaya konmasdr. 2) Bilgi toplama ve anafikrin oluturulmas:Tasara esas oluturacak ana ilkelerin kararlarnn alnmas ve seilmesi aamasdr. 3) Yaratclk ve Tasarmlama sreci:Konunun anafikirler dorultusunda nasl zmlenebileceine dair zihin almasnn yapld safhadr.Zihinde yar hayali tam olarak belirlenmemi fikirler ekillenir, olanaklar ve koullar dnlen biimlerle zihinde kyaslanr. Bunlarn bir ksm ana hatlaryla kada aktarlr, tatmin edici bulunmayan fikirler bir bakasna yerini terk eder, uygun grlen fikirler berraklamaya balar. 4) zme Ulama: Olumaya ve aydnlanmaya baalayan dnceler ve zmler henz kesin eklini almam olmakla birlikte yinede bir ly, yerleme dzenini, belirli bir biimi, alm duruma gelir.Bu tasarmn kaybolmamas iin daha detayl lleriyle birlikte izilmesi veya iki yada boyutlu olarak onu tanmlayacak bir malzeme ile ifade edilmesi gerekir. 5) Gelitirme Sreci: lk yaplan tasarm hibir zaman ideal lleri yakalayamam olacandan ortaya kan rn gelitirilmeye ak bir taslak halinde olacaktr. Sonutan tamamen memnun kalnncaya kadar tasarm gelitirilmeye devam edilir.Sonutan memnun kalnmazsa o zaman tekrar zihne geri dnlp,yeniden tasarlanmaya balayarak bu yeni tasar ilk safhalardan geirilerek baka bir zm aranr. Hangi zm daha ok benimsenirse o zmde karar klnr (Gngr,1972: 4). Mimarlkta da tasarm yaplacakken tasara konu olacak mekanlar, bunlarn kapsamlar, mekanlar ierisinde yer alacak fonksiyonlar, elemanlar, evresel veriler, yapnn evre ile ilikisi, seilecek malzeme, ina sistemi gibi yapya hakim olacak anafikirler ve yapnn karakterini oluturacak ana ilkeler saptanr. nce zihinde birtakm mekanlar ve bunlarn balantlar oluturulmaya ve bina kitlelerinin hacimsel byklkleri ortaya konmaya allr, mimar bu sreler ierisinde en ok kendi tecrbelerinden yararlanr fakat, tasarm oluturacak bu yaratclk safhasndaki en byk yardmcs Temel Tasarm lkeleridir.
530

TRKYEDE BRNC YIL MMARLIK BLMNDE TEMEL TASARIM ETMNE RNEK BR MODEL Trkiyede Mimarlk eitimine yeni balayan renciler ezbere dayal, sorgulayc olmaktan uzak, hayal etme yetilerini hi kullanamadklar bir eitim sistemiyle yetimi olduklarndan, yaratcla dayal eitim sistemine adapte olmalarn salamak bir hayli zordur.lk yl mimarlk rencileri iin dnmn yaand nemli bir dnemdir.Bilim ve sanatn iie olduu mimarlk disiplini bir yandan yasalara bal, teknik ve strktrel bilgi ile rencileri donanmlandrarak ayaklarnn yere basmasn salarken dier taraftan tasarnn sonsuz zgrl ve hayal dnyas ierisinde kaybolmalarna neden olur.Bu durum meslee yeni adm atan renciler iin karmak, iinden klmas g bir durumdur. zellikle eitim hayatlar boyunca d gcn hemen hemen hi kullanmam, ok boyutlu dnebilme yetenekleri gelimemi, dndklerini kaleme alp kada aktaramayan, renciler iin temel tasarm eitimi genel tasarm becerileri kazandrmay ve gelitirmeyi amalar.Ders kapsamnda herhangi bir eserin mkemmelliini salayan elemanlar ve kurallar ayr ayr deerlendirilerek renciye bir taraftan baz kavramlar ve ilkeler retilirken, uygulamal almalarla ana tasarm ilkelerin pekitirilmesine de yardmc olunmaktadr.Uygulamalar nce soyut nitelikte ve tasarm ilkelerinin kendi anlatm gcn ortaya koyacak ekilde yaplr. Burada ritim, denge, uyum, kontras, koram, vurgu gibi temel tasarm kurallar titizlikle ilenerek renciye belirli yeteneklerin kazandrlmas amalanr.Daha sonra edinilen yetenekler belirli amalara hizmet eden, ilevlendirilmi almalar ile mimari projelerin zmlenmesinde hizmete konur. Faaliyetler nce iki boyutlu sonra boyutlu yaptrlarak esas amacn Mimarlk Eitimi olduu, uygulamal almalarn Mimari projelere tasarm srecinde ne derece katk salayaca srekli gz nnde bulundurularak yaplr. Eletirel dnce, grsel deneyim, yaratc dnce, estetik kayg gibi kavramalar ders boyunca srekli ilenerek rencilerin aktif, retken ve katlmc rol stlenebilmeleri, sanat ve mimarlk ortam iin gerek koullara sahip olabilmelerine yardmc olur Stdyo almalarna Temel Tasarm dersi kapsamnda en kk eleman olan noktadan balanr. Dier tasarm elemanlar izgi, ekil, doku, ton ve renk konular tek tek ele alnarak iki boyutlu tasarm almalaryla irdelenir. Daha sonra Temel Tasarm ilke ve kavramlarnn ilendii iki ve boyutlu tasarm almalaryla basitten zora doru bir yol izlenerek rencilere soyut dnebilme, formal organizasyon oluturma,biimsel analizler yapabilme becerileri kazandrlr. ki boyutlu almalardan nc boyuta geerken ktle ile birlikte Mimarln temel ierii olan mekan kavramna nasl geilebilecei aktif almalarla renciye kazandrlmaya allr. Yaptmz bu almada ama Mimarlk ve Tasarm eitimine balamak zere olan, ezbere dayal, sorgulayc olmaktan uzak eitim sistemiyle yetimi genlerimizin yaadklar zorluklar krmaya alarak d glerini kullanabilmeye, ok boyutlu dnebilmeye, ynelik yaplan temel tasarm faaliyetlerini rneklerle sunabilmektir. YAAR NVERSTES MMARLIK BRNC SINIF RENCLER TEMEL TASARIM ALIMALARI

ekil 1. izgisel Tasarmlar (farkl izgi karakterleri, kalnlklar ve aralklar, ile kompozisyon oluturma)

531

ekil 2. Formal Tasarmlar (iki boyutlu geometrik formlarn renk kullanlarak bir araya getirilmesi)

ekil 3. Formal Tasarmlar (soyutlama,doku ve renk almalar)

ekil 4. nc boyutta tasarma gei almalar (Rlyef)

ekil 5. nc boyutta tasarma gei almalar ( boyutlu geometrik formlarla alan ve hacim oluturma)

ekil 6. Mekan kavramna gei almalar KAYNAKLAR Brainard,S. (2006), A Design Manual Pearson, Prentice Hall, New Jersey Gngr, H. (1972) Temel Tasar eltt Matbaaclk, stanbul Yaar niversitesi Birinci Snf renci Temel Tasarm almalar
532

DNCENN Z: MMARLIK VE SANAT ETMNDE ESKZ GELENE

r. Gr. Dr. Mustafa Haluk ZELEF, Emekli r. Gr. Dr. Nihal BURSA, Ar. Gr. Fatma Zehra AKICI Orta Dou Teknik niversitesi, Mimarlk Fakltesi, Mimarlk Blm, ANKARA zelef@metu.edu.tr, bursa@metu.edu.tr, zcakici@metu.edu.tr

1. GR Mimarlar, saylar, szckler, grafikler gibi sembolik temsil yntemlerini zaman zaman kullansalar da analog (biimsel adan gereklikle benzeen) temsilleri kullanmay yelerler. nk bunlarn biimsel, sosyal, teknik, balamsal, ilevsel gereklikle rttn dnrler. Bu yzden de mimarlkta izim/ eskiz becerisi stnde oka durulur (Akn, 2001; s.3) Mimarlar biim aray srecinde hzl bir yntem gerektiini nk zihinde oluan imgenin izgiye aktarlana kadar korunabilmesinin olduka ksa bir zaman diliminde mmkn olabildiini ifade ederler. rnein kendi eskiz yapma srecinin psikanalitik bir tarifini yapan Gehry, zihnindeki grnty ya da drt dakika tutabildiini belirtmektedir (Ivy, 1999; s.189). te yandan elle yaplan eskiz almalarnn hem hzl, hem semantik olarak ak yani farkl ekillerde yorumlanabildii iin aratrmay tevik edici olduu vurgulanr. Bir baka deyile eskizler, bilgisayar ortamndaki netlik/ hassaslk yerine yaratcl tetikleyen ucu ak ve zengin bir nitelie sahiptirler (Guidera, 2004). Mimarlarn eskizlerine odaklanan incelemelerde, eskizin mimarn kafasnda tamamen bitmi yapnn ilk anlardaki grntlerinin bir kayd olmad, tasarmcyla etkileim iindeki aktif bir katlmc gibi formu gelitiren bir srete rol oynad grlmtr (Herbert, 1992; s.37). Baz aratrmaclar ise yaratcln beliriverdii bu ann temsiliyeti olan ve peete eskizi olarak da bilinen bu tr izimlerin hala geerliliini koruduunun altn izmektedirler. Ancak grsel notlar olarak ifade edilen ve mimari bilgi birikiminin saland eskiz izimlerinin artk ne ortaa yap loncalar, ne de Beaux-Arts geleneinde olduu kadar nemsenmektedir. nk teorik olarak modern mimari eski rneklerin zerine ina edilmeyi reddetmi ve yepyeni olmay vurgulamtr, ayrca teknik olarak da basl kitap, fotoraf gibi pek ok ortam ve ara rencilere kendi izimlerinden daha hassas, tam ve hzl temsiliyetler salyor gibi grnmektedir (Crowe ve Hurtt, 1986; s.6). Oysa yazarlarn da vurgulad gibi modern mimarinin ustalarndan Alvar Aalto, Le Corbusier, Richard Neutra, Louis Kahn da kendilerinden nce yaplan mimarileri reddetmemi ve bu karlama anlarn eskizler araclyla kaydetmilerdir. Trkiyedeki pek ok mimar da gezilerinde karlatklar mimarlk rnlerinin izimlerini yapmlardr. Sedat Hakk Eldem ve Cengiz Bekta gibi bazlar iin bu eskizler kendi gelitirdikleri mimari iin de bir tr renme ve karlatrma yntemi olmutur. Gnmzde de mimarlarn kendi zamanlarndan nceki yaplara ya da (hatta belki de daha ok) ada olan tasarmclara kar duyarsz olduklar dnlemez. Mimarlk rencileri ise bu tr etkilenmelere daha da aktr. Bu nedenle, gelimi analitik bir bak as gelitirebilmeleri ve beraberinde seici bir gze sahip olabilmeleri konusu, mimarlk eitiminin zn oluturur. Orta Dou Teknik niversitesi Mimarlk Blmnde, ilk yl programnda zorunlu ders olarak iki dnem verilen Grafik letiim dersinde, Anlk izlenimler ad altnda yrtlen eskiz uygulamalar bu amalarla planlanmtr. Bu uygulamalar mimari deneyim, izim, hafza ve tasarm konusundaki baz temel kabullerden yola kmaktadr. Kiinin yapy anlamas izim eylemiyle kolaylatrlabilir, glendirilebilir. Anladn hatrlama becerisi bu tr izimlerin yaplmasyla gelitirilir. Mimarlk rnlerinin doru ve hassas izimlerinin yaplmas kiinin bu konudaki gayretleriyle doru orantldr.
533

Bu hatrlama ve anlama eylemleri tasarm annda bavuracamz mimari hafzay oluturur.

2 GRAFK LETM (ARCH 103-104) DERSNDEK ESKZ TEMRNLER 2.1 Yntem, Metot Haftada bir gn, toplam drt saatlik ders sresinin ilk bir saatinde, renciler ksa srelerde eskiz izimleri yapmaktadrlar. Benzer almalar ev devi olarak da verilmektedir. Yl boyunca yaplan bu tekrarlarla renciler grdklerini izim ortamna aktarmaktadrlar. Temrinlerin bir ksm rencilerin verilen konuya ilikin nesneleri veya meknlar bulmalarn ve onlara uygun bak noktalar semelerini gerektirirken, byk ksm ise rencilere gsterilen imgelerin izimi ile yaplmaktadr. mgelerin seimi, Grafik letiim ve Temel Tasarm derslerinin konularna paralellik gstermektedir; perspektif, paralel ve dik izdm tekniklerinin kullanmnn yan sra grseldeki malzeme, doku, kartlk, ritim, harmoni ve k-glge ilikilerine referans vererek mimarln temel kavramlarnn alglanmas hzlandrlmaktadr. almalarn snfta gsterilerek tartmaya almas ile hem geri bildirim verilmekte hem de rencilere kendi yaptklarn dierleriyle kyaslama imkn salanmaktadr. Bunun yan sra renciler, eskiz defterlerini yl boyunca tuttuklar iin kendi geliimleri konusunda da gzlem yapma frsat bulmaktadrlar. 2.2 Genel Hedefler 2.2.1 Bilisel Beceriler Tasarm anlamak, incelemek ve kayt etmek (analitik): Bu dersteki temrinlerin pek ou analitik beceriyi arttrmaya yneliktir. Bunun iin gerekli olan alglama kapasitesini ve aktarma becerisini glendirir. Grdn ok ksa bir zaman dilimi ierisinde izerek anlatmaya almak 3 boyutlu anlamay gerektirir. Sre kstlamas izgiyi minimize etmeye zorlar; dolaysyla bu, tasarm elemanlar ve aralarndaki ilikiyi dnmeyi de tevik eden bir sretir. Dnceyi gelitirmek (sentetik): Anlk izlenimler balkl almalar, gen mimar adaynn mimarlk kltrn oluturmaya ynelik uzun erimli hedeflere de sahiptir. Bu, insan beyninin meknsal, holistik ve sentetik kavramaya ayrlm olan sa tarafnn gelimesine katkda bulunan ve mimarn eitiminde vazgeilmez bir sretir (Crowe ve Hurtt, 1986; s.7). 2.2.2 Motor Beceriler rencinin, izim dilini ve tekniklerini hzl ve esnek kullanmasn salamak: Btn bir yl boyunca sren bu eskiz almalar gz ve el koordinasyonunu arttrarak izim becerisini gelitirmeye yardmc olur. Ayrca, izme eyleminin renci zerinde yaratt gerginlii azaltarak zgveni ina etmeyi de salar. 2.3 Temrin rnekleri 2.3.1 Alglama, Hatrlama Bellekten izim (uzun sreli bellek): rencilerin gnlk yaamda grdkleri ama yeterince dikkat etmedikleri yaplardan, baka sanat rnleri, ya da gndelik yaam nesnelerinden hatrladklar kadaryla bir eskiz yapmalar beklenir. Daha sonra rencilerden ayn nesneleri bakarak izmeleri ve iki izimi karlatrmalar beklenir (ekil 1).

534

ekil 1. Bellekten izim (uzun sreli bellek) Bellekten izim (ksa sreli bellek): rencilere 3-4 dk belli grntler sunulur. Daha sonra bu grnt kapatlarak rencinin grsel hafzasnda kalan imgeden 3-4 dk iinde izim yapmas beklenir. Ardndan ikinci temrin olarak grsel akken de izimin tekrarlanmas beklenir. Her iki temrinde de beklenti, rencilerin grsel hafzalarn glendirmenin yan sra alglama kapasitelerini de artrmaktr. Gerek yayn takibiyle gerek birebir alglanarak, grsel hafzada yer eden literatrdeki yaplar, rencilere mimari tasarm srecinde yol gsterici olma potansiyeline sahiplerdir. Bu grsel ariv, form bilgisi ve detay gibi farkl dzlemlerde kullanlabilir. Snfta yaplan izim temrinlerinin daha ok modern ve sonrasna ait olmas da rencilere ayn zamanda gnmz mimarlna tanklk kazandrmas beklenmektedir. 2.3.2 Soyutlama, Kavramsallatrma, Karlatrma rencilerin, gsterilen imgelerden belli dzeylerde soyutlama yapmalar beklenmektedir. Bu temrin formlarn ve meknlarn asal niteliklerini tali niteliklerinden ayrma becerisini glendirir. Verilen srenin ok kstl olmas zaten bu becerinin pratik sebeplerle de kazanlmasn gerektirmektedir (ekil 2).

ekil 2. Soyutlama, temel biim bilekelerinin ifadesi Tekrar, ritim vb. ayn kavramlar ieren imgeler serisi gsterilerek rencilerin ayn tema erevesinde dnme ve alglama becerisi kazanmas beklenmektedir. Ayn biim zellikleri (tipoloji) ieren imgeler serisi gsterilerek rencilerin ayn tema erevesinde dnme, alglama ve rnein ayn form ilikilerine sahip ama farkl oranlardaki biim bilekelerinin farkna varmas beklenmektedir. Benzer bir temrin de bireysel iaret gibi belli formlar kullanan mimarlarn (rnein Botta ve kesik silindir) farkl almalar kullanlarak gerekletirilir. Sanat nesnesi, kullanm nesnesi, mimarlk nesnesi (yap) ve i meknlarn biim dillerindeki ortaklklar gzlemlemesi istenir. rnein verilen i mekn ile d grntleri elemek temrini yaplmaktadr. Gz seviyesinden ekilen fotoraflardan yaplan izimlerle birlikte ayn yapnn ku bak (plan) ya da baka bir adan izim yapmas beklenir. renciler gsterilen yaplarn form zelliklerini alglayp baka bir ynden canlandrmaya alrlar (ekil 3-4).

535

ekil 3. Verilen imgeden plan izimi

ekil 4. Verilen imgeyi farkl bir adan canlandrma

2.3.3 Monolog ve Diyalog Olarak Eskiz ounlukla monolog dediimiz, rencinin kendi yapt izimlerden oluan eskiz defterinde baz izimler diyalog arayna ortam oluturmutur. Bir dizi temrinde iki rencinin birlikte bir eskiz retmesi beklenmitir. Karlkl olarak baladklar izimleri bitiren rencilerin baz temrinlerde iki izerin farkllklarn vurgulamalar, bazlarnda ise izimin bir btn olmas beklenmitir. Bylece izim sreci ve teknikleri zerinde dnmeleri salanmtr. Bu temrinde mimarlktaki para-btn ilikisi zerine de dnen renciler her yapda bunun ayn ekilde gereklemediinin de farkna varmlardr. renciler baz izimlerde sadece kt dzlemini paylaarak izimin oluturulduunu, bazlarnda ise ilk izerin sayfann btnn organize eden izgileri koyduunu ve sonradan katlann ikincil elemanlar bu kurguya yerletirdiklerini gzlemlemilerdir (ekil 5).

ekil 5. Eskizde diyalog (ikier renci tarafndan retilen izimler) 2.4 izimde Sanat/Zanaat Fotoraflardan yaplan eskiz almalar bat kkenli sanat ve mimarlk tarihinin grme biimlerinin anlatlmas ve alglanabilmesi iin hzl bir imkn salar. rnein perspektif teorisinin plan ve kesit kullanlarak geometrik kurgulanmasnn anlatlmasndan nce byle temrinlerden oka yapldnda rencilerin konuyu daha hzl kavradklar gzlemlenmektedir (ekil 6).

ekil 6. Eskizlerle perspektif izimin temel kavramlarna giri rencilere, oranlar doru oturtabilme ve izim yzeyini planlayabilme konusunda yardmc olabilecek yntemler gsterilir. rnein eskiz iziminde kutulama (Boxing method), n plan, orta plan ve arka plan gibi grsel alann katmanlar, izgiyle ya da tonlama ile temsil gibi baz kavramlardan sz edilir ve izimlerinde kullanmalar beklenir.
536

ekil 7. ODT Mimarlk Fakltesi binasna ait mrekkep kullanlarak yaplan temsiller

ekil 8. ODT Mimarlk Fakltesi binasna ait monokromatik kolaj almalar rencilerin ayn mekan farkl uzunluktaki zaman aralklaryla ve farkl tekniklerle temsil etmesi istenir (kurun kalem, mrekkep, kolaj vb. ekil 7). Bu deikenlerin temsiliyeti nasl etkiledii ve algy nasl ynlendirdii irdelenir. rnein kolaj grsel alann tonlar araclyla kavranmasn ve anlatlmasn gerektirir (ekil 8). Drt-be dakika gibi ksa zamanda yaplan ve kaln ulu mrekkepli kalem kullanlan izimde ise konturlarn n plana kmasn getirmektedir. Eskizi yaplan binalara ilikin mimarlarn orijinal eskizlerini gstererek rencilerin eskizlerin hangi boyutlaryla sanat ya da zanaat olduu konusunda farkndalk gelitirmesi beklenmektedir. renciler, bu izimlerde mimarn k noktasn, bunun son rne yansyp yansmadn, kendinin de bu temel tasarm kararlarn anlayp anlamadn kontrol etme frsatn bulur. Ayrca mimarlarn nasl izim yaptn (malzeme, izgi ton vs. kullanmn) anlamaya alr. 3 SZEL DLLE VE GRSEL DLLE LETM Eskiz izimleri yapldktan sonra rencilerle yaplan analiz ve tartmalarda rencilere grdkleri formlara ilikin kritik baz noktalara iaret edilir ve rencilerin bu noktalar alglayp alglamadklar sorulurken, ayn zamanda izime de aktarp aktaramadklar deerlendirilir. Dil ile yaplan analiz ile izgiyle yaplan analizin ne derece rtt incelendiinde, genelde rencilerin alglarn konuma dilinde daha akc ve net koyarken, izimlerinde ayn becerinin olmad grlmektedir. izim ve evreye duyarlk konusunda nceki eitim srelerinde nemli bir birikim salanmamasna karn baz yabanc renciler bu konuda daha hazrlkl gelmektedirler. rencilerin gzlem ve bunu dille aktarma becerisi izimle anlatma becerisinden daha hzla gelimekte bu da pek ok renciyi izim yaparken karamsarla ve kendilerini beceriksiz hissetmeye itmektedir. Bu konuda rencilerin izim konvansiyonlarndan nce kendilerini ve yap karsndaki hislerini ve dncelerini teknik bilgi gerektirmeyecek ekilde davurumcu (ifadeci) grafik yntemlerle anlatmaya ynlendirmek bir yntem olabilir. Literatrde sanat eitimindeki bu tr almalarn mimarlk eitiminde uygulamasnn rnekleri de grlmektedir (Sylvester and Tripp, 1993; s.239). Szel ve izimsel dil arasndaki paralellikler/benzemeler konusunda ilgin denemeler yaplmtr. Baz aratrmaclar zellikle mimarlk rencilerinin bu iki dil arasnda daha esnek bir ekilde geiler yaptn vurgulayarak, eskiz yapmann renmeyi nasl glendireceini eitim ortamnda irdelemilerdir (Soygeni ve dierleri, 2010). 4 SONU Modernizmin gemiten gelen ve geleneksel olandan farkllama anlay ve teknolojinin hzla gelimesiyle deien ve dnen mimari temsil ortamnda, serbest elle yaplan eskiz, giderek daha az bavurulan bir izim olmaya balamtr. Burada sunulan alma, bir dnme arac olarak yaratc sreleri besleyen, ayn zamanda sanat ve tasarmcnn hafzasn oluturmaya katkda bulunan
537

eskizin bugnk ortamda da geerli ve nemli olduu inancyla tartmaya almtr. Eitimin ilk ylndan balayarak kazanlmas gereken bir alkanlk olarak eskiz, mimarln dier sanat ve tasarm dallaryla paylat bir gelenek olmas asndan da deer tamaktadr. Hi kuskusuz, rencinin zgvenini de ina etmesine yardmc olacak bu srecin mimarlk/sanat kltrn renme yannda bireyselliin aratrlmas iin de bir imkn sunuyor olmas nemlidir. Eskiz kiisel bir sretir; dier mimari izimler gibi belirli kurallara uymak zorunda deildir. Bu yzden de gelien saysal/bilgisayar teknolojileriyle karlanmas mmkn deildir. Eskiz yeniden retilmesi gerekli bir izim deildir; zgndr ve bir anda ortaya kar. Bu bakmdan (modern) sanatsal bir yaratya benzer. Matissein de kalemi kt zerinde kendisi gibi hareket ettirerek izgi rettiini fark eden Gehryi mutlu eden ey, tpk bir sanat gibi davranyor olmas mdr? (Da Costa Meyer, 2008; s.20). Notlar

1 Peete eskizleri konusunda ilgin bir derleme iin bkz. Dinner for Architects: A Collection of Napkin Sketches, Winfried Nerdinger (ed.) 2 Bilgisayar dnyasnda da son rne ynelik bitmi izimler yannda hzl ve seenekli form retme imkann da salayan programlar retiliyor. Bunlardan en ok bilinenlerden birinin isminin de eskiz szcnden retilmesi ilgi ekici (Sketchup) Eskiz mimarlk dnyasnn en ok bilinen dergilerden birinin de ismi (spanyol / El Croquis) 3 Bu gelenein izlerine hala mimarlk okullarnda rastlamak mmkn, rnein IIT niversitesinde verilen Geziden izimler dersi: ARCH 468 - Drawing From Travel 4 Eskizler konusunda pek ok Trk ve Yabanc mimarn rnlerini de ieren Trke literatrdeki nemli bir yayn da nceolu, N. Grer ve E. il. (1995) Eskizler Perspektif Yaynclk, Ankara. 5 Bu temel kabullerimizin baka aratrmac ve eitimcilerle de rttn gryoruz bkz: Crowe and Hurt, Visual Notes, JAE 1986 6 Crowe ve Hurtt, insan beyninin sa tarafnn ayni zamanda izme eylemindeki bilisel sreleri de belirlediini ortaya koyan Edwardsa gnderme yaparak, onun, beynin sa ksmnn grme srecini belirledii (gets in the way of seeing) iddiasini daha da ileriye gtrerek, dnme srecini belirlediini ileri srerler. 7 Dr Phillip Crowther gibi baz aratrmaclar izimle retmen, renci ya da renciler aras bir diyalog oluturmann olabilirliini, Michael Graves gibi mimarlar da ayn izim zerinde birka mimarn ekledikleriyle bir iletiim ortam oluturup olmadklar zerine aratrma yapmlardr.

538

KAYNAKLAR Akn, . (2001) Simon Says: Design is Representation [eriim adresi; http://www.andrew.cmu. edu/user/oa04/Papers/AradSimon.pdf, 12.10.2010] Crowe, N.A. ve Hurtt, S.W. (1986) Visual Notes and the Acquisition of Architectural Knowledge JAE (Journal of Architectural Education), 39/3, s.6-16. Crowther, P. (2007) Drawing Dialogues: Participatory Design Education. IDEA Journal, s.3-15. Da Costa Meyer, E. (2008) Frank Gehry On Line, Princeton University Art Museum, Princeton, New Jersey, Guidera, S.G. (2004) Assessing the use of digital sketching and conceptual design software in first-year architectural design studio Proceedings of the 2004 American Society for Engineering Education Annual Conference & Exposition. Herbert, D.M. (1992). Graphic Processes in Architectural Study Drawings JAE 46/1, s.28-39. nceolu, N., Grer, T.ve il, E. (1995) Eskizler, Perspektif Yaynclk, Ankara. Ivy, Robert. Frank Gehry: Plain Talk with a Master, Architectural Record 187, no.5, Mays 1999. Soygeni, S., Soygeni, M. ve Erktin, E. (2010) Writing as a Tool in Teaching Sketching: Implications for Architectural Design Education, JADE, s.283-293. Sylvester, P., Tripp, W.C. (1993) The Search for Authenticity in Drawing JAE, vol. 46, no. 4, s.239248.

KLTR VARLIKLARININ YNETM KONUSUNDA BR ETM PROGRAMI BALATMAK: 2003 TEMPER ALIMALARI
Yrd. Do. Dr. Mge BAHEC Bakent niversitesi, Gzel Sanatlar ve Mimarlk Fakltesi, Mimarlk ve evre Tasarm Blm, ANKARA mbahceci@baskent.edu.tr GR Gnmzde kltr kalntlar, doal koullar ve insan faktrnn etkisiyle deiik derecelerde risk ve tehdit altndadr. zellikle Trkiye gibi gelimekte olan lkelerde bu durum ok dramatik art iindedir. Son elli ylda artan kentleme hz ile birlikte yeni konut ve alma alanlar ile yollar daha geni kentsel alanlar talep etmekte, eski yerleim alanlarnn modern teknoloji ile daha youn kullanm yzeydeki kltr varlklar ile toprak altndaki kltr katmanlarnn neredeyse tmyle yok oluuna neden olmaktadr (M. Baheci 2004:1). Hzl yok olu srecini durdurmak iin zengin kltr mirasna sahip zerinde yerleim katmanlar olan Trkiyede yetien her mimarn koruma konusunda donanml olmas ve proje ve uygulamalarnda doa ve tarihin bize sunduu deerleri ynetmek meslek etiinin bir paras olmas gerekmektedir. Deiik Uygarlklarn sanat anlay, bilim ve teknik dzeyi, sosyal yaam hakknda somut veriler salayan ve korunmasnda yarar grlen tanr ve tanmaz yaptlar olan kltr varlklar artk yapld amaca hizmet edemiyorsa korunmas kltrel bir grev haline gelmektedir. Politikas ve etii ile ilgili teorik aratrmalara konu olan kltr mirasnn korunmas konusunda yaplan almalarn tm bizi gemii gnmzde anlamann ve kullanmann yollar zerinde dndrmelidir. Kltr Mirasnn Ynetimi bu balamda dntrc bir deneyim olmaldr. Kltrel mirasn srdrlebilir geliimi iin bilinli ve etkin ynetim gerekmektedir. Kltrel miras alannn veya yerleiminin ynetimi ancak bir ynetim plan erevesinde en iyi ekilde gerekleir. Gnmzn karmak ilikileri ve problemleri kltrel miras alanlarnn sistemli ve btnletirici bir yaklamla korunmasn gerekli klmtr. Bu atmosferi salayacak en uygun ve en son yntem olarak kabul edilen alan ynetimi, alann neminin farkl insan gruplar tarafndan anlalabilmesinin yan sra ok ynl bir korumayla btnleen bir sistemi ierdii iin kltrel miras alanlarnn ve evrelerinin srdrlebilir korunmasna verilen destei artrr. Dier blmde verilen rneklerde grlecei gibi alan ynetimi, bu alanlarn korunmasn, bakmn ve gelecek kuaklara aktarlmasn salamak zere uygulanmaktadr. Sz konusu zm konservasyon ad altnda kltr varlna yaplacak yararl ve uyumlu mdahalelerin yan sra alanda geen olaylarn, evrelerin ve seviyelerin ak ve gerek sunu amacndan ayrlmamaldr. Bu da ancak kltrel miras alanlarn toplumun kltrel kimliinin bir paras olarak btnlemi ynetim planyla iliki kurarak olur. (M. Baheci 2004:4). Bu bildirinin amac kltrel miras alanlarnn ynetimi konusunda bir eitim program balatan TEMPER1 Projesinin kapsamnda tantlan baz ynetim planlarndan hareketle seminerde edinilen bilgiler ve deneyimler nda Kltr Varlklarnn Ynetimi konusunda bir ereve oluturmaktr. YNETM PLANI NEDR? Kltrel Miras Alanlar2, zellikle de hassas yapda olanlar, turizm de dahil olmak zere
1 TEMPER (Training, Education, Management and Prehistory in the Mediterranean) Projesi Avrupa Topluluunun Euromed Heritage II Program tarafndan finanse edilmi ve ngiltere, Yunanistan, Trkiye srail ve Maltadaki alt farkl kurumun ortakl ile 2000-2004 yllar arasnda yrtlmtr. 2 2863 Sayl (5226 Sayl Kanun ile deiik) Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanununun 3. maddesinin (a) bendinin (10) numaral alt bendine greYnetim alan, sit alanlar, renyerleri, ve etkileim sahalarnn doal btnl ierisinde etkin bir biimde korunmas, yaatlmas, deerlendirilmesi, belli bir vizyon ve tema etrafnda gelitirilmesi, toplumun kltrel ve eitsel ihtiyalaryla buluturulmas amacyla, planlama ve koruma konusunda yetkili merkezi ve terel idareler ile sivil toplum kurulular arasnda egdm salamak iin oluturulan ve snrlar ilgli idarelerin grleri alnarak Bakanlka belirlenen yerlerdir.<http://www.kulturturizm.gov.tr> 539

eitli basklara maruz kalrlar. Bu durum ancak dzenli bir ynetim plannn hazrlanmasyla ve uygulanmasyla alabilir. Kltrel mirasn dzgn bir ekilde ynetilmesi gerekmektedir nk bu alanlar deerlidir, snrldr ve yenilenemezler (Pearson ve Sullivan, 1999:11). Ynetim planlar3: arkeolojik alanlar, tarihi yaplar, kentsel blgeler ve evreleri, tarihi yzey ekillerinin bulunduu alanlar iin hazrlanabilir. Her durumda ynetim gereklilii farkllk gsterir ve farkl hedefler ierir. rnein kazlar arkeolojik bir alanda yaplyorsa ynetim plan unlar ierir:
kazlarda yaplacak ilemlerin program, kaz stratejileri, alann yaps ve konumu, atk ynlarnn konumu, halka kapal olacak alanlar ve kaz blgesindeki ziyareti yollar, kaz alanlarnn kaz sonras durumu (kalntlarn tekrar yerine koyulmas veya birletirilmesi gibi), kaz sonularnn ilenmesi ve yaymlanmas, mevcut veya olas yorumlama ve sunum ihtiyalar, alandaki otopark veya dier ziyareti tesislerinin etkilerinin deerlendirilmesi.

Bir ynetim plan yalnzca bir belge deildir, ayn zamanda zellikle ani turizm hareketleri srasnda meydana gelen deiikliklere tepki gstermesi gereken ve devam etmekte olan bir srecin parasdr. Ynetim sreci, ynetim deiikliklerini de ierir. Koruma veya tarihi bir yapya ya da alana ynelik herhangi bir mdahale de bu srece etki eder; artan ziyareti saysnn ise daha da byk bir etkisi vardr. Ynetim plannn, alanla ilgili her soruya yant vermek yerine alnacak kararlar iin bir ereve oluturduunu vurgulayan Torre ve Mac Lean, ynetim planndan yle sz etmektedir: Ynetim plannn kullanll, muhafaza edilecek deerlerle ve alann nemiyle uyumlu, -kaz, konservasyon, ziyareti ynetimi, yorum ve bakm gibi- farkl alanlardaki faaliyetler iin gerekli politikalar bir araya toplamasnda yatmaktadr (1997:12). Ayrca her alan iin retilen ve gereken bilginin miktarn dnecek olursak ak bir bilgi ynetimi politikas da gerekmektedir. Bu ayn zamanda bilginin dier kaynaklarla uyumunu salayarak prosedrlerin standart hale getirilmesi iin gereklidir. Bylece ynetim politikas hem ulusal balamda hem blgesel yada uluslararas seviyede karlkl deiime ak hale getirecektir (Feilden ve dieri 1998:26). Her durumda bir ynetim plan: alann nemini ve bu neme dayal olarak ynetim plannn hedeflerini aka belirtmelidir. Plann amac, tarihi yap veya alan iin uygulanabilir ilevsel bir ereve oluturmaktr. Plann hazrlanmasndan ya da uygulanmasndan sorumlu olarak atanm bir alan yneticisi bulunabilir veya bulunmayabilir. Baz durumlarda zellikle arkeolojik alanlarn ynetim planlarn uygulamak ve eyleme dkmek devlet organlarnn grevi olabilir. Koruma Planlar ve Ynetim Planlar Ynetim plan ile koruma plan arasnda nem ve byklk fark vardr. Bir alan ynetim plan, koruma plann da kapsayabilir, ancak genellikle alan ynetiminin dier ynlerini kapsamaktadr. Bu ynler, zellikle alan geni olduunda koruma plannn kapsamayaca trdedir (Pearson ve Sullivan, 1999:187). Fakat koruma, kltrel mirasn ynetim planlamasnda temel hedeflerden bir tanesidir. Koruma plan bir ynetim plannn ilk aamas gibidir ve deerlendirme aamas gibi grev yapmaktadr,
3 2863 Sayl (5226 Sayl Kanun ile deiik) Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanununun 3. maddesinin (a) bendinin (10) numaral alt bendine gre Ynetim pln; ynetim alannn korunmasn, yaatlmasn, deerlendirilmesini salamak amacyla, iletme projesini, kaz pln ve evre dzenleme projesi veya koruma amal imar plnn dikkate alarak oluturulan koruma ve geliim projesinin, yllk ve be yllk uygulama etaplarn ve btesini de gsteren, her be ylda bir gzden geirilen plnlardr.<http://www.kulturturizm.gov.tr>

540

ynetim plan ise yerine getirilmesi gereken eylemler zerinde odaklanmakta ve fizibilite aratrmas ile i plan gibi alanlar kapsamaktadr. Ynetim planlar; koruma, eriim, srdrlebilir ekonomik kalknma ihtiyalar ile yerel topluluun ilgileri arasnda uygun bir denge oluturmann yollarn sunmaktadr4. ncesinde bir koruma plan bulunmayan ynetim planlar, alan deerinin net bir deerlendirmesine dayal olmaldr. Koruma Planlar zellikle alann korunmasyla ilgili sorunlara odaklanmaktadr. Baz alanlar iin basit bir koruma bildirisi yeterli olup ayr bir koruma plan gerekmeyebilir. Tek yaplar veya grup halindeki yaplar iin hazrlanm koruma planlar (Hadrians Wall World Heritage Site Management Plan, 2001:1), kompleks bir alan korumasyla ynetim planna katk salayabilir. Ayrca ynetim plannda alan veya alandaki yaplar iin koruma plan hazrlama bir uygulama politikas olarak yer alabilir. rnek Ynetim Planlar Kltr Mirasnn Ynetimi konusunda Oxford Brookes niversitesi, TEMPER Projesi kapsamnda Eyll 2003 tarihinde youn bir eitim seminerine ev sahiplii yapmtr. Trkiye, Yunanistan ve srailden toplam 15 kiinin katlm ile gerekletirilen seminer, prehistorik yerleimler dair btnlemi kltrel miras ynetimi konusuna odaklanmtr. TEMPER takm ile ngiliz Miras ve Oxford Arkeoloji nitesine mensup Birleik Krallk Uzmanlar tarafndan gerekletirilen sunumlar izlenmi ve baarl almalarn rneklenmesi amacyla Birleik Krallk Ulusal Antlar merkezine ve alma amal olarak Stonehenge, Avebury ve Bat Kennet gibi yerlemelere ziyaretler dzenlenmitir. Bu seminerle katlmclarnn edindikleri yerleim planlama bilgilerini lkelerindeki meslektalar arasnda yayacaklar beklenmitir. Ynetim plannn hazrlanma srecini birka ynetim plan rnei ele alarak deerlendirmek almamza k tutacaktr. rnekler incelenirken kendi alma alanmza ynelik sorulardan yola karak yararlanlmaya allmtr:
Hazrlk ve uygulama aamalarnda kimler almaktadr? Plan, yasal bir temele sahip midir? Plann neleri zmeye altn anlamak iin konservasyonun yan sra ikincil amalar nelerdir? llen deerler politikalar nasl etkilemektedir? Plan uygulanmakta mdr?

Yurtdndan rnek: ngiliz Kltrel Miras (English Heritage) Sistemi-Stonehenge Ynetim Plan5, ngiltere Stonehenge ngilterenin en nemli ve zel arkeoelojik alanlarndan biridir. 1986da Avebury ve benzer alanlar birlikte bir btn olarak Birlemi Milletler Eitim Bilim ve Kltr Tekilat UNESCOnun Dnya Miras Listesine6 alnmtr. Stonehenge Dnya Miras Alan7nn bir paras olarak, genellikle tmlslerden oluan ve 196 tescilli antn yer ald youn prehistorik arkeolojik alanlar ile birlikte rnei olmayan bir btn oluturan uluslar aras neme sahip bir kltrel peyzaj iermektedir. Ynetim plannn ana amac srdrlebilirlik ve evresel gelime ilkelerini tm Dnya Miras Alanlar iin hazrlanan gelecek planlarnn uygulanmasnda temel strateji olarak aklamak eklinde
4 Hadrians Wall Dnya Miras Alan Ynetim Planndan faydalanlmtr (English Heritage 2001-2007). 5 English Heritage tarafndan yaynlanan Stonehenge Dnya Miras Alan Ynetim Planndan faydalanlmtr (English Heritage 2000). 6 Birlemi Milletler Eitim Bilim ve Kltr Tekilat, UNESCO kuruluundan beri kendini dnya mirasnn korunmasna adamtr. 1972 ylnda bu mirasn belirlenmesi, korunmas ve onarlmas iin UNESCOya bal lkeler Dnya Kltrel ve Doal Mirasnn Korunmasna ait Szlemeyi hazrlam ve onaylamtr. Halen 117 lke tarafndan onaylanan bu szleme Trkiye tarafndan da 1983 ylnda benimsenmitir (Akat ve dierleri 1991). 7 Dnya Miras Alan, WHS (World Heritage Site), UNESCO Dnya Miras Listesi alnm, olaanst deerleri olan Dnya Miras Szlemesine taraf Devletlerin topraklar zerinde bulunan Aralk1999 itibariyle 630 adet olarak Dnya Miras Komitesi tarafndan uluslar aras dzeyde kabul edilmi kltrel ve doal miras eserlerini kapsayan alanlardr (Madran ve zgnl, 2004).
541

belirlenirken plann saptanan hedefleri aadaki gibidir:

Konservasyon amacyla arazilerin, arkeolojik alanlarn ve antlarn ynetimi iin hedefler belirleme, Dnya Miras konusunda halkn bilincini artrma, Alann gelecekteki ynetimleri iin arkeolojik konservasyonu ile doa konservasyonunu dengeleyen srdrlebilir bir yaklamn ana hatlarn belirleme, Dnya Miras Alanlarnn ekonomik ve kltrel yararlarn belirleme, Konservasyona katkda bulunacak baarlabilir bir eylem plan nerme, Alan anlama ve gelitirme, Alann nemli deerlerinin konservasyonu,

konservasyon yalnzca arkeolojik alann fizik ynlerine odaklanmaz, konu ile ilgili ne srlen yorumdaki gelimeyi, tm alan anlamay, kavramay ve evrenin grsel zelliini gelitirmeyi de gz nnde bulundurur. lkemizden bir rnek: atalhyk Ynetim Plan Bu ynetim plan, TEMPER projesi srecinde hazrlanmtr. TEMPER Projesinin ana amac Akdenizdeki Prehistorik kltr mirasn yerel halk, okul ocuklar ve uluslar aras izleyiciler tarafndan btn seviyelerde ulalabilir klmaktr. Bunu baarabilmek iin bilginin yaylmasn salamak insan kaynaklarn iyiletirmek ve btnleik bir ynetim plan gelitirmek hedeflenmitir. atalhyk tm almalar iin Trkiyeden rnek alan olarak belirlenmitir (Hodder, 2003). Proje kapsamnda Akdeniz blgesinde pilot olarak seilen be tarih ncesi alan iin drt ynetim plan gelitirilmi ve arkeologlar ile insani miras konusundaki uzmanlar tarafndan eitim ve retim programlar hazrlanmtr. Bu ynetim plannn amac, uluslararas kabul grm konvansiyonlar erevesinde kullanclar ve ziyaretiler iin unutulmaz ve eitsel bir deneyim sunulabilmesi iin alann srekli olarak geliimini salayacak bir klavuz oluturmaktr. Ynetim politikalarnn bata gelen hedefleri unlardr: Arkeolojinin doal, sosyal ve olumu evre ile birletirilmesi Saha ve evresi iin srdrlebilir idari uygulamalarn tanmlanmas Blge iin uygun ve blge ile ilgili uygulamalarn teklif edilmesi ve dier alanlar iin bir rnek oluturmas. Bu rneklerden hareketle genel bir alan ynetim plan hazrlama sreci tanmlanmtr. ALAN YNETM PLANININ HAZIRLANMASIASI Tanm ve analiz Ynetim planlar, bir alann en nemli deerlerinin korunmas ve arttrlmasna odaklanmaldr. Bunu gerekletirmek iin, alann ne demek olduunu ve neden nemli olduunu bilmek gerekir. Bu nedenle de, alan hakknda yeterli bilgiye sahip olmak gerekir. Herhangi bir deiiklik nerilmeden veya yaplmadan nce binann ya da alann tam olarak anlalmas nem tar. Bu da ancak aratrma yoluyla gerekletirilebilir. Tanm analizi ve deerlerin belirlenmesi Alan tanmlandktan sonra neden nemli olduunu analiz etmek gerekir. Bu iki aamada belirtilebilir:
lk olarak; bir binann ya da alann neden korunmas gerektiini anlamak iin estetik, tarihi, bilimsel ve sosyal deerlerin belirlenmesi yoluyla bir kltr mirasnn neminin deerlendirilmesi kinci olarak; kltr mirasn nemli klan deerlerin anlalmas

Bir ynetim plan hazrlarken deer potansiyeli olan tm konular deerlendirilmelidir. Bu deerlendirme, alann tanmn ve dier benzer alanlarla karlatrlmasn ierir. Bu aamada alann tarihi, arkeolojik ve mimari ynleri hakknda sorulabilecek baz sorular unlardr:
Alan, snfnn bozulmadan kalan tek rnei midir?

542

 Alan, bir zamanlar yaygn olan bir trn iyi bir rnei midir? Alan ne derecede btndr?

Ancak dier tm deerlerin de belirtilmesi gerektii unutulmamaldr. Bunlar:

Kltrel deerler lgili sanatsal ve teknik deerler Enderlik deeri (istatistiklere dayaldr) Kimlik deeri (tannmaya baldr) ada sosyal ve ekonomik deerler Ekonomik deer levsel deer Eitimsel deer Sosyal deer Siyasi deerdir. (Feilden ve Jokilehto, 1993:17-20).

Tarihi evrenin korunmasna ilikin baz yntemler vardr ve farkl alanlarda farkl yntemler kullanlr. Ancak hepsi deerlere gre ynetilir. Bu nedenle deerlerin belirlenmesi ok nemlidir, alan yneticisi bu sayede tam olarak neyin ynetileceini bilir. Sonu olarak kltrel meknlarn deerleri toplumun kendilerini tanmasna baldr. (Pearson ve Sullivan, 1999:11) Alann eitli deerleri, yani btnyle alann nemi, eitli ynlerden zayf olabilir. Alan veya yap ekonomik kullanmnda azalma nedeniyle ve ihmal edilmi srecine girmi olabilir. Ayrca yeni gelimelerin etkisi de bunlara dahil edilebilir. Dzgn bir ekilde yrtlmedii srece, koruma almalarnn da alann deerleri zerinde olumsuz etkisi grlebilir. Bunu analiz etmenin gvenilir bir yolu, alann farkl elerine uygulanan farkl eylemlerin etki deerlendirmesini yapmaktr. Etkilerin analiz edilmesinin gvenilir bir yolu, bir tarafnda deerleri dier tarafnda olas faaliyetleri ya da tehditleri gsteren bir tablo kullanmaktr. Bylece her faaliyetin her deere etkisi tablo zerine iaretlenebilir ve genel bir deerlendirme oluturulabilir. Bu da, alan yneticisinin, alann tm deerlerine ynelik mdahaleleri snamasn ve doru bir zayflk deerlendirmesi sunmasn salar. Alana olumlu ya da olumsuz etkisi olabilecek olaylarn veya faaliyetlerin mmkn olduunca kapsaml bir ekilde belirlenmesi gerekir. Benzer bir tablo, olanaklarn ve alan deerlerinin nasl artrlabileceini belirlemek iin de gelitirilebilir. Politikalarn gelitirilmesi Deerler belirlenip tehditler ve olanaklar tanmlandktan sonra zayflklar gidererek nitelik ve srdrlebilir kullanm artrmak amacyla alann ynetimi iin politikalar gelitirilip kabul edilmelidir. Bunlar alann deerlerinin korunmasna ve artrlmasna odaklanmaldr. Politikalar yaklak be yllk bir dnemi kapsamaldr. Bu, politikalarn, baarnn llebilecei hedefler olarak tanmlanmasna yardmc olur. Deneyimlere gre; d koullar gibi kurumsal hedefler de deitiinden, herhangi bir kurum tarafndan belirlenen politikalar bundan daha uzun sreli bir dnem iin belirlemesi gereki deildir. Ancak, korumann da uzun dnemli stratejik hedeflere dayanmas gerekmektedir ve ou projenin birka yl boyunca devam etmesi gerekecektir. Politikalar sadece yaklak be yllk ulalabilir orta vadeler iin belirlenirse uzun vadeli ynetim amalarnn elde edilememe olasl bulunmaktadr. Ynetim plan, bir alan iin ksa, orta ve uzun vadeli vizyonun ve hedeflerin belirlenebilecei bir aratr. Bu aadaki gibi olabilir: 1 yllk: genel bakm ilerinin ve gelimelerinin yllk olarak gzden geirilmesi. 5 yllk: koruma stratejisini kapsayan ileriye dnk planlama. Bu, almalarn gereki bir ekilde planlanabilmesi, deiikliklerin tahmin edilebilmesi ve btelerin tahsis edilebilmesi iin gerekli olan maksimum zaman dilimidir. 30 yllk: uzun vadeli bir bak as, eilimleri ve deiiklikleri tahmin ederek ve daha geni apl uygulamalar gz nne alarak alann gelecek vizyonunu tasarlamak ve belirlemek iin bir frsattr. Politikalar sadece alann kendisini deil alan etkileyebilecek alan dndaki faaliyetleri de
543

kapsamaldr. rnein, bunlar toprak kullanm ve gelitirme kontrol iin uygun politikalarn gelitirilmesini ya da tm blge iin turizm stratejilerini ve ekonomik ve toplumsal kalknma faaliyetlerini kapsayabilir. Bunlar, alan yneticisinin dorudan yetkilerinin dnda kalabildiinden tm ilgililerin alan iin vizyon, ama ve politika gelitirilmesine katlmalar nemlidir. Ynetim politikalar toplam deerin korunmasn gz nne almaldr. Politikalar gelitirildikten sonra uygulanmalardan sorumlu olanlar, belirli projelerle birlikte bu projeleri uygulamak iin gerekli kaynaklar belirleyecek yllk alma planlar retebileceklerdir. Yneticiler, deerlendirilmi neme cevap verecek ve projeleri dier nemli noktalarla (kaynaklar, fon, blgesel hedefler ve daha geni apl blge hedefleriyle) dengeleyecek bir dizi seenek belirlemek zorundadr (Feilden. ve Jokilehto, 1993: 187-188). Alan ynetimi, yerel geliim srecinde, hem arkeolojik kaynaklar iin altyap ve servis olanaklar salayacak, hem de kltrel kaynaklarn yer ald blge ve evresiyle ilikilerde alann deerini ykseltecek geni baar olanaklar yaratma kapasitesine sahip olmaldr (Georgopoulou ve dierleri 2002:9). Uygulama Stratejisi Ynetim plannn uygulanmas; ilgili kurumlar harekete geirecek fonlarn salanmasn, hedeflere ulalmasn salamak iin izlenmesini ve gerektiinde plann gncellenmesi iin srekli gzden geirilmesini kapsar. Bir ynetim plan uygulanmad srece pek de ie yaramaz. Plan politikalarnn baarsnn ya da baarszlnn izlenmesi ve gzden geirilmesi de ok nemlidir. Her plan nasl uygulanaca ile ilgili net politikalar iermeli, ayrca ilerlemenin izlenmesi ve gzden geirilmesi iin nlemler saptamaldr. KAYNAKA AKAT A. ve DERLER. (1991), Arkeolojik Sit Alanlarnn Korunmas ve Deerlendirilmesi Projesi, Ankara: Kltr Bakanl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Genel Mdrl. BAHEC, M., (2002), zmir Blgesi, Urla-Liman Tepe Tun a Yerleimi Koruma ve Alan Ynetim Modeli (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Hacettepe niversitesi, Ankara. FEILDEN, B. M. ve JOKILEHTO J. (1993), Management Guidelines for World Herritege Sites, Roma, ICCROM. FEILDEN, B. M. ve JOKILEHTO J. (1998), Management Guidelines for World Cultural Heritage Sites, Second Edition, Roma: ICCROM. GEORGOPOULOU, I., LILIMPAKI-AKAMATI, M.ve PETREAS, C. (2002), Problems and Methods of Presentation and Interpretation of the Archaeological Sites: Final report of P.I.S.A Project Roma: Euro- Mediterranean Network, P.I.S.A, 16-26. HODDER, I., Management Plans for Prehistoric Sites (2003) TEMPER Projesi, Cambridge Aristotle niversitesi, Yunanistan; Universitesi, Oxford Brookes Universitesi, ngiltere; Selanik, Trk Tarih Vakf, Trkiye; srail, Antiquities Authority; Malta, Fondazzjoni Wirt Artna,. <http://catal. arch.cam.ac.uk/temper/man_plans.asp> <temper-euromed.org> MADRAN E., ZGNL N. (2005), Kltrel ve Doal Deerlerin Korunmas, TMMOB Mimarlar Odas, Ankara. ZDOAN, M. (2004), Protection-Management and Public Availability of Prehistoric Sites in Turkey Bringing the Past to Diverse Communities, an International Conference on Management and Prehistory in the Mediterranean, Cambridge: TEMPER Project. PEARSON, M. VE SULLVAN, S. (1999) Looking After Heritage Places, Melbourne University Press. PEDERSEN, A. (2002), Managing tourism at World Heritage Sites: A Practical Manual for World Heritage Sites. Paris: UNESCO World Heritage Centre. TORRE, M. ve MAC LEAN M. (1997), The Archaeological Heritage in the Mediterranean Region TORRE, M. (Ed.) The Conservation of Archaeological Sites in Mediterranean Region, Los Angeles: Getty Conservation Institute.
544

MMARLIK VE FELSEFE: DERRDANIN DNDRDKLER

Ar. Gr. Serap DURMU Karadeniz Teknik niversitesi, Mimarlk Fakltesi, Mimarlk Blm, TRABZON serapdurmus@ktu.edu.tr

GR Kavramlar dntrmek, onlar yerinden etmek (), onlar baka zincir halkalar iinde yeniden kaydetmek () ve bylece yeni biimlenmeleri retmek gerekir; ben kesin bir kopua () inanmyorum. Jacques Derrida (1999: 178) Felsefenin sanat ve bilim ile olan ilikisi birok eletirmen ve dnr tarafndan ilenmitir. Deleuze ve Guattari (1996) birlikte yazdklar Felsefe nedir? isimli yaptlarnda, felsefeyi sanat ve bilimden ayrm; farkl dnmeyi kkrtan bir g olarak grmlerdir. Dnme eylemi bir kavrama dayanr, nk kavram dnceye ilikin bir erevedir, bylelikle felsefe ve dier disiplinler arasndaki ilikiler a bu sayede oluturulur. Her disiplinde olduu gibi mimarlkta da bir meydan okuma biimi vardr. Mimarlktaki meydan okuma biimi, filozof Jacques Derrida zerinden ele alnabilir. nk Derridann okurlarnda yaratt okunamazlk hali, bireyin dnce yapsn tamamen tersine evirebilir. Bu anlamda Derridac dekonstrksiyon, radikal bir biimde kullanlabilir (Megill, 2008). nk dekonstrksiyon stratejisinin benimsenmesi, yaklam olarak farkl bir felsefi ve dilsel tavr iermektedir. Dekonstrksiyonun dili, Ferdinand de Saussure temel alr. Modern semiyotiin ve dilbilimin en nemli kayna Saussuren Genel Dilbilim Dersleri (1916) isimli kitabdr. Fark (diffrance) sorununu salam bir kavramsal ereveye oturtan kitaba gre dil, gstergelerden oluan bir sistemdir; gsteren ve gsterilenin varlyla anlam kazanr (Saussure, 2001). Eletirel bir dnce sistemi olarak Derridann dekonstrksiyon felsefesi; dilbilim, felsefe, mimarlk gibi disiplinler zerinde etkili olmutur. Felsefe ve mimarinin adeta buluma noktas haline gelen dekonstrksiyon, mimari modeli sorgulama yolu olarak almann savn desteklemektedir. Bu kapsamda, dekonstrksiyon felsefesinin mimarlk balamnda ne gibi armlar yapt, dekonstrksiyonu bir strateji olarak ele almakla mmkn olabilir. STRATEJ OLARAK DEKONSTRKSYON Dekonstrksiyon szc, Derrida tarafndan ilk defa De La Grammatologie kitabnda kullanlm; dilimize yapbozum, yapzm, yapskm gibi eitli evirilerle gelmi olan ve znde Bat dncesinin temellerini aratran bir sreci ifade eder (Durmu, 2009; Alpyal, 2007; Kkalp, 2008). Baka bir deyile dekonstrksiyon; felsefe ve dier akademik disiplinlerde, metafizik varsaymlarn altnn oyulmasnda kullanlmaktadr. Derridann kendisinin de tanmlamaktan kand dekonstrksiyonun tanmna ilikin sorular, baka sorunlar da gndeme tayabilir. Esasnda Derrida iin dekonstrksiyon ne bir yntemdir ne de bir ynteme dntrlebilir (Derrida, 1982). Bir anlama arac olarak dil ve dilin yapsnn temelleri konusu, Derridada nemli bir aratrma alandr. nk dekonstrksiyon, dilsel gstergelerin ok eitli ve farkl anlam dizileri oluturabileceini gstermeye alr. Bu noktada Derrida, Saussuren, gsteren ile gsterge arasndaki keyfiyeti ortaya koymasna dikkat ekerek eitli stratejiler gelitirmitir. Yapt szck oyunlaryla baat anlam olmadn belirten Derrida, szcklerin esasnda grnenden baka balamlara da iaret edebildiklerini kantlamak zere dekonstrksiyonu bir strateji olarak uygulamtr. Yukarda deinilen konulardan tr dekonstrksiyon, dili srekli ilerleyen bir g olarak grr.
545

Kendiliinden oluan bu deikenlii ve sreci Derrida, diffrance olarak adlandrmtr; yani dekonstrksiyon denilen ey, dili zgnletiren diffrance ilkesi tarafndan retilen sonsuz sayda olas anlamlar silsilesidir (Zerzan, 2000). Dekonstrksiyonun dier dil felsefelerinden hangi ynleriyle ayrldnn anlalmas, Derridann yapm olduu diffrance analizleriyle olanakldr (Kkalp, 2008). Derridac diffrance, gsteren ve gsterilen terimlerini kendi dekonstrksiyon dncesini gelitirmek iin kullanmtr. Derridann Diffrance metninde ise diffrance kavram u ekilde aklanmtr (Derrida, 1982: 11): Farklar ve farklarn etkilerini reten bir oyun hareketi olarak diffrance, bir kavramsal srecin olanaklldr Dnmek ve dndrmek iin stratejik olarak en uygun olan szcklerden biridir. Aslnda Derrida diffrance, dekonstrksiyon szc gibi tanmlamaktan ve kalplatrmaktan kanmtr denebilir. nk Derridann yorumuna gre diffrance her trl farkllk sistemine imkn tanmaktadr (Gr ve Cordan, 1999). Dekonstrksiyon felsefesi sahip olduu bu ynyle, yorumlama yntemlerimizi yeniden gzden geirmeye tevik eder. Mimarlk deien ve ayn zamanda deitiren bir sretir. Deiiklik yaratma olgusu da Derridaya gre ancak diffrance ile aklanabildiinden, mimarlk aslnda o deiiklii yapan eyin kendisidir. nk diffrancenn basklad eitli kavramlar, mimarlkta bir fark a iaret eder (Gr ve dierleri, 2003). Ksaca, dekonstrksiyon felsefesi ve sorgulama stratejisinin irdelenmesi konusunda diffrance merkezi bir konumda yer almaktadr. DEKONSTRKSYON VE MMARLIK Mimarlk Evriminde Dekonstrksiyon Derridann almalar tm disiplinlerde yank uyandrmtr. Ancak uygulayc bir disiplin olarak mimarlk, Derridann zellikle ilgisini ekmi; dekonstrksiyon stratejisini ve kavramlarn bu yolla mimarlkta hayata geirmeyi denemitir. Dekonstrksiyon ve mimarlk arasndaki ilikiyi daha iyi tanmlayabilmek iin, dekonstrksiyonun tanmna yeniden dnmek yararl olacaktr. David Carola gre dekonstrksiyon, en nemli ve temel bileen olan objenin yeniden dnlm olmasn iermedir (Benjamin, 1988). Norrise (1988) gre ise, sadece gl felsefi fikirleri deil ayn zamanda kuvvetlendirilmeye allan fikirlerin de bir yoludur. Derrida ise, mimarlkta dekonstrksiyon, baz mimari felsefe ve varsaymlar dekonstrksiyona uratldnda, meydana gelir, der (Collins, 2005: 123). Collinse (2005) gre Derridann gr mimarlkta iki yolla sorgulanabilir: mimarlkta felsefi kavramlarn otoritesine meydan okuyarak ve felsefede mimari dnceyi sorgulayarak. Felsefe ve mimarlk arasndaki ilikiden hareketle Derrida, dekonstrksiyon ve mimarlk arasndaki isel ilikiyi yle snrlandrr (Benjamin, 1988: 37): Mimarlk olarak adlandrlan retilmi nesneyi dekonstrksiyona uratmak, belki de onu bir retilmi nesne olarak dnmeye balamaktr ve yeniden dnmektir. Dekonstrktivist almada kavramlar snamann nemi byktr. nk dekonstrksiyon, ikili okuma stratejisiyle kastedilen her iki alternatifi de dikkate alarak hareket eden bir yapya sahiptir. Bu nedenle Derrida, metinler zerinde yapt okumalar analiz etmek iin eitli dikotomlar belirlemitir. Derridann ikili kartlk olarak adlandrd terimler ifti, nesneleri snflandrarak organize etmeye yarar (Collins, 2005). /D, Pozitif/Negatif, Yaam/lm, Varlk/Yokluk, Marjinallik/Merkezilik gibi eitli kartlklarn ve deer sistemlerinin tm; ya/ya da (either/or) fark sayesinde birbirlerine referansl olarak zmlenebilir (Benedikt, 1992; Collins 2005). Yani Derrida nerdii felsefi tavrla aslnda teki (other) mantn yumuatmtr. Derridaya (1976; 2006) gre herhangi bir mimari dekonstrksiyon; zel bir arketip yapsnn varln, gl kurulmu bir konvansiyonel beklentiyi gerektirir. Ksaca dekonstrksiyon; kendi rettii kavramlar bile sorgulayarak, bizi kavramlarn snrlarn dndrmeye tevik eder. nk Derridann dnce stratejisi ile, mimarlk disiplininde yaratc sorgulamalara imkn tannr. Tam da bu noktada Derrida ve Paul de Man dekonstrksiyon fikrini yle zetler: dekonstrksiyon yalnz geleneksel dn biimini deil, o dncenin zmlenmesindeki
546

allm yollar da sorgulamaktadr. (enyapl, 1999: 237). Mimarinin srekli kendisini ve snrlarn sorgulamas, disiplinin evrimsel srecindeki dekonstrksiyonu da aka ortaya koymaktadr. Mimarlkta Eletiri Olarak Dekonstrksiyon Eletiri, temeli dnce olan bir yaz trdr ve her ey eletirinin konusu olabilir. Derrida kuramlarnn mimarlk zerindeki etkilerini anlayabilmek ve dekonstrktivist sylemi tartabilmek, Derridann dnce sisteminin eletiri ile ilikisini belirlemekle olanakldr. Mimarlkla olan ban 1980li yllarda kurmaya balayan dekonstrksiyon sorgulamaya tevik etmek amacyla vardr. Mimarlk rnlerinin bir iletiim nesnesi olmas, mimarln dier disiplinlerden dn alnan kavramlar ile aklanmasna sebep olmutur. Felsefe disiplini ise devralnan bu kavramlara k tutmaktadr. Mimarl etkileyen ve mimarlkta gndem yaratan filozoflar daha nceleri de olmutu; ancak hibiri Derrida kadar iz brakan bir filozof olamamtr. Peki, Derridann dekonstrksiyon felsefesi, mimarla ve mimarln dnsel boyutuna somut olarak katk salayabilmi midir? Derrida dncelerini mimarlk pratiinde somutlatrma ans bulmutur. Derrida yazlarnda konu edilen iddialar, 1988 tarihli Dekonstrktivist Mimarlk (MoMA) isimli sergi kapsamnda gerekletirilmi ve Peter Eisenman, Bernard Tschumi, Frank Gehry, OMA-Rem Koolhaas, Daniel Libeskind, Coop-Himmelblau gibi mimarlarn almalar bu kapsamda izlenmitir (Akcan, 2006; Maden, 2008). rnein Tschuminin Paristeki La Villette Park, dekonstrktif mimarlk hakkndaki tartmalarn odandadr. (Tablo-1) Bu parkn dekonstrktif olarak deerlendirilmesinin sebebi, yap oluum sisteminde sentezden kanlmas ve yapnn tutarl bir etki yaratmamasdr. Yaratt apraz programlama, geili programlama, programszlatrma gibi kavramlar ile Tschumi; mimarl mimari olmayan fikirler, formlar ve elemanlarla arptrmaktadr (Collins, 2005; Akcan, 2006). Oluturduu folieler ile ayn enin bir taraftan kamusal tuvalet, dier yanda hamburgerci olmas da mimarlk kanonlarna ciddi bir aykrlktr. (Tablo-1) Tablo 1. Bernard Tschuminin Parc de La Villette Projesi (Paris)

1. Genel kurgu

2. Folie ilevleri

3. Folieden grnm

Bu nedenle La Villette, yerlememe ve bundan dolay alt st etme giriimi olarak grlebilir. Tasarm; nokta, izgi, dzlem katmanlama almas olarak deerlendirilebilir; nk dzen, hiyerari, kompozisyon gibi geleneksel dzende bir mimari ileyi yoktur (Salam, 2008; Akcan, 2006). (Tablo-1) Mimarinin en gl arac geometridir ve geometrinin dekonstrksiyon ile anlalmas g hale gelmitir. Dil bir oyundur ve yazda her ey mbahtr diyen Derrida iin, demek ki mimarlkta da her trl oyun yaplabilir. Tam da bu nedenle dekonstrktivist mimarlk, mimarlk camiasnca biimsel bir yenilenme olarak ele alnmtr (Akcan, 2006). Dekonstrksiyon felsefesinin mimarla yansmas ounlukla biimsel dzeyde gereklemitir. Projelerdeki biimsel karmakln nedeni, esasnda projelerin arkasnda yatan gl tasarm fikirleridir. Bu yaklam, mimarlkta gelenek ve slubun adeta birer eletirisi olarak karmza kar. 21. yzyl iletiim anda da mimarlktan beklenen bu sorgulama stratejisinin gelitirilmesidir. DEERLENDRME Hem felsefenin hem de mimarln kendine zg bir dili ve yntemi vardr. Asl arpc olan ise bu iki disiplinin kendine zglklerini ortak bir dzlemde buluturabilmektir. Bir filozofun gzyle dekonstrksiyon
547

giriimi, soruturmaya ok sesli bir boyut kazandrmtr. Dolaysyla mimarlkta dekonstrksiyon, sorgulama stratejisinin yeniden kurgulanmas olarak ele alnmaldr. Derridann metinleri yeniden okumasnn amac, filozoflarla diyaloa girip onlara kar kmak deil; kullandklar dilin sabit bir anlam oluturamayacan aa karmaktr. Bu nedenle hem dekonstrksiyon hem de mimari, sonsuz yorumlamaya aktr. Dnsel srecin ve dnme stratejisinin nemli olduu felsefe birbirlerinden ile asl ilikide olmas gereken mimaridir. Tam da bu nedenle bu alma; mimarlk ve felsefe disiplinlerini yeniden birlikte dnmeye, adeta yeniden kurmaya ynelik bir yaklam sunmaya rnek olabilir. Mimarln olmazsa olmaz (sine qua non) dnce, yani felsefedir; bu durum da gnmzde, disiplinler aras bir tartma ve sorgulama ortamnn gerekliliine iaret etmektedir. KAYNAKLAR Akcan, E. (2006), Metafiziin Kalesi Hakknda Dnmek, Cogito Dergisi zel say (Derrida: Yaam Yeniden Dnrken), Say: 47-48, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 273-286. Alpyal, R. (2007), Derridadan Caputoya Dekonstrksiyon ve Din, z Yaynclk, stanbul. Benedikt, M. (1992), Deconstructing the Kimbell: An Essay on Meaning and Architecture, Sites-Lumen Books, New York. Benjamin, A. (1988), Deconstruction and Art / The Art of Deconstruction, What is Deconstruction?, St. Martins Press, New York, 33-56. Collins, J. (2005), Introducing Derrida, Third Edition, Icon Books, United Kingdom. Deleuze, G. and Guattari, F. (1996), What Is Philosophy?, (Trans. J. Tomlinson and G. Burchell), Columbia University Press, New York. Derrida, J. (1976), Of Grammatology, (ev. Gayatri Chakravorty Spivak), Johns Hopkins University Press. Derrida, J. (1982), Margins of Philosophy, The Harvester Press, USA. Derrida, J. (1999), Gstergebilim ve Gramatoloji, (ev. Tlin Akin), Toplumbilim, 10. Derrida, J. (2006), Gn Domadan, Elisabeth Roudinesco ile Konuma, (ev. Kenan Saraliolu), Dharma Yaynlar, stanbul. Durmu, S. (2009), Dini Meknlarda Yapbozumcu Bir Okuma: Kral Faysal Cami, Karadeniz Teknik niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi, Trabzon. Gr, . . ve Cordan, . (1999), Kimlik ve Farkllk Arasndaki Paradoksal liki inde Mimar-Anlam-Beeni Kavramlar, Mimar Anlam Beeni, (Haz. Glnur Gven), YEM Yaynlar, stanbul, 162-184. Gr, . ., Aydn, Y. ve Eren, F. (2003), Trllk ve eitlilik, Yap Dergisi, (261), 50-59. Kkalp, K. (2008), Bat Metafiziinin Dekonstrksiyonu: Heidegger ve Derrida, Sentez Yaynclk, Bursa. Maden, F. (2008), Dinamizm, Dekonstrktivizm ve Aykr Mimarlk, Arredamento Mimarlk Dergisi, (2), 35-39. Megill, A. (2008), Arln Peygamberleri, (ev. Tuncay Birkan), Ayra Yayn, Ankara. Norris, C. (1988), Deconstruction, Post-modernism and the Visual Arts, What is Deconstruction?, St. Martins Press, NY, 1-32. Salam, H. (2008), mknsz Okuma: Coop Himmelb(l)au, Arredamento Mimarlk Dergisi, (2), 40-42. Saussure, F. (2001), Genel Dilbilim Dersleri, (ev. Berke Vardar), Multilingual Yayn, stanbul. enyapl, . (1999), Mimarlk (yaplarnn) Anlam (szln) Beeni (yor muyuz?), Mimar Anlam Beeni, YEM Yaynlar, stanbul, 212-257. Zerzan, J. (2000), Gelecekteki lkel, Kaos Yaynlar, stanbul.
maj Listesi 1. http://www.pwpeics.se/images/pw%20cs/france%20p-z/Paris_La_Villette2.JPG 2. http://farm4.static.flickr.com/3074/2520835792_4b821393b4.jpg 3. http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/28/La_villette_folly_8409.jpg
548

MEKANSAL KALTE DEERLENDRME VE TASARIM ETMNDE KULLANIM SONRASI DEERLENDRME (KSD) FORMASYONU1
Yrd. Do. Dr. Seval CMERTLER Abant zzet Baysal niversitesi, Mhendislik Mimarlk Fakltesi, Mimarlk Blm, BOLU sevalcomertler@hotmail.com

1. GR Mekan retim sreci, projelendirme, uygulama ve kullanm olmak zere birbiri ile ilikili temel aama ierir. Ne var ki, tasarmclarn faaliyetleri ounlukla ilk ya da ilk iki aama ile snrl kalmaktadr. Tasarmclarn son aamada aktif bir ekilde yer almamas mekan kullanan aktrlerin tasarm aamasna dahil olamamalarna neden olmaktadr. Bu ise tasarm sreci iin nemli bir eksiklik oluturmaktadr (Akad ve ubuku, 2006). Kullanclarn tasarm srecine katlmasnn bir yolu KSD almalardr. KSD, mekann olumlu ve olumsuz ynlerini ortaya koyan bir karne olup, tasarm kararlarnn mekan performansna etkisinin anlalmasn bylece mekan kullanan aktrlerin mekan retim srecinin ilk basama olan projelendirme aamasna dahil olmasn salar (Zimmerman ve Martin, 2001; Cooper, 2001; Churchamn ve Ginosar, 1999; Cooper-Marcus ve Francis, 1990; Preiser, 1994; Preiser ve Rabinowitz, 1988). Amerika ve Avrupada ok yaygn olmakla birlikte, Trkiyede henz ok az sayda KSD almas yaplm olup, bunlar da akademik aratrmalar erevesinde gerekletirilmitir (Cmertler, 2010; Akad ve ubuku, 2006; Korkmaz, 2001). Peki, ya mekan tasarm eitimi iinde KSDye ne lde yer verilmektedir? Bu sorudan hareketle, almada mimarlk ve ehir planlama disiplinlerinin eitim srecinde KSD formasyonunu irdelemek amalanmtr. 2. MATERYAL VE YNTEM 2008-2009 retim ylnda DE Mimarlk Fakltesi, ehir ve Blge Planlama Blm ve Mimarlk Blmnde renim grmekte olan renciler ve bu blmlerden mezun olan mimar ve ehir planclar olmak zere toplam 214 anket katlmcs aratrmann temel materyalini oluturmaktadr. Basit tesadfi rnekleme yoluyla seilen katlmclarn %58,9u bayan, %41,1i erkek olup; %68,2si rencilerden, %31,8i gen mezunlardan olumaktadr. rencilerin %54,8i ehir ve Blge Planlama Blm, %45,2si Mimarlk Blm rencisi olup, anketin uyguland dnemde %38,4 birinci snf, %28,8i ikinci snf, %32,9u nc snf bitirmitir. Mezunlarn %85,3 son snf yeni tamamlam, %14,7si lisansst renim grmekte olup; %55,9u ehir ve Blge Planlama, %44,1i Mimarlk Blm mezunudur. Aratrmada kullanlan veriler anket yntemiyle elde edilmi olup, anket 2009 yl Mays ve Haziran aylarnda DEU Mimarlk Fakltesi Tnaztepe Yerlekesinde gerekletirilmitir. Aratrmada, toplanan verileri analiz etmek iin tanmlayc ve zmleyici istatistiksel analiz teknikleri kullanlmtr. Tanmlayc istatistiksel analizler kapsamnda frekans analizi ve apraz tablolama yaplmtr. zmleyici istatistiksel analizler kapsamnda deiken gruplar arasnda iliki bulunup bulunmadn incelemek iin ki-kare bamszlk testleri gerekletirilmitir. Ki-kare bamszlk testinde hipotezler
1 Bu almada kullanlan veriler Yrd. Do. Dr. Seval Cmertlerin yrtt ve Abant zzet Baysal niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Birimince desteklenen Ak Alan Mekan Kalitesine likin Tercih ve Alglamalar Deerlendirmeye Ynelik Niceliksel Bir Yntem Tasarm isimli bilimsel aratrma projesinden elde edilmitir (Proje No: BAP2008.09.02.287).
549

H0: Deikenler birbirinden bamszdr (iliki yoktur), HA: Deikenler birbirinden bamsz deildir (iliki vardr) eklinde belirlenmitir (p>0,05 ise H0 hipotezi kabul edilmitir; p0,05 ise H0 hipotezi reddedilmi, bu durumda HA hipotezi kabul edilmitir). Aratrma hipotezlerinin aklanan deikeni katlmclarn eitim plannda KSD ierikli bir ders isteme durumu, aklayc deikenleri ise renim durumu, renim grlen blm, mezun olunan blm, eitim sresince KSD ierikli bir ders alp almama durumudur. Katlmclarn KSD ierikli bir dersi isteyip istememe ynndeki grleri ile aklayc deikenler arasnda bir iliki olup olmad u hipotezlerle snanmtr: H01: Katlmclarn renim durumu ile KSD ierikli bir dersi istemeleri ya da istememeleri arasnda istatistiksel adan anlaml bir iliki yoktur. H02: Katlmclarn renim grmekte olduu blm ile KSD ierikli bir dersi istemeleri ya da istememeleri arasnda istatistiksel adan anlaml bir iliki yoktur. H03: Katlmclarn mezun olduklar blm ile KSD ierikli bir dersi istemeleri ya da istememeleri arasnda istatistiksel adan anlaml bir iliki yoktur. H04: Katlmclarn KSD ierikli bir ders alma durumu ile KSD ierikli ders istemeleri ya da istememeleri arasnda istatistiksel adan anlaml bir iliki yoktur. 3. BULGULAR Frekans analizi sonularna gre, ankete katlan tm katlmclarn yalnzca %9,8inin eitimi sresince KSD ierikli bir ders aldn belirttii, Bugne kadar bir KSD almasnda yer aldnz m? sorusuna ise yalnzca %1,9unun evet dedii grlmektedir (ekil 1). Bununla birlikte, ankete katlan tm katlmclarn %82,7si eitim plan iinde KSD ierikli bir ders olmasn istemektedirler (ekil 2). Katlmclarn bu konudaki grleriyle ilgili hipotez snama sonular ise u ekildedir.

ekil 1. KSD ierikli ders alm, KSD almasna katlm (Sol grafik: Eitiminiz sresince KSD ierikli bir ders aldnz m? Sa grafik: Bugne kadar bir KSD almasnda yer aldnz m?).

ekil 2. Eitim plan iinde KSD ierikli bir ders olmasn ister misiniz?
550

Lisans rencilerinin %79,5i, yeni mezun ve lisansst renimlerine devam edenlerin ise %89,7si eitim plan iinde KSD ierikli bir ders olmasn istemektedir. Buradan ok aka gerek lisans rencilerinin gerekse de yeni mezunlarn ve lisansst renime devam edenlerin ok byk bir ounluunun eitim plan iinde KSD ierikli bir dersi istedii grlmektedir. Ki-kare analizi sonularna gre (p>0,05), katlmclarn eitim plan iinde KSD ierikli bir dersi isteyip istememeleri ile renim durumlar arasnda istatistiksel adan anlaml bir iliki bulunmamaktadr. Dier bir ifadeyle, katlmclarn KSD ierikli bir dersi isteyip istememesi renim durumlarna gre deimemektedir. Mimarlk eitimine devam etmekte olan katlmclarn %66,7si eitim plan iinde KSD ierikli bir ders olmasn isterken, ehir ve blge planlama eitimine devam edenlerde bu oran %90dr. Bu durumda apraz tablo sonularna gre, gerek mimarlk eitimine devam eden katlmclarn gerekse de ehir ve blge planlama eitimine devam eden katlmclarn ounluunun eitim plan iinde KSD ierikli bir dersi istedii grlmektedir. Bununla birlikte ki-kare analizi sonularna gre (p0,05), eitim plan iinde KSD ierikli bir ders isteme durumu ile katlmclarn renim grmekte olduklar blm arasnda istatistiksel adan anlaml bir iliki olduu grlmektedir. Dier bir ifadeyle, her ne kadar incelenen her iki blmde de katlmclarn KSD ierikli bir dersi isteme oran yksekse de bu oran ehir ve Blge Planlama Blmnde okumakta olan rencilerde istatistiksel adan anlaml bir dzeyde daha yksektir. Mimarlk Blm mezunu olan katlmclarn %93,3, ehir ve Blge Planlama Blm mezunu olan katlmclarn ise %86,8i eitim plan iinde KSD ierikli bir ders olmasn istemektedir. Dolaysyla, apraz tablo sonularna gre gerek Mimarlk Blmnden mezun katlmclarn gerekse de ehir ve Blge Planlama Blm mezunu olan katlmclarn ok byk bir ounluunun eitim plan iinde KSD ierikli bir dersi istedii grlmektedir. Ki-kare analizi sonularna gre (p>0,05) ise, eitim plan iinde KSD ierikli bir dersi isteyip istememe durumu ile katlmclarn mezun olduklar blm arasnda istatistiksel adan anlaml bir iliki yoktur. Yani, mezunlarn Eitim plannda KSD ierikli bir ders olmasn ister misiniz sorusuna verdikleri karlk mezun olduklar blmlere gre farkllamamaktadr. Ankete katlan tm katlmclarn iinde KSD ierikli bir ders alanlarn %90,5i, dier taraftan byle bir ders almayanlarn da %81,9u eitim plan iinde KSD ierikli bir ders olmasn istemektedirler. Bu durumda apraz tablo sonularna gre, eitim plan iinde KSD ierikli derslerin olmas, gerek KSD ierikli bir ders alanlar gerekse de almayanlarca istenmektedir. Ki-kare analizi sonularna gre (p>0,05) ise, katlmclarn KSD ierikli bir dersi isteyip istememe durumu ile KSD ierikli ders alp almama arasnda istatistiksel adan anlaml bir iliki yoktur. Yani, katlmclarn eitim plannda KSD ierikli bir ders olmasn istemeleri ya da istememeleri KSD ierikli bir ders alm ya da almam olmalarna gre deimemektedir. 4. SONU Bu ampirik almada, mimarlk ve ehir planlama disiplinlerinin eitim srecinde KSD formasyonu irdelenmitir. Yaplan analizlerde, gerek Mimarlk gerekse de ehir ve Blge Planlama Blm rencilerinin ve bu blmlerden mezunlarn ok az bir blmnn (%9,8i) eitimi sresince KSD ierikli bir ders ald ve yalnzca %1,9unun daha nce herhangi bir KSD almasna katld, bununla birlikte byk bir ounluunun (%82,7) eitim plan iinde byle bir dersi istedii grlmtr. Ayrca, katlmclarn eitim plannda KSD ierikli bir dersi isteyip istememesinin, renim durumuna, mezun olunan blme ya da KSD ierikli bir ders alma durumuna gre istatistiksel adan anlaml lde farkllamad saptanmtr. Bununla birlikte, renimine devam etmekte olan katlmclarn KSD ierikli bir dersi isteyip istememe ynndeki grleri ile renim grlen blm arasnda bir iliki bulunmutur. ehir ve Blge Planlama Blmnde okuyan rencilerin KSD ierikli bir dersi isteme oran, Mimarlk Blmnde okuyanlarn byle bir dersi isteme oranndan istatistiksel adan anlaml bir dzeyde daha yksektir. Fakat bu farkllk, lisans reniminin tamamlanmas ile ortadan kalkmaktadr.
551

Son sz: Anket srasnda pek ok katlmcnn da ifade ettii gibi, eitim planlarnda zorunlu veya semeli olarak KSD ierikli derslere daha ok yer verilmesi, mekann retilmesinden sorumlu olan mimar ve ehir planclarnn mesleki bilgi ve becerilerini artracaktr. Bu durum, gelecekte KSD almalarnn nicelik ve nitelik bakmndan gelimesine, bylece kullanclarn tasarm srecine daha ok dahil olmasna katkda bulunacaktr.

KAYNAKLAR Akad, S., ubuku, E. (2006), Kentsel Ak Alanlarda Kullanm Sonras Deerlendirme: zmir Sahil Bantlar rnei zerine Ampirik Bir Aratrma, Planlama, (3), 105-115 Churchamn, A.; Ginosar, O. (1999), A Theoretical Basis for the Post-Occupancy Evaluation of Neighborhoods, Journal of Environmental Psychology, (19), 267-276 Cooper, I. (2001), Post-Occupancy Evaluation, Where are You?, Building Research and Information, 29(2), 158-163 Cooper-Marcus, C., Francis, C. (1990), Post-Occupancy Evaluation, C.C. Marcus ve C. Francis (Eds.), People Places: Design Guidelines for Urban Spaces, New York, Van Nostrand Reinhold, 345-356 Cmertler, S. (2010), Ak Alan Mekan Kalitesine likin Tercih ve Alglamalar Deerlendirmeye Ynelik Niceliksel Bir Yntem Tasarm, Bilimsel Aratrma Projesi, Abant zzet Baysal niversitesi, Proje No: BAP2008.09.02.287 Korkmaz, E. (2001), Kentsel Ak Alanlarn Kullanclar Tarafndan Deerlendirilmesi: Beikta rnei, Yksek Lisans Tezi, T Fen Bilimleri Enstits, stanbul Preiser, W.F.E. (1994), Built Environment Evaluation: Conceptual Basis, Benefits and Uses, Journal of Architectural and Planning Research, 11(2), 92-107 Preiser, W.F.E., Rabinowitz, H.Z. (1988), Post-Occupancy Evaluation, New York, Van Nostrand Reinhold Zimmerman, A., Martin, M. (2001), Post-Occupancy Evaluation: Benefits and Barriers, Building Research and Information, 29(1), 168-174

552

MMARLIKTA TASARIM ETM VE KB DENEYM

Yrd. Do. Dr. Sheyla BRLK Karabk niversitesi, Safranbolu Fethi Toker Gzel Sanatlar ve Tasarm Fakltesi, Mimarlk Blm, KARABK suheylabirlik@karabuk.edu.tr

MMARLIKTA TASARIM ETM Temel Tasarm (Basic Design), ilk defa bir disiplin halinde, 1919 ylnda Almanyann Weimar ehrinde mimar Walter Gropius tarafndan Gzel Sanatlar Akademisi ile Uygulamal Sanatlar Okulunun birletirilmesi sonucu kurulan Bauhaus Okulunda okutulmutur (zer, 1993: 299-311). Amac, sanat ile zanaat -teori ile pratii- endstriyel tasarma uygun olacak ekilde -seri retim ile- bir araya getirmekti. Bu yzden, iliklerde kiisel deneyim ve yaparak renme yolu ile bilgiye ulalrd. Bu okulda, sorunlara yeni yaklam biimleri ve yntemler nerilerek paralanm yaratc abalar bir btn haline getirilir; rasyonalist, geometrik, sade, fonksiyonel, standart rnler ortaya karlrd. Bauhaus sonras ise, 1980li yllara kadar mimarlk ve tasarm eitimi konusunda farkl yntemler denenmitir. levsel bir problem zerinde tasarmn gzlendii yaklam, sorunun paralara ayrlarak her parann ayr ayr ele alnd yaklam, yaratcl gelitirmek amac ile temel tasarma dayanan yaklam, soyut problemlerin tasarm ile zmlendii yaklam... bunlardan bazlardr (Ertrk ve dierleri, 1999: 42-43). Ancak 1980li yllarn banda Mc Gintynin nderliindeki davran deerlendirmeleri sonucunda, bu yaklamlarn fazla sayda olduu ve mimari tasarma giri konusunda yetersiz kald; bu nedenle yeni modellerin denenmesi gerektii ileri srlmtr (Ertrk ve dierleri, 1999: 43). Buna gre... mimarlkta tasarm eitimi iin kullanlacak model; yaratcl ortaya karc ve gelitirici koulsuz ve snrsz denenmemi hatta yeni retilecek raksaktan yaknsaa doru imgesel, grafik anlatml, renkli, fotojenik olmaldr (Cappleman ve Jordan, 1993; Friedman, 1989; Ertrk ve dierleri, 1999: 44). TASARIM LKELER: KB DENEYM MIM113 Temel Eitim ve Mimari Proje I; Karabk niversitesi Safranbolu Fethi Toker Gzel Sanatlar ve Tasarm Fakltesi Mimarlk Blmnde, lisans seviyesinde ve 1. yarylda temel mesleki ders olarak yrtlmektedir. Aada da; 2009-2010 akademik yl ve gz dneminde ilenmi tasarm ilkeleri ile bu ilkelere ait -iki boyutlu- renci almalar yer almaktadr:

553

Tekrar . ayn ya da benzer gelerin belirli bir dzen iinde yinelenerek kullanlmas . sreklilik ve tutarllk salayan, vurgu yaratan aralkl ritmik rnt

Burcu Ceren Acar

Smeyra Klarslan

Hseyin Polat

Ritim . benzer birimler arasnda oluan grsel hareketin dizgeli, armonik, estetik tekrar

Zlal Karaca

Gamze ifti

Uur Krbyk

Harmoni . btn oluturan benzer paralarn birbiri ile uyumas . farkl geler arasnda farkllklar azaltacak geiler ile elde edilen beraberlik . her bakmdan hissedilir uygunluk-ahenk

Merve Gne

Eyyp Trker

Hatice Akosman

Kontrast . ayn ya da benzer olmayan-ift etkileimli geler ile salanan hareketli eitlilik . her bakmdan aykr uyum

Emre Sinan Totan

Batuhan Kumru

Hatice Akosman

554

Koram . iki zt ucun bir dzen iinde uygun kademelerle tekrarlanarak birletirilmesi . grsel hiyerari-derecelenme-ll dizili

Mehmet Akif Ekici

Zhal Karam

Burcu Ceren Acar

Egemenlik . btn oluturan paralar arasnda en zt ve etkili olan-dominant . deiken-ekici merkez, odak noktas

Zleyha zberk

Betl Toy

Hatice Akosman

Denge . gelerin edeer dalm ve birbirine uyumlu dzeni . gerilim yaratmayan kuvvetlerin denklii . zt deerleri birbirine yaklatrarak btnlk salayan greli etki

Burcu Ceren Acar

Gamze ifti

Meliha Akay

MMAR TASARIM: KB DENEYM MIM305 Mimari Proje V; Karabk niversitesi Safranbolu Fethi Toker Gzel Sanatlar ve Tasarm Fakltesi Mimarlk Blmnde, lisans seviyesinde ve 5. yarylda temel mesleki ders olarak yrtlmektedir. Aada da; 2009-2010 akademik yl ve gz dneminde ilenmi Safranboluda Otobs Terminali Tasarm konulu projeye ait - boyutlu- bir renci almas yer almaktadr:

555

modler blnmeler ile oluturulmu strktrel rnt (dzenli-armonik intervaller) majr-minr boyutta benzer binalar

EM %9

8m 4m

TEKRAR

gid pe en ro yo nla lcu r

E M %6

ge pe len ro yo nla lcu r

TE RM N 7m 4m

E M

AL

%10

k rsa

l ke sim 5m

E M %6

4m

7m
E M %10

se rv is

ot

OTE L

op

ta ks i
gve

ar k z el ar

giri

5m

E M %8

ot ob s

ot el du ra

ot

4m

EM %10

nlik

op ar k

VAZ E T P LANI Y

4 m

14 m
ot ob s du

ra

8m

1 2 A

3 4
A0

RTM

legato (birbirine baml) konstrktif tekrarlar

B0

C0

D0

E0

T A IY IC I S TE M P LANI S 0 2 4 m

F0

G 2 1 4 3

G0

HARMON

ayr zmlenmi ktlelerin benzer beraberlii

K UZE Y B ATI S T LE

4 m

KONTRAST

ilevsel farkllklar ile olumu geometrik dizayn

K AS A

K AS A

B AY AN WC

R E S T AUR ANT

B
B AY WC E NG E LL WC DE P O

P AS T AHANE MUT FAK

MUT FAK

K AF E T E R YA

B F E LE R

4 m

AS MA K AT P LANI( 542m )

+8.40

+6.20 +5.40 +4.49

KORAM

merkezsel ve evresel organizasyon

-4.00

K UZE Y DOU C E P HE
0 2 4 m

-8.06

EGEMENLK

+8.40

ritmik dzeni kesintiye uratan baskn dikey eksen

+5.10 +4.49

-0.80 -5.86

-4.00

G NE Y DOU C E P HE S

4 m

-8.06

rgtlenmi simetrik grnm ortak bir dzlemde ift ynl biimleni ve grsel arlk

DENGE

+8.40

+6.20 +5.10 +4.49

-0.80

-4.00

-5.86

-8.06

K UZE Y B ATI C E P HE S

4 m

Aysel Kurt

SONULAR Tasarm elemanlar ile oluturulan tasarm ilkeleri, mimari tasarm iin esin kayna-yol gsterici ve kolaylatrcdr. Mimar aday ya da mimar, bu evrensel rehberi -alglar ve grsel deneyimlerine bal olarak- kendi almalarna gre deitirebilir, zgnletirebilir. Etkili bir tasarm iin, bu ilkelerin bir ya da birka veya tm bir arada kullanlabilir. Bu sayede -yapc dnme yolu ile- yaratcl aa karan yeni biimler oluturulur. Bylelikle bilgi, objektif yaklamlarla, iki ya da boyutlu bir dzlemde organize edilerek yeniden renilir. Sonunda, soyut kavramlar ok sayda ihtimalli somut ifadelere dnr.

556

KAYNAKLAR Cappleman, O. & Jordan, M. J. (1993), Foundations in Architecture: An Annotated Anthology of Beginning Design Projects, Van Nostrand Reinhold, New York. Ertrk, Z., Usta, A. & Usta, G. (1999), Tasarm Eitimine Balamada Farkl Model Araylar, Arkitekt Dergisi, 466 (4), 40-48. Friedman, J. B. (1989), Creation in Space: A Course in the Fundamentals of Architecture, Kendall/ Hunt Publishing Company, USA. zer, B. (1993), Yorumlar-Kltr Sanat Mimarlk, YEM Yayn, stanbul.

557

ETM PARADGMALARININ KRESELLEME LE DEMES VE EKLLENMES

Okt. Tolga ERDEM stanbul Kltr niversitesi, STANBUL t.erdem@iku.edu.tr

GR: Mimari Temsil Kavram, ada mimarlk dncesi ile eitim kavramnn gelimesi, kullancnn bilinlenmesi ile birlikte 20.yzyln sonlarna doru gelime gstermeye balam bulunmaktadr. Bu gelime ile birlikte izim ve modelleme programlarnn alt yaplarnda gzle grlr deiikler olumaya balamtr. Bu gelimeler tm mhendislik, mimarlk ve tasarm disiplinlerinde nem kazanmtr. Mimari Temsil; mimarlarn dncelerini yavalatan ve onlar tasarm dncesinden uzaklatran bir ara olmaktan ok, onlar ekillendiren aktif bir araca dnmesi eklinde yorumlayabiliriz. Mimari temsilin bu yeni varlk alan ve mimarlk zerindeki nemli etkileri Kuhn tarafndan ileri srlen paradigma kavram ile aklamak doru olacaktr. nk Kuhna gre; Dnyay anlamak ve denetim altna almak isteyen bilimin gelen amalarndan biri, bilimsel yntem yoluyla nce dnyaya ilikin olgular, sonra bu olgular birbirine balayan yasalar ortaya karmak gerekmektedir. KUHN PARADGMASI VE BLMSEL DEVRMLER Kuhna gre bilim topluluklar, bilimde varlan en son aamay daima varlabilecek en son ve en iyi aama olarak gsterme eilimindedir.Ve bunun da bilimin tarihini geriye doru tekrar yazma yani bir yerde onu tahrif etme anlamna geldiini belirten Kuhna gre bu eilim zamanla yaygn bir alkanlk, bir tr ideoloji haline gelmitir. nsanlk iin neyin doru, neyin ilerleme olduunu belirleyen yalnzca bir yntem deil, iinde bilim yaplan dnyann, toplumun ve tarihin koullardr. Bilim adamlar Kuhnun belirttii gibi retmenlerinden, ders kitaplarndan, ierisinde bulunduklar bilimsel topluluktan edindikleri nyarglarla, inanlarla dnyaya bakarlar. Bu sebepten dolay bilimi anlamak iin bilim adamlar topluluunun etkinliklerine bakmak gerekir. Kuhn, ite bu bak asna kuram, yntem ya da varsayma paradigma adn verir. Genel bir tanmla paradigma, kuramsal varsaym ve yasalarla, bu varsaym ve yasalar uygulanmalar iin belirli bir topluluun yeleri tarafndan benimsenen yntem ve tekniklerden meydana gelir. Bir paradigma iinde hem temel sorular hem de cevaplarn erevesi bellidir. Kuhna gre bilimsel teoriler aslnda paradigmalardr. Birbirleriyle srekli bir yar halinde olan farkl bilimsel dnya grleri veya yerleik dnce kalplar olan bu paradigmalar birer karlatrma modelleridir. Bu modelleri olaylarla karlatrmak iin kullanrz. Bu nedenden tr onlarn doru veya yanllklarndan sz edilemez. Onlar iin kullanlabilecek ifade olduka kullanl, yeterince kullanl deil biiminde olmaldr. Paradigma, bilim adamnn d dnyaya bakn belirleyen bir kuramdr. Zaman getike bilim adamlarndan birinin kuram n plana kar. Doadaki olgular aklama gc olduka yksek olan ve ileri dzeyde aratrmalar yaplmasna izin veren bir bak as, bir yntem ya da bir varsaym kendini kabul ettirir. Bilim adamlar artk kabul edilen kurama gre alandaki problemleri zmeye balar, ayrntlarla ilgili aklamalar getirirler. Kuhn, paradigmaya sahip bilim dallarnn dogmatik bir yapda olduklarn ve kendi bilim yapma yntemleri ve teorileri dndaki bilgilere kapal olduklarn ileri srmektedir. nk her paradigma, sorulacak sorular ve verilecek cevaplar kendi sistemi
558

iinde nceden belirler. Szgelimi bir paradigma eski bir soruyu nemsizletirebilir hatta akld bulabilir.Paradigma zaten, zmleri bulunduu kabul edilen problemlerin seimi iin gerekli bir kriterden ibarettir. Kuhn, belirli bir sre boyunca normal bilim yapan topluluun aratrmalarnn yani yrrlkte olan bir paradigmann, olgu ve olaylar karsnda gcn gittike yitirerek daha sonra yava yava bir takm anormalliklerle, uyumazlk ve uygunsuzluklarla karlatn syler. Zaman getike benimsenen paradigma tarafndan zlemeyen birtakm problemler ve bunlarn ardndan da bir bunalm ortaya kar.Geerli paradigmann bunalma dmesinin ardndan, kavramsal bir devrimle onun yerini yeni bir paradigma alr. u halde bilimsel gelime sreci Kuhna gre bir paradigmadan dierine geile gerekleir. Bir paradigmadan dierine geite ise psikolojik ve sosyolojik, bilim d faktrler ie karr. Kuhn, bir paradigmann yerine bir dierinin geiini bilimsel devrim olarak niteler. Eski paradigma iinde basks duyulan bir takm anormalilerin, yani allmn dndaki sorularn cevaplandrlmasnda gitgide artan glklerle karlalmas, geie veya devrime neden olur. Kuhna gre, bilimsel abalarn ok byk ksmn eletiriyle, devrimle alakas olmayan egemen paradigmay gelitirme amac tayan normal bilim konusundaki almalar oluturmutur. Bu gre gre, bilimin ilerlemesinde ve ilmi keiflerde evrensel ve rasyonel bir mantk aramann yersiz olduu, bilimin ilerlemesinin onu yapanlarn psikolojik ve sosyolojik tercihlerine bal olduu iddia edilmektedir. Kuhn, bir bilim adamnn kulland kavram sistemini, iinde bulunduu kltrn bir yansmas olduunu ileri srmtr. Bilimsel bilginin de esasen, tpk dil gibi bir grubun mterek mlk ya da bir hi olduunu syler. Kltrel arka plan gz ard edilemez. Bu anlamda Kuhnun yaklamna kltrel rlativizm denebilir. (Trkdoan,O.,Bilimsel Deerlendirme ve Aratrma Metodolojisi,,sf.112) MMAR TEMSL VE TASARIM Mimari temsil aklmzda var olan dncelerin, mekan leinde hayata geirilebilmesi konusunda nem tayan bir aratr. Ancak mimari izim sadece bilgisayar ortamnda aklmzda tasarladmz var olan dnceyi 2 boyutlu olarak tasarlamak deildir. 2 boyutlu tasarmn yannda tasarm 3. boyuta tamak, maketini hazrlamak, dier bilgisayar destekli programlar sayesinde grsel sunum haline getirmek v.b. hologramlar mimari temsil yelpazesi iine girmektedir. Hangi disiplinden olursa olsun tasarmcnn mimari temsillerden yararlanmak istemesinin birok sebebi bulunmaktadr. nk tasarm aamas zor ve sancl bir sretir. Tasarmda yaplacak her hangi bir deiiklii uygulamadan nce grmek istemi, uygulamada doacak herhangi bir hatay dzeltmek istei mimari temsiller yardm ile kolaylamaktadr. Bu sayede hata minimum a indirgenmektedir. Ayrca mimari temsiller sayesinde tasarmc gerek meslektalar, gerekse de baka disiplinlerdeki kiiler ile iletiim kurarken ortak bir dil oluturulmasna imkan salamaktadr. Tasarm sreci temel olarak 3 aamadan olumaktadr. 123hazrlk, taslak aamas esas yaratc safhas retim, uygulama safhas.

Eskiz aamasndan, uygulama aamasna kadar yaplan tm taslak izimlerden detay izimlere varan bu uzun sre tamamyla mimari temsillerden yararlanlarak gerekletirilebilmektedir. Mimarlk, i mimarlk ve tasarm disiplinlerinde genel olarak 2 boyutlu, 3 boyutlu temsil ve maket sunumlarnda mimari temsil safhasnda yararlanlmaktadr. Teknolojide yaanlan gelimeler sayesinde izim programlarnda hzl gelimeler yaanmaktadr. Ayrca yeni retilen makineler sayesinde bu programlarda hazrlanan izimler maket olarak hayata geirilmektedir. Gnmzde
559

izim programlarnda grlen gelimeler ile birlikte artk mekan nceden tasarlamak, tasarlanan mekana kullanlacak donat elemanlarn gerek l ve malzeme dokusu ile atamak hatta simlasyon programlar yardm ile mekann ierisinde dolamak bile mevcut duruma gelmi bulunmaktadr. Mimari temsillerde meydana gelebilecek herhangi bir deiim yada yenilenme mimarlarn alg yaplarn etkileyebilmektedir. Tasarmcnn tasarm doru alglamasnda perspektifin nemli rol bulunmaktadr. bu noktada tasar geometri nem tekil etmektedir. Oran ve oranty doru saptayabilmek iin nem tayan perspektif uygulamasnda mimari temsiller sayesinde oluturulan izimler yardm ile doru sonulara ulamak daha kolay olmakta ve daha doru sonular alnmaktadr. ETM PARADGMALARININ KRESELLEME LE DEMES VE EKLLENMES Paradigma szcn szlk anlam olarak ele alacak olursak anlam felsefi bilgidir. renme ile ilikili, birbiri ile tutarl fakat iinde ayrlan kuramlarn genel addr. Farkl bilim insanlar tarafndan eitim paradigmalar farkl kollarda ele alnmtr. Bunlar; zmc / Nicel Paradigma Paradigmann zmc yaklam; paralarn btnden ayrld ve paralar arasnda ilikinin olduu mekanizmal, determinist gerei anlatmaktadr. Nicel yaklam ise; deikenlerin llmesi ve aralarndaki ilikilerin analizini betimsel ve istatistikler yoluyla salar. Bu paradigma; ampirik, pozitivistdir. Ampirik yaklam, fiziksel fenemonlerin kestirimi, kontrol ve aklamasn deneyler yoluyla aklar. Pozitivist yaklam, bilimsel srelerin gvenlii ve insanolunun mkemmelliini iaret eder. Eletirel / Neomarxist / Yapbozumcu / Pratik Paradigma Sosyal aktivist (etkinci) olarak etiketlendirilebilir. Nicel paradigmaya bir tepkidir ve nitel paradigma ile uyumamaktadr. Neomarxist yaklam, Freire ve Illich (1970) tarafndan balatlan eitim hareketinden gelmektedir ve retim teknolojisi ve dier eitim reformlarnn altnda yatan gizli mfredat programn ortaya karmaya alr. Bu yaklamda retim tasarmclar bir retim program ve rnn altnda yatan kltrel, politik ve cinsiyet varsaymlarn tekrar tekrar sorgularlar. Yapc / Nitel Paradigma Yapc yaklam; insann gerei bireysel ve ortaklaa rettiine inanr. Nitel yaklam; insanolunu ana aratrma arac yapar, nicel paradigmann dayand fenomenlerin matematiksel modellerini reddeder. Bu paradigma tefsir eden (hermeneustic) ve yorumlayan bir yaklamdadr. tefsir eden (hermeneustic) yaklam ile retim programlar ve rnlerini fenomenlerin deerlerinin altnda yatanlar meydana karma almalarn iererek daha geni duyarllkta inceler. Yorumlayc yaklam ile ieriin analizini, retimin Sekici / Yararc Paradigma Sekici yaklam, bilgi toplamada ve problemi zmede dier yaklamdaki metotlar kullanmay salamaktadr. Bu kartrlm metotlar kompleks fenomenlere farkl bak alar salar. Yararc (pragmatic) yaklam pratik konumlar anlatr; eitimde mkemmel dzeyde bir varsaym ve kontrole ve retim tasarm ve dier yaklamlar ile mkemmel almalara ulalamayacak olsa da her ey daha iyiye gidebilir denilmektedir. Eitimcileri ilgilendiren pratik problemlere zm aramaktadr. Kendi ilerinde alt balklara ayrlan bu paradigmalar temelde ayn soruna zm retmek amaldr. Teknolojide ve dier birok alanda hzl gelimelerin yaanmas ile mesleki eitim srecinde de
560

ihtiyalar farkllamakta ve bu ihtiyalarn karlanabilmesi amac ile zm yollar aranmaktadr. Bylelikle mesleki eitim veren kurumlarda (yksek retim kurumlar) ders mfredat ve ieriklerinin oluturulmasnda gelimeler gz nnde bulundurulmakta ve mfredatlar bu dorultuda oluturulmaktadr. htiyalarn getirdii yenilenme almalar ile artk proje ve tasarm ierikli derslerde mimari temsillerin kullanm retimin ilk dnemi itibari ile gerekletirilmeye balanmtr. Mesleki eitimde ilk dnemlerde verilen bilgisayara giri, bilgisayar I gibi benzer isimler tayan derslerin yerini gnmzde mimari simlasyon, mimaride canlandrma teknikleri v.b. isimlerde dersler alm bulunmaktadr. Bu derslerde gnmz teknolojisi nin getirdii yeniliklerle doru orantl olarak Autocad, Archicad, 3D Studiomax, Photoshop, Artlantis, Skechup gibi iki ve boyutlu izim programlar retilmektedir. Bununla birlikte maket dersleri ile rencilere hem el becerisi kazandrmak amal mimari temsiller hazrlatlmakta, hemde teknolojik makinalar yardm ile yaptklar izimlerin maketlerini hayat geirmeleri salanmaktadr. SONU Teknoloji bakmndan ve dier adan gerekleen gelimeler srekli bir yenilenme arayna girmeye zemin hazrlamaktadr. Mimari temsilin zellikle son dnemlerde tasarm kkenli meslek gruplarna damgasn vurduuda yatsnamaz bir gerek halindedir. Bu temsiller sayesinde bireyler tasarmlar teknolojik ortamda hayata geirme imkan bulmaktadr. Ancak bu sreten geri kalmamak ve geliimlere ayak uydurabilmek iin mesleki eitim srecinde mimari temsil derslerinin gereklilii bir gerek olarak karmza kmaktadr. nk mimari temsillerin tasarm konusunda da geliimlere n ayak olduu yadsnamaz bir gerektir. Sadece 2 boyutlu izimleri 3. boyuta tamak deil, malzeme, renk, form gibi birok aamadada beyin ve alg geliimini hzlandrd ortadadr. Mimarlk temsillerinin kullanlmaya balanmas ile birlike mesleki adan olumlu deiimlerin yaanm olmas da yadsnamaz bir gerektir. Bu sayede tasarm problemlerinin doru alglanmas daha basite indirgenmi bulunmaktadr.

KAYNAKLAR http://w3.gazi.edu.tr/~sirin/kaynaklar/kuram.pdf http://www.educationau.edu.au/archives/cp/REFS/reeves_paradigms.htm. 07.01.2001 Alkan, C., Deyakulu, D. & imek, N. (1995). Eitim Teknolojisine Giri. Ankara: nder Mat. Ltd. ti. Gomez, A.P., AND Pelletier, l., (1997). Architectural Bodies, 010 Publishers, Rotterdam

561

MMARLIK ETMNDE BR YNTEM OLARAK SMULASYON OYUNU

Do. Dr. Zeynep ONUR Girne Amerikan niversitesi, Mimarlk Fakltesi, Mimarlk Blm, GRNE zonur@gau.edu.tr Yrd. Do. Dr. Nuray BAYRAKTAR Bakent niversitesi, Gzel Sanatlar Tasarm ve Mimarlk Fakltesi, Mimarlk ve evre Tasarm Blm, ANKARA nry.bayraktar@gmail.com

GR Gnmzde karmak problemleri geleneksel yntemler ile ele almann gl, mimarlk eitiminde yeni araylar gndeme getirmitir. Bu araylar mimarln farkl amalara sahip ve deerleri farkl olan gruplar arasnda bir kesime olarak alglanmasn, mimari tasarm srecine ekonomi ve teknoloji gibi nesnel, politika ve istekler gibi znel deerlerin katlmasn salamaya ynelik olmutur. Mimarlk eitiminde bir yntem olarak deerlendirilen simlasyon oyunu bu araylarn bir sonucu olarak ortaya kmtr. Sadece okuyarak ve dinleyerek renmenin yetersiz olduunu gsteren aratrmalarda (Dorn,1989),bir durumun iine dahil olarak renmenin ya da grsel materyalleri izleyerek renmenin daha etkili olduu vurgusu simlasyon oyununun eitim srecindeki nemini ortaya koymaktadr. Simlasyon oyunu 1 ile daha hzl ve unutulmas daha ge bir renim salanmakta (Boocock ve Schild,1968), tasarm girdilerini anlamak, sosyal ve teknolojik girdileri ortaya koymak, her zaman alglanamayan problemleri alglamak daha kolaylkla mmkn olmaktadr (Dorn,1989). 1. SMULASYON OYUNU Simulasyon Byk Trke Szlkte2 benzetim olarak tanmlanmaktadr. Sahte grnt ortaya koymak, m gibi gzkmek, m gibi davranmak gibi anlamlar da olan simlasyon oyunu belirli kurallar, ilemler ve ilikiler dizisi ile deikenlerin aka belirtildii bir ortamda olgularn karlkl etkileimi sonucu yeni kurallarn ve yeni durumlarn ortaya k biiminde aklanmaktadr (Ana Britannica, 1986). Gnmzde bilgisayar teknolojisinin katks ile gerek yaam koullar bilgisayar ortamlarnda simle edilerek eitli oyunlar hazrlanmaktadr. Bu oyunlar, sanayi ve bilim alanlarnda zamandan ve harcamadan salad tasarruf nedeni ile geni bir kullanm alanna sahiptir (Crookall ve Arai, 1995). Simlasyon eitim alannda farkl bir boyutta kullanlmaktadr. Gerek hayattaki koullarn roller aracl ile aktarld simlasyon oyunu zellikle sosyal bilimler alannda bir eitim yntemi olarak uzun yllardr benimsenmekte (Inbar ve Stoll, 1972), Bredemeier (1978) tarafndan rencilerin yaamsal sorunlar gereki bir biimde ele alabilmelerini olanakl klan sosyal srelerle ilikili bir ortam olarak ifade edilen simlasyon oyunu mimarlk eitim alannda bir eitim yntemi olarak geni bir kabul grmektedir.

1 Kullanlan yntemin adlandrlmas konusunda tam bir fikir birlii olmadndan oyun; rol oyunu, rol simlasyonu, veya simlasyon olarak kullanlmaktadr. Bunlar arasnda en yaygn olarak kullanlan simlasyon oyunudur (Crookall ve Oxford, 1990-a). Ladousse (1987) simlasyonu kompleks, uzun ve greceli olarak esnek, rol oyununu ise basit, ak ve daha esnek olarak nitelendirir..Simlasyonlar, gerek yaam durumlarn simle ederler, rol oyununda ise katlmc gndelik yaamdan bilinen bir tipi temsil etmektedir (Scracella ve Oxford,1992). 2 TDK Byk Trke Szlk, www. tdk.gov.tr, (Eriim;03, 12.2010)

562

Simlasyon oyununda simle edilen nceden bellidir. Bu belirli olma hali aratrma ve bilgi edinme srecini zorunlu klar. Simlasyon oyununda olduka kontroll bir senaryo vardr (Crookall, ve Saunders,1989) ve oyunda aamadan sz edilmektedir. Bu aamalar; oyun kurma, oyun ve tartmadr (Greenblat, 1988). Oyun kurma; Senaryonun ve rollerin belirlenmesi srecidir. Senaryo yazl bir biimde oyunculara verilir ve oyuncularn rolleri tarif edilir. Bu tarif, temel amalar ve oynanacak roln oyundaki kilit nemini vurgular. Oyun; Srelidir. Belirtilen zaman diliminde oynanr. Tartma; Oyun kritik edilir ve ne kan dnceler ve nedenleri tartlr. Simlasyon oyununun eitim pratiine katks Bredemeier ve Greenblat tarafndan (1981) birok adan ak bir biimde ortaya konulmutur. Simlasyon oyununda; Katlm sz konusudur. Kararlarn sonular annda grlebilir ve denenebilir Kurallarn tekrar belirlenebilmesi mmkndr. te yandan simlasyon oyunu; Olaylara bir bakasnn gznden bakmay retir. Kendi kendini yarglama alkanln pekitirir. Szl ifadeleri olduu kadar davranlar da gelitirir. Bamsz dncelere olanak verir. Belirli bir dncenin savunulmasn cesaretlendirir. Zaman iyi kullanmay retir. Etkili sz syleme altrmalarn mmkn klar. Strateji seimlerini gelitirir. Elencelidir. Ho vakit geirmeyi salar. 2. SMULASYON OYUNUNDA YNTEM Cumming ve Ganzel (1990) bir simlasyon oyununun tasarmnda ilk admn oyun kriterlerinin seilmesi olduunu belirtmektedirler. Oyunda roller hoca tarafndan datlabilir ya da renci roln kendisi seer. Her iki durumda da bir metin hazrlanr ve rol oyun kartlar datlr. Datlan rol oyun kartlarnda her bir rencinin oynayaca rol tarif edilmitir. Bu roln gerek yaamdaki karl olarak kiminle grlecei kart zerinde belirlenmitir. renci roln ne olduunu anlamaya alrken renme sreci de balar. Hoca oyunun genel strktrn hazrlar ama aktif olarak oyuna katlmaz. Strktr kurulduktan sonra, oyunu kontrol eder. Darboazlara ve tkanklklara izin vermez. Oyunu ynlendirmez ama alternatif yollar gsterebilir. Simlasyon oyununda faktrler; Simlasyon oyununda eitli faktrler belirlenmitir. Bunlar; seviye, zaman, dil, organizasyon, hazrlk, snma, sre, takip etme, gr ve deikenliktir (Crookall ve Oxford1990-b). Seviye yahut dzey; oyunun ulaabildii minimum veya maksimum yeri belirtir. Zaman; oyunun ieriine ve gidiatna bal olarak deiir. Dil; her oyuna gre farkllar. Organizasyon; oyun gruplarnn veya grubunun oluturulmasn ve gruplardaki renci saylarn kapsar. Hazrlk; oyunun oynanaca yer ile ilgili hazrlklar iin ve oyundaki rollerin anlalmas iin geen sretir. Isnma; rencilerin dikkatini ekecek ortamdr. Sre;3 aktivitenin adm adm ilerlemesidir. Takip etme; srecin kontroln getirir. Gr; katlm cesaretlendirir. Deikenlik; ortaya kabilecek grlerin yarataca ortam tarifler.
3 Simlasyon oyunu iin sre alt admda zetlenmektedir. n hazrlk aktiviteleri, model diyalog, rol kartlar aracl ile role hazrlk, rol kartlarnda temsil edilen kii ile grmeler, geri besleme ve yeni grler.
563

Malzeme; Oyunda kullanlacak olan malzeme, oyunun gerektirdii, oyunu tamamlayaca dnlen her eydir. Bir simlasyon oyununda baar elde edebilmek iin Greenblat ve Duke tarafndan (1981) alt balk belirlenmitir. 1. Oyuna iyi hazrlanmak gerekmektedir; Bunun iin senaryonun ok iyi okunmas ve prova yaplmas nemlidir. Fiziksel dzenlemeleri dnm olmak, nelerin sylenmesi ve zellikle hangi sorularn sorulmas gerektiini bilmek oyunun akn hzlandracaktr. 2. Oyunu ok fazla ynetmemek gerekmektedir; Bunun iin esas amacn ne olduunun ok ak bir biimde tasarlanmas sz konusudur. Oyuna balayabilmek iin yeteri kadar aklama yapmak ve ok karmak bir sorun karsa oyuna mdahale etmek mmkndr. Oyun ok uzarsa belirli bir yerde tartma kesilebilir. 3. Oyunda rutin dzenlemeler iin yardmc kullanlmas gerekmektedir; Bunun iin oyuncu olmayan katlmclar cesaretlendirmek en doru yoldur. 4. Oyunda oyuncularn uygun gruplar halinde bir araya getirilmesi gerekmektedir; Bunun iin strateji, seici olmaktan ok tesadf gzkmelidir. ki veya daha fazla kiiye ayn rol vermek, etkileimi arttracak ve oyuncular zerinde rahatlatc bir etki yaratacaktr. 5. Oyunun srekliliinin salanmas gerekmektedir; Bunun iin tm kararlar abuk alnmaldr. Oyunun uzamasna izin verilmemeli, ilginin odakland zamanda oyun bitirilmelidir. 6. Belirli bir zaman sonrasnda o ana kadar oynanan oyun ile ilgili bir zet yapmak gerekmektedir; Bunun iin; Neler konuuldu? Neler ne kt? Hangi sorular nemliydi? Biiminde bir saptama yapmak ve katlmclarn bu konudaki grlerini almak nemlidir. 3. MMARLIK ETMNDE SMULASYON OYUNU Mimarlk eitiminde simlasyon oyunu farkl konular iin kurgulanabilmektedir. nemli kamusal mekanlarn, yap veya objelerin korunmas, belirli bir alann btnsel karakteristiinin saptanmas, kullanlmayan mekanlarn ve yaplarn yeniden kullanma almas, kentin geliim srecinde tarihsel kaynaklara dikkat ekilmesi ve koruma bilincinin yaygnlatrlmas gibi konularda simlasyon oyunu nemli bir aratr. Bu konulara ynelik olarak ele alnan bir tasarm probleminin anlalabilmesi, probleme ilikin tasarm girdilerinin analiz edilebilmesi iin simlasyon oyunu stdyoda ak bir tartma ortam salamaktadr. Problem renciler tarafndan sosyolog, psikolog, kent plancs, ekonomist, mimar, sivil toplum rgt temsilcileri v.b. gibi uzmanlarn ve mal sahibi, kullanc, ynetici, kentli v.b. gibi konu ile ilgili olabilecek eitli gruplarn temsil edildii rollerle doalama bir oyun biiminde tartldnda tasarm srecinin daha doru gereklemesi mmkn olmaktadr. Simlasyon oyunu problemin anlalmas iin geecek zaman ksaltan bir aratr. Oyunda temsil edilen roller aracl ile rencilerin konu ile ilgili tm grlerden ve olas sylemlerden haberdar olmalar mmkn olmaktadr. Simlasyon oyunu tasarm tek kiilik bir yaratclk olmaktan te farkl aktrlerin birliktelii olarak grmek konusunda yol gsterici olmaktadr. renciler mimarln ok aktrl ieriini kavramakta, oyun ile tasarm problemi daha gereki dayanaklara sahip olurken, kiisel tasarmlar kimlik kazanmaktadr. Simlasyon oyunu gelimelere aktr. Her durumda temsil edilen roln gereinden ne kadar farkl olabilecei anlalmaktadr. Tasarm problemini zmek ve nihai yanta ulamak iin birden ok faktrn sz konusu olduunu oyun ile kavramak olasdr. Simlasyon oyunu kefe dayal bir sretir ve iletiim iin ok nemli bir potansiyeli vardr. renciler oyunda sosyolojik kavramlar ile tanmakta ve bu kavramlar ile mimarl birlikte dnme alkanl edinmektedirler.
564

Simlasyon oyunu rencilerin kendilerini ifade edebilmeleri asndan bir ara olduu kadar, yeteneklerini ve becerilerini kefedebilmeleri asndan da bir frsattr. Oyundaki sorular ve yantlar, ikna edicilii cesaretlendirmekte, bylece mimarlk eitimi boyunca devam edecek olan tartma srelerine nemli bir katk salanmaktadr. 4. SONU Simlasyon oyunu gerek rencilerin tasarm srecinde karmak girdileri kavrayabilmeleri, teorik sreler ile pratik sreleri ilikilendirebilmeleri; gerekse mimarln toplumsal rol hakknda bir fikir edinebilmeleri asndan, mimarlk eitiminde nemli bir yntem olarak kabul edilmektedir. Oyun rencilere mimarln ok boyutlu rol ve farkl disiplinlerle ilikileri hakknda bilgi vermekte yaadklar fiziki evrelere ilikin sorunlar hakknda gr sahibi olmalarn salamaktadr. Simlasyon oyununun ortaya konulan ierii ile mimarlk eitim pratiinde etkin bir eitim arac olduunun kabul, yntemin baars asndan nemli ve gereklidir. KAYNAKLAR Ana Britannica (1986), Genel Kltr Ansiklopedisi,3, 617-618, Ana yaynclk A.. ve Encyclopedia Brittanicca Inc. Boocock, S ve Schild, E. O., eds. (1968), Simulation Games in Learning. Beverly Hills, CA: Sage Publications. Bredemeier, M. E. (1978), Providing Referents For Sociological Concepts: Simulation Gaming, Teaching Sociology, 5, 409-422 Bredemeier, M. E. ve Greenblat C. S. (1981), The Educational Effectiveness of Simulation Games: A Synthesis of Findings, Simulation & Games, 12,307-332. Crookall, D. ve Oxford, R. L. (1990-a), Linking Language Learning and Simulation/Gaming, In D. Crookall & R. L. Oxford (Eds.), Simulation, Gaming, and Language Learning (3-24), New York: Newbury House Crookall, D ve Oxford, R. L. (1990-b), The Island Game., In D. Crookall ve R. L. Oxford (Eds.), Simulation, Gaming, and Language Learning (251-259), New York: Newbury House Crookall, D ve Arai, K. (1995), Simulation and Gaming Across Disciplines And Cultures: ISAGA at a Watershed, Thousand Oaks, CA: Sage, 1995. Crookall, D ve Saunders, D. (1989), Communication and Simulation: From two Fields to One Theme, Clevedon, England: Multilingual Matters, Ltd. Cumming, M.G. ve Genzel, R. B. (1990), Simulation/Game Design and Adaptation. In D. Crookall & R. L. Oxford (Eds.), Simulation, Gaming, and Language Learning (67-72). New York: Newbury House. Dorn, D. S. (1989), Simulation Games: One More Tool On the Pedagogical Shelf , Teaching Sociology,17,1-18 Greenblat, C. S. & Duke, R. D. (1981), Principles and practices of gaming simulation. Beverly Hills, CA: Sage Publications. Greenblat, C. S. (1988), Designing Games and Simulations: An Illustrated Handbook, Newbury Park, CA: Sage Publications. Inbar, M ve Stoll, C. S. (1972), Simulation and Gaming in Social Science. New York: The Free Press. Ladousse, G. P. (1987), Role Play, Oxford: Oxford University Press. Scarcella, R ve Oxford, R. L. (1992), The Tapestry of Language Learning, Boston: Heinle and Heinle.

565

566

TASARIM VE TASARIM ETM

Moda ve Tekstil Tasarm

567

TEKSTL YZEY TASARIMI VE ETM PROGRAMLARININ NCELENMES

Do. Aysen SOYSALDI, Dr. Zeynep BALKANAL Gazi niversitesi, Mesleki Eitim Fakltesi El Sanatlar Eitimi Blm, Tekstil Dokuma rg Eitimi Anabilim Dal, ANKARA asoysalster@gmail.com, zbalkanal@gmail.com

Gnmzde, gelimi lkeler tekstil sektrnde sradan rn snfn baka lkelere brakarak bilgiye, teknolojiye, yaratcla dayal ok ilevli akll kumalar, tasarm ve marka, modaya ynelik albenili kumalar, eko-tekstil rnleri, dokusuz yzey teknolojileri, tekstilde nano-teknoloji uygulamalar, teknik tekstiller gibi konularda faaliyetlerini younlatrmlardr. Tekstil, lkemizin en birikimli ve gl sanayisi olup, tm olumsuzluklara karn hl ekonominin lokomotifi durumundadr. Bu durumda, tekstil sektr dnya pazarlarndaki payn korumak ve gelitirmek iin nitelikli ve katma deeri yksek rnler retebilecek ekilde yeniden yaplanmaldr (Tarakcolu, 2004). Trk tekstil sektrnn yeniden yaplanmas, dnyadaki ihtiya alanlarna cevap verecek rnlere ynelik kendi tasarmlarn retme zerine kurgulanmaldr. Trkiyede zemin, ev, demelik ve giyimlik tekstil rnlerini olduka ileri dzeyde tasarlayan, reten ve marka olan firmalarn baars kendi tasarmlarn retmelerine baldr. Marka olamayan ve dnyaca nl markalara fason retim yapan firmalarnn global ekonomik krizden etkilenerek kapand da bilinmektedir. Marka olmann belirli artlar vardr. Ancak markay yaatabilmenin ilk art yenilik yoluyla fark yaratmak ve rn kalitesini artrmaktr. Fark yaratmak ise yalnz ve ancak tasarmla yaplabilir. Katma deer yaratma sreci olan tasarm rnle kullanc arasndaki her trl grsel, fiziksel, ilevsel ve psikolojik etkisinin rn gelitirme srecinde kurgulanmas olarak tanmlayabiliriz. Tasarm yenilik ve yaratclk yoluyla, rnden reticinin kr ve kullancnn fayda beklentilerini karlamay mmkn klar. Bugn Trk tekstil sanayisi tasarma muhtatr. Bu aratrma erevesinde yurt ii ve yurt dnda baz nde gelen niversitelerde lisans eitimi veren Tekstil ve Moda Tasarm ile Tekstil Tasarm ve retimi ile ilgili blmlerin programlar incelenmitir. Trkiyede tekstil eitimi verilen toplam 21 niversiteden 13nde Tekstil ve Moda Tasarm, 4nde Tekstil Tasarm, 4nde Moda Tasarm, 1inde Tekstil Sanatlar ve 1inde Tekstil Gelitirme ve Pazarlama ad altnda eitim programlar bulunmaktadr (Bkz. Tablo 1). Tablo 1. Trkiyedeki Tekstil ve Moda Tasarm Lisans Program rnekleri
Tekstil Gelitirme ve Pazarlama X 1 Tekstil ve Moda Tasarm Blm Tekstil Sanatlar X 1 Tekstil Tasarm X X X X X X X X X X X X X X 13 X X X 4 Moda Tasarm X X X X 4

NVERSTE-FAKLTE

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

Gazi niversitesi Sanat ve Tasarm Fakltesi Marmara niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Hali niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi stanbul Teknik niversitesi Tekstil Tasarm Fakltesi Yeditepe niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Akdeniz niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi anakkale On Sekiz Mart niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Mersin niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Sleyman Demirel niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Yznc Yl niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Atlm niversitesi Gzel Sanatlar, Tasarm ve Mimarlk Fak. Beykent niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi stanbul Ticaret niversitesi Mhendislik ve Tasarm Fakltesi Okan niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Ik niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Aydn niversitesi Arel niversitesi zmir Ekonomi niversitesi Gzel Sanatlar Tasarm Fakltesi Anadolu niversitesi Endstriyel Sanatlar Yksekokulu Toplam

568

Yurt dnda tekstil eitimi veren toplam 21 niversiteden 4nde, Textile and Fashion Design, 6snda Textile Design, 9unda Fashion Design, 1inde Fashion Textiles, 1inde Textile Technology, 1inde Textiles and Clothing ad altnda eitim programlar bulunmaktadr (Bkz. Tablo 2). Tablo 2. Yurtd niversitelerinde Tekstil ve Moda Tasarm Program rnekleri
Textile and Fashion Design Textiles and Clothing X X X X X X X 9 1

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

Syracuse University (ABD) California College of the Arts (ABD) Rmt Unversty (Australia) London Metropolitan University (United Kingdom) Philadelphia University (ABD) Miami International University Of Art &Design (ABD) Bath Spa University (United Kingdom) Gift University (Pakistan) North Carolina State University (ABD) University of Vigo (Spain) Iowa State University (ABD) Birmingham City University (United Kingdom) The University of Art and Design Helsinki (TaiK) (Finland) Litvanya Kaunas College (Litvanya) Pratt Institute School of Art and Design (ABD) Parsons New School For Design (ABD) NABA-Nuova Accademia di Belle Arti Bachelor of Arts Fashion Design 3 yl (Italy) Australian National Universty, School of Art Textiles NSCAD University, Bachelor of Fine Arts, Major in Textiles (Canada) University Wales. Accademia Italiana (taly) Polimoda International Institute Fashion Design Marketing (taly) Toplam

X X X X X X X X X X X

Fashion Design

Textile Design

UNIVERSITY

X X 4 6

Trkiyede Tekstil ve Moda Tasarm alannda 4 yllk lisans eitimi veren en kkl niversitelerin program ieriklerine bakldnda; Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Tekstil ve Moda Tasarm Blm; Dokuma Tasarm, Bask Tasarm ve Giysi Tasarm sanat dallarndan olumaktadr. renciler drt yllk lisans eitimi sresince, dokuma, bask ve giysi tasarm disiplinlerini paralel olarak almaktadrlar. Eitim programnda bu tekstil ve moda tasarm daln sanatsal, kltrel, mesleksel ve teknik ynden besleyen, tamamlayan dersler yannda, sektr stajlar, diploma projelerinin deerlendirilmesi sonucunda mezun olurlar (http://www.msgsu.edu.tr/msu/pages/78.aspx, 20.10.2010). Marmara niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesinde 1983 ylndan itibaren eitim veren bugnk Tekstil Sanatlar Blm program; Dokuma, Bask, Giyim tasarm sanat dallarnda egdml alabilen ve lisans ikinci snftan uzmanlamaya balayan tasarmclar yetitirmektedir. 1. ve 2.yaryllarda Temel Sanat Eitimi ve eitli meslee giri dersleri alan renciler, 3. yaryln banda Dokuma, Bask, Giyim tasarm sanat dallarndaki programdan birini seer ve setikleri bu dalda 8. yaryln sonuna kadar, gereken teknoloji ve tasarm derslerini alrlar. Staj zorunluluu ve bir diploma projesini kabulnden sonra mezun olurlar. Dokuma Sanat Dal: Dokuma sanat dalnda, eitli armrl, jakarl dokuma teknikleri ile rme tekniklerini ieren sanat ve tasarm almalar yaplr. Bask Sanat Dal: Bask sanat dalnda, kalp basmaclktan batie, ablon bask ya kadar eitli tekniklerin uygulanabildii, biri el sanatlar, dieri de endstriyel bask atlyesi olmak zere iki atlyede almalar yaplmaktadr. Giyim Sanat Dal: Giyim sanat dalnn eitim programnda, hem sanat ve tasarm dersleri hem de kalplama, serileme gibi teknik dersler grlmektedir. Bu daln atlyesinde, rencilerin kendi tasarmlarn uygulayabilecekleri eitli donanm bulunmaktadr. Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesinde Tekstil ve Moda Tasarm Blm 1977-1978 Akademik ylnda, tasarm alannda lisans derecesine edeer drt yllk niversite eitimi vermek amacyla kurulmutur. lk iki yl genel tasarm, sanatsal ve teknik dersler ve temel mesleki bilgileri iermekte, nc ve drdnc yllarda rencinin aratrma alanna gre proje younluklu eitim
569

Textile Technology X 1

Fashion Textiles

verilmektedir. Ortak zorunlu dersler dnda Bask Tasarm, Dokuma Tasarm, Moda Aksesuar Tasarm, Moda Giyim Tasarm olarak 4 farkl programdan birini seen renciler o alann derslerini almaktadr. rencilerin mezuniyet projelerinin bir iletmeyle ibirlii halinde yaplmas tercih edilmektedir. Bask Tasarm; Kuma, ev tekstilleri ve dekoratif elementlerdeki geleneksel ve ada tekniklere ait bask sreleriyle ilgili tasarm yntemlerinin yan sra 2 boyutludan boyutluya sanatsal alma retilir. eitli stil ve tekniklerde el ve dijital basklar allr. Dokuma Tasarm; Temel dokumann esas, materyaller, dokuma teknikleri, dokuma tezgahlar ve kompozisyon yntemleri hem el dokumacl hem dijital CAD-CAM programlarnda tantlr. Katl dokumalar, yksek teknolojik tekstiller, ev tekstilleri, kuma, dekoratif tekstiller, 2 ve 3 boyutlu kark almalar da retilmektedir. Moda Aksesuar Tasarm; Moda aksesuar tasarm moda deri ve tak rnlerinin fonksiyonel ve estetik tasarmn ve retimini kapsamaktadr. Ayakkablar, antalar, kemer, gne gzlkleri ve saatler gibi deri ve metal dersleri ve kavramsal projeler retilmektedir. El ile izim, boyutlu izim, bilgisayarl tasarm retilir. Moda Giyim Tasarm; Moda Giyim Tasarm Program, Trk Tekstil ve Giyim Endstrisinin profesyonel moda tasarmcs ihtiyalarn karlamak zere kurulmutur. renciler bilgisayar destekli tasarm ve retimi renirler. Son snfa gelen renciler bayan giyimi, erkek giyimi, ocuk giyimi, i giyim, abiye giyim gibi setikleri alanlardan birinde uzmanlarlar. Moda tasarm I, II, III, bilgisayar destekli moda tasarm drapaj, moda grafii prezentasyon, kuma bilgisi, dikim ve kolleksiyon hazrlama balca derslerden bazlardr. stanbul Teknik niversitesi, Tekstil Teknolojileri ve Tasarm Fakltesinde blm bulunmaktadr. Bunlar; Tekstil Mhendislii Program Moda Tasarm Program Tekstil Gelitirme ve Pazarlama Program Tekstil Gelitirme ve Pazarlama Blmnn eitim, retim ve Ar-Ge faaliyetleri stanbul Teknik niversitesi Rektrl ile New York Devlet niversitesi (SUNY) bnyesindeki Fashion Institute of Technology (FIT, New York) arasnda oluturulan ibirlii erevesinde gerekletirilmektedir. Program kapsamnda ncelikle Tekstil Teknolojisi ve Bilimleri ile ilgili olarak elyaf, iplik, dokuma ve rme kuma, nonwoven, boya, bask, terbiye teknolojileri ve rnleri ile ilgili teorik ve uygulamal dersler yer almaktadr. Temel teknolojik bilgilendirme ile beraber uluslararas pazarlar, tekstil rnlerinin pazarlama teknikleri, ekonomi ve finansal konularda bilgi aktarm gerekletirilmektedir. Moda Tasarm Blm eitim, retim ve Ar-Ge faaliyetleri stanbul Teknik niversitesi Rektrl ile New York Devlet niversitesi (SUNY) bnyesindeki Fashion Institute of Technology (FIT, New York) arasnda oluturulan ibirlii erevesinde gerekletirilmektedir. Program kapsamnda, ncelikle, giysi tasarm ile ilgili olarak drapaj (kuman giysi konumundaki grn), diki teknikleri, kalp hazrlama ve sanatsal ierikli teorik ve uygulamal dersler yer almaktadr. Ayrca, bilgisayar teknolojisi kullanlarak tasarm yapabilme becerisi eitli bilgisayar programlar yardmyla kazandrlmaktadr. zmir Ekonomi niversitesi Moda Tasarm Blm; tasarm fikrinden, pazar ve trend aratrmasna, yaratc rn zmlemelerine, ada kalp ve dikim tekniklerine ve sunum biimlerine uzanan tasarm srecini gerekletiren moda tasarmclar ve bu srecin finans, datm, pazarlama, sat ve iletiim aamalarn yrten moda iletmecilerini sektre kazandrmay amalar. rencilere ilk iki yl ayn at altnda bir moda projesi gerekletirmeye ynelik teknik, kltrel ve yaratc donanm kazandrarak, nc yldan itibaren moda tasarm ve moda iletmecilii alanlarnda uzmanlaan bir eitim yapsn uygular. Beykent niversitesi Tekstil ve Moda Tasarm Blm; Tekstil ve moda tasarm eitimi almak isteyen renciler tasarm eitimi ile birlikte retim yntemleri eitimi alrlar. Programn dokuma, rme, bask, giyim tasarm ve teknolojisi, atlyelerde kuramsal bilgiler nda uygulamal almalar ile verilir. Tekstil endstrisi destekli proje ve staj almalar rencilere eitim srasnda tekstil
570

endstrisini tanma olana salar. rencilere dokuma, rme, bask ve konfeksiyon alanlarnda bilgisayar programlarn kullanabilmelerini salamak iin en gelimi bilgisayar programlar eitimi de verilir. Bu blme Beykent niversitesi zel yetenek snav ile renci alnmaktadr. Blmn eitim dili Trke olup hazrlk eitimi istee baldr. Gazi niversitesi, Sanat ve Tasarm Fakltesinde Tekstil Tasarm ve retimi ve Moda Tasarm blmleri 2010-2011 akademik ylnda retime balamtr. 3/2 orannda meslek liselerinin ilgili blm mezunlarndan, 3/1 orannda ise yetenek snav ile renci almaktadr. Trk tekstil sanayinin yzey tasarm ve giysi tasarm alanlarnda alacak vasfl tasarmclara ihtiyac olduu dnlerek iki ayr blm olarak almtr. Tekstil Tasarm ve retimi blm dokuma, rme, bask yzey tasarmcs, Moda Tasarm blm ise kiiye zel tasarm (butik tasarm) ve hazr giyim tasarmcs yetitirmeyi hedeflemektedir. Ayrca renciler eitim formasyonu aldklar takdirde Tekstil Tasarm ve Moda Tasarm retmenlii yapabileceklerdir. Tekstil Tasarm ve retimi Blm retim programnda renciler 1. ve 2. snfta ortak temel tekstil meslek ve YK derslerini alr. 3. snftan itibaren setii uzmanlk alan olan dokuma, rme, bask yzey tasarm veya geleneksel tekstil tasarmnda %25 orannda seimlik dersler alr. Ayrca tekstil iletmeciliini destekleyici yan alanlardan da semeli dersler alarak, sanayi staj ve mezuniyet projesi ile eitimini tamamlar (Tablo 3).Tasarm, , Moda Tasarm Program; ilk iki yldaki temel alan dersleri alan renciler Kiiye zel Tasarm ve Hazr Giyim olarak setikleri uzmanlk alanlarnda %25 orannda seimlik derslerle desteklenmektedirler. Endstri iin tasarmc yetitirecek olan Moda Tasarm Programnn yrtlecei blmde bilgisayar destekli moda ve kalp tasarm uygulamalarnn gerekletirilmesine olanak veren 30 rencinin ayn anda eitim alabilecei adet bilgisayar laboratuar bulunmaktadr. Bu laboratuarlarda bulunan Lectra Modaris, Primavision, Assyst lisansl yazlmlar ile kalp hazrlama, model uygulama, serileme, tasarmlar 3D modelleme, boyama, desenleme gibi temel giysi ve kalp tasarm uygulamalar bilgisayar ortamnda yaplabilecektir. Giysi retimi iin gerekli olan retim ortam teknolojilerini tanyarak ve kullanma becerisine sahip olarak yetiebileceklerdir (Tablo 4). Gazi niversitesinde iki ayr blm olarak alan programlarn benzeri Philadelphia niversitesinde tespit edilmi ve rnek program olarak ekte sunulmutur (Tablo 5-6). Sonu olarak; Trkiyede bu alanda eitim veren programlarn ieriine baklrsa; yksek retimde ounlukla Tekstil ve Moda Tasarm Blm tek program olarak eitim vermektedir. Tabii ki bu alanlar birbiriye ilikilidir. Ancak tek programda yeterli dzeyde, hem tekstil yzey tasarm, hem de giysi tasarm eitimi alm profesyonel tasarmc yetitirildiini sylemenin ok doru olmad bir gerektir. Gelimi lkelerdeki lisans eitimi veren birok okulda Tekstil Tasarm ve Moda Tasarm alanlarnda iki farkl blm olarak eitim verildii gzlenmektedir. Trk tekstil sektr tekstil yzey tasarm ve giysi (moda) tasarm alannda kuramsal bilgi ve uygulama becerisi ile donatlm elemanlara ihtiya duymaktadr. Tekstil Tasarm programlar dokuma, rme, dokusuz ve bask yzey tasarm alannda hem geleneksel Trk tekstil sanatlar konusunda birikimi olan, hem de gnn moda trendlerini takip eden hatta trend yaratan tasarmclar yetitirmelidir. Ayrca tekstil yzey tasarmlarnda zemin (hal, kilim vb.), jakarl, armrl dokuma, rme ve baskl yzey tekstiller iin tasarm yazlmlar kullanlmaktadr. Bu yazlmlar bilinli kullanan, yeni yazlmlar reten ve retime hz kazandran elemanlar yetitirmeyi amalayan tekstil yzey tasarm eitim programlar ve fiziki eitim ortamlar gereklidir. Bu balamda hem tekstil (yzey) tasarm hem de moda (giysi) tasarm eitim programlarnda teknolojik gelimelerden yararlanan ve teknoloji gelitiren yaratc fikir reten eitim ortamlar oluturulmaldr. Tekstil tasarm kendine zg ilemleri, yntemleri, teknolojileri, mesleki terminolojisi ve sre ilikileri ile zgn bir uzmanlk alandr. Bu alanda Trk yksek retimi bu konuda yeni programlar amaya almaktadr. niversitelerdeki Tekstil ve Moda Tasarm blmleri parmakla gsterilecek kadar azdr. Son birka yl iinde alan Tekstil Tasarm blmlerinin de yetimi retim yesi ve fiziki donanma ihtiyac vardr. Ayrca T Endstriyel Tasarm Blm retim yesi Prof. Dr Alpay Erin endstriyel tasarm iin
571

syledii gibi (Er, 2005: 10), eer tasarm Trk tekstil sektrnn milli meselesi olarak ele alacak olursak tekstilin her aamasnda tasarlamak zorunluluu vardr. Ancak gnmz lisans eitimindeki Tekstil ve Moda Tasarm programlar yeterli uzmanlama alanlarnda eitim verememektedir. Tekstil sektrne baarl tasarmclar yetitirmek iin n lisans ve lisans programlarnda retim alanlarna gre uzmanlk eitimi vermek gerekmektedir. Bu anlamda temel eitim alan olmaldr. 1- Lif ve iplik tasarm; doal, yapay, sentetik ve modifiye elyaf retimi ile ring, open end, kamgarn, trayngarn ve fantezi iplik tasarm, 2- Yzey tasarm; zemin, ev, demelik ve giyimlik tekstil yzeyi alanlarnda dokuma, rme, dokusuz ve baskl kumalarn yap, desen, renk, boya, bask, terbiye ve koleksiyon hazrlama aamalarnn tasarm, 3- Giysi tasarm; bayan giyimi, erkek giyimi, ocuk giyimi, i giyim, abiye giyim gibi alanlarda kuma bilgisi, drapaj, moda grafii (sitilist, modelist) dikim, koleksiyon hazrlama ve prezentasyon, aamalarnn tasarm olarak ifade edilebilir. Bu temel alanlar iinde zel uzmanlk alanlar da oluturulmaldr. Tablo 3. Gazi niversitesi Sanat ve Tasarm Fakltesi Tekstil Tasarm ve retimi Blm Dersleri (Tablo, http://www.stf.gazi.edu.tr/bolumler/Tekstil/dersler.php adresinden yararlanlarak oluturulmutur).
I. YARIYIL KODU TDL 101 YAD-NG 101 TAR 101 ENF 101 TT 101 GSA 101 STA 103 TT 103 TT 105 III. YARIYIL KODU L 201 STA 201 YAD-NG 201 TT 203 TT 207 TT 209 TT 211 TT 213 TT 215 TTU 217 V. YARIYIL KODU TT 301 TT 303 TT 305 TT 307 VII. YARIYIL KODU ADI Trk Dili-I Yabanc Dil I Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi-I Temel Bilgi Teknolojisi Kullanm Yntembilim Temel Tasarm-l Trk Kltr Tarihi Trk Ssleme Motifleri Lif Teknolojisi ADI Genel letme Sanat Felsefesi Yabanc Dil III Tekstil Kimyas Bilgisayar Destekli Tasarma Giri Tekstilde Tasarm Yntemleri Geleneksel Tekstiller-II Dokusuz Yzey Uygulamalar Temel Dikim Teknikleri Tekstil Makinalar-I ADI Mesleki Yabanc Dil Bask Tasarm rme Uygulamalar-II Dokuma Teknolojisi -II Semeli Alan Dersi I Semeli Dersi I Semeli Dersi -II ADI Sektr Deneyimi II. YARIYIL KODU TDL 102 YAD-NG 102 TAR 102 ENF 102 GSA 102 TT 102 TT 104 TT 106 GSA 104 IV. YARIYIL KODU STA 202 YAD-NG 202 TT 204 TT 206 TT 208 TT 210 TT 212 TT 214 TT 216 VI. YARIYIL KODU TT 302 TT 304 TT 306 TT 308 VIII. YARIYIL KODU L 402 L 404 TT 402 TT 404 ADI Trk Dili-II Yabanc Dil II Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi-II Temel Bilgisayar Bilimleri Temel Tasarm-II Geleneksel Tekstiller-I Tekstil Tarihi plik Teknolojisi Teknik izim ADI konografi ve Semboller Yabanc Dil IV Bilgisayar Destekli Desen Tasarm Trk Kuma Sanat Tekstil Makinalar-II Terbiye Teknolojisi Dokuma Teknolojisi -I rme Uygulamalar I Geleneksel Bask Teknikleri ADI Tekstilde Mesleki Analiz Alan Aratrma Teknikleri Kuma Analizi Tekstilde Konservasyon ve Restorasyon Semeli Alan Dersi II Semeli Dersi III Semeli Dersi -IV ADI retim Maliyet Hesaplama Pazarlama Tekstilde Kalite Kontrol Dosya Hazrlama ve Proje Sunumu Semeli Alan Dersi III Semeli Dersi V Semeli Dersi -VI

Gazi niversitesi Sanat ve Tasarm Fakltesi Tekstil Tasarm ve retimi Blm Semeli Dersleri
Dokuma Kuma Tasarm Semeli Alan Dersleri Kodu Ad DOK 001 El Dokumacl ve Uygulama DOK 002 Hal Desen Tasarm DOK 003 Dar dokumalar ve Uygulama DOK 004 Jakarl Kuma Desen Tasarm DOK 005 Deneysel Dokuma Atlyesi-I DOK 006 Deneysel Dokuma Atlyesi-II DOK 007 Bilgisayar Destekli Dokuma Tasarm Bask Desen Tasarm Semeli Alan Dersleri Kodu Ad BDT 001 Geleneksel Bask Uygulamalar BDT 002 Bask Tasarm ve Uygulama BDT 003 Ev Tekstili Koleksiyon Tasarm BDT 004 Deneysel Bask Atlyesi-I BDT 005 Deneysel Bask Atlyesi-II BDT 006 Bask Tasarm Atlyesi-III BDT 007 Bilgisayar Destekli Bask Tasarm Uygulamal Semeli Dersler Kodu Ad ELS 011 Aksesuar Tasarm TT 012 Tekstilde Desen Restitsyon ve Rprodksiyonu TT 013 Doal Boya Atlyesi ELS 014 Endstriyel Nak Tasarm rme Kuma Tasarm Semeli Alan Dersleri Kodu Ad RM 001 Geleneksel rg Teknikleri RM 002 Bitkisel rclk RM 003 rme Kuma Analizi RM 004 Triko Koleksiyon RM 005 Deneysel rme Atlyesi-I RM 006 Deneysel rme Atlyesi-II ORM 007 Bilgisayar Destekli rme Tasarm Geleneksel Yzey Tasarm Semeli Alan Dersleri Kodu Ad GYT 001 Anadolu Kuma Dokumacl GYT 002 El rme Tasarm ve Uygulama GYT 003 El Halcl GYT 004 Hal Kilim Desen Tasarm GYT 005 Kee Sanat ve Uygulamalar GYT 006 Mekikli Dokuma Tasarm ve Uygulama GYT 007 Kirkitli Dz Dokuma Tasarm ve Uygulama Teorik Semeli Dersler Kodu Ad L 022 Giriimcilik H 023 ve Tasarm Hukuku L 024 ve Zaman Etd L 025 letme Ynetimi

572

GRA015 TT 016 TT 017 TT 018 ELS 019 TT 020 TT 021

Fotoraflk Mekn, Dekorasyon Tekstilleri Tasarm Kee Tasarm ve Uygulamalar Tekstilde Ebru Uygulamalar Deneysel Nak Atyesi Fiziksel Tekstil Muayene Metotlar Tekstil Bitim lemleri

TT 026 TT 027 TT 028 TT029 STA030 GSA131

Teknik Tekstiller Tekstilde Moda Akmlar ve Trend Analizi retim Organizasyon ve Planlama Trk Hal Sanat Tarihi Uygarlk Tarihi Grsel Alglama

Tablo 4. Gazi niversitesi Sanat ve Tasarm Fakltesi Moda Tasarm Blm Dersleri(Tablo, http:// www.stf.gazi.edu.tr/bolumler/Moda/dersler.php adresinden yararlanlarak oluturulmutur).
I. YARIYIL KODU ENF 101 YAD-NG 101 TDL 101 TAR 101 MOD 101 MOD 103 MOD 105 MOD 107 III. YARIYIL KODU YAD-NG 201 MOD 201 MOD 203 MOD 205 MOD 207 MOD 209 V. YARIYIL KODU MOD 301 MOD 303 MOD 305 MOD 309 MOD 311 VII. YARIYIL KODU MOD 401 MOD 403 MOD 405 MOD 407 MOD 409 ADI Temel Bilgisayar I Yabanc Dil I Trk Dili Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Kalp Tasarm I Model Tasarm I Temel Tasarm I Figr izimi ADI Yabanc Dil III Kalp Tasarm III Moda Atlyesi I Drapaj I Moda Resmi I Kuma Yap Bilgisi Semeli I Semeli II ADI Kalp Tasarm V Moda Atlyesi III Bilgisayar Destekli Kalp Hazrlama Moda Pazarlama Aratrma Teknikleri Semeli V Semeli VI Semeli VII ADI Deneysel Tasarm Koleksiyon Hazrlama I Kalp Tasarm VI Bilgisayar Destekli Model Tasarm yeri Eitiminin Deerlendirilmesi Semeli VIII Semeli IX Semeli X II. YARIYIL KODU ENF 108 YAD-NG 102 TDL 102 TAR 102 MOD 102 MOD 104 MOD 106 MOD 108 IV. YARIYIL KODU YAD-NG 202 MOD 202 MOD 204 MOD 206 MOD 208 MOD 210 VI. YARIYIL KODU MOD 302 ADI Temel Bilgisayar II Yabanc Dil II Trk Dili Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Kalp Tasarm II Model Tasarm II Temel Tasarm II Tekstil ve Malzeme Bilgisi I ADI Yabanc Dil IV Kalp Tasarm IV Moda Atlyesi II Drapaj II Moda Tarihi Moda Resmi II Semeli III Semeli IV ADI yeri Eitimi

VIII. YARIYIL KODU MOD 402 MOD 404

ADI Bitirme Projesi Koleksiyon Hazrlama II Semeli XI Semeli XII Semeli XIII

Gazi niversitesi Sanat ve Tasarm Fakltesi ModaTasarm Blm Semeli Dersleri

Uygulamal Semeli Dersler Kodu Ad MOD 501 Kostm Tasarm MOD 502 Tekstil Yzey Tasarm MOD 503 Sa ve Makyaj Tasarm MOD 504 Kolaj MOD 505 Vitrin Tasarm MOD 506 Katalog Hazrlama MOD 507 Web Tasarm MOD 508 Moda Fotorafl MOD 509 Aksesuar Tasarm MOD 510 Bilgisayar Destekli Model MOD 511 Bask Teknikleri MOD 512 Moda llstrasyonu MOD 513 Model Tasarm MOD 514 Ayakkab ve anta Tasarm Diploma Eki Verilecek Blm Dersleri Kiiye zel Tasarm Semeli Dersleri Uygulamal Dersler KOT 501 zel Diki Teknikleri KOT 502 Abiye Giysi Tasarm KOT 503 Gelinlik Tasarm KOT 504 Sahne Sanatlar Kostm Tasarm KOT 505 Prova Teknikleri KOT 506 zellikli Bedenler in Giysi Tasarm KOT 507 Giysi Restorasyonu KOT 508 zellikli Bedenler in Kalp Tasarm KOT 509 zel Amal Giysi Tasarm KOT 510 Ssleme Teknikleri KOT 511 Boyutlu Kalp Tasarm Hazr Giyim Semeli Dersler Uygulamal Dersler HZG 501 rme Giysi retimi HZG 502 Teknik izim HZG 503 Serileme HZG 504 Ev Tekstili HZG 505 retim Kalb Hazrlama HZG 506 Erkek Giysi retimi HZG 507 Hazr Giyim retimi I HZG 508 Bilgisayar Destekli Kalp HZG 509 Hazr Giyim retimi II HZG 510 Giyim retimi HZG 511 ocuk Giysi retimi HZG 512 Kalp Hazrlama Teknikleri Teorik Semeli Dersler Kodu Ad MOD 601 Trk Giyim Tarihi MOD 602 Moda Sosyolojisi MOD 603 Mitoloji MOD 604 ada Moda Akmlar MOD 605 Sanat Tarihi MOD 606 Estetik MOD 607 Moda Marka Ynetimi MOD 608 Sunum Teknikleri MOD 609 letiim MOD 610 Mesleki Yabanc Dil MOD 611 Trend Analizi MOD 612 Moda Teorisi MOD 613 Moda Koreografisi MOD 614 Defile Organizasyonu Diploma Eki Verilecek Blm Dersleri Kiiye zel Tasarm Semeli Dersleri Teorik Dersler KOT 601 Giriimcilik KOT 602 Etkili Konuma KOT 603 Halkla likiler KOT 604 Kuma ve Malzeme Bilgisi KOT 605 Tketici Davran KOT 606 Makine Teknolojisi KOT 607 Genel letme KOT 608 Kltr Tarihi KOT 609 Hukuku KOT 610 Pazar Aratrmas KOT 611 ada Sanat Akmlar Hazr Giyim Semeli Dersler Teorik Dersler HZG 601 Konfeksiyon Bilgisi HZG 602 ve Zaman Etd HZG 603 retim Planlama HZG 604 Kalite Ynetimi HZG 605 Stok Ynetimi ve Sevkyat HZG 606 Tekstil Teknolojisi HZG 607 Genel Pazarlama HZG 608 Ynetim-Organizasyon HZG 609 Giysi Ergonomisi HZG 610 retimde Maliyet Hesaplar HZG 611 Konfeksiyon Malzeme Bilgisi HZG 612 Hazr Giyim Teknolojisi

573

Tablo 5. Philadelphia niversitesi Tekstil Tasarm Lisans Program (Tablo, http://www.philau. edu/textiledesign/home.html adresinden yararlanlarak oluturulmutur).
Year 1 Year 2 College Studies College Studies Writing Seminar I Arts and Culture: History of Western Art I Historical Understanding I Social Sciences I Quantitative Reasoning I + II Writing Seminar II Finite Math + Introduction to Calculus or Science I Pre-Calculus + Introduction to Calculus Design Core or Pre-Calculus + Calculus I or Computer-Aided Design Calculus I + Calculus II Design Foundation III Design Core History of Western Art (Spring) Design Foundations I (Fall) Textile Core Design Foundations II (Spring) Weaving I Drawing I Knit Design Studio I Adv Drawing: Mat & Techniques (Spring) Weave Design Studio I Textile Core Textile Design Research Survey of Textiles (Fall) Knitting I Year 3 College Studies Science III: General Chemistry Humanities I Junior Seminar Language or Area Studies I Language or Area Studies II Textile Core Weaving II (Spring) Knitting II (Fall) Print Design I (Fall) Print I or Textile Printing Technology History of Textile and Costumes Year 4 College Studies Contemporary Perspectives Junior Seminar Textile Core Dyeing & Finishing Textile Materials Textile Design Senior Seminar Designated Textile Design Electives Designated Textile Design Elective Designated Textile Design Elective Textile Design Senior Seminar Business Elective Free Elective Free Elective Free Elective

Tablo 6. Philadelphia niversitesi Moda Tasarm Lisans Program (Tablo, http://www.philau.edu/ FashionDesign/curriculum.htm adresinden yararlanlarak oluturulmutur).
Year 1 Year 2 Year 3 College Studies College Studies College Studies Writing Seminar I Science I + II (Fall/Spring) Humanities I Historical Understanding I Social Sciences I Junior Seminar Arts and Culture: History of Western Art Writing Seminar II (WRTG-215 recommended) Language or Area Studies I Quantitative Reasoning I + II Design Core Language or Area Studies II Finite Math + Introduction to Calculus or Design Foundations III (Fall) Design Core Pre-Calculus + Introduction to Calculus M a j o r C o r e Fashion Design Problem Solving (Spring) or Pre-Calculus + Calculus I or Fashion Figure Drawing (Fall) History of Textiles and Costumes (Fall) Calculus I + Calculus II Design Core Design Foundations I (Fall) Design Foundations II (Spring) History of Western Art II M a j o r Core Drawing I (Fall) Drawing II (Spring) Garmet Structures (Fall) Flat Pattern and Construction (Spring) CAD for Fashion Design (Spring) Survey of the Textile Industry Major Core Draping and Construction (Fall) Fashion Design (Fall) Advanced Patternmaking (Spring) Designated Elective Year 4 College Studies Contemporary Perspectives Junior Seminar Major Core Apparel CAD/CAM Apparel Fabric Performance (Fall) Seminar: Textile/Apparel Industry Issues Apparel Merchandising Management (Spring) Collection Development I (Fall) Collection Development II (Spring) Free Elective Free Elective Free Elective Free Elective

KAYNAKLAR Er, Alpay., (2005). Milli Mesele Olarak Endstriyel Tasarm, Radikal Gazetesi Tasarm Eki, 13 Eyll. Tarakcolu, Ik., (2004). Tekstil Sanayii Gelecekte Nerede retecek?, 10. Uluslararas Tekstil ve Hazr Giyim Sempozyumu, zmir. http://www.stf.gazi.edu.tr, 20.10.2010 http://www.msgsu.edu.tr/msu/pages/78.aspx, 20.10.2010 http://www.ieu.edu.tr, 20.10.2010 http://www.philau.edu/textiledesign/home.html, 20.10.2010 http://www.philau.edu/FashionDesign/curriculum.htm, 20.10.2010 http://www.tekstil.itu.edu.tr, 21.10.2010 http://www.beykent.edu.tr, 21.10.2010

574

DOKUMA KUMA TASARIMINDA YARATICILIK

Ar. Gr. Havva HALAEL ukurova niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Tekstil Tasarm Blm, ADANA hhalaceli@yahoo.com

YARATICILIK Yaratclk tarih ncesi dnemlerden gnmze kadar insann bilim, sanat, dn hayatnda ortaya koyduu yenilikler, sorunlara farkl alardan zm getirme, bulu yapma, deneylere ak olma, bir nceki deneyimi ama ve olaandn olaan klma abalar olarak tanmlanabilir. inde yenilii, zgnl, bilinli bir abay, heyecan ve cesareti barndrr. Yaratclk yeni fikirlere gtrr, ncelikle bu yeniliin saptanmas gerekir. Yeni demek, yoktan var olmu demek deil, ou kez ya bilinen fikirlerin bileimi veya eski bir fikrin yeni bir ereve iinde deerlendirilmesidir. (Bessis ve Jaqui,1997: 25). Yaratc bir birey ise cesur, ilgi alanlar eitli, kukucu, estetik yarg iinde olma, cokulu, nsezili, retken olma zelliklerine sahiptir (ellek, 2007). Dokuma kuma tasarmnda kuman kullanm yerinin belirlenmesinin ardndan mevcut olan tasarmlardan farkl ve yeni bir tasarm yaratmak renk, desen, doku, tutum gibi grsel ve dokunsal estetik zellikler yannda teknolojik imkanlardan faydalanarak yeni ilevsel zellikler (nefes alma, yanmazlk, parfml) kazandrma eklinde gerekletirilebilir. Dokuma kuma tasarmnda yaratclk, mitolojide Arachne ve Athena arasnda geen yara kadar uzanmaktadr. El sanatlar tanras Athena, dokumay byleyici bir sanat formuna getiren Arachnenin kendisini retici olarak kabul etmemesi zerine dzenledii yar sonras Arachneyi yenik sayar ve onu bir rmcee dntrerek cezalandrr (Kruger, 2001:66). Mitolojide yaratc eylem Arachnenin cezalandrlmas ile sonulansa da gerek sanat, gerekse tasarm rn olarak dokuma rnne art deer kazandran ve fark yaratan bir faktrdr. Yaratclk yeni ve geerli fikirlerin yaratlmasyla sonulanan bir dnme sreci olarak da tanmlamaktadr (Kkerman, 1996:63). Dnme sreci iinde alg ve imgelem nemli faktrlerdir. Tasarm sreci hazrlk, kulukalanma, aydnlanma ve gerekletirme aamalar olarak ele alndnda alglama hazrlk aamasnda yer alr (Stoops, Samuelson, 1990: 5). Alglama sonucu, grsel bir banka olarak tanmlanabilecek imgeler topluluu ve onlarn birbiri ile ilikileri, tasarmcnn belleinde biriktirilir. Yaratclkta yeni bir imajn oluturulmasnda alg ve imgelemle balayan kulukalanma srecinin ardndan eitli yntemlerle yeni bir imge oluturulabilir. Gnmzde, dokuma kumalar giysilik kumalardan ev tekstili ve araba koltuk demelerine kadar pek ok alanda evremizi saran tekstil tasarm rnleri arasnda nemli bir yer tutmaktadrlar. Dokuma kuma tasarm srecinde, fikir, malzeme, teknik ve yaratclk birlikte ilerlemektedir. Kuma tasarmcs iin yaratclk yeni fikirlerin ortaya konmasn ve yeni sonularn elde edilmesini salamakta ve tasarmn fiziksel bir varla dnmne katkda bulunmaktadr. Kuma tasarmnda yeni bir fikrin ortaya k tasarmcnn d dnyaya ilgi duymas, alg dzeyinin yksek olmas, sanat, tarih, felsefe konularnda aratrma yapmas bilim ve teknolojik ilerlemelerden haberdar olmas, moda trendlerini takip etmesi, yeniliklere ak olmas ve deneysel alma becerileri ile gerekleebilir. Burada tasarmc alglayan, gelitiren ve estetik bir objenin retimine fiziksel katkda bulunan kiidir (Fiore ve dierleri, 1996:32). Gemiten gnmze ulusal ve evrensel boyuttaki kltr ve sanat deerlerinin irdelenmesi de, yeni yaratlara k tutmaktadr. Kltrel deerler aras etkileimin yadsnmaz nemi ile yeni tasarmn ustas eski tasarmdr gerei, gz ard edilmemelidir (Ergr, 1989: 42). Yaratclk yeni fikirlerin oluturulmas yannda fikirlerin hayata geirilmesi ve rnn bir biim
575

kazanmas srecinde yer alan fikirlerin eskizlerle grsel biimde ifade edildii aydnlanma ve grselliin teknik verilerle zmlendii gerekletirme aamalarn kapsayan eylemler dizisi iinde de rol oynamaktadr (Stoops, Samuelson, 1990: 14). Dokuma teknii ile retilen tekstil rnlerinde desen ve renk, rnn fiziksel yaps ile birlikte elde edildiinden rn rengi ve tekrar sistemlerine dayal deseniyle birlikte tasarlanmaktadr (Salolu ve dierleri, 2007:39). Bu nedenle kuman dokunarak fiziksel bir varla dnebilmesi iin kullanlacak malzeme, tr, incelii, renk ve dokusu, dokuma teknii, kuma oluturacak rg, kuma yaps ve bitim ilemleri gibi teknik unsurlarn belirlenmesinde de yaratclk rol oynamaktadr. Bu sre ierisinde tasarmc, daha nceki deneyimlerinden ve gncel moda eilimlerinden faydalanabilir ve seim aamasnda sezgisel yntemlere bavurabilir. Deneysel uygulamalar ile deneme-yanlma yntemleri yaratc zmlere ulamak iin retim srecinde izlenecek yollardandr. Dokuma kuma tasarmnda deneysel uygulamalar gz el koordinasyonunu ve tasarmcnn elle mdahalesini gerektirebilir. Malzemelerin ustaca ve bulusal adan ak ve kabul edilebilir bir yaklam iinde kullanlmas yaratc bireysellii nitelemektedir. Tasarmcnn retim aamasnda yapt bireysel seimlerle malzeme uygun mu, problem net mi, iletiim ak m, geleneksel yaklam gerekli mi, kim etkilenecek, daha iyi bir yol var m gibi sorular yeni zmlere ulalmasn salamakta (Stoops, Samuelson, 1990:87) ve tasarmn dierlerinden farkl klan, zgnlk ve yenilie gtren ayrtedici bir nitelie getirmektedir. Yaratclkta kiisel tavr, sanatnn yeteneine, bilgisine, kltrel birikimine, baka bir deyile yaantsnn daha bilinli ve youn olmasna baldr (Ergr, 1989:42). Bireyin evresini saran kumatan duyusal, dokunsal ve grsel anlamda beklentilerini tahmin ederek farkllk yaratmas ve sosyal olaylar takip etmesi tasarmcnn yaratcln gelitirerek bireysel zmler gelitirmesine katk salamaktadr. DOKUMA KUMA TASARIMINDA YARATICILIK YNTEMLER Dokuma kuma tasarmnda yaratclk iin kuluka yntemi, biim arama, soyutlama, benzetme, sentez, metafor kullanma gibi saysz yntem kullanlmaktadr. Bu yntemlerden sentez, fikrin rne dnmesi srecinde malzeme, teknik, yap gibi unsurlarn da biraraya getirilmesinde etkin olarak, tasarmn belkemiini oluturmaktadr. Sentez: Belirli birimlerin bir araya getirilerek yeni dzenlemeler oluturulmas. zellikle kuma deseninin raportlanmas srasnda uygulanabilecek bir yntemdir. Yarm raport, tam raport, vs. gibi pek ok raport yntemi vardr. Sentez yntemi; biim oluturma ve grsel tasarm srasnda kullanlabilecei gibi, birden fazla fikrin bir araya getirilerek yeni bir fikrin gelitirilmesi iin de kullanlabilir. Benzetme: Bir dier deyile analoji olarak tanmlanr. Var olan bir nesne veya canl varln esas alnmas, onunla ilikili ve ona benzetilerek gelitirilen yaratclk yntemidir. Doada ve evrede baka fonksiyonlara sahip rnlere tasarmlar benzetme en ok karlalan durumdur (Bayazt, 1994: 42). Metafor Kullanma: Metafor kelimesi Trk Dil Kurumu szlne gre mecaz anlamna gelmektedir (http://www.tdk.gov.tr/TR/, eriim: 10.02.2008). Dokuma tasarm asndan ele alndnda belirli bir kavramn metin dilini oluturan kelimeler yerine, tasarm dilini oluturan elerin doku, renk ve sezgilerin vb. kullanm ile anlatlmas eklinde ifade edilebilir. Tekstil sanats Sheila Hicksin Weaving as Metaphor sergisi ile ilgili olarak tekstil kelimesinin ngilizce karl olan textile szc ile, metin anlamna gelen text kelimesini birbirine balarken dokuma ve mimari arasnda uzun yllar ncesine dayanan, atk ve zg ipliklerinin kiri ve kolonlara benzetilmesi ile Perudaki antlar ifade etmesi metaforik iliki asndan rnek verilebilir (Eakin, 2006: 42). Spontanlk: Tasarm sreci iinde daha nce yan yana getirilmemi fikirlerin kendiliinden ortaya kmas ve ans faktr ile gelimesi eklinde tanmlanabilir. Bu sreci dokuma tasarmcs iin rneklendirmek gerekirse, el dokumalarnda uygulama srecinde, malzemenin tr ve renginde, farkl bir rgnn kuma yzeyine tanmas veya tarak sklnda deiiklik yaplmas saylabilir.
576

Dokuma kuma tasarmcs iin spontanlk, nceki deneyimlerden faydalanlmas ve yeni fikirlere ak olunmas ile salanmaktadr. Nonfigratif: Tasarmcnn kendi imgeleminden doan alglama ile ortaya kmayan saf biimlerdir. Amorf veya geometrik olabilirler. Gnmzde tasarmclarn belirli bir nesne veya sembolizmden tamamen uzaklamalar istenmektedir. Baarl nonfigratif bir tasarm grsel anlamda ilgi ekerken kendi renk, biim, doku ve izgileriyle var olmaktadr (Stoops ve Samuelson, 1990: 24). Deneme yanlma: Fikirlerin denenerek gerekleebilirliinin snanmasdr. Dokuma kuma tasarmcs iin deneme yanlma yntemi, retimden nce numune kuma dokunmas srasnda uygulanabilir. Atk iplik cinsinin, numarasnn ve renginin deitirilmesi, elle mdahale ile rg zerinde ve armr plannda deiiklik yaplmas gibi deneme yanlma yntemi uygulanabilir. Burada armr plannn tersten okunmas, soruna farkl bir adan zm getirilmesi iin rnek verilebilir. Risk alma: Risk alma, cesur kararlar almay ve bilinmeyeni denemeyi gerektirmektedir. Bir dier deyile, yaratclk risk almaktr. Dokuma kuma tasarmcs, mevcut kalplarn dna karak, farkl kalnlkta ve elastikiyetteki iplikleri bir araya getirerek, atk ve zg sklklar zerinde oynayarak veya kumaa sl veya kimyasal ilemler uygulayarak deiiklikler yaratabilir. Teknolojiden Faydalanma: Bilim ve teknolojik alandaki gelimeler, elektron mikroskobunun bulunmas ile maddenin ok kk boyutlarda fotoraflanmasnn salanmas, bilgisayar destekli tasarm programlar tasarmclara yeni ilham kaynaklar yaratmaktadr. Yeni teknoloji rn tekstil lifleri ve boyutlu tasarma imkan tanyan dokuma tezgahlarndaki gelimeler kuma tasarmclar iin yeni yaratc ifade yollarn mmkn klmaktadr. Tarihi Kaynaklardan Yararlanma: Dokuma tasarmclar ve sanatlarnn yaratclk iin en ok bavurduklar yntemlerden birisi de tekstil arivlerinin incelenmesi yannda, tarihi olay, kii veya mekandan etkilenilerek yaratc fikirler retilmesidir. Sradanla Mcadele: Yaratc bir tasarmcnn nndeki en nemli engel sradan, genel geer kurallar ve kabul grm dnceler olarak saylabilir. Yaratclk iin sradanla mcadelede bilinenin dna kmak, perspektifi geniletmek gerekebilir. Bazen bilinenler yaratclk nnde engel tekil etmektedir. Tarihsel tekstillerden faydalanma: Tarihsel tekstiller; gerek desen ve motif, gerek renk ve kompozisyonlar ile gnmzde tasarmclara ilham vermektedirler. Tarihsel tekstiller, grsel zelliklerinin yan sra ierdikleri sembolik anlamlar ile de yaratclk iin birer kaynak olarak gsterilebilirler. Sinektik: Birbiri ile ilgisiz gibi grnen kavram ve objelerin bir araya getirilmesidir. Bu metotta program, analiz (yabanc olan tanma), gelitirme, deerlendirme ve sentez (bilineni yabanclatrma ya da bir probleme baka alardan bakma) etkin olmaktadr. Bu yaklamn nemli yan, sentez aamasnda yeni bir eyi ortaya koymas ya da problemleri yeni bir k altnda grmesidir (Bayazt,1994:238). Birden fazla tekniin bir araya getirilmesi: Gnmzde sanat ve tasarmclar farkl disiplinlerden aldklar malzeme ve teknikleri dokuma tasarmna uygulamaktadrlar, bu eilim mixed media olarak adlandrlrken, dokuma kuma tasarm iin eskiz aamasnda uygulanabilecei gibi, kuman zerine aplike yaplmas, nak, diki ile ssleme yntemlerinin uygulanmas yan sra allmadk malzemelerin kuma yapsna dahil edilmesi de eklinde de yaplabilir.

577

KAYNAKLAR Kruger, K. S. (2001), Weaving the Word, University Press, USA Bayazt,N. (1994), Endstri rnlerinde ve Mimarlkta Tasarlama Metotlarna Giri, Literatr Yaynlar Kkerman, . (1996), Endstri Tasarm: Endstri in rn Tasarmnda Yaratclk, Yem Yaynevi,stanbul Bessis P. ve Jaqui, H. (1997), Yaratclk Nedir?, ev: Tlay Savaer, Rota Yaynclk, stanbul, Stoops, J., Samuelson J. (1990), Design Dialogue, Davis Publication Inc., USA Fiore A. M., Kimle P. A., Moreno J. M. (1996), Aesthetics: A Comparison of the State the Art Outside and Inside the Field of Textiles and Clothing Part One: Creator and Creative Process, Clothing and Textiles Research Journal, Volume 14, Say: 1 Eakin J. S. (2006), Spinning Yarns,Architecture; Eyll 2006, Vol. 95 Say 9 SALIOLU, M. Z., Salolu B. O., Akbostanc . ve ini . (2007), Tekstilin rd Alar Endstri, Zanaat ve Sanat, P Sanat, Say:44 Ergr, A. (1989)., Tekstil Tasarmnda Yaratclk, Tekstilde Tasarm Sempozyumu, Mimar Sinan niversitesi Fndkl, stanbul Tlay ellek, Sanat ve Bilim Eitiminde Yaratclk, http://www.elyadal.org/pivolka/08/sanat1. htm, eriim:13.01.2007 http://www.tdk.gov.tr/TR/, eriim: 10.02.2008

578

TASARIM - RETM BALAMINDA TEKSTL TASARIM BLMLERNDE STAJ VE STHDAM SORUNU

r. Gr. Dr. zlem USLU ukurova niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Tekstil Tasarm Blm, ADANA ouslu@cu.edu.tr

Tekstil Tasarm Eitimi blm; dokuma, bask, moda ve aksesuar tasarmclnn yan sra birok bilim ve sanat disiplinini iinde bulunduran ve her geen gn renci says artan bir alandr. Tekstil tasarm blmlerinde; sosyal, kltrel ve ekonomik kstlar altnda estetik deerler ve kullanc ihtiyalarna ynelik ada ve yaratc tasarm nerileri ve zmleri oluturabilen yeni nesiller yetimekteler. Bu aratrma; Gzel Sanatlar Fakltesi rencilerinin staj ve mezunlarn istihdam sorunlar ile ilgili olarak niversite ve retici firmalarda incelemeler ve anket uygulamalar ile gerekletirilmitir. Aratrma evreni olarak ukurova Blgesi Tekstil Firmalar ve ukurova niversitesi rencileri alnmtr. Gzel Sanatlar Faklteleri Tekstil Tasarm Blmleri renciyi drt yl boyunca; Dokuma Tasarm, Bask Tasarm, Giyim Tasarm alanlarnda teknik ve estetik bilgi ve becerilerle donatarak, tekstil sektrnn gereksinmelerine uygun yaratc, retken tasarmclar yetitirmeyi amalar. Temel eitim ve mesleki tasarm derslerine ek olarak kuramsal sanat ve kltr dersleri, teknik geziler, eitli sanat bilim konferanslar ve seminerlerle faklteden ald bilgi donanmlar ile becerilerini anlatm arac durumuna dntrebilen rencilerin, mesleki alanda alma ortamlarn grmek, incelemeler yapmak ve bilgi deneyimlerini artrmak amacyla staj dnemini de tamamlamalar beklenir. renciler iin staj yeri bulunmasnda ya da istenilen nitelikte staj yapabilmelerinde bir takm skntlarla karlalmaktadr. Bunun firmalar tarafndan ne srlen eitli nedenleri ve gen tekstil tasarmclardan beklentileri sralanmaktadr. Bunun yan sra; blm mezunlarnn istihdam alanlar kamu ya da zel sektrlere ait tekstil fabrikalarnda veya bamsz desen stdyolarnda tekstil tasarmcs (Dokuma tasarm, bask tasarm, giysi tasarm, moda-aksesuar tasarmcs) olarak belirlenmesine karn, staj srasnda tasarm ortamlar bulamamalar da dndrcdr. Moda ve Tekstil Tasarm programn baar ile tamamlayanlar Moda ve Tekstil Sanats unvan ile alrlar. Moda ve Tekstil Tasarm sanatlar tekstil fabrikasnda retilecek mallarn biim ve desenlerinin tasarmlarn yapmak iin yetitirilmilerdir. Moda ve Tekstil Tasarm programnda renim gren kiilerin kamu ve zel sektrdeki tm tekstil fabrikalarnda iplik-dokuma-bask nitelerinin kreasyon, negatif renklendirme blmlerinde almalar beklenir. Moda ve Tekstil Tasarm ve konfeksiyon endstrisi lkemizde gelimekte olan nemli bir alan olduundan tekstil blmnde renim grm elemanlara geni i olanaklar bulunmaldr. Bu elemanlar; tekstil konfeksiyon ve modas ile ilgili firmalarda danman veya uzman olarak alabilirler. Batl kaynaklar incelediimizde, Moda tasarmnn popler bir kariyer seenei olduu, yksek eitimde en ok istenilen alanlardan biri olduu konusundaki yazlara rastlanr(JONES, 2009). Elias ve Purcell yle sz etmektedir; Her ne kadar 20.yzyln harika tasarmclarndan bir ksm resmi olarak ya ok az eitim grm, ya da hi eitim grmemi olsa da bu alanda gnmzde ok az kii hazrlk olmadan baarl olabilir, en az sanat fakltesi mezunu olmadan bu endstriye girmek zordur. Aratrmalar, mezunlarn, resmi bir eitim almayanlara gre, %20 ile 30 arasnda daha fazla kazandklarn gstermektedir. Yksek eitimdeki dersler, piyasada ihtiya duyulan becerileri retmeyi ve glendirmeyi amalar (Elias ve Purcell, 2004) ukurova blgesi tekstil fabrikalarnn gemii 1950li yllara dayanmasna, ok sayda tekstil
579

reticisinden sz edilmesine ramen, rencilerin staj yapmak iin uygun iletme bulamamalar dndrcdr. hracatta nemli bir yer tutan tekstil sektrnde yeni tasarmclarn i bulma olana bir tarafa staj yeri bulmada dahi sknt ekmeleri bu aratrma zerine younlamamz gerektirmektedir. Tekstil blm mezunlarnn kariyer olanaklar tasarm alannda (moda endstrisine kreasyon hazrlama, tasarm koordinatrl, kostm tasarmcl, dokuma tasarmcl v.s.) ok eitlendirilebildii halde, mezunlarn genellikle satn alma danmanl, kuma alm-satm koordinatrl yapt ya da tek retim alanlarna yneldiklerini grmekteyiz. Son 7 yl ierisinde (2004-2010 yllar aras) staja giden 70 rencinin dosyalar incelendiinde stajlarn imkanlar dorultusunda % 60nn ukurova blgesinde tamamlandn ancak, raporlarnda bunlarn %2 si dnda zgn tasarm atlyesi bulunmad grlmtr. Yine stajn tamamlayarak gelen rencilerin dosyalar incelendiinde, stanbulda staj yapan rencilerin %35 olduunu, geriye kalan %5 inin de Bursa veya Sakaryada bulunan retici firmalarda stajlarn tamamladklarn grmekteyiz. Tasarm da ieren, staj dneminde gerek birer tasarm atlyesi gren rencilerin says az olmakla beraber, bunlarn %98i stanbul blgesinde staj yapmlardr. stanbul dnda, staj yapp retici firmalarda stajn tamamlayarak dnen rencilerin; iletmenin genel yaps, makineler ve retimin dier basamaklarn grm, ancak iletmelerde tasarm deneyimi kazanmamlardr. ukurova blgesindeki tekstil reticileri ile yaplan grmeler ve oluturulan anketler sonucunda grlen; tekstilde fason retici saysnn ok fazla olmasnn yan sra tasarmc altran ve kendi tasarlarn reten, tasarmlar ile markalaan, retici says yok denecek kadar azdr. DNYA Gazetesi ve Konfeksiyon Yan Sanayicileri Derneinin (KYSD) dzenledii Trkiye ve Dnya Ekonomisinde Gelimeler ve BASEL 2nin Etkileri konulu panelde, KYSD Bakan Kahraman ztrk, Konfeksiyon ve hazr giyimde ie 1980lerden sonra fasonculukla balayan Trkiyenin, u an dnyann nc byk lkesi konumunda olduunu vurgulamtr. Tekstil sektr Trkiyenin lokomotif sektr olarak nitelendirilmektedir. (ztrk; 2010) Ancak, fason alan reticiler, tasarm atlyelerine ihtiya duymazlar. ukurova blgesindeki tekstil reticilerinin genellikle tasarmlarn sipari veren firmadan hazr aldklarn ya da ok kk deiikliklerle ayn tasarm tekrarladklarn grmekteyiz. Oysa Mersin niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi, Tekstil ve Moda Tasarm blm her yl 10 renci, ukurova niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi renci alm says bu yldan itibaren 20 ye karlm ve Mersin niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi, Tekstil ve Moda Tasarm blm de her yl 10 renci almaktadr. Ek kontenjandan gelenleri ve okul birincileri kontenjanlarn da katnca say biraz daha artabilmektedir. Bu ukurova blgesinden her yl ortalama 30 tasarmcnn mezun olmas demek oluyor. Blgede staj ortamlarnda dahi zgn tasarm stdyolar gremeyen renciler, i bulmak iin ya uzaklara gitmek durumunda kalyorlar, ya da alternatif alanlara kayabiliyorlar. Trkiye pamuk retimi, sonrasnda, iplik retimine gei ve hatta dokuma fabrikalarnn almas ile bir dnem tekstilde yol kat etmi olsa da henz tam olarak, markalaamamtr. ukurova blgesindeki birok tekstil fabrikas (Bossa, Eksa, Berdan Tekstil, Gney Sanayi v.g.) kapanm ya da klmtr. Markalama iin tasarm arttr (SMER, 2009). Aratrmalar sonucunda grlmektedir ki, birok firma hazr gelen tasarmlar retme yolunu semektedir. Oysa tasarmn ne getii bir dnemdeyiz. Marka olmann, ne kmann yolu tasarmdan geer, fason retimle, taklit ya da tekrarla ileriye gitmek mmkn deildir. stanbul Hazr Giyim ve Konfeksiyon hracatlar Birlii (HKB) Bakan Hikmet Tanrverdi 2010 yl konumasnda, tekstil sektrn bugnk durumundan sonra yapmas gereken eyin, basit mal rekabetinden ziyade, moda reten bir noktaya gelmek olduunun altn izmitir. Tanrverdi; u anki Trkiyedeki tekstil sektrnn zaten bu ynde olduunu belirtmi ve byk miktarl ihracat yapan irketlerin kendi koleksiyonlarn hazrlayp, fiyatlarn makul seviyelere ekip, dnya markalarna retim yapmaya devam etmesi gerektiini vurgulamtr. u anda dnya devi markalara retim yapan pek ok reticinin de korunmas gerektiini eklemitir (Tanrverdi, 2010). Yeni tasarmclar iin, Trkiye ierisinde istihdam olanaklar kolaylatrlmal, n almal,
580

deneyim kazandrlmaldr. Bu, yalnz niversite Gzel Sanatlar Fakltelerindeki Tekstil Tasarm Blmlerinin deil, ayn zamanda Tekstil sektrnn sorunudur. renci, ilgili alandaki gereksinime katkda bulunmak zere mezun olur. Uzmanlk alan programlarnn ortak amac, becerinin anlatm arac durumuna dntrlmesi, onunla zgn biimler yaratlmas, sanat ile endstrinin kaynatrlmasdr. renci mezuniyet projeleri sergilerine sektrden retici firma sahipleri de sklkla gelmeli, yetien yeni neslin almalarn takip edip, zgn tasarmlarn deerlendirmelidirler. Bugn halka ak olmayan, ancak, niversite ktphane sistemleri sayesinde sadece rencilerin kullanm ile kstl moda endstrisi kaynaklarnn says gittike artmaktadr. Mzelerin sanal koleksiyonlar, moda e-bltenleri, modaya ynelik forumlar ve sohbet odalar (balant ve i bulmak iin faydal), e-ticaret ve perakende siteleri, irket tarihi hakknda bilgi ieren, gemi ya da mevcut koleksiyonlar bulunduran ve moda ovlarn web zerinden yaynlayan tantm amal siteler byk bir ilev grmektedirler (JONES, 2009). Ancak yurt dnda bu sistem ierisinde tasarmlar tartlrken, oalan fason reticiler iin, zamanlama, kalite ve maliyet hesaplar ne kmakta, tasarm nc, drdnc planda yer almaktadr. Tekstil modasnn ekonomik yn, grobal sisteme ayak uydurmutur, artk yerel ya da ulusal bir konu deildir. Moda, etnik ve snfsal snrlar aan kresel apta bir iletme ve uluslararas bir dildir. Uluslararas moda devlerinin hammaddeyi satn alp, onu en dk maliyet ve riske sahip yerde rettirmek iin finansal gleri vardr (JONES, 2009). Tekstil ve Konfeksiyon sanayi, 24 Ocak 1980 istikrar politikalar dorultusunda da almaya balayan lkenin ihracatnda %30 civarnda pay ve toplam 15.000 firma saysyla ekonomimizin lokomotif sektrdr. Bugn tekstil sanayimiz birlikte yaayabilen atlyeler, fabrikalar ve dev holdinglerin bir mozayii grnmndedir. Tekstil sanayinin gelecei, lkemizin ekonomik gelimesi bakmndan nemli bir konuma gelmitir. Baz yabanc yayn organlar ise lke sanayi ile tekstil sanayini zdeletirerek, bu konuda ciddi yorumlar yapmaktadrlar. Ancak tekstil sanayi gelecekteki byme iin bir takm yeniden yapsallamaya da gereksinim gsterir. (Polatl, 2004) Mstakil Sanayici ve adamlar Dernei (MSAD) bakan mer Cihat Vardan, panel konumasnda; kendini an gereklerine uyduramayanlarn, yenileyemeyenlerin gelimelere yenileceine iaret ederek, Btn bunlara kafa patlatacak, dnecek, tasarm yapacak ve eski kye yeni detler getirecek yeni nesiller yetitirmemiz gerektiini vurgulamtr. Vardan konumasnda; Tasarlayamayanlarn kazanamad bir dnemde olduumuzu srekli birbirimize hatrlatalm. Artk dnem aln terinin yannda `akl teri` de sarf edebilme dnemi eklinde sz eder. Dernein Tekstil ve Deri Sektr Kurulu Bakan mer Mete Smer de gelecei kucaklamann tek yolunun tasarmdan getiini belirterek, Ya yeni bir dnya oluturacaz ya da nl markalarn taeronculuunu yapp kdemli fasoncu olarak kalacaz. eklinde konumutur. Smer (2008); belirli bir sreden beri, zellikle in, Hindistan, Banglade gibi uzakdou lkelerinin dnya tekstil ve hazr giyim sektrnde sz sahibi olmalarndan bu yana Trk tekstil ve hazr giyim sektrnn deiim-dnm ihtiyacnn ortaya ktn vurgulamtr. Bunu Sanat ve Tasarm Faklteleri altndaki dier disiplinlerin de retime ynelik tasarmlar iin de genellemek mmkndr. Sanatn, estetik deerlerimizin bir ekilde yaammzn ierisine girmesinin bir yolu da kendi tasarmlarmz oluturmak, bir aray ierisine girmek, retici firmalarn da kolay yolu semeyip byle bir aba ierisine girmeleri ile mmkn olacaktr. Tasarmclar reticilerle tantracak, iletiim kurmalarn salayacak ve belki tasarmn gcn ortaya koyabilecek fuarlar artmaldr. niversitelerin mezuniyet projelerine irket yetkilileri davet edilebilir. Tasarmcnn istihdam sorunu varsa, niversitenin bu alandaki renci kontenjann artrmas, niversite mezunu isizlerin oalmas anlamna gelir. Gzel Sanatlar Fakltelerinin Tekstil Tasarm blmleri ve Tekstil iletmeleri ortak projeler retmelidirler.

581

KAYNAKLAR ELAS, P. ve K. PURCELL. (2004). Seven Years On: Graduate Careers In a Chaning Labour Market Yksek Eitim Kariyer Hizmetleri Birimi, Londra. GEHLHAR, M. (2009). Moda Tasarmcsnn Kurma Rehberi (ev: Glah Karada) Gncel Yaynclk, stanbul. JONES, S. J. (2009). Moda Tasarm. (ev: Hseyin Kl) Gncel Yaynclk. stanbul. ZTRK, K. (2010) http://tekstiltime.blogcu.com/Moda (04.11.2010) POLATLI, A. (2004). http://www.makaleler.com/ekonomi-ve-is-dunyasi-makaleleri/turkiye-tekstilsanayi.htm (04.11.2010) tarihinde indirilmitir. SMER, .M. (2008). http://www.dunyagazetesi.com.tr/haber.asp?id=28680&cDate (27.12.2009) tarihinde indirilmitir. SMER,.M. (2009).http://www.grafiktasarim.org/index.php?option=com_content&view=article &id=350:marka-olmann-yolu-tasarmdan-geciyor&catid=42:sektoer-haberler&Itemid (04.11.2010) tarihinde indirilmitir. TANRIVERD, H. (2010). http://www.tekstilteknik.com/wpblog/?tag=hikmet-tanriverdi. (05.11.2010) tarihinde indirilmitir.

582

MODA TASARIMI ETMNN DN, BUGN ve GELECE

Yrd. Do. Dr. Sdka ARLI Atlm niversitesi, Gzel Sanatlar Tasarm ve Mimarlk Fakltesi, Moda ve Tekstil Tasarm Blm, ANKARA sarli@atilim.edu.tr

GR amzda bilim, teknoloji, sanat ve tasarma ilikin gelimeler endstriye ivme kazandrm, retim stratejileri uluslararas rekabeti artrmtr. Bilimsel ve teknolojik alanlarda yaanan gelimeler toplumlarn yapsn etkilemi, bu gelimelere paralel olarak eitim alannda yenilenme ve yeniden yaplanma almalar hz kazanmtr. Geleneksel eitim sistemleri geerliliini yitirmi, yeni teknolojiler eitime yeni boyutlar kazandrm, bu dorultuda gelien toplumlarn gereksinimlerini karlayacak ada eitim anlay yaygnlamtr (Szer: 1993, 215). 21.Yzyl insannn bu gelimelere uyum salamas, toplumlarn geliimine katkda bulunmasnda eitime ve eitim kurumlarna nemli grevler dmektedir. Gnmzde eitimin ekonomik, sosyal ve kltrel kalknmaya katkda bulunma amacna ynelik olarak planlanmas, eitim kurumlarnda zellikle de niversitelerde uygulanan retim programlarnn da bu amalar dorultusunda yeniden yaplanmas gerekmektedir. Bu yaplanma kalknma abasnn baarya ulamas ve toplumun adalamas asndan son derece nemlidir (Bilgen: 1994, 32). niversitelerin bin yl boyunca dimdik ayakta durabilmelerinin nedeni, yalnzca toplumu deil, ayn zamanda kendilerini de biimlendirebilme ve yenileyebilme becerileridir (Aydn: 2010, 21). Ylman gnmz eitim sisteminden beklentileri ...eitim sisteminden beklenen yalnzca belirli bilgi ve becerilerin rencilere kazandrlmas deildir, daha nemlisi, bunlarn ilenmesi, analiz edilmesi ve sentez yoluyla, yeni zgn rnler meydana getirebilme yeteneinin gelitirilmesi, kazanlanlar gerektii zaman ve yerde zgrce kullanabilmesidir (Ylman:1992, 35) eklinde ifade etmektedir. nsan yaamndaki deiimi en ak biimde yanstan moda kavram olduka geni ve kapsaml bir olguyu ifade etmektedir. Moda kavramna ait farkl tanmlar bulunmakla birlikte en ksa ve ak bir ifadeyle ...srekli bir deiim sreci... (Baer: 1989, 209) olarak ksaca tanmlanabilir. Davis (1997, 119-120) moda dngs ifadesini kullanarak, bir modann ortaya kndan yerini yeni bir modaya brakmasna kadar evreler halinde geen zaman eklinde tanmlamtr. Moda olgusunu ortaya karan dinamik etkenlerden ilki, insann yeni biimler ortaya koyma tutkusudur. nsanlar yaamn tek dze ve zor akndan kurtulmak iin modann srekli deien grntsnde kendilerini yenilerler. Balangta endstriyel gelimelere paralel olarak tketimi krklemekle sulanan moda, artk kendini ifade etme yollarndan biri olarak kabul edilmektedir. Gemite insanlar kendi dayatt grntlerle kabul eden ya da dlayan moda gnmzde kiisel beenilere gre kendini yenilemektedir. 21. yzylda moda insanlara deil insanlar modaya yn vermektedir. Tasarm bilimi ierisinde yer alan moda tasarm, hem teknolojik hem de sanatsal adan lkemizin kalknma hzn artran nemli alanlardan biridir. Moda tasarm alannda uygulamalar giyim, tekstil, rme, tak, aksesuar, ayakkab, anta ve bunun gibi pek ok retim sektrn kapsamaktadr. Moda sektrnde retim sreci tasarm, planlama, retim ve pazarlama olarak drt gurupta toplanmaktadr. rnn temel zellikleri, retim srecinin temelini oluturan, tasarm blmnde belirlenmektedir. Bu blmde yaplan aratrmalar, tahminler ve moda ngrleri rnn i ve d pazarlarda rekabet gcn ve sat ansn artrmaktadr. hracatmzn lokomotifi durumunda olan moda sektrnde i ve d pazarlardaki geliime paralel olarak tasarma ve tasarmcya duyulan gereksinim de gn getike artmaktadr (Sevim:2004). Moda sektrnde retime dnya standartlarna uygun bir nitelik kazandrma almalar, bu alandaki nitelikli insan gc gereksinimini ve dolaysyla eitim sorununu gndeme getirmektedir.

583

MODA TASARIMI ETM Moda tasarm programnn amac, moda sektrnde gereksinim duyulan, bulu ve yaratclk gcne sahip, nitelikli insan gcn yetitirmektir. Moda Tasarm programnda yksek renimi baar ile tamamlayanlara Moda Tasarmc unvan verilmektedir. Moda tasarmcs giysi, tekstil, rggiyim, derigiyim, kostm, tak, ayakkab ve anta, aksesuar, vb. rnlerin tasarm srecini planlar ve yrtr. Moda tasarmclar, moda sektrnde (giyim, tekstil, triko, tak, aksesuar, ayakkab, anta, vb.) atlye ve fabrikalarda, tasarm stdyolarnda, sahne sanatlar ile ilgili resmi ve zel kurumlarda, grsel yayn yapan resmi ve zel kurumlarda alabildikleri gibi kendi tasarm stdyolarn kurarak i ve d pazarlar iin rn gelitirebilir, koleksiyon hazrlayabilirler. Moda Tasarm Eitimi ve bu eitimin kurumsal ileyii Trkiyede ve dnyada yaygn ve rgn eitim kurumlarnda izlenmektedir. Uygulanan programlar lkelere, eitim seviyesine, eitimin sresine ve kurumsal statye bal olarak deimektedir. retim programlarnn eitlilii moda tasarm i kollarnn eitlilii ile doru orantldr. Trkiyede moda sektrne ynelik eitim veren kurumlar ortaretim, yksekretim ve zelretim kurumlar olarak gurupta toplanmaktadr. Orta retim ve zel retim kurumlar bu bildiri kapsamna alnmamtr. Tarihsel adan bakldnda moda tasarm program ile ilgili ilk uygulamalar Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi (Sanayi-i Nefise Mekteb-i 1882), Marmara niversitesi (Devlet Tatbiki Gzel Sanatlar Akademisi 1955) ve Gazi niversitesi (Kz Teknik Yksek retmen Okulu 1934) tekstil ve giyim blmlerinde balamtr. Trkiyede yksekretim kurumlarnda yer alan programlar aadaki tabloda 4 yllk ve 2 yllk olarak yer almaktadr.
niversite Anadolu niversitesi (2001) zmir Ekonomi niversitesi (2001) stanbul Teknik niversitesi (2004) Yedi Tepe niversitesi (2001) stanbul Ticaret niversitesi (2003) Atlm niversitesi (2007) Marmara niversitesi Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Hali niversitesi Beykent niversitesi Dokuz Eyll niversitesi Erciyes niversitesi Gazi niversitesi Dokuz Eyll niversitesi nn niversitesi Nide niversitesi Ege niversitesi stanbul Geliim niversitesi Birim Endstriyel Sanatlar Yksekokulu Gzel Sanatlar ve Tasarm Fakltesi Tekstil Teknolojileri ve Tasarm Fakltesi Gzel Sanatlar Fakltesi Mhendislik ve Tasarm Fakltesi Gzel Sanatlar, Tasarm ve Mimarlk Fakltesi Gzel Sanatlar Fakltesi Gzel Sanatlar Fakltesi Gzel Sanatlar Fakltesi Gzel Sanatlar Fakltesi Gzel Sanatlar Fakltesi Gzel Sanatlar Fakltesi Mesleki Eitim Fakltesi zmir Meslek Yksekokulu Malatya Meslek Yksekokulu Bor Meslek Yksekokulu Bayndr Meslek Yksekokulu Geliim Meslek Yksekokulu retim Program Moda Tasarm Moda Tasarm Moda Tasarm Moda ve Tekstil Tasarm Moda ve Tekstil Tasarm Moda ve Tekstil Tasarm Tekstil ve Moda Tasarm Tekstil ve Moda Tasarm Tekstil Moda Tasarm Tekstil Tasarm Tekstil Sahne ve Kostm Tasarm Giyim End. ve Moda Tasarm Eitimi Hazr Giyim Tekstil Moda-Konfeksiyon. Konfeksiyon Moda Tasarm r. sresi 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 2 2 2 2 2

584

Tablo incelendiinde gerek 4 yllk gerekse 2 yllk programlarn farkl isimlerle yer ald grlmektedir. Ayn isimdeki retim programlarnn ieriklerinin birbirinden farkl oluu ise dikkat ekicidir. Meslek yksekokullarnda uygulanan 2 yllk programlar Milli Eitim Bakanl tarafndan hazrlanm ortak programlar olmasna karn isimleri farkldr. Bu programlar tekstil ve hazr giyim sektrne ynelik olarak ara insan gc yetitirmek amacyla planlanm olup, istihdam sektrnn uluslararas rekabet gcnn desteklenmesi hedeflenmitir. Lisans dzeyinde 4 yllk programlar incelendiinde moda tasarm alannda 6 farkl program uyguland grlmektedir. Bu programlarn uyguland niversitelerin sayca okluu dikkate alnarak ayn isimdeki programlarn bir blm listeden karlm ve 13 niversite tabloda listelenmitir. Bu programlar genel olarak incelendiinde benzerlikler bulunmakla birlikte ders ierikleri, ders isimleri, kredi dalmlar, staj uygulamalar ile birbirinden tamamen farkldr. Tabloda ilk srada yer alan Moda Tasarm programlar gerek amalar, gerekse ileyileri ve modaya yn veren Avrupa ve Amerikadaki programlarla benzerlikleri asndan dier programlardan ayrlmaktadr. Ancak bu programlar da niversitede farkl birimlerde yer almaktadr. nemli bir dier farkllk da blmlere girite merkezi yerletirme snav ve zel yetenek snav uygulamalardr. Moda Tasarm Blmnn amac, moda ve marka yaratma becerisine sahip tasarmclarn yetitirilmesi eklinde ifade edilmektedir. Programlar kapsamnda, ilk yl temel tasarm, desen, teknik resim, ikinci yldan balayarak giysi tasarm ile ilgili olarak drapaj, diki teknikleri, tekstil malzeme bilgisi, kalp hazrlama ve proje dersleri yer almaktadr. Ayrca, bilgisayar destekli tasarm derslerinde eitli bilgisayar programlar yardm ile tasarm yapabilme becerisi de kazandrlmaktadr. Bunlarn yan sra, moday etkileyen faktrlerin banda gelen moda tarihi, tasarm tarihi, sanat tarihi ve pazarlama gibi teorik dersler de yer almaktadr. Mesleki semeli ve semeli derslerle moda tasarm i kollarnn da tantm ve temel bilgisi verilmektedir. Ayrca staj programlar ile rencilerin sektrel uygulamalar takip etmesi salanmaktadr. Dnyadaki moda tasarm (fashion design) programlar incelendiinde yksekretim ve zel retim kurumlarnda uyguland grlmektedir. zel retim kurumlar lise sonras bir yada iki yllk eitimden sonra sertifika yada belge vermektedir. Yksekretim dzeyinde niversitelerin sanat ve tasarm fakltelerinde 4 yllk moda tasarm programlar, meslek okullarnda 3 yllk moda tasarm programlar uygulanmaktadr. Dnya apnda nlenmi tasarmclarn mezun olduklar okullar Avrupada Londra (Central Saint Martins College of Art and Design), Milano (Politecnico) ve Paris (Fashion Institute), Amerikada New York (Fashion Institute of Technology) ehirlerindedir. SONU ve NERLER Sonu Moda tasarmcnn grevleri; tasarm srecini kurgulamak, aratrma yapmak, hedef kitlesezon-tarz-malzeme belirlemek, koleksiyon oluturmak, srecin planl olarak yrtlmesini ve sonulandrlmasn salamak eklinde sralanabilir. Tasarmcnn bu grevleri baaryla yerine getirebilmesi iin bir yksekretim kurumundan mezun olmas ve Moda Tasarmc nvan almas gerekmektedir. Moda tasarm eitiminde programlarn eitlilii, isim farkllklar, ieriklerdeki karklklar, giri snavlarndaki farkllklar sektrle eitim kurumlar arasnda gvensizlie neden olmaktadr. Programlar sektrel beklentileri karlama, teknolojik gelimeleri takip etme gibi ana hedeflere uzak kalmaktadr. Programlar oluturulurken ve gelitirilirken i dnyasnn ve moda sektrnn hangi yeterliliklerle donatlm bir tasarmcya gereksinim duyduklar aratrlmamaktadr. Mezunlarn istihdam edilebilirliklerini artrmann nemli bir yolu da yksekgretim srelerine isverenler, grenciler, mezunlar gibi paydaslar katmaktr. Yksekgretim kurumlar programlarn olustururken ve gelistirirken, is dnyasnn ve farkl sektrlerin hangi yeterliliklerle donatlms bir alsana ihtiya duyduklarn bilmek durumundadr.
585

neriler Moda tasarm eitiminin gerekletirmeyi amalad hedeflere ulamadaki en nemli temel unsur retim programlardr. Programlarn doru planlanmas, planlama ve ileyi aamalarnda sektrle ibirlii yaplmas, retim kadrosunun doru seilmesi, teknolojik gelimelere adaptasyonu ve gncelliini korumas eitimin geerlilii asndan son derece nemlidir. Moda tasarmclarnn yetitirilmesinde eitim kurumlar ile sektrn ibirlii yapmas, retim etkinliklerinin ortak olarak planlanp yrtlmesi salanmaldr. Moda tasarm programndan mezunlarn ne tr islerde alstg, ne kadar sre iinde is dnyasna katldg tespit edilmeli, mezunlarn ve iverenlerin programlara ilikin nerileri alnmaldr. Bu tr paylasmlardan elde edilen verilerin program gelistirme srelerinde dikkate alnmas, mevcut ve gelecekteki grencilerinin istihdam edilebilirligini de arttrmaya katkda bulunacaktr. Bu dorultuda eitim kurumlarnda bulunan ilgili blmlerin moda sektrnde gereksinim duyulan nitelikli i gcne yant verecek ekilde yaplanmas, niversite ile sektr arasnda ibirlii salanmas nerilmektedir. Devletin olanaklar zel sektrn desteiyle birletiinde dnya standartlarna uygun bir moda tasarm eitimi uygulanabilir. KAYNAKLAR ALPAY, H. R. (1983), Dokumaclk Eitimi Asndan niversite-Sanayi birliinin nemi, 3. Ulusal El Sanatlar Sempozyumu Bildirileri, Dokuz Eyll niversitesi, zmir, 1. AYDIN, R. (2010), ada niversite, z Atlm niversitesi Dergisi, ubat 2010 (10). BAER, G. (1989), Moda; Srekli Bir Deiim Sreci, Tekstil ve Makine Dergisi, (3;17)Ekim. BLGEN, H.N. (1994), ada ve Demokratik Eitim, 2. Basm, Milli Eitim Bakanl, Ankara. DAVIS, F. (1997), Moda Kltr ve Kimlik, Yap Kredi Yaynlar. SEVM, . (2004), Hazr Giyim Sektr, www.igeme.org.tr. SZER, E. (1993), Trk niversitelerinde retmen Yetitirme Programlar, Gzel Sanatlar Eitimi Eitim Programlar ve retim, Ankara: Milli Eitim Basmevi. YILMAN, M. (1992), retmenlik Meslei ve Meseleleri, stanbul: Trkiye Kltr Vakf Yaynlar. BolognaKitab,http://www.yok.gov.tr/katalog/bologna_kitabi_web_icin. pdf,EriimTarihi:19.11.2010. Milli Eitim Bakanl-Yksekretim Kurulu Meslek Yksekokullar Program Gelitirme Projesi, 2002.

586

TASARIM VE TASARIM ETM

Planlama, Kent ve Peyzaj

587

KENT BALAMINDA ALIVER MERKEZLERNN ve YAYA MERKEZLERNN SREKLL

lga GREL RESULOLU Bakent niversitesi, Gzel Sanatlar Tasarm ve Mimarlk Fakltesi, Mimarlk ve evre Tasarm Blm, ANKARA cilgagr@hotmail.com

1. almann Amac Bu almada kentsel oluumda btnlemi yaya evresinin nemi alveri merkezleri ve yaya merkezleri kapsamnda deerlendirilmitir. Sonuta kapal ve ak yaya merkezlerinin avantajl ynlerini kent imaj asnda birletiren bir model nerilmektedir. Sosyo-mekansal kurgu zerinde durulmutur. Kent iin uygun btnlemi yaya evresi modelini anlamak hedeflenmitir. 2. Kentsel Mekanda Yaya Merkezleri (Pedestrian Malls) ve Alveri Merkezlerinin nemi ve Yaanan Mekansall (Lived-spatialiy) Kentsel tasarmn en nemli prensiplerinden biri insann yaam kalitesini mekansal dzenleme araclyla gerekletirmektir. Ancak, Lynchin (1990:525) belirttii gibi mekansal deerlendirme hem sosyal durumun hem de fiziksel artlarn referanslar dikkate alnmadan gerekletirilemez. Bu yzden yaya merkezlerini anlamaya alrken ister ak ister kapal olsun evre artlar gz nnde bulundurulmaldr. Yaya merkezleri kentsel alanlar oluturan en nemli bileenlerdendir. Kentsel mekann karakteristik zelliklerini tanmlamaya yardmc unsurlardr. Kentin eklini belirlemenin yan sra i ve d mekan balantlarn salayan ve kent iin vazgeilmez bir temel tasarm prensibi olan sreklilii/ devamll (continuity) salamaktadrlar. Dier kamusal mekanlar gibi sosyal aktivitelerin meydana geldii kent paralardr ve bu zellikleri sayesinde kamu hayatnn ve kent siletinin belirleyicileri olmaktadrlar. Esasnda, yaya merkezlerinin ruhu, sosyal aktivitelerin olutuu kamusal alanlar olmalarndan gelir. Bu merkezlerdeki sosyal hayatn canll da mekansal konfigrasyona ve insanlar arasndaki etkileim ana dayanmaktadr. Ak yaya mekanlar, sokaklar, caddeler, parklar, meydanlar gibi, daima kamusal yaam ynlendiren fonksiyonlaryla var olmutur. Sosyal yaamn temelini kapsayan bu mekanlar kamusal alann en okunakl ve en grlebilir formunu oluturur. Yaya mekanlar, sokaklar, uzun bir srete kentsel yaamn kalcl zelliiyle, ksa vadede kentli yaamn geicilii arasnda arabuluculuk yapan mekanlardr. Bunun yan sra grsel sreklilii oluturan homojen bir yapya sahip olan mekanla, heterojen oluumlara ve eitliliklere yol aar (Gkgr, 2008). Ak alandaki yaya merkezleri herkese ak olduu iin toplumun aynas olarak dnlebilirler. Ancak, anlaml ilikiler yaratlrken kentsel tasarm elemanlar ve stratejileri belirlenmelidir. Bu adan o alann fiziksel zellikleri ve o zamana kadar olan yaanm deneyimler (lived-spatiality) gz nnde bulundurulmaldr. nk bu dinamikler yeni kurgulanacak ya da tekrar dzenlenecek yaya alannn oluumunda nemli rol oynamaktadrlar. nsanlar bu sokaklarda, hi beklenmedik bir dkkan, iki binann aralna konmu garip bir ant veya bir sarlar evi gibi yavan keiflerde bulunurlar. Caddeye deerini veren, gzn grmeyi ummad bir eyi kefetmenin gcdr. Sokak yaam kentsel uyarnn ve duygulanmn, byk ksm beklenmedik deneyimlerden gelen uyarnn simgesidir. (Senett, 1999). Dolaysyla yaya mekannn deneyimlemek onu yaanr klmakla ok yakn anlam tamaktadr. Yaya mekann deneyimlerken hangi aktiviteleri barndrdrd nemli bir noktadr. rnein, alveri bir aktivite olarak deerini kentlerin oluumundan itibaren srdrmtr, nk alveri
588

hem gndelik bir aktivite hem de sosyal bir alkanlk halini almtr Alveriin yapld mekanlar an ihtiyalarna gre biimlenmitir. Gnmzde, insanlar alveri merkezlerine de temel iki sebepten gelmektedirler. Birincisi tketim fantazileri ikincisi de sosyalleebilmek iin bir mekan arayndan kaynaklanmaktadr (Gottdiener, 1995: 97). Bu merkezleri incelediimizde genelde ehir merkezlerinden uzak izole olmu ve topik bir dnya sunan mekanlar olduunu syleyebiliriz. Ayrca sunduu cezbe ortam ve iklim korunakl (shelter) olmas gnmzde tercih edilmelerinde nemli sebeplerdendir. Bu almada hedeflenen hem kapal hem de ak yaya merkezelerinin kent kimliine katkda bulunan, btnlemi bir evre rol yaratmadaki avantajlarn bir araya getiren, kentsel tasarmn gelimesine yardmc bir zemin oluturmaktr. Bernardn (1989:215) sorduu gibi alveri merkezlerini varolan kent dokusuyla nasl birletirilecei nemli bir soru olarak karmza kmaktadr. ada yaklamlar ve yeni tasarm akmlar da alveri merkezlerinin kentsel dokuyla ne ekilde birlikte alabileceini aratrmaktadr. Dolaysyla, denebilir ki; yaya mekanlarnn i ve d mekanlar birbirine balayan oluumlar olarak deerlendirip, bulunduu sosyal, evresel (fiziksel) ve tarihsel balama en uygun ekilde tasarlamak kenti daha yaanabilir ve deneyimlenebilir bir duruma getirmektedir. Rybcznskynin (1989:67) de belirttii gibi mekan tasarlamak sosyal bir sanattr, mimarlkta her ne kadar tek bana yap tasarlansa da, bu esasnda dier binalar, sokak ve sonu olarak gndelik yaantmz gibi daha byk bir btnn parasdr. Bu noktada btnlemi yaya evresi oluturuken kent leinde temel tasarm prensiplerinden uygunluk (harmony) prensibinin nemini vurgulamaktadr. Paralarn btn oluturduunu ve btnn her parasnn anlam tamas gerektirdiini ancak bu sayede insann yaam kalitesini ykselten kent mekanlarnn oluabilecei dncesi domaktadr. 3. Yaya Merkezlerinin Kent Balamnda Anlam ve Trleri Kentsel tasarm kuramlarnda da sklkla vurguland gibi sokaktaki insan sokak kltrn srdrmeye devam eder. Yaya merkezleri kamusal alanlarn en nemli elemanlarndan biri olarak g kategorisinden olumaktadr. Birincisi, kentte yaayanlar, ikincisi ekonomik aktiviteler ve arazi kullanm ve ncs de farkl politikalarn istekleridir. Bu dinamikler yaya alanlarnn bir paras olduu kamusal alann kimliini oluturmaktadr (Gkgr, 2008). Denebilir ki, kimlik oluumunda eer yaya mekanlaryla kent iinde ulaabilirlik (accessibility) salanrsa yrmesi keyifli ve yaya dostu evreler elde edilebilir (Talen, 2002: 257). Bu bak asyla oluturulan yaya mekanlar daha yaanlr ve kullanlr mekanlar oluturmaktadrlar. Yaya mekanlar sosyal yaantmzda, gndelik hayamzda nemli yer tutmaktadr. Dolaysyla tasarmlarnn gnlk hayatmz zerinde etkileri yadsnamayacak kadar oktur. Scrutonn (1984: 18) da vurgulad gibi insanlar parklar olmadan yaabilirler ama sokaklar (yaya mekanlar) olmadan yaayamazlar; yeil alan olmadan yaayabilirler and ulalabilir pencereler ve kaplar olmadan yaayamazlar. Yaya merkezleri iin iki temel farkl yorum vardr. Bir grup tasarmc evreyi yumuatan ve insan leine getiren oluumlar olduunu iddia ederken, baka bir grup tasarmc ise ehir merkezini modas gemi hale getirdiini sylemektedir (Robertson, 1993: 364). Esasnda, yaya merkezlerinin deeri ne sklkla ve nasl kullanldklaryla ilikilidir. Bu sayede kamusal mekanlar olarak kente hangi balamda ve oranda hizmet ettiklerini deerlendirebiliriz. Yaya merkezleri (pedestrian malls) farkl grup altnda incelenebilir: Geleneksel yaya merkezi (full/traditional mall), gei oluturan yaya merkezi (transit mall) ve ksmi/yar yaya merkezi (semi mall). Geleneksel yaya merkezi sokan ara trafiine kapanmas ve sokak aalandrmasn, mobilyalarn, demesini ve dier heykel, havuz gibi kentsel tasarm elemanlarn dzenleyerek ve gelitirerek oluturulur (Rubenstein, 1992: 21). Grsel devamllk salayarak kent imajnn ve mekan hissinin gelimesine yardmc olurlar. Fulton Mall: Fresno-California, Ithica Commons: Ithica- New York (Rubenstein, x); Sakarya Caddesi: Kzlay-Ankara ve Yksel Caddesi: Kzlay-Ankara bu tr yaya merkezi rneklerindendir. Ancak, 1960lar ve 70lerde dnyada artan ara trafii yznden bu tip
589

yaya merkezlerinin ou ara trafiine de almtr (Robertson, 1994, p. 45). Gei oluturan yaya merkezi ise yaya merkezleri arasnda en yaygn olandr. lk olarak 1980ler ve 90larda Amerikada gelimitir. En temel amac kent iinde ticaret, otel, iyerleri, elence yerleri ve konut dokusu arasnda balanty salamaktr. Kaldrmlar geniletilerek ve kentsel tasarm elemanlar kullanlarak planlanrlar. Sadece toplu tama ve azaltlm araba trafiine aktr (Rubenstein, 1992: 21). rnek olarak, Portland geci yaya merkezi: Portland-Oregon, Nicolet yaya merkezi: MinneapolisMinnesota verilebilir. Ksmi/yar yaya merkezleri ara trafiini ve park azaltarak tasarlanr. Bu tip merkezlerde de yeni deme sistemleri, sokak aalandrmas, aydnlanma elemanlar, iaretlendirme sistemleri ve dier yaya mekan oluturmaya yardmc kentsel tasarm elemanlar kullanlmaktadr. Bu elemanlarn seiminde mekann izgisel zellii bozmama ve kent imaj dikkate alnr (Rubenstein, 1992: 22). Hamilton Yaya Merkezi: Allentown-Pensilvanya (Rubenstein, x), zmir Caddesi: Kzlay-Ankara, Olgunlar Caddesi: Kzlay-Ankara bu tip yaya mekanlar rneklerindendir. Gnmzde, zellikle Trkiyede ehir merkezleri ekiciliini kaybetmektedir. Bunun da en temel sebeplerinden biri yayalara ayrlan mekanlarn azalmasdr; Kzlay-Ankara rneinde olduu gibi. Bunu takip eden sebepler daraltlm kaldrmlar, eklenen ara trafii eritleri, evreye duyarsz bina tasarmlar ve sokakta azalan aktiviteler olarak sralanabilir (Robertson, 1993: 361). Ayrca, insanlar binalar arasndaki uzak mesafelerden dolay da izole edilmi hissedebilirler. ehir merkezleri daha az yrnr hale gelmektedir. Bu yzden kentsel tasarmclar ve ehir planclar, yaya ve kontroll ara trafiini birlikte dnerek canl bir kent evresi yaratmay (revitalization) hedeflemektedirler. Ayn zamanda sosyal ve ekonomik boyutta dikkate alnmaktadr, nk insanlarn zellikle yayalarn mekan seiminde gndelik yaam nem tamaktadr. 4. Alveri Merkezlerinin Kent Balamnda Anlam Kentsel evrenin en nemli bileenlerinden biri de eitliliktir, bu zellik kent mekanna kimlik katmaktadr. Sokak yaants (d mekandaki yaant) heyecan verici olmasna karn kullanclar yapay olsa bile kent atmosferini, daha kontroll ve gvenli bir evrede yaamay tercih etmektedirler. Zaten alveri merkezinin senaryosu da bu dnce ve istek dorultusunda domutur. Bu durum da geleneksel kent yaam ve modern alveri merkezleri arasnda yara neden olmutur. Alveri merkezi tipolojisi ondokuzuncu yzylda (endstriyel) kapitalizmin domasyla ortaya kmtr. Avustralyal mimar Victor Gruen alveri merkezi olgusunu Amerikann 1950li yllardaki peyzaj iinde balamlandrmtr (Jewell, 2001:319). Alveri merkezleri ksaca ara trafiine kapal yayalar iin oluturulmu bir alan olarak tarif edilmektedir (Jewell, 2001: 328). Ama bu tarifin iinde toplumun sokak ocuklar ya da evsizler gibi baz kesimlerinin giremeyecei belirtilmemektedir. Bu da teorik olarak tanmlamada ve pratik anlamda deneyimlenmesi arasnda eliki olduunu gstermektedir. Ayrca, alveri merkezinin rahat ve gvenli olmas konusu ok tartlmtr. Ancak, nemli olan soru, kontroll bir evre olmasna ramen ne kadar kamuya hizmet ettiidir. Eer mimarln sosyal bir sanat olduunu dnrsek, alveri merkezlerinin de sosyal anlamlar tad sonucunu karabiliriz (Jewell, 2001:323). Fakat, gvenli, rahat ve iklim korunakl olmas sosyal anlam ve imaj yaratmak iin yeterli gzkmemektedir. 5. Btnlemi Yaya evresi rnekleri Yedi yzyl kadar nce gelimi olan ngiliz kasabas olan Chester btnlemi yaya evresini modeline uygun bir rnektir (ekil 1). Zengin alveri seenekleri sunmaktadr. Byk alveri maazalarnn yansra kk dkkanlar da bulunmaktadr. Hem i hem de d mekanlarda lks tketim rnlerinden kk el sanatlarna kadar uzanan bir yelpaze sunmaktadr. Modern alveri merkezlerinin ve geleneksel sokak dokusunun biraraya gelmesiyle oluan bir karakteri vardr. rnein, ikinci kattan girilen yrme yollar (the rows), arkatlar, insan leine uygun yapsyla
590

fizksel anlamda sreklilik ve mimari bir karakter sergilemektedir (Bednar, 1989: 189). Chestern yaya alan olarak kent iin nemi aadaki zelliklerinden kaynaklanmaktadr: 1. ve d mekan yaya sistemleri arasnda sreklilii salamas ve birok noktadan eriilebilir olmas (sreklilik prensibi), 2. Yzyllardan beri sren kullanclar ve belediyeler arasndaki gnll ibirlii, 3. stikrarl bir ekilde evre koullarna uyma (uygunluk prensibi) (Bednar, 1989: 193). ekil 1. Chester rnei (Bednar, 1989:189-191) 1a. Vaziyet Plan, 1b. Cephe Grn 1c. Mekan Perspektif 1d. Gei Alan

Btnlemi yaya evresine baka bir rnek olarak Nollinin Romann mekansal yaps iin oluturduu i ve d mekandaki sreklilii gsteren radikal imaj verilebilir (ekil 2). ki oluum arasnda ister yar kamusal ister kamusal olsun yayalar kent iinde zgrce dolaabilmektedirler. Bylece kapallk ve akl da yayalar daha net bir ekilde alglamaktadrlar. ki mekan tr de hafza ve deneyimde birleip kent iin bir imaj oluturmaktadr. Her ne kadar her sokak, meydan, bahe, avlu form anlamnda farkl olsa da fiziksel hareket ve zihinsel grnt (mental image) asndan balant ve sreklilik oluturmaktadr (Bednar, 1989: 193). ekil 2. Nollinin ak ve kapal mekan srekliliini gsterdii Roma Plannn bir blm (Bednar, 1989:12)

6. Sonu Bu almada kenti btnletiren ve kollektif bellekte yer edebilen bir yaya evresi oluturabilme kentsel tasarm yaklam zerinde durulmutur. Yaya alannn kalitesi ancak mekan hissi yaratlarak arttrlabilmektedir. Bu da tasarmclara yol gsteren nemli bir veridir. Srekli ve evreye uygun olmas gibi prensipleri barndran yaya merkezleri hatrlanabilir (memorable) ve tannabilir (recognizable) mekanlar oluturmaktadr. Bu da anlamla elde edilebilir, anlam ise kullanmla ortaya kmaktadr. Kamusal mekann kullanm da o mekann tasarm asndan baarsyla doru orantldr. Sadece mimari evre deil ayn zamanda sosyal oluumda yaya mekannn kullanmn arttrmak iin anlalmas gerekli bir unsurdur ve kentle ilikisi asndan da nem tamaktadr. Dolaysyla,
591

btnlemi bir yaya evresi olutururken gelitirilmesi en uygun yaya sistemi kentin mekansal, kltrel ve sosyal zellikleriyle uyum iinde olmaldr. Kent kimlii asndan nem tamaktadr. Esasnda nerme ok aktr. Eer yaya merkezleri daha yrnebilir (yaanabilir) olursa yayalar daha fazla kullanmaya balar, yayalar daha ok kullandnda sokak dzeyinde i olanaklar geliir ve hayat kalitesi ykselmeye balar. Bu durumu salamak iinde i ve d yaya merkezlerinin olumlu ynleri (rn. Sokan heyecan verici dokusu ve alveri markezlerinin gvenlii gibi) birletirlebilir ve yaya merkezlerinin sreklilii ve evreye uyumu salanarak yaam kalitesi arttrlabilir. KAYNAKLAR Bednar, M.J. (1989). Interior Pedestrian Places. New York: Watson-Guptill Yaynlar. Gottdiener, M. (1995). Postmodern Semiotics: Material Culture and the Forms of Postmodern Life. Cambridge: Blackwell. Gkgr, P. (2008) Kentsel Mekanda Kamusal Alann Yeri. Ankara: Balam Yaynclk. Jewell, N. (2001). The fall and rise of the British mall. The Journal of Architecture, 6, ss. 317-378. Lynch, K. (1990). City Sense and City Design. Banerjee, T. and Soutworth M. (der.). London: MIT Press. Robertson, K. A. (1993). Pedestrianization Strategies for Downtown Planners. Journal of the American Planning Association, 59, (3), ss. 361-371. Rubenstein, Harvey M. (1992). Pedestrian Malls, Streetscapes, and Urban Spaces. Canada: Avnone. Rybczynski, R. (1989). The Most Beautiful House in the World. New York: Penguin Books. Scruton, R. (1984). Public Space and the Classical Vernacular. The Public Face of Architecture: Civic Culture and Public Spaces. Glazer, N. and Lilla, M. (Eds.). New York: Free Press, ss. 13-26. Sennett, R. (1992) The Fall of Public Man. New York; London: W.W. Norton. Talen, E. (2002). Pedestrian Access as a Measure of Urban Quality. Planning Practice & Research, 17, (3), ss. 257-278.

592

KENT KMLNDE KLTREL DNMLER KENT TARH MZELER: SAFRANBOLU RNE

Yrd. Do. Dr. Esra BLKBAI ERTRK Karabk niversitesi, Safranbolu Fethi Toker Gzel Sanatlar ve Tasarm Fakltesi, Mimarlk Blm, KARABK esrabolukbasi@karabuk.edu.tr

Giri Kent tarihi mzeleri kentin maddi ve manevi deerlerini belirlemek, korumak, eitim ve tantm yoluyla devamlln ne kartmann amaland mzeler olarak dikkat ekmekte ve bilindii zere saylar son yllarda art gstermektedir. Kentin kltrel dnm iinde mze, var olan kente zg orijinal deerleri bnyesinde koruyarak saklamak, bunlar tanmak ve tantmak isteyenlere doru olan iletme grevini stlenmektedir. Kltrel deiimler ayn zamanda kltrel deerlerin yava yava yitirilmesine de sebep olmaktadr. zgn kimliin yaanan srete kente yeni yerleenler ile yeni yetien nesilce anlalmas ve korunmas balamnda kent kltrn oluturan bileenlerin bir arada, belli bir sistematik gereince deerlendirilip sunulmas kltrel kimliin anlalmasnda bir admdr. Kentlerdeki oulcu yap (kozmopolit) her geen gn artmaktadr. Bu ok renklilik ve ok seslilik olarak deerlendirilebilecei gibi kent kltrnn znn anlalmasn zaman ierisinde zor klmaktadr. Bu noktada rnek olarak ele almak istediimiz Safranbolu, Osmanl kimliinin hakim olduu geleneki toplum yapsna sahip bir yerlemedir. Sosyo-ekonomik adan Osmanl dneminde 17-19. yzyllarda en parlak dnemini yaamtr (Yazcolu, 2001: 92-131). pek yolu zerinde bulunmas, ticaret hayatnn youn olmas, ayn zamanda Osmanl bakenti ile ilikilerinin ve etkileiminin kuvvetli olmas Safranboluda kltrel birikimin olumasna neden olmutur. Kendi iinde geleneksel ve kapal bir yaam srerken 1937 ylnda 10 km. uzaklkta ve bir ky olan Karabke Demir elik fabrikasnn temelinin atlmasyla1 kltrel dnm ivme kazanarak yaamaya balamtr. Karabkn Demir elik fabrikasna bal olarak deien ve gelien ekonomisi kent dndan ok sayda insann bu blgeye yerlemesine neden olmutur. Karabkteki bu deiimler Safranboluya da yansm, Anadoludan gelenlerin bir ksm Safranboluda kiraladklar geleneksel evlerde yaamaya balam ve geleneksel Safranbolu sosyal yaam iinde yerli halkla ortak paylam iine girmilerdir. Farkl kltrel ortamlar ve bunlara uyum salanmas ayn zamanda yeni yaam alannn alglanmas bir sreci gerektirmitir. zellikle 1940l yllardan itibaren Anadolunun eitli kentlerinden gelerek yerleenler gnmzde nc nesli burada yaamaktadrlar. Dier yandan bu srete yaanan bir dnm noktas, 1970li yllarda Safranboluda balayan geleneksel yapnn hem fiziki hem de sosyal adan korunmas almalar 1994 ylnda Safranbolunun UNESCO Dnya Miras Listesine alnmasyla nemli bir sonuca ulamtr (Aksoy ve Ku, 1999:40-45). Bu Safranbolunun turizm araclyla farkl kltrlerden insanlarla etkileime girmesinde nemli bir neden olmutur. 1995 ylnda Karabkn il olmas ve bunun Safranboluyu etkilemesi, buraya gelen yeni nfusun bir ksmnn yerlemek iin kendi iine dnk ve geleneki Safranboluyu semesi kltrel dnme ivme katan bir dier unsurdur. Bunu Jandarma Alay Komutanlnn Safranboluya 3 km. uzaklkta Yazkyde kurulmas ile askeri grevlilerin yerlemesi takip etmitir. 2007 ylnda ise blgede bulunan faklte ve meslek yksekokullar Karabk niversitesinin ats altnda toplanmtr. niversitenin yeni yaplanma srecinde ok sayda akademik ve idari personel buraya atanmtr.
1 Bkz. Belge ve Fotoraflarla Karabk, stanbul, 2010.
593

Yeni gelen akademik ve idari personelin yan sra her yl daha da artan rencilerin bir ksmnn Safranboluda yerlemesiyle kent nfusu iinde yerli olmayanlarn says artmtr. Ancak bu sre ierisinde Safranboluda byk kentlere g vermitir. Sosyal adan yeni yaplanma, kentin fiziki anlamda bymesine de iaret etmektedir. Yerleim alanlar asndan belli bir dzen takip edilmekle birlikte zgn dokunun yava yava bilinli/ bilinsiz tahrip edilmesi ve yeni yerleime alan alanlarda zaman zaman arpk kentleme dikkati ekmektedir. Bu geliim ve deiimlerin ardndaki ortak payda kente gelen yabanc nfusun artdr. Safranbolu dndan yeni gelen kiilerin yerli kltrle bulumas ve kaynamas, yerel baz deerlerin zaman iinde erimesine, daha az uygulanr olmasna ksaca geleneksel olan veya orijinalde var olann kan kaybetmesine, unutulmasna yol amtr. Safranbolu Kent Tarihi Mzesi Safranboluda Kale olarak bilinen hakim noktada yer alan Eski Hkmet Binas, alnlndaki kitabeden anlalaca zere (H.1320-1322 - M.1902 -1904) yllar arasnda ina edilmitir (Fotoraf 1). Burada tarihi saat kulesi ve cezaevi binasyla birlikte yer alr. 19 Ocak 1976 tarihinde yangn geiren (Ulukavak, 2007: 203) Eski Hkmet Binasnn restorasyonu tamamlandktan sonra 2006 ylnda yerel ynetim desteiyle Safranbolu Kent Tarihi Mzesi olarak dzenlenmitir. Mze, mze kent olarak anlan Safranbolunun hatta bal olduu il olan Karabkn tek mzesi olma zelliine de sahiptir. Mze, bodrum kat zerinde zemin ve birinci kat olmak zere yapnn orijinalindeki kurguya uygun olarak dzenlenmitir. Bodrum kat, Safranboluda varlk gstermi nemli meslek gruplarna ayrlmtr. Burada eczac, derici, lokum ve ekerci, baharat, kalayc, bakrc, kundurac, semerci vd. i kollarna zg blmler kurgulanarak retilen maln geleneksel yntemlerle ve aletlerle imal edilmesi, aamalar ile gsterilmi ortaya kan rn canlandrma tekniiyle sergilenmitir. (Fotoraf 2) Safranbolu Kent Tarihi Mzesinin giri katnda, eitli etkinlikleri halkla buluturan konferans ve sergi salonu gibi mekanlar, btnn iinde mzenin ilgi oda olarak srekliliin salanmasnda nemli bir blmdr. Ayrca burada Safranbolu ile ilgili yaynlar tantlmaktadr. Birinci kat ise, kent kltrne ait eyalarn belli bir sistematie gre sunulduu Etnografya Salonu ile Fotoraflarla Safranbolu salonunu iermektedir. Burada kente zg bilgiler, grseller eliinde izleyiciye sunulmaktadr. (Fotoraf 3) Bu katta dikkat ekici bir zellik, orijinalde Hkmet Kona olan yapdaki idari odann mzeye dntrldkten sonrada zgn kullanmna uygun olarak dzenlenmesidir. Safranbolu halk gemiten gnmze gelen sre iinde kendi kltrel deerlerini korumu, bu deerleri ne kartabilecek tm etkinliklere destek vermitir. Bu konuda yerel ynetimin nderliinde niversite, sivil toplum kurulular ve halk zgn deerlerin yaatlmas ve srekliliinin salanmas konusunda aba sarf etmektedir. Karabk niversitesine bal mimarlk blm ile mimari restorasyon ve turizm rehberlii programlarna devam eden renciler iin bir uygulama alan olan Safranbolunun ayn zamanda belgeleme yoluyla deerlerini gelecee aktarm mmkn olmaktadr. Kent Tarihi Mzesinin bir fikir olarak ortaya kmasndan sonra Safranbolulular yaamlarndan kesitler veren ve anlarla ykl olan eyalarn ince bir duyarllkla mzeye balam ve bu giriime destek vermilerdir. (Fotoraf 4) Bu yntem kent tarihi mzelerinin misyonu iinde klasik bir yntem olarak deerlendirilse de yeni nesile, o gnk artlar yaamam, eyalara dokunmam ve dnemin insanlaryla iletiim kuramam kiilere kentin z, kimlii ve gemii hakknda bilgi vermesi asnda nemlidir. zleyici bir salonda grd eya ya da kyafeti dier salonda sergilenen fotoraflarda grerek algsna boyut katmaktadr. Ayrca Safranbolunun tarihi dokusu iinde zaman iinde yaplm kimisi ayrnt saylabilecek ancak nemli deiiklikler, sergilenen bu grseller vastasyla anlalmaktadr. Dier yandan toplum yaps, geleneksel yaam tarz ile buna bal gnmzde pek rastlanmayan baz uygulamalarn (geleneksel elenceler, evlilik ve dier trenler) anlalmas mmkn olmaktadr.
594

Safranboluya ait kltrel deerlerin srdrlebilir klnmas ve kent kimliinin ne karlabilmesi iin Kent Tarihi Mzesinin gelitirilmesi gerekmektedir. Bu noktada mze aratrmacs olarak grev yapan sanat tarihi veya tarih eitimi alm uzmanlarn istihdam edilmesi nemli bir eksiklii gidermekle birlikte mzenin geliimi, bundan sonra yaplmas gerekenlerin planlanmas ve hayata geirilmesi asndan yararl olacaktr. Kent Tarihi Mze binas aslnda mze binas olarak tasarlanmadndan mekan rgtlenmesi konusunda sknt yaamaktadr. Mzenin ktphane ve ariv birimi yoktur. Safranboluda yaam geen ve zellikle somut olmayan kltrel mirasn korunmasna katkda bulunabilecek insanlarn zaman ierisinde aramzdan ayrlmalaryla buraya zg bilgiler, detaylar yok olup gitmektedir. Bu adan bakldnda Safranbolu ile ilgili fotoraf, film vb. grsellerden oluan materyalin bir araya getirilmesi, ayrca szl tarih almalar yaplarak ariv oluturulmas gerekmektedir.

Fotoraf 1. Safranbolu Kent Tarihi Mzesi (Eski Hkmet Binas).

Fotoraf 2. Bodrum kat. Safranboluda meslek gruplar.

Fotoraf 3. Fotoraflarla Safranbolu Salonu

Fotoraf 4. Etnorafya Salonu.

KAYNAKLAR Aksoy, M.- Ku, A. (T.Y.), Mze Kent Safranbolu, Safranbolu Hizmet Birlii Yayn No:1, Basm y.y. Belge ve Fotoraflarla Karabk, stanbul, 2010. Gnay, R. (1999), Trk Ev Gelenei ve Safranbolu Evleri, stanbul. Karabk l Yll 1999, Ankara,1999. Tunzgr, . (2002), Dn ve Bugn le Safranbolu, Safranbolu. Ulukavak, K. (2007), Bir Safranbolulunun Penceresinden Safranbolu, Ankara. Yazcolu, H. (2001), Kk Osmanlnn yks Safranbolu Tarihi, stanbul.
595

OSMANLI DEVLETNN BR ASIRLIK BAKENT EDRNE L, SANAT ESERLER VE KAYBOLAN, KAYBOLMAK ZERE OLAN SOSYO-KLTREL DEERLER
Ar. Gr. Hacer Neyir TEKEL YAZICI n.yazici@iku.edu.tr
stanbul Kltr niversitesi, letmecilik Meslek Yksek Okulu, STANBUL

1. BR ASIRLIK BAKENT VE SAHP OLDUU TARH - SANATSAL ESERLER Kurulu ve yerleme tarihi ok eskilere dayanan Edirne, tarihi boyunca birok medeniyetlerin beii olmutur. Edirne tarihinin eitli dnemlerinde stratejik konumunun nemi, Osmanl mparatorluuna bir asra yakn bakentlik yapm olmas, ktalar birbirine balayan yollar zerinde olmas, nemli ticaret yollarnn buradan gemesi gibi nedenlerle her dnemde yaplan saysz dnyaca n yapm gzide eserlerle doludur. Ne yazk ki bunlardan bazlar gnmze kadar ulaamamtr. Edirnenin Camileri; Edirnede IV Murat zamanna, (18. yzyln ilk yarsna) kadar Trklerin kurduklar 14 selatin camii olmak zere toplam 300 adet camii ve mescit bulunmaktadr. Edirne de yaplan yaplar, camilerle snrl olmayp, ok sayda baka eserler de ina edilmitir. Pek ok eserde ne yazk ki doal afetler ya da ihmalkarlk gibi sebeplerle yaamn srdrememitir. Edirne tarihinin bel kemiklerinden olan gnmze ulaan camilere rnek vermek istersek; Eski camii(1403-1414), Sultan II Murat zamannda ina ettirilen erefeli Camii(1438-1447), Sultan II Murat zamannda ina ettirilen(1436) Muradiye Camii, Edirneyi darifa(hastaneye) kavuturmak amac ile ina ettirilen II. Beyazd Camii ve klliyesi, yapm yl 1422 olan ve I.Murat zamannda Gazi Mihal Bey tarafndan yaptrlan Gazi Mihal Bey Camii, tipik bir 14 yy yaps olan Yldrm Camii, ah Melek Paa tarafndan yaptrlan ve yapm 1429 ylna rastlayan ah Melek Camii, bu camilerin arasndadr. (Tekeli,2000:39) Trk Camii mimarisinin aheserlerinden olan Mimar Sinann Ustalmn Eseridir diyerek vnd Selimiye camii ise; Sar Bayr olarak adlandrlan tepede btn grkemi ykselmektedir. 1569-1575 yllar arasnda ina ettirilmitir. Trk- Osmanl ve hatta dnya mimarisine tesir eden, Mimar Sinann tek byk kubbe sanat adl byk dncesinin uygulama sahasdr. Bu kubbe mekan rter ve ahenkli estetik grnm salar. Sekiz fil ayann tad kubbenin ap 31,50 m dir. Kubbe kasnandaki 32 pencere, yzlerdeki 6 dizi halindeki pencereler yukardan en uygun aydnlatma tekniini salamaktadr. Grkemli kubbenin ykseklii 42,30 m dir. Mimar Sinan bu kubbeyi kendi deyimiyle Ayasofya Camiinden 6 arn daha yksek, 4 arn daha geni yapmtr. (Onur,1984:11) Camiinin hnkar mahfilini, mihrabn, minberini, arka duvarlar ile klahn, kemer balarn ve pencere alnlklarn kaplayan iniler Osmanl inilerinin ykseli devrinin en nadide koleksiyonlarn arz etmektedir. Talarnn, inilerinin, iiliinin ve mimarisinin gzellii ve dehasyla anlan camii 1983 ylnda byk bir restorasyon geirmitir. (Erturul,2005:42) Edirnenin Kervansaraylar ve Kprleri; Kervan zellikle bir lkeden baka bir yere, baka bir lkeye ticaret amacyla yk tayan, deve ve bunun gibi hayvanlarn topluluudur. Kervansaray bu hayvanlarn tama ileri esnasnda dinlenebilecekleri, ihtiyalarn karlayabilecekleri, mola verebilecekleri, hana benzeyen byke yaplardr. (Mlayim,1989:27)Edirne ili her dnem nemli ticaret yollar zerinde bulunmaktadr. Bu sebeple ilde byk bir kervansaray kurulmutur. Rstem Paa Kervansaray Edirne ilinin gnmze ulaan kervansaraydr. Mimar Sinan tarafndan
596

16. yy da yaplm olan bu kervansaray 80 odaya sahip iki katl bir mimari yapdr. Kervansarayn bir ksm konaklayan yolcularn beraberindeki hayvanlarn barnabilecei ekilde dzenlenmitir. Bu gn bu kervansaray 1972 senesinde yaplan restorasyon almalar ile 69 odal be yldzl otel olarak Edirne iline hizmet vermektedir. Trk Osmanl tarihinin nemli mimari eserleri arasnda bulunan kprler serhat ili Edirneyi yer, yer sslemektedir. Ticaret, nakliye, ordu gibi nemli hususlar sebebiyle Trk mimarlar tarafndan ina edilen bu kprleri u ekilde sralayabiliriz: Gazi Mihal Kprs(1420),Yeni Kpr (Meri Kprs), Saray Kprs, Uzunkpr, Yldrm Beyazt Kprs, Kemeke Mustafa Kprs, Seferah Kprs, Fatih Kprs ehrin dier nemli kprlerindendir. Ahap olarak ina ettirilen, ancak gnmze ulaamayan Mamak-Topu-Deirmen ve Yalnz Gz kprleri dnemlerinde halka hizmet vermi, ancak zaman ierisinde gerek doal sebepler gerekse restorasyon eksiklii sebebi ile yklmlardr. (Yetkin,1996:55) Edirnedeki Kapalarlar, Bedesten ve Arastalar; Edirne ili pek yolu zerinde olmad halde kervan yolu zerinde bulunmas nedeniyle kentin ierisine kervansaraylar, Kapalarlar yaplmtr. Ancak gnmze sadece Ali Paa Kapal ars, Bedesten ve Arasta ulamtr. Mimar Sinan tarafndan yaplan Ali Paa Kapal ars 16 ve 17 yy lar da en faal ticaret merkezlerinden olan Edirne iline hizmet vermitir. 1980 li yllardan itibaren turistlere hitap eden arnn mazisinde byk bir yangn bulunmaktadr. Bu yangn ile klleri kalp tekrar aslna sadk kalarak ina edilen ar halen Vakflar Mdrlnn korumas altndadr. Eski Camii ye akar (getirisi olan) olarak 15 yy da yaptrlan Bedesten 14 yksek kubbeli olup ehrin drt bir yanna alan drt kaps ile anlr. Mimar Sinann dier bir eseri olan Arasta Selimiye camiye akar olarak yaplmtr. nce tek sral dkkanlardan oluan Arasta, daha sonra ift sral dkkan dizileri haline getirilip zeri at ile rtlmtr. (Erturul,a.g.e.:49) Edirnenin emeleri ve Saraylar; Osmanl mparatorluu zamannda birok ilde olduu gibi Edirne ilinde de su problemi; emeler ile zlmt. Ancak bu mimari eserlerin gnmze ok az ulamtr. eme ve sebillerin ounda Mimar Sinann imzas bulunmaktadr. 17 yy a ait olan Sinan Aa emesi gnmze ulaan yegne eserdir. I.Murat zamannda yaptrlan Saray- Atik (Eski Saray), II. Murat zamannda yaptrlan Saray- Cedid (Yeni Saray), Fatih Sultan Mehmet tarafndan yaptrlan Cihannuma Saray selatin ehri olan Edirne ilinde yaayan sultanlarn saraylardr. Ancak bu saraylar gnmze maalesef ulaamamtr. Edirne Mzeleri; 1971 ylnda alan Arkeoloji ve Etnografya Mzesi iki salondan meydana gelmektedir. Arkeoloji salonunda eski eserle, ta baltalar, keramik paralar bulunmakta iken, Etnografya salonunda Osmanl devrine ait eyiz odalar, Edirne sarayna ait paralar, eitli el sanatlar, Osmanl klk ve kyafetleri yer almaktadr. 1925 ylnda kurulan Trk slam Eserleri mzesinde ise; Osmanl devri inileri, el yazmalar, muhafz silahlar, ilemeli el ileri, cam ileri, ta iilii tehir edilmektedir. Edirne Evleri; Edirnenin en nemli tarihi ve kltrel kaynaklarndan biride Edirne Evleri dir. Evliya elebi tarafndan 340 adet olduu bildirilen evler, baheli olup Bulgaristan n Kzanlk Gl Bahe lerinden alnm olan iekler ile bezenmiti. (Parmakszolu, 1984:22)Yaplan yanl ehirleme sonucu kaybolmu olan evler; hamam, namaz odas, yazlk ve klk divanhaneler ve geni sofalardan olumaktayd. 2. EDRNENN KAYBOLAN VE KAYBOLMAYA YZ TUTMU SOSYO- KLTREL KAYNAKLARI Edirne ili tarihi ve tarihi eserleri ile olduu kadar sosyo kltrel kaynaklar bakmndan da olduka zengin bir ilimizidir. Bunlarn en nemlilerini u ekilde sralayabiliriz: Krkpnar Yal Greleri, Edirne enlikleri, Folkloru ve Yresel Giyim Kuam, Hatra Eya ve El Sanatlar, Sprgecilik, Ayakkab Boyacl, Meyve Sabunculuu gibi. Krkpnar Greleri;
597

Tarihesi 15 yya uzand bilinen greler Ali ve Veli isimli iki kardein hdrellez gecesi Ahrky ayrlnda gree tutuup gece, gndz yeniemeyip gre meydannda can vermeleri ile balamtr. ki yiidin ansna her yl geleneksel olarak dzenlenen Krkpnar enliklerinin son gn yal grelere ayrlr. Drt kategoride yaplan grelerin kategorileri, deste, kk deste, deste orta boy, bapehlivan greleridir. (Mansel, 1988.,44) Haziran ay sonu ile Temmuz aynn ilk yarsndaki enliklerin ilk al gnmzde de halk oyunlar, karagz oyunlar, snnet trenleri, okuluk yarmalar ile balar. Edirneye zg sosyo kltrel deerlerden olan ve sadece gre msabakas olmayan bu enliklerin, gnmzde de varln devam ettirebilmesi olduka sevindiricidir. Edirne enlikleri; Osmanl mparatorluunda dzenlenen enliklerin hemen, hemen hepsi stanbul ilinde olmutur. Ancak IV Mehmet, II. Murat ve Fatih Sultan Mehmetin dzenlemi olduklar enliklerin tm Edirne ilinde yaplmtr. Edirnede yaplan byk ve grkemli enlikler, gnmzde de srdrlmektedir. 22 Mart ekinoks zaman yaplan byk Edirne enlii ilin Kavakkap, Yazgz emesi, Hamam Bayr ve Buuktepe etraflarnda yaplmaktadr. (Demir, 1982:67) Hatra Eya ve El Sanatlar; Edirnenin pek ok el sanat bulunmaktadr. ehir elindeki son usta kiiler ve imknlarla bu sosyo kltrel deerlerini korumaya abalamaktadr. Hibir devlet destei grmeyen el sanatlar gnden gne yok olmaktadr. Maneviyat ynnden olduka mhim olan bu deerler lkemiz iinde nemli turistik cazibe faktrleri arasndadr. El sanatlar ynnden olduka zengin olan ehrin kendine has tatlar da mevcuttur. Gazi Helvas, Peynir ekeri,Peynir. Deva-i Misk, Ramazan Helvas, Cier Sarma ve Cier tava ehri temsil eden yiyecekleridir. (Erturul, a.g.e.:45) Edirne de bulunan ve varln iddetle srdrmeye alan Debbahane ehrin dier bir sosyo - kltrel varldr. Burada tabaklk ve saraiyecilik yaplmaya allsa da talep grmemektedir. p ve urgan yapmnda ise Edirnede son bir temsilci kalmtr. Nalbantlk ve ciltilikte son demlerini yaamaktadr. Edirnede yaplan aa iinin, ayr bir n vardr. Aa zerine iek, meyve ve bitkisel motiflerin yer ald eserler bu gn sadece mzelerde yer almaktadr. Peynircilikte Edirne ilinin bir dier simgesidir. Ancak bu gn ehre gidilince peynirin temin edilecei balca yerler Tavukkap Caddesi, Kyk Caddesi, Yediyolaz semtlerinde bulunan mandralardr. Edirne ili altn ilemecilii ile de nl bir ilimizidir. Saralar caddesinde ve Kapal arda altn iiliinin nadide eserleri grlmektedir. Sprgecilik, Ayakkab Boyacl, Meyve Sabunculuu Sprgecilik ve ayakkab boyacl Edirne ili ile zdelemitir. Kentin her yanna yaylan ayakkab boyaclarna Edirneyi ziyaret edenlerin hibiri uramadan geemez. Vazgeilmez geleneksel el sanatlarndan biri de Edirne Aynal Sprgesi ad ile anlan sprgeciliktir. Son imkanlarla srdrlmeye allan bu zel ustalk Edirnenin simgelerinden biridir. zellikle evlenme anda kzlarn eyizlerinde nadide bir eya olarak yer kaplayan sprgeleri ortaya karan ustalar ve mekanlar ehirde olduka azalmtr. Renk, renk ve eitli biimlerde yaplan meyve sabunlar kentin dier bir simgesidir. Bu sabunlarn dier bir ismi Mis Sabundur. zel ustalk ve retimle meydana gelen bu sabunlar icra eden ustalar azalm ve meslei devralacak genler yetimemi ve devlet bu zel sanatna sahip olamamtr. SONU Edirne ili; stratejik konumu, Osmanl mparatorluuna bir asra yakn bakentlik yapmas, ktalar balayan yollar zerinde olmas, nemli ticaret yollarnn buradan gemesi gibi sebeplerle tarihi ve sanatsal eserlerle doludur. Ne yazk ki bunlardan bazlar gnmze ulaamamtr. Yanl ehirleme, doal afetler, restorasyon almalarnn eksiklii, yanl ynetim gibi sebepler ile bu eserlerin bir ksm kaybedilmitir. Sahip olduu sosyo kltrel varlklarn bir blm; bu gn halen geleneksel olarak uygulanmaya allsa da el sanatlar ve kente zg dokularn teker, teker yitirildii grlmektedir. Gerek devletin, gerek kent insannn sahiplenmedii bir ok varlk gnmzde
598

nemini yitirmitir. 1982 de kurulan Trakya niversitesinin rektrlne bal olarak alan Gzel Sanatlar Fakltesinin Seramik ve Tezyinat blmnn kentteki tarihi ve sanatsal eserleri korumaya ynelik almalar yada vakflarn sahip kt bir ok tarihi ve sanatsal eserin bulunmas, geleneksel olarak devam eden Krkpnar Yal Greleri ve Edirne enlikleri kentin sahip olduu deerlerin korunmas adna yaplan memnuniyet verici almalardr. Edirnenin gzide sanat eserleri, kltrel ve tarihsel varlklar, kaybolmu ve kaybolmakta olan sosyo-kltrel kaynaklar ile Edirnenin sahip olduu deerlerin zenginlii, bu deerlere sahip klmas gerekliliini de beraberinde getirmektedir. Tm bu varlklara sahip kmaya ynelik almalarn azl ve gnden gne sanatsal, kltrel ve manevi varlklarn yok oluu ehir ve lkemiz adna znt vericidir. KAYNAKLAR Altun, A. (1988). Trk Mimarisinin Anahtarlar in Bir zet, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, Demir,N,Edirne enlikleri,Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1982 Erturul,. (2005)Edirnenin Tarihinde zel Bir Albm, stanbul Mansel,A. (1988)Trakyann Kltr ve Tarihi, Ay Matbaas,Edirne Mlayim,S. (1989), Trk Sanatna Giri, Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi Yaynlar, stanbul, Parmakszolu, (1984)Evliya elebi Seyahatnamesi, C III, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara Oral, O. (1984). Trk Mimarisinde Edirne, Yenilik Basmevi, stanbul, Tekeli, H.N. (2000). Edirne Turizminin Deerlendirilmesi ve Edirnede Gelitirilebilecek Turizm eitleri, Yksek Lisans Tezi, stanbul, Yetkin, (1996)Osmanl Trk Mimarisi, ..Edebiyat Fakltesi Yaynlar,stanbul

599

SANAT VE TASARIM ETMNN ARASAL BOYUTLARI

Yrd. Do. Dr. Hayat ZENGN Dokuz Eyll niversitesi, Mimarlk Fakltesi, ehir ve Blge Planlama Blm, ZMR hayat.unverdi@deu.edu.tr

Giri Yaratclk ok farkl bir varlk ve bilin durumudur ve bireyin kendini aarak ve var olann tesine geme arayyla yrtt yaratclk eyleminin farkl sonular bulunmaktadr. Szkonusu sonular ncelikle insann toplumsal bir varlk oluu yani baka insanlarla temas halinde oluu ve dier yandan iinde yer ald yapl ve doal evreye ba temelinde izlemek mmkndr. Byle bir etkileim ortamnn en nemli bileeni olan kentler ise kanlmaz olarak yaratclk balamnda ok zel bir nem kazanmaktadr. Burada kentlerin konumunu belirleyen iki farkl temelden sz etmek mmkndr. lki kentlerin bireysel yaanty desteklemek yoluyla yaratcla uygun bir ortam salyor olular; dieri ise, kentlerin yaratclk alanndan beslenerek bata ekonomik ve giderek mekansal ya da toplumsal alanlarda stnlkler elde etmeleridir. Konu her iki temel asndan da ele alndnda, bireyin kentsel evreyle kurduu ilikinin sonularn deerlendiren henz Marx, Durkheim ve Weber gibi klasik dnrlerden balayarak gelien nemli yaklamlar olduu grlmektedir. 20. yyn modernist yaklamlar, bu ilikinin doasn farkl bir ierikle, insan n plana kararak ve doal ve kltrel farkllklar ierisinde eritecek ekilde yeniden yaplandrmlardr (Giddens, 1994:13-14). Zira bu srete kendini dardan izlemeyi seen ve kendinin daha fazla farknda olan birey iin evre (Erzen, 2006: 9-10) mdahale edildii lde deer kazanan bir ortam haline dnm ve kent de byle bir deerler ortamnn yaratlmasna araclk eden en temel kaynak halini almtr. Mdahale gcn belirleyen ilerlemeci paradigmann (Arslan, 2002:109) deeri her zamankinden daha ok sermayeye endekslemi olduu son srete ise, evre ve daha spesifik olarak da kentsel evrenin kaynak olarak nitelikleri yeniden tartlmaya balamtr (Tekeli, 1988:131). stelik kentlerin allm, retim ve tketim kalplarnn dna karak kresel balantlar elde etme sava verdikleri bu aamada, szkonusu nitelikler zerinde dntrc etkiler yaratma kapasitesi balamnda bireyin yaratc nitelikleri de nem kazanm ve yeni adlandrmalar eliinde (Bayliss, 2007:889-890) gelien bir a yap gndeme damgasn vurmutur. Yaratc kent byle bir srecin rn ve yaratclk kent ilikisindeki iki temel almla ortaya km bir tanmlama olarak bu yaznn temel k noktasn oluturmaktadr. Yaratcl yeni zamanlarn temel bileeni haline getiren koullar ve bu balamda gelien kresel topografyann dinamiklerini deerlendirecek olan yazda, tasarm eitiminin yerel potansiyelleri st yaplara balama kapasitesi ve bu erevede kazanm olduu arasal konum sorgulanacaktr. Yaratclk ve Kent likisi Balamndaki Yeni Anmlar Yaratcl kentle birletiren tanmlamalar yeni olsa da, yaratcl kent balamnda kritik hale getiren aamann aslnda modernlik projesi erevesinde aa km olduunu sylemek mmkndr. Zira modern teorinin, ideal bir toplumsal dzen ve gelimi ekonomiler yaratma arayna temellenen organizasyonlarnn hayatn her alannda etkinlik kazand sre (Connor, 2001:109), ada tekniin ve bunun rn olan byk bir endstrinin douu balamnda da zel bir aamay temsil etmektedir (Tunal, 2002:22-23). Endstrilemenin giderek ekonomik byme ve toplumsal refah en st toplumsal deerler haline getirecek biimde geliim gsterdii bu dnemde sanat ve bilim dnyas da byle bir ortak ama dorultusunda birlikte hareket etmeye, sanat; ticari reklamclk, endstriyel teknoloji, moda ve tasarm, politika ve dier insan etkinlikleri ile ok ynl bir alveri ilikisi ierisine girmeye balamtr (Berman, 1994:31-34).
600

Teknik ve ekonomik faydann bu biimde n plana kmas ise, akln arasallamas olarak eletirel yaklamlar (idem, 1997:54-64) beraberinde getirirken, zellikle tahakkm ilikilerini besleyen ierii erevesinde (Bauman, 2005:181) de tedirgin edici nitelikler kazanmtr (Giddens, 1994:7273). Zira bu gelimeler ierisinde sanat ve yaratclk alannda zgrlkten sz etmenin olana kalmam, sanatn da arasal bir erevede standartlam endstriyel rne dnt bir kltr endstrisi giderek yeni tketim kalplarn biimlemeye balamtr (Adorno, 1998:166). Teknolojik alanda yaanan gelimeler szkonusu denetim ve tahakkm srelerine daha fazla hz kazandrrken, teknolojinin hayatn her alannda yaygnlap gelimesi ile aslnda bir kltr endstrisi hegemonyas ina edilmitir (Jay, 1989:312). 1980 sonras bu erevede kltr endstrisi ve tketim kltr olarak kavramsallatrlacak yeni ekonomik deneyimler ii bir dnm noktas olarak yaanmtr. Uluslararas iblmnde yaanan farkllamalar, kendisini, gelime, kalknma, ilerleme biiminde ortaya koyan bir dnya gr, teknolojik ilerlemeler ve zellikle 1970lerin sonlarnda yaanan ekonomik krizi atlatma abalarnn rn olarak bu aamadan itibaren fiziksel mekana bamlln yitirmi, kresel saysal mekanda ilem yapan a balantl bir ekonomik corafya aa kmtr. Yerel potansiyellerin szkonusu aa balanmada nem kazand bu aamadan itibaren, kentlerin ou retim mekanlar olmaktan tketim mekanlar olmaya doru da evrilmilerdir. Kentlerin sahip olduklar olanaklar sermaye ve insan ekmede nemli bir ara olarak kullanmaya baladklar bu aamada gelien szkonusu yeni pazar ayn zamanda kentler iin nemli bir rekabet ortam haline dnmtr. Doann, kltrn, sanatn ve giderek yeni fikirlerin pazarlanabildii byle bir ortamda yaratclk da alnan, satlan, zneleri nesneletirmek iin kullanlan ve markalam bir kavram halini almtr. Burada sz edilen yaratclk en yeniliki rnleri ortaya karma ve bylece rekabet yarnda ne geme araynn bir parasdr. (Yldrm, 2007:110). Yeni zamanlarda, yeni fikirler yoluyla yeni etkiler yaratma ve var olan allageldik sluplarn dna kma ya da allmadk balantlar kurma esasna temellenmektedir (Barker 2002:23). Dolaysyla aslnda insana ilikin varlk alanndan nemli lde koparlmakta ve rn ya da verimlilik esasna bal bir erevede ele alnmaya allmaktadr. Dier yandan yaratclk tanmlamasnn yenilik getirme eylemi ile balantl oluu, onu zaten bilimsel ve teknolojik alandaki gelimelerle de sk bir iliki ierisine srklemektedir. Ne var ki bilim ve teknoloji alan rasyonel akl temelinde tahakkmc bir yapdadr ve bu yapsyla hayal gcne, fantezilere ve zerklie yeterince ak deildir. Bu durum elbette yaratc etkinliin pragmatik bir alana hapsolmas ve zihinsel bir rekabet ortamnda gncel kaynaklarn arac haline gelmesi sonucunu dourmutur (Zengin & Erdin, 2008:243). Nitekim inovasyon olarak tanmlanan ve bireysel ya da rgtsel yollarla yeni bir eyi ortaya karma ve uygulamaya dayal retim sreleri ierisinde yaratlm olan bilimsel tekel, giderek yaratclk alann da iine ekmeye balamtr (Tanyol, 1988:539). Bu erevede yaratclk aratrmalar da rn (Yavuzer, 1996:10), ya da yaratc durumu ortaya karan koullar (Tanyol, 1988), ya da evresel etkiler (Ekici, 2004) zerine odaklanarak geliimini srdrr hale gelmitir. Bu sre hi kukusuz yaratclkla ilgili almalar olduu kadar eitim alann da nemli lde etkilemi ve sisteme uyarll balamnda yeniden yaplandrmtr. Yaratclk Eitiminin Deien Konumu Eitim alannda ortaya kan deiimler, tarihsel olarak eitilmeye ak insan varl ile ilgili olduu kadar, insan varlna dayal bir ekonomik ve toplumsal sistemin ileyii ile de dorudan ilgilidir. Eitim her ada byle bir ikili ayrm ierisinde ve kiinin kendini gelitirme etkinlii olmaktan karak, toplumsal sistemin beklentileri ve ortaya karlm ltler temelinde geliim gstermitir. Nitekim bugnk yaplanma asndan kritik bir neme sahip olan modernite projesi de, ilerlemeci paradigma ve idealizm temelinde ekillendirmi olduu deerler sistemini hayatn her alanna tarken, modern eitim felsefesi ve aralarndan yararlanmtr. Ancak bu srete insann vazgeilmez varlk koulu olan retim etkinliini nasl srdrecei, insann neyi, nerede ve nasl retecei sorularna yant oluturma ilevini stlenmi olan eitim retim ve birikim ilikilerinde ortaya kan deiimlerle
601

balantl olarak yeniden yaplanmak durumunda da kalmtr. Sanayi toplumundan bilgi toplumuna, fordist retimden esnek retime, ulus devletler dnyasndan kresellemi dnyaya, ya da moderniteden, post-moderniteye gei olarak tariflenen son aamada (Tekeli, 2010:109), eitim alannda da belirgin deiimlerin aa km olmasn bu balamda deerlendirmek gereklidir. Zira sanayilemenin ve retim yapsna verimlilik kazandran disiplinli, kurallar ierisine hapsedilmi ve arlkla kas gc kullanan bir neslin gereklilik artlarnn ortadan kalkm ve kresel pazara gerek bilgi ve gerek yaratclk yoluyla hizmet edebilecek zihinsel enerji kullanan bireylere gereksinimin artm olmas balamnda eitimli kiinin tanmn ve eitimin verili biimi deimitir. Pedagoji ise eletirel bir zeminde yeni anlay ve uygulamalar ierecek biimde dnmeye balamtr. (Zengin & Erdin, 2008:244). Bugn bu ierik deiiminde sanat ve tasarm eitiminin giderek farkl bir konum elde etmesi de bu nedenledir ve aslnda bugne ilikin yeni deerler sisteminin gereksindii insan biimleme sorunsal balamnda belirginlik kazanmtr. Bir baka ifade ile yaratcln bilgi toplumunun temel karakteristiklerinden biri haline gelmi olmas ile, sanat ve tasarm alanndaki renim programlar ve yntemleri de bu deere olabildiince ilerlik kazandrma abas ierisine girmilerdir. Hatta yaratcla atfedilen g temelinde bu alandaki eitim de kresel rekabet ortamnn nemli bileenlerinden biri konumuna ulamtr. Burada elbette ortaya kan sanat ve tasarm eitiminin yerel potansiyelleri st yaplara balama kapasitesi ve bu erevede belirginlemi olan arasal roldr. Ne var ki kresel sisteme sanat ve tasarm yoluyla balanabilmek ve ortaya km olan rekabet ortamna tutunabilmek de yine siyasi ve ekonomik arenadaki g ilikilerinden bamsz deildir. Bugn yaratc kent snflamas ierisinde Londra, Seul, Barcelona, Berlin gibi gelimi corafyalara ait kentlerin adlarnn yer alyor olmas da bunun nemli bir gstergesidir. Nitekim kresel kent modeline ok daha yakn zellikler tamas, kltrel-siyasal-ekonomik etkileim bakmndan ciddi potansiyeller barndrmasna ramen stanbul kenti bile, kresel etkileim ortamnda beklenen hedefleri yakalayamam, yaratc kent tanmlamalarna uygun sosyo-kltrel altyapy oluturamamtr (Keyder, 2000, ss.25-29). Dolaysyla yeni yaplanmann kresel arenada zaten belirli bir g elde etmi, yeterli ekonomik ve siyasi altyapy oluturabilmi noktalar iin frsatlar ortam haline gelmi olduunu sylemek mmkndr. Szkonusu yaplanmay temel bileenin tketim olmas balamnda dier noktalar iin risklerle ortam olarak tariflemek ise yanl bir yaklam biimi olmayacaktr. Zira hereyin tketilebilir hale geldii bir ortam kanlmaz bir biimde riskleri de ierisinde barndracaktr. Burada risk tpk sanat ve sanatnn konumunda meydana gelmi olan sarsc deiimler ve sanat alannda izlenen anlamsal ve ieriksel kaymalarda olduu gibi, tm deerin ekonomik deer zerinden tarif edilmesi ile ortaya kmaktadr ki, bata bireysel varlk durumunu ile ilgili ve genileyen bir yelpazede de mekansal ve toplumsal sistemler asndan nemli kayplar ortaya karma kapasitesini ierisinde barndrmaktadr. Sonu Bugne ait artlarn, mekansal ve toplumsal yaplar yeniden biimlendirdii ve yaanan dnmle balantl bir biimde eitim alann da yeniden yaplandrmakta olduu izlenmektedir. Bu gelimeler ierisinde sanat ve tasarm eitiminin konumunu da yeniden dnme noktasnda olduumuz aktr. Byle bir ortamda sorgulanmas gereken ise, bugn sistemin sreklilii balamnda kilit nem arz eden sermaye tekelinde bir eitim altyapsnn ne kadar onaylanabilir olduudur. Bu aslnda bir anlamda eitim alannn gndemini piyasa mekanizmalarnn eline teslim etme sorunsaldr ki, eitimin amacnn sadece meslek insan yetitirmek olup olmad sorusunu da beraberinde getirmektedir. Dier yandan koullar giderek arlaan bir kresel rekabet ortamnda varlk gsterebilmenin nemini grmezden gelmenin de olanaksz olduu bir aamada, temel tartma konusu, sanat ve tasarm eitimi yoluyla yaratlmak istenen etkinin snrlar olarak ortaya kmaktadr. Burada snr
602

eitim alannn kurgulanma biiminde sakldr ve bu noktada gncel artlarn gereksinmeleriyle ilikili olmakla birlikte, insan eitilen ve bu yolla da deitirilebilen bir varlk olarak gren klasik yaklamlarn yerini, insan bir olanaklar varl olarak kabul eden ve onun bilgi ve deneyimlerine deer atfeden yeni bir eitim felsefesine brakm olmas nemli bir frsat olarak karmzda durmaktadr. Ancak burada bilgi ve deneyime, bugn retimle ilikili bir biimde ortaya km ekonomik deerinin tesinde bir anlam ykleme zorunluluumuz olduu da unutulmamaldr. nsann kendisinin bir olanaklar varl olmasnn tesinde, bugn yaamn zaten bir olanaklar dnyas olarak rlm olmas da nemli baka frsatlar sunmaktadr. nsann kendi yaratcl yoluyla yapabilirliini arttrm olduu bir evrenin varl, elbette yapabilirlik araclyla yeni olann kefine de zemin hazrlamaktadr. Ancak olanaklar dnyas ayn zamanda, yapabilir olmay salayacak yeter koullarn varln da kritik bir alm olarak nmze getirmektedir. Bilgi ve teknolojiye sahiplilik, potansiyelleri yksek, yaratcl destekleyen kentlerin varl ve piyasaya bal almayan yeterince zgrletirici bir eitim ortam bu erevede son derece nemli bir konum kazanmaktadr. Bu nedenle insann kendini yaratmaktan balayarak, giderek yaama alanlarn, dnyay ve evreni yeniden yaratma kapasitesini ve deitirebilme gcnn belirleyecek bu alann, sanat ve tasarm eitimi zerinde dnce gelitirirken dikkatle ele alnmas byk nem tamaktadr. KAYNAKLAR Adorno, T.W. (1998). Minima Moralia, (ev.Orhan Koak-Ahmet Doukan), Metis Yaynlar, stanbul. Arslan, A. (2002). Deiim, Haz, zgrl Tketimin Dnyasnda Aramak, Birikim Dergisi, Say 152/153 Birikim Yaynlar, stanbul. Barker, A. (2002). Yenilikiliin Simyas, (ev. Ahmet Kardam), MESS Yaynlar, stanbul. Bauman, Z. (2005). Bireysellemi Toplum, (ev. Yavuz Alogan). Ayrnt Yaynlar stanbul. Bayliss,D. (2007). The Rise of the Creative City: Culture and Creativity in Copenhagen, European Planning Studies Vol. 15, No. 7, Berman, M. (1994). Kat Olan Herey Buharlayor, (ev. mit Altu&Blent Peker). letiim Yaynlar, stanbul. Connor, S. (2001). Post-Modernist Kltr, (ev. Doan ahiner), Yap Kredi Yaynlar, stanbul. idem, A. (1997). Bir mkan olarak Modernite, Weber ve Habermas, letiim Yaynlar, stanbul. Ekici (2004). Eitim ve Yaratclk, Standart Ekonomik ve Teknik Dergi, Say 514, Ankara. Erzen J. (2006). evre Estetii, Odt Yaynclk, Ankara. Giddens, A. (1994). Modernliin Sonular, (ev.Ersin Kudil), Ayrnt yaynlar, stanbul. Jay, Martin. (1989). Diyalektik mgelem, (ev. nsal Oskay), Belge Yaynlar, stanbul. Keyder, . (2000). Arka Plan, stanbul Kresel le Yerel Arasnda, (Derl.alar Keyder), Metis Yaynlar, stanbul. Tekeli, . (1988). Kentlemeye Kapital Birikim Sreleri Asndan Bakmann Salad Aklama Olanaklar, Defter Dergisi, Say 5, Metis Yaynlar, stanbul. Tekeli, . (2010), Mekansal ve Toplumsal Olann Bilgibilimi Yazlar, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. Tunal, . (2002). Tasarm Felsefesine Giri, Yap-Endstri Merkezi Yaynlar, stanbul. Yavuzer, H.S. (1996). Yaratclk, Boazii niversitesi Yaynlar, stanbul. Yldrm, E. (2007). Bilgi anda Yaratcln ve Yaratcl Ynetmenin nemi, Seluk niversitesi Karaman ..B.F.Dergisi, Say:12, Yl:9, Konya. Zengin, H. & Erdin E. (2008). Designtrainment (designing with entertainment for motivation), DESIGNing DESIGN EDUCATION, Designtrain Congress-Trailer II, Amsterdam.

603

PLANLAMADA GRAFK FADE RETS

Prof. Dr. Zekiye YENEN, Ar. Gr. Dr. Esin AKTULU AKTAN, Ar. Gr. aatay BLSEL, Ar. Gr. Serkan SINMAZ Yldz Teknik niversitesi, Mimarlk Fakltesi, ehir ve Blge Planlama Blm, STANBUL zekiye@yenen.com, esinaktan@hotmail.com, cagatay@yildiz.edu.tr PLANLAMANIN GRAFK SANATLAR ve TASARIMLA LKS ehir planlama bilim alan geni kapsaml bir analiz, sentez ve planlama + tasarm iidir. Planlamada her aama ve sonu rn iin izili ve boyal materyaller ve rapor esastr. izim, tarama ve renklendirme gereklemesi ngrlen biime, ileve karlk gelen bir soyutlamadr ve lekler itibari ile deiken ieriklidir. Planlama ve tasarm rnnn uygulamaya ynelik kalc belgesi bir soyutlama olduuna gre; rn bir modelleme ve kompozisyon almas gibi deerlendirilebilir. ehir planlama retisinde -sanat dallarnda olduu gibi- gerek sonu rnn anlalabilirlii gerekse rnn yer ald ortamn / paftann dzenlenmesi asndan tasarm sreci ile kar karya kalnr. Dncelerin ve verilerin aktarm, yorumlanmas, gelecee ynelik tasarlanmas ve sunulmas iinde rnlerin kendini anlatyor olmas beklenir. Zira plan yasalar nezdinde kalc bir belgedir ve bulunulan srete de gelecekte de okunabilir / anlalabilir olmas beklenir; kald ki szl sunum da her zaman mmkn olmayabilir. Sonu rnn soyut anlatm teknii ile somuta, uygulama aamasna iaret ediyor olmas, yani insann yapay evresinin kurallarn, konfor koullarn, topluma uygunluunu kapsamas yaplan iin neminin gstergesidir. Grafik sanatlar ile planlama eyleminin en nemli arakesiti; soyutlama, modelleme ve sunumdur. Bunun iin; planlamann kada aktarmnda grafik tasarm ilkelerinin, tasarm elemanlarnn, evrensel gsterim tekniklerinin bilinmesi gibi kurallar, izim teknikleri, anahtar / legende iin renk karlklarnn ve uyumunun bilinmesi, bunun yansra insann biyolojik kapasitesinin, alglamann ve fiziksel ortamn getirdii kstlar szkonusudur. Ayrca planlarda duygusal ve znel karmlara yer yoktur. Szn ksas; plancnn salt planlama bilgisi almas meslein icras iin yeterli olmamaktadr; planc adaynn plan ve/veya kentsel tasarm paftasn hazrlayabilmek iin -dilimizi kullanrken dilbilgisi kurallarnn geerli olmas benzeri- (sanatn her dalnda kullanlan) tasarm ilkelerini ve grafik ifade tekniklerini de renmesi gerekmektedir. YT Mimarlk Fakltesi ehir ve Blge Planlama Lisans Eitim Program kts olarak plancya kazandrlacak beceriler meslein icrasna ynelik szl ve yazl-izili ifade tekniklerinin retilmesini/gelitirilmesini de kapsamaktadr. Zira planlama mesleinde ok ynl dnebilmek, bunun yansra youn emek ve birikim sonucu ortaya kan rn takdim edebilmek / anlalr klmak becerisi nem tamaktadr. Kurumumuzda uzun sredir planlama stdyolarnda retilmekte olan grafik ifade teknikleri getiimiz yldan itibaren ayr bir ders olarak programa konulmutur. Grafik Anlatm ve Sunum Teknikleri dersi ile; rencilerin dnme yetilerini kavramsallatrma araclyla gelitirmek, gelecein planc adaylarn -yaratcl da katarak- dndklerini zgvenli bir ekilde sunabilmeleri iin tevik etmek, kentsel tasarm elemanlarnn, tasarm ilkelerinin de bilincine vararak, rencileri farkl ifade teknikleri hakknda bilgilendirmek, konuya gre bunlar kullanabilmelerini salamak, planlanan, projeyi takdim edebilme becerisini gelitirmek hedeflenmektedir. Bal olarak, bu bildirinin konusu; planlama rencisi iin kurgulanan grafik eitimi, ifade teknikleri retisinin ierii, izlenen yntem, program ve yaplanlarn irdelenmesidir. Aadaki irdelemenin ak emas; derse yklenen ilev / beklentiler, birinci ve ikinci yaryl derslerinin yeniden yaplanmas srecinde dersin koordinasyonunun, yeniliklerin ders srasnda elde edilen rnler araclnda aktarlmas biiminde ele alnmtr. Dersin yukarda belirtilen hedefler dorultusundaki ilevinin yansra ayn yaryl verilen Planlama I

604

Stdyosunu destekleyen bir ilevi de vardr. Ders program her iki ilev dorultusunda hazrlanmtr. YNTEM Grafik Anlatm ve Sunum Teknikleri dersi haftalk ders program dorultusunda konu anlatm, konu anlatmna ilikin farkl tekniklerin kullanlaca snf iindeki uygulama almalar ve devlerin tartlmas, deerlendirilmesi dizgesinde uygulanmaktadr. Ders kapsamnda retilmesi planlanan farkl teknikler; karakalem, serbest el izim, trl malzeme ile kompozisyon, kolaj, renk kullanm, afi tasarm, tablo - izelge yapmnda esaslar, fotoraf, birtakm bilgisayar teknikleri ile iki (2-B) ve boyutlu (3-B) ifade / dzenlemedir. Dersin sresi haftada saattir. Zorunlu kategorisinde olan dersi 60-70 renci almaktadr. Haftalk ders sresinin kullanm; ilk 20 dakika ders anlatm, izleyen 40 dakika anlatlan ders ile ilgili uygulama, 20 dakika ara, 30 dakika snftaki faaliyetin rnlerinin duvara astrlarak grlmesi, 40 dakika bir nceki haftann devinin duvara astrlarak tartlmas, bir sonraki haftann devinin ve snftaki uygulama iin gerekli malzemenin tanmlanmas eklindedir. Ders anlatmnda kavramsal bilginin yansra grafik ifade teknikleri retisinin ne amala yapld sorusu da akla kavuturulmaya, rencilerin setikleri meslek ile anlatlan arasndaki ilikiyi kurmalarna yardmc olunmaya allmtr. Ders anlatmnn akabinde rencilere bir sayfa anlatlan ders ile ilgili -anlatc retim elemannn uygun grd- dersin zeti ya da ilgili bir okuma paras datlmaktadr. Dersin anlatmn izleyen uygulama srasnda tm ekip rencilerin sorularn da yantlayarak uygulamaya katlmalarn tevik etmektedir. Uygulama rnlerinin hep birlikte grlmesi ise ders aktarmnn uygulama desteinde tamamlanmas mahiyetindedir. GRAFK ANLATIM ve SUNUM TEKNKLER DERSNN ER Dersin ierii belirlenirken iki konu n plana karlmtr: tasarm elemanlar ve tasarm ilkeleri. rencilere ders iinde nokta, izgi, yzey, hacim, renk gibi tasarm elemanlar retisinin yansra bunlar birbirine balama grevi olan tipografi ve fotoraf dersleri de sunulmutur. rencilerden hem tasarmla ilikilendirilen kavramlar ders izelgesine gre aratrmalar hem de ders anlatlarn adm adm almalarna yanstmalar istenmitir. Aada haftalk derslerin ierikleri ve bu dorultuda kurgulanan uygulamalar aklanmaktadr. Nokta Anlatsnda bu elemann anlam, oluumu, ierii, potansiyeli ve kullanm zellikleri zerinde durulmu, noktann bulunduu ortam ve evresiyle olan etkileiminin nemine dikkat ekilmi (ekil 1), noktalarn biraraya geli sklklar ile oluan dzenler zerinde durulmutur (ekil 2). Bak uzakl ile ilgili olarak cisimlerden uzaklaldka byk olanlarn bile noktasallat belirtilmitir. Noktann planlama iindeki anlam rneklerle aktarlm (ekil 3), noktann kentiinde bazen bir aa, bazen bir nsal odak, bazen de nc boyutta da alglanabilecek bir eleman olabilecei ve eitlenebilecei gsterilmitir.

ekil 1. Noktann bulunduu ortam ile ilikisi

ekil 2. Noktalarn birbiriyle ilikisi

605

ekil 3. Noktann kentiindeki karl Grsel dnyay alglama ve ifade edebilme srecinde ikinci hafta konusu olan izginin levi anlats ile izginin grsel iletiimdeki evrensel anahtar rol vurgulanm, bugne kadar reflekse dayal olarak gelimi izgi izme faaliyetine bilinli yaklamn nemi aklanmtr. izgi izme eylemine bilinli yaklam olgusu; izgi eitleri, izgi karakterleri, izgiler aras iliki dzenleri ve izginin psikolojik yansmalar alt balklarnda aktarlm, bylece izgiler ile yzey etkisi, doku oluumu, algy ynlendirme, farkllklar iaret etme ve vurgulama, biimi glendirme, derinlik salama gibi (ekil 4) ifade tarzlarnn nasl gelitirilebilecei zerine ipular verilmi, uygulama yaplmtr.

ekil 4. izgiler aras ilikiler (yzey, doku, derinlik, hareket, vurgu, ynlendirme) Kentsel planlama almalarnn doru ve hzl alglanmas iin grsel ifadede biim ve emalarn olduu kadar yazl ifadelerin de nemli bir pay vardr. Nitekim plan paftalarnda ska karlalan yaz beklerinin bilinsiz kullanm izleyicinin plan anlamasn etkilemektedir. Dolaysyla okuma kolayl ve dikkat ekicilik unsurlar doru yaz karakterinin kullanmyla dorudan ilikilidir. Grafik sanatnda dnce aktarm ve ifadeyi glendirmede nemli yeri olan Yaz Karakterleri kentsel plan almalarnda bir gereklilik olarak ema ve biimi destekleme bakmndan nemli bir konudur. Ders anlatsnda yaz tarih iinde ele alnm, yaz karakterlerinin tarihsel geliimi, yaz karakterlerinin snflandrlmas ve ifade asndan temel nitelikleri ortaya koyulmutur. Anlatmda harfler, szckler, satrlar aras dzen vurgulanm, bylece yaz karakterlerinin ema ve biim asndan konu ile izleyici arasndaki ilikiyi kuracak gizli bir kpr olduu ortaya koyulmutur. Tasarmda Tipografi anlatsnda tipografi szl ve yazl-izili ifade eleman olarak ele alnm, tipografi kullanm (yatay, dey dizilim), tipografinin ksa tarihesi, teorisi, gnmzdeki uygulama alanlar ve olanaklar aklanmtr. Farkl teknikler detayl ekillerle gsterilmi, ilkeler tarihsel referanslarla, ada tasarmclardan rneklerle desteklenmi, rencinin -plan ve projelerde yaratc temel oluturma dncesiyle- tipografik ifade tarzlarn nasl gelitirilebilecei zerine bilgiler verilmitir. Anlatmda; nce tipografinin temeli olan harfin yaps, boluk dzenlemesi (espas), metin dzenlemesi, kompozisyon, boluk (negatif alan), btnlk ve boluk, tipografinin terminolojisi, tipografik mesaj, tipografik karakterlerin snflandrlmas, tipografik ller, sonra tipografinin temel kurallar (estetik, uygunluk, anlalabilirlik okunurluk, hedef kitle, kurallara uyma, kurallar bozma, tasarmda tipografi) aklanmtr. Plan paftalarnn sergilendii dzenlemelerde; okunabilirlik, estetik, anlalrlk, ilevsellik, dikkat ekicilik, hedefe ulalmas asndan kritik bir reti olarak Afi ve Katalog anlatlarna da yer verilmitir. Grafik tasarmda dncenin aktarlmas ve ifadeyi glendirme konusunda etkili bir
606

sergileme arac olan afi ile katalog konular tarihsel geliimi, genel ve zel hedefleri, yapsal ve ilevsel yanlar, temel nitelikleri ile -anlatm destekleyici grsel malzeme eliinde- ortaya konmutur. Plan paftalarnda kentsel ilevlerin ifadesinde; nokta, izgi, yaz gibi tekniklerin yansra standartlarla hatta imar mevzuat ile belirlenmi, evrensel karlklar olan renkler de kullanlmaktadr. Bu nedenle ders programna konulan Renk Anlatsnda; renk sistemleri, renk emberi, rengin boyutlar, rengin alglanmas ve renk psikolojisi zerinde durulmu, uygulamada yaplan yanllar gsterilmitir. Resmin, heykelin, fotorafn veya bir plan paftasnn oranl bir yapsnn olmas z takip etme asndan nemlidir. Kompozisyonun estetik adan anlalabilirliini arttran bir yntem olarak Altn Oran Anlats bu nedenle programa alnm, izleyen srete Fotoraf Anlats ile konu pekitirilmitir. Soyutlamann ilgin bir ele aln olan fotoraf retisindeki ama-

ekil 5. Fotoraflarda tasarm elemanlarnn aranmas hedef ilikisi, yanstlmak istenenin grntsnn dzenlenmesindeki ilkeler, erevelemesoyutlama ilikisi, kompozisyon seeneklerinin zenginlii, fotorafn belgelemek asndan deeri bu ifade tekniini kent planlama rencileri iin elzem klmaktadr. (ekil 5) DEERLENDRME ehir ve Blge Planlama eitim srecinde ok ynl dnebilme ve birikim sonucu ortaya kan ve youn emek gerektiren rn takdim edebilmek, ayn zamanda rnn herkes tarafndan mellif(ler) in ngrd ekilde anlalmasn salamak becerisi nem tamaktadr. Grafik Anlatm ve Sunum Teknikleri Dersi tam da bu amala kurgulanm olup planlama mesleinde etkili, anlalabilir ve gze hitap eden tasarmlar retmek esaslarn kapsamaktadr. Grafik Anlatm ve Sunum Teknikleri Dersinde anlatlarn ve uygulamalarn sonucunda beklenenler ok ynldr. Hedeflenenler konusundaki verimlilii ve rencilerin zmleme, ok ynl dnebilme, deerlendirme ltleri belirleme hususlarndaki gelimelerini lmek zere yaryln ikinci yarsnda snfta balayan ve biten bir Gazete Analizi almas yaplmtr. Buradaki senaryo kentimizdeki tm gazetelerin ba sayfalarnn renci gruplar tarafndan duvarda ve internet ortamnda incelenmesi, belirledikleri ltler erevesinde gruplanmas, puanlanmas, elenmesi, birinci ve sonuncu seilenlerin szl yorumlanmas eklindedir. Ayn gn yaplan deerlendirmelerde ders ile hedeflenenlerden; karmak yaplarn zmlenmesinde tasarm elemanlarndan yararlanma, hzl alglama, denge, vurgu, uyum, dzen hususlarn, tipografideki ayrntlar farketme, okunabilirlik, netlik, ilevsellik deerlendirmesi yapma, yaz karakterinin, renklerin ve fotoraflarn haber konusuna uygunluunu tartma gibi konularn yaryl bitmeden belli llerde baarld anlalmtr. Kavramsallatrma / soyutlama konusunda hedefe varmak uruna renciler derste kademelenme retisini de ieren temel tasar uygulamalarndan sorumlu tutulmu, bu nedenle haftada (3) saat olan bir ders iin gerekli olandan ok daha youn almalar gerekmitir. Yaryln son uygulamas olan katalog almasnda snfn performansnn dmesi bu nedene balanmtr. Yaryl sonu Planlama 1 ve Planlama 2 derslerinin yrtme ekipleri ile yaplan yatay ve dey ilikilendirme toplantsnn karmlar Blme rapor edilmi ve 2010-2011 akademik ylnda bu dersle ilikili olarak almas karara balanan Design Basics in Planning dersi ile temel tasar retisi bu dersin kapsamndan karlmtr.
607

608

DER BALIKLAR

609

AVANOS YRESNDE GEMTEN GNMZE USTA IRAK LKSYLE MLEKLK ETM

r. Gr. Betl AYTEPE Nevehir niversitesi, Avanos Meslek Yksekokulu, El Sanatlar Blm, Seramik, Cam ve inicilik Program, NEVEHR aytepe@nevsehir.edu.tr

GR Asur Ticaret Kolonileri anda, Nenessa olarak geen Avanos, Boazky Hitit arivinde bulunan ivi yazl bir tablette Zu-Winasa olarak adlandrlmaktadr. Roma dneminde ise kentin Venessa adyla parlak dnemini yaad bilinmektedir. Osmanl belgelerindeyse Avanostan, Enes, Uvenez ve Evenez olarak bahsedildii grlmektedir. Sarlar beldesindeki Zank Hyk kazlarnda Tun andan (M.. 3000-1200) balayarak Klasik aa (M.. 500-400) kadar eitli anak-mlek buluntular elde edilmitir (en, 2010: 48). Bu buluntulara bakldnda, Hititlerden nce de mlekiliin Avanos yresinde yapldn sylemek mmkn olmaktadr. mlekiliin renilmesinin, tarih boyunca devamllk salanmasnn ve gnmze kadar nemli bir deer olarak kalabilmesinin, usta rak eitimiyle olduunu sylemek kanlmazdr. AVANOS MLEKL VE USTA IRAK ETM Avanos halknn temel geim kayna 50 yl ncesine kadar, mlekilik ve halclk zerine kuruluydu. Bayanlar hal dokuyarak ailelerine katkda bulunurken, erkekler mlek yaparak evin geimini salard. O dnemlerde en ok talep gren ve gelir getiren meslein mlekilik olmas nedeniyle, mlek yapmay bilmeyen erkee aileler kz vermek istemezmi. Blgede mlekiliin meslek olarak seilmesindeki temel neden; kilin doada fazlasyla bulunmas, kolay karlp hazrlanmas, dolaysyla hammadde maliyetinin olmamasdr. Babadan oula dier bir deyile usta rak eitimiyle renilen bu meslekte rak olmak hi de kolay deildir. mlekilii renmek isteyen kii, ustasnn atlyesindeki (iliklerdeki) ileri yapmakla kalmaz, ayn zamanda bana, bahesine giderek mlek renmek dnda zel ilerine de yardm etmesi ustas tarafndan istenirdi. Gemi yllarda, lik ad verilen ve ok eskiden kalma ta yaplar iine yerlemi olan 75 kadar i yerinde 300 kadar mleki ustas almaktayd (Gner, 1988: 59). Ancak gnmzde ilik saysnn ve usta rak eitiminin azalmakta olduunu grmekteyiz. Avanosta gemite bu sistemle eitim alm ok sayda kii bulunmaktadr. Bunlar arasnda Mustafa Tysz, Ahmet Takran, mer Takran, brahim Ate, Abdurrahman Berber, Hakk l, Mehmet Yaar Uar, lksan Doan, Ahmet Saman, Yusuf Krk gibi isimler yer almaktadr. Bu kiiler raklktan ustala terfi etmi, kendilerini mesleklerinde gelitirmi ve yeni mlekiler yetitirmeye devam etmilerdir. Ahmet Takran ve aabeyi mer Takran; mlekilik sanatn ve eitimci olarak Avanosa katklar anlamnda nemli kiiler arasndadr. mer usta edindii bilgilerin zerine aratrmac ruhunu da ekleyerek yrenin topraklarndan borlu sr bilinsiz de olsa kefetmi, Kzlrmaktan toplad cingi ad verilen talar 800-900Cde piirip, ilkel yntemlerle ezmesi ve boraks hammaddesiyle kartrmas sonucu borlu sr elde etmitir. Kardei Ahmet ustayla yaplan szl grme dorultusunda ulalan bilgiye gre; mer usta, Avanos yresine ait yksek piirime elverili beyaz (kaolenli) topra kullanarak porselen di yapmtr. Ahmet usta, nerdeyse raklarn darya karmadan sk disiplinden geirerek mlekilik eitimini vermitir. 1950li yllarn ncesinde geleneksel mlekilik yaplarak at arabalaryla 50-100 kmlik alanlara, rnlerin datlmas ile ticaret gerekletirilmitir. Srsz testiler, kpler, mlekler verilip karlnda
610

peynir, bulgur gibi gdalar alnarak takas yaplrm. 1950den sonra plastik malzeme kullanmnn artmas nedeniyle Avanosta mlekilik sektr gerilemeye balamtr. Krmz topraktan yaplan yourt kab, peynir saklama kpleri yerine plastik ambalaj tercih edilmi, bylece mlekilik eski cazibesini, deerini kaybederek bu meslei edinmek isteyenlerin saysnda azalma gzlenmitir. Memur olmak isteyenler oalrken mleki olmak isteyenlerin says azalmtr, bylece ustalar rak bulmakta zorlanmaya balamtr. mlekilik gerilemeye devam ederken 1980lerden itibaren turizm sektrnn Kapadokya blgesine girmesiyle geleneksel mlekiliin yan sra turistlere ynelik dekoratif amal ss eyalar yaplmaya balanmtr. Kapadokyaya gelen turist says arttka byk apl seramik ve mlek atlyelerinin says artm, alc kitlenin inilere gsterdii ilgi nedeniyle eit sunma zorunluluu domutur. Bundan dolay 1990 yllar itibariyle Ktahyada yaplan inilere ynelme ihtiyac hissedilmi, rnler getirilip satlmaya balanmtr. Avanosta bulunan Gray Kaya Seramik, Sra yeni adyla Fra anak mlek Atlyesi, Venessa Seramik gibi byk apl atlyeler Stk Olar, smail Yiit, Alo Paal vb. nemli ini sanatlarnn eserlerini koleksiyon yapmaya balamlardr. Daha sonra byk atlyeler, ini yapm aamasn uygulamal gsterme ihtiyac duyulmu, 1990l yllarda Ktahyadan ini ustalar aileleriyle beraber Avanosa arlarak byk atlyelerde almaya balatlmtr. Gsteri ile retim yapmak o dnemlerde Avanos atlyelerinde yeni bir sistem olduu iin yrenin yerli mlekileri yeni teknikler renmek amacyla bu atlyelere gidip kendilerini gelitirmek iin renmek istemilerdir. Diplomal mlekilerin aznlkta, usta rak sistemiyle retim yapanlarn ounlukta olduu Avanosta, mlekiler yenilie ok aktrlar. Seramiin nem kazand dnemlerde Avanoslu genler, baka ehirlere giderek akademik eitim almaya balamtr. ARATIRMANIN AMACI Bu aratrma; usta rak eitimi alan Avanostaki mlekilerin seramik alanndaki yeterlik dzeyi ve kendilerini gelitirip gelitirmediini, seramik alannda akademik eitim almlarn tespiti ve sektrdeki durumlarn, usta rak eitimi alanlarn meslei ne kadar sredir yapt ve yapma amacn, usta rak eitiminden gemi sektrde alanlarn, orta dereceli-n lisans ve niversite dzeyinde seramik eitimine bak alarn, Avanosta mlekilik/seramik sektrnn ne dzeyde olduunu lmek iin yaplmtr. Bu almada Betimsel Aratrma Modeli uygulanmtr. Aratrma Grubu, Nevehir ili Avanos ilesinde bulunan, seramik atlyelerinde alan veya iletme sahibi olan toplam 52 kiiden olumaktadr. Tablo 1de Aratrmaya katlanlarn Demografik bilgileri zetlenmitir.

611

Tablo 1. Aratrmaya Katlanlarn Eitim ve Sektrdeki Durum Dzeyi KADIN ERKEK CNSYET Frekans % Frekans % 6 11,5 46 88,5 18-25 26-35 36-45 46 ve zeri YA Frekans % Frekans % Frekans % Frekans % 8 15,4 25 48,1 14 26,9 5 9,6 NVERSTE ETM NVERSTE SERAMK/N DER ALMADIM ETM Frekans % Frekans % Frekans % TR 10 19,2 38 73,1 4 7,7 GENEL LSE ANADOLU LSES MESLEK LSES LSE ETM ALMADIM LSE TR Frekans % Frekans % Frekans % Frekans % 19 36,5 1 1,9 17 32,7 15 28,8 LKRETM LSE LSANSST NVERSTE ETM % Frekans % Frekans % Frekans % Frekans DURUMU 16 30,8 22 42,3 14 26,9 0 0 SOSYAL SGORTALI ALIIYOR SGORTASIZ ALIIYOR GVENLK Frekans % Frekans % DURUMU 40 76,9 12 23,1 ALIAN LETME SAHB SEKTRDEK Frekans % Frekans % DURUMU 23 44,2 29 55,8 ANANOSTA 1-3 YIL 4-6 YIL 7-9 YIL 10- YIL OTURMA Frekans % Frekans % Frekans % Frekans % DURUMU 4 7,7 4 7,7 1 1,9 43 82,7 SERAMK 1-3 YIL 4-6 YIL 7-9 YIL 10- YIL MESLENDE Frekans % Frekans % Frekans % Frekans % ALIMA SRE DURUMU 4 7,7 3 5,8 3 5,8 42 80,8 Aratrmaya katlan kiilerden %88,5i erkekten olumaktadr. Buna gre mlekilik sektrnde 26-35 ya aralndaki gen kuan alt ortaya kmaktadr. Byk ounluu niversite eitimi almazken aznlk lde seramik/ini/mlekilik alannda n lisans-lisans eitimi grenler bulunmaktadr. Seramik eitimi alanlarn sektrdeki durumlarna baklacak olursa; alannda ie daha fazla hakim olduklar gzlenmektedir. lkretim ve lise mezunu saysnn ok olduu grlmtr. %55,8i iletme sahibi, geri kalan alandr ve byk ounluu sigortaldr. %82,7si Avanosta 10 yl ve daha fazla sredir oturmaktadr. Dier bir aratrma ise seramik eitimine verilen nemle ilgilidir ve tablo 2de bu konuyla ilgili bulgular llmtr.

612

Tablo 2. Usta rak ve Mesleki Seramik Eitiminin nem Dzeyi MESLEK LSELERNDE EVET HAYIR Frekans % Frekans % SERAMK ETMNN NEM DURUMU 43 82,7 9 17,3 EVET HAYIR MESLEK Frekans % Frekans % YKSEKOKULLARINDA SERAMK ETMNN NEM DURUMU 39 75 13 25 FAKLTELERDE EVET HAYIR Frekans % Frekans % SERAMK ETMNN 45 86,5 7 13,5 NEM DURUMU ALE MESLE ETM ALMASI SERAM SEVMES EKONOMK KAYGI SERAMK MESLEN Frekans % Frekans % Frekans % Frekans % SEME NEDEN 12 23,1 3 5,8 29 55,8 8 15,4 USTA IRAK EVET HAYIR Frekans % Frekans % ETMYLE MLEKL RENME DURUMU 38 73,1 14 26,9 SERAMK USTA IRAK TURSTK BLGE, ALE/AKRABANIN BU USTA IRAK RETM LE GELR ETMYLE POPLER MESLEK YAPMASI ETM ALMADI KAZANMA MLEKLK ETM Frekans % Frekans % Frekans % Frekans % TERCH DURUMU 12 23,1 3 5,8 29 55,8 8 15,4 MLEKLN MALYETL BR RN TASARIMI AVANOSTA BRNC TURZMN MESLEK, YETERSZ KONUSUNDA MLEKLK DERECEDE TERCH YETERSZ OLMASI KAZAN ETLLK AZ SEKTRYLE LGL EDLMEMEKTE SIKINTILAR Frekans % Frekans % Frekans % Frekans % 12 23,1 7 13,5 21 40,4 12 23,1 Sektrde alanlarn ounluu, meslek liselerinde, yksekokullarda, niversitelerde seramik eitimi almann nemli ve gerekli olduunu vurgulamtr. %55,8i seramik yapmay sevmekteyken, aile mesleinden dolay devam edenler de bulunmaktadr. alanlarn ounluu usta rak sistemiyle bu ii renmitir. %40,4 mlekiliin birinci derecede tercih edilen meslek olmadn sylerken, turizmin yetersizlii, maliyetli olmas-ekonomik kazancn azl dier unsurlar arasnda yer almaktadr. Sektrdekilerin memnuniyetleri, kendilerini gelitirmeleri hakknda yaplan bir baka aratrma da aada bulunan Likert Tipi Derecelendirme lei kullanlarak yaplmtr.

613

ekil 1. Avanos mlekilerinin ve mlekilik Sektrnn Durum Dzeyi

Avanosta krmz ve beyaz toprak kolay bulunduundan maliyet dmekte, turizm nedeniyle sata ynelik seramikler yaplmaktadr. Usta rak eitiminin yetersiz, eitimin nemli olduunu vurgulamaktadrlar. Yaplan ankete gre; sektrde alanlardan bazlarnn N.. Avanos MYOdaki Seramik Cam ve inicilik programna bavuruda bulunmak istedikleri, eitime ve kendini gelitirmeye ak olduklarn gstermektedir. Anketin uyguland kiilerle yaplan grmelerde; akademik anlamda seramik eitimi alanlar, mlekilii ilk nce ustadan rendiini sylemitir. Bu durumda, bir dier yaplmas gerekli anket ise, Tablo 4te grlen seramik alannda ekillendirme yntemleri, teknik ve teknolojik bilgilerin derecesinin saptanmas olmutur. Tablo 3. Aratrmaya katlanlarn seramik alannda bilgi dzeyi ZAYIF ORTA Frekans % Frekans % PLAKA YNTEM 22 42,3 16 30,8 Frekans % Frekans % FTL/SUCUK YNTEM 18 34,6 18 34,6 Frekans % Frekans % MLEK TORNASI 13 25 14 26,9 Frekans % Frekans % ALI TORNASI 31 59,6 12 23,1 Frekans % Frekans % ABLON TORNA 30 57,7 15 28,8 Frekans % Frekans % SERAMK KMYASI VE TEKNOLOJS 24 46,2 23 44,2 Frekans % Frekans % SERAMK DEKOR YNTEMLER 10 19,2 25 48,1 Frekans % Frekans % SIRLAMA ETLER 18 34,6 19 36,5 Frekans % Frekans % FIRINLAMA ETLER 7 13,5 19 36,5 MKEMMEL Frekans % 14 26,9 Frekans % 16 30,8 Frekans % 25 48,1 Frekans % 9 17,3 Frekans % 7 13,5 Frekans % 5 9,6 Frekans % 17 32,7 Frekans % 15 28,8 Frekans % 26 50

614

Seramik ekillendirme yntemlerinde en yksek oran mleki torna bilgisinde kmtr. mleklerde sr kullanlmad iin srlamada uzman olanlarn saysnn az olmasyla birlikte ini alannda uzmanlaanlarda sr atma deneyimi bulunmaktadr. Avanosta ilkel piirim sisteminin olmas, yre mlekilerinin frnlamaya yabanc olmadklarn gstermektedir. Sektrde alanlar genellikle bir alanda uzmanlamay tercih etmektedirler. Yaplan bu aratrmayla Avanos mlekiliindeki usta rak eitimi irdelenmi, sektrn ve sektrdeki alanlarn nitel durumu, eitime bak alar deerlendirilmitir. KAYNAKLAR en, Y. (2010), Avanosta mlekilik, Peri Bacas Kapadokya Kltr ve Tantm Dergisi, 12, 48 Gner, G. (1988), Anadoluda Yaamakta Olan lkel mlekilik, Ak Yaynlar Kltr Serisi: 16-5, stanbul

615

SERAMK ESERLERN SAYISAL ORTAMDA SUNUMUNUN RDELENMES

r. Gr. Filiz MEN, Ar. Gr. Mine KK Dumlupnar niversitesi. Gzel Sanatlar Fakltesi, Seramik Blm, KTAHYA filizcimen2009@hotmail.com, minesku@yahoo.co.uk

Seramik Malzeme, Seramik Heykel Doann bize, ilk insandan beri sunduu en doal malzemesi olan kil, d etkenlerle paralanarak silikatlar, alminatlar, metal oksitler, nitritler, boritler, karbitler, slfidler, kovalent ve alkali gibi dier organik bileenlerle bir araya gelerek olumaktadr. Sonrasnda ise; yksek scaklkta fazlasyla mukavemet kazanarak yaama alanmza giren pimi toprak rnler, gerek kullanm eyas ve gerekse ruhumuza ve gz zevkimize hitap eden ve dinginletiren birer sanat eseri olmulardr. Kil, dayankl yapsyla tarihe meydan okurcasna hayatmzn her alannda yer almtr. Ham maddesi kil olan seramik, M.. ki zamanlarda yapld ortaya kan, toprak kaplar ve o an insanlarnn inanlar dorultusunda yaplan kk heykelciklerden tutun da gnmz teknolojisine gelinceye dek, uzay aralar, otomobil motor iyaps ve hatta tpta (di hekimliinde) kullanlan nemli bir retim malzemesi olarak kendine yer edinmitir. Belirli retim srelerini geirdikten sonra sert ve deforme olmayan yapsyla sanat eserlerinde de kalcl olan bir malzeme olmaya devam etmitir. Bu balamda, ekillendirme srecinde seramik bnyeye, slakken istenilen biim, sanatnn hakimiyeti elinde tutmasyla kolaylkla verilebilir. Yaklak 950-1000 santigrat derecede piirildikten sonra dardan ok zel baz etkenler olmad srece olduka dayankl bir yapya sahiptir. Seramik bnye sanatnn elinde ruh bulurken kendini tamamen teslim eder bir nitelie sahiptir. Sanat kilin dilinden anlad srece de hakimiyet onda olmaya devam eder. Bylelikle doa kendi paralarn, sanatnn eliyle tekrar ayaa kaldrr ve sanatda i huzurunu onunla yaayarak karlkl bir alverite bulunur. Bir dier buluma ve alveri ise izleyiciyle gereklemektedir. zleyici, dardan bakan bir gz olarak bu duygular yaayabilir yada buna bir ekilde ortak olabilirse tam anlamyla bir paylam gereklemi olur. Bunun olabilmesi iin de eserin sunumunun, grsel ziyafetinin paylalabilir nitelikte olmas gerekmektedir. Bunun iin her sanat kendince baz yntemler bulmu ve gelitirmitir. Bu balamda sanat galerileri sanat-eser-izleyici arasndaki paylamn gerekletii en bilindik mekanlardr. (Grnt reten teknolojilerin yaama girmesiyle sanatn retilme koullar deimi ve yeni anlatm olanaklar domutur. (Uysal:2010, 29)) Ortaya kan yeni anlatm olanaklar yeni sunum mekanlarnn olumasna da ortam hazrlamtr. Teknolojinin her alanda etkin bir rol oynad gnmzde sanat-eser-izleyici arasndaki paylam bu yeni mekanlardan biri olan saysal ortamda da gerekletirilmeye balanmtr. Saysal Ortamda Grntnn nemi Yaplan bir kase sadece bir kullanm eyas olmakla kalmaz. Yapld anda hibir ey ifade etmeyen yada sadece aktarld imaja gre isimlendirilen seramik kap-kacaklar, mlek yada testiler ilevselliinin yan sra gze de hitap ederler. mlek, testi v.b. rnler sergileme standnn zerine konulduu anda birer sanat eseri haline gelirler. Doru yaplan sunumlarla sanatsal bir rn- seramik heykelin izleyiciye ulamas ok daha kolaydr. Gerek k dzeni ve gerekse uygulanan konsepte uygun eserlerin yerleim dzeniyle mekan ve eserler izleyiciyi kendine eker. Bu balamda, ncelikle
616

heykelin tanmna da ihtiya duyulmaktadr. (Heykelin genel tanm, uzayda yer kaplamas ve dorudan ilevi olmamas; bir baka syleyi ile de, evresinde dolap izlenilebilen ve izleyiciye gerek anlamda bir grsellik tayabilen bir nesne olmasdr. Seramik heykel amurun yannda (art olmasa da) dier malzemeler de kullanlarak zenginletirilebilir veya seramik nesneler ile dier ilave malzemelerin kullanmna da olanak tannarak bir araya getirildii yerletirme dzenleme projeleri de yaplabilir. (S.Peterson-J.Peterson:2009,19)) Tanmda da olduu gibi heykelin, herhangi bir kullanmsal ilevi sz konusu olmad gibi, izleyiciyi etrafnda dolamas iin cezbeden bir doyumlulua da sahip olmas gerekmektedir. Ancak saysal ortamda bu gereksinimin karlanmas konusunda zerinde durulmas gereken durumlar sz konusudur. Saysal ortam dier bir adyla bilgisayar ve internet, yaplan byk yatrmlarla hzl bir ekilde gelimekte ve veri paylamnda artk herhangi bir sorun yaanmamaktadr. Bu hzl geliim zaman iinde hem malzeme hem de mekan olarak sanatta da yerini alarak yeni imkanlar ve zlmesi gereken sorunlar ortaya karmtr. Saysal ortamn sanatya sunduu en gzel imkan online (evrimii) sergilerdir. (Bilgisayar Teknolojileri insanlarn sanata katlmalarn ve sanatsal eitimini kolaylatryor ancak doru kullanldnda. Web mzelerinin yaygnlamas ve sanat eserlerinin grntlerine kolay eriim olanaklar rencilerin imge dnyasn zenginletiriyor. (Uysal:2010, 32)) Sanat galerisine olan uzaklk, zamanszlk gibi olumsuz etkenler nedeniyle bir sanat galerisine gelen izleyici says ile online serginin izleyici says arasnda olduka byk bir fark vardr. Bu nedenle online sergi, sanateser-izleyici geni iinde modern ve teknolojik bir sergi ortamdr. zleyici ulusal yada uluslararas herhangi izlemek istedii sergiye rahatlkla ev yada okul ortamndan ulaabilir. Online sergiler dijital formda olduu iin ierie yeni bir bilginin eklenmesi yada gerekli herhangi bir gncellemenin yaplmas mmkndr. Bu ve buna benzer avantajlarnn yannda eser ve izleyicinin farkl mekanlarda yer almas eserin gereklii, anlatm zerine olumsuz etkilere de sebep olmaktadr. Eser bir mekan iinde anlam kazanr. Bu balamda seramik heykel, seramik eserlerin izleyiciyle sanat galerilerinde buluurken mekan iindeki konumu, k dzeni, bo alan gibi dnlen sunum durumlarn saysal ortamda da dnlmesi gerekmektedir. Dikkat edilmesi gereken en nemli unsur ise ele alnacak olan eserin evresinde gezilebilir olmasdr. Bu nedenle online sergi iin eserin panoramik grntsnn kullanlmas gerekmektedir. Ancak hazrlanan grntnn seramik eserin zelliini kaybetmeden yanstmas gerekmektedir. Seramik eserler sadece dz yzeye sahip deillerdir. Baz eserler zerinde uygulanan dokusal almalar, sergilerken ayr bir zen gerektirir. Ayn zamanda seramik heykelleri, dier heykellerden ayran bir zellii de zerine uygulanan cams bir yapya sahip olan ve hatta ana yapsnda cam olan 1000 ve zeri derecelerde piirildiinde olgunlaarak bnyeye renk veren sr uygulamasdr. Srl yzeye sahip eserler mat olabilecei gibi parlak yapya da sahip olabilirler ki buda sanatnn istei dorultusundadr. Uygulanan srdan kaynaklanan bu parlak renkler saysal ortama aktarlrken canlln ve renk deerini kaybetmemelidir. Canl bir krmz internette soluk ve farkl bir tonda grnrse, eserin deeri de o lde deiebilir.

617

Resim 1. www.saatchionline.com

Resim 2. www.saatchionline.com

Doku seramik eserde nemli bir anlatm dilidir. Ekrandan grlen grnt ile ayn mekanda grlen grnt arasnda fark vardr. (Grnt, szcklere yer brakmayan, grnd gibi alglanan bir gerekliktir (SARTOR: 2004, 77)) Bu nedenle internet zerinde sergilenen seramik eserin en ince ayrntsnn dahi grlebilir ekilde sunulmas gerekir. Ik faktr de ayn doku gibi seramik eserin sunumunda nemlidir. Saysal ortama aktarlmak iin ekilen fotoraf da doru adan k kullanlmaldr. Resim 1 ve resim 2, Saatchi online Galeriden alnan seramik eserlerdir. Her iki grntde de eserin sadece form zellii grlmektedir. Sahip olduklar dokuya ait hibir ayrntnn net bir ekilde grlmemesi esere yklenen anlatm dilinin eksikliine sebep olmaktadr. Kullanlan sr hakknda renkleri ipucu olarak kabul edilse de net deildir. Fotoraf ekiminde k nemlidir. Her iki grntde de doru k kullanlmad iin k patlamalar olumutur. Zeminde kullanlan renkler eserlerin n plana kmasn engellemitir. Sonu Teknolojinin gelimesiyle sunum alanlarnn artmas beraberinde zlmesi gereken yeni problemler getirmitir. Her sanat eserinin sanat galerisinde ayn ekilde sunumu imkanszdr. Bazs duvarda sergilenirken bazs da kaide zerinde sergilenmektedir. Bunu belirleyen en byk faktr eserin formudur. Ayn ekilde saysal ortamda da buna benzer faktrler eserlerin grntlenme ve sunumlarnda etkili olmaktadr. Bu nedenle bir yalboya eser ile seramik eserin saysal ortamda sunumu srasnda farkl detaylar gz nnde bulundurularak yaplmaldr. Seramik eserler evresinde gezilebilir bir yapda olmalarndan dolay saysal ortamda tek adan ekilmi bir fotorafnn sergilenmesi yanl bir yntemdir. Farkl alardan ekilmi grntlerine, yakn detay grntlerine yer verilmelidir. zleyicinin eser hakknda olduka iyi fikir edinebilmesi iin alternatif teknikler denenmelidir.

KAYNAKLAR Peterson,Susan., Peterson, Jan (2009) Seramik Yapyoruz, ev: Sevim izer, Karakalem Kitabevi Yaynlar,zmir. Sartori, G. (2004), Grmenin ktidar, ev: Gl Batu ve Bahar Ukukan, Karakutu Yaynlar, stanbul. Uysal, Arzu, (2010), Yedi,Dokuz Eyll GSF Dergisi, Say 4, s 29 http://www.saatchionline.com/art/view/artist/117511/art/14378 http://www.saatchionline.com/art/view/artist/117511/art/14379
618

ANKARA LNDE DER EL SANATLARI VE GNMZDEK DURUMU

Do. Dr. Melda ZDEMR Gazi niversitesi, Mesleki Eitim Fakltesi, El Sanatlar Eitimi Blm, ANKARA meldaozdemir@gmail.com

Giri Dericilik, ilkalarda insanlarn tabiat artlarna kar koymak amacyla, rtnme ve barnma ihtiyalaryla ortaya kmtr. Derinin sanat rn olma zellii ise insanlarn deriyi ilemeyi kefiyle balamtr. Bylece deri rnler insanolunun evrimine paralel olarak giyimden, adra dekorasyondan sanat eserlerine kadar saysz alanda yerini almtr (Kanbay, 1993:82). Gnmzde deri rnler insanlarn yaad mekandan, gnlk kullanm eyasna ve giyimine kadar her alana girmitir (Kapucu 1985:205). Bunlar, anta, czdan, kemer, fotoraf erevesi, bro malzemesi, yastk, gibi aksesuar dnda fonksiyonel eya olarak; tablo, duvar panosu, saat, ie ve bardak zarf, vazo ve saks klf, abajur, mask ve heykel, hem ofis hem de ev dekorasyonuna uygun mobilyalar v.b. gibi rneklerdir. Gnlk hayatta giderek daha sk kullanlan deri, mobilya gruplarndan sonra moda dnyasnda, giyim eyas ve aksesuarnda n plana kmaya balamtr. Moda tasarmclar ve giyim alannda alan uzmanlarn deriye eitli yntemlerle renk, parlaklk desen ve bask gibi zellikler kazandrabilmesi, derilerin bir ipek kuma kadar ince ve yumuak biimde ilenebilmesi, kumaa gre daha kolay temizlenmesi ve hijyenik bir malzeme olmas nedeniyle tercih edilmektedir. Son yllarda deri rnler, yumuakl ile kolay ekil alabilmesi, kullanll, koruyuculuu, renk ve kokusuz olma zelliklerinin bulunmas nedeniyle i ve d pazarlarda byk ilgi ile karlanmaktadr. Bu almada, Ankara ilinde retilen, ulalabilen el yapm deri ileri tespit edilmi, deri rnler; kullanlan gere, teknik, desen, renk ve kullanm alanlar asndan incelenmitir. Materyal Aratrma materyalini gnmzde retilen 62 adet deri rn rnei oluturmaktadr. Aratrma materyali toplanrken deri rnlerin bulunduu sat yerlerine gidilerek, aratrma ve incelemeler yaplmtr. rnler ile ilgili bilgiler, atlye ve sat yerlerinde rn sahiplerinden karlkl grme teknii uygulanarak alnm ve hazrlanan bilgi formlarna ilenmitir. Deri rnlerle ilgili olarak yaplan aratrmada el sanat zellii tayan deri rnleri retiminin giderek azald gzlenmi bu nedenle de ulalabilen 5 zel atlye ve sat yeri ile snrlandrlmtr. Yntem Aratrma kapsamna alnan 62 adet deri rn rnekleri zerinde kullanlan gereler, uygulanan teknik, desen ve renk zellikleri ve kullanm alanlarn belirlemek amacyla gzlem ve incelemelerde bulunulmutur. Deri rneklerinin fotoraflar ekilerek, hazrlanan bilgi formlarnda yer alan ilgili blme kaydedilmitir. Elde edilen tm veriler analiz edilerek say ve % olarak alnan dalmlar, amalar paralelinde oluturulan uygun balklar altnda tablolar halinde sunulmu ve aklanmtr. Tablolarda sunulan bulgular deri rn reticileri ile yaplan grmeler ve konuyla ilgili kaynaklardan yararlanlarak yorumlanmtr. Aratrma Bulgular Deri rn yapmnda kullanlan gereler; temel, alt yap, yardmc ve ssleme gereleri olmak zere drt grup altnda incelenmitir.
619

Deri rn rneklerinde kullanlan gerelere ilikin veriler Tablo 1de sunulmutur. Tablo 1. Deri rnlerde kullanlan gereler
Kullanlan gereler Temel Gereler Ksele Parmen derisi Deri Mein Ahap Cam f % Kullanlan gereler Yardmc Gereler f %

Alt Yap Gereleri

50 7 4 4 2 2

81 11 6 6 3 3

Ssleme Gereleri

Srm Fermejp Toka Demir halka Klips Kanca Boncuk

53 50 16 13 5 4 3

85 81 26 21 8 6 5

Tablo 1 incelendiinde, deri rn rneklerinde kullanlan gereler, temel gere olarak, % 81 ksele, % 11 mein ve davul derisi, % 6 deri kullanlmtr. Alt yap gereleri % 3 oranla ahap, mukavva ve cam kullanlmtr. Yardmc gerelerde % 85 srm % 81 fermejp % 26 toka, % 13 demir halka, % 8 klips, % 6 kanca kullanlmtr. Ssleme gereleri olarak % 5 boncuk kullanlmtr. Deri rn rneklerine baktmzda Tablo 2de grld gibi, temel gere olarak; kselenin en ok kullanld grlmektedir. Alt yap gereci olarak; deri rneklerinde ahap, mukavva ve cam kullanlmtr. Yardmc gere olarak srm ve fermejp deri rneklerinde en ok kullanlan gerelerdir. Deri rnlerin yzeyini sslemek iin kullanlan tekniklere yzey ssleme teknikleri denmektedir. Bu teknikler, deri yzeyinde oluturduklar sslemeye gre farkl isimler almaktadr. Deri rn rneklerinde kullanlan yzey ssleme teknikleri; aplikasyon, kakma (gmme), oyma, ileme, diki, boyama, slatarak ekil verme, keserek ileme, bask, hazr gerelerle ssleme, yakma ve kabartma gibi 12 farkl teknikten olumaktadr. Bu teknikler bazen tek bazen de bir ka tanesi bir arada kullanlmaktadr. Aratrmada 6 farkl teknie rastlanmtr. Deri rnlerinde kullanlan yzey ssleme tekniklerine ilikin bilgiler belirlenmi Tablo. 2de sunulmutur. Tablo 2. Deri rnlerde kullanlan yzey ssleme teknikleri
Yzey ssleme teknikleri Boyama Keserek ileme Bask Aplikasyon Oyma f 56 19 20 2 2 % 90 32 31 3 3

Tablo 2ye gre deri rn rneklerinde; % 90 boyama, % 61 slatarak ekil verme, % 32 keserek ileme, % 31 bask, % 3 aplikasyon ve oyma teknikleri kullanlmtr. ncelenen 62 adet rnekte en ok kullanlan yzey ssleme teknii boyamadr. En az kullanlan teknikler ise aplikasyon ve oyma tekniidir. Bir dier dikkat ekici unsurda keserek ileme tekniinin deri rn rneklerinde sk kullanlddr. Deri rnlerinde kullanlan birletirme tekniklerine ilikin bilgiler belirlenmi Tablo 3de sunulmutur Tablo 3. Deri rnlerde kullanlan birletirme teknikleri
Birletirme teknikleri Elde Srmla Zmba Yaptrma f 50 38 10 4 % 81 61 16 6

Tablo 3e gre deri rn rneklerinde; birletirme teknii olarak; % 81 elde, % 61 elde srmla birletirme, % 16 zmba ile birletirme kullanlmtr. Deri rnlerin birletirilmesinde el sanatlar erevesinde retim olduu iin elde ve srmla birletirme kullanlmtr. Ancak ahap, maden,
620

mukavva gibi alt yap gereleri zerine gerilerek yaplan baz rnlerde zmba ve yaptrc gibi malzemeler birletirme teknii olarak kullanlmtr. Deri rneklerinde deseni oluturan motifler bitkisel (iek, yaprak, meyve aa), geometrik, insan ve hayvan figrleri gibi eitlilik gstermektedir. Aratrma kapsamna alnan deri rn rnekleri zerinde yaplan gzlem ve incelemeler sonucunda deri rnlerinde kullanlan desenler belirlenmi Tablo 4de sunulmutur. Tablo 4. Deri rnlerde kullanlan desenler
Kullanlan desenler Geometrik Bitkisel Desensiz nsan figr Hayvan figr f 38 25 8 5 2 % 61 40 13 8 3

Tablo 4 incelendiinde deri rn rneklerinde % 61 geometrik, % 40 bitkisel, % 13 desensiz, % 8 insan figr, % 3 hayvan figr kullanlmtr. Yaplan inceleme ve aratrmalar sonucunda deri rnlerin yzey sslemelerinde keserek ileme teknii ok kullanlmaktadr. Bu ssleme teknii bir eit bakla oyma yntemine dayand iin geometrik desenle birlikte kullanlmaktadr. Deri rneklerinde kullanlan renkler belirlenmi ve Tablo 6da sunulmutur. Tablo 5. Deri rnlerde kullanlan renkler
Kullanlan renkler Kahverengi Taba Derinin doal rengi Yeil Siyah f 50 20 15 15 13 % 81 32 24 24 21 Kullanlan renkler Bej Krmz Sar Turuncu Bordo f 10 7 5 5 2 % 16 11 8 8 3

Tablo 5 incelendiinde deri rn rneklerinde, % 81 kahverengi, % 32 taba, % 24 derinin doal rengi ve yeil, % 21 siyah % 16 bej, % 11 krmz, % 8 sar ve azalan oranlarla % 5 sar ve turuncu, % 3 bordodur. En az kullanlan renk bordo olduu anlalmaktadr. Aratrma kapsamna alnan deri rneklerinde kahverengi ve tonlarnn ok kullanld grlmtr. Bunun dnda taba, bej, derinin doal rengi, yeil, sar, turuncu, siyah, krmz, bordo gibi 10 farkl renk kullanld tespit edilmitir. Aratrma kapsamna alnan gnmz deri atlyelerinde yaplan inceleme ve elde edilen bilgiler dorultusunda, el sanatlar erevesinde retilen deri rnler, kullanm alanlarna gre; Ev eya ve aksesuarlar, giyim eyalar ve aksesurlar, bro malzemeleri, mzik alet ve aksesuarlar, avclk ve av sporlar ile ilgili eya ve aksesuarlar, glge oyunu ve tipleri olmak zere 6 grup altnda toplanmaktadr. Sonu Bugn Trk deri sanat, geleneksel ve modern sanatlar iinde geliimini srdrmektedir. Deri zamanla modern sanatlar ierisinde de kullanlan bir malzeme haline gelmitir. Deriyi yap malzemesi olarak gren pek ok sanat, deriden heykel, mask ve dekoratif pano v.b. gibi eitli eyalar retmektedirler. Deri rnlerde temel gere olarak; ksele, deri, mein, parmen derisi olmak zere toplam 4 eit deri kullanlmtr. Bunlardan deri rneklerinde en ok kullanlan kseledir. Alt yap gereci olarak; ahap, mukavva ve camdr. Yardmc gerelerde; tm deri rneklerinde youn olarak srm, fermejp demir halka ve toka kullanlmtr. Ssleme gereleri olarak; boncuk kullanlmtr. Gnmzde deri rnlerde en ok analin boya kullanlmaktadr. Bunun yan sra istee gre kuma, iek, guva boyalarda kullanlmaktadr.
621

Deri rnlerde en ok kullanlan teknikler; boyama, slatarak ekil verme, keserek ileme ve bask teknikleridir. Birletirme teknii olarak en youn kullanlan teknik elde birletirmedir. nk aratrma kapsamnda yer alan rnler el sanatlar erevesinde retilmektedir. Gnmz deri rneklerinde srmla elde birletirme ve zmba ile birletirme teknikleri de youn olarak uygulanmaktadr. Gnmzde yaplan deri rneklerinde youn olarak geometrik motifler kullanld tespit edilmitir. Bu rneklerde ssleme teknii asndan keserek ileme teknii ok kullanld iin, geometrik motifler tercih edilmektedir. Ayrca bitkisel, insan ve hayvan figrleri de kullanlmaktadr. Aratrmaya konu olan deri rneklerinin ounda renk olarak kahverengi ve tonlar tercih edilmitir. Kahverenginden sonra, taba, bej, derinin doal rengi, yeil, siyah sar, turuncu, ve gibi renkler uygulanmtr. Deri rnlerde Ev eya ve aksesuarlar; (anta, cdan, kemer, ark, vb.), giyim eyalar ve aksesuarlar; (saat, pano, ereve, ie ve bardak klf vb.), bro malzemeleri (bloknot, kalemlik, ktlk vb.) mzik alet ve aksesuarlar; (mzik alet kutu ve klflar, def, vb.) avclk ve av sporlar ile ilgili eya ve aksesuarlar; (silah klflar, matara vb.), glge oyunu ve tipleri; (Hacivat, karagz tiplemeleri), olmak zere 6 grup altnda toplanmaktadr. Ancak yaplan aratrmaya gre; deri alannda hediyelik eyaya ynelik Trk kltrn yanstan estetik, kaliteli rnlerin azl ve eksiklii dikkati ekmektedir. Bunun iin bu alanda alan kamu kurum ve kurulular ile zel atlyelerin ibirliinde projeler ile niversitelerin ilgili birimlerinde piyasa ile koordineli almalar yaplmal, yeni tasarmlar oluturulmaldr. Ayrca rnlere kalite ve salamlk gibi konularda belli standartlar uygulanmaldr.

Fotoraf 1. antalar (Grcan Ticaret / Ankara)

Fotoraf 2. arklar (Sultan deri / Ankara)

Fotoraf 3. Kemerler (Grcan Ticaret / Ankara)

Fotoraf 4, Fotoraf 5. Saat ve satran takm (Grcan Ticaret / Ankara)

622

Fotoraf 6. Mask (Gven Deri / Ankara)

Fotoraf 7. Tabure (Grcan Ticaret / Ankara)

KAYNAKLAR Kanbay, H.1993. Derinin yks. Art Dekor Aylk Dekorasyon ve Sanat Dergisi, 7; 82-88. Kapucu, B. 1995. Dekorasyonda Deri. Art Dekor Aylk Dekorasyon ve Sanat Dergisi, 31; 208-212. Gven Deri, Altnda Belediyesi Saray Ticaret Merkezi No:1757151 Samanpazar/ Ankara Grcan Ticaret, Gven ars No: 33-35 Samanpazar/ Ankara Baha Deri, Demetgl Mahallesi, 423.Sokak,14/A Demetevler/ Ankara Sultan Deri, Can Sokak, No:4/F Samanpazar/ Ankara Dsim, Mithatpaa Caddesi Nu:18 Yeniehir / Ankara

623

CAD - BLGSAYAR DESTEKL TASARIM VE CAM - BLGSAYAR DESTEKL RETM TEKNOLOJLERNNN KUYUMCULUK ETMNE ETKS VE NEM
Yrd. Do. Mine CAN Kocaeli niversitesi, Deirmendere Ali zbay Meslek Yksekokulu, KOCAEL mine_can82@hotmail.com Abdil SARAOLU Tak tasarmcs, saracoglu_03@hotmail.com

Giri Tak sanat insanlk tarihi kadar eski olup yaklak otuz bin yllk bir gemie sahiptir. Yzyllar boyunca tak insan hayatnda sslenme dnda pek ok amala kullanlm, bu nedenle uygarlklarn ve kltrlerin karakteristik zellikleri yaptklar taklara yansmtr. Formu, malzemesi ve yapm zellikleri ile bir an teknik ve sanat dzeyini, yaam biimini taklar zerinde grmek mmkndr. Tak sanatna ait ilk rnler deniz kabuklar, hayvan dileri ve yumuak talardan oluurken, gerek anlamda ilk kuyumculuk M.. 3000 yllarnn balarnda Mezopotamyada ortaya karak yaylmtr (Tre, 2006). Daha sonra bata altn olmak zere deerli metal ve talar kuyumcu ustalar tarafndan ilenerek esiz eserlere dnmtr. Gnmzde kuyumculuk sadece sslenme amal bir aksesuar olarak deil, yatrm aracndan sanatta kullanlan bir materyal olmaya kadar olduka geni bir alanda kullanlmaktadr. Bu denli geni bir kullanm alanna sahip kuyumculuk sanatnn tasarm ve retim srecinde teknolojiyi takip etmesi kanlmaz bir gerektir. 21. yzylda sanat ve tasarm sreci gelien teknolojiler ve deien ihtiyalar nedeni ile farkl bir biim almaya balam ve bilgisayarlar kuyumculuk alanna da girmitir. Kuyumculuun douundan 19. yzyln sonlarna kadar geen srete bilgisayar teknolojileri kullanlmamakta, yaplan tasarmlarn retilmesinde el emeinden yararlanlmaktayd. Bu durum zaman kayplarna ve en nemlisi de dnlen tasarmla retilen rn arasnda byk farkllklara neden olmaktayd. Ancak bilgisayarn bir tasarm arac olarak kullanlmas ile birlikte, tasarmclara tasarlanan biimlerin grsel hale getirilmesinde byk kolaylk ve zaman tasarrufu salanm ve tasarm alannda adeta bir r almtr. CAD ve CAM Teknolojileri Hakknda Genel Bilgi CAD, tasarmlarn bilgisayar destei ile oluturulmasna dayanan alma yntemlerinin tmdr. CAD ingilizce Computer Aided Design kelimelerinin ba harflerinden olumakta ve Trke karl ile bilgisayar destekli tasarm anlamna gelmektedir. Bilgisayar destekli tasarm, tasarmcnn kafasndaki fikirleri ve elindeki eskizleri bir bilgisayar ekranna yanstarak, kulland programla izimlerini boyutlu hale getirip, bunlar sanal ortamda sanal gerekler halinde modelleyerek tamamlamasdr. Sanal gereklik tasarmclara gerekmi hissi veren, bilgisayarlar tarafndan yaratlan dinamik bir ortamda karlkl iletiim olana tanyan bir benzetim modelidir. Sanal gereklik sisteminde, gerek zamanda hareket edebilmek iin gl bilgisayarlara ihtiya vardr. Bu noktada bilgisayarlar, birer grnt yaratc (Reality Engine) olarak grev yapmaktadr. Objelere ait boyutlu geometrilere ilikin veri tabanlarna ulamaya olanak tanyarak ve donanmlarn koordine ederek uygulama programlarn altrmaktadr. Sanal gereklikten gnmzde matematik, fen, tp, askeriye ve havaclk gibi pek ok alanda eitim amal faydalanlmaktadr. Bu yolla rencilerin sadece bilimsel gerekleri daha hzl ve iyi renmeleri deil, ayn zamanda deneyerek gerek deneyimler edinmeleri de salanabilmektedir (Bayraktar ve Kaleli, 2007). CAM ise ngilizce Computer Aided to Manufacture kelimelerinin ba harflerinden olumakta
624

ve Trke anlam ile bilgisayar destekli imalat anlamna gelmektedir. malat ileminin bilgisayar sistemleri yardmyla gerekletirilmesidir. CAM, CADi takip eden bir sretir. CAD yardmyla izimin gerekletirilmesinden sonra, retilip rn haline gelme aamas CAMdir. Bu ilemler ise bilgisayarla saysal kontroll tezghlar (Computer Numerical Control - CNC) ve boyutlu printer (3D Print) makineleri ile yaplmaktadr. CAM teknolojileri sayesinde tasarmlar gzden geirmede pahal ve zaman alc olan gerek prototipler yerine sanal prototipler kullanlmaktadr. Bu sayede tercih, fiyat ve zaman esasl rekabette yeni rnleri pazara ksa srede ve uygun fiyatlarla getirmek mmkn olmaktadr (Bayraktar ve Kaleli, 2007). CAD - bilgisayar destekli tasarm ve CAM - bilgisayar destekli retim teknolojileri bilgisayarn hayatmza girmesine paralel olarak gelimitir. Kuyumculukla beraber dier sanat ve tasarm alanlarnda da yaygn olarak kullanlmaktadr. lk olarak 1950li yllarn balarnda uak ve otomotiv sanayinde kullanlan CAD - CAM teknolojileri, kuyumculuk endstrisinde ise 1990lardan sonra kullanlmaya balanmtr. Oto-ina cihazlarn kullanan dnyadaki nc firmalar ilk olarak genel amal 3D CAD yazlmlar ile tak tasarm yapmaya almtr. Kullanm zor ve zaman alc bu yazlmlar byk bir yatrm gerektirmesine ramen yine de sektrn ihtiyalarn karlamakta yetersiz kalm, 1998den sonra bu ie uygun zel 3D CAD yazlmlarnn gelitirilmesiyle birlikte tak imalatnda kullanlmas hzla artmtr. JewelCAD bu i iin kullanlan ve zellikle mcevher tasarmclar iin retilmi ilk programdr. Daha sonra AutoCAD alt tabanl Rhinoceros ve bu program iin bir plug-in olarak gelitirilen Matrix, ArtCAM ve Type3 kuyumculuk sektrne ynelik gelitirilen tasarm yazlmlar olarak gelitirilmitir. Bu yazlmlara paralel olarak retimde kullanlmak zere boyutlu InVision HR 3D Printer, Solidscape T66 - T68 ve birok CNC makineleri gelitirilmitir (etin, 2005). Bu gelimelerin sonucunda geleneksel retim yapan tasarmclarn atlyelerinde kullanlan aralarn yanna bu teknolojiler de eklenmitir. CAD ve CAM Teknolojilerinin Kuyumculuk Sektrne ve Eitimine Etkileri nsan bilincinde bir dnce varsa, bunlar hayata geirmesi, yanstmas btnyle nesnel gerek aralarla olmaktadr. Dille, kalemle, fra, boya, resimle, malzemeyle, bedeniyle Gnmz teknolojisinde ise bunlardan en nemlisi, ok zengin grsel ortamlar ve anlat olanaklar salayan CAD ve CAM bilgisayar teknolojileridir. nsann beyinsel retiminin yanstlmasnda yani grselletirilmesinde (CAD - CAM) bilgisayar teknolojisi kullanmak gnmz tasarmclar iin kanlmazdr (Trker, 2007). Ayn zamanda tasarmlar gerekletirmede sunmu olduklar saysz boyutlarda ve dokularda kalem, fra ve izim aralar, bitmeyen milyonlarca renk, istenilen boyutlarda ve dokularda eskimeyen ktlar bir ara olarak kullanlan CAD - CAM teknolojilerinin sunduu olanaklarla kuyumculuk sektrnn ve eitiminin her safhasnda etkili olacaktr. CAD-CAM teknolojileri ile; Kuyumculuk sektrndeki pazar rekabetinde, her zaman bir adm nde ilerlenmektedir. Tasarmcnn ihtiyalar azalarak, retkenlii gelimektedir. izimle sunum ortadan kalkmaktadr. Bylece tasarmc projelerini retmeden nce, dier insanlara anlatmada yeni olanaklar bulmaktadr. Tasarm incelenerek istenen paralarn ayrntlar grlebilmekte ve kesit alnabilmektedir. Tasarmda uygulanacak malzemeye renk ve doku kaplanmakta, farkl k efektleriyle gerek grntler oluturulmaktadr. Tasarmlar hareketlendirilerek boyutlu ortamda tasarmn etrafnda 360 derece dolalmaktadr. retimde zaman, bte ve malzemenin fiziksel zelliklerinden kaynaklanan snrlamalar ortadan kalkmaktadr. retim aamasndaki tasarmlar simlasyon sistemi ile kontrol edilmekte ve bir problemle karlalmas durumunda CAD aamasndayken sorun giderilerek retim maliyetleri drlmektedir. Gerekli veri taban oluturulduktan sonra benzer yeni rnler retmek iin gereken proje zamann en aza indirerek, sektrde avantaj salanmaktadr.
625

 boyutta daha gereki llerle tasarm yaplacandan, balangcndan sonuna kadar % 100 doru llerde retim yaplabilmektedir. Tasarm ve uygulama srecinde ok daha hzl olunmakta, bylece sektrn ihtiyalarna daha hzl cevap verilmektedir. Tasarmlarn farkl varyasyonlar oaltlarak gelitirilmektedir. Ayn zamanda bu tasarmlarda izim hatalar minimuma inmektedir. Tasarmlarn boyutlu dosyalar, deformasyona uramayan boyutlu esnek ktphanelerde istenildiinde kullanlmak zere arivlenebilmekte, bylece biriktirme ve yer sorunlar ortadan kalkmaktadr. Tasarmn boyutlu CAD dosyalar internet zerinden yollanarak gnderildii yerde CAM sistemiyle retime gemektedir. Bu ekilde tama ve ulam masraflar ortadan kalkmaktadr. CAD - CAM teknolojilerinin kuyumculuk eitimine dahil edilmesiyle; rencilerin boyut algs gelitirilerek, yaplan tasarmlarn mkemmel rnlere dnmesi salanmaktadr. rencilerin yarma ve projelerde her zaman bir adm nde olmas salanmaktadr. renciler fiziki ortamn snrlamalarna bal kalmadan (atlye artlarna) tasarmlarn modelleme ve retme olana bulmaktadr. rencinin tasarmn gerek malzemeden nce bilgisayarda grme imkan salanarak hata riski azaltlmaktadr. retimin ncesinde ve sonrasnda karlaacaklar sorunlar nceden zmelerini salanmaktadr. Kuyumculuk eitimi veren okullar ve sektr arasndaki kopukluk giderilmektedir. Kullanlan yazlm ve makinelerin alma mantklar renilerek, bu teknolojilere uyum kolaylamakta, bylece mezun rencilerin sektrde ok rahat istihdam edilmeleri salanmaktadr. Ayn zamanda bu teknolojileri sahip okullarn dner sermayelerine byk katkda bulunmaktadr. Mezun rencilerin tasarm ve uygulama alanlarnda nemli roller stlenmelerini salayarak, gelecekte bu teknolojilerin eitimini veren kiiler olmalarna yardm etmektedir. Sonu olarak, sanat ve tasarm alanlarnn tmnde olduu gibi kuyumculuk retim srecinde ve eitiminde srekli yenilenmeye gereksinim duyulduu, bu balamda her geen gn kendini yenileyen bilgisayar teknolojilerini kullanmann zorunlu bir ihtiya olduu ortadadr. Bu balamda kuyumculuk eitimi veren okullarn ders programlarnda, CAD - bilgisayar destekli tasarm ve CAM - bilgisayar destekli retim teknolojilerine yer vermeleri, atlye donanmlarn ise bu dorultuda gzden geirmeleri gerekmektedir. Gemite snrl imknlardan dolay CAD ve CAM teknolojilerinin deeri yeterince anlalmam ve kullanlmamtr. Ancak bugn sunduu olanaklarla kuyumculuk sektrnn her safhasnda tasarmclara etkili bir biimde destek olmaktadr. Gelecekte sunaca olanaklar ise ls tasarmcnn hayal gcne bal olan ok nemli bir ara olacaktr. Dier sanat ve tasarm alanlarnda olduu gibi kuyumculuk eitiminde de sonuca ulamada bilgisayar teknolojileri ama deil, ara olarak kullanlmaldr. Bu anlayla kuyumculuk eitimi veren okullarn yeni teknolojiye ve sektre uyum salamak iin ders programlarnda mutlaka CAD - bilgisayar destekli tasarm ve CAM - bilgisayar destekli retim teknolojilerine yer vermeleri gerekmektedir.

626

KAYNAKLAR Bayraktar, E. ve Kaleli, F. (2007). Sanal Gereklik ve Uygulama Alanlar, Akademik Biliim 2007, Dumlupnar niversitesi, Ktahya 31 Ocak 2 ubat. Bozkurt, H. (2005), Bilgisayar Destekli Tasarm Programlar ve Tasarmcya Katks, Seminer almas, Mersin. etin, B. (2005), CAM (Bilgisayar Destekli retim) Tak Modelleme Prototip, Seminer almas, Mersin. zden, G. (2006), Art Nouveau Sanat Akm ve Tak le Etkileimi, Seminer almas, Mersin. Saraolu, A. (2009), Bilgisayar Destekli Tasarm Ders Notlar, Kocaeli niversitesi Deirmendere Ali zbay Meslek Yksek Okulu, Kocaeli. en, S. (2005), Bilgisayar Destekli Tak Kalb Tasarm ve malat, Yksek Lisans Tezi, stanbul. Turhan, . (2006), Bilgisayar Teknolojilerinin Heykel Sanatna Salad Olanaklar: Dijital Heykel, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul. Tre, A. (2006), Tak yks, Goldnews, stanbul. Tre, A. (2000), Taknn yks, Golda Kltr Yaynlar, stanbul. Tre, A. ve Savacn, Y. (2000), Kuyumculuun Douu, Golda Kltr Yaynlar, stanbul. Trker, . (2007), mgeden Sanal Gereklie, Ankara. Yararlanlan nternet Kaynaklar AKICI Yusuf, JewelTurk.Net, (06.11.2010), http://www.jewelturk.net/ McNeel Robert & Associates, (30.10.2010), Rhinoceros NURBS Modeling For Windows NE Erkut, (22.10.2010), TurkCADCAM.net Tasarm ve malat Teknolojileri Portal Otoina Teknolojileri, http://www.turkcadcam.net/rapor/otoinsa/uyg-kuyumculuk.html

627

GEMTEN BUGNE KONYA KEECL

r. Gr. H. Nurgl BEG Seluk niversitesi Mesleki Eitim Fakltesi El Sanatlar Eitimi Blm, KONYA nbegic@selcuk.edu.tr

Sanat, bir toplumun maddi ve manev aynasdr. Trk sanatnn balangc, geliimi, kaynaklar ve devam, Anadolu ncesinde; Orta Asya Hunlar, Gktrkler, Uygurlar, Anadoluda ise; Seluklular, Anadolu Beylikleri, Osmanl mparatorluu ve Trkiye Cumhuriyeti olmak zere, tarihi bir sre iinde incelenir. Trk sanatnn oluumu ve bugne ulamas, bir btnlk ve devamllk iinde, lke farklarn aan bir kuvvetle kendini gstermitir. Keenin hammaddesi deri rn hayvansal lif grubunda yer alan yn lifidir (Baar Ergenekon, 1999:43). Kee, doal ynn slak ortamda eitli yntemlerle sktrlmasndan oluturulmu ve tarihi gemii Trk sanatnn en erken devirlerine kadar inmektedir. lk Trk imparatorluunu kuran Hunlara ait kurganlarda kan kee rnekleri yan sra dier yz binlerce eser, bize o dnemde yaam topluluklarn sanat ve kltrleri, gndelik hayatta kullandklar eyalar ve bu eyalarn zellikleri hakknda bilgi vermektedir. Hunlardan balayarak Orta Asyadaki kee sanatnn gelimesi incelendiinde, yapm teknikleri, kullanm alanlar, renkler ve bezemeleri asndan ok byk farkllarla karlalmamtr. Gktrkler ve Uygurlarda da dnem zelliklerine ve blgenin verdii imkanlarla keelerin retilmeye devam ettirildii renilmektedir. Seluklular XI. yzyldan itibaren Maveran-nehirdeki ilk yurtlarndan Orta douya indiklerinde Asyann geleneklerini de beraberlerinde tamlardr (Diyarbekirli, 1977:102). Hibir kltr, birden bire var olup, gelime ve devamllk gstermez. Seluklu ve Osmanllarda hatta bugn bile Anadolunun baz yrelerinde karmza kan keeciliin, temellerinin en erken devirlere dayand bilinmektedir. TRKLERDE KEECLN TARH GELM Son eyrek yzyl iinde, Trk sanatnn erken devirlerine ait keiflerin yaplmas, Trk sanatnn kaynaklar hakknda daha fazla bilgilere ulalmasn salamtr. Bugnk Moolistandan gney Sibiryann dousunu, Altaylarda iine alan topraklar zerindeki dalarn ssz blgelerinde ve nehir kylarnda bulunan, Trklere ait mezarlar ve kurganlardan resim, heykel ve ssleme sanatlarna ait en eski rnekler, gn na kartlmtr (Diyarbekirli, 1977:3). Orta Asya kavimlerini ilk defa bir bayrak altnda toplamas bakmndan Trk kltr tarihi iinde byk bir yeri ve nemi olan, Byk Hun devleti, M.. Birinci Binde Kuzey inde grlm ve Asya Hunlar olarak tannmtr. Asya Hunlarna ait birok eser, yaplan arkeolojik kazlarla gn yzne kartlmtr. Bugn bu eserler, Alma-Ata limler Akademisi Mzesi ve Leningrad Hermitage Mzesinde sergilenmektedir (Diyarbekirli, 1977:61-79). Orta Asya Trklerine ait ibe, Katanda, Baadar, Berel, Esik, Tekta, Pazrk ve Noin-Ula gibi nemli kurganlardan; eyerler, koum takmlar, eyer alt rtleri, elbiseler, orap, balk gibi giyim trleri yan sra gnlk hayatta kullanlan bir ok eser gn na kartlmtr (gel, 1991:45). Gebe Trk topluluklar hem kullandklar eyalar hem de ssleyici unsurlar tamamyla yetitirdikleri hayvanlarn ynlerinden meydana getirmilerdir. Yn, kendileri iin gerekli olan her eyi yapmalarna imkan vermitir. rnein; elbise, adr rtecek kee, kee orap ve izme, balk (brk), adrn iini demede kullanlacak yer yayglar ve adrla ilgili dier rtler, eyer rtleri gibi. Ellerinin altnda kolaylkla elde ettikleri zengin yn malzemeden fazlasyla yararlanmlardr. Esvap ve
628

eitli klk eyalarn dokunma ameliyesi adrn iinde yaplrken, yapa ve ynn boyanmas ayn zamanda kee yapm sadece scak aylarda ve ak havada olurdu. (Diyarbekirli, 1972:47). En eski Trk boyu olan Hunlarda kee, nakl ve naksz olmak zere meydana getirilmi, nakl kee rtlere koma ad verilirdi. Yurdun iinde yer alan ocan arkasnda, yal erkekler ve misafirler iin ayrlm eref kesi bulunur, Asyada bu yere tr (ba ke) ad da verilir, buras zengin nakl kee rtlerle (komalarla) kaplanrd (Diyarbekirli, 1977: 58). Konar-ger hayatn vazgeilmez bir unsuru olan kee; adrlarn zerine rtlmek ve kapsn oluturmak, ilerini demek, mezar odasnn drt bir tarafn ve eref ksesini kaplamak, bir kmz tulumunu sarmak, ayrca giyim-kuamla ilgili trlerdeki ilevleri yan sra daha birok alanda kullanm ile karmza kmaktadr. W. Eberhardn inin imal Komular (1996:58-59) isimli eserinde Orta Asya Trkleri iin; g ederek yaayan Trkler, avla urarlar, elbiseleri soldan ilikli, salar kesiktir. zeri kee ile rtl adrlarda yaarlar. Ecdat mabetleri yoktur. Tanrlarn tasvirlerini keeden yontarlar ve deri torba ierisinde muhafaza ederler, bu tasvirler i ya ile yalanr daha sonra srk zerine dikilirdi bilgisini vermi bu bilgiyi N. Diyarbekirli ise; Altaylarda tz, ts Moollarda ongun denilen putlar-fetiler (idoller) gibi tasvirleri altndan, aatan ve keeden yaparlar ve onlara taparlard (1977:115-116117) ifadesi ile desteklemitir. E. Esinde bu verilere paralel olarak, slmiyetten nceki Trk Kltr Trhi ve slma Giri isimli eserinde; Pazrk devrinden beri Altayda mevcudiyeti bilinen, bugnk Asya gebelerinin ts (eski Trke tz:ruh) dedii keeden yaplm hayvan ve insan eklinde byk kuklalar yaptklarn ve Kanl Trk boylarnn kuzey kollar memleketi olan Orkun Vadisindeki Noin-ula mezarnda ele geen ve Hunlara atfedilen, trl renkte keelerin birbirine dikilmesi ile oluturulan bir torbann varlndan bahsetmektedir. Keeden meydana getirilen torbann ve bunun yan sra yine ayn kurganda ele geen tahtadan bir kurt ba ile birlikte bir diree takldn belirtmitir. Torba eklindeki keeden diree asl olan ongunun vcudunu rzgar iirince iniltiler duyulup, canl imi gibi bir hal aldn, kurt gibi grndn belirtmitir (Esin, 1978:18-19). Bu devirlerde renkli keelerle; kurt, geyik, griffon, ejder ve eitli kular kapsayan hayvanlarn (zoomorf) ve insan figrlerinin (antropomorf) tz-putlar yaplm, bunlarn da adr ana direinin tepesine, sancak ve bayrak sopalarnn ularna takld anlalmtr (Diyarbekirli, 1977:118-119). Gktrklerde ise kee rtler; kaanlarn tahta k trenlerinde kullanlm, kendisine bal beyler tarafndan bir kee zerinde havaya kaldrlmas ve daha sonra gnein dnd ynde, dokuz kez otan etrafnda dndrlmesi geleneinde yer almtr (Esin, 1978: 104). IV. yzyldan sonra, atl gebe yaam tarzndan, yerleik dzene geen Uygurlar Hoo, Bezeklik, Soruk ve Turfan ehirlerinde yaamlardr. (Gme, 1997:80-81). Turfanda yaplan kazlarda, Maniheist sanata ait freskler ve ipek zerine boyanm resimler gibi birok rnek ortaya karlmtr. Bu resimlerim hemen hemen tamamnda kiiler, beyaz veya krmz renkli urbalar (elbiseleri) ve Maniheist klahlar ile tannrlar. Trk kavimlerince yaygn bir ekilde kullanlan kee apka ve klahlara Uygurlar dneminde tepecikler ilave edildii bu fresklerden anlalmaktadr. Ayrca bu fresklerde kee yayglara da yer verilmitir. Ayrca Hooda bulunan bir minyatrde Mani Trklerinin kee apka giydiklerini ortaya koymaktadr. Beyaz renkli bu kee apkalarn formlar daha nce bahsedilen klahlardan ok daha farkldr. Her iki rnekte yer alan beyaz renkli kee apkalarn, bireylerin sahip olduklar pozisyona gre form ald anlalmaktadr (Baar Ergenekon, 1999:20,22,23). Ele geen kee eyer rtleri ve eitli rtler zerinde genellikle renkli yn iplikler ile yaplm aplike tezyinata rastlanmtr. Keeler zerine renkli ince derilerle uygulanan aplike teknii, Hun sanatnn en nemli zelliklerinden biridir. Bu eserlerde geyik, grifon, sn, kartal figrlerinin birbirleri ile genellikle mcadele sahneleri konu edilmitir. Bunlarn yan sra; bitkisel, fantastik figrler ve geometrik motifler de yer almtr. Gerek zeminde gerekse bezemelerinde yn elyafnn natrel rengi yannda krmz, yeil, beyaz ve krem renkli keelerin de kullanld grlmektedir (Diyarbekirli, 1977:86,88).
629

Kee, Orta Asyaya zg gelime gstermi ve en eski rneklerini ortaya koymutur. inlilerin kee diyar adn verdikleri bu blgelerden dokuzuncu yzyldan itibaren batya ynelen Trk boylar, kee sanatn da birlikte getirmiler, Anadolu ve ran yaylarn iine alarak batda Balkanlardan Moolistann dou snrlarna kadar binlerce kilometre yaylan bir alanda hala bu sanatn devamn salamlardr (Hellier, 1992: 43). Anadolu Trk el sanatlarnn Asyadan ran ile Iraka g eden byk Seluklular ve onlara etki eden, in, Hun, Gktrk, Uygur, Gazne, Karahanl gibi Trk devletlerinin sanatlarndan kaynaklanm; Hitit, Frig, Yunan, Roma, Bizans sanatlar gibi Anadolu uygarlklarndan beslenmitir. Trklerin Anadoluya Asyadan tadklar geleneksel sanatlar getikleri slami evrede grdkleri ile gelitirmilerdir (Barta, 1988:1). Seluklular dneminde Anadoluda yerleik ve gebe yaama devam edilmi, yerleik Trkler evlerde, gebe Trkler ise adrlarda yaamaya devam etmilerdir (Kymen, 1971:1). Bu nedenle adrlar, gerek gebe yaamn srdren Seluklu Trklerinin, gerekse ordunun ihtiya duyduu barnma ihtiyacn karlamaya devam etmi, bylece Trk kltr ierisindeki yerini ve nemini korumutur. XI. yzylda kee sz daha ok Bat Trkleri ile Ouzlar arasnda gelimi ve yaylmtr. Dou Trkleri ile dier Orta Asya Trkleri, kee iin kee szn kullanmaktadrlar. Kagarl Mahmut da kee sznden sz aarken ouzcadr demektedir, yine Kagarl Mahmutun Divan- Lgat it Trk isimli kitabnda kee karl kdhs, Kagarda karlan bir tr nakl kee karlnda kmeske denmekte olduunu yazmtr (gel, 1991). Seluklular devrinde giyim kuamda kullanlan keelerin banda, brk, izme, yam, kepenek gelmektedir. Seluklular devrinde birinci sray ipekli kumatan elbiseler, ikinci sray pamuklu kumalar alyordu. Deve ty, elbise imalinde nc sradayd. Koyun yn ise, elbise imalinde son sray almaktadr. Koyun yn, dokumadan ziyade kee haline getiriliyordu. Bu keeler; adrdan, izmeye, kuaktan brke varncaya kadar muhtelif maksatlar iin kullanlyordu. (Mehmet Altay KYMEN 1971) Osmanl sanatn Fas, Msr, ran ve Seluklu sanatndan farl klan unsur, kuvvetli bir kiilikte olmasdr. Fakat Osmanl sanat nihayetinde slam sanatdr. Birok kltr birletiren Osmanllar kendilerine has zellik tayan bir sanat meydana getirmilerdir. Osmanl sanat, sarayn dolaysyla padiah ve evresinin himayesindeki sanatlar tarafndan biimlendirilmitir. Btn bu sanatlar bir merkezden ynetilip maal olarak altrlmaktaydlar. Ehl-i Hiref ad altnda toplanan ve eitli blklerden oluan ulufeli yani aylkl bu sanatlar ve azatlar saray rgtnn kapkulu halkndand. (Filiz AMAN 1988) Osmanl hkmdarlarndan I. Abdlhamit devrinde keeci esnaf, stanbulda mstakil bir sanatkar grubunu tekil etmekte idiler. Bunlar; aldklar yn ve yapa ile Cebehane, Mehterhane, Tophane, Has Ahur, Buzhane ve Tersaneye miri fiyat zerinden kee imal eder ve mahellerine teslim ederlerdi. Bundan baka 1783 tarihine gelinceye kadar iledikleri btn keeleri At pazarnda ve Yenibahede kendilerine tahsis edilen birer hamamda piirmeleri adet ve usuldendi. At pazarnda 20, Yenibahede ise 10 adet keeci dkkan bulunmaktayd. (Muzaffer ERDOAN 1957) Cumhuriyet devriyle birlikte kk El Sanatlar Anadolunun pek ok kasaba ve illerinde atlye sisteminde devam etmitir. Keecilik daha ziyade Ankara ve stanbul dnda Anadolu ve Trakya kasabalarnda, Konya bata olmak zere Manisa, orum, Diyarbakr, Mara, Afyon, Uak, Isparta-Yalva, Manisaya bal Akhisar ve Kulada, zmir line bal demi ve Tirede, Bursa, Mardin, Urfa ve Karsta kee retimi yaplmaktayd.

630

KONYADA KEECLN TARH GELM Keecilik bilindii zere Seluklu Trkleri yolu ile Orta Asyadan Anadoluya gelmi, nemli merkezlerinden biri Konya olmu, burada hret yapmtr. Konyadaki Seluklu Dnemi hamamlarnda keelerin piirildii zel bir blm bulunduu gibi, bugn dahi Konyada ayr bir keeciler ars da vardr. Keecilik Konyaya zel el sanat olarak tannmtr (nder, 1960:2230). Konyada keecilik Seluklular devrine kadar uzand ve bugn mevcut Seluklu devri hamamlarnn ierisinde keecilik yapld bilinmektedir. Mevlana Mzesinde Seluklu dnemine ait kee klahlar ve kee seccadeler bulunmaktadr. Konya, Mevleviliin dou ve yayl merkezidir. Bir ok farkl zellikleri, adap ve erkan ile dier tarikatlardan ayrlan ve halka yaylan Mevleviliin kendine has giyim ekilleri arasnda sikke (klah) vardr. Dier tarikat mensuplar, serpularna ta adn verdii halde, sikke yalnz Mevlevilere has olmu bu da daha ok Konyada yaplm ve giyilmitir (nder, 1954). Konyada Seluklu ve Osmanl Dnemine ait zellikle kadn ve erkek blmleri bulunan hamamlarn orta ksmlarnda, kee piirme ve dmeye mahsus bir ksm vardr. 1955 ylnda yklm olan Postindz-Krkcler Hamam, dier adyla Trbe Hamamnn keeciler iin ayrca bir ksm bulunduu, Konya d kalesinin Lrende kaps nne rastlayan Sahip Ata klliyesi iinde bulunan ve Hamam- Sultan, Sahip Ata Hamam, Sultan Hamam, Lrende Kaps Hamam, Lrende Hamam olarak da bilinen bugn ise ifa Sultan Hamam olarak isimlendirilen hamamda ayrca Aziziye Camiinin kble tarafnda yer alan Ahmet Efendi Hamamnda da kee dmeye ve piirmeye ait bir blmn olduu belirtilmektedir (Konyal, 1997:1068-1069-1070). Ahmet Efendi Hamamnda yer alan kee piirme ve dvmeye ait mekan, bugn harap bir durumdadr. Konya Etnografya Mzesinde 13 adet eitli ine teknikleri ile bezemeli ilemeli kee seccade, iki adet bebek kunda 1adet kee nakl seccade mze deposunda bulunmaktadr. Seccadelerde motifler, suzeni (zincir ine), dival ii eitlemelerinden dz ve verev sarmalar ile, kundaklarda ise, aplike ileme teknikleri uygulanmtr. Renk 20. yzyla tarihlendirilen seccadelerin zemininde; natrel ynn beyaz rengi, kundaklarda krmz ve bordo renkler, oban izmelerinde ise, yine natrel ynn beyaz rengi ile renklendirildikleri grlmektedir. Motifler, ilemeli seccadelerde bitkisel, geometrik ve nesneli bezemelerin seildii dikkati ekmektedir. Genellikle mihrapl kompozisyonlarla yerletirilen motiflerde mimari gelerin varl da sz konusudur. Mevlana Mzesinde 2 adet ine teknikleri ile uygulanm ilemeli kee seccade ve yaklak 30 adet sikke ve emsi Tebriziye ait olduu dnlen bir adet kee serpu bulunmaktadr. A.R. zzet Koyunolu mzesinde iki adet oban izmesi bulunmaktadr. Konyada 1930lu yllarda 90 adet,1940l yllarda 60 adet kee atlyesinin faaliyet gsterdii bu atlyelerde usta, kalfa ve raklarn alt bilinmektedir. Mahmut Surala ait makalede bu saynn 1978 ylnda 10 adede dm olduu belirtilmektedir.1990-2000 yllar arasnda 4 adet atlyenin kald, son dnemde ise geleneksel keeciliin sadece Recep Tekkalan ve Memduh Dineke ait 2 atlyede faaliyetini srdrd bilinmektedir. 2010 ylnda UNESCO tarafndan Somut Olmayan Kltrel Miras projesi ile dl alan Mehmet Girgi hem geleneksel hem de modern Keecilik almalar ile Konya Keeciliini tm dnyaya tantmtr. Akademik alanda ise, Trkiyede ilk ve tek kee atlyesi Seluk niversitesi Mesleki Eitim Fakltesi El Sanatlar bnyesinde 2009 ylnda retim Grevlisi H.Nurgl Begi tarafndan kurularak, renciler hem geleneksel hem de modern uygulamal kee almalar yapmaktadrlar.

631

KAYNAKLAR Arseven, C. Esat (1965). Kee. Sanat Ansiklopedisi, II, 1004. stanbul Baar Ergenekon, Cavidan (1999). Tepme Keelerin Tarihi Geliimi Renk Desen Teknik ve Kullanm zellikleri. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Diyarbekirli, Nejat (1972). Hun Sanat. stanbul: Milli Eitim Bakanl Yaynlar. Diyarbekirli, Nejat (1977). Trk Tarihi II.Kitap. Ankara: Yayn Yksek Kurumu. Eberhard, D.W. (1996). inin imal Komular. (eviren: Nimet Ulutu). Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi. Esin, Emel (1978). slmiyetten nceki Trk Kltr Trhi ve slma Giri (Trk Kltr El-Kitab, II, Cild I/bden Ayr Basm, stanbul: Edebiyat Fakltesi Matbaas. Hellier, Chris (1992). The Last of The Felt Makers. Skylife, Mays, 42-47. http://en.wikipedia.org/wiki/Bezeklik (Eriim Tarihi: Mart 2009). http://en.wikipedia.org/wiki/Felt (Eriim Tarihi: Mart 2009). http://www.hermitagemuseum.org (Eriim Tarihi: Mart 2009). gel, Bahaeddin (1991). Trk Kltr Tarihine Giri. C.III. Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. Ssl, zden (1989). Tasvirlere Gre Anadolu Seluklu Kyafetleri. Ankara:Atatrk Kltr Merkezi Yayn 35. imek, Selami (2007). Erzincan Mevlevhnesi Son Postnini Kemahl brahim Hakk Efendinin Dvnnda Mevln ve Mevlevlikle lgili Dnceleri. Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8,say: 20, (Mevlnya Armaan Says). M. Kaya ile kiisel iletiim, 9 Mart 2003. Grmelere Atf Barta, H. rcn (1998). Trk El Sanatlar, Ankara. Kymen, M.A. (1971). Alparslan Zaman Trk Evi. Seluklu Aratrmalar Dergisi III.

632

BLGSAYAR VE NTERNET KULLANIMININ 15 YA GRUBU GENLERN GNLK YAAM ETKNLKLER ZERNDEK YANSIMALARI (AKSARAY VE ANKARA LLER RNE)
Prof. Dr. Serap BUYURGAN Gazi niversitesi, Gazi Eitim Fakltesi, Gzel Sanatlar Eitimi Blm, Resim- Eitimi Anabilim Dal, ANKARA serapb@gazi.edu.tr r. Gr. Naile EVK Gazi niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, ANKARA nailecevik@gazi.edu.tr retmen Serap TZN Milli Eitim Bakanl, ANKARA

Bilgisayar ve internet gnmz kitle iletiim aralarnn en ok kullanlanlarndandr. zellikle ocuklarn ve genlerin hayatnda ok fazla yer almaktadr. 1980li yllardan beri bilgisayar donanm ve yazlmnda yaanan nemli ilerlemeler, bilgisayarl renmenin niversiteye dayal gsterim olmaktan kp snfta ve evlerde gereklemesini salamtr (Kaya, 2005:209). nternet amzn en byk bilgi paylam adr. Kitle iletiimin tmn kapsamaktadr. Birey zerinde en byk etkinin Internet olduu ve bu etkinin gelecekte artarak devam edecei kukusuzdur (Gkcan, 2007:1). Trkiye internete Nisan 1993ten beri baldr. lk balant Ortadou Teknik niversitesinden gerekletirilmitir. Trkiyede internet ncelikle niversitelerde yaygnlamtr (Kaya, 2005:310). Bugn internet kullanm her alanda son derece yaygndr. Bu teknoloji genlere, aratrma yapma, iletiim kurma ve oyun oynama asndan geni olanaklar sunmaktadr. Ancak, bilgisayar ve internet kullanmnn genler zerinde olumlu etkileri olduu kadar olumsuz etkileri de grlmektedir. Aratrmada, bilgisayar ve internet kullanmnn 15 ya grubu genlerin gnlk yaam etkinlikleri zerindeki yansmalar aratrlm; bu bak asndan hareketle 15 yandaki genlerin bilgisayar ve internet karsnda ve aileleri ile birlikte geirdikleri zaman, arkadalar ile paylamlar ve bilgisayar ve interneti hangi amalar iin kullandklar llmeye allmtr. Yine aratrmada, sosyo kltrel farkllklarn 15 ya grubu genlerin bilgisayar ve internet kullanmndaki etkileri de ortaya koyulmak istenmitir. YNTEM Aratrma tarama modelindedir. Aratrma verileri, nce Aksaray ve Ankara illerinde yirmier renciye uygulanan 12 ak ulu sorudan oluan n anket ile toplanm; veriler gruplandrlm; geerlilik ve gvenirlii yaplm; uzman gr alnarak beli likert yntemi ile hazrlanm oktan semeli 36 soruluk anket formu elde edilmitir. Verilerin analizi SPSS (The Statistical Packet For The Social Science) 13,0 paket programyla yzde ve frekans deerleri hesaplanarak yaplmtr. RNEKLEM Aratrmann rneklemini, 2009-2010 eitim-retim ylnda, Aksaray li Ortaky lesi, Ortaky Anadolu Lisesinde dokuzuncu snfa devam eden elli renci ile Ankara, ankaya lesi, Ayranc Lisesinde dokuzuncu snfa devam eden elli renci, (toplam yz renci) oluturmutur. BULGULAR VE YORUMLAR Bu blmde, 36 sorudan oluan anketten elde edilen aratrma verileri Aksaray ve Ankara illeri iin ayr ayr tablolatrlmtr.
633

Tablo 1. Aratrmaya Aksaray ilinden katlan 15 yandaki genlerin anket sorularna verdikleri cevaplar gsterir dalm:
AKSARAY SEENEKLER 1. Kendime ait bilgisayarm yok. 2. Kendime ait bilgisayarm 1-3 yldr var. 3. Kendime ait bilgisayarm 3-5 yldr var. 4. Kendime ait bilgisayarm 5-8 yldr var. 5. Kendime ait bilgisayarm 8 yldan fazladr var. 6. Bilgisayar banda hi zaman geirmiyorum. 7. Bilgisayar banda 1-3 saat zaman geiriyorum. 8. Bilgisayar banda 3-5 saat zaman geiriyorum. 9. Bilgisayar banda 5-8 saat zaman geiriyorum. 10. Bilgisayar banda 8 saatten fazla zaman geiriyorum. 11. Evimizde internet var. 12. nterneti okulda kullanyorum. 13. nterneti internet kafede kullanyorum. 14.Bilgisayar internete balanarak 1-3 saat kullanyorum. 15. Bilgisayar internete balanarak 3-5 saat kullanyorum. 16. Bilgisayar internete balanarak 5 saatten fazla kullanyorum. 17. Bilgisayar internete balanmadan 1-3 saat kullanyorum.. 18. Bilgisayar internete balanmadan 3-5 saat kullanyorum.. 19. Bilgisayar internete balanmadan 5 saatten fazla kullanyorum. 20. dev konularm daha ok internetten aratryorum. 21. dev konularm daha ok ktphaneden aratryorum. 22. dev konularm daha ok kitaplardan aratryorum. 23. Arkadalarmla sokakta voleybol, basketbol, futbol gibi oyunlar oynuyorum. 24. Arkadalarmla sokakta saklamba, istop, yakartop gibi oyunlar oynuyorum. 25. Arkadalarmla internette Fifa 2007, I can futbol gibi futbol ierikli oyunlar oynuyorum. 26.Arkadalarmla internette God of War, Counter Strike gibi sava ve kavga ierikli oyunlar oynuyorum. 27.Arkadalarmla internette Facebook zerinden Farm Ville gibi sreklilik gerektiren oyunlar oynuyorum. 28. Arkadalarmla internette Mario, tavla, okey gibi elence oyunlar oynuyorum. 29. Biliim sular hakknda bilgim var. 30. Biliim sularndan kredi kart hrszlklar hakknda bilgim var. 31.Biliim sularndan + 18 siteleri hakknda bilgim var. 32. Biliim sularndan internet yoluyla bilgilerin alnmas hakknda bilgim var. 33. Bir gn iinde ailemle 1 saatten az zaman geiriyorum. 34. Bir gn iinde ailemle 1-3 saat zaman geiriyorum. 35. Bir gn iinde ailemle 3-5 saat zaman geiriyorum. 634
Kesinlikle Katlmyorum Katlmyorum Kararszm Katlyorum T a m a m e n Toplam Katlyorum

f 19 34 43 47 45 11 20 40 42 42 33 16 29 23 40 38 27 40 37 7 13 9 11 22 32 32 30 24 15 15 12 17 31 30 24

% 38,0 68,0 86,0 94,0 90,0 22,0 40,0 80,0 84,0 84,0 66,0 32,0 58,0 46,0 80,0 76,0 54,0 80,0 74,0 14,0 26,0 18,0 22,0 44,0 64,0 64,0 60,0 48,0 30,0 30,0 24,0 34,0 62,0 60,0 48,0

f 6 1 2 1 4 16 8 3 4 4 3 9 4 3 5 7 10 6 8 12 6 9 11 10 7 4 9 11 5 6 3 6 5 6 4

% 12,0 2,0 4,0 2,0 8,0 32,0 16,0 6,0 8,0 8,0 6,0 18,0 8,0 6,0 10,0 14,0 20,0 12,0 16,0 24,0 12,0 18,0 22,0 20,0 14,0 8,0 18,0 22,0 10,0 12,0 6,0 12,0 10,0 12,0 8,0

f ----1 9 2 ----6 5 4 -1 2 --4 7 6 3 --1 2 7 8 6 8 6 2 1 5

% ----2,0 18,0 4,0 ----12,0 10,0 8,0 -2,0 4,0 --8,0 14,0 12,0 22,0 --2,0 4,0 14,0 16,0 12,0 16,0 12,0 4,0 2,0 10,0

f 1 6 1 1 -6 11 2 1 1 -16 7 10 4 2 5 4 3 14 14 21 11 8 6 5 5 6 10 10 15 9 3 2 7

% 2,0 12,0 2-0 2,0 -12,0 22,0 4,0 2,0 2,0 -32,0 14,0 20,0 8,0 4,0 10,0 8,0 6,0 28,0 28,0 42,0 22,0 16,0 12,0 10,0 10,0 12,0 20,0 20,0 30,0 18,0 6,0 4,0 14,0

f 24 9 4 1 -8 9 5 3 3 14 3 5 10 1 2 6 -2 13 10 5 14 10 5 8 4 2 12 13 12 12 9 11 10

% 48,0 18,0 8,0 2,0 -16,0 18,0 10,0 6,0 6,0 28,0 6,0 10,0 20,0 2,0 4,0 12,0 -4,0 26,0 20,0 10,0 28,0 20,0 10,0 16,0 8,0 4,0 24,0 26,0 24,0 24,0 18,0 22,0 20,0

f 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50

% 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

Tablo 2. Aratrmaya Ankara ilinden katlan 15 yandaki genlerin anket sorularna verdikleri cevaplar gsterir dalm:
ANKARA SEENEKLER 1. Kendime ait bilgisayarm yok. 2. Kendime ait bilgisayarm 1-3 yldr var. 3. Kendime ait bilgisayarm 3-5 yldr var. 4. Kendime ait bilgisayarm 5-8 yldr var. 5. Kendime ait bilgisayarm 8 yldan fazladr var. 6. Bilgisayar banda hi zaman geirmiyorum. 7. Bilgisayar banda 1-3 saat zaman geiriyorum. 8. Bilgisayar banda 3-5 saat zaman geiriyorum. 9. Bilgisayar banda 5-8 saat zaman geiriyorum. 10. Bilgisayar banda 8 saatten fazla zaman geiriyorum. 11. Evimizde internet var. 12. nterneti okulda kullanyorum. 13. nterneti internet kafede kullanyorum. 14.Bilgisayar internete balanarak 1-3 saat kullanyorum.. 15. Bilgisayar internete balanarak 3-5 saat kullanyorum.. 16. Bilgisayar internete balanarak 5 saatten fazla kullanyorum. 17. Bilgisayar internete balanmadan 1-3 saat kullanyorum.. 18. Bilgisayar internete balanmadan 3-5 saat kullanyorum.. 19. Bilgisayar internete balanmadan 5 saatten fazla kullanyorum.. 20. dev konularm daha ok internetten aratryorum. 21. dev konularm daha ok ktphaneden aratryorum. 22. dev konularm daha ok kitaplardan aratryorum. 23. Arkadalarmla sokakta voleybol, basketbol, futbol gibi oyunlar oynuyorum. 24. Arkadalarmla sokakta saklamba, istop, yakartop gibi oyunlar oynuyorum. 25. Arkadalarmla internette Fifa 2007, I can futbol gibi futbol ierikli oyunlar oynuyorum. 26.Arkadalarmla internette God of War, Counter Strike gibi sava ve kavga ierikli oyunlar oynuyorum. 27.Arkadalarmla internette Facebook zerinden Farm Ville gibi sreklilik gerektiren oyunlar oynuyorum. 28. Arkadalarmla internette Mario, tavla, okey gibi elence oyunlar oynuyorum. 29. Biliim sular hakknda bilgim var. 30. Biliim sularndan kredi kart hrszlklar hakknda bilgim var. 31.Biliim sularndan + 18 siteleri hakknda bilgim var. 32. Biliim sularndan internet yoluyla bilgilerin alnmas hakknda bilgim var. 33. Bir gn iinde ailemle 1 saatten az zaman geiriyorum. 34. Bir gn iinde ailemle 1-3 saat zaman geiriyorum. 35. Bir gn iinde ailemle 3-5 saat zaman geiriyorum. 36.Bir gn iinde ailemle 5 saatten fazla zaman geiriyorum.
Kesinlikle Katlmyorum Katlmyorum Kararszm Katlyorum Tamamen Katlyorum Toplam

36.Bir gn iinde ailemle 5 saatten fazla zaman geiriyorum.

17

34,0

8,0

16,0

11

22,0

10

20,0

50

100,0

f 17 22 37 37 38 10 20 36 38 40 25 8 31 27 39 39 30 36 31 12 10 5 10 26 29 25 27 27 18 12 19 22 25 26 23 14

% 34,0 44,0 74,0 74,0 76,0 20,0 40,0 72,0 76,0 80,0 50,0 16,0 62,0 54,0 78,0 78,0 60,0 72,0 62,0 24,0 20,0 10,0 20,0 52,0 58,0 50,0 54,0 54,0 36,0 24,0 38,0 44,0 50,0 52,0 46,0 28,0

f 7 2 5 5 5 16 6 9 8 5 6 7 4 5 7 7 13 10 13 13 9 12 6 7 1 8 9 3 12 14 6 8 6 4 9 4

% 14,0 4,0 10,0 10,0 10,0 32,0 12,0 18,0 16,0 10,0 12,0 14,0 8,0 10,0 14,0 14,0 26,0 20,0 26,0 26,0 18,0 24,0 12,0 14,0 2,0 16,0 18,0 6,0 24,0 28,0 12,0 16,0 12,0 8,0 18,0 8,0

f -3 ---5 4 1 --2 13 5 4 2 2 --1 8 9 4 9 2 3 3 4 7 8 3 2 5 3 12 4 14

% -6,0 ---10,0 8,0 2,0 --4,0 26,0 10,0 8,0 4,0 4,0 --2,0 16,0 18,0 8,0 18,0 4,0 6,0 6,0 8,0 14,0 16,0 6,0 4,0 10,0 6,0 24,0 8,0 28,0

f 8 9 4 2 1 13 14 1 2 -3 18 9 9 -2 3 1 1 7 16 16 18 11 13 6 6 9 4 12 19 13 15 5 12 15

% 16,0 18,0 8,0 4,0 2,0 26,0 28,0 2,0 4,0 -6,0 36,0 18,0 18,0 -4,0 6,0 2,0 2,0 14,0 32,0 32,0 36,0 22,0 26,0 12,0 12,0 18,0 8,0 24,0 38,0 26,0 30,0 10,0 24,0 30,0

f 18 14 4 6 6 6 6 3 2 5 14 4 1 5 2 -4 3 4 10 6 13 7 4 4 8 4 4 8 9 4 2 1 3 2 3

% 36,0 28,0 8,0 12,0 12,0 12,0 12,0 6,0 4,0 10,0 28,0 8,0 2,0 10,0 4,0 -8,0 6,0 8,0 20,0 12,0 26,0 14,0 8,0 8,0 16,0 8,0 8,0 16,0 18,0 8,0 4,0 2,0 6,0 4,0 6,0

f 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50 50

% 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

635

Tablo 1 Aksaray ilinden aratrmaya katlan on be ya grubu genlerin anket sorularna verdikleri cevaplar, Tablo 2de Ankara ilinden aratrmaya katlan on be ya grubu genlerin anket sorularna verdikleri cevaplar gstermektedir. Tablolardaki bulgular ve yorumlar beraber yaplm; yine bu blmde sosyo kltrel farkllklarn 15 ya grubu genlerin bilgisayar ve internet kullanmndaki etkilerini ortaya koymak amac ile iki tablodaki baz verilerin karlatrmasna da yer verilmitir. Tablo 1 ve Tablo 2 incelendiinde; Aksaray ilinden aratrmaya katlan genlerin % 48,0inin, Ankara ilinden aratrmaya katlan genlerin de % 36,0snn Kendime Ait Bir Bilgisayarm Yok cevabn verdikleri grlmektedir. Aksaray ilindeki 15 ya grubu genlerin % 18inin, Ankara ilindeki 15 ya grubu genlerin de % 28inin 1-3 yldr kendi bilgisayarlar olduu; Ankara ilindeki genlerin % 12sinin son 8 yldr kendilerine ait bilgisayarlar varken Aksaray ilindeki rencilerin bu tarihlerde kendilerine ait bilgisayarlar olmad grlmektedir. Tablolardan Ankara ilindeki genlerin Aksaray ilinde yaayan genlere oranla daha erken ve daha fazla oranda kendilerine ait bilgisayara sahip olduklar anlalmaktadr. Tablo 1 ve Tablo 2de, aratrmaya Aksaray ilinden katlan genlerin % 28i, Ankara ilinden katlan genlerin de % 38i bilgisayar banda hi zaman geirmediklerini ifade etmilerdir. Her iki ilde de bilgisayar banda zaman geirdiklerini ifade eden genlerin en ok 1-3 saat arasnda bilgisayar kullandklar, bu dalmn da Aksaray ve Ankara illerinde % 40 orannda bu sreye katlyorum ve tamamen katlyorum seeneklerinde younluk kazand grlmektedir. Tablolardan her iki ilde yaayan genlerin % 28inin evlerinde internet balants olduu anlalmaktadr. Evlerinde internet balants olmayan genlerin Aksaray ilinde % 38inin, Ankara ilinde de % 44nn okulda, yine genlerin Aksaray ilinde % 24nn, Ankara ilinde de % 20sinin internet cafelerde interneti kullandklar grlmektedir. Tablo 1 ve Tablo 2den aratrmaya Aksaray ilinden katlan genlerin % 40nn, Ankara ilinden katlan genlerin de % 28inin bilgisayar internete balanarak kullandklar grlmektedir. Yine tablolardan Aksaray ilindeki genlerin % 22sinin, Ankara ilindeki genlerin de % 14nn bilgisayar banda internete balanmadan 1-3 saat zaman geirdikleri anlalmaktadr. zellikle Aksaray ilinde olmak zere genlerin bilgisayar banda geirdikleri zaman hi de az deildir. Bu sonu elbetteki aile ve arkadalar ile geirecekleri zaman, bedensel geliimlerini, bilgisayarda oynadklar oyunlar ve yalarna uygun olmayan sitelerdeki sunulardan dolay psikolojik skntlar ve davran bozukluklar gstermelerine neden olabilecektir. Blbl, nternet balants olan her bilgisayarn kontroll kullanlmad takdirde, ocuklarn ve genlerin ruh saln bozmaya hazr potansiyel bir tehlike olduunu belirtmektedir. Yine, artk psikiyatri kliniklerinin ura alanna giren internet bamllnn, iki, sigara, yeme bamll gibi olduunu ve ciddiye alnmas gerektiine de iaret etmekte; bilgisayar ve internetin, insanlarn ilerini kolay yapmasna yardmc olan dostu gibi grndn, Bazen dostumuz bizi ynetmeye balar. Bu noktada internet ve bilgisayar, insanlar teslim alarak bamllk yapyor, kiilikleri bozarak yedek kiilikler oluturuyor, yalnzlatryor ve d dnyadan ayryor demektedir (Karan, 2006:126). Ayrca bilgisayar banda saatlerce oturabilen ocuklarn szck daarcklar zayf, sabrlar az, kararlar fazla lp bimeden verebildikleri de ifade edilmektedir (Yazgan, 2004:88). Tablolardan, Aratrmaya Aksaray ilinden katlan genlerin % 54nn, Ankaradan katlan genlerin ise % 34nn devlerini internetten aratrdklar grlmektedir. Elbette teknolojinin sunduu avantajlar vardr. nternet doru kullanld takdirde ocuklara ve genlere bilgiye ulamada, renmede kolaylklar salamaktadr. Tablolardan Aksaray ilinden aratrmaya katlan genlerin % 44nn, Ankara ilinden katlan genlerin de % 32sinin arkadalar ile sokakta voleybol, basketbol, futbol gibi oyunlar; yine Aksaray ilindeki genlerin % 64nn, Ankara ilindeki genlerin de % 66snn sokakta saklamba, istop, yakartop gibi oyunlar oynamadklar grlmektedir. Oysaki ocuklarn ve genlerin arkadalar ile oyun oynamaya ihtiyac vardr. zellikle on be yandaki genlerin temiz havada oynad grup sporlar ve oyunlar ile bedensel ve ruhsal geliimleri, paylama, yardmlama, sorumluluk alma, kazanma ve kaybetmede duygular ortak yaama gibi zellikleri kazanmalarnda yukarda saylan grup sporlarnn ve oyunlarnn nemli etkisi vardr. Tablolardan aratrmaya Aksaray ilinden
636

katlan genlerin % 22sinin, Ankara ilinden katlan genlerin de % 34nn internette futbol ierikli oyular oynadklar grlmektedir. Yine Tablo 1 ve Tablo 2den aratrmaya Aksaray ilinden katlan genlerin % 26snn, Ankara ilinden katlan genlerin de % 28inin sava ve dv ierikli oyunlar oynuyorum seeneine, katlyorum ve tamamen katlyorum grn bildirdikleri anlalmaktadr. Gnmzde orta retimdeki ocuklarn nemli bir blm, Athensin iddete ynelimin birinci aamas olan kabalama dnemi ierisindedir. Genler, byk lde iletiim aralar zerinden iddet konusunda neredeyse doygunlua ulamtr. Kk yalarda He-Manlerle balayan sre, karikatr mafya karakterleriyle devam etmekte, bilgisayar oyunlar, internet ve play stationla sre sanal dnyada srmekte, eer aile iinde iddete maruz kalma ya da tank olma sz konusuysa hzla iddete ynelme gzlemlenmektedir (Aktaran: Buyurgan ve Kumral, 2007:104-105). Yazl ve grsel basnda, bilgisayar ve internet ortamnda oyun vb. klflar altnda aktarlan iddet ocuun duygu dnyasn sarmadan sanat eitimine arlk verilmelidir. Medyada bu etkilerin sonular pek ok kez izlenmitir. iddet olarak nitelendirilmese de izgi film karakterleriyle ocuklarn kendilerini ne kadar zdeletirdikleri ortadadr. Kendini rmcek adam sanarak pencereden atlayan ocuklar olmutur. Bu ocuk ve genlerin bu yaynlardan ne kadar ok etkilendiklerinin byk bir kantdr. Mafya dizileri, iddet eilimli film ve izgi filmler, dijital oyunlar farknda olmadan ocuk ve genleri bunlarn olabilirliliine altrmaktadr (Bayav, 2008: 351-352). Salksz ve tehlikeli bilgisayar oyunlar, lkemizde yetikinlerin kolayca silahlanmas ve bu silahlara ocuklarn evlerinde kolayca ulaabilmeleri tehlikeyi inanlmaz boyutlara getirmektedir. Sonu olarak, medyann ve bilgisayar irketlerinin destekledii iddet, gnlk hayatta kiiye kurban olma korkusu vermekte ve en bata okullar gvenli yerler olmaktan kmaktadr (Kasap,2008: 229). Pek ok gencin kitle iletiim aralarndan ald ve nne sunulan dnyadan yapt karmlarla ksa yoldan nemli biri olmak istemesinin, sinema ve televizyonlardaki mafya ve ete filmlerinin etkisiyle okullardaki iddet ve su orannn hzla artt grlmektedir. Yazl basn ve grsel medyann iddet eleri ieren program ve haberleri, dzeysiz, iddet konulu duygusall krkleyen dizi filmler, genleri iddete kar duyarszlatrmakta, saldrgan davranlarn artrmakta ve okul baarlarn olumsuz ynde etkilemektedir (Canbay, 2008: 405-406). Tablo 1 ve Tablo 2 incelendiinde, Aksaray ilinden aratrmaya katlan genlerin % 40nn, Ankara ilinden aratrmaya katlan genlerin ise % 60nn biliim sular hakknda bilgi sahibi olmadklar grlmektedir. Yine tablolardan, Aksaray ilindeki genlerin % 30unun, Ankara ilindeki genlerin ise % 50sinin 18 ya zeri genlerin kullanabilecei sitelerle ilgili bilgilerinin olmad anlalmaktadr. Bu sonular on be yandaki genlerin kullanmamas gereken siteleri kullandklarnn gstergesidir. Kendilerine uygun olmayan sitelerin kullanm genlerin bedensel, zihinsel ve toplumsal geliimleri asndan elbetteki olumsuz sonular douracaktr. Tablolardan (33. seenek) aratrmaya Aksaray ilinden katlan genlerin % 24nn, Ankara ilinden katlan genlerin de % 32sinin bir gn ierisinde aileleri ile bir saatten az zaman geirdikleri grlmektedir. Bu seenekteki renci yzdeleri az olsa bile sonu dndrcdr. nk belirli deerlerin retildii, paylamlarn yaand aile ortamlarnn bu kadar az srede bile yaanamad durumlarda genlerin yanl ortamlara ve davranlara ynelmeleri kanlmaz olabilecektir. Yine tablolardan (36. seenek) ortaya kan bir dier sonu da son derece sevindiricidir. Aratrmaya Aksaray ilinden katlan genlerin % 42si, Ankara ilinden katlan genlerin de % 36s aileleri ile bir gnde be saatten fazla zaman geirdiklerini ifade etmilerdir. Bu sonular genlerin bedensel, ruhsal ve toplumsal geliimlerinin olumasnda olumlu rol oynayacaktr. SONU Aratrma sonular, genlerin bilgisayar ve internet karsnda gereinden fazla zaman harcadklarn, teknolojinin sunduu olumlu hizmetlerin yannda, zellikle internet kullanmndaki yanllklarn (oynanan oyunlar, girilen siteler, kullanm sresi) olduunu ortaya koymutur. Bu sonular, genlerin bedensel ve ruhsal geliimlerini, aile ve arkada ilikilerini belli konularda
637

olumsuz etkileyebilecektir. Bu olumsuzluklarn yaanmamas, genlerin ileride bilgisayar ve internet bamllar olmamas amacyla zellikle aile ve retmenleri tarafndan bilgisayar ve interneti kullanma sreleri, oynadklar oyunlar ve girdikleri siteler konusunda kontrol edilmeleri; genlerin evlerinde ve okullarnda kendilerini ifade edebilecekleri sanatn ve sporun farkl dallarna ynlendirilmeleri, onlara bu ortamlarn sunulmas son derece nemlidir.

KAYNAKLAR Bayav, D. (2007). Sanat Eitimiyle Gelien Uyumlu Kiilik, Azalan iddet Eilimi. III. Ulusal Sanat Eitimi Sempozyumu. Sanat Eitimi ve iddet. Ankara: Gndz Eitim ve Yaynclk,. Buyurgan, S. ve Kumral,. (2007). Bireyin Eitim Srecinde Sanat Eitimi Neden Yer Almaldr? III. Ulusal Sanat Eitimi Sempozyumu. Sanat Eitimi ve iddet. Ankara: Gndz Eitim ve Yaynclk, s. 99-107. Canbay, A. (2007). Okul i iddete Bir zm nerisi: Mzik Kulb. III. Ulusal Sanat Eitimi Sempozyumu. Sanat Eitimi ve iddet. Ankara: Gndz Eitim ve Yaynclk. Gkcan, K. (2007). Kitle letiim Aralarnn Birey zerindeki Etkileri. http://www.sosyalhizmetuzmani.org/kitleiletisimm. htm. (Eriim tarihi 29.05.2010) Karan, G. (2006). Anne Babalar in nternet Rehberi. stanbul: Epsilon Yaynclk Kaya, Z. (2005). retim Teknolojileri ve Materyal Gelitirme. Ankara: Pegem A Yaynclk. T. Kasap, Belir. (2007). Okullarda iddet: Trk Genliinin Geleceini Mzik le Deitirebilir miyiz? III. Ulusal Sanat Eitimi Sempozyumu. Sanat Eitimi ve iddet. Ankara: Gndz Eitim ve Yaynclk. Yazgan, Y. (2004). De Kalka Bymek. stanbul: EpsilonYaynclk.

638

TRKYEDE EL YAZMASI ESERLERN KORUNMASI ETMNDE YAANILAN SORUNLAR VE BRANLAMANIN NEM

r. Gr. Dr. Serkan LDEN

Afyon Kocatepe niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Temel Eitim Blm, AFYON serkanilden1@hotmail.com
lkemiz, pek ou henz daha incelenememi ok sayda belge ve yaklak 600,000 el yazmas kitap ile dnyann nemli yazma eser koleksiyonlarndan birine sahip olmasna ramen, yazma eserlerin konservasyonu ve restorasyonu almalar konusunda ne yazk ki ok da iyi bir durumda deildir. Ktphanelerimizin pek ou, kat-yazma eser restorasyonu ve konservasyonu konusunda yetimi personel sknts ekmektedir. eitli nedenlerle tahribata uram, bununla beraber yaplacak basit mdahalelerle kalclklar srdrlebilecek yazma eserler, bu mdahaleler zamannda yaplamad veya yanl yapld iin geri dndrlemez bozunmalara urayabilmektedirler. Mze, ktphane ve zel koleksiyonlar da bulunan el yazmalarnn korunmas ve kullanma sunulmas, kltrel mirasa sahip klmas ve srdrlebilirlii asndan nem tamaktadr. Tarihi ve kltrel deerler tayan el yazmas eserlerin byk ounluunun selloz kkenli olmas, onlarn biyolojik, fiziksel, kimyasal veya evresel etkenlerden kolayca etkilenmesine ve tahrip olmasna sebep olmaktadr. Bu materyalleri zararl etkenlerden korumak ve salkl olarak kalmalarn salamak iin, ariv, ktphane ve koleksiyonlar gibi saklama ve sunum alanlarnn ideal artlar gzetilerek dzenlenmi olmas, bu servislerdeki alanlarn ve servislerden faydalanan aratrmaclarn koruma konusunda bilinlendirilmesi gerekmektedir. Fakat eserler herhangi bir tahribata uramlarsa da onlarn en az mdahale ve orijinalliklerinden en az kaypla kurtarlmalarn salamak ise, sadece uzmanlardan oluan bir konservasyon ekibiyle mmkndr. Uzman bir konservasyon ekibi ise interdisipliner bir alan olan koruma almalarnda branlamaya nem vermi, bununla birlikte, disiplinler aras bilgi alverii yapabilecek teknik ve bilgi birikimine sahip bireylerden kurulabilir. lkemiz Yksek renim kurumlar ierisinde meslek yksek okullar ile baz fakltelerde yazma eserlerin korunmasna ynelik eitimler verilmektedir. Fakat bu eitimler yeterli olamamakta hatta renciler uygulama yapmadan sadece ansiklopedik bilgilerle donatlabilmektedirler. lkemiz dnya apnda nemli saylacak miktarda yazma esere sahip olmasna ramen elyazmalarnn (koleksiyon olarak) lke genelinde farkl yerlerde olmas onlarn korunmalarn, kayt altna alnmalarn ve deerlendirilmelerini gletirmektedir. lke snrlar ierisinde kamu ya da zel kiiler elinde ne kadar yazma kitap olduu henz tam olarak tespit edilememitir. Bu yzden, Kltr Bakanl 1992 ylnda lke genelindeki el yazmas eserleri koruma altnda tutabilmek ve onarmlarn yapabilmek iin Ankara/Milli Ktphane Bakanl, Konya/Blge Yazma Eserler Ktphanesi, stanbul/Sleymaniye Ktphanesinde toplanmasna karar vermitir. Proje ksmen gerekletirilebilmitir. nk baz ktphanelerin bulunduu yerlerdeki yerel ynetimler ve yre halk, blgemizin kltr hazinesidir diyerek el yazmalarnn devrini engellemilerdir. Sonuta, el yazmalarnn bakm ve onarmna zm bulunmas kouluyla yazmalarn belli merkezlerde toplanmas projesi iptal edilmitir. Kltr ve Turizm Bakanlnn ktphaneler ile ilgili ynetmeliklerine1 gre lke genelindeki yazma eserlerin onarm faaliyetleri iin stanbul ve Konyadaki2 iki ktphane grevlendirilmitir.
1 Yazma Eser Ktphaneleri alma, Yazma ve Eski Harfli Basma Eserlerden Yararlanma Ynetmelii; Resmi Gazete Tarihi: 19.04.2003, Resmi Gazete Says: 25074, nc Blm, Hizmet Trleri, Madde; 6, Ktphanedeki Hizmetler Fkra: 4,; Halk ve ocuk Ktphaneleri Ynetmelii; Resmi Gazete Tarihi: 19.08.1982 Resmi Gazete Says: 17789, VII Ksm- Cilt ve Onarm leri: Madde 28, Fkra:9 2 Konya Blge Yazma Eserler Ktphanesinin 20 Temmuz 1984 ylnda almasndan sonra Kimya, biyoloji ve patoloji laboratuarlar da kurulmutur. Restorasyon servisi (kitap ve kt zerine), cilt servisi, kuru temizleme servisi, kimyahane, mikrofilm servislerinin ihtiyalar giderilmitir. Bu servislerdeki almalar bir sre devam ettikten sonra teknik personelin kadro ya da kurum deitirmesi sonucu, yetimi eleman sknts yaanm ve bu blmlerdeki almalar durdurulmutur.

639

lke snrlar iinde var olan yazmalarn daha profesyonel artlar altnda korunmas iin getirilen bu ynetmelik, ne yazk ki, koruma almalar iin ok nemli olan zamannda mdahale olanann zorlamasna neden olmaktadr. nk normal artlar altnda bir yazma eserin onarm ay ile yl arasnda bir zaman kapsayabilmektedir. lkemizdeki yazma eserlerin saysal olarak miktar gz nne alndnda bu iki servisin bozunmaya uram tm yazma eserlere zamannda mdahale edebilmesinin imknszl kendiliinden ortaya kmaktadr. Fakat bunlarn tesinde sz konusu kurumlarn koruma servislerinin maddi olanakszlklar ve alannda yetimi uzman personel bulamama gibi sorunlar da vardr. Kltr Bakanl Ktphaneler ve Yaymlar Genel Mdrl yazma eserlerin korunmas almalarna ynelik Ktphaneler ile ilgili 1982 tarihli ynetmeliinde3 cilt ve onarm faaliyetlerinin yaplabilmesi iin bir takm tedbirler de almtr. Fakat bu karar da, yine uzman elaman sknts nedeniyle hasarl kitaplarn genellikle Konya ve stanbuldaki koruma servisine gnderilmesinden dolay tam olarak uygulanamaz. te yandan yaanlan bu uzman elaman skntsna ramen lke genelindeki 13 yazma eser ktphanesine (Sernikli, 2002: 39)4 1998 yl ierisinde toplam adet Kitap Patologu ve drt adet teknisyen yardmcs kadrosu tahsis edilmi fakat bu kadrolardan sadece drt adet teknisyen yardmcs kadrosuna atama yaplmtr. adet Kitap Patologu kadrosu, uzman elaman bulunamadndan bo kalmtr.5 Daha sonraki srelerde bu kadrolara zellikle kimya mhendislii ve biyoloji mhendislii mezunlarndan atama yaplmtr. Yetimi elaman sknts nedeniyle, ok zel bir disiplin olan koruma almalar iin servislerin kadrolarna lise mezunlar, meslek yksek okullarnn koruma-onarm blmleri dndaki alanlardan mezun teknik elamanlar, yine niversitelerin Kimya-Biyoloji mhendislii, Fars Dili ve Edebiyat, hatta Snf retmenliinden, mezun kiiler alnmtr. Hatta elaman sknts nedeniyle daktilograflar, bekiler ve geici iiler bile belli dnemlerde kurslar aldrlarak servisin personeli olmulardr (Acar, 18.10.2010). ok titiz ve bilinli yaplmas gereken ve yanlma, yanl yapma gibi bir lks ierisinde barndrmayan bir alan olan koruma almalarnda bylesine alakasz blmlerden mezun kiilerin yazma eserlerin korunmas almalarnda grev alm olmas, eserlerin kalcl asndan ciddi sorunlar yaratabilmektedir. Uzman elaman sknts sadece koruma servislerinde deil ktphanelerde de sorunlar yaratmaktadr. Zira ktphanelerde grev alan personelin ok az bir ksm koruma konusunda eitim almlardr. Tarafmzdan yaplan bir n aratrmada, Yksek retim Kurumlar ierisinde, ktphanecilik ve arivcilik konularnda eitim veren sekiz niversiteden6 sadece stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Bilgi ve Belge Ynetimi Blmnde 3. snfn ilk dneminde korumaya ilikin ders bulunduu grlmtr. Ktphane ve ariv ynetimine dair eitim verilen bu blmlerde yeterli eitim alamadan mezun olan kiilerin alma hayatlar sresince onarm adna yapabilecekleri hatalarn nelere mal olabilecei ortadadr. Bu skntlarn stesinden gelinebilmesi iin hem niversitelerde hem de mesleki eitim verilen orta eitim kurumlar ierisinde, yazma eserlerin korunmas ve onarm konusunda elaman yetitirecek blmlerin almasna zen gsterilmelidir. Ayrca var olan blmlerde de kaliteli
3 Halk ve ocuk Ktphaneleri Ynetmelii, Madde: 11, Resmi Gazete Tarihi: 19.08.1982 Resmi Gazete Says: 17789, Bu ynetmelikte yer alan bir dier madde de ise Halk ktphanelerindeki yazma eserlerin onarm ve koruma ilemleri iin sadece Sleymaniye Ktphanesi Patoloji servisinin grevlendirildii yazmaktadr. Ayrca Bkz: Yazma Eser Ktphaneleri alma, Yazma ve Eski Harfli Basma Eserlerden Yararlanma Ynetmelii Resmi Gazete Tarihi: 19.04.2003, Resmi Gazete Says: 25074, nc Blm, Hizmet Trleri, Madde; 6, Ktphanedeki Hizmetler Fkra: 4 4 Trkiyede toplam 35 ktphanede yazma eser koleksiyonu mevcuttur, detayl bilgi iin Bkz: http://www.yordam.com/Yeni/projeler. htm,06.07.2007,;http://zemin.terapad.com/index.cfm?fa=contentNews.newsDetails&newsID= 12222&from=archive,15.06.2006,; Ktphaneler Genel Mdrl, Yazma Eserler Mdrl bnyesinde genela ortamna aktarlarak kullanma alacak el yazmas eserleri www.yazmalar.gov.tr ve www.yazmalar.org adresinden grmek mmkndr. 5 Bu bilgi dnemin Kltr Bakan Mustafa stemihan TALAYn stanbul Milletvekili Blent AKARCALInn Sleymaniye Ktphanesinin kitap onarmlarnn yapld Pataloji Blmne ne zaman kadro verilecektir? sorusuna verdii cevap ierisinde yer almaktadr. TBMM Tutanak Dergisi, 76 nc Birleim, 144 1998 Sal, Dnem: 20 Cilt: 50 Yasama Yl: 3, 6 Bu niversiteler unlardr; Marmara niv. Fen-Edebiyat Fakltesi, stanbul niv. Edebiyat Fakltesi, Hacettepe niv. Edebiyat Fakltesi, Bakent niv. letiim Fakltesi, Ankara niv. Dil Ve Tarih Corafya Fakltesi, Dou Akdeniz niv. Bilgisayar Ve Teknoloji Yksekokulu, Anadolu niv. Akretim Fakltesi, Sakarya niv. Sakarya Meslek Yksekokulu 640

eitim alm bireylerin yetitirilmesi konusu zerinde dikkatle durulmas gerekmektedir. Dier taraftan ktphanecilik ve bilgi-belge ynetimi konusunda eitim veren birimler bata olmak zere ilgili fakltelerin ders programlar ierisinde kat onarm-yenileme gibi eitli koruma-onarm konularnda dersler eklenmesi, koruma faaliyetlerinin branlamaya giderek srdrlmesi asndan daha faydal olabilecektir. Gnmzde yksek retim kurumlar ierisinde yer alan Meslek Yksek Okullarnn Restorasyon ve Konservasyon gibi blmleri her yl onlarca renci mezun etmektedirler. Buna karn bu renciler, iki yl gibi ksa bir sreye mobilyadan duvara her trl alan ama zellikle de mimari ve arkeoloji ile ilgili konular ieren koruma ve onarm tekniklerini renmeye abalamaktadrlar. Bu uygulama sonucu mezun olan rencilerin tek bir onarm konusunda uzman olmalar yerine birka onarm ve koruma tekniini (ya da tamirini) yzeysel olarak bilen tekniker, ara eleman daha dorusu birer usta olarak yetitirilmeleri hedeflenmektedir. nterdisipliner bir alan olan koruma almalar iin bu belki tm konular hakknda bilgisi olan elamanlara sahip olmak bakmndan iyi gibi grnse de, yalnzca bir konuda uzman ancak dier konularda da fikir sahibi olan elamanlar ile yaplan koruma almalar daha doru ve az hatal olabilecektir. Dier bir sknt da bu mezunlarn uygulama ile pratiklik kazandrlmas gereken pek ok koruma uygulamasn sadece kitaplardan teorik olarak renip, ok az ya da hi uygulama yapamadan mezun olmalardr. niversitelerin lisans eitim programlar arasnda Mimari Restorasyon alannda mimarlk faklteleri ierisinde drt yllk lisans eitimi verilmektedir. Ancak, gnmzde yazma eserlerin korunmasna ynelik eitim veren drt yllk faklte olarak sadece stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi ierisinde Tanabilir Kltr Varlklarn Koruma ve Onarm ad altnda bir blm bulunmaktadr. Bu blmden baka, Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Geleneksel Trk Sanatlar Blm iinde oluturulan kitap restorasyon laboratuarnda da renciler ders mfredatlar ierisinde koruma konusunda eitim alabilmektedirler. lkemizdeki dier Gzel Sanatlar Fakltelerinin baz Geleneksel Trk Sanatlar Blmlerinde de, yenileme-onarm ve koruma konularnda haftalk birka saatlik uygulamal dersler verilmektedir. Bu birka saatlik dersler kabul edilecei gibi koruma konusunda bilgili elaman yetitirmek iin olduka yetersiz kalmaktadr. Fakat dier taraftan bu az gibi grlen birka saatlik dersler bile ou zaman koruma almalar iin nemli admlar atlmasna neden olabilmektedir. rnein 2003 ylnda Seluk niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi rencilerine Konya Blge Yazma Eserler Ktphanesinde ktphane Mdr Bekir AHN tarafndan El Yazmalarn Koruma dersi verilmesine balanmasyla birlikte, uzun bir sre faaliyetlerini tam olarak yerine getiremeyen Konyadaki Yazma ve Nadir Eserler Restorasyon ve Aratrma Merkezi aktif hale gelmeye balamtr. Koruma-onarm konularnda lisans meslek yksek okullar ve orta retim kapsamnda verilecek eitim ile eksiklii en ok hissedilen yetimi elaman sknts problemi zmlenebilecektir. Bununla birlikte koruma almalarnn sadece eseri onarmak ya da devamlln srdrmek iin bir takm uygulamalar yapmak olmayp ayn zamanda tasarm boyutunun da olduu unutmamaldr. zellikle resimli, sslemeli yazma eserlerin korunmas uygulamalarnda, izim ve kullanlan boyalar konusunda tam donanml olarak yetimi elamanlarn yapacaklar her trl onarm ya da mdahaleler, sanatsal tasarm ve koruma almalar ile ilgisi olmayan bir okuldan mezun olmu ya da eitim alm kiilerin yapaca mdahalelerden kesin olarak daha doru olacaktr. Bundan dolay zellikle koruma ve tasarm eitimleri alm Geleneksel Trk Sanatlar alanndan mezun kiiler koruma servisleri iin ideal personel olacaklardr. Servislerde farkl disiplinlerin bir arada almasnn amac, herhangi bir personelin alan dndaki bir ilemi yapmasn ve esere geri dnlemeyecek bir zarar vermesini engellemektir. Dier taraftan koruma konusunda iyi eitim alm bireyler, sadece var olan koruma servislerindeki faaliyetlerin yrtlmesi konusunda deil yeni kurulmas planlanabilecek servislerin n hazrlk almalar iin de nemli ve doru katklar salayacaklardr. Zira kurulmas planlanan bir koruma servisi iin konuya hkim olmayan kiilerce hazrlanacak her trl planlama
641

ve uygulanabilirlik almalar gereksiz, yanl veya eksik donanmlarn alnmasna veya planlanan servislerin kurulamamasna neden olacaktr.7 Sonu olarak, geni bir yazma eser koleksiyonlarna sahip olan lkemiz de, bu eserlerin korunmas ve gelecek kuaklara aktarlmas konusunda yaplan almalar, olduka yetersiz kalmaktadr. zellikle koruma uygulamalar iin niversite dzeyinde eitim alm ve uzmanlk konusu sadece koruma olan bireylerin eksiklii de lkemiz yazmalarnn gelecek kuaklara aktarlmasnda byk skntlarn domasna neden olmaktadr. Bir dier problem de var olan koruma servislerinde alan personelin sayca az olmalar ve bu personelin byk bir ksmnn koruma konusunda eitim almam kiilerden olumu olmasdr. Genellikle koruma servislerinde alan personelden kurslarda verilen eitimlerle koruma konusunda uygulama yapmas beklenmektedir. Fakat ciddi eitim alm bir personelin herhangi bir yazmaya yapaca mdahale byk oranda yanl bir sonucun ortaya kmasna neden olacaktr. Bundan dolay her biri kendi alannda uzman bununla birlikte koruma uygulamalar ierisinde yaplacak dier mdahaleler konusunda da yeterli bilgisi olan bireylerin yetitirilmesi koruma almalarnn daha salkl yrtlmesini salayacaktr. KAYNAKLAR Sernikli, A. (2005); Elyazmas Eserlerimizin Dn, Bugn, Yarn, Eski Eserler ve Mzecilik, Ktphanecilik, Ariv Dokmantasyon, cilt: IX, V. Trk Kltr Kongresi, Cumhuriyetten Gnmze Trk Kltrnn Dn, Bugn ve Gelecei (1721 Aralk 2002, Ankara), Yayna Hazrlayan: Dr. Azize AKTA YAA, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara ACAR, A., Konya Blge Yazma Eserler Ktphanesi Yazma Ve Nadir Eserler Restorasyon ve Aratrma Merkezi, 18. 10. 2010, http://www.konyayazmakutup.gov.tr/TR/Makaleler/makale-5. htm Halk ve ocuk Ktphaneleri Ynetmelii, Resmi Gazete Tarihi: 19.08.1982 Resmi Gazete Says: 17789, Madde: 11, Halk ve ocuk Ktphaneleri Ynetmelii; Resmi Gazete Tarihi: 19.08.1982 Resmi Gazete Says: 17789, VII Ksm- Cilt ve Onarm leri: Madde 28, Fkra:9 Resmi Gazete Tarihi: 19.08.1982 Resmi Gazete Says: 17789, Halk ve ocuk Ktphaneleri Ynetmelii, Madde: 11, VII Ksm- Cilt ve Onarm leri: Madde 28, Fkra:9 TBMM Tutanak Dergisi, 76 nc Birleim, 144 1998 Sal, Dnem: 20 Cilt: 50 Yasama Yl: 3, (6/787) Yazma Eser Ktphaneleri alma, Yazma ve Eski Harfli Basma Eserlerden Yararlanma Ynetmelii, Resmi Gazete Tarihi: 19.04.2003, Resmi Gazete Says: 25074, nc Blm, Hizmet Trleri, Madde; 6, Ktphanedeki Hizmetler Fkra: 4 http://www.yordam.com/Yeni/projeler.htm,06.07.2007 http://zemin.terapad.com/index.cfm?fa=contentNews.newsDetails&newsID= 12222&from=archive,15.06.2006,; www.dunyabulteni.net/haber_detay.php?haber_id=5739 - 174k. 14.11.2006 www.yazmalar.gov.tr www.yazmalar.org

7 Bu konuya rnek olmas iin baknz; SERNKL, 2005: 41, Makalede Ankara Milli Ktphane ierisinde kurulmas planlanan Yazma ve Nadir Eserler Restorasyon Merkezi nin alamamasna neden olan yanl fizibilite almasna deinilmitir. 642

LETMN KALTESN ETKLEYEN ENGELLER VE BU ENGELLERN GDERLMES

Ar. Gr. Tue EDK ELGNLER stanbul Kltr niversitesi, Sanat Tasarm Fakltesi, STANBUL tcedikci@iku.edu.tr Ar. Gr. Tuba EDK FENER stanbul Kltr niversitesi, letmecilik Meslek Yksek Okulu, STANBUL t.cedikci@iku.edu.tr

1.LETM ENGELLER Etkin ve salkl bir iletiim srecinin kurulmasn engelleyen ok eitli faktrler bulunmaktadr. Bu faktrler, fiziksel, teknik, psikolojik ya da sosyal ve rgtsel olarak snflandrlabilir(Sabuncuolu ve Gm, 2008:175). 1.1.Fiziksel ve Teknik Engeller letiim kanallar ve kanallar etkileyen evresel koullar fiziksel ve teknik engeller olarak adlandrlmaktadr. Fiziksel ve Teknik engeller aadaki tabloda ak bir ekilde ortaya konmaktadr. Tablo 1. Kaliteli letiimi Engelleyen Fiziksel ve Teknik Engeller
1.Engel: Mesaj le lgili Engeller; Bir mesajn kaliteli iletiim engeli olmasnda en byk faktr belirsizlikler iermesidir. Mesajn ne demek istedii, kimden, ne zaman ve nasl bir tepki bekledii konusundaki belirsizlikler yannda ihtiya duyulan bilgi ile mesajn ierii arasndaki farkllklardan ortaya kan belirsizlikler rnek oluturabilir. Bununla birlikte mesajn oluturulmasnda kullanlan sembollerin, alcnn alglayp anlayabilecei ekilde dzenlenmesi nedeniyle mesajn yanl ya da eksik ulamas gibi engellerde sz konusudur. (Sabuncuolu ve Gm, 2008:176), (Yatkn ve Yatkn, 2006:106), (Bayrak, 1995: 102). letiimde uygun kanal ve aracn seilmesi, mesajlarn tam ve doru olarak iletilmesini salamak asndan nemlidir. letiim kanallarnn yetersiz olmas, glerinin stnde yk tamas, iletiim teknolojisindeki hzl gelimeler ve rgtlerin bu teknolojiye zamannda ayak uyduramamas gibi sorunlar, iletiim srecinin salkl ilemesini engellemektedir(Tutar, 2003: 76). letiim srecinde kullanlan kanal ve aralarn kt seimi ve ayn ekilde kt kullanm kaliteli iletiimin nemli teknik engellerinden birini oluturmaktadr(Yatkn ve Yatkn, 2006:106). Mesajn kodlanmasndan, mesajn zmlenme aamasna kadar, iletiimin kt ilemesine veya tmyle engellenmesine neden olan her ey grlt olarak adlandrlabilmektedir(Bayrak, 1995: 104). Grlt kaynaklar; Mikrofondaki bir arza, iitme bozukluklar, evreden kaynaklanan grltler olabilecei gibi dargnlk, anlamazlk, yanl anlama ve yorumlama, nyarg, inan ve deer yarglar ve gr farkllklarn da iletiimi engelleyen grlt engelleri ierisinde saymak mmkndr. Dili oluturan kelimeler ve cmleler, yneltildikleri kimselerin bilgi, deneme ve dncelerinin etkisinde anlam kazanr. Ama karmak bir ekilde kullanlrsa, bir iletiim engeline dnebilmektedir. letiimde mesajn oluturulmasnda kullanlan iaretlerin anlamlandrlmas dz ve yan anlam olarak iki ekilde seilebilmektedir(Erdoan, 2002:123).Kaliteli iletiim srecinde ne kadar basit, yaln ve aklayc bir dil kullanlrsa, iletiim o kadar salkl ve kaliteli ileyecektir. 643

2.Engel: Kanal ve Aralarla lgili Engeller;

3.Engel: Grlt le lgili Engeller;

4.Engel: Dil le lgili Engeller;

1.2.Psikolojik ve Sosyal Engeller letiim srecine katlan bireylerin, kendi kiisel zelliklerinden kaynaklanmaktadr. Bu engel ve bozukluklar, bireylerin sahip olduklar duygu, dnce ve deer yarglarndan; onlarn amalar, tutum ve davranlar, dnce ereveleri, iletiimin konusuna duyduklar ilgiye; alglama ve dinleme becerilerinden iinde yetitikleri sosyo-kltrel ortamn farkllna kadar geni bir yelpazeye sahip olmaktadr(Trkmen,2000:19). Bu engelleri aadaki ekilde (ekil.1.) toparlamak mmkndr;

ekil 1. Kaliteli letiimi Engelleyen Psikolojik ve Sosyal Engeller 1.3.rgtsel Engeller rgtler toplum yaamnn nemli bir parasn oluturmaktadr. rgtler bireylerden oluabilecei gibi belirli gruplarn birlemesiyle de oluabilmektedir. rgtler yaamsal faaliyetlerini srdrmek iin etkili ve kaliteli bir iletiime sahip olmaldrlar ancak ne var ki rgtler kendi iletiim engellerini kendileri yaratrlar. Bunun sonucunda da baarl bir iletiim salayamadklarndan yaamsal fonksiyonlar belirli zaman periyodunda d gstermektedir. Aada (ekil.2.) belirtilen engeller rgtlerin kendi ilerinde rettikleri ve bu balamda iletiimlerini engelleyen etmenler olarak karmza kmaktadr.
644

ekil 2. Kaliteli letiimi Engelleyen rgtsel Engeller 2.LETM ENGELLERNN GDERLMES Yukarda kaliteli iletiimin olumasna engel olan etmenlere deindikten sonra bu blmde bu engellerin nasl giderilmesi gerektiine deinmeye allacaktr. letiim engellerini ortadan kaldrmak iin, bireyler ya da rgtler ilk aamada baz yntemleri uygulamalar gerekmektedir. Bumlar; (Tutar ve Ylmaz,2010:87) - Kaynak, szl mesajlar alcnn anlayabilecei ve alglayabilecei ekilde kullanmaldr, - Kaynan gnderdii mesajlar yalnz szl olmamal, ayn zamanda izim, resim, yaz gibi semboller eklinde de olmaldr, - Kaynan gnderdii mesajlar alcnn ilgisini ekecek ekilde biimlenmelidir, - Mesaj, alcy etkileyecek trden bir kanalla gnderilmelidir, - letiim evresi iletiime elverili duruma getirilmelidir, - Mesajn anlal anlalmad geri bildirimle kontrol edilmelidir. letiim engellerini ortadan kaldrmann en etkili yolu, ncelikle engelin ne olduunu saptamak ve daha sonra bu engeli ortadan kaldrmak iin yapc faaliyetlere bavurmaktr. letiimde oluabilecek eitli engeller yaplan literatr aratrmas sonucunda ulalan balca veriler nda, aadaki tabloda sralanm yntemler kullanlarak ortadan kaldrlabilmektedir. Tablo 2. Kaliteli letiimi Engelleyen Engelleri Giderme Yollar
*Alglama Farkllklarn ortadan kaldrmak *Dil farkllklarn ortadan kaldrmak *Basit dil kullanmak *rgtteki bireylerin iletiim konusunda eitimini desteklemek *Grlt engelini ortadan kaldrmak *Duygusal reaksiyonlar ortadan kaldrmak *Szleri davran ve tutumlarla desteklemek *Srekli iyiletirmeyi salamak *Gvensizlii ortadan kaldrmak *Adal ifadelerden kanmak *Yz-yze iletiim kurmak *Empati kurmak *Geri bildirimi kullanmak *Pekitirme kullanmak *Farkl ancak uygun kanallar kullanmak *lgi uyandrmak

645

SONU Bir iletiimde etkililii gerekletirmek ama olmakla birlikte her zaman ulalabilecek bir sonu deildir. Sosyal psikologlara gre, mkemmel ve etkili bir iletiim, kaliteli bir iletiim topyadr. nk kiiler arasndaki iletiimler, bilinli ya da bilinsiz olarak ortaya kan bir takm eilimlerle tahrif edilmekte, bozulmakta ve yanl yorumlanmaktadr. Burada dikkat edilmesi gereken husus, iletiimin kalitesine etki eden faktrlerle ilgilidir. Bu nedenle, yaplan aratrmada iletiimin etkili olarak gereklemesinde nemli olan bu faktrlerin neler olduuna geni bir ekilde yer verilmi olup bunlar giderme yollar iin alnmas gereken nlemler aka belirtilmitir. Bu bilgiler nda bireylerin ya da rgtlerin daha kaliteli bir iletiim ana sahip olabilmeleri hedeflenmi ve yaplan aratrma sonucunda grlmtr ki bu engelleri yok etmesini bilen birey ya da rgtlerin baarl iletiimler kurduklar, bu kaliteli iletiim sonucunda yaam dnglerinde kaliteyi yakalamaya doru bir adm daha yaklamalarn salamaya k tutmas beklenmektedir. KAYNAKLAR Bayrak, S. (1995), rgtlerde Etkili letiim ve Ynetimi, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits letme Anabilim Dal, Doktora Tezi, Erzurum Davson, S. (1986), Analysing Organization, Macmillan Education Lmt, Hong Kong Dkmen, . (1998), letiim atmalar ve Empati, Sistem Yaynclk, 8.Bask, stanbul Erdoan, . (2002), letiimi Anlamak, Erk Yaynlar, Ankara Eren, E. (2000), rgtsel Davran ve Ynetim Psikolojisi, Beta Yaynevi, stanbul Sabuncuolu, Z. ve Gm, M. (2008), rgtlerde letiim, Arkan Yaynclk, stanbul Tutar, H. (2003), rgtsel letiim,Sekin Yaynclk, Ankara Tutar, H ve Ylmaz, M.K. (2010), Genel letiim Kavram ve Modeller, Sekin Yaynclk, 7.Bask, Ankara Trkmen, . (2000), Yneticiler in Etken letiim Modeli, MPM, No:480,3.Bask, Ankara Yatkn,A. ve Yatkn, . (2006),Halkla likiler ve letiim, Nobel Yaynevi,2.Bask, Ankara

646

647