MT S PHNG PHP LUN THNG K

2.2.5. S tng i cng

58 58 60 61 62 64 66 68 68 69 71 72 74 75 75 77

MC LC
Trang LI NI U PHN MT: IU TRA CHN MU V SAI S TRONG IU TRA THNG K 1.1. iu tra chn mu 1.1.1. iu tra chn mu, u im, hn ch v iu kin vn dng 1.1.2. Mt s khi nim v nh ngha dng trong iu tra chn mu 1.1.3. Xc nh c mu, phn b mu v tnh sai s chn mu 1.2. Sai s trong iu tra thng k 1.2.1. Sai s trong qu trnh chun b iu tra thng k 1.2.2. Sai s trong qu trnh t chc iu tra 1.2.3. Sai s lin quan n qu trnh x l thng tin PHN HAI: BIU HIN CC MC CA HIN TNG KINH T - X HI 2.1. S tuyt i (trong thng k) 2.2. S tng i (trong thng k) 2.2.1. S tng i ng thi 2.2.2. S tng i so snh 2.2.3. S tng i k hoch 2.2.4. S tng i kt cu 9

2.3. S bnh qun (trong thng k) 2.3.1. S bnh qun s hc 2.3.2. S bnh qun iu ho 2.3.3. S bnh qun nhn 2.3.4. Mt 13 13 14 18 26 43 44 49 52 2.3.5. S trung v 2.4. bin thin ca tiu thc 2.4.1. Khong bin thin 2.4.2. lch tuyt i bnh qun 2.4.3. Phng sai 2.4.4. lch chun 2.4.5. H s bin thin 2.5. Mc ng u ca phn phi 2.5.1. ng cong Lorenz 2.5.2. H s GINI 54 54 55 57 57 57 58 PHN BA: MT S PHNG PHP THNG DNG TRONG PHN TCH THNG K 3.1. Phng php phn t thng k 3.1.1. Khi nim phn t thng k v tiu thc phn t 3.1.2. Cc loi phn t v cch thc tin hnh phn t 3.2. Phng php th thng k 3.2.1. Biu hnh ct

80 81 81 82 85 86

3.2.2. Biu din tch 3.2.3. Biu tng hnh 3.2.4. th ng gp khc 3.2.5. Biu hnh mng nhn 3.3. Phng php phn tch dy s bin ng theo thi gian 3.3.1. Khi nim v c im ca dy s bin ng theo thi gian 3.3.2. Cc ch tiu phn tch dy s bin ng theo thi gian 3.3.3. Mt s phng php biu hin xu hng bin ng c bn ca hin tng 3.4. Phng php phn tch tng quan 3.4.1. Lin h tng quan v phng php phn tch tng quan 3.4.2. Phn tch mi lin h tng quan gia cc tiu thc bin i theo khng gian 3.4.3. Phn tch mi lin h tng quan gia hai ch tiu bin ng theo thi gian 3.5. Phng php ch s 3.5.1. Mt s vn chung v phng php ch s 3.5.2. Ch s c th v ch s tng hp 3.5.3. Ch s bnh qun 3.5.4. Ch s lin hon v ch s nh gc 3.5.5. Ch s sn phm so snh c v sn phm khng so snh c 3.5.6. H thng ch s 3.6. Phng php cn i 3.6.1. Bng cn i "n"

87 89 90 92 94 94 95 101 110 110 111 123 130 130 133 139 142 144 148 152 153

3.6.2. Bng cn i "kp" PHN BN: MT S CH TIU CH YU TRONG THNG K TI KHON QUC GIA 4.1. Mt s khi nim c bn 4.1.1. Sn xut 4.1.2. n v thng tr 4.1.3. n v th ch 4.1.4. Gi c bn, gi sn xut v gi s dng 4.1.5. Thu nhp s hu 4.1.6. Chuyn nhng 4.1.7. Bin im v bin k 4.1.8. Tch sn v tiu sn 4.1.9. Ch tiu cn i 4.2. Mt s ch tiu ch yu trong thng k ti khon quc gia 4.2.1. Gi tr sn xut 4.2.2. Gi tr tng thm 4.2.3. Tng sn phm trong nc (GDP) 4.2.4. Tiu dng cui cng 4.2.5. Tch ly ti sn 4.2.6. Xut, nhp khu hng ha v dch v 4.2.7. Thu nhp ca ngi lao ng t sn xut 4.2.8. Thu sn xut, tr cp sn xut 4.2.9. Khu hao ti sn c nh 4.2.10. Thng d

154

156 156 156 157 158 159 162 162 163 163 165 165 166 168 169 171 171 172 173 173 174 175

4.2.11. Tng thu nhp quc gia 4.2.12. Thu nhp quc gia thun 4.2.13. Thu nhp quc gia kh dng 4.2.14. dnh 4.2.15. Thay i ca ci thun do thay i dnh v chuyn nhng ti sn 4.2.16. Cho vay thun hay i vay thun 4.2.17. Bng tng kt ti sn 4.2.18. Ca ci thun 4.2.19. Ca ci thun u k 4.2.20. Tch sn phi ti chnh cui k 4.2.21. Tch sn ti chnh cui k 4.2.22. Tiu sn cui k 4.2.23. Ca ci thun cui k 4.2.24. Thay i ca ci thun PHN NM: MT S CH TIU THNG K KINH T - X HI TNG HP 5.1. H s ICOR 5.2. Ch s pht trin con ngi 5.3. Ch s pht trin gii 5.4. Ch s bin ng v gii 5.5. Tc tng nng sut cc nhn t tng hp

179 180 181 182

5.6. Hiu qu qu trnh 5.7. Ch s thnh tu cng ngh 5.8. Ch s ngho tng hp TI LIU THAM KHO

209 210 214 217

183 184 185 185 186 186 187 187 188 188

191 191 193 196 200 204

LI NI U
phc v cho yu cu nghin cu, o to cng nh trin khai thc t v cng tc thng k trong thi k i mi, Vin Khoa hc Thng k bin son v xut bn cun sch: "Mt s vn phng php lun thng k". Cun sch c bin son trn c s k tha c chn lc nhng vn v phng php thng k truyn thng c cng b hoc tng ng dng trin thc t; ng thi c nghin cu ci tin b sung kin thc thng k mi trong nc v quc t; kt hp cht ch gia phng php thng k vi phng php ton hc, gia nghin cu l lun vi tng kt v ng dng thc tin; chun ho khi nim, nh ngha, phng php tnh cc ch tiu thng k, p ng yu cu qun l trong nc v ph hp vi cc chun mc thng k quc t, phc v vic so snh trong xu th i mi v hi nhp. Mt khc, trong qu trnh bin son, cc tc gi c s dng li mt s v d ca mt s ti liu tnh ton minh chng cho ni dung v iu kin p dng cc phng php trnh by. Cun sch gm 5 phn, mi phn gii thiu tng vn v phng php lun thng k ring bit, nhng chng li b sung cho nhau to thnh th thng nht cc phng php thng k. Phn mt vi tiu : "iu tra chn mu v sai s trong iu tra thng k" gii thiu mt cch khi qut c h thng nhng vn c bn v l thuyt chn mu nh: Khi nim, nh ngha, ni dung iu tra chn mu, u im, hn ch v iu kin vn dng iu tra chn mu; cch xc nh c mu, phn b mu v phng php tnh sai s chn mu,... Trong phn ny cng cp ti sai s phi chn
9

mu xy ra trong ton b qu trnh iu tra thng k, (Chun b iu tra, t chc thu thp thng tin, tng hp s liu,...). Qua tng kt thc tin iu tra thng k, cun sch ch r sai s phi chn mu nh hng nhiu n cht lng s liu thng k v xut nhng hng khc phc nhm gim bt loi sai s ny. Phn hai: "Biu hin cc mc ca hin tng kinh t - x hi " cp mt cch c h thng, ngn gn, sc tch v phng php tnh, iu kin vn dng cc ch tiu phn nh mc v bin ng ca tiu thc. Bn cnh l thuyt chung, mi i lng u c v d minh ha nh mt ti liu hng dn nghip v r rng, thun tin cho vic nghin cu ng dng vo thc t. Phn ba cp ti " Mt s phng php thng dng trong phn tch thng k". Mi phng php c trnh by mt cch khi qut, tp trung vo nhng ni dung c bn nht cng nh cc hnh thc biu hin, phng php tnh v iu kin vn dng. Phn ny b sung mt s vn cha c cp trong cc ti liu trc y hoc c cp nhng cha y nh: Ch s sn phm so snh c v sn phm khng so snh c; phn tch tng quan dy s theo thi gian; t tng quan, th hnh mng nhn,... v vy ni dung cc phng php phn tch thng k phong ph v a dng hn, vn dng vo thc t thch hp hn. Phn bn gii thiu v " Mt s ch tiu ch yu trong h thng ti khon quc gia ", phn ny cp mt s khi nim c bn dng trong H thng ti khon quc gia SNA lm c s trnh by ngn gn nhng nu bt c ni dung, bn cht v mi lin h ca cc ch tiu ch yu trong h thng ti khon quc gia, phn nh qu trnh sn xut to ra thu nhp, phn phi, s dng thu nhp cho tiu dng, tch ly, dnh,... Bn cnh li vn, cun sch a ra cc cng thc m t mi lin h ca cc ch tiu ny. Phn cui ca cun sch trnh by ni dung phng php tnh " Mt s ch tiu thng k kinh t - x hi tng hp " thng gp v
10

ang l mi quan tm ca ngi dng tin. Cc ch tiu ny c bin son c lp vi nhau theo phong cch t in. Bn cnh cc ch tiu gii thiu trong cun: "Mt s thut ng thng k thng dng" cn b sung cc ch tiu thng k kinh t - x hi khc: Tc tng nng sut cc nhn t tng hp, hiu qu qu trnh, Ch s thnh tu cng ngh v Ch s ngho tng hp. Mi ch tiu trnh by u c v d tnh ton kh c th nhm lm r ni dung phng php tnh, kim nghim kh nng tnh ton v vn dng ca cc ch tiu . Vi khun kh c hn, Vin Khoa hc Thng k hy vng cun sch s l ti liu tham kho b ch, cung cp nhng kin thc cn thit p ng mt phn cho yu cu nghin cu, o to v vn dng thc t trong cng tc thng k. Tuy nhin, trong qu trnh bin son v in n, cun sch khng trnh khi nhng hn ch v sai st. Vin Khoa hc Thng k mong nhn c gp ca ng o bn c. H Ni, thng 6 nm 2005 TP TH TC GI

11

12

PHN MT

IU TRA CHN MU V SAI S TRONG IU TRA THNG K

mu ch kt qu ca n khng dng suy rng cho tng th chung. Kt qu ca iu tra chn mu c dng m t c im ca tng th chung. Cc hnh thc thu thp s liu thng k trn y c th khi qut qua s sau:
S 1.1. Cc hnh thc v phng php thu thp s liu thng k
Thu thp s liu thng k

1.1. IU TRA CHN MU Qu trnh nghin cu thng k gm cc giai on: Thu thp s liu, x l tng hp v phn tch, d bo. Trong thu thp s liu thng p dng hai hnh thc ch yu: Bo co thng k nh k v iu tra thng k. Bo co thng k nh k l hnh thc thu thp s liu thng k c tin hnh thng xuyn, nh k theo ni dung, phng php cng nh h thng biu mu thng nht, c quy nh thnh ch bo co do c quan c thm quyn quyt nh v p dng cho nhiu nm. iu tra thng k l hnh thc thu thp s liu c tin hnh theo phng n quy nh c th cho tng cuc iu tra. Trong phng n iu tra quy nh r mc ch, ni dung, i tng, phm vi, phng php v k hoch tin hnh iu tra. iu tra thng k c p dng ngy cng rng ri trong iu kin nn kinh t th trng c nhiu thnh phn kinh t. iu tra thng k c phn thnh iu tra ton b v iu tra khng ton b. iu tra ton b nhm tin hnh thu thp s liu tt c cc n v ca tng th. Trong khi iu tra khng ton b ch tin hnh thu thp s liu ca mt b phn cc n v trong tng th. Trong iu tra khng ton b cn chia ra iu tra trng im, iu tra chuyn v iu tra chn mu. iu tra trng im v iu tra chuyn khc vi iu tra chn

Bo co thng k nh k

iu tra thng k

iu tra khng ton b

iu tra ton b

iu tra trng im

iu tra chuyn

iu tra chn mu

Di y i su nghin cu "iu tra chn mu". 1.1.1. iu tra chn mu, u im, hn ch v iu kin vn dng 1.1.1.1. Khi nim iu tra chn mu iu tra chn mu (TCM) l loi iu tra khng ton b, trong ngi ta chn mt cch ngu nhin mt s ln n v i din trong ton b cc n v ca tng th chung iu tra ri dng kt qu thu thp c tnh ton, suy rng thnh cc c im ca ton b tng th chung. V d, c nng sut v sn lng la ca mt a

13

14

bn iu tra no (huyn A chng hn) ngi ta ch tin hnh thu thp s liu v nng sut v sn lng la thu trn din tch ca mt s h gia nh c chn vo mu ca huyn iu tra thc t, sau dng kt qu thu c tnh ton v suy rng cho nng sut v sn lng la ca ton huyn A. TCM c ng dng rt rng ri trong thng k kinh t - x hi nh: iu tra nng sut, sn lng la; iu tra lao ng - vic lm; iu tra thu nhp, chi tiu ca h gia nh; iu tra bin ng thng xuyn dn s; iu tra cht lng sn phm cng nghip. Ngoi ra, trong t nhin, trong i sng sinh hot ca con ngi, trong y hc, v.v... chng ta cng gp rt nhiu v d thc t p dng TCM; chng hn: Khi o lng nc ma ca mt khu vc no ngi ta ch chn ra mt s im trong khu vc v t cc ng nghim (cc mu) o lng nc ma qua cc trn ma trong tng thng v c nm, sau da vo kt qu nc ma o c t mu l cc ng nghim tnh ton suy rng v lng nc trung bnh cc thng v c nm cho c khu vc; khi nghin cu nh hng ca ht thuc l i vi sc kho con ngi, ngi ta chn ra mt s lng cn thit ngi ht thuc l kim tra sc kho v dng kt qu kim tra t mt s ngi kt lun v nh hng ca ht thuc l ti sc kho cng ng, v.v... 1.1.1.2. u im ca iu tra chn mu Do ch tin hnh iu tra trn mt b phn n v mu trong tng th chung nn TCM c nhng u im c bn sau: - Tin hnh iu tra nhanh gn, bo m tnh kp thi ca s liu thng k. - Tit kim nhn lc v kinh ph trong qu trnh iu tra. - Cho php thu thp c nhiu ch tiu thng k, c bit i vi cc ch tiu c ni dung phc tp, khng c iu kin iu tra din rng. Nh kt qu iu tra thu c s phn nh c nhiu mt,
15

cho php nghin cu cc mi quan h cn thit ca hin tng nghin cu. - Lm gim sai s phi chn mu (sai s do cn, ong, o, m, khai bo, ghi chp, v.v...). Trong thc t cng tc thng k sai s phi chn mu lun lun tn ti v nh hng khng nh n cht lng s liu thng k, nht l cc ch tiu c ni dung phc tp, vic tip cn thu thp s liu kh khn, tn nhiu thi gian trong qu trnh phng vn, ghi chp v c bit hn l i vi cc ch tiu iu tra khng c sn thng tin m i hi phi hi tng nh li. i vi nhng loi thng tin nh trn, ch c tin hnh iu tra mu mi c iu kin tuyn chn iu tra vin tt hn; hng dn nghip v k hn, thi gian dnh cho mt n v iu tra nhiu hn, to iu kin cho cc i tng cung cp thng tin tr li chnh xc hn, tc l lm cho sai s phi chn mu t hn. - Cho php nghin cu cc hin tng kinh t - x hi, mi trng,... khng th tin hnh theo phng php iu tra ton b: V d nh nghin cu tr lng khong sn, thu sn,... 1.1.1.3. Hn ch ca iu tra chn mu - Do TCM ch tin hnh thu thp s liu trn mt s n v, sau dng kt qu suy rng cho ton b tng th chung nn kt qu iu tra chn mu lun tn ti ci gi l "Sai s chn mu" - Sai s do tnh i din. Sai s chn mu ph thuc vo ng u ca ch tiu nghin cu, vo c mu v phng php t chc chn mu. C th lm gim sai s chn mu bng cch tng c mu phm vi cho php v la chn phng php t chc chn mu thch hp nht. - Kt qu TCM khng th tin hnh phn nh theo mi phm vi v tiu thc nghin cu nh iu tra ton b, m ch thc hin c mc nht nh tu thuc vo c mu, phng php t chc chn mu v ng u gia cc n v theo cc ch tiu c iu tra. 1.1.1.4. iu kin vn dng ca iu tra chn mu
16

iu tra chn mu thng c vn dng trong cc trng hp sau: - Thay th cho iu tra ton b trong nhng trng hp quy m iu tra ln, ni dung iu tra cn thu thp nhiu ch tiu, thc t ta khng kinh ph v nhn lc tin hnh iu tra ton b, hn na nu iu tra ton b s mt qu nhiu thi gian, khng m bo tnh kp thi ca s liu thng k nh iu tra thu nhp, chi tiu h gia nh, iu tra nng sut, sn lng la, iu tra vn u t ca cc n v ngoi quc doanh...; hoc khng tin hnh c iu tra ton b v khng th xc nh c tng th chung nh iu tra nh gi mc nhim mi trng nc ca mt s sng, h no (tng th chung phi l ton b lng nc c trong cc sng, h c xc nh l b nhim),... - Qu trnh iu tra gn lin vi vic ph hu sn phm nh iu tra nh gi cht lng tht hp, c hp, nh gi cht lng n dc, y t ly mu ca bnh nhn xt nghim, v.v... Cc trng hp trn y nu iu tra ton b th sau khi iu tra ton b sn phm sn xut ra hoc lng mu c trong c th ca bnh nhn s b ph hu hon ton. y l iu khng bao gi cho php thc hin trong thc t. - thu thp nhng thng tin tin nghim trong nhng trng hp cn thit nhm phc v cho yu cu ca iu tra ton b. V d, thm d mc tn nhim ca cc ng c vin vo mt chc v no th ch c th TCM mt lng c tri nht nh v phi c tin hnh trc khi bu c chnh thc th mi c ngha (B phiu bu c chnh thc chnh l iu tra ton b). - Thu thp s liu kim tra, nh gi v chnh l s liu ca iu tra ton b. Trong thc t c nhng cuc iu tra ton b c quy m ln hoc iu tra rt phc tp nh Tng iu tra Dn s v Nh , Tng iu tra Nng thn, Nng nghip v Thu sn,... th sai s do khai bo, thu thp thng tin thng xuyn tn ti v nh hng ng

k n cht lng s liu. V vy cn c TCM vi quy m nh hn xc nh mc sai s ny, trn c s tin hnh nh gi tin cy ca s liu v nu mc cn thit c th phi chnh l li s liu thu c t iu tra ton b. 1.1.2. Mt s khi nim v nh ngha dng trong iu tra chn mu 1.1.2.1. Tng th chung v tng th mu (1) a. Cc tham s ca tng th chung Tng th chung l ton b cc n v thuc i tng iu tra ca mt cuc TCM. Gi Ui (i = 1, 2,...N) l cc n v thuc i tng iu tra vi Xi l tr s tiu thc nghin cu ca tng n v tng th, th ton b cc Ui l tng th chung. V khi s c cng thc tnh cc tham s: - Gi tr ca tng th chung:
X = X1 + X 2 + ... + X N = X i
i =1 N

(1.1.1)

- i lng bnh qun ca tng th chung:

X=

X 1 N = Xi N N i =1

(1.1.2)

- Phng sai ca tng th chung:

S2 = 1 N Xi X N i =1

)2

(1.1.3)

b. Cc tham s ca tng th mu
(1)

y ch cp trng hp iu tra nghin cu ch tiu bnh qun lm v d.

17

18

Tng th mu l b phn ca tng th chung gm nhng n v c la chn trc tip thu thp thng tin trong mt cuc iu tra chn mu. Gi ui (i = 1, 2,...n) l cc n v thuc i tng iu tra c chn vo mu, vi xi l tr s tiu thc nghin cu tng n v mu, th ton b ui l tng th mu v n l s n v tng th mu. Tng th mu c cc tham s tnh theo phm vi tng th mu nh sau: - Gi tr ca tng th mu:
x = x1 + x 2 + ... + x n = x i
i =1 n

+ V s bnh qun mu x l c lng khng chch, hiu qu v vng ca s bnh qun tng th chung x , do nu cha bit x c th dng x c lng. + V phng sai iu chnh mu s2 l c lng khng chch, hiu qu v vng ca phng sai chung S2, do nu cha bit phng sai S2 c th dng s2 c lng. b. Cc phng php c lng C 2 phng php s dng ' c lng : Phng php c lng im v phng php c lng bng khong tin cy.

(1.1.4)

- i lng bnh qun mu:

x= x 1 n xi = n n i =1
1 n 2 (x i x ) n 1 i =1

- Phng php c lng im l dng mt tham s ca mu suy lun cho tham s cha bit ca tng th chung v bn thn l mt s xc nh. - Phng php c lng bng khong tin cy l t mt tham s ' ca tng th mu xy dng mt khong gi tr ('1, '2) sao cho vi mt xc sut cho trc, tham s s ri vo khong ('1, '2) , hay ni cch khc l khong ('1, '2) s cha ng gi tr vi mt xc sut cho trc. Khong ('1, '2) ca tham s tng th mu c gi l khong tin cy ca tham s tng th chung nu vi xc sut bng (1 ) cho trc tho mn iu kin: P ('2 < < 'l) = 1 ; (1 ) c gi l xc sut tin cy ca c lng, I = '2 'l c gi l khong tin cy. 1.1.2.3. Sai s chn mu v phm vi sai s chn mu a. Sai s chn mu Sai s chn mu (SSCM) l s khc nhau gia gi tr c lng ca mu v gi tr ca tng th chung. Sai s chn mu cn gi l sai s do tnh i din. Sai s ny ch xy ra trong iu tra chn mu do ch iu tra mt s t n v m kt qu li suy cho c tng th. Sai s
20

(1.1.5)

- Phng sai mu iu chnh (gi tt l phng sai mu):

s2 =

(1.1.6)

1.1.2.2. c lng Ni dung c bn ca phng php iu tra chn mu l da vo s hiu bit v tham s ' no ca tng th mu iu tra suy lun thnh tham s ca tng th chung. Vic suy lun gi l c lng. a. Tiu chun ca c lng C c lng chch v c lng khng chch. Tham s ' ca tng th mu c gi l c lng khng chch ca tham s ca tng th chung nu M (') = (k vng ton ca ' bng ). Nu c lng khng tho mn iu kin trn c gi l c lng chch. Thng k ton chng minh v rt ra mt s kt lun sau:
19

chn mu c hai loi: - Sai s c h thng: Sai s xy ra khi p dng phng php chn c h thng, lm cho kt qu iu tra lun b lch so vi s thc t v mt hng. - Sai s ngu nhin: Sai s ch xut hin trong trng hp cc n v ca tng th c chn theo nguyn tc ngu nhin, khng ph thuc vo nh ca ngi iu tra. b. Phm vi sai s chn mu Phm vi SSCM (k hiu l x) bng tch ca h s tin cy (t) v SSCM (x) x = t.x ; (1.1.7) Trong : H s tin cy (tng ng vi tin cy t,) l xc sut gi tr thc t ca ch tiu nghin cu ( X ) cn nm trong khong tin cy ( x t. x n x + t. x ). Theo chng minh ca ton hc th t tng ng vi hm xc sut (t) c Li -a-pu-np tnh sn v lp thnh bng. ngha ca hm xc sut ny c biu hin nh sau:
P x X x = ( t ) = 1

nghin cu qua tnh ton t l SSCM (H) nh sau:

H= 100 x

(1.1.9)

H cng nh th ch tiu c tnh i din cng cao v ngc li. - L c s xc nh c mu cho cc cuc iu tra c tin hnh v sau. 1.1.2.4. n v chn mu v dn chn mu a. n v chn mu n v chn mu l cc n v c bn hoc nhm n v c bn c xc nh r rng, tng i ng u v c th quan st c, thch hp cho mc ch chn mu. V d: Doanh nghip, h gia nh, n v din tch gieo trng, x, phng, xm, bn... Nu chn mu mt cp th c mt loi n v chn mu, cn nu chn mu nhiu cp th s c nhiu loi n v chn mu. Tc l lc chn mu theo bao nhiu cp th c by nhiu loi n v chn mu. b. Dn chn mu Dn chn mu c th l danh sch cc n v chn mu vi nhng c im nhn dng ca chng hoc l bn ch ra ranh gii ca cc n v c dng lm cn c tin hnh chn mu. Khi t chc iu tra thng k. Trong tng th nghin cu, ty thuc vo lc chn mu m s c cc loi dn chn mu khc nhau. Nu iu tra mu mt cp (gi nh iu tra cc h trn a bn huyn) th dn chn mu l danh sch cc h gia nh ca tt c cc x trong huyn. Cn nu iu tra mu hai cp, cp I l x v cp II l h gia nh th c hai loi dn chn mu: Dn chn mu cp I l danh sch tt c cc x trong huyn, cn dn chn mu cp II l danh sch cc h gia nh ca nhng x c chn mu cp I.
22

Sau y l mt vi tr s tiu biu: t = 1 th t = 0,6827; t = 2 th t = 0,9545; t = 3 th t = 0,9973 Nh vy, c th c lng tham s ca tng th chung bng khong tin cy vi cng thc nh sau:

X = x x

x x X x + x ;

(1.1.8)

c. ngha ca vic tnh ton sai s chn mu - Sai s chn mu dng c lng ch tiu nghin cu theo khong tin cy, iu ny th hin qua cng thc 1.1.8. - Sai s chn mu dng nh gi tnh i din ca ch tiu
21

1.1.2.5. Chn mu ngu nhin, chn mu h thng v chn theo phng php phn tch chuyn gia - Chn mu ngu nhin l chn cc n v t tng th vo mu hon ton h ho. Cch n gin nht ca chn mu ngu nhin l rt thm hoc s dng bng s ngu nhin. - Chn mu h thng l chn cc n v t tng th vo mu theo mt khong cch c nh sau khi chn ngu nhin mt nhm no trn c s cc n v iu tra c sp xp th t theo mt tiu thc nht nh. V d: Trng i hc "X" c 2000 sinh vin (N = 2000). Cn chn 100 sinh vin (n = 100) iu tra mc sng ca h. Nu chn h thng s tin hnh nh sau: + Lp danh sch 2000 sinh vin ca trng theo th t no , chng hn theo vn A, B, C... ca tn gi. + Chia tng s sinh vin ca trng thnh 100 nhm u nhau v s c s sinh vin mi nhm l 20 sinh vin: (K = N: n = 2000 : 100). + Chn ngu nhin mt sinh vin nhm th nht, chng hn ri vo sinh vin c s th t 15. + Mi nhm khc cn li s chn 1 sinh vin c s th t: nhm 2: (15+K), nhm 3: (15+2K),...; nhm 100: (15+99K). Kt qu chn c 100 sinh vin nh vy c gi l chn h thng. - Chn mu theo phng php phn tch chuyn gia l chn mu trn c s phn tch xem xt ch quan ca ngi iu tra. Cch chn ny thng p dng cho tng th c t n v mu hoc tr s ca ch tiu nghin cu gia cc n v mu chnh lch nhau nhiu. 1.1.2.6. Cc phng php t chc chn mu

C nhiu phng php, t chc chn mu khc nhau. Mi phng php c nhng u, nhc im ring v c p dng trong nhng iu kin nht nh. Tuy nhin gi l phng php ny hay phng php kia l ng trn nhng gic khc nhau v cng ch c ngha tng i. - Xt theo cp chn mu c phng php t chc chn mu mt cp v t chc chn mu hai cp hay nhiu cp: + Chn mu mt cp l t mt loi danh sch ca tt c cc n v thuc tng th chung, tin hnh chn mu mt ln trc tip n cc n v iu tra khng qua mt phn on no khc. Chn mu mt cp ch c mt loi n v chn mu v mt dn chn mu. i vi mu mt cp c th dng cch chn ngu nhin, nhng cng c th dng cch chn h thng hoc chn theo phng php chuyn gia. Tuy nhin, trong thc t nu l iu tra mu mt cp th ph bin l dng cch chn ngu nhin v thng c gi tt l "chn mu ngu nhin n gin". Chn mu ngu nhin n gin m bo s mu c ri trn ton a bn iu tra nn SSCM s nh. Song kh khn l vic lp danh sch cc n v (dn chn mu) tin hnh chn mu kh ln, tn nhiu thi gian v cng sc. Hn na khi t chc iu tra phi thc hin a bn rt rng. + Chn mu nhiu cp l tin hnh iu tra theo nhiu cng on, trong mi cng on l mt cp chn mu. C bao nhiu cp iu tra th c by nhiu loi n v chn mu cng nh c by nhiu loi dn chn mu. Phng php t chc chn mu nhiu cp thun tin cho vic lp dn chn mu v t chc iu tra: cp sau ch phi lp dn chn mu cho cp trong phm vi mu cp trc c chn, phm vi iu tra c thu hp sau mi cp iu tra. Tuy nhin, vi phng php t chc chn mu nhiu cp s liu thu thp c thng c tin cy thp hn so vi chn mu ngu nhin n gin. - Nu trc khi chn mu, tin hnh phn chia tng th thnh

23

24

nhng t khc nhau theo mt hay mt s tiu thc no lin quan n tiu thc iu tra, sau phn b c mu cho tng t v trong mi t lp mt danh sch ring v chn s mu phn b cho t . Cch chn nh vy gi l chn mu phn t. Vi phng php chn mu phn t, nu vic phn t c tin hnh khoa hc th tng th mu s c kt cu gn tng th chung, do SSCM s gim i, tnh cht i din ca tng th mu c nng cao. Tuy nhin, chn mu phn t cng kh khn trong vic lp dn chn mu nh chn mu ngu nhin n gin. Hn na t chc iu tra phi tin hnh trn a bn rng, thm ch cn phc tp hn c chn mu ngu nhin n gin. - Nu iu tra chia thnh nhiu cp, cc cp tin hnh trc th chn tng n v mu, nhng cp cui cng khng chn ra tng n v, m chn c nhm cc n v iu tra. Cch chn nh vy gi l chn mu chm (hay chn mu c khi). Nu cng c mu nh nhau, chn mu chm so vi cc phng php t chc chn mu nu trn s thun tin nht cho vic lp dn chn mu v t chc iu tra. Tuy nhin, tin cy ca s liu thu thp c s thp hn; tc l c SSCM ln nht. 1.1.3. Xc nh c mu, phn b mu v tnh sai s chn mu 1.1.3.1. Xc nh c mu (s n v mu) Xc nh c mu (s n v mu) chnh l xc nh s lng n v iu tra trong tng th mu tin hnh thu thp s liu. Yu cu ca c mu l va va m bo tin cy cn thit ca s liu iu tra va m bo ph hp vi iu kin v nhn lc v kinh ph v c th thc hin c, tc l c tnh kh thi. Di y s trnh by cch xc nh c mu n thun theo l thuyt v vic xc nh c mu trong thc t cc cuc iu tra thng k Vit Nam.
25

a. Xc nh c mu theo cc cng thc l thuyt. Mt tng th khi tin hnh iu tra khng chia thnh cc tng th nh (cc t) th ch c mt cch xc nh c mu trn c s thng tin v quy m v phng sai ca tng th chung. i vi mt tng th khi iu tra c chia thnh cc tng th nh c hai cch xc nh c mu: Cch th nht xc nh c mu nh trng hp khng phn t, sau phn b s mu chung cho cc t theo nguyn tc phn b mu. Cch th hai xc nh c mu trn c s quy m v phng sai ca tng t. Sau y s gii thiu cng thc xc nh c mu theo hai cch ni trn nhng ch cho trng hp t chc chn mu ngu nhin n gin hoc c phn t v c p dng cho nghin cu ch tiu bnh qun vi cch chn khng lp lm v d. + Cch th nht xc nh c mu trn c s cc thng tin v quy m v phng sai ca tng th chung:
n= N.t 2 .S2 N.2 + t2 .S2 x

(1.1.10)

Trong : N - S n v tng th chung; n - S n v mu; t - H s tin cy;

x - Phm vi sai s chn mu;

S2 - Phng sai ca tng th chung. + Cch th hai xc nh c mu trn c s cc thng tin v quy m v phng sai ca cc t t:

n=

t =1

w t S2 t
; (1.1.11)

2 x t2

1 K + w tS2 t N t =1

26

Trong : N - S n v tng th chung; n - S n v mu; t - H s tin cy;

x - Phm vi sai s chn mu;

wt - T trng s n v ca t t trong tng th chung; K - S lng t (t = 1, 2,...K);

S 2 - Phng sai tng th chung ca t t. t

V do vy, mi ch tiu tnh ra s c mt c mu ring (mc d yu cu v tin cy (t) ca cc ch tiu iu tra nh nhau). Ni cch khc, c bao nhiu ch tiu iu tra th phi tnh by nhiu c mu, sau s chn ra c mu ln nht dng chung cho iu tra tt c cc ch tiu. Vi nhiu c mu i hi phi tnh nhiu phng sai nn cng vic tnh ton cng tr nn phc tp, tn nhiu cng sc, kh thc hin. V nhng c im trn y, trong thc t iu tra chn mu nc ta cn t khi p dng mt cch trc tip cc cng thc trn xc nh c mu. Ngnh Thng k trong nhng nm gn y c mt s cuc iu tra chn mu m cc chuyn gia chn mu da vo thng tin ca cc cuc iu tra c lin quan trc xc nh c mu theo cng thc l thuyt. Song kt qu thu c cn khim tn. b. Xc nh c mu theo kinh nghim iu tra thc t. Trong thc t nhiu khi cc chuyn gia thng k thng cn c vo c mu ca cc cuc iu tra c iu kin v quy m tng t thc hin thnh cng trc trong nc hoc trn th gii xc nh c mu cho cuc iu tra sau. C nhiu cch xc nh c mu nhng ph bin nht vn da vo t l mu chung c iu tra v b sung thm mt t l mu d phng no . Cch lm ny n gin, nhanh chng v d thc hin, tc l c tnh kh thi cao. Tuy nhin lm nh vy ch yu vn l theo ch ngha kinh nghim v gn nh cha tnh n mc bin ng ca cc ch tiu nghin cu. c. Xc nh c mu cng da theo c mu ca cuc iu tra no (c iu kin, quy m tng t v c tin hnh thnh cng), nhng c iu chnh (tng ln hoc gim i) trn c s phn tch t l SSCM ca mt s ch tiu ch yu. Qu trnh ny c tin hnh theo hai hng:

T cc cng thc trn, xc nh c mu trong qu trnh chun b phng n iu tra phi c c nhng thng tin sau: - N: S n v tng th. Ch tiu ny c y phn ln cc cuc iu tra thng k; - wt: T trng s n v ca t t trong tng th. i lng ny xc nh c trn c s so snh s n v tng t (Nt) vi s n v ton b tng th (N); - t, x: H s tin cy v phm vi sai s chn mu l nhng thng tin ca ch tiu iu tra v c n nh t trc do yu cu thuc ch quan ca nhng ngi qun l v t chc iu tra; - S 2 : Phng sai ca tng t t. S liu tnh cc phng sai t trn, cn c trc khi iu tra, song thc t li khng c, do vy thng phi dng s liu iu tra ton b ca cc cuc iu tra trc (nu c). Trng hp khng c s liu ca cc cuc iu tra trc th phi tin hnh iu tra mu nh. Tuy nhin, vic iu tra mu nh cng kh phc tp, mt nhiu thi gian, nhiu khi cn nh hng n tin thc hin ca cuc iu tra chnh. Mt kh khn na l trong mt cuc TCM thng tin hnh thu thp thng tin v nhiu ch tiu. Cc ch tiu khc nhau s c quy lut phn phi v bin thin khc nhau, tc l c phng sai khc nhau.
27

28

Trc ht lit k nhng ch tiu ch yu cng c t chc thu thp s liu trong c 2 cuc iu tra (cuc iu tra trc hon chnh v cuc iu tra ln ny ang chun b); trong chn ra mt ch tiu trong cuc iu tra ln trc c t l SSCM ln nht (t y ch tiu c chn gi l ch tiu nghin cu). Tip theo, tin hnh xem xt t l SSCM ca ch tiu nghin cu tnh c ca cuc iu tra ln trc v x l nh sau: - Nu t l SSCM ln hn mc cho php th phi iu chnh c mu ca cuc iu tra ln ny tng ln so vi cuc iu tra trc; - Nu t l SSCM nh hn mc cho php th c th iu chnh c mu gim i. Ch : + So snh t l SSCM l cn c quan trng iu chnh c mu. Song khng phi l cn c duy nht, m thc t cn phi da vo mt s yu t khc nh s thay i v quy m tng th chung, thay i v s lng ch tiu iu tra,... + iu kin p dng cch iu chnh c mu trn y l trong cuc iu tra k trc phi tnh c t l SSCM cho cc ch tiu ch yu. Cch c lng ny n gin v thun tin hn nhiu so vi cch tnh c mu theo l thuyt, nhng li c c s chc chn hn so vi cch xc nh c mu c tnh cht c on thun tu theo kinh nghim. d. Cch xc nh c mu ch yu da vo kh nng v kinh ph. Cng thc xc nh c mu (n) trong trng hp ny nh sau:
n= C C0 Z

C0 - Kinh ph chi cho cc khu chun b, tp hun nghip v thu thp, x l v cc chi ph chung khc; Z - Chi ph cn thit cho tt c cc khu iu tra tnh cho mt n v iu tra. 1.1.3.2. Phn b mu Nu a bn iu tra c chia thnh cc khu vc hoc cc t khc nhau v tin hnh iu tra trn tt c cc khu vc hoc cc t th phi thc hin phn b mu cho tng khu vc hoc tng t . C nhiu cch phn b mu khc nhau, di y ch gii thiu mt s cch phn b ch yu. a. Phn b mu t l thun vi quy m tng th Cng thc xc nh c mu ca tng t t (nt) nh sau:
nt = Nt n = Nt f N

(1.1.13)

Trong : t - Ch s th t t (t = 1, 2...K) n - S n v mu chung; nt - S n v mu ca t t; N - S n v ca tng th; Nt - S n v ca t t; f - T l mu ( f =

n ) N

(1.1.12)

Trong : C - Tng kinh ph c cp;

29

Cc phn b mu t l thun vi quy m thng c p dng khi quy m ca cc t tng i ng u, phng sai v chi ph cho cc t khng khc nhau nhiu. Cch phn b ny c u im: D lm, khng phi tnh li theo quyn s thc t khi suy rng kt qu l ch tiu bnh qun hoc t l cho tng th. Tuy nhin, khi quy m ca cc t khc nhau nhiu th phn b t l thun vi quy m d lm cho cc
30

t c quy m nh thng khng s lng mu i din cho t , ngc li cc t c quy m ln li "tha" c mu. Mt khc, vic t chc iu tra cng nh kinh ph cn thit cho iu tra cc t c quy m ln s rt nng n, cn vic t chc iu tra cng nh kinh ph cn thit cho iu tra cc t c quy m nh li qu nh nhng. b. Phn b mu t l vi cn bc hai ca quy m tng th Cng thc tnh s n v mu (nt) ca t t nh sau: n t = n . wt Trong : n - S n v ca tng th wt - T l gia cn bc hai s n v ca t t ( N t ) v tng cn bc hai s n v ca tt c cc t (
K t =1

Trong : Nt - Tng s n v ca t t; St - lch chun ca t th t. Cng thc trn cho thy quy m mu ca cc t t l thun vi quy m v phng sai ca chng. T c phng sai ln s c phn nhiu n v mu hn t c phng sai nh, t c quy m ln s c phn nhiu n v hn cc t c quy m nh. d. Phn b mu ti u y l cch phn b mu ti u y hn v n khng nhng cp ti s khc bit v quy m, s bin ng ca ch tiu c nghin cu gia cc t m cn cp ti kh nng kinh ph ca tng t. Cng thc phn b mu ti u c dng:
N S / ct nt = n . K t t N tS t / c t t =1 vi t = 1, 2,... K

(1.1.14a)

N t ).

Nh vy cng thc (1.1.14a) s bin i nh sau:

n t = n.w t = n N t :
t =1

(1.1.16)

Nt

(1.1.14b)

Cch phn b ny s khc phc nhc im ca phn b t l vi quy m tng th nhng khi suy rng phi tnh li theo quyn s thc t. c. Phn b Neyman Phn b Neyman c coi l phn b ti u theo ngha thng k thun tu. C mu va tnh theo t l ca quy m, va tnh n s khc nhau v bin ng ca ch tiu nghin cu cc t. Cng thc xc nh c mu (nt) cho t t nh sau:
n t = n. N tSt
t =1 K

Trong : ct - Chi ph iu tra cho t t. Cng thc trn cho thy quy m mu ca cc t t l thun vi quy m v phng sai ca chng. Mt khc t l nghch vi cn bc hai ca chi ph c th c thc hin iu tra trn phm vi ca t. V vy, phng php phn b mu ny thng c p dng khi quy m, phng sai v kh nng kinh ph ca cc t tng i khc nhau. e. Phn b mu c u tin cho cc t c nh gi l quan trng Cch phn b mu ny thng c p dng khi c s khc nhau ng k gia cc t v hm lng thng tin cn thit. Theo nguyn tc ny, cc t c hm lng thng tin thp c phn b c mu nh. T tng ny thng ng dng trong iu tra cc doanh nghip. Cc doanh nghip thuc t c quy m ln (c sn lng hoc s lng
32

vi (t = 1, 2,... K)

(1.1.15)

N tSt

31

cng nhn chim t trng ln trong tng sn lng hoc tng s cng nhn ca cc doanh nghip) th phn b theo t l mu ln hn. Ngc li cc doanh nghip c quy m nh hn th phn b t l mu nh hn. Tm li, phn b mu trong thc t cn da vo vic phn tch c im c th ca cc ch tiu thng k cn thu thp tng t. Mc khc, cng cn xt ti iu kin thc t din ra tng t. iu ny c bit cn lu trong khi phn b c mu cho iu tra nhiu cp. 1.1.3.3. Cch tnh sai s chn mu Di y s trnh by cng thc tnh SSCM tng ng vi cc phng php t chc chn mu ngu nhin n gin, mu phn t, mu 2 cp v mu chm Cch trnh by cng thc tnh SSCM c bt u t mt v d gi nh v danh sch cc lng, bn vi s h gia nh c vn u t cho sn xut, kinh doanh (vit tt l VT) ca mt a bn "Y" thuc tnh min ni (xem s liu bng 1.1).
Bng 1.1. Danh sch nhng bn, lng vi s h c u t sn xut, kinh doanh
TT bn Tn bn 1 2 3 4 5 6 7
(*)

8 9 10

L V M

10 11 10

2 1 1

18 19 20 Tng s

J H S

8 13 14 216

1 1 2

a. Phng php t chc chn mu ngu nhin n gin * T chc chn mu Khi tin hnh chn mu ngu nhin n gin ch vic lp danh sch cc h gia nh c tn ch h, a ch v km theo s th t t 1 n 216 ca chung 20 lng, bn k trn. Sau dng bng s ngu nhin hoc rt thm chn ngu nhin khng lp li t danh sch c lp trong bng c s h cn iu tra ( y l chn 20 h). * Cch tnh sai s chn mu Gi i l s th t ca h gia nh trn a bn iu tra. i = 1, 2, . . . . . . . N (N = 216 - Tng s h ca a bn iu tra) i = 1, 2, . . . . . . . n (n = 20 - S h chn mu trn a bn) xi: Vn u t sn xut, kinh doanh ca h th i

S h 9 10 11 11 12 12 9

Vng 1 2 3 1 1 2 3

(*)

TT bn 11 12 13 14 15 16 17

Tn bn N E P F G Q Z

S h 10 13 11 11 12 9 10

Vng 2 1 3 2 1 3 2

(*)

T c cng thc: + VT bnh qun mt h:

x= 1 n xi n i =1

A I D B K Y C

(1.1.17)

+ Phng sai mu:

s2 = 1 n 2 (x i x ) n 1 i =1

(1.1.18)

+ Sai s chn mu:

Ghi ch: 1: Vng cnh ng; 2: Vng khe dc; 3: Vng cao.

33

34

s2 n 1 n N

(1.1.19)

i = 1,2,. . . . . . . nt i vi tng th mu xit - VT ca h th i thuc t t T ta c cng thc tnh: + VT bnh qun ca cc n v thuc t t:
xt = 1 nt

b. Phng php t chc chn mu phn t * T chc chn mu Tr li v d bng 1.1 phn cc bn thnh 3 vng a hnh, tc l 3 t (1: cnh ng; 2: khe dc; 3: vng cao). Cc vng ny c iu kin kinh t khc nhau v do c mc u t cho sn xut, kinh doanh ca dn c cng khc nhau. Nh vy, vic phn chia cc bn theo vng a hnh s lin quan nhiu n VT cho SXKD ca dn c. Gi t l s th t ca cc t (t = 1, 2,... K = 3 - S t ca a bn iu tra); T 1: t = 1 (Vng cnh ng); T 2: t = 2 (Vng khe dc); T 3: t = 3 (Vng ni cao) Nt - S HG ca t (vng) t N - Tng s h gia nh ca a bn iu tra ( N = N t )
t =1 K

i =1

x it

nt

(1.1.20)

+ VT bnh qun ca tt c cc n v iu tra: - Chn theo t l:

x = 1 K xtnt n t =1

(1.1.21.a)

- Chn khng theo t l:

x = 1 K xtNt N t =1

(1.1.21.b)

+ Phng sai mu ca cc n v trong t t:

s2 = t 1 nt 2 (x it x t ) n t 1 i =1

(1.1.22)

nt - S h chn mu ca t (vng) t n - Tng s h chn mu ca a bn ( n = n t )

t =1 K

+ Sai s chn mu: - Chn theo t l:

=
K

C mu mi t (nt) c th c chn theo t l u nhau hoc chn khng theo t l u nhau. Nu chn theo t l u nhau th t l n chn mu cc t u bng f ( f = ). N * Cch tnh sai s chn mu Gi i l s th t ca HG trong mi t i = 1,2,. . . . . . . Nt i vi tng th chung
35 36

st2 n 1 n N

(1.1.23a)

Trong : st2 =

t =1 K

s2n t t
t =1

nt

- Chn khng theo t l:

= 1 N

xj =

1 n

t =1

K s2 t

n 1 t Nt t

2 N t

i =1

x ij

(1.1.24)

(1.1.23b)

+ VT bnh qun ca tt c cc n v iu tra:

x= 1 mn 1 m x j = n x ij m j=1 j=1 i =1

c. Phng php t chc chn mu 2 cp * T chc chn mu Cng s liu cho bng 1.1 tin hnh chn mu 2 cp nh sau: t danh sch 20 lng bn chn ngu nhin khng lp ly 4, tc l 20% s lng bn (chng hn chn c cc bn s 1, 5, 12 v 19). Cc bn c chn l mu cp I. Tip theo lp danh sch cc HG ca 4 bn ny, ri t cc danh sch chn ngu nhin khng lp ra s h u nhau cho mi bn (5 h) tin hnh iu tra. Nh vy tng s h c chn l 20 (h l mu cp II). * Cch tnh sai s chn mu Gi j l s th t ca n v mu cp I (bn) j = 1, 2, 3,..., M (M = 20 - Tng s bn ca a bn iu tra) j = 1, 2, 3,..., m (m = 4 - S bn c chn vo mu cp I) i - S th t ca n v cp II (HG) n - Tng s n v mu cp II (HG) n* - S n v mu cp II trong mi n v mu cp I (cc n v mu cp I c s n v mu cp II bng nhau: n* = n : m) xij - Vn u t ca HG (n v mu cp II) th i thuc bn (n v mu cp I) th j. Ta c cng thc tnh: + VT bnh qun ca cc n v mu cp II thuc mu cp I th j:

(1.1.25)

+ Phng sai mu cp II (h) thuc tng n v mu cp I (bn) th j:

s2 j
n 1 2 = (x ij x j ) ( n 1) i =1

(1.1.26)

+ Bnh qun cc phng sai mu cp II:

s j2 = 1 m 2 sj m j=1 1 m 2 (x j x ) m 1 j=1

(1.1.27)

+ Phng sai mu cp I:
s2 = b

(1.1.28)

+ Sai s chn mu:

s j2 s2 m b = 1 + M m.n m
1 n N

(1.1.29)

Trong : S n v cp II thc t c bnh qun trong mi n v cp I (N) : N* = N : M. d. Phng php t chc chn mu chm Trong mu chm c hai loi: Mu chm c kch thc bng nhau v mu chm c kch thc khc nhau. S khc nhau v kch thc ca mu chm lin quan n s khc nhau v cch t chc chn mu v cng thc tnh cc tham s chn mu.

37

38

* T chc chn mu Tip tc nghin cu v d 1.1. Nu xc nh chm l mt bn v cng tin hnh iu tra c mu n = 20 h gia nh th cch tin hnh nh sau: + Vi c mu c kch thc cc chm bng nhau (do ngi t chc iu tra n nh) th s chm (m) cn chn c xc nh bng cch chia tng s mu cn iu tra (n) cho s mu qui nh trong mt chm (n*), tc l n: n* = m. Cng vi v d trn, cn iu tra 20 h (n = 20) v gi s qui nh mi chm chn 10 h (n* = 10) th s chm (bn) phi iu tra: m = 20 : 10 = 2 chm. Sau khi xc nh c s chm cn chn, ta lp danh sch tt c cc chm ri chn ngu nhin khng lp li t danh sch cho 2 chm (bn) tin hnh iu tra thc t cc n v thuc cc chm . + Vi c mu c kch thc cc chm khc nhau th qu trnh chn mu c tin hnh qua cc bc sau y: - Chia tng s HG ca a bn iu tra cho s bn xc nh s h bnh qun c trong mt chm: N* = 216 : 20 11 - Chia s mu (HG) cn chn cho s h c trong mt chm xc nh s chm cn iu tra (m): m = 20 : 11 2 chm Trn c s danh sch cc bn bng 1.1, tin hnh chn 2 chm, ri t chc iu tra thc t ton b s HG ca 2 chm . Khi chn mu chm c kch thc khc nhau iu tra s c nhng trng hp sau y: - Nu 2 chm c va 20 HG th iu tra ht 20 h. - Nu 2 chm c s HG ln hn (>)20 th iu tra ht 20 h2,
39

s d ra b li khng iu tra tip. - Nu 2 chm c s HG nh hn (<)20 th iu tra ht s 2G ca 2 bn chn. Sau chn thm mt bn th ba trong s 18 bn cn li v iu tra thm s h cho 20. * Cch tnh sai s chn mu Gi j l th t cc chm (bn), y: j = 1, 2, 3..., M (M = 20 - ton b s bn c trong a bn iu tra) v j = 1, 2, 3,..., m (m = 2 - s chm chn mu). Gi i l s th t ca HG, y i = 1, 2, 3,..., nj (nj l s h c ca mt chm - bn). Trong :

nj = n
j=1

(n l s mu iu tra)

Nu chn mu chm c kch thc bng nhau th cc nj bng nhau v bng n * (n* l s n v trong mt chm) Gi xij: VT ca h th i thuc chm j Ta c cng thc tnh cho hai trng hp: + Chm c kch thc bng nhau: - VT bnh qun ca cc n v trong mi chm th j
n

xj =

1 n

i =1

x ij

(1.1.30)

- VT bnh qun ca tt c cc n v iu tra

x=

1 m xj m j=1

(1.1.31)

- Phng sai gia cc chm

40

s2 = b
- Sai s chn mu

1 m 2 (x j x ) m 1 j=1

(1.1.32)

m, cung cp thng tin, ghi chp, nh m, nhp tin,...) t y gi l "sai s iu tra". Sai s chn mu (SSCM) ch pht sinh trong iu tra chn mu khi tin hnh thu thp mt b phn cc n v tng th (gi l mu) ri dng kt qu suy rng cho ton b tng th chung. SSCM ph thuc vo c mu (mu cng ln th sai s cng nh), vo ng u ca ch tiu nghin cu ( ng u cao th sai s chn mu cng nh) v phng php t chc iu tra chn mu. Cn sai s iu tra xy ra c trong iu tra chn mu v iu tra ton b. Trong thc t cng tc iu tra thng k hin nay, phng php chn mu c p dng ngy cng nhiu v c hiu qu. S liu thu c t iu tra chn mu ngy cng phong ph, a dng v phc v kp thi cc yu cu s dng. Bn cnh cht lng s liu ca iu tra chn mu cng cn nhng hn ch nht nh. C mt s kin hin nay nh gi khng cng bng v thiu khch quan v kt qu iu tra chn mu, cho rng s liu cha st vi thc t v ch iu tra mt b phn ri suy rng cho tng th. Tt nhin cng phi thy rng l iu tra chn mu th khng th trnh khi sai s chn mu nhng mc sai s chn mu ca phn ln nhng ch tiu trong cc cuc iu tra thng k hin nay thng l phm vi cho php nn chp nhn c. Hn na khi cn thit ta c th ch ng gim c sai s chn mu bng cch iu chnh c mu v t chc chn mu mt cch khoa hc, tun th ng nguyn tc chn mu. iu ng ni v cn quan tm hn trong iu tra thng k chnh l sai s phi chn mu. Loi sai s ny xy ra c ba giai on iu tra, lin quan n tt c cc i tng tham gia iu tra thng k v nh hng ng k n cht lng s liu thng k. Di y s i su nghin cu v sai s phi chn mu - sai s iu tra, xy ra trong c ba giai on nhng ch cp n sai s lin quan ti nhng cng vic, nhng i tng thng gp nhiu hn.
42

s2 m b 1 m M

(1.1.33)

+ Chm c kch thc khc nhau: - VT bnh qun ca cc n v trong mi chm th j

xj =

1 nj

i =1

x ij

nj

(1.1.34)

- VT bnh qun ca tt c cc n v iu tra

x jn j
x=
j=1 m

nj
j=1
m

1 m j x ij n j=1 i =1

(1.1.35)

- Phng sai gia cc chm:

s2 = b 1 n n j=1 m

(x j x )

nj

(1.1.36)

- Sai s chn mu: Nh cng thc 1.1.33. 1.2. SAI S TRONG IU TRA THNG K Trong iu tra thng k c hai loi sai s: Sai s chn mu (sai s do tnh i din ca s liu v ch chn mt b phn cc n v iu tra) v sai s phi chn mu (sai s thuc v li ca cc quy nh, hng dn, gii thch ti liu iu tra, do sai st ca vic cn ong, o

41

1.2.1. Sai s trong qu trnh chun b iu tra thng k Trong cng tc iu tra thng k, chun b iu tra gi mt vai tr cc k quan trng. Cht lng ca khu chun b iu tra s nh hng c n qu trnh thu thp s liu v cui cng l n cht lng ca s liu iu tra. Mt cuc iu tra c chun b k lng, chu o v y s l c s u tin gim sai s iu tra nhm nng cao cht lng ca s liu thng k. a. Sai s iu tra lin quan ti vic xc nh mc ch, ni dung v i tng iu tra Xc nh mc ch iu tra l lm r yu cu ca cuc iu tra phi tr li nhng cu hi g, t c nhng mc tiu no ca cng tc qun l. Yu cu ca mc ch iu tra phi r rng, dt khot v chnh l cn c xc nh ni dung cng nh i tng iu tra mt cch ng n, y , ph hp, khng b chch hng. Cng mt n v iu tra, nu c mc ch iu tra khc nhau vi cch tip cn thu thp thng tin khc nhau th s c ni dung cng nh i tng iu tra khc nhau. Xc nh ng ni dung v i tng iu tra, mt mt lm cho s liu thu thp c s p ng nhng yu cu s dng, s liu m bo "va ". Mt khc, xc nh ng ni dung v i tng iu tra l c s thit k bng hi mt cch khoa hc v c iu kin thun li tip cn vi i tng cung cp thng tin, m bo thng tin thu c ph hp v phn nh ng thc t khch quan. Tm li vic xc nh ng mc ch, ni dung v i tng iu tra lm cho cuc iu tra thc hin ng hng, ng yu cu l mt trong nhng iu kin tin quyt m bo cht lng s liu, gim sai s trong iu tra thng k. b. Sai s lin quan ti vic xy dng cc khi nim, nh ngha dng trong iu tra

Khi nim, nh ngha dng trong iu tra gip cho hiu r ni dung, bn cht cng nh phm vi xc nh thng tin ca s liu thng k cn thu thp. Nh ta bit thng k nghin cu mt lng trong quan h mt thit vi mt cht ca hin tng kinh t - x hi s ln. Chnh cc khi nim, nh ngha l phn nh v mt cht ca hin tng, l c s nhn bit, phn bit hin tng ny vi hin tng khc cng nh xc nh phm vi ca hin tng nghin cu. Nu khi nim, nh ngha chun xc, r rng, c gii thch y , cn k l c s xc nh v thu thp s liu thng k phn nh ng thc t khch quan. Ngc li nu khi nim, nh ngha khng ng, mp m, thiu r rng th vic xc nh, o tnh (lng ho) hin tng s b sai lch. V d: Khi iu tra cn b khoa hc cng ngh c trnh "trn i hc", xt v cht, trn i hc phi l nhng ngi tt nghip v c bng thc s, tin s v tin s khoa hc. Trong thc t c cuc iu tra thng k nc ta ch a ra khi nim "trn i hc" chung chung, thiu c th. iu ny lm cho nhng ngi tham gia iu tra (k c iu tra vin ln i tng tr li) hiu khi nim cn b khoa hc cng ngh c trnh trn i hc rt khc nhau. Mt s t ngi hiu ng vi ngha trnh trn i hc phi gm nhng ngi c bng thc s, tin s v tin s khoa hc; phn ng cn li hiu khng ng v cho l trn i hc gm nhng ngi tt nghip i hc sau c i thc tp sinh sau i hc v thm ch cn c nhng ngi tt nghip i hc nhng ch c i tp trung o to bi dng thm v nghip v mt vi thng. Thc t ny lm cho s liu iu tra c v cn b khoa hc cng ngh c trnh "trn i hc" tng ln hn hai ln so vi s thc t c ti thi im iu tra. Nh vy, nhng li trong vic xy dng cc khi nim, nh ngha v ni dung thng tin v tiu thc, ch tiu thng k s nh hng trc tip n cht lng s liu thng k. y l hin tng
44

43

kh ph bin trong iu tra thng k nc ta hin nay. c s liu tt, gim bt sai s iu tra, mt vn c tnh cht nguyn tc l phi chun ho cc khi nim, nh ngha v cc tiu thc, ch tiu ca iu tra thng k. ng thi phi gii thch r rng, y v c th ho cc khi nim, nh ngha cho ph hp vi tng cuc iu tra ring bit. c. Sai s iu tra lin quan ti thit k bng hi, xy dng cc bng danh mc v m s dng trong iu tra Trong iu tra thng k, bng hi l vt mang tin, l cng c gip iu tra vin in thng tin hoc nh du, nh m vo cc , dng, ct ph hp theo ni dung tr li ca cc cu hi tng ng vi cc tiu thc ghi bng hi dng trong iu tra. Nu cc cu hi phc tp, kh hiu, kh tr li, kh xc nh hoc kh in thng tin th khi thng tin thu c s km chnh xc, khng p ng yu cu ca s liu iu tra. Cng vi bng hi, cc bng danh mc v cc m s c vai tr quan trng trong qu trnh tng hp s liu thng k. Thng tin thu c d m bo tin cy cn thit, nhng nu bng danh mc dng cho iu tra khng chun xc, cc m s khng r rng, kh p dng dn ti vic nh sai, nh nhm v tt nhin nh vy s liu tng hp s b sai lch. gim sai s iu tra, bng hi phi c thit k mt cch khoa hc, p ng y nhu cu thng tin theo ni dung iu tra c xc nh, bo m mi lin h logic v tnh thng nht gia cc cu hi. Mt khc, cc cu hi phi n gin, d hiu, d tr li, d ghi chp, ph hp vi trnh ca iu tra vin v c im v ngun thng tin ca tng loi cu hi. Thit k bng hi cn phi m bo thun li cho vic p dng cng ngh thng tin. Cc bng danh mc phi c ni dung ph hp vi nhng thng tin cn thu thp v c m ho mt cch khoa hc theo yu cu tng hp ca iu tra. Danh mc va phi ph hp vi yu cu ca tng cuc iu tra, va phi
45

p ng v thng nht vi danh mc phc v cho tng hp chung ca cng tc thng k. Ni dung bng danh mc v cch m ho phi c gii thch y v hng dn c th. d. Sai s iu tra lin quan ti vic la chn iu tra vin v hng dn nghip v iu tra vin l ngi trc tip truyn t mc ch, ni dung, yu cu iu tra n cc i tng cung cp thng tin, ng thi trc tip phng vn, la chn thng tin ghi vo bng hi (nu l iu tra trc tip). V vy, iu tra vin c vai tr rt quan trng trong vic m bo cht lng s liu trong iu tra. Nu iu tra vin khng nm vng mc ch ca cuc iu tra, khng hiu ht ni dung thng tin cn thu thp th s truyn t khng ng cc yu cu cn thit cho i tng tr li. Ngay c khi iu tra vin nm c nghip v, nhng nu thiu thc trch nhim, ch phng vn v ghi chp cho xong vic, hoc cch tip cn vi i tng iu tra khng tt th cng s dn n kt qu s liu iu tra thu c khng theo mun. Nh vy, vic la chn iu tra vin khng tt cng l nguyn nhn khng km phn quan trng lm cho sai s iu tra tng ln, nh hng n cht lng s liu. V vy, mun gim bt loi sai s iu tra ny, cn tuyn chn iu tra vin c trnh nht nh, nm c nghip v, c kinh nghim thc t v iu tra thng k, ng thi phi c thc v tinh thn trch nhim cao. Sau khi la chn c iu tra vin cn t chc tp hun nghip v y v thng nht. Trong lp tp hun bn cnh gii thch biu mu iu tra cn cung cp thm nhng kin thc v x hi, ph bin nhng kinh nghim thc t v cch tip cn i tng iu tra, cch ng x trong thc t. i vi cc cuc iu tra thng k c ni dung phc tp v quy m ln, cn tin hnh iu tra th kp thi rt kinh nghim, m bo hng dn nghip v gn vi iu tra thc a. Trong iu tra chn mu, khi hng dn nghip v cn ch r l
46

trnh iu tra theo tng cp chn mu, xc nh a bn iu tra, lp danh sch a bn v i tng iu tra chn mu (c a ch c th), quy nh r nhng trng hp mt mu phi thay i nh th no, thay i n u trnh tnh trng iu tra vin thay i mu tu tin theo ch quan ca h, v.v... 1.2.2. Sai s trong qu trnh t chc iu tra a. Sai s iu tra lin quan n quan h gia yu cu v ni dung thng tin v qu thi gian, cc iu kin vt cht cn cho thu thp s liu Nu trong cc cuc iu tra thng k phi thu thp qu nhiu ch tiu c ni dung thng tin phc tp, tn nhiu thi gian gii thch, phng vn v ghi chp; trong khi qu thi gian v kinh ph dnh cho cng vic ny li khng tng xng, lm cho iu tra vin khng iu kin tip cn tm hiu tnh hnh thc t, gii thch mt cch y , cn k v mc ch, yu cu v ni dung iu tra... cho ngi cung cp thng tin th c th h s khng khai bo, hoc khai bo qua loa, sai vi thc t. c bit c nhng loi thng tin phi hi tng th cng khng thi gian nh li... Tt c nhng iu lm cho s liu thu thp c sai s nhiu, khng phn nh ng thc t khch quan. nng cao cht lng s liu thng k, gim sai s khi t chc iu tra, phi cn i gia nhu cu thu thp thng tin vi kh nng v iu kin kinh ph v qu thi gian dnh cho iu tra. Khng nn t chc mt cuc iu tra i hi thu thp qu nhiu ch tiu; c bit phi gii hn nhng ch tiu thu thp qu kh v tnh ton phc tp. Hn na tu thuc vo c im v ni dung thng tin ca cc ch tiu khc nhau, thuc cc i tng khc nhau c cch tip cn thu thp thng tin cho hp l. C th ch tiu ny cn thu thp t nhng ni dung chi tit ri tng hp chung li, nhng ch tiu kia ch cn ly s liu khi qut. Khng nn cho rng bt k ch tiu no, ni dung thng tin no cng phi ly t s liu chi tit mi l chnh xc.
47

b. Sai s iu tra lin quan n iu tra vin Nh trn ni nng cao cht lng s liu, gim sai s iu tra, mt trong nhng yu cu l phi chn nhng ngi iu tra tiu chun v chuyn mn v tinh thn trch nhim. Ngoi nhng yu cu trn, iu tra vin khi c phn cng v a bn iu tra, cn i hi phi lm quen vi a bn, tm hiu thc t v phong tc, tp qun, v iu kin i li, sinh hot ca a phng. Khi iu tra, iu tra vin phi kt hp c kin thc chuyn mn v iu tra c hng dn vi tnh hnh thc t a bn iu tra, va phi gi ng nguyn tc quy nh cho iu tra, va phi c c nhng x l linh hot v hi ho. Phn ln nhng thc mc ca i tng iu tra, iu tra vin phi t mnh tm ra hng gii p. Ch nhng trng hp cn thit mi ghi li xin kin v cch x l ca cp ch o cao hn. c. Sai s iu tra lin quan n thc, tm l v kh nng hiu bit ca ngi tr li y vic tr li cu hi c th khng tt do ba nguyn nhn thuc ngi cung cp thng tin nh sau: - V thc ca ngi tr li: Nu h khng c tinh thn trch nhim cao, cho l cung cp thng tin th no cng c, ni cho xong vic th c th khi iu tra, ngi cung cung cp thng tin s ly l do ny, l do khc khng tr li hoc tr li khng ht, khng ng s tht. Khng t trng hp ngi tr li cn c tnh khai khng ng v li ch kinh t v mc ch khc. - V tm l, nhiu ngi cung cp thng tin khng mun tr li nhng cu hi lin quan n i t, n mc sng, n s b mt kn o ca h, ca n v h. V d, khi iu tra thu thp thng tin mc thu nhp ca h gia nh, phn ln cc ch h nht l nhng ngi c thu nhp cao thng khng mun ni tht, ni ht mc thu nhp ca
48

mnh. Mt v d khc mt ngi ph n i no thai trong trng hp giu gia nh h s khng mun khai v khng mun cho nhng ngi thn trong gia nh bit n. - V nhn thc ca ngi tr li, nhiu ngi do nhn thc c hn, khng thy r c mc ch, yu cu iu tra, khng hiu c ni dung cu tr li... do vy h khng th tr li hoc tr li khng ng vi yu cu cu hi. Qua y cho thy, gim bt sai s iu tra, iu tra vin phi c cch tip cn hp l vi tng loi i tng iu tra, ngoi kin thc chuyn mn cn phi hiu bit v x hi, gii thch cho ngi c phng vn v mc ch, ngha, v nguyn tc cung cp v bo mt thng tin ring, v trch nhim v quyn hn ca ngi cung cp thng tin, gii thch cho h hiu ni dung cu hi mt cch thun tin nht, gi cho h nhng cch tr li i n c c s liu tht. d. Sai s iu tra lin quan n cc phng tin cn, ong, o lng Tt c cc khu khc chun b tt, nhng nu cc loi phng tin nh cn, thc o, dng c o huyt p... dng cho cc ch tiu phi thc hin kim tra, o, m trc tip m khng c chun b tt th cng s sai st dn n sai s trong iu tra. V d, iu tra xc nh mc suy dinh dng ca tr em. Nu ta dng loi cn khng chun th s cn khng chnh xc, dn n s liu tng hp v t l tr em suy dinh dng s khng ng, hoc l cao hn, hoc l thp hn thc t. Nh vy, vic chun b tt cc phng tin o lng khi iu tra cng l bin php cn thit gim sai s iu tra. 1.2.3. Sai s lin quan n qu trnh x l thng tin Sai s iu tra cn c th xy ra v sai st trong khu nh m, nhp tin trong qu trnh tng hp, x l s liu. S liu thu v phi c kim tra s b trc khi nh m, nhp
49

tin. Vic kim tra ny c th pht hin ra nhng trng hp hiu ng nhng ghi chp sai nh nhm n v tnh: Ci ghi sai thnh 1000 ci, 1 ng thnh 1000 ng; in sai v tr ca thng tin.... Bng kinh nghim ngh nghip cng nh quan h logic tnh ton gia cc cu hi, ngi kim tra c th pht hin c nhng loi sai st kiu ny. Kim tra s b cn c th pht hin nhng trng hp c "s liu l" (qu cao hoc qu thp so vi mc bnh qun chung). Nhng loi sai st trn y nhn vin kinh t c th t sa hoc nu trong nhng trng hp cn thit phi kim tra xc minh li. Lm tt khu kim tra s b cng l cng vic gp phn quan trng gim sai s iu tra. Sau kim tra s b l cng on nh m v nhp tin. S liu ghi ng, ghi y c kim tra k lng, nhng nu nh m sai, hoc nhp tin sai th cng dn n kt qu tng hp sai. Sai st trong nh m c th l la chn m khng ph hp vi ni dung ca thng tin (hoc l do bng m khng c th, kh xc nh, hoc l kh nng lin h vn dng m ca ngi nh m khng tt), nh m sai (m ny ln vi m kia) hoc c m ng nhng ln s (v d 51 thnh 15), v.v... khc phc sai st trong khu nh m, trc ht phi c bng m tt, c th, ph hp vi ni dung thng tin cn thu thp. Bn cnh nhng m c th cn c nhng m chung cho ngi nh m c c s vn dng cho nhng trng hp thc t xy ra nhng cha c m trong danh mc m c th (gi l cc trng hp khc). Mt khc, ngi nh m phi c hng dn y v yu cu, nguyn tc v k thut nh m, khi thc hin phi bit vn dng v x l linh hot nhng tuyt i khng c tu tin, ngi nh m cn kt hp cht ch vi cc b phn khc trong cng khu tng hp, x l s liu. Sau nh m l khu nhp tin v khu ny cng thng xuyn xy ra sai s. Loi sai st ny thng xy ra trong cc trng hp sau: Nhp tin p hoc b qua khng nhp tin, nhp m sai, n ln s, v.v...

50

 khc phc nhng sai st khi nhp tin, trc ht phi la chn nhng nhn vin nhp tin c kh nng nhp tt, t nhm ln, c tinh thn trch nhim cao, tun th nghim tc nhng quy trnh v nguyn tc nhp tin c hng dn thng nht. Trn gc cng ngh thng tin, phi c chng trnh nhp hp l, khoa hc, c c nhng lnh cho php t kim tra pht hin nhng li nhp tin. Trong nhiu trng hp phi phn cng cho nhp tin hai ln ri so snh i chiu s liu nhp tm ra nhng trng hp khng thng nht thuc v li nhp tin. i vi cc cuc iu tra thng k thc t hin nay, nhng li nhp tin nh hng n sai s iu tra khng phi l nh. Tuy nhin, sai s do li nhp tin hon ton c iu kin khc phc tt.

PHN HAI

BIU HIN CC MC CA HIN TNG KINH T - X HI

Nghin cu cc mc ca hin tng kinh t - x hi l yu cu quan trng ca vic tng hp, tnh ton v phn tch thng k nhm biu hin mt lng trong quan h mt thit vi mt cht ca hin tng nghin cu trong iu kin thi gian v khng gian c th nh vo s tr gip ca cc phng php thng k. biu hin cc mc ca hin tng trong thng k dng cc s tuyt i (phn nh quy m), cc s tng i (phn nh tc , quan h t l, c cu, trnh ph bin), cc s bnh qun (phn nh mc in hnh); ton c, phng sai, lch chun, h s bin thin (phn nh bin ng ca tiu thc); ng cong Lorenz, h s GINI (phn nh mc tp trung hay phn tn ca phn phi),... Di y l ni dung, phng php tnh v iu kin vn dng ca cc i lng . 2.1. S TUYT I (TRONG THNG K) S tuyt i l ch tiu biu hin quy m, khi lng ca hin tng hoc qu trnh kinh t - x hi trong iu kin thi gian v khng gian c th. S tuyt i trong thng k bao gm cc con s phn nh quy m ca tng th hay ca tng b phn trong tng th (s doanh nghip, s nhn khu, s hc sinh i hc, s lng cn b khoa hc,...) hoc tng cc tr s theo mt tiu thc no (tin lng ca cng nhn, gi tr sn xut cng nghip, tng sn phm trong nc (GDP), v.v...). S tuyt i trong thng k bao gi cng c n v tnh c th. n v tnh s tuyt i c th l n v hin vt t nhin (ci, con,

51

52

chic, kg, mt, v.v...), n v hin vt quy c tc l n v quy i theo mt tiu chun no (nc mm quy theo m; than quy theo hm lng calo; x phng quy theo t l cht bo; vi quy theo mt di tiu chun,...), n v tin t (ng, nhn dn t, la v.v...),... n v thi gian (gi, ngy, thng, nm) v n v kp (tnkm, ngy -ngi,...). S tuyt i dng nh gi v phn tch thng k, l cn c khng th thiu c trong vic xy dng chin lc pht trin kinh t, tnh ton cc mt cn i, nghin cu cc mi quan h kinh t - x hi, l c s tnh ton cc ch tiu tng i v bnh qun. C hai loi s tuyt i: S tuyt i thi k v s tuyt i thi im. S tuyt i thi k: Phn nh quy m, khi lng ca hin tng trong mt thi k nht nh. V d: Gi tr sn xut cng nghip trong 1 thng, qu hoc nm. Sn lng lng thc nm 2002, nm 2003, nm 2004,... S tuyt i thi im: Phn nh quy m, khi lng ca hin tng mt thi im nht nh nh: dn s ca mt a phng no c n 0 gi ngy 01/04/1999; gi tr ti sn c nh c n 31/12/2003; lao ng lm vic ca doanh nghip vo thi im 1/7/2004,... 2.2. S TNG I (TRONG THNG K) S tng i l ch tiu biu hin quan h so snh gia hai ch tiu thng k cng loi nhng khc nhau v thi gian hoc khng gian, hoc gia hai ch tiu khc loi nhng c quan h vi nhau. Trong hai ch tiu so snh ca s tng i, s c mt s c chn lm gc (chun) so snh. S tng i c th c biu hin bng s ln, s phn trm (%)hoc phn nghn h (),hay bng cc n v kp h (ngi /km2, ngi /1000 ngi; ng /1000ng,...).
53

V d: So vi nm 2001, GDP nm 2002 ca Vit Nam bng 1, 07 ln hoc 107,0%; t l dn s thnh th ca c nc nm 2002 l 25,1%, mt dn s ca Vit Nam nm 2002 l 239 ngi /km2, Trong cng tc thng k, s tng i c s dng rng ri phn nh nhng c im v kt cu, quan h t l, trnh pht trin, trnh hon thnh k hoch, trnh ph bin ca hin tng kinh t - x hi c nghin cu trong iu kin thi gian v khng gian nht nh. S tng i phi c vn dng kt hp vi s tuyt i. S tng i thng l kt qu ca vic so snh gia hai s tuyt i. S tng i tnh ra c th rt khc nhau, tu thuc vo vic la chn gc so snh. C khi s tng i c gi tr rt ln nhng ngha ca n khng ng k v tr s tuyt i tng ng ca n li rt nh. Ngc li, c s tng i tnh ra kh nh nhng li mang ngha quan trng v tr s tuyt i tng ng ca n c quy m ng k. V d: 1% dn s Vit Nam tng ln trong nhng nm 1960 ng ngha vi dn s tng thm 300 nghn ngi, nhng 1% dn s tng ln trong nhng nm 2000 li ng ngha vi dn s tng thm 800 nghn ngi. Cn c vo ni dung m s tng i phn nh, c th phn bit: s tng i ng thi, s tng i k hoch, s tng i kt cu, s tng i cng , v s tng i khng gian. 2.2.1. S tng i ng thi S tng i ng thi l ch tiu phn nh bin ng theo thi gian v mc ca ch tiu kinh t - x hi. S tng i ny tnh c bng cch so snh hai mc ca ch tiu c nghin cu hai thi gian khc nhau. Mc ca thi k c tin hnh nghin cu thng gi l mc ca k bo co, cn mc ca mt thi k no c dng lm c s so snh thng gi l mc k gc. V d: So vi nm 2001, GDP nm 2002 ca Vit Nam bng 1, 07 ln hoc 107,0%.

54

2.2.2. S tng i so snh S tng i so snh l ch tiu phn nh quan h so snh gia hai b phn trong mt tng th, hoc gia hai hin tng cng loi nhng khc nhau v iu kin khng gian. V d: Dn s thnh th so vi dn s nng thn, dn s l nam so vi dn s l n; gi tr tng thm ca doanh nghip ngoi quc doanh so vi gi tr tng thm ca doanh nghip quc doanh; nng sut la ca tnh X so vi nng sut la ca tnh Y; s hc sinh t kt qu hc tp kh gii so vi s hc sinh t kt qu trung bnh,... 2.2.3. S tng i k hoch S tng i k hoch l ch tiu phn nh mc cn t ti trong k k hoch, hoc mc t c so vi k hoch c giao v mt ch tiu kinh t - x hi no . S tng i k hoch c chia thnh hai loi: + S tng i nhim v k hoch: Phn nh quan h so snh gia mc ra trong k k hoch vi mc thc t k gc ca mt ch tiu kinh t - x hi. + S tng i hon thnh k hoch: Phn nh quan h so snh gia mc thc t t c vi mc k hoch trong k v mt ch tiu kinh t - x hi. 2.2.4. S tng i kt cu S tng i kt cu l ch tiu phn nh t trng ca mi b phn chim trong tng th, tnh c bng cch em so snh mc tuyt i ca tng b phn vi mc tuyt i ca ton b tng th. S tng i kt cu thng c biu hin bng s phn trm. V d: T trng ca GDP theo tng ngnh trong tng GDP ca nn kinh t quc dn; t trng dn s ca tng gii nam hoc n trong tng s dn,... 2.2.5. S tng i cng
55

S tng i cng l ch tiu biu hin trnh ph bin ca mt hin tng trong cc iu kin thi gian v khng gian c th. S tng i cng tnh c bng cch so snh mc ca hai ch tiu khc nhau nhng c quan h vi nhau. S tng i cng biu hin bng n v kp, do n v tnh t s v mu s hp thnh. S tng i cng c tnh ton v s dng rt ph bin trong cng tc thng k. Cc s tng i trong s liu thng k thng gp nh mt dn s bng tng s dn (ngi) chia cho din tch t nhin (km2) vi n v tnh l ngi /km2; GDP bnh qun u ngi bng tng GDP (nghn ng) chia cho dn s trung bnh (ngi) vi n v tnh l 1000/ngi; s bc s tnh bnh qun cho mt vn dn bng tng s bc s chia cho tng s dn tnh bng vn ngi vi n v tnh l ngi /10000 ngi,... 2.3. S BNH QUN (TRONG THNG K) S bnh qun l ch tiu biu hin mc in hnh ca mt tng th gm nhiu n v cng loi c xc nh theo mt tiu thc no . S bnh qun c s dng ph bin trong thng k nu ln c im chung nht, ph bin nht ca hin tng kinh t - x hi trong cc iu kin thi gian v khng gian c th. V d: Tin lng bnh qun mt cng nhn trong doanh nghip l mc lng ph bin nht, i din cho cc mc lng khc nhau ca cng nhn trong doanh nghip; thu nhp bnh qun u ngi ca mt a bn l mc thu nhp ph bin nht, i din cho cc mc thu nhp khc nhau ca mi ngi trong a bn . S bnh qun cn dng so snh c im ca nhng hin tng khng c cng mt quy m hay lm cn c nh gi trnh ng u ca cc n v tng th. Xt theo vai tr ng gp khc nhau ca cc thnh phn tham gia bnh qun ho, s bnh qun chung c chia thnh s bnh qun gin n v s bnh qun gia quyn.

56

+ S bnh qun gin n: c tnh trn c s cc thnh phn tham gia bnh qun ho c vai tr v qui m (tn s) ng gp nh nhau. + S bnh qun gia quyn: c tnh trn c s cc thnh phn tham gia bnh qun ho c vai tr v qui m (tn s) ng gp khc nhau. tnh c s bnh qun chnh xc v c ngha, iu kin ch yu l n phi c tnh cho nhng n v cng chung mt tnh cht (thng gi l tng th ng cht). Mun vy, phi da trn c s phn t thng k mt cch khoa hc v chnh xc. ng thi phi vn dng kt hp gia s bnh qun t vi s bnh qun chung. C nhiu loi s bnh qun khc nhau. Trong thng k kinh t x hi thng dng cc loi sau: S bnh qun s hc, s bnh qun iu ho, s bnh qun hnh hc (s bnh qun nhn), mt v trung v. Di y l tng loi s bnh qun nu trn. 2.3.1. S bnh qun s hc S bnh qun s hc c tnh bng cch chia tng cc lng bin (theo mt tiu thc no ) cho s n v tng th. Cng thc: a. S bnh qun s hc gin n

2500 nghn ng, 3000 nghn ng, 3000 nghn ng v 3500 nghn ng. Nng sut bnh qun ca 5 cng nhn l:
xs = 2000 + 2500 + 3000 + 3000 + 3500 = 2800 (nghn ng) 5

b. S bnh qun s hc gia quyn

xs =

i =1 k

x i fi
; (2.3.1b)
i =1

fi

Trong : fi- Quyn s ca lng bin xi (s n v tng th c lng bin xi) ( f i = n ).

i =1 k

V d: Mt t hc sinh c 10 hc sinh, vi kt qu hc mn ton ca cc em nh sau: im 7 c 3 em; im 8 c 5 em v im 9 c 2 em. Vy im mn ton bnh qun ca 10 em hc sinh nh sau:
xs = (7 3) + (8 5) + (9 2) = 7,9 (im) 10

xs =

i =1

xi
n

2.3.2. S bnh qun iu ho ; (2.3.1a) S bnh qun tnh c t nghch o ca cc lng bin ( Cng thc: a. S bnh qun iu ho gin n
xh = n 1 x i =1 i
n

1 ). xi

Trong :

xs

- S bnh qun s hc;

xi (i = 1, 2,..., n) - Cc tr s ca lng bin; n - S n v tng th. V d: Mt t c 5 cng nhn, nng sut lao ng ca tng cng nhn t 1 n 5 nh sau: 2000 nghn ng,
57 58

(2.3.2a)

Trong :

xng l:
xh = 220 + 264 + 312 796 = = 12,06 (sn phm) 220 264 312 66 + + 11 12 13

x h - S bnh qun iu ho;

xi (i =1,2,3,...,n) - Cc lng bin; n - S n v tng th (s lng bin). V d: Mt t sn xut c 5 cng nhn (n = 5) cng sn xut mt loi sn phm v cng lm vic trong mt thi gian nh nhau. Ngi cng nhn th nht sn xut mt sn phm ht 2 pht, ngi th hai sn xut mt sn phm ht 3 pht, ngi th ba sn xut mt sn phm ht 4 pht, ngi th t sn xut 1 sn phm ht 5 pht v ngi th nm sn xut mt sn phm ht 6 pht. Thi gian hao ph bnh qun ( x h ) sn xut mt sn phm ca 5 cng nhn bng:
n 5 xh = n = 3,45 (pht/sn phm) = 1 1 1 1 1 1 + + + + 2 3 4 5 6 i =1 x i

2.3.3. S bnh qun nhn S bnh qun nhn tnh c bng cch khai cn bc n ca tch n lng bin. Cng thc: a. S bnh qun nhn gin n
x = n xi
i =1 n

(2.3.3a)

Trong :

x - S bnh qun nhn;

xi ( i = 1,2,..., n) - Cc lng bin; n - S lng bin;
- K hiu ca tch.

b. S bnh qun iu ho gia quyn

xh =

1 M i =1 i

i =1 k

Mi

i =1

i =1 k M

Mi
;
i

(2.3.2b)

xi

V d: Tc pht trin sn xut ca tnh "X" t nm 1998 n nm 2002 nh sau: 1,775; 1,289; 1,322; 1,307; 1,222. Tc pht trin bnh qun nm ( x ) ca tnh "X" t nm 1998 n 2002 l:

Trong : Mi - Quyn s (Mi = xifi vi i = 1, 2,...,k). V d: Mt phn xng sn xut c 3 t cng nhn. T 1 sn xut c 220 sn phm (M1) v nng sut lao ng mi cng nhn l 11 sn phm (x1); t 2 sn xut c 264 sn phm (M2) vi nng sut lao ng mi cng nhn l 12 sn phm (x2) v t 3 sn xut c 312 sn phm (M3) vi nng sut lao ng mi cng nhn 13 sn phm (x3). Vy nng sut lao ng bnh qun mi cng nhn trong phn
59

x = 5 1,775.1,289.1,322.1,307.1,222 = 1, 367 hoc 136,7%

b. S bnh qun nhn gia quyn
x = i=1 fi
k

x fi
i =1

(2.3.3b)

60

Trong : fi - Quyn s vi

i =1

fi = n.
k i =1

M 0 = x M0(min) + i M0

f M0 f M0 1 ( f M0 f M0 1 ) + ( f M0 f M0 + 1 )

; (2.3.4a)

V d: Trong thi gian 10 nm ( f i = 10) tc pht trin sn xut ca mt tnh "X" nh sau: 5 nm u, mi nm c tc pht trin l 1,1; trong 3 nm tip theo, mi nm c tc pht trin l 1,15; 2 nm cui cng, mi nm c tc pht trin l 1, 25. Vy tc pht trin bnh qun ( x ) ca tnh "X" mi nm thi k 10 nm chnh l s bnh qun nhn gia quyn c tnh nh sau:

Trong : M0 - Mt;
x M0(min) - Gii hn di ca t c mt;

i M 0 - Tr s khong cch t c mt; f M0 1 - Tn s ca t ng trc t c mt; f M0 - Tn s t c mt; f M0 +1 - Tn s ca t ng sau t c mt.

V d: C tnh hnh v tin lng bnh qun mt thng ca cng nhn trong mt doanh nghip nh bng 2.3.1:
Bng 2.3.1: Lng ca cng nhn trong doanh nghip
Th t t A 1 2 3 Mc lng (1000 ) 1 400 - 500 500 - 600 600 - 700 S cng nhn Th t (Ngi) t 2 20 60 90 A 4 5 6 Mc lng (1000 ) 1 700 - 800 800 - 900 900 - 1000 S cng nhn (Ngi) 2 160 60 10

x = 10 (1,1)5 .(1,15 )3 .(1,25 ) 2 = 1, 144 hoc 114,4%

S bnh qun nhn c p dng trong trng hp cc lng bin c quan h tch s vi nhau v thng c dng tnh tc pht trin bnh qun trong thc t cng tc thng k. 2.3.4. Mt Mt l biu hin ca mt tiu thc s lng c gp nhiu nht trong mt tng th hay trong mt dy s phn phi. Trong dy s lng bin xc nh, mt l lng bin c tn s ln nht. Mt dng biu hin mc ph bin ca hin tng. V d: Trong s lng o s mi cc c bn ra ca mt ca hng, s lng o c 40 bn c nhiu nht th mt chnh l loi o s mi c 40. Mt s v d khc trong a bn iu tra v thu nhp ca cc h gia nh, s h c mc thu nhp 3 triu ng mt thng l nhiu nht, th mc thu nhp 3 triu ng chnh l mt; trong mt doanh nghip s cng nhn c mc nng sut lao ng 5 triu ng mt thng l nhiu nht, th mc nng sut lao ng 5 triu ng chnh l mt,... Trong mt dy s lng bin c khong cch t mun tm mt, trc ht cn xc nh t c mt, tc l t c tn s ln nht, sau tnh tr s gn ng ca mt theo cng thc sau:

T s liu bng 2.3.1, ta thy t th t (i = 4) l t c mt (f4 = 160) v khi gii hn di x M0(min) = 700, khong cch ca t c mt: i M0 = 800 700 = 100, tn s ca t ng trc t c mt

f M0 1 = 90 v tn s ca t ng sau t c mt f M0 +1 = 60. p dng

cng thc 2.3.4a tnh c mt, hay mc lng ph bin nht ca doanh nghip nh sau:

61

62

M 0 = 700 + 100 .

160 90 = 741,2 (nghn ng) (160 90) + (160 60)

Ghi ch: Trng hp khong cch t khng bng nhau vic xc nh mt phi cn c vo mt phn phi. Trong mt dy s lng bin khng c khong cch t th mt (M0 ) l lng bin c tn s ln nht. Mt biu hin mc ph bin ca hin tng, ng thi bn thn n khng san bng, b tr chnh lch gia cc lng bin, cho nn c th dng thay th s bnh qun trong nhng trng hp cn thit, nht l khi dy s c nhng lng bin qu ln hoc qu nh. Tuy nhin, nh vy mt s c nhc im l km nhy bn i vi s bin thin ca mi tiu thc. Mt ch vn dng i vi tng th tng i nhiu n v, khng nn vn dng trong trng hp phn phi c qu nhiu im tp trung hoc khng c im chnh tp trung cc n v. Mt cn c dng kho st tnh cht u n ca dy s phn phi v ch tiu nh gi tnh cht u n ca dy s phn phi gi l h s i ng (KA), tnh theo cng thc:
KA = x M0 ;

ca s quan st v tr chnh gia. Khi dy s lng bin c chia thnh hai phn (phn trn v phn di s trung v) v mi phn c s n v tng th bng nhau. V d: Tin lng ca 9 cng nhn c sp xp theo th t mc lng tng dn: 500, 520, 550, 570, 580, 600, 630, 640, 650 (nghn ng) th s trung v chnh l tin lng ca cng nhn ng v tr th 5 (gia ca 9 ngi), tc l c mc lng 580 nghn ng. + Nu tng th c s quan st l chn th trung v s l s bnh qun gin n ca 2 quan st v tr gia. V d tin lng ca 12 cng nhn c sp xp theo th t mc lng tng dn: 600, 610, 615, 630, 650, 655, 665, 680, 690, 695, 700, 720 (nghn ng) th s trung v s l s bnh qun gin n ca 2 ngi ng v tr th 6 v th 7, tc l (655+665) : 2 = 660 (nghn ng). Trong mt dy s lng bin c khong cch t, mun tm s trung v trc ht cn xc nh t c s trung v (t c cha n v ng v tr gia). Sau tnh tr s gn ng ca s trung v theo cng thc:

fi
M e = x Me(min) + i Me
Trong : Me - S trung v;

S ( Me 1)

(2.3.4b)

f Me

(2.3.5)

Trong :

x - S bnh qun s hc;

- lch tiu chun (ni dung v cng thc tnh lch tiu chun s c gii thch sau).

x Me(min) - Gii hn di ca t c s trung v;

i Me - Tr s ca khong cch t ca t c s trung v;

2.3.5. S trung v S trung v l lng bin ca mt tiu thc no ng v tr gia trong dy s lng bin. + Nu tng th c s quan st l l th trung v s chnh l tr s

fi - Tng cc tn s (S n v tng th) trong dy s;

S( Me 1) - Tng cc tn s ca cc t ng trc t c s trung v;

fMe - Tn s ca t c s trung v.
Tr li v d trn (xem s liu bng 2.3.1) ta thy t c cha n

63

64

v ng gia l t 4 (i = 4) v khi gii hn di ca t c s trung v: x Me(min) = 700, tr s khong cch t ca t c trung v: i Me = 800 700 = 100, tng cc tn s trong dy s f i = 400, tng cc tn s ca cc t ng trc t c trung v: S( Me 1) = 170, tn s ca t c trung v: fMe = 160. p dng cng thc 2.3.5 ta tnh c s trung v:
400 170 = 718,8 (nghn ng) M e = 700 + 100 2 160

Khong bin thin (cn gi l ton c) l ch tiu c tnh bng hiu s gia lng bin ln nht v lng bin nh nht ca mt dy s lng bin. Khong bin thin cng ln, mc bin ng ca ch tiu cng ln. Ngc li, khong bin thin nh, mc bin ng ca ch tiu thp, tc l mc ng u ca ch tiu cao. Cng thc: R = Xmax Xmin Trong : R - Ton c; Xmax - Lng bin c tr s ln nht; Xmin - Lng bin c tr s nh nht. V d: Thu nhp ca h gia nh nh bng 2.4.1:
Bng 2.4.1: Thu nhp ca h gia nh
H Thu nhp (1000 ng) 1 2 3 4 5 6 7 8

(2.4.1)

S trung v c th dng b sung hoc thay th cho s bnh qun s hc khi khng bit chnh xc ton b cc lng bin; ch cn m bo c s phn phi ca cc n v theo th t tng dn ca lng bin l c th tnh c s trung v. 2.4. BIN THIN CA TIU THC bin thin ca tiu thc dng nh gi mc i din ca s bnh qun i vi tng th c nghin cu. Tr s ny tnh ra cng ln, bin thin ca tiu thc cng ln do mc i din ca s bnh qun i vi tng th cng thp v ngc li. Quan st bin thin tiu thc trong dy s lng bin s thy nhiu c trng v phn phi, kt cu, tnh ng u ca tng th. bin thin ca tiu thc c s dng nhiu trong nghin cu thng k nh phn tch bin thin cng nh mi lin h ca hin tng, d on thng k, iu tra chn mu,... Khi nghin cu bin thin ca tiu thc, thng k thng dng cc ch tiu nh khong bin thin, lch tuyt i bnh qun, phng sai, lch tiu chun v h s bin thin. Di y l ni dung v phng php tnh ca cc ch tiu . 2.4.1. Khong bin thin

6000

7000 85000 86000 9000

9100

9500 10000

T s liu bng 2.4.1 s dng cng thc 2.4.1 ta tnh c khong bin thin: R = 10000 6000 = 4000 (nghn ng) Khong bin thin phn nh khong cch bin ng ca tiu thc tuy tnh ton n gin song ph thuc vo lng bin ln nht v nh nht ca tiu thc, tc l khng tnh g n mc khc nhau ca cc lng bin cn li trong dy s. 2.4.2. lch tuyt i bnh qun lch tuyt i bnh qun l s bnh qun s hc ca cc

65

66

lch tuyt i gia cc lng bin vi s bnh qun s hc ca cc lng bin . Cng thc: Trng hp tnh gin n Trng hp c quyn s Trong :
d - lch tuyt i bnh qun;
d=

/ngi) A 1 1 10 15 20 2 10 20 50 A 4 5

/ngi) 1 25 35

ngi) 2 10 10

xi x
n

; ;

(2.4.2a) (2.4.2b)

2 3

x i x fi d= fi

T s liu bng 2.4.2 s dng cng thc 2.3.1b v 2.4.2b ta tnh c: a. S bnh qun
x= (10.10) + (15.20) + (20.50) + (25.10) + (35.10) = 20 10 + 20 + 50 + 10 + 10

x i (i = 1,2,3,..., n nu tnh gin n; i = 1,2..., k nu tnh gia quyn) - Cc tr s ca lng bin;

x - S bnh qun s hc;

b. lch tuyt i bnh qun

k

fi - Quyn s ca tng lng bin xi; n - Tng s lng bin (n = f i ).

i =1

d=

10 20 10 + 15 20 20 + 20 20 50 + 25 20 10 + 35 20 10 10 + 20 + 50 + 10 + 10

Ch tiu ny biu hin bin thin ca tiu thc nghin cu mt cch y hn khong bin thin. Qua phn nh r nt hn tnh cht ng u ca tng th: v n tnh n lch ca tt c cc lng bin. V cch tnh cng tng i n gin, nhng c c im l phi ly gi tr tuyt i (gi tr dng) ca chnh lch. V d: C s liu v nng sut lao ng nm ca cng nhn trong mt doanh nghip nh bng 2.4.2:
Bng 2.4.2: Nng sut lao ng ca cng nhn trong doanh nghip
Nng sut STT lao ng nm (Triu ng S cng nhn (Nghn ngi) STT Nng sut lao ng nm (Triu ng S cng nhn (Nghn

400 =4 100

2.4.3. Phng sai Phng sai l s bnh qun s hc ca bnh phng cc lch gia cc lng bin vi s bnh qun s hc ca cc lng bin . Cng thc: Trng hp tnh gin n Trng hp c quyn s Trong :
2 - Phng sai;

2 = 2 =

( x i x )2
n

; ;

(2.4.3a) (2.4.3b)

( x i x )2 f i fi

67

68

xi - (i=1,2,..., n trng hp gin n v i = 1,2,..., k trng hp c quyn s) - Cc tr s ca lng bin;

x - S bnh qun s hc;

trong mi quan h vi s trung bnh. Theo nh l ca Chebyshev: - Bt k s sp xp no cng c t nht 75% gi tr s ri vo trong khong cng tr hai ln lch chun (2) t s trung bnh v c t nht 89% gi tr s nm trong khong cng tr 3 ln lch chun (3) t s trung bnh. - i vi phn b chun s c khong 68% gi tr ca tng th chung ri vo trong khong tin cy lch chun ()t s trung bnht, 95% gi tr s ri vo trong khong tin cy hai ln lch chun (2) t s trung bnh v 99% gi tr nm trong khong tin cy ba ln lch chun (3) t s trung bnh (xem hnh v 2.4.1).
Hnh 2.4.1: ng biu din phn phi chun

fi - Quyn s ca tng lng bin xi; n - Tng s lng bin (n = fi) Cng t s liu v nng sut lao ng ca cng nhn mt doanh nghip trong bng 2.4.2 trn p dng cng thc 2.4.3b ta tnh c phng sai (trng hp c quyn s):
2 = (1020)2.10+(1520)2.20+(2020)2.50+(2520)2.10+(3520)2.10 10 + 20 + 50 + 10 + 10

1000 + 500 + 250 + 2250 4000 = = 40 100 100

2.4.4. lch chun lch chun l cn bc 2 ca phng sai cho bit bnh qun gi tr ca cc lng bin cch gi tr trung bnh chung l bao nhiu n v. Cng thc tnh: Trng hp gin n = 2 = Trng hp c quyn s

( x i x )2
n

x - 3

x - 2

x-

x+

x + 2

x + 3

(2.4.4a)

68% 95% lch chun l mt trong nhng ch tiu thng dng nht biu hin bin thin ca tiu thc c nghin cu v nh gi 99% trnh ng u ca tng th c nghin cu.

= 2 =

( x i x )2 f i fi

; (2.4.4b)

Theo v d v phng sai tnh c trn: ( 2 = 40 ) th lch chun = 40 = 6,32 (triu ng). lch chun cho php ta xc nh v tr phn b ca dy s

lch chun c nhiu ng dng quan trng trong cc qu trnh tnh ton v phn tch thng k nh: Xc nh s mu cn chn trong iu tra chn mu, tnh h s tng quan hoc t s tng quan, tnh h s bin thin, v.v... V lch chun l cn bc 2 ca phng sai, nn khi ni n vai
70

69

tr ca lch chun th cng chnh l ni n vai tr ca phng sai. Hay ni cch khc mun c lch chun nht thit phi c phng sai. 2.4.5. H s bin thin H s bin thin l ch tiu tng i phn nh mi quan h so snh gia lch chun vi s bnh qun s hc. Cng thc:
V= x

nhng h s bin thin tnh theo lch chun thng c s dng rng ri hn, tuy phn tnh ton c phc tp hn phi s dng MTT. H s bin thin tnh theo lch tuyt i bnh qun c cng thc tnh:
V= d x

(2.4.5b)

Trong : d - lch tuyt i bnh qun. ; (2.4.5a) 2.5. MC NG U CA PHN PHI xc nh mc bin thin ng u hoc bt bnh ng ca phn phi c th dng nhiu phng php, nhng trong thng k thng s dng ng cong Lorenz v h s GINI. 2.5.1. ng cong Lorenz l mt loi th dng biu din mc thiu ng u hoc bt bnh ng ca phn phi. V d, nghin cu phn phi thu nhp ca dn c, ng cong Lorenz biu th quan h gia t l phn trm s dn c v t l phn trm thu nhp ca cc nhm dn c . Nghin cu phn b v dn s, ng cong Lorenz biu th quan h gia phn trm din tch t nhin ca tng a phng vi phn trm ca dn s ca cc a phng . Khi nghin cu phn phi thu nhp ca dn c, trn th, trc honh biu th t l phn trm cng dn ca s dn c t 0% n 100% c sp xp theo th t nhm dn c c thu nhp tng dn v trc tung biu th t l phn trm cng dn thu nhp ca cc nhm dn c t 0% n 100%. V cc nhm dn c c sp xp theo th t t nhm c thu nhp thp nht n nhm c thu nhp cao nht nn t l phn trm cng dn s dn ca cc nhm dn c lun lun ln hn phn trm cng dn thu nhp tng ng ca nhm, do vy ng cong Lorenz
72

Trong : V - H s bin thin;

- lch chun; x - S bnh qun s hc.

V d: Khi lch chun = 6,32; s bnh qun s hc x = 20 th 6,32 = 0,316 hoc 31,6%. s c h s bin thin l: V = 20 H s bin thin cng dng nh gi bin thin ca tiu thc v tnh cht ng u ca tng th. H s ny biu hin bng s tng i nn cn c th c dng so snh c nhng ch tiu cng loi nhng cc quy m khc nhau nh so snh ng u v thu nhp bnh qun ca h gia nh mt tnh min ni (c thu nhp thp v s h t hn) vi thu nhp bnh qun ca h gia nh th H Ni (c mc thu nhp cao hn v s h nhiu hn), c bit so snh c nhng ch tiu ca cc hin tng khc nhau v c n v o lng khc nhau nh so snh h s bin thin v bc th vi h s bin thin v tin lng bnh qun, h s bin thin v nng sut lao ng bnh qun, so snh h s bin thin v ch tiu thu nhp ca h gia nh vi h s bin thin v chi tiu ca h gia nh,... H s bin thin cn c th tnh theo lch tuyt i bnh qun,

71

lun nm di ng nghing 450 v c mt lm hng ln trn (xem hnh v theo v d). ng cong Lorenz cng lm (din tch hnh A cng ln) th s bt bnh ng cng cao v ngc li. Nu tt c cc nhm dn c c mc thu nhp ging nhau, khi ng cong Lorenz s trng vi ng nghing 450 v c gi l ng bnh ng tuyt i. V d: C s liu v thu nhp ca cc tng ln dn c ca 2 vng nc ta trong cng mt thi k nh bng 2.5.1:
Bng 2.5.1: Thu nhp ca dn c trong 2 vng

100 ng cong Lorenz vng 1 80 N ng cong Lorenz vng 2

60

40

5 g4 in gh gn A n

20
Phn trm dn s theo mc giu, ngho 20% ngho nht 20% bnh 20% trung bnh 20% kh 20% giu 18 25 38 17 26 41 60 80 100 37 62 100 33 59 100 di trung Vng 1 7 12 Vng 2 6 10 Phn trm thu nhp Phn trm cng dn ca dn s 20 40 Phn trm cng dn ca thu nhp Vng 1 7 19 Vng 2 6 16

0 0 20 40 60 80

M 100

Hai ng cong trn cho ta mt nhn bit v s bt bnh ng theo thu nhp ca dn c: Vng 1 c mc chnh lch nh hn vng 2 v khong cch t ng nghing 45o ti ng cong Lorenz 1 gn hn khong cch ti ng cong Lorenz 2. ng cong Lorenz khng ch gip ta so snh s bin ng gia cc vng m cn gip ta so snh s bin ng theo thi gian. Mun vy, ngi ta v cc ng cong Lorenz ca cc nm khc nhau trong cng mt vng trn cng mt h trc to . 2.5.2. H s GINI H s GINI l s o v s bt bnh ng ca phn phi (thng l phn phi thu nhp ca dn c), c biu hin bng t l so snh gia phn din tch gii hn bi ng nghing 45o v ng cong Lorenz vi ton b din tch tam gic OMN. Nu gi A l phn din tch gii hn bi ng nghing 45o (ON) vi ng cong Lorenz v

Biu din mc chnh lch v thu nhp ca 2 vng trn cng mt h to nh s 2.5.1:
S 2.5.1: ng cong Lorenz ca hai vng

73

74

B l din tch cn li ca tam gic OMN th ta c h s GINI (G): G=

A A+B

(2.5.1a)

Nu ng cong Lorenz trng vi ng thng 45o (ng bnh ng tuyt i) th h s GINI bng 0 (v A = 0), x hi c s phn phi bnh ng tuyt i. Nu ng cong Lorenz trng vi trc honh, h s GINI bng 1 (v B = 0), x hi c s phn phi bt bnh ng tuyt i. Nh vy 0 G 1. Khi nghin cu v s bt bnh ng v thu nhp ca dn c, khi c s liu v thu nhp v s ngi tng ng chia theo cc nhm dn c c mc thu nhp khc nhau, cng thc tnh h s GINI nh sau:

G =1

i =1

Pi (Q + Q1 )
100 000

(2.5.1b)

Trong : Pi - T l s ngi ca nhm dn th i Q v QQ -1 - T l cng dn thu nhp n nhm dn c th i v i 1 Gi s c s liu v thu nhp ca cc nhm dn c mt vng trong nm nh bng 2.5.2.

75

76

Bng 2.5.2: Bng tnh h s GINI

Th TNBQ T l s t 1 ngi ngi ca nhm (1000 tng nhm (i) ) (Pi - %) A 1 2 3 4 5 6 1 550 650 750 850 950 1050 2 20 18 20 16 15 11 100 T l cng dn T l thu (%) nhp ca Q+Q-1 Pi(Q+Q-1) tng nhm Dn s Thu nhp (Qi - %) (P) (Q) 3 11,46 13,54 15,63 17,71 19,79 21,88 100 4 5 6 11,46 36,46 65,63 98,96 136,46 178,13 x 7=2.6 229 656 1.313 1.583 2.047 1.959 7.788

PHN BA

MT S PHNG PHP THNG DNG TRONG PHN TCH THNG K

Phn tch thng k l giai on cui cng ca qu trnh nghin cu thng k, t cc biu hin v lng nhm nu ln mt cch tng hp bn cht v tnh quy lut ca cc hin tng v qu trnh kinh t x hi trong cc iu kin thi gian v khng gian c th. Khi phn tch thng k, ngi ta cn c vo cc ti liu bo co v iu tra c tng hp tnh cc ch tiu cn thit, so snh v biu hin cc ch tiu di dng bng s liu hoc th thng k nh vo s h tr ca cc phng php chuyn mn ca khoa hc thng k, rt ra nhng kt lun p ng mc ch nghin cu v xut cc bin php gii quyt. Trong thng k kinh t - x hi, nhim v ch yu ca phn tch l nh gi tnh hnh thc hin cc mc tiu, ch ra nhng nguyn nhn hon thnh hoc khng hon thnh cc mc tiu, nu r s bin ng v xu hng pht trin ca hin tng nghin cu trong mi quan h vi cc hin tng c lin quan, pht hin ra cc nng lc tim tng c th khai thc trong nn kinh t, ch ra nhng mt cn i ln, nhng mt thun li v kh khn, nhng yu t thc y hoc km hm s pht trin kinh t - x hi,... Trong phn tch thng k, khng c mu bo co phn tch no c th p dng cho mi trng hp; m tu thuc vo mc ch nghin cu, vo iu kin c th v ni dung v c im ca hin tng, v ngun s liu hin c m xy dng nhng m hnh phn tch ph hp trn c s p dng mt cch linh hot cc phng php phn tch thng k. Trong cc phng php thng c s dng l: Phng php phn t, phng php th, phng php dy s bin ng theo thi gian, phng php hi quy tng quan, phng php ch s v
78

20,00 11,46 38,00 25,00 58,00 40,63 74,00 58,33 89,00 78,13 100,0 100,0 0 0 x x

Tng 4800

Thay s liu vo cng thc 2.5.2 ta tnh c: G = 1

7788 = 1 0,7788 = 0,2213 100000

Nu nh ng cong Lorenz gip ta nhn bit bng trc gic v tnh cht v s khc nhau v bt bnh ng trong phn phi, th h s GINI cho php ta xc nh mc bt bnh ng n u, vi con s c th l bao nhiu. H s GINI l mt s khng m (0 G 1); h s ny cng nh th s bnh ng trong phn phi cng ln v ngc li h s ny cng ln th s bnh ng trong phn phi cng nh.

77

phng php cn i. 3.1. PHNG PHP PHN T THNG K 3.1.1. Khi nim phn t thng k v tiu thc phn t Phn t thng k l cn c vo mt (hay mt s) tiu thc no phn chia tng th thng k thnh cc t (tiu t) c tnh cht khc nhau. V d, phn chia nhn khu trong nc thnh cc t nam v n (cn c vo gii tnh), thnh cc t c tui khc nhau (cn c vo tui), v.v... Mt v d khc: Phn chia ch tiu gi tr tng thm ca sn xut cng nghip thnh cc t l kinh t nh nc v kinh t ngoi nh nc (cn c vo hnh thc s hu), thnh cc ngnh cng nghip ring bit (cn c vo hot ng sn xut cng nghip), v.v... Phn t thng k l phng php c bn ca tng hp thng k, l mt trong nhng phng php quan trng ca phn tch thng k, ng thi l c s vn dng cc phng php phn tch thng k khc nh phng php ch s, phng php tng quan, phng php cn i,... Tiu thc thng k (c im ca n v tng th nhn thc hin tng nghin cu) c chn lm cn c phn t thng k gi l tiu thc phn t. Tiu thc phn t thng k c chia thnh 2 loi: Tiu thc s lng v tiu thc thuc tnh. Tiu thc s lng l tiu thc c th biu din c bng con s, v d tui, thu nhp bnh qun ca h gia nh, trnh vn ho, mc nng sut lao ng, tin lng bnh qun,... Tiu thc thuc tnh l tiu thc khng th biu hin c bng con s, v d gii tnh, ngh nghip, dn tc, tn gio,... 3.1.2. Cc loi phn t v cch thc tin hnh phn t Trong thng k, c th phn t theo mt tiu thc (gi l phn t n) hoc phn t theo hai hay nhiu tiu thc (gi l phn t kt

hp). a. Phn t theo mt tiu thc Phn t theo mt tiu thc l cch phn t n gin nht v cng thng c s dng nht. Cch tin hnh phn t, thng theo cc bc sau: + Chn tiu thc phn t: Chn tiu thc phn t l vn mang tnh ct li ca phn t thng k, v phn t theo cc tiu thc khc nhau s p ng nhng mc ch nghin cu khc nhau, biu hin cc kha cnh khc nhau ca tp hp thng tin. Phi cn c vo mc ch nghin cu v bn cht ca hin tng xc nh tiu thc phn t cho ph hp, ng thi cn phi xt n iu kin c th ca hin tng. + Xc nh s t v khong cch t: S lng t ph thuc vo s lng thng tin v phm vi bin ng ca tiu thc nghin cu. Lng thng tin cng nhiu, phm vi bin ng ca tiu thc cng ln th cng phi phn lm nhiu t. - Phn t theo tiu thc thuc tnh. y s khc nhau gia cc t c biu hin bng s khc nhau gia cc loi hnh. Nu cc loi hnh tng i t, ta c th coi mi loi hnh l mt t, tc l c bao nhiu loi hnh s c by nhiu t. Trng hp s loi hnh thc t c nhiu, nu nh coi mi loi hnh l mt t th s t s qu nhiu, khng th khi qut chung c, cng nh khng nu c c im khc nhau gia cc t, cho nn cn phi ghp nhng loi hnh ging nhau hoc gn ging nhau vo cng mt t. - Phn t theo tiu thc s lng. Phn t theo tiu thc s lng l phn cc n v ca tng th c lng bin tng ng vi tr s khc nhau ca tiu thc phn t vo cc t khc nhau.

79

80

Trng hp s bin thin v lng gia cc n v khng chnh lch nhau nhiu v lng bin thin ca tiu thc phn t ch thay i trong phm vi hp v bin ng ri rc nh s lng ngi trong gia nh, s im kt qu hc tp ca hc sinh, s my do cng nhn ph trch, v.v... th c th mi lng bin l c s hnh thnh mt t, hoc ghp mt s lng bin vo mt t ty theo c tnh ca hin tng v mc ch nghin cu. V d: Phn t hc sinh theo im kt qu hc tp, ta c th phn thnh 10 t hoc phn thnh 5 t: Yu, km, trung bnh, kh v gii. Trng hp lng bin ca tiu thc bin thin ln, nu mi lng bin hnh thnh mt t th s t s qu nhiu, ng thi khng ni r s khc nhau v cht gia cc t. Trong trng hp ny cn ch ti mi lin h gia lng v cht trong phn t. Ngha l phi xem s thay i v lng n mc no th bn cht ca hin tng mi thay i v lm ny sinh ra t khc. Nh vy mi t s bao gm mt phm vi lng bin, c hai gii hn: Gii hn di l lng bin nh nht v gii hn trn l lng bin ln nht ca t; nu vt qu gii hn ny th cht lng thay i v chuyn sang t khc. Tr s chnh lch gia gii hn trn v gii hn di ca mi t gi l khong cch t (khong cch t c th bng nhau hoc khng bng nhau). Vic xc nh khong cch t u nhau hay khng u nhau l phi cn c vo c im ca hin tng nghin cu. Phn t phi m bo cc n v phn phi vo mt t u c cng mt tnh cht v s khc nhau v lng gia cc t phi nu r s khc nhau v cht gia cc t. Trong thc t, s thay i v lng ca cc b phn trong hin tng thng khng din ra mt cch u n. Do trong rt nhiu trng hp nghin cu phi phn t theo khong cch t khng u nhau. Ring i vi cc hin tng tng i ng nht v lng bin trn cc n v thay i mt cch u n, th thng phn t vi khong cch t u nhau. Cch phn t ny to iu kin thun li cho vic vn dng cc cng thc ton hc v d dng trnh by s liu trn cc th thng k. Vic phn t vi khong cch t u nhau tng
81

i n gin v tr s khong cch t c xc nh nh sau:

Khong cch t = Lng bin ln nht Lng bin nh nht S t cn thit

+ Phn cc n v vo cc t tng ng: Cn c vo lng bin ca tng n v phn n v vo t c tr s ca tiu thc theo khong cch t ph hp c xc nh trn. + Xc nh tn s phn phi: Trn c s s liu phn t d dng xc nh c s n v (tn s) ca tng t. Hin nay my tnh c th gip ta xc nh cc i lng trong phn t mt cch rt thun tin v nhanh chng. b. Phn t theo nhiu tiu thc Phn t theo nhiu tiu thc (cn gi l phn t kt hp) cng c tin hnh ging nh phn t theo mt tiu thc. Trc tin phi xc nh cn phn t theo nhng tiu thc no. Mun chn tiu thc phn t ph hp phi cn c vo mc ch nghin cu, vo bn cht ca hin tng, vo mi lin h gia cc tiu thc... Sau tip tc xc nh xem tiu thc no phn trc, tiu thc no phn sau v theo mi tiu thc s phn lm bao nhiu t. C th phn t theo 2, 3, 4 tiu thc hoc nhiu hn na. Song khi phn t phi cn c vo mc ch nghin cu v iu kin s liu chn bao nhiu tiu thc phn t cho ph hp v chn nhng tiu thc no cho c ngha nht. Trong thc t cng tc thng k phn t theo hai hoc ba tiu thc l thng gp nht; v d dn s phn theo tui v gii tnh, GDP phn theo khu vc v ngnh kinh t,... (2 tiu thc); cn b khoa hc cng ngh phn theo trnh chuyn
82

mn, gii tnh v lnh vc hot ng khoa hc; khch du lch phn theo quc tch, mc ch du lch v gii tnh,... (theo 3 tiu thc). 3.2. PHNG PHP TH THNG K Phng php th thng k l phng php trnh by v phn tch cc thng tin thng k bng cc biu , th v bn thng k. Phng php th thng k s dng con s kt hp vi cc hnh v, ng nt v mu sc trnh by cc c im s lng ca hin tng. Chnh v vy, ngoi tc dng phn tch gip ta nhn thc c nhng c im c bn ca hin tng bng trc quan mt cch d dng v nhanh chng, th thng k cn l mt phng php trnh by cc thng tin thng k mt cch khi qut v sinh ng, cha ng tnh m thut; thu ht s ch ca ngi c, gip ngi xem d hiu, d nh nn c tc dng tuyn truyn c ng rt tt. th thng k c th biu th: - Kt cu ca hin tng theo tiu thc no v s bin i ca kt cu. - S pht trin ca hin tng theo thi gian. - So snh cc mc ca hin tng. - Mi lin h gia cc hin tng. - Trnh ph bin ca hin tng. - Tnh hnh thc hin k hoch. Trong cng tc thng k thng dng cc loi th: Biu hnh ct, biu tng hnh, biu din tch (hnh vung, hnh trn, hnh ch nht), th ng gp khc v biu hnh mng nhn. 3.2.1. Biu hnh ct Biu hnh ct l loi biu biu hin cc ti liu thng k

bng cc hnh ch nht hay khi ch nht thng ng hoc nm ngang c chiu rng v chiu su bng nhau, cn chiu cao tng ng vi cc i lng cn biu hin. Biu hnh ct c dng biu hin qu trnh pht trin, phn nh c cu v thay i c cu hoc so snh cng nh biu hin mi lin h gia cc hin tng. V d: Biu din s lng cn b khoa hc cng ngh chia theo nam n ca 4 nm: 2000, 2001, 2002 v 2003 qua biu 3.2.1.
Ngi

Biu 3.2.1: Hnh ct phn nh s lng cn b khoa hc cng ngh

Chung Nam N

250 200 150 100 50 0 2000 2001 2002 2003

Nm

th trn va phn nh qu trnh pht trin ca cn b KHCN va so snh cng nh phn nh mi lin h gia cn b l nam v n. 3.2.2. Biu din tch Biu din tch l loi biu , trong cc thng tin thng k c biu hin bng cc loi din tch hnh hc nh hnh vung, hnh ch nht, hnh trn, hnh van,... Biu din tch thng c dng biu hin kt cu v bin
84

83

ng c cu ca hin tng. Tng din tch ca c hnh l 100%, th din tch tng phn tng ng vi mi b phn phn nh c cu ca b phn . Biu din tch hnh trn cn c th biu hin c c c cu, bin ng c cu kt hp thay i mc ca hin tng. Trong trng hp ny s o ca gc cc hnh qut phn nh c cu v bin ng c cu, cn din tch ton hnh trn phn nh quy m ca hin tng. Khi v th ta tin hnh nh sau: - Ly gi tr ca tng b phn chia cho gi tr chung ca ch tiu nghin cu xc nh t trng (%)ca tng b phn . Tip tc ly 360 c (3600) chia cho 100 ri nhn vi t trng ca tng b phn s xc nh c gc tng ng vi c cu ca tng b phn. - Xc nh bn knh ca mi hnh trn c din tch tng ng l S: R = S : v din tch hnh trn: S = .R2. Khi c di ca bn knh mi hnh trn, ta s d dng v c cc hnh trn . V d: C s lng v hc sinh ph thng phn theo cp hc 3 nm 2001, 2002 v 2003 nh bng 3.2.1:
Bng 3.2.1: Hc sinh ph thng phn theo cp hc

T s liu bng 3.2.1 ta tnh cc bn knh tng ng: Nm 2001: R = 1000 / 3,14 = 17,84 Nm 2002: R = 1140 / 3,14 = 19,05 Nm 2003: R = 1310 / 3,14 = 20,42 Nu nm 2001 ly R = 1,00 Th nm 2002 c R = 19,05 : 17,84 = 1,067 Nm 2003 c R = 20,42 : 17,84 = 1,144 Ta v cc hnh trn tng ng vi 3 nm (2001, 2002 v 2003) c bn knh l 1,00; 1, 067 v 1, 144 ri mi hnh trn chia din tch cc hnh trn theo c cu hc sinh cc cp tng ng nh s liu bng trn ln cc biu . Kt qu 3 hnh trn c v phn nh c quy m hc sinh ph thng ln c cu v bin ng c cu theo cp hc ca hc sinh qua cc nm 2001, 2002 v 2003.
Biu 3.2.2: Biu din tch hnh trn phn nh s lng v c cu hc sinh ph thng

53,5%
19%

2001

2002

2003
19%
20% 50% 30% 28%

S lng C cu S lng C cu S lng C cu (Ngi) (%) (Ngi) (%) (Ngi) (%) Tng s hc sinh Chia ra: Tiu hc Trung hc c s Trung hc ph thng 500 300 200 50,0 30,0 20,0 600 320 220 53,0 28,0 19,0 700 360 250 53,5 27,5 19,0 1000 100,0 1140 100,0 1310 100,0

53%

27,5%

Nm 2001

Nm 2002

Nm 2003

3.2.3. Biu tng hnh Biu tng hnh l loi th thng k, trong cc ti liu

85

86

thng k c th hin bng cc hnh v tng trng. Biu tng hnh c dng rng ri trong vic tuyn truyn, ph bin thng tin trn cc phng tin s dng rng ri. Biu hnh tng c nhiu cch v khc nhau, tu theo sng kin ca ngi trnh by m la chn loi hnh v tng hnh cho ph hp v hp dn. Tuy nhin khi s dng loi biu ny phi theo nguyn tc: cng mt ch tiu phi c biu hin bng cng mt loi hnh v, cn ch tiu cc trng hp no c tr s ln nh khc nhau th s biu hin bng hnh v c kch thc ln nh khc nhau theo t l tng ng. Tr li v d trn s lng hc sinh ph thng c biu din bng cc cu b cp sch, nm 2002 c s lng ln hn nm 2001 v nm 2003 c s lng ln hn nm 2002 th cu b ng vi nm 2002 phi ln hn cu b ng vi nm 2001 v cu b ng vi nm 2003 phi ln hn cu b ng vi nm 2002 (xem biu 3.2.3).
Biu 3.2.3: Biu tng hnh, phn nh s lng hc sinh ph thng
1310 1140 1000 1000 800 600 400 200 0 2001 2002 2003

liu bng mt ng gp khc ni lin cc im trn mt h to , thng l h to vung gc. th ng gp khc c dng biu hin qu trnh pht trin ca hin tng, biu hin tnh hnh phn phi cc n v tng th theo mt tiu thc no , hoc biu th tnh hnh thc hin k hoch theo tng thi gian ca cc ch tiu nghin cu. Trong mt th ng gp khc, trc honh thng c biu th thi gian, trc tung biu th mc ca ch tiu nghin cu. Cng c khi cc trc ny biu th hai ch tiu c lin h vi nhau, hoc lng bin v cc tn s (hay tn sut) tng ng. phn chia trn cc trc cn c xc nh cho thch hp v c nh hng trc tip n dc ca th. Mt khc, cn ch l trn mi trc to chiu di ca cc khong phn chia tng ng vi s thay i v lng ca ch tiu nghin cu phi bng nhau. V d: Sn lng c ph xut khu ca Vit Nam qua cc nm t 1996 n 2003 (nghn tn) c kt qu nh sau: 283,3; 391,6; 382,0; 482,0; 733,9; 931,0; 722, 0 v 749,0. S liu trn c biu din qua th ng gp khc 3.2.4.
th 3.2.4: ng gp khc phn nh bin ng ca sn lng c ph xut khu qua cc nm ca Vit Nam
Nghn tn

Ngi
1400 1200

Nm

3.2.4. th ng gp khc th ng gp khc l loi th thng k biu hin cc ti

87 88

1.000,00 900,00 800,00 700,00 600,00 500,00 400,00 300,00 200,00 100,00 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
Nm

Bng 3.2.2: Gi tr xut khu hi sn trong 12 thng ca nm 2002 v 2003

VT: Triu ng

NmN Thng A 1 2 3 4

2002 1 10,7 7,0 13,1 14,8

2003 2 14,0 10,5 15,4 16,5

NmN Thng A 5 6 7 8

2002 1 17,4 18,9 19,1 21,2

2003 2 18,4 19,8 21,3 22,5

NmN Thng A 9 10 11 12

2002 1 20,5 21,1 17,7 16,8

2003 2 22,2 24,4 21,8 22,1

3.2.5. Biu hnh mng nhn Biu hnh mng nhn l loi th thng k dng phn nh kt qu t c ca hin tng lp i lp li v mt thi gian, v d phn nh v bin ng thi v ca mt ch tiu no qua 12 thng trong nm. lp th hnh mng nhn ta v mt hnh trn bn knh R, sao cho R ln hn tr s ln nht ca ch tiu nghin cu (ln hn bao nhiu ln khng quan trng, min l m bo t l no hnh v c cn i, kt qu biu din ca th d nhn bit). Sau chia ng trn bn knh R thnh cc phn u nhau theo s k nghin cu ( y l 12 thng) bi cc ng thng i qua tm ng trn. Ni cc giao im ca bn knh ct ng trn ta c a gic u ni tip ng trn. l gii hn phm vi ca th. di o t tm ng trn n cc im xc nh theo cc ng phn chia ng trn ni trn chnh l cc i lng cn biu hin ca hin tng tng ng vi mi thi k. Ni cc im xc nh s c hnh v ca th hnh mng nhn. V d: C s liu v tr gi xut, nhp khu hi sn ca tnh "X" 2 nm (2002 v 2003) nh sau:

T s liu ta nhn thy thng 10 nm 2003 tnh "X" c tr gi xut khu ln nht (24, 4 triu USD). Ta xem 1 triu USD l mt n v v s v ng trn c bn knh R = 25 > 24, 4 n v. Chia ng trn thnh 12 phn u nhau, v cc ng thng tng ng ct ng trn ti 12 im. Ni cc im li c a gic u 12 cnh ni tip ng trn. Cn c s liu ca bng ta xc nh cc im tng ng vi gi tr xut khu t c ca cc thng trong tng nm ri ni cc im li thnh ng lin ta c th hnh mng nhn biu din kt qu xut khu qua cc thng trong 2 nm ca tnh "X" (xem th 3.2.5).
th 3.2.5. th hnh mng nhn v kt qu xut khu

89

90

25 12 20 15 10 5 10 0 4 2

gian, dng phn nh qu trnh pht trin ca hin tng. V d sn lng in Vit Nam (t kw /h) t 1995 n 2002 nh sau: 14,7; 17,0; 19,3; 21,7; 23,6; 26,6; 30,7; 35,6.
3

11

Trong dy s bin ng theo thi gian c hai yu t: thi gian v ch tiu phn nh hin tng nghin cu. Thi gian trong dy s c th l ngy, thng, nm,... tu mc ch nghin cu; ch tiu phn nh hin tng nghin cu c th biu hin bng s tuyt i, s tng i hay s bnh qun. Cn c vo tnh cht ca thi gian trong dy s c th phn bit hai loi:

8 2002 7

6 2003

+ Dy s bin ng theo thi k (gi tt l dy s thi k): Dy s trong cc mc ca ch tiu biu hin mt lng ca hin tng trong mt khong thi gian nht nh. V d: Dy s v sn lng in sn xut ra hng nm; GDP tnh theo gi so snh thi k 1990 - 2002,... + Dy s bin ng theo thi im (gi tt l dy s thi im): Dy s trong cc mc ca ch tiu biu hin mt lng ca hin tng nhng thi im nht nh. V d: Dy s v s hc sinh ph thng nhp hc c n ngy khai ging hng nm,... Cn c vo c im ca dy s bin ng theo thi gian ta c th vch r xu hng, tnh quy lut pht trin ca hin tng theo thi gian v t c th d on kh nng hin tng c th xy ra trong tng lai. Cc tr s ca ch tiu trong dy s thi gian phi thng nht v ni dung; phng php v n v tnh; thng nht v khong cch thi gian v phm vi khng gian nghin cu ca hin tng bo m tnh so snh c vi nhau. 3.3.2. Cc ch tiu phn tch dy s bin ng theo thi gian

S m t ca th hnh mng nhn cho php ta quan st v so snh khng ch kt qu xut khu gia cc thng khc nhau trong cng mt nm, m c kt qu sn xut gia cc thng cng tn ca cc nm khc nhau cng nh xu th bin ng chung v xut khu ca cc nm. 3.3. PHNG PHP PHN TCH DY S BIN NG THEO THI GIAN 3.3.1. Khi nim v c im ca dy s bin ng theo thi gian Dy s bin ng theo thi gian (cn gi l dy s ng thi) l dy cc tr s ca mt ch tiu thng k c sp xp theo th t thi
91

92

3.3.2.1. Mc bnh qun theo thi gian Mc bnh qun theo thi gian l s bnh qun v cc mc ca ch tiu trong dy s thi gian, biu hin mc in hnh ca hin tng nghin cu trong mt khong thi gian di vi cng thc tnh nh sau: a. Mc bnh qun theo thi gian tnh t mt dy s thi k.

thi gian khc nhau. Nu hng pht trin ca hin tng tng th lng tng tuyt i mang du dng v ngc li. Tu theo mc ch nghin cu c th tnh cc lng tng tuyt i sau: a. Lng tng tuyt i lin hon (hay lng tng tuyt i tng k). l hiu s ca mt mc no trong dy s k nghin cu vi mc ca k k lin trc n. Cng thc tnh nh sau:

i = y i y i 1
Trong : i - Lng tng tuyt i lin hon;

(3.3.2a)

y=
Trong :

1 n yi n i =1

(3.3.1a)

yi - Mc ca ch tiu trong dy s k nghin cu; yi-1- Mc k k lin trc mc k nghin cu. b. Lng tng tuyt i nh gc (hay lng tng tuyt i cng dn). l hiu s gia mc no k nghin cu trong dy s vi mc c chn lm gc khng thay i (thng l mc u tin trong dy s). Cng thc tnh:

y - Mc bnh qun theo thi gian;

yi (i = 1,2,3,...,n) - Cc mc ca ch tiu trong dy s thi k; n - S thi k trong dy s. b. Mc bnh qun theo thi gian tnh t mt dy s thi im y1 y + y 2 + .... + y n 1 + n 2 y= 2 ; (3.3.1b) n 1 Trong : y1, y2,..., yn - Cc mc ca ch tiu trong dy s thi im; n - S thi im trong dy s. - Nu dy s thi im c khong cch thi gian khng u nhau, phi ly thi gian trong mi khong cch lm quyn s.

i = y i y1
Trong :

(3.3.2b)

i - Lng tng tuyt i nh gc;

yi - Mc ca ch tiu trong dy s k nghin cu; y1 - Mc ca ch tiu k c chn lm gc so snh. c. Lng tng tuyt i bnh qun. l s bnh qun ca cc lng tng tuyt i tng k. Cng thc tnh:
i =2

yiti y= ti
Trong : ti - Thi gian trong mi khong cch. 3.3.2.2. Lng tng tuyt i Lng tng tuyt i l hiu s gia hai mc ca ch tiu trong dy s thi gian, phn nh s thay i ca mc hin tng qua hai
93 94

n 1

n y y1 = n n 1 n 1

(3.3.2c)

Trong : - Lng tng tuyt i bnh qun. 3.3.2.3. Tc pht trin (Ch s pht trin) Tc pht trin l ch tiu tng i dng phn nh nhp

iu bin ng ca hin tng nghin cu qua hai thi k / thi im khc nhau v c biu hin bng s ln hay s phn trm. Tc pht trin c tnh bng cch so snh gia hai mc ca ch tiu trong dy s bin ng theo thi gian, trong mt mc c chn lm gc so snh. Ty theo mc ch nghin cu, c th tnh cc loi tc pht trin sau: a. Tc pht trin lin hon (hay tc pht trin tng k): Dng phn nh s pht trin ca hin tng qua tng thi gian ngn lin nhau, c tnh bng cch so snh mt mc no trong dy s k nghin cu vi mc lin trc . Cng thc tnh:
ti = yi y i 1

hon, mi lin h ny c vit di dng cng thc nh sau:

Ti = t 2 t 3 ..... t n = t i
i =2 n

c. Tc pht trin bnh qun: Dng phn nh nhp pht trin in hnh ca hin tng nghin cu trong mt thi gian di, c tnh bng s bnh qun nhn ca cc tc pht trin lin hon. Ch tiu tc pht trin bnh qun ch c ngha i vi nhng hin tng pht trin tng i u n theo mt chiu hng nht nh. Cng thc tnh nh sau:
t = n 1 t 2 t 3 ..... t n = n 1 t i = n 1 Tn
i =2 n

(3.3.3a)

(3.3.3c)

Trong : ti - Tc pht trin lin hon; yi - Mc ca ch tiu trong dy s k nghin cu; yi-1- Mc ca ch tiu k lin k trc k nghin cu. b. Tc pht trin nh gc (hay tc pht trin cng dn): Dng phn nh s pht trin ca hin tng qua mt thi gian di, c tnh bng cch so snh mc no ca k nghin cu trong dy s vi mc c chn lm gc khng thay i (thng l mc u tin trong dy s). Cng thc tnh:
y Ti = i y1

Trong :
t - Tc pht trin bnh qun;

ti (i = 2,3,...,n) - Cc tc pht trin lin hon tnh c t mt dy s bin ng theo thi gian gm n mc . V d: T s liu v sn lng in ca Vit Nam thi k 1995 2002, k hiu i bng 1 i vi nm 1995 v i bng 8 i vi nm 2002, tnh c tc pht trin bnh qun nh sau: - Tc pht trin nh gc (2002 so vi 1995):
T8 / 1 = 35,6 = 2,482 hoc 248,2% 17,7

(3.3.3b)

- Tc pht trin bnh qun thi k 1995 - 2002:

t = 8 1 2,482 =1, 139 hoc 113,9%

Trong : Ti - Tc pht trin nh gc; yi - Mc ca ch tiu ca k nghin cu; y1 - Mc ca ch tiu c chn lm gc so snh. Tc pht trin nh gc bng tch s cc tc pht trin lin

3.3.2.4. Tc tng Tc tng l ch tiu tng i phn nh nhp iu tng /gim ca hin tng qua thi gian v biu hin bng s ln hoc s phn trm, c tnh bng cch so snh lng tng tuyt i gia hai thi
96

95

k vi mc k gc chn lm cn c so snh. Ty theo mc ch nghin cu c th tnh cc loi tc tng sau: a. Tc tng lin hon (tng k)
ii = y i y i 1 = i y i 1 y i 1

hoc

i = 1,139 1 = 0,139 i = 113,9 100 = 13,9%

3.3.2.5. Gi tr tuyt i ca 1% tng ln ; (3.3.4a) Gi tr tuyt i ca 1% tng ln ni ln mc thc t ca 1% tc tng, c tnh bng cch em chia lng tuyt i tng k cho tc tng tng k. Cng thc tnh:
Lng tng tuyt i tng k Gi tr tuyt i = ca 1% tng ln Tc tng tng k (%)

Trong : ii - Tc tng lin hon;

i - Lng tng tuyt i lin hon;

(3.3.5a)

yi - Mc ca ch tiu k nghin cu; yi-1 - Mc ca ch tiu trc k nghin cu. b. Tc tng nh gc (cng dn)
& y y1 = i Ii = i y1 y1

hoc:
Gi tr tuyt i = ca 1% tng ln Mc k gc (lin hon) 100

; (3.3.5b)

(3.3.4b) V d: Sn lng in ca Vit Nam nm 2001 (i=7) l 30, 7 t kwh, nm 2002 (i=8) l 35, 6 t kwh. Nh vy, tnh c cc ch tiu nm 2002 so vi nm 2001. - Lng tng tuyt i:
8/7 = 35,6 30,7 = 4,9 (t kwh)

Trong : & I - Tc tng nh gc;

i

i - Lng tng tuyt i nh gc.

Mi lin h gia tc pht trin v tc tng nh sau: Nu tnh bng s ln: Tc tng = Tc pht trin 1 Nu tnh bng phn trm: Tc tng = Tc pht trin 100. c. Tc tng bnh qun phn nh nhp tng in hnh ca hin tng nghin cu trong thi gian di. Tc tng bnh qun ( i ) = Tc pht trin bnh qun ( t ) 1 (hay 100). T kt qu tnh tc pht trin bnh qun nm v in sn xut ra: t = 1, 139 hoc 113,9%, tnh c tc tng bnh qun ( i ) thi k 1995-2002:
97

- Tc tng:
i8 /7 = 4,9 = 0, 1596 hoc 15,96% 30,7

- Gi tr tuyt i ca 1% sn lng in tng ln:

a8 / 7 = 4,9 30,7 = = 0,307 (t kwh) 15,96 100

3.3.3. Mt s phng php biu hin xu hng bin ng c bn ca hin tng

98

3.3.3.1. Phng php m rng khong cch thi gian l phng php iu chnh mt dy s bin ng theo thi gian, nhm nu ln xu hng pht trin c bn ca hin tng. Phng php ny c p dng khi dy s c nhng khong thi gian ngn v c qu nhiu mc , do khng th hin c r xu hng pht trin ca hin tng. C th rt bt cc mc trong dy s bng cch m rng cc khong cch thi gian ca cc mc , nh bin i mc ch tiu hng ngy thnh mc ch tiu hng thng, t hng thng thnh qu, t hng qu thnh hng nm,... 3.3.3.2. Phng php s bnh qun trt l phng php iu chnh mt dy s bin ng theo thi gian c cc mc ln xung tht thng, nhm loi tr cc nhn t ngu nhin v pht hin xu hng pht trin c bn ca hin tng. p dng phng php ny, trc ht ngi ta ly mt nhm (ba, bn, nm,...) mc u tin tnh mt s bnh qun. Tip tc tnh cc s bnh qun trt ca cc nhm khc bng cch ln lt b mc trn cng v thm vo mc k tip cho n mc cui cng ca nhm. V d: Mt dy s bin ng theo thi gian gm cc mc y1, y2,..., yn. Tnh s bnh qun di ng cho tng nhm 3 mc .
y + y2 + y3 yI = 1 ; 3 y III y + y 4 + y5 = 3 ; 3 y II y + y3 + y4 = 2 ; 3

Phng php iu chnh bng phng trnh ton hc cc mc ca ch tiu trong mt dy s bin ng theo thi gian, nhm nu ln xu hng pht trin c bn hin tng. Theo phng php ny, c th cn c vo tnh cht bin ng ca cc mc ca ch tiu trong dy s xc nh mt phng trnh hi quy biu din bin ng theo ng thng hoc ng cong, t tnh cc mc l thuyt thay cho cc mc thc t ca ch tiu. Bng phng php bnh phng nh nht xy dng c h thng phng trnh chun tc tnh cc tham s ca cc phng trnh cn iu chnh. Sau y l mt s dng phng trnh hi quy n gin thng c s dng: * Phng trnh ng thng

y t = a 0 + a1 t

(3.3.7a)

Cc tham s a0 v a1 c xc nh theo h phng trnh chun tc sau y:

y = na 0 + a 1 t 2 yt = a 0 t + a 1 t
y y

(3.3.7b)

th biu din phng trnh ng thng (y = a0 + a1t) c dng:

a1 > 0

a1 < 0

...

(3.3.6)

Nh vy cui cng cng c th lp mt dy s mi gm cc s bnh qun di ng y I , y II , y III ,... c th tip tc iu chnh mt vi ln na, bng cch tnh s bnh qun di ng ca cc s bnh qun di ng trong dy s. 3.3.3.3. Phng php iu chnh bng phng trnh ton hc

* Phng trnh parabol bc 2

y t = a 0 + a1 t + a 2 t 2

(3.3.8a)

Cc tham s a0, a1 v a2 c xc nh theo h phng trnh

99 100

chun tc sau y:
y = na 0 + a 1 t + a 2 t 2 2 3 ; yt = a 0 t + a 1 t + a 2 t yt 2 = a t 2 + a t 3 + a t 4 0 1 2 th biu din phng trnh ng (y = a0 + a1t + a2t2) c dng:
y y

(3.3.8b) bc hai

* Phng trnh hm m
t y t = a 0 a1

(3.3.10a)

Phng trnh hm s m c s dng khi cc tc pht trin lin hon xp x nhau. Cc tham s a0 v a1 c xc nh theo h phng trnh chun tc sau y:
lg y = n lg a 0 + lg a 1 t 2 t. lg y = lg a 0 t + lg a 1 t
y

(3.3.10b)

th biu din phng trnh hm s m c dng:

0 t 0 t

* Phng trnh bc 3
y t = a0 + a1t + a2t2 + a3t3

(3.3.9a)
0 t

Cc tham s a0, a1, a2 v a3 ca phng trnh bc ba c xc nh theo h phng trnh chun tc sau:
y = na 0 + a 1 t + a 2 t + a 3 t 2 3 4 yt = a 0 t + a 1 t + a 2 t + a 3 t 2 2 3 4 5 yt = a 0 t + a 1 t + a 2 t + a 3 t yt 3 = a t 3 + a t 4 + a t 5 + a t 6 0 1 2 3
2 3

(3.3.9b)

Xt mt v d n gin sau y iu chnh theo phng trnh ng thng ( y t = a 0 + a 1 t ): Gi s c ti liu v nng sut la bnh qun mt v ca mt a phng qua mt s nm v lp thnh bng tnh 3.3.1 nh sau:
Bng 3.3.1: Bng tnh ton cc tham s ca h phng trnh chun tc
Nng sut bnh qun (T/ha) (y) Phn tnh ton Th t thi gian (t) .t2 .ty

th biu din phng trnh ng bc ba c dng:

y y

Nm

yt

t 101

102

1998 1999 2000 2001 2002 Cng

30 32 31 34 33 160

1 2 3 4 5 15

1 4 9 16 25 55

30 64 93 136 165 488

30,4 31,2 32,0 32,8 33,6

Phng trnh no c h s m t nh nht, tc l h s xc nh ln nht th s phn nh ph hp nht xu th bin ng ca ch tiu v l phng trnh iu chnh c la chn. Vic gii cc h phng trnh chun tc nu trn tnh cc tham s a0, a1, a2,... cng nh tnh ton cc gi tr l thuyt ( y t ) theo cc m hnh hi quy kh phc tp v c khi lng tnh ton kh ln. Nhng ngy nay nh cng c my tnh, chng ta c th thc hin c cc yu cu mt cch nhanh chng v thun li. Cc kt qu ca bi ton my tnh chy ra cn cho ta nhng kt qu v h s xc nh, h s m t c cn c kt lun mc i din ca tng ng hi quy l thuyt lm c s cho ta la chn m hnh tt nht. 3.3.3.4. Phn tch bin ng thi v l phng php nghin cu v xc nh s bin ng mt cch c quy lut vo nhng thi k nht nh trong vng mt nm ca mt hin tng kinh t - x hi. Bin ng thi v c th do nhng nguyn nhn nh iu kin a l, thi tit, tp qun sinh hot ca con ngi,... V d: Trong cng nghip, tnh hnh ch bin ch, ma, hoa qu hp,... ph thuc vo v thu hoch; trong xy dng c bn khi lng xy lp b nh hng bi thi tit trong nm; trong thng nghip nhiu mt hng c lng tiu th nhiu hay t tu theo ma. Bin ng thi v nh hng nhiu n tnh hnh sn xut v sinh hot, nhim v ca thng k khi phn tch bin ng thi v l: Da trn s liu thng k nhiu nm (t nht l 3 nm) tnh cc ch s thi v. * Trng hp bin ng thi v ca cc thng tng ng gia cc nm tng i n nh, khng c hin tng tng (hoc gim) r rt th ch s thi v c tnh theo cng thc sau y: y Ii = i ; (3.3.12a) y0 Trong :

Da vo h phng trnh 3.3.7b nu trn, thay cc s liu tnh ton c trong bng vo h phng trnh, c:
160 = 5a 0 + a 1 15 488 = a 0 15 + a 1 55 a = 29,6 Gii ra ta c: 0 a 1 = 0,8

T : y t = 29,6 + 0,8t a1 = 0, 8 phn nh mc tng bnh qun hng nm ca nng sut la l 0, 8 t /ha. iu chnh dy s bin ng theo hm s ph hp vi thc t, trc ht phi da vo l thuyt kinh t phn tch tnh cht v xu th bin ng ca hin tng. Sau da vo s liu thc t a ln th nhn bit dng hm, t chn mt s dng c bn ph hp iu chnh, thay gi tr thi gian t vo cc hm iu chnh tnh cc gi tr l thuyt ca tng hm ( y t ). Mi phng trnh iu chnh s tnh c mt h s m t.
Vy = y y 100

(3.3.11)

Trong :
t =1

y =

(y t y t )
n

y=

t =1

yt
n
103

104

Ii - Ch s thi v ca thi gian t;

y i - S bnh qun cc mc ca cc thi gian cng tn i;

y 0 - S bnh qun ca tt c cc mc trong cc dy s.

T s liu ct 2, 3, 4 bng 3.3.2, ta tnh mc tiu th hng ho 1495 + 1500 + 1490 = 1495 triu ng. bnh qun thng 1: y 1 = 3 Bng cch tng t ta tnh gi tr trung bnh thng 2, 3,..., 12 nh ct 5 ca bng. Tip tc tnh bnh qun chung ca tt c cc mc l:

V d: C ti liu v mc tiu th hng ho "X" mt a phng trong 3 nm nh bng 3.3.2:

Bng 3.3.2: Tnh ton ch s thi v
Nm N (j) Mc tiu th hng ho "X" (yit - triu ng) Thng (i) 1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Tng c nm 2000 2 1495 1461 1533 1922 2746 3289 3523 3330 2597 2249 2144 1983 28272 2001 3 1500 1490 1599 2210 2804 3282 3620 3300 2604 2205 2200 1889 28703 2002 4 1490 1480 1604 2005 2745 3250 3700 3215 2599 2304 2190 1950 28523 5 1495 1477 1578 2046 2765 3274 3614 3282 2597 2253 2178 1941 2375

y ij
yi

3 12

yi y0

100

y0 =

j=1 i =1

36

i =1

yi
36

12

28272 + 28703 + 28523 = 2375 triu ng 36

6 62,9 62,2 66,4 86,1 116,4 137,8 152,1 138,2 109,3 94,8 91,7 81,7

Tip n, tnh cc ch s thi v cho thng 1 theo cng thc 3.3.12a.

I1 = y1 1495 100 = 100 = 62,9 % y0 2375

Bng cch tng t ta tnh ch s thi v cho cc thng cn li (t thng 2 n thng 12) trong nm v kt qu c h thng ct 6 bng trn. * Trng hp bin ng thi v ca cc thng tng ng gia cc nm c s tng (hoc gim) r rt th ch s thi v c tnh theo cng thc sau y:

y ij / y ij
Ii =
j=1

100

(3.3.12b)

Trong : yij - Mc thc t thi gian i ca nm j;

y ij - Mc tnh ton (c th l s trung bnh trt hoc da vo phng trnh ton hc thi gian i ca nm th j);

n - S nm nghin cu.
105 106

Hin nay, vi s tr gip ca cc phn mm nh: SPSS, STATA, Eview, Excel... chng ta d dng tnh ton cc tham s trn. 3.4. PHNG PHP PHN TCH TNG QUAN 3.4.1. Lin h tng quan v phng php phn tch tng quan Mi lin h rng buc ln nhau gia cc ch tiu hoc tiu thc ca hin tng (t y ch dng t "ch tiu" c trng cho c hai), trong s bin ng ca mt ch tiu ny (ch tiu kt qu) l do tc ng ca nhiu ch tiu khc (cc ch tiu nguyn nhn) gi l lin h tng quan - mt hnh thc lin h khng cht ch. V d: Nng sut la tng ln l do tc ng ca nhiu nhn t: Phn bn, ging la, lm t, chm bn,... th lin h gia nng sut la v cc nhn t nu trn l quan h tng quan; trong nng sut la l ch tiu kt qu, cn phn bn, ging la, chi ph chm bn, lm t l cc ch tiu nguyn nhn. Ch rng trong quan h tng quan, tc ng ca cc ch tiu nguyn nhn i vi ch tiu kt qu c cc mc khc nhau: C ch tiu nguyn nhn gy nh hng nhiu (tng quan mnh), c ch tiu nguyn nhn gy nh hng khng ng k (tng quan yu). iu ny ph thuc vo tnh cht quan h ca cc ch tiu v iu kin c th ca tng trng hp. Mc ch cui cng ca phn tch thng k l nghin cu mi quan h gia cc ch tiu khc nhau v xc nh mc nh hng ca tng ch tiu cng nh mc nh hng ca nhiu ch tiu nguyn nhn n ch tiu kt qu c th nh th no? Mt phng php ton hc p dng vo vic phn tch thng k nhm biu hin v nghin cu mi lin h tng quan gia cc ch tiu ca hin tng kinh t - x hi l phng php phn tch tng quan. Khi phn tch tng quan khng th xc nh quan h v mc
107

nh hng ln nhau ca tt c cc ch tiu ca hin tng m ch th hin trn hai hay mt s ch tiu no c xem l ch yu (c tng quan mnh hn) vi gi thit cc ch tiu khc cn li coi nh khng thay i. Qu trnh phn tch tng quan gm cc cng vic c th sau: - Phn tch nh tnh v bn cht ca mi quan h, ng thi dng phng php phn t hoc th xc nh mc thc t ca mi quan h tng quan, tnh cht v xu th ca mi quan h . - Biu hin c th mi lin h tng quan bng mt phng trnh hi quy tuyn tnh (ng thng) hoc phng trnh hi quy phi tuyn tnh (ng cong) v tnh cc tham s ca cc phng trnh hi quy ni trn. - nh gi mc cht ch ca mi lin h tng quan bng cc h s tng quan hoc t s tng quan. Phng php tng quan cho php nh gi mc quan h bng s liu c th gia cc ch tiu ca hin tng nghin cu. y l u im ni bt ca phng php phn tch tng quan, nn phng php c th p dng rt rng ri v c hiu qu trong phn tch thng k kinh t. 3.4.2. Phn tch mi lin h tng quan gia cc tiu thc bin i theo khng gian Lin h tng quan gia cc ch tiu bin i theo khng gian, ngha l mi lin h ca cc ch tiu c nghin cu trn gc cc khng gian khc nhau v c sp xp theo mt th t no . V d, nghin cu mi lin h gia tui ngh ca cng nhn vi nng sut lao ng ca h. Vi lin h tng quan khng gian, c 3 trng hp nghin cu: Lin h tng quan tuyn tnh gia hai ch tiu, lin h tng quan phi tuyn tnh gia hai ch tiu v lin h tng quan tuyn tnh gia nhiu ch tiu.

108

3.4.2.1. Lin h tng quan tuyn tnh gia hai ch tiu a. Phng trnh hi quy tuyn tnh (ng thng) Nu gi y v x l cc tr s thc t ca ch tiu kt qu v nguyn nhn c th xy dng c phng trnh hi quy ng thng nh sau:

na + bx = y 2 ax + bx = xy

(3.4.1b)

V d: C s liu v tui ngh v nng sut lao ng ca cc cng nhn nh ct 1 v 2 bng 3.4.1:
Bng 3.4.1. Bng tnh ton cc h s ca phng trnh ng thng
STT cng nhn A A B C Tui ngh x (Nm) 1 1 3 4 5 7 8 9 10 11 12 70 Nng sut lao ng - y (Triu ng) 2 3 12 9 16 12 21 21 24 19 27 164

~ = a + bx yx

(3.4.1a)

y Trong : ~ x l tr s l thuyt (iu chnh) ca ch tiu kt qu; a v b l cc h s ca phng trnh (trong b > 0 th ng thng i ln, b < 0 th ng thng i xung v b = 0 ng thng song song vi trc honh).

xy 3=1x2 3 36 36 80 84 168 189 240 209 324 1369

x2 4=(1)2 1 9 16 25 49 64 81 100 121 144 610

y2 5=(2)2 9 144 81 256 144 441 441 576 361 729 3182

C th biu din gi tr thc t v gi tr l thuyt ca ch tiu kt qu (qua trc tung) trong quan h vi ch tiu nguyn nhn (qua trc honh) qua th 3.4.1:
th 3.4.1: c trng mi quan h gia ch tiu kt qu (y) v ch tiu nguyn nhn (x)
y 30 25 20 15 10 ng thc t 5 0 0 2 4 6 8 10 12 14 x ng l thuyt

D E F G H I K Tng

T s liu cho ca x v y bng 3.4.1, ta tnh ton cc i lng xy, x2 v y2 nh ct 3, 4 v 5 ca bng. Thay s liu tnh c bng 3.4.1 vo h phng trnh 3.4.1b ta c:

Bng phng php bnh phng nh nht xy dng c h phng trnh chun tc xc nh cc h s a v b ca phng trnh ng thng nh sau:
109

110

10a + 70 b = 164 70a + 610 b = 1369

Gii h phng trnh tnh c: a = 3, 52 v b = 1,84. Dng c th ca phng trnh ng thng l: ~ = 3,52 + 1,84 x. y
x

- Khi r cng gn 0 th quan h cng lng lo, ngc li khi r cng gn 1 hoc 1 th quan h cng cht ch. Trng hp r = 0 th gia x v y khng c quan h. Tr li v d bng 3.4.1, ta tnh c:
x= 70 =7; 10

y=
2

164 = 16,4 ; 10

xy =

1369 = 136,9 ; 10
2

b. H s tng quan tuyn tnh gia hai ch tiu (k hiu l r) Cng thc tnh h s tng quan:
r= (x x )(y y ) . (x x ) .(y y )
2 2

x =
; (3.4.2a)

610 70 3182 164 = 3,464 v y = = 7,017 10 10 10 10

Trong :

x=

x y v y = n n

T s liu tnh ton tip tc tnh h s tng quan (theo cng thc 3.4.2b): 136,9 (7 16,4 ) r= = 0,909 3,464 7,017 Theo kt qu tnh ton c r = 0,909, chng t gia tui ngh v nng sut lao ng ca cng nhn c mi lin h thun kh cht ch.

Bng cch bin i ta c h s tng quan nh sau:

r= xy x.y x . y xy =
x = y =

hoc

r = b.

x y

; ;

(3.4.2b)

3.4.2.2. Lin h tng quan phi tuyn tnh gia hai ch tiu Mi lin h tng quan phi tuyn tnh, tc l c phng trnh hi quy l ng cong, v d nh mi lin h gi thnh n v sn phm v khi lng sn phm: S tng ln ca khi lng sn phm c th dn n vic gim gi thnh n v sn phm, nhng vic gim ny khng theo mt t l tng ng vi s tng ln ca khi lng sn phm, m gim theo t l nh dn. Nu biu din quan h gia 2 ch tiu ny ln th s c dng hypecbol. a. Mt s phng trnh hi quy phi tuyn Trong thc t tu theo c im v tnh cht ca mi quan h ta la chn phng trnh hi quy phi tuyn tnh ph hp. Sau y l mt s phng trnh hi quy phi tuyn tnh thng c s dng: * Phng trnh parabol bc 2:

Trong :

xy n

(x x )2
n

x 2 x n n y 2 y n n

;
2

(y y )2
n

H s tng quan c gi tr trong khong t 1 n 1 ( 1 r 1 ): - Khi r mang du dng, gia x v y c tng quan thun, khi r mang du m l c tng quan nghch;

~ = a + bx + cx 2 yx
112

(3.4.3a)

111

Phng trnh parabol bc 2 thng c s dng khi cc tr s ca ch tiu nguyn nhn tng ln th tr s ca ch tiu kt qu tng (hoc gim), vic tng (hoc gim) t n tr s cc i (hoc cc tiu) ri sau li gim (hoc tng). V d, nghin cu mi lin h gia lng tiu hao than v cht lng gch my. Khi lng tiu hao than cho 1000 vin gch cn thp th nu tng lng tiu hao than s lm cho gch nung ra gi hn, cht lng cao hn. Nhng tng lng tiu hao than t n mt mc no (va ), nu tip tc tng na th s lm cho gch nung ra b kh phng tc l lm cho cht lng gch li gim i. Khi lng tiu hao than t n mc va th gch my s t cht lng cao nht (t gi tr cc i). Bng phng php bnh phng nh nht ta xy dng c h phng trnh chun tc xc nh cc h s a, b v c ca phng trnh hi quy 3.4.3a nh sau:
na + bx + cx 2 = y 2 3 = xy ax + bx + cx 2 3 4 2 ax + bx + cx = x y

1 na + b x a 1 + b 1 x x2

= y y = x

(3.4.4b)

* Phng trnh hm s m: ~ = a.b x y

x

(3.4.5a)

Phng trnh hm s m c p dng trong trng hp cng vi s tng ln ca ch tiu nguyn nhn th tr s ca cc ch tiu kt qu thay i theo cp s nhn, ngha l c tc tng xp x nhau. Bng phng php bnh phng nh nht xy dng c h phng trnh chun tc xc nh cc h s ca phng trnh hi quy nh sau:
n ln a + ln bx = ln y ln ax + ln bx 2 = x. ln y

(3.4.5b)

(3.4.3b)

b. T s tng quan i vi lin h tng quan phi tuyn tnh gia 2 ch tiu s dng t s tng quan (k hiu = eta) nh gi trnh cht ch ca mi lin h. Cng thc tnh t s tng quan nh sau:

* Phng trnh hypecbol:

~ =a+ b yx x

(3.4.4a) Trong :

2x y 2 y

yx y

(3.4.6)

Phng trnh hypecbol c p dng trong trng hp khi cc tr s ca ch tiu nguyn nhn tng ln th tr s ca ch tiu kt qu gim nhng mc gim nh dn v n mt gii hn no ( ~ x = a ) th hu nh khng gim. V d, quan h gia gi thnh n y v sn phm v khi lng sn phm sn xut l quan h theo phng trnh hybecbol nh ni trn. Bng phng php bnh phng nh nht ta xy dng c h phng trnh chun tc xc nh h s a v b ca phng trnh (3.4.4a) nh sau:

: Phng sai o bin thin ca ch tiu y do n y nh hng ring ca ch tiu x; vi ~ x l gi tr l thuyt ca ng hi quy phi tuyn tnh gia y v x c xc nh; : Phng sai o bin thin ca ch tiu y do n nh hng ca tt c cc ch tiu nguyn nhn.
114

2x y

y (~ x y )2 =

2 y

(y

)2

113

+ T s tng quan ly gi tr trong khong [0;1] , tc l 0 1. - Nu = 0 th gia x v y khng c lin h tng quan; - Nu = 1 th gia x v y c lin h hm s; - Nu cng gn 1 th gia x v y c lin h tng quan cng cht ch v cng gn 0 th lin h tng quan cng lng lo. + T s tng quan ln hn hoc bng gi tr tuyt i ca h s tng quan, tc l r . Nu = r th gia x v y c mi lin h tng quan tuyn tnh. 3.4.2.3. Lin h tng quan tuyn tnh gia nhiu ch tiu Trong thc t cc hin tng kinh t - x hi, mt ch tiu kt qu thng do tc ng ca nhiu ch tiu nguyn nhn. V d, nng sut lao ng ca cng nhn tng ln do nh hng ca cc yu t nguyn nhn: Tui ngh, trnh trang b k thut, trnh qun l, v.v... Do vn t ra l cn phi nghin cu mi lin h gia mt ch tiu kt qu vi mt s ch tiu nguyn nhn. d theo di, di y ch trnh by ni dung v phng php phn tch mi lin h tng quan gia ba ch tiu. a. Phng trnh hi quy tuyn tnh gia ba ch tiu Nu gi y l ch tiu kt qu v x1, x2 l cc ch tiu nguyn nhn, ta c phng trnh hi quy tuyn tnh gia 3 ch tiu nh sau:
~ y x1 ,x 2 = a 0 + a1 .x1 + a2 .x2

T s tng quan c mt s tnh cht sau:

na 0 + a1 x1 + a 2 x 2 = y 2 a 0 x 1 + a1 x1 + a 2 x 1 x 2 = x1 y 2 a 0 x 2 + a1 x1 x 2 + a 2 x 2 = x 2 y

(3.4.7b)

b. H s tng quan nh gi trnh cht ch ca mi lin h tng quan tuyn tnh nhiu ch tiu, ngi ta thng tnh ton cc h s tng quan gm: H s tng quan bi v h s tng quan ring. * H s tng quan bi (K hiu l R) c dng nh gi trnh cht ch gia ch tiu kt qu vi tt c cc ch tiu nguyn nhn c nghin cu. Cng thc tnh nh sau:
R=
2 2 ryx1 + ryx2 2ryx ryx rx
1 2 1x 2

2 rx1x 2

(3.4.8)

Trong : ryx1 , ryx2 v rx1x 2 l cc h s tng quan tuyn tnh gia cc cp tiu thc y vi x1, y vi x2 v x1 vi x2 (tnh nh cc cng thc 3.4.2a, 3.4.2b hoc 3.4.2c). H s tng quan bi nhn gi tr trong khong [0;1], tc l 0 R
1.

Nh vy, R cng gn 0 th quan h tng quan cng lng lo v R cng gn 1 th quan h cng cht ch. Nu R =0 th khng c quan h tng quan v nu R =1 th quan h tng quan tr thnh quan h hm s. * H s tng quan ring c dng nh gi trnh cht ch ca mi lin h gia tiu thc kt qu vi tng tiu thc nguyn nhn trong iu kin loi tr nh hng ca cc tiu thc nguyn nhn khc. Trong trng hp mi lin h gia y vi x1 v x2 trn c
116

(3.4.7a)

Bng phng php bnh phng nh nht, xy dng c h phng trnh chun tc tnh cc tham s ca phng trnh hi quy 3.4.7a nh sau:
115

th tnh: - H s tng quan ring gia y v x1 (loi tr nh hng ca x2):

ryx1 ( x 2 ) =

Bng 3.4.3: Bng tnh cc i lng cho h phng trnh

TT Doanh nghip 1 2 3 4 5 Tng s S BQ x1y 880 903 966 1000 1066 4815 963 x2y 2288 2193 2142 2000 2091 10714 2142,8 x1x2 1040 1071 1173 1250 1326 5860 1172
2 x1

(1 r ) . (1 r )
2 yx 2 2 x1x 2

ryx1 ryx2 rx1x 2

x2 2

y2 1936 1849 1764 1600 1681 8830 1766

(3.4.9a)

400 441 529 625 676 2671 534,2

2704 2601 2601 2500 2601 13007 2691,4

- H s tng quan ring gia y v x2 (loi tr nh hng ca x1):

ryx2 ( x1 ) =

(1

ryx2 ryx1 rx1x2

2 ryx1

) . (1

2 rx1x 2

(3.4.9b)

V d: C ti liu v nng sut lao ng, phn trm chi ph nguyn vt liu nhp ngoi trong gi thnh sn phm v gi thnh n v sn phm ca 5 doanh nghip cng sn xut ra 1 loi sn phm nh bng 3.4.2:
Bng 3.4.2: Mt s ch tiu ca 5 doanh nghip
Th t Doanh nghip 1 2 3 4 5 Tng s S bnh qun lch chun % nguyn vt liu Nng sut lao ng Gi thnh n v nhp ngoi - x2 (x1 - Triu ng) (y - Nghn ng) (%) 20 21 23 25 26 115 23 2,28 52 51 51 50 51 255 51 0,63 44 43 42 40 41 210 42 1,41

Thay s liu vo h phng trnh chun tc 3.4.7b ta c:

5a 0 + 115a 1 115a 0 + 2671a 1 255a + 5860a 0 1 Gii h phng trnh ta a2 = 1,07. + 255a 2 + 5860a 2 + 13007a 2 = 210 = 4815 = 10714

c: a0 = - 4,26; a1 = - 0,37;

Do : Phng trnh hi quy:

~ y x1x2 = 4,26 0,37 x 1 + 1,07 x 2

Cc h s tng quan: - Cc h s tng quan tuyn tnh gia hai tiu thc:
ryx1 = x 1 y x 1 .y 963 23 42 = = 0,94 x1 . y 2,28 1,41

T s liu cho bng 3.4.2 ta lp bng tnh ton 3.4.3:

117

118

ryx2 = rx1x2 =

x 2 y x 2 .y 2142,8 51 42 = = 0,89 x2 . y 0,63 1,41 x 1 x 2 x 1 .x 2 1172 23 51 = = 0,69 x1 . x2 2,28 0,63

thuc vo bin ng ca cc ch tiu nguyn nhn). Phn tch mi lin h tng quan gia cc dy s theo thi gian chnh l xc nh mc cht ch ca mi lin h gia cc dy s. Do c im nghin cu tng quan theo dy s thi gian l rt phc tp nn y ch trnh by tng quan tuyn tnh gia hai dy s. c im ca dy s bin ng theo thi gian l tn ti hin tng t tng quan gia cc mc ca dy s. kim tra hin tng ny ta tin hnh tnh h s tng quan tuyn tnh gia cc mc ca dy s cho (xt hoc yt) vi mc ca dy s nhng lch i thi gian 1 nm (t = 1). Khi nghin cu ring cho tng dy (i lng x hay y) v bn cht u c cng thc tnh ging nhau, ch khc nhau l theo x hoc theo y. T y cc trng hp nghin cu ring ca tng dy thng nht ch k hiu chung l x. Cng thc tnh h s t tng quan ring cho tng dy s chng hn x nh sau:
rxt , xt+1 = x t .x t +1 x t .x t +1 t .t +1

- H s tng quan bi:

Ryx1x2 =

( 0,94)2 + (0,89)2 2 ( 0,94) 2 1 ( 0,69)

0,94 0,89 ( 0,69 )
2 2

0,89 ( 0,69)

= 0,985

- Cc h s tng quan ring:

ryx1 ( x2 ) =

(1 0,89 )(1 0,69 )

2

= 0,987

ryx2 ( x1 ) =

0,89 ( 0,94 ) ( 0,69 )

(1 0,94 )(1 0,69 )

2

= 0,88

(3.4.10)

Cc kt qu tnh ton trn cho thy mi lin h gia gi thnh n v sn phm vi nng sut lao ng v t l phn trm nguyn, vt liu nhp ngoi trong gi thnh rt cht ch ( R yx1x2 = 0,985 ). Trong mi lin h ny th nng sut lao ng t l nghch vi gi thnh n v sn phm, cn t l gi tr nguyn, vt liu nhp ngoi t l thun vi gi thnh n v sn phm. 3.4.3. Phn tch mi lin h tng quan gia hai ch tiu bin ng theo thi gian Mi lin h tng quan theo thi gian l mi lin h khng cht ch gia cc dy s bin ng theo thi gian; trong c mt s dy s biu hin bin ng ca cc ch tiu nguyn nhn (s bin ng ca n s nh hng n bin ng ca ch tiu kt qu) v mt dy s biu hin bin ng ca ch tiu kt qu (s bin ng ca n ph
119

Trong : t - Ch th t thi gian theo tng nm; xt, xt+1 - Mc thc t ca dy thuc nm t v ca nm sau nm t (t+1);
t v t+1 - Cc lch chun tng ng; rx t ,x t +1 - H s phn nh mc t tng quan.

Tr s ca h s ny cng gn 1 th c im t tng quan cng mnh v ngc li cng gn 0 th c im t tng quan cng yu. Khi kim tra c im t tng quan ca dy s ta xt hai kh nng: * Nu thy c im ny yu ( rx t ,x t +1 gn 0) th h s tng
120

quan tuyn tnh gia hai dy xt v yt (rx,y) vn tnh trc tip theo cc mc thc t (xt v yt) nh tng quan tuyn tnh gia hai ch tiu bin ng theo khng gian trnh by trn.
rxy = x.y x.y x . y x.y n

R xy =

d x t .d y t d 2 t .d 2 t x y

(3.4.12)

(3.4.11)

Trong : d x t , d y t l cc lch gia mc thc t (xt, yt) v cc

mc l thuyt tng ng ( x t , y t ), tc l d x t = xt- x t v d y t = yt yt . Cc mc l thuyt x t v y t c th xc nh c bng nhiu phng php, nhng ph bin v c ngha nht l bng phng php iu chnh dy s theo phng trnh ton hc (phng trnh hi quy).

Trong cc i lng c tnh nh sau:

x.y - Trung bnh ca tch x v y; x.y = x - Trung bnh ca x; x = x n y y - Trung bnh ca y; y = n

Trong kinh t thng dng mt s dng, phng trnh ton hc ch yu sau y iu chnh cc dy s:
- Phng trnh tuyn tnh: y = a 0 + a1t

x - lch chun ca cc mc ring bit vi mc bnh qun chung ca x.

i =1

(3.4.13a)

- Phng trnh parabol bc hai:

y = a 0 + a1 t + a 2 t 2

x =

(x i x )
n

(3.4.13b)

- Phng trnh parabol bc ba:

y = a 0 + a1 t + a 2 t 2 + a 3 t 3

y - lch chun ca cc mc ring bit vi mc bnh qun chung ca y.

; ; ;

(3.4.13c) (3.4.13d) (3.4.13e)

y =

i =1

(y i y )
n

- Phng trnh hypecbol: y = a 0 +

a1 t

t - Phng trnh hm s m: y = a 0 .a1

* Nu thy c im t tng quan ca hai dy s mnh ( rx t ,x t +1 gn 1 hoc -1) th h s tng quan gia hai dy xt v yt khng th tnh trc tip theo cc mc thc t (xt v yt) m theo cc lch gia mc thc t (xt, yt) v mc l thuyt tng ng ( x t , y t ). Cng thc tnh nh sau:

Phng php tnh cc h s theo tng dng phng trnh trn c trnh by im 3.3.3 mc 3.3 ca phn ny. xc nh quy lut pht trin ca tng dy s theo loi phng trnh ny, trc tin phi a s liu ln th. Nu quan st trn dy s pht trin r nt theo mt loi phng trnh no th c th iu chnh dy s mt ln. Trng hp kh xc nh mt cch c th theo
122

121

mt loi phng trnh no th phi tin hnh iu chnh dy s theo mt s phng trnh. Sau ng vi mi phng trnh c iu chnh chng ta tnh ton cc sai s m t:
Vx = x v Vy = y ri chn phng trnh no c h s m t x y

p dng cng thc 3.4.10 ta tnh c cc h s t tng quan: Dy xt: R xt, xt+1 = 0, 9965 v dy yt: Ryt, yt+1 = 0,9942 Kt qu tnh ton trn chng t c 2 dy s u c tnh cht t tng quan rt mnh. Bc 2. Tin hnh hi quy hai dy s v mc nng sut lao ng v mc trang b vn cho lao ng theo cc dng hm: Tuyn tnh, hm bc hai v hm s m. Kt qu tnh ton cho thy c hai dy s nng sut lao ng v mc trang b vn ca lao ng hi quy theo hm parabol bc hai c h s m t nh nht, tc l c h s xc nh ln nht. Vy hm s c la chn iu chnh bin ng ca hai dy s nh sau: - i vi dy s xt:

nh nht. Di y l v d tnh ton h s tng quan tuyn tnh phn nh mi lin h gia hai dy s bin ng theo thi gian: mc trang b vn cho ngi lao ng v nng sut lao ng ca cng nghip Vit Nam t 1990 n 2003.
Bng 3.4.4: Mc trang b vn v nng sut lao ng ca cng nghip VN
n v: Triu ng

x t = 20,6536 + 4,9791 t + 0,0044 t2

- i vi dy yt:
y t = 10,71973 + 2,86166 t 0,0745 t2

; ;

(3.4.14a) (3.4.14b)

Nm A 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996

Th t nm t B 1 2 3 4 5 6 7

Mc trang b vn xi 1 25,18 30,96 35,44 41,33 46,37 50,45 53,75

Nng sut lao ng Nm yi 2 12,97 15,61 18,71 21,69 24,50 25,78 26,84 A 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Th t nm t B 8 9 10 11 12 13 14

Mc trang b vn xi 1 58,97 64,30 69,72 75,30 83,35 85,14 87,28

Nng sut lao ng yi 2 28,65 29,96 30,40 32,60 35,21 35,58 36,45

Bc 3. T cc dng hm l thuyt 3.4.14a v 3.4.14b, ln lt thay gi tr t t 1 n 13 vo tnh c cc gi tr l thuyt v mc trang b vn ( x t ) v nng sut lao ng ( y t ) nh s liu ct 3 v 4 bng 3.4.5.
Bng 3.4.5: lch gia gi tr thc t v l thuyt ca mc trang b vn v nng sut lao ng
n v tnh: Triu ng

Gi tr thc t Nm Mc trang b vn xi Nng sut lao ng yi

Gi tr l thuyt Mc trang b vn xi Nng sut lao ng yi

lch gia thc t v l thuyt Mc trang b vn d xi Nng sut lao ng d yi

T s liu bng 3.4.4 ta ln lt tnh theo cc bc sau: Bc 1. Kim tra tnh cht t tng quan ca 2 dy s trn.

123

124

A 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

1 25,18 30,96 35,44 41,33 46,37 50,45 53,75 58,97 64,30 69,72 75,30 83,35 85,14 87,28

2 12,97 15,61 18,71 21,69 24,50 25,78 26,84 28,65 29,96 30,40 32,60 35,21 35,58 36,45

3 30,5944 35,5517 40,5003 45,4402 50,3714 55,2938 60,2076 65,1126 70,0089 74,8965

4 16,1450 18,6342 20,9744 23,1655 25,2077 27,1009 28,8450 30,4402 31,8864 33,1835

5 -0,4460 0,3668 -0,1164 0,8344 0,9268 0,0802 -1,5480 -1,2368 -0,8163 -0,2882 0,4010 3,5736 0,4912 -2,2223

6 -0,5391 -0,5318 0,0718 0,7203 1,3301 0,5701 -0,2574 -0,1996 -0,4850 -1,4899 -0,5811 0,8736 0,2454 0,2725

4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Tng cng

0,8344 0,9268 0,0802 -1,5480 -1,2368 -0,8163 -0,2882 0,4010 3,5736 0,4912 -2,2223 x

0,7203 1,3301 0,5701 -0,2574 -0,1996 -0,4850 -1,4899 -0,5811 0,8736 0,2454 0,2725 x

0,6962 0,8590 0,0064 2,3965 1,5297 0,6663 0,0831 0,1608 12,7707 0,2412 4,9384 24,6953

0,5189 1,7692 0,3250 0,0662 0,0398 0,2352 2,2197 0,3377 0,7632 0,0602 0,0743 6,9879

0,6010 1,2328 0,0457 0,3984 0,2468 0,3959 0,4294 -0,2330 3,1219 0,1205 -0,6057 5,7909

25,6284 13,5069

79,7754 34,3317 84,6456 35,3309 89,5071 36,1810

T s liu theo gi tr thc t v gi tr l thuyt ca mc trang b vn v nng sut lao ng ta tnh c cc lch tng ng ct 5 v 6 bng 3.4.5. Bc 4. Tnh h s tng quan gia nng sut lao ng v mc trang b vn. T s liu bng 3.4.5 v cc gi tr dxi v dyi ta tip tc lp bng xc nh cc i lng tnh h s tng quan.
Bng 3.4.6: Xc nh cc i lng tnh h s tng quan
STT 1 2 3

Theo s liu bng 3.4.6, p dng cng thc 3.4.12 ta tnh c h s tng quan: Rxy =
5,7909 24,6953 .6,9879

= 0,4408

H s tng quan bng 0, 4408 chng t mi quan h gia nng sut lao ng v mc trang b vn c nh cho lao ng ca ngnh cng nghip tng i cht ch. 3.5. PHNG PHP CH S 3.5.1. Mt s vn chung v phng php ch s Ch s trong thng k l ch tiu tng i biu hin quan h so snh gia cc mc ca mt hin tng kinh t - x hi. Ch s tnh c bng cch so snh hai mc ca hin tng hai thi gian hoc khng gian khc nhau, nhm nu ln s bin ng ca hin tng qua thi gian hoc khng gian.
126

d xi
-0,4460 0,3668 -0,1164

d yi
-0,5391 -0,5318 0,0718

d2 xi

d2 yi
0,2907 0,2828 0,0051

d xi . d yi
0,2405 -0,1950 -0,0083

0,1989 0,1345 0,0135

125

* ngha ca ch s trong thng k - Nghin cu s bin ng v mc ca hin tng qua thi gian (bin ng ca gi c, gi thnh, nng sut lao ng, khi lng sn phm, din tch gieo trng,...). Cc ch s tnh theo mc ch ny thng gi l ch s pht trin. - So snh chnh lch v mc ca hin tng qua khng gian (chnh lch gi c, lng hng ho tiu th gia hai th trng, gia hai a phng, hai khu vc,...). Cc ch s tnh theo mc ch ny thng gi l ch s khng gian. - Xc nh nhim v k hoch hoc nh gi kt qu thc hin k hoch v cc ch tiu kinh t - x hi. Cc ch s ny thng gi l ch s k hoch. - Phn tch mc nh hng v xc nh vai tr ng gp ca cc nhn t khc nhau i vi s bin ng chung ca hin tng phc tp (v d: Xc nh xem s bin ng ca cc nhn t nng sut lao ng v s lng cng nhn nh hng n mc no i vi s tng gim ca kt qu sn xut do cng nhn to ra). Thc cht y cng l phn tch mi lin h ca cc yu t nguyn nhn vi nhau cng nh tnh ton nh hng ca mi yu t nguyn nhn n ch tiu kt qu. * Mt s hnh thc phn loi ch yu v ch s - Cn c theo phm vi tnh ton ca ch s: Chia thnh ch s c th v ch s tng hp (xem ch s c th v ch s tng hp). - Cn c tnh cht ca ch tiu cu thnh tng th: Chia thnh ch s ch tiu cht lng v ch s ch tiu khi lng (vic phn thnh ch tiu cht lng v khi lng ch c ngha tng i). - Cn c hnh thc biu hin, chia thnh ch s dng c bn v ch s dng bin i (xem ch s tng hp v ch s bnh qun). - Cn c thi k gc so snh, chia thnh ch s lin hon v ch s

nh gc (xem ch s lin hon v ch s nh gc). - Cn c s lng nhn t lng bin ca hin tng, chia thnh ch s chung v ch s nhn t (xem h thng cc ch s). * c im ca phng php ch s l biu hin v lng ca cc phn t trong hin tng phc tp c chuyn v dng chung c th trc tip cng c vi nhau, da trn c s mi quan h gia nhn t nghin cu vi cc nhn t khc. V d: Khi lng sn phm cc loi, vn khng th trc tip cng c vi nhau, khi c chuyn sang dng gi tr, bng cch nhn vi yu t gi c c th trc tip cng vi nhau. Mt khc, khi nghin cu bin ng ca mt nhn t, bng cch gi nh cc nhn t khc ca hin tng phc tp khng thay i, nh phng php ch s cho php loi tr nh hng bin ng ca cc nhn t ny kho st s bin ng ring bit ca cc nhn t cn nghin cu. * Trong cng thc ch s tng hp, nhn t biu hin s bin ng v mc ca hin tng nghin cu gi l lng bin ca ch s. V d: Trong ch s gi c, lng bin ca ch s l gi c cc loi hng, trong ch s khi lng sn phm, lng bin ca ch s l khi lng sn phm mi loi. * Trong cng thc ch s tng hp, nhn t quan h trc tip vi lng bin ca ch s, c c nh mt thi k no c t s v mu s ca ch s gi l quyn s. V d: Trong ch s gi c, quyn s l khi lng hng ho tiu th k bo co; trong ch s khi lng sn phm, quyn s l gi c k gc. Trong mt ch s, quyn s c th l mt nhn t (v d, trong ch s tng hp v gi c (xem ch s tng hp), quyn s l lng hng ho tiu th hoc trong ch s tng hp v lng hng ho tiu th, quyn s l gi c (xem ch s tng hp)); nhng cng c th l tch ca nhiu nhn t khc nhau, (v d, trong ch s bnh qun iu ho gia quyn v gi c, ch s bnh qun s hc v khi lng sn phm,

127

128

quyn s u l tch ca gi c v lng hng ho tiu th (p.q) (xem cc ch s bnh qun)). Quyn s ca ch s c th gii quyt hai nhim v: - Chuyn cc phn t vn khng trc tip cng c vi nhau thnh dng chung c th cng c vi nhau; - Ni ln tm quan trng ca mi phn t trong ton b tng th. 3.5.2. Ch s c th v ch s tng hp 3.5.2.1. Ch s c th Ch s c th l ch tiu tng i biu hin s bin ng ca tng phn t, tng n v c bit trong mt tng th phc tp. V d: A. Ch s gi bn ca tng loi mt hng:
ip = p1 p0

Hn ch ca ch s c th l ch nghin cu bin ng ring ca tng phn t, tng n v c bit trong tng th, khng cho php ta nghin cu bin ng chung ca nhiu phn t, hoc nhiu n v trong mt tng th gm cc phn t, hoc cc n v khng th trc tip cng c vi nhau so snh. V d, mt ca hng tiu th 3 loi mt hng: Vi (tnh bng mt); du gi u (tnh bng l) v x phng (tnh bng kg). Ch s c th ch cho php tnh ton tc pht trin ring ca tng mt hng , ch khng cho php cng trc tip 3 mt hng li vi nhau so snh nhm xc nh tc pht trin chung ca c 3 loi mt hng ny v chng c gi tr s dng cng nh c n v tnh khc nhau. 3.5.2.2. Ch s tng hp Ch s tng hp l ch tiu tng i phn nh s bin ng mt nhn t (nh trn ni l lng bin) ca hin tng kinh t - x hi phc tp. Cc nhn t khc cn li c c nh mt thi k no gi l quyn s. Quyn s c th c chn cc k khc nhau (k gc, k bo co, k k hoch hoc mt k no thch hp) tu theo mc ch nghin cu. Thi k ca quyn s c nh hng nht nh n tr s v kh nng tnh ton ca ch s. Do vic chn thi k ca quyn s tu thuc vo yu cu nghin cu v iu kin v s liu c th. Di y s trnh by cc cng thc tnh ch s tng hp theo cc hnh thc la chn thi k quyn s khc nhau c bt u t mt v d nghin cu hin tng c 2 yu t: Gi c v lng hng ho tiu th (trong quan h ny gi l ch tiu cht lng, cn lng hng ho tiu th l ch tiu s lng). a. Ch s tng hp v gi c * Ch s tng hp v gi c theo thi gian - Nu chn quyn s l lng hng ho tiu th k gc, ch s tng hp v gi c theo Laspeyres c dng sau:
130

(3.5.1)

Trong : p1, p0 - Gi bn k bo co v k gc. B. Ch s khi lng hng ho tiu th ca tng mt hng:

iq = q1 q0

(3.5.2)

Trong : q1, q0 - Lng hng ho tiu th k bo co v k gc. Ch s c th cng c nghin cu theo thi gian, khng gian v theo k hoch. Thc cht ca ch s c th l cc s tng i ng thi (nghin cu bin ng theo thi gian), s tng i khng gian (nghin cu bin ng theo khng gian) v s tng i k hoch (nghin cu bin ng ca thc t so vi k hoch). Do vy tnh ton rt n gin v p dng thun tin.

129

Ip =

p 1 q 0 p 0 q 0

(3.5.3)

- Nu chn quyn s l lng hng ho tiu th k bo co, ch s tng hp v gi c theo Paashe c dng sau:
Ip = p 1 q 1 p 0 q 1

(3.5.4)

theo cng thc no c ngha hn cng thc no. Ch c iu quyn s ca ch s theo Laspayres l s liu k gc nn thng thu thp thun tin hn v s m bo kt qu tnh ton kp thi hn. Mt khc v trc quan ngi ta d nhn bit ngha ca ch s ny hn, cn theo Paashe c u im l m bo c cu theo k bo co nn st vi thc t hn. - Nu chn quyn s kt hp c hai thi k bo co v k gc, ta c ch s tng hp v gi c theo Fisher:
Ip = p1 q 0 p1 q 1 p 0 q 0 p 0 q 1

V d c s liu v hai loi hng ho tiu th trn th trng nh sau:

Bng 3.5.1: Gi v lng hng tiu th tng ng ca hng ho
Gi (Nghn ng) K gc 1 20 4 K n /cu 2 30 8 Lng hng tiu th (Kg) K gc 3 10 30 K n /cu 4 12 20 Ch s lng hng iq 6=4:3 1,20 0,67

(3.5.5)

Loi hng A X Y

Ch s gi n ip 5=1:2 1,5 2,0

Ch s tng hp v gi c theo Fisher l trung bnh nhn ca hai ch s tng hp v gi c ca Laspeyres v Paashe. Theo s liu c, p dng cng thc 3.5.5 c:
I p = 1,688 1,625 = 1, 656 hoc 165,6%

T s liu bng 3.5.1 - p dng cng thc 3.5.3 c:

30 10 + 8 30 Ip = = 1, 688 hoc 168,8% 20 10 + 4 30

Trong nhiu trng hp tnh ton vi quyn s c nh cc thi k khc nhau theo phng php ca Laspeyres v Paashe dn n cc kt qu qu sai lch th vic s dng ch s Fisher l cn thit. Tuy nhin, kh nng p dng v tnh ton theo ch s ca Fisher l kh khn v phc tp hn. * Ch s tng hp v gi c theo khng gian Trong phn tch so snh kinh t, c nhu cu so snh gi c ca mt hoc nhiu mt hng gia cc ch trong mt a phng hoc gia cc a phng. Lc ny ta c cc ch s gi c theo khng gian:
Ip = p A ( q A + q B ) p A Q = p B ( q A + q B ) p B Q

- p dng cng thc 3.5.4 c:

Ip = 30 12 + 8 20 = 1, 625 hoc 162,5% 20 12 + 4 20

(3.5.6)

Cc ch s theo Laspeyres v Paashe c logic t duy khc nhau, ng thi kt qu tnh cng c khc nhau. Thc ra khng th ni tnh

Trong : A v B l hai a phng cn so snh (qA + qB) - quyn s ca ch s. l tng khi lng hng tiu th
132

131

ca k bo co v k gc ca mi mt hng. V d: C ti liu v gi c v lng hng ho tiu th ti hai a phng nh sau:

Bng 3.5.2: Gi v lng hng a phng A v B
a phng A Mt hng
Gi c (1000)

Cc ch s ny cng tip ni t duy logic khc nhau ca cc ch s tng hp gi c v kt qu tnh ton theo hai cng thc ny cng c s khc nhau nht nh. - Cng nh ch s tng hp v gi c, Fisher a ra ch s tng hp v lng hng tiu th vi quyn s gi c kt hp ca thi k bo co v thi k gc: Ch s tng hp v lng hng ca Fisher cng l trung bnh nhn ca hai ch s tng hp v lng hng tiu th theo Laspeyres v Paashe:
Iq = p 0 q 1 p 1 q 1 p 0 q 0 p 1 q 0

a phng B Gi c (1000) 3,5 2,5 Lng hng bn ra (Kg) 1500 1000

Lng hng bn ra (Kg) 1000 2000

X Y

4,0 2,0

(3.5.9)

Theo s liu bng 3.5.2, p dng cng thc 3.5.6, ta tnh c ch s gi c a phng A so vi a phng B nh sau:
Ip = 4 2500 + 2 3000 16000 = = 0, 9846 hoc 98,46% 3,5 2500 + 2,5 3000 16250

Theo s liu cho bng 3.5.1 tnh c: - Theo cng thc 3.5.7:
Iq = 20 12 + 4 20 320 = = 1, 00 hoc 100,0% 20 10 + 4 30 320 30 12 + 8 20 520 = 0, 963 hoc 96,3% = 30 10 + 4 20 540 I q = 1,00 0,963 = 0, 981 hoc 98,1%

Nh vy, gi chung ca c hai mt hng a phng A bng 98,46% gi c a phng B, tc l gim 1,54%. b. Ch s tng hp v lng hng tiu th * Ch s tng hp v lng hng tiu th theo thi gian - Nu chn quyn s l gi c k gc, c ch s tng hp v lng hng tiu th theo Laspeyres:
Iq = p 0 q 1 p 0 q 0

- Theo cng thc 3.5.8:

Iq =

- Theo cng thc 3.5.9:

(3.5.7)

* Ch s tng hp v lng hng theo khng gian Ch s tng hp lng hng tiu th theo khng gian c th dng gi so snh tnh thng nht cho cc a bn:
Iq = p s q A p s q B

- Nu chn quyn s l gi c k nghin cu, c ch s tng hp v lng hng tiu th theo Paashe:
p1 q 1 Iq = p 1 q 0

(3.5.10)

(3.5.8)

133

134

Trong : A v B l hai a phng cn so snh, ps l gi so snh ca tng mt hng. Tuy nhin, trong nhiu trng hp, ta khng c gi so snh cho tt c cc mt hng, nn cn s dng gi bnh qun ca hai a phng cn so snh:
p= p A q A + pBq B q A + qB

3.5.3. Ch s bnh qun Ch s bnh qun l mt dng bin i ca ch s tng hp, cng thc tnh c trnh by di dng mt s bnh qun. C hai loi ch s bnh qun: a. Ch s bnh qun s hc gia quyn - dng bin i t mt s ch s tng hp c quyn s c nh thi k gc. - Ch s tng hp v gi c c quyn s l lng hng tiu th c nh thi k gc (cng thc 3.5.3 - Laspeyres):
p 1 q 0 = p 0 q 0 p1 p0q 0 i p .p 0 q 0 p0 = p 0 q 0 p 0 q 0

V ch s tng hp lc ny l:
p.q A Iq = p.q B

(3.5.11)

Ip =

(3.5.12)

Theo s liu bng 3.5.2, ta c: - Gi bnh qun 1kg hng X:

pX = 4 1000 + 3,5 1500 9250 = = 3,7 (nghn ng) 1000 + 1500 2500

- Ch s tng hp v khi lng hng ho c quyn s c nh thi k gc (cng thc 3.5.7 - Laspeyres):
p 0 q 1 = p 0 q 0 q1 p 0q 0 i q .p0q 0 q0 = p 0 q 0 p 0 q 0

Iq =

(3.5.13)

- Gi bnh qun 1kg hng Y:

pY 2 2000 + 2,5 1000 6500 = = = 2,166 (nghn ng) 2000 + 1000 3000

Trong : i p =

q p1 v i q = 1 l cc ch s c th v gi v lng p0 q0

p dng cng thc 3.5.11 ta tnh c ch s lng hng tiu th gia a phng A so vi a phng B:

hng ho tiu th. y, cc ch s c th ng vai tr l lng bin v p0q0 l quyn s ca ch s tng hp c c nh thi k gc. T s liu bng 3.5.1: - p dng cng thc 3.5.12 ta c ch s gi:
Ip = 1,5 200 + 2 120 = 1, 688 hoc 168,8% 200 + 120

3,7 1000 + 2,166 2000 8032 = Iq = = 1, 041 hoc 104,1% 3,7 1500 + 2,166 1000 7716
Nh vy, lng hng ho a phng A bng 104,1% lng hng ho a phng B, tc l cao hn 4,1%.

- p dng cng thc 3.5.13 ta c ch s lng hng ho tiu th:

135 136

Iq =

1,2 200 + 0,67 120 = 1, 000 hoc 100,0% 200 + 120

c th s dng thun li t trng khi tnh ton v trong nhng trng hp cn thit c th dng t trng tng ng thay th. 3.5.4. Ch s lin hon v ch s nh gc 3.5.4.1. Ch s lin hon Ch s lin hon l ch s tnh cho nhiu thi k lin tip nhau, trong mi ch s u so snh thi k nghin cu vi thi k lin k trc . Thi k quyn s ca cc ch s lin hon c th thay i (trng hp ny gi l quyn s kh bin) hoc khng th thay i (trng hp ny gi l quyn s bt bin). - Ch s lin hon vi quyn s kh bin: V d, ch s gi bn l cc mt hng tnh cho thng 2, 3, 4 (ch s gi thng 2 so vi thng 1 ly quyn s l lng hng thng 2, ch s gi thng 3 so vi thng 2 ly quyn s l lng hng thng 3 v ch s gi thng 4 so vi thng 3 ly quyn s l lng hng thng 4).
I p2 / 1 = p 3 q 3 p 4 q 4 p 2 q 2 ; I p3 / 2 = ; I p4 / 3 = ; p 1 q 2 p 2 q 3 p 3 q 4

b. Ch s bnh qun iu ho gia quyn - dng bin i t mt s ch s tng hp c quyn s c nh thi k bo co. - Ch s tng hp v gi c quyn s l lng hng ho tiu th c nh thi k bo co (cng thc 3.5.4 - Paasche):
Ip = p 1 q 1 = p 0 q 1 p 1 q 1 p1 q 1 = p0 1 p 1 q 1 p1 q 1 ip p1

(3.5.14)

- Ch s tng hp v lng hng ho tiu th c quyn s l gi c c nh thi k bo co (cng thc 3.5.8 - Paashe):
Iq = p 1 q 1 = p 1 q 0 p 1 q 1 p 1 q 1 = q 1 0 p1 q 1 p1 q 1 iq q1

(3.5.15)

Trong cc ch s c th ip v iq ng vai tr lng bin v p1q1 l quyn s ca ch s bnh qun chung. Cng t s liu bng 3.5.1: - p dng cng thc 3.5.14 ta c ch s gi:
Ip = 320 + 160 = 1, 636 hoc 163,6% 320 160 + 1,5 2,0

(3.5.16)

- Ch s lin hon vi quyn s bt bin: V d, ch s khi lng sn phm cng nghip tnh cho thng 2, 3, 4 vi cng gi so snh hoc gi c nh ca sn phm (gi nm 1994) k hiu l ps.
I q2 / 1 = p s q 3 p s q 4 p s q 2 ; I q3 / 2 = ; I q4 / 3 = ; p s q 1 p s q 2 p s q 3

(3.5.17)

- p dng cng thc 3.5.15 ta c ch s lng hng ho:

320 + 160 Iq = = 0, 963 hoc 96,3% 320 160 + 1,2 2,0

Cc ch s bnh qun c p dng trong cc trng hp c ti liu v cc ch s c th v c bit c ngha khi tip tc bin i quyn s ca ch s v dng "t trng gi tr ca tng loi hng ho"
137

Quyn s bt bin ca ch s tuy c c cu khc nhiu hn so vi thc t, nhng c tnh kh thi cao hn v nhiu nm mi phi xc nh gi mt ln. Trong nhiu trng hp thc t khng th p dng c quyn s kh bin, m phi thay bng quyn s bt bin. V d: Ch s khi lng sn phm cng nghip dng quyn s l gi c nh (gi ca mt nm no c chn tnh ton thng nht cho nhiu nm); ch s gi tiu dng dng quyn s l t trng khi lng hng

138

ho tiu dng (t trng hng ho ca mt nm no chn tnh ton thng nht cho mt s nm). 3.5.4.2. Ch s nh gc Ch s nh gc l ch s tnh cho nhiu thi k khc nhau so vi mt thi k c chn lm gc c nh. Thi k quyn s ca cc ch s nh gc c th thay i (trng hp ny gi l quyn s kh bin) hoc khng thay i (trng hp ny gi l quyn s bt bin). - Ch s nh gc vi quyn s kh bin: V d, ch s gi bn l cc thng 2, 3, 4 so vi thng 1.
I p2 / 1 p 4 q 4 p 2 q 2 p 3 q 3 = ; I p3 / 2 = ; I p4 / 3 = ; p 1 q 2 p1 q 3 p 1 q 4

Trong thc t sn xut v tiu th sn phm, hng ha (t y gi chung l sn phm), ngoi nhng loi cng sn xut v tiu th c hai thi k (k gc v k bo co) gi l "sn phm so snh c", cn c nhng loi sn phm ch sn xut hoc tiu th mt trong hai thi k gi l "sn phm khng so snh c" (xem v d bng 3.5.3).
Bng 3.5.3: S liu v n gi thc t mt s loi sn phm sn xut trong nm 2003 v 2004 (1) ca cng ty "A"
Khi lng sn phm n gi (1000) Gi tr sn xut (Triu ng)

(3.5.18)

Tn sn phm

n v tnh SP K gc K bo K gc K bo K gc K bo co (q1) (p0) co (p1) (p0q0) co (p1q1) (q0) 12.000 21.000 7.000 3.800 x 238 550 35 1.200 x 240 500 38 1.000 x 2.380 11.000 175 2.640 16.195 2.880 10.500 266 3.800 17.446

- Ch s nh gc vi quyn s bt bin: V d, ch s khi lng sn phm cng nghip cc thng 2, 3, 4 so vi thng 1, tnh theo gi so snh hoc gi c nh ca sn phm (gi nm 1994):
I q2 / 1 p s q 4 p s q 3 p s q 2 = ; I q3 / 2 = ; I q4 / 3 = ; p s q 1 p s q 1 p s q 1

Sn phm 1 1000V 10.000 Sn phm 2 1000C 20.000 Sn phm 3 Mt Tm Tm x 5.000 2.200 x

(3.5.19)

Sn phm 4 Sn phm 5 Tng cng

Gia ch s nh gc v ch s lin hon (vi quyn s bt bin) c quan h sau: Tch cc ch s lin hon bng ch s nh gc trong thi k . V d: Ch s lin hon v ch s nh gc v khi lng sn phm cng nghip:
p n q 2 p n q 1 p n q 3 p n q 2 p n q 4 p n q 3 = p n q 4 p n q 1

hoc

Iq2 /1

I q3 / 2 I q4 / 3

I q 4 / 1 ; (3.5.20)

S liu bng 3.5.3 cho thy cng ty "A" sn xut 5 loi sn phm, c 3 loi sn phm 1, 2, 3 c sn xut c hai nm (2003 v 2004) v l nhng sn phm so snh c, cn sn phm th 4 ch sn xut nm 2004 (nm bo co) v sn phm th 5 ch sn xut nm 2003 (nm gc) l nhng sn phm khng so snh c. Trng hp nh trn th s tnh ch s khi sn phm nh th no? Nh ta bit ch s khi lng sn phm khng ch phn nh s
(1)

3.5.5. Ch s sn phm so snh c v sn phm khng so snh c

Nm 2003 l nm gc v nm 2004 l nm bo co.

139

140

tng ln ca nhng sn phm c thi k trc, m cn phi phn nh c s thay i v mt hng sn xut ra (s tng thm hay gim bt mt hng sn xut cng chnh l s tng ln hay gim i ca khi lng sn phm sn xut ra). Nu p dng n thun cng thc tnh ch s khi lng sn phm vi quyn s l gi c thi k gc (theo Laspayres) hoc vi quyn s l gi c thi k bo co (theo Paasche) u ch tnh c cho cc sn phm so snh c ( trn sn phm 1, 2 v 3), cn cc loi sn phm khng so snh c (4 v 5) u khng thng tin tnh ton (hoc l thiu s liu k gc, hoc l thiu s liu k bo co). Vn l phi xy dng c ch s p dng cho c trng hp c sn phm khng so snh c.
* * *

= p' q'

pq = ( p' q') K p' q'

(3.5.21b)

Trong : K l t s gia gi tr sn xut theo gi thc t ca ton b sn phm (k c sn phm so snh c v sn phm khng so snh c) v gi tr sn xut ca nhng sn phm so snh c. y K tm gi l "H s thay i mt hng sn xut". Trn c s cng thc 3.5.21b c th xy dng c cc ch s sau: a. Ch s khi lng sn phm so snh c (I'q)
I'q =

p'0 q'1 p'0 q'0

(3.5.22)

Khi sn xut c c sn phm so snh c v sn phm khng so snh c th gi tr sn xut theo gi thc t c vit di dng:

Ch s khi lng sn phm so snh c theo cng thc 3.5.22 (vit gn l ch s sn phm so snh c) l dng c bn ca ch s khi lng theo Laspeyres. T s liu bng 3.5.3 p dng cng thc 3.5.22 tnh c:
(238 12000 ) + (550 21000 ) + (35 7000 ) = 1, 0808 (238 10000 ) + (550 20000 ) + (35 5000 ) hoc 108,08% I 'q =

pq = ( p' q' + p" q")

(3.5.21a)

Trong :

pq - Gi tr sn xut ca ton b sn phm sn xut vi p l gi

c v q l khi lng tng loi sn phm;

b. Ch s khi lng sn phm khng so snh c (I"q)

I" = q K1 K0

p' q' - Gi tr sn xut ca nhng loi sn phm so snh c

vi p l gi c v q l khi lng sn phm tng ng;

(3.5.23)

p" q" - Gi tr sn xut ca nhng loi sn phm khng so snh

c vi p" l gi c v q" l khi lng sn phm tng ng. Tip tc bin i cng thc 3.5.21a:

Trong : K1, K0 - H s thay i mt hng sn xut. I"q - Ch s khi lng sn phm khng so snh c (vit gn l ch s sn phm khng so snh c) phn nh bin ng khi lng sn phm do m rng hay thu hp mt hng sn xut. Nu Ik > 1 ngha l k bo co c khi lng mt hng mi xut hin ln hn khi lng mt hng c mt i v c gi l trng hp m rng mt

pq = ( p' q' + p" q") = p' q'

( p' q'+ p" q")

p' q'

141

142

hng sn xut; nu Ik < 1 ngha l k bo co c khi lng mt hng mi xut hin nh hn khi lng mt hng c mt i v c gi l trng hp thu hp mt hng sn xut. Cn nu Ik = 1 th hoc l khng c mt hng mi xut hin v cng khng c mt hng c mt i, hoc l c c mt hng mi xut hin v mt hng c mt i nhng t trng gi tr ca nhng mt hng khng so snh c chim trong tng gi tr sn xut thi k bo co v thi k gc tng ng nh nhau. T s liu bng 3.5.3 ta tnh c: + H s K: - Nm 2003
Kq = 16195 16195 = = 1,195 2380 + 11000 + 175 13555

c tng lm tng 8,08% v m rng mt hng sn xut lm tng 7,15%. 3.5.6. H thng ch s H thng ch s l dy cc ch s c lin h vi nhau, hp thnh mt ng thc nht nh. C nhiu loi h thng ch s, trong thc t cng tc thng k thng gp hai loi: h thng ch s tng hp v h thng ch s nghin cu bin ng ch tiu bnh qun. 3.5.6.1. H thng ch s tng hp Tr li s liu bng 3.5.1, nu ly tng gi tr hng ho tiu th k bo co (p1q1) chia cho tng gi tr hng ho k gc (p0q0) ta c ch s gi tr (Ipq). Nghin cu mi quan h gia ch s gi tr vi cc ch s gi c (Ip) v ch s lng hng ho tiu th (Iq), ta c:
Ch s gi tr = Ch s gi Ch s lng hng ho tiu th

- Nm 2004
Kq = 17446 17446 = = 1,2785 2880 + 10500 + 266 13646

Ipq

Ip

Iq

; (3.5.25)

+ Ch s sn phm khng so snh c (p dng cng thc 3.5.23): 1,2785 I" = = 1,0715 hoc 107,15% q 1,1932 c. Ch s khi lng sn phm Nhn 2 ch s sn phm so snh c (I'q) v ch s sn phm khng so snh c (I"q) ta c ch s khi lng sn phm (Iq): I'q I"q = Iq c: 1,0808 1,0715 = 1, 1581 hoc 115,81% Nh vy khi lng sn phm sn xut ca cng ty "A" nm 2004 so vi nm 2003 tng 15,81%; trong do sn phm so snh
143

Tuy nhin, do cc cch xy dng ch s gi c v ch s lng hng theo nhng quy nh khc nhau, nn ta cng c cc h thng ch s khc nhau. a. Nu ch s gi theo Paashe v ch s khi lng theo Laspayres th ta c h thng ch s:
p 1 q 1 p 1 q 1 p 0 q 1 = p 0 q 0 p 0 q 1 p 0 q 0

(3.5.26)

(3.5.24)

b. Nu ch s gi theo Laspayres v ch s khi lng theo Paashe th ta c h thng ch s:

p 1 q 1 p 1 q 0 p 1 q 1 = p 0 q 0 p 0 q 0 p1 q 0

Theo s liu tnh c mc a v b, p dng cng thc 3.5.24 ta

; (3.5.27)

Hai h thng trn khng cho ta ng thc m bo quan h tch s nu theo ng thc 3.5.25:

144

Theo cng thc ca Fisher, ta c ng thc:

p 1 q 1 = p 0 q 0 p1 q 1 p 0 q 1 p 1 q 0 p 1 q 1 p1 q 0 p 0 q 0 p 0 q 0 p 0 q 1

Tc l: ; (3.5.28)
p1 q 1 p k q k p1 q 1 = p 0 q 0 p 0 q 0 p k q k

(3.5.29)

Vi k - Thi k k hoch. 3.5.6.2. H thng ch s nghin cu bin ng ch tiu bnh qun Khi nghin cu bin ng ch tiu bnh qun c 3 ch s lp thnh mt h thng: Ch s cu thnh kh bin, ch s cu thnh c nh v ch s nh hng kt cu. a. Ch s cu thnh kh bin. l ch tiu tng i biu hin quan h so snh gia hai mc bnh qun ca hin tng nghin cu. Mun tnh ch s ny, trc ht cn tnh mc bnh qun ca hin tng hai thi k, ri em so snh hai mc vi nhau. Cng thc tnh:
Ix = x1 x 1 f1 x 0 f0 : = f 0 x0 f1

Cng thc ny m bo quan h tch s nh ng thc 3.5.25, nhng iu kin p dng v tnh ton kh phc tp, v phi hai ln tnh li theo quyn s. V mt l thuyt thng k x hi ch ngha ni chung cng nh thng k nc ta ni ring s dng h thng ch s (3.5.25) tc l trong h thng ch s c ch s gi tng hp l theo Paashe, cn ch s tng hp khi lng hng ho tiu th l theo Laspeyres. Tuy nhin, trong thc t cng tc thng k, tu theo iu kin c th ca mi loi ch s khc nhau m c nhng quy nh thi k la chn quyn s cho thch hp. H thng ch s tng hp c dng phn tch nh hng ca cc nhn t cu thnh i vi mt hin tng phc tp, cho ta cc thng tin mi v s bin ng ca hin tng theo s tc ng ca cc nhn t cu thnh . V vy, h thng ny cn c dng cho nhiu quan h khc, chng hn:
S sn phm sn xut Gi thnh ton b sn phm = Nng sut lao ng ca 1 cng nhn Gi thnh bnh qun mt sn phm S cng nhn S sn phm sn xut

(3.5.30)

Trong :
I x - Ch s cu thnh kh bin; x 1 ; x 0 - Mc bnh qun k bo co v k gc;

f1, f0 - Quyn s ca s bnh qun k bo co v k gc. Ch s cu thnh kh bin phn nh s bin ng ng thi ca hai nhn t: Tiu thc bnh qun ho v kt cu tng th. Do , ch s cu thnh kh bin c th c phn tch thnh hai ch s nhn t: Ch s cu thnh c nh v ch s nh hng kt cu. Trong phn tch thng k ch s cu thnh kh bin thng c dng biu hin s bin ng mt cch tng qut ca cc ch tiu bnh qun nh: Bin ng gi thnh bnh qun, bin ng nng sut lao ng bnh qun, bin ng nng sut thu hoch bnh qun, v.v...

v.v,... H thng ny cng c s dng trong phn tch mc hon thnh k hoch ca mt doanh nghip, ca mt vng lnh th (tnh, huyn,...).
Ch s pht trin = Ch s nhim v k hoch Ch s hon thnh k hoch

145

146

b. Ch s cu thnh c nh. l ch tiu tng i nu ln nh hng bin ng ca ring tiu thc bnh qun ho i vi s bin ng ca ch tiu bnh qun. Trong ch s ny kt cu ca tng th c c nh mt k nht nh. Nu ch s cu thnh c nh tnh theo kt cu tng th k bo co:
Ix = x1 f1 x 0 f1 : f1 f1 x1 f1 x 0 f1

I f / f =

x 0 f1 x 0 f 0 : f1 f 0

(3.5.32)

Trong :
I f / f - Ch s cu thnh kt cu; x 0 - Lng bin k gc ca ch tiu bnh qun; f1 f0 ; - Kt cu ca tng th k bo co v k gc. f1 f0

(3.5.31a)

sau khi gin c ta c:

Ix =

(3.5.31b)

Trong :
I x - Ch s cu thnh c nh; x1 ; x 0 - Lng bin k bo co v k gc ca ch tiu bnh qun; f1 - Kt cu ca tng th k bo co. f1

Ch s nh hng kt cu thng c dng phn tch nh hng ca nhn t kt cu i vi bin ng ca cc ch tiu bnh qun nh: Thay i kt cu sn phm cng loi nhng c gi thnh khc nhau i vi s thay i ca gi thnh bnh qun, thay i kt cu cng nhn c mc lng khc nhau i vi s thay i tin lng bnh qun,... 3.6. PHNG PHP CN I Phng php cn i l mt phng php chnh l v phn tch cc s liu thng k bng cch s dng cc bng cn i nghin cu cc quan h t l, cc mi lin h qua li gia cc hin tng v qu trnh kinh t - x hi v so snh i chiu s liu thu c t nhiu ngun v phn t theo nhiu tiu thc khc nhau. Bng cn i l mt hnh thc trnh by kt cu ca cng mt tng th (hin tng hoc qu trnh kinh t - x hi theo hai gic khc nhau) phn nh cc quan h cn i gia cc b phn trong tng th hoc so snh, kim tra s liu thu thp c t nhiu ngun khc nhau. Trong thng k, cc ch tiu ca bng cn i c th biu hin bng n v hin vt hoc n v gi tr, n v thi gian lao ng. Do , phng php cn i c s dng rng ri trong nhiu b mn

Ch s cu thnh c nh c dng phn tch cht lng ca cc cng tc sn xut, qun l kinh t, nh: nh gi nh hng bin ng ca bn thn yu t gi thnh sn phm i vi bin ng ca gi thnh bnh qun, nh gi nh hng bin ng ca bn thn yu t tin lng i vi bin ng ca tin lng bnh qun,... c. Ch s nh hng kt cu. l ch tiu tng i phn tch nh hng bin ng ca kt cu tng th i vi s bin ng ca ch tiu bnh qun. Trong ch s ny, tiu thc bnh qun ho c c nh mt k nht nh. Nu c nh tiu thc bnh qun ho k gc th ch s nh hng kt cu c dng:

147

148

thng k kinh t phn nh v kim tra quan h cn i gia sn xut v tiu dng, gia thu v chi ngn sch, gia tch lu v tiu dng, gia sn xut v tiu th sn phm, v.v... Da vo s cn bng ca phng trnh kinh t trong bng cn i, c th pht hin cc mt mt cn i, cc sai st trong s liu thng k. Trong thng k thng s dng hai loi bng cn i. 3.6.1. Bng cn i "n" l loi bng cn i biu hin mt tng th gm hai phn t tng ng vi hai mt i lp, trong mi phn c phn t theo cc tiu thc khc nhau. Cc loi bng cn i n thng gp nh cn i xut nhp khu hng ho, cn i gia sn xut v tiu dng, cn i gia ngun v s dng lao ng, v.v... Cu trc ca bng cn i n c trnh by theo dng hoc theo ct. V d, bng cn i lao ng x hi c dng sau:

Cng

i=1

Ai

Cng

j=1

Bj

Phng trnh kinh t ca loi bng cn i ny c dng:

i =1

Ai = Bj
j=1

(3.6.1)

Trong : Ai v
i =1

A i - B phn th i v tng n cc b phn ca phn th

nht (i ch th t cc b phn vi i = 1,2,...n); Bj v B j - B phn th j v tng m cc b phn ca phn th

j=1 m

hai (j ch th t cc b phn vi j = 1,2,...m). 3.6.2. Bng cn i "kp" Bng cn i "kp" (cn gi l cn i "bn c") l loi bng cn i biu hin mt tng th gm hai phn t tng ng vi hai mt i lp, trong mi b phn trong kt cu ca phn th nht c phn t theo kt cu ca phn th hai v ngc li mi b phn trong kt cu ca b phn th hai cng c phn t theo kt cu ca phn th nht. V cu trc, bng cn i kp c trnh by di dng cn i bn c kt hp gia dng v ct. Mi ct u chia theo tt c cc dng v mi dng cng c chia theo tt c cc ct. V d: Bng cn i ngun vn v s dng cho hot ng y t quc gia. Bng cn i ny c hai phn: Ngun vn - trnh by theo ct v s dng vn theo cc loi hnh hot ng y t - trnh by theo dng, c phn t nh sau:
Bng 3.6.2: Bng cn i ngun vn v s dng cho hot ng y t quc gia

Bng 3.6.1. Bng cn i lao ng x hi

Phn A. Ngun lao ng 1. Lao ng trong tui lao ng 2. Lao ng ngoi tui lao ng K hiu A1 Phn B. S dng lao ng 1. Lao ng lm vic trong cc ngnh kinh t 2. Lao ng d tr K hiu B1

A2

B2

149

150

Ngun vnN Ngn sch BHXH v Tng Ngun vn khc ngun vn nh nc BHYT S dng vn Phng bnh, phng dch Khm cha bnh . Hot ng y t khc Tng s dng vn a11 a21 . an1 a12 a22 an2
n

PHN BN

a1m a2m anm

a1j
j =1

MT S CH TIU CH YU TRONG THNG K TI KHON QUC GIA

H thng ti khon quc gia l mt tp hp y , ph hp v linh hot cc ti khon kinh t v m, xy dng trn nhng khi nim, nh ngha, quy tc hch ton c tha nhn trn phm vi quc t (1). Mc ch ca vic thit k ti khon quc gia nhm phc v cho nhu cu qun l, phn tch v hoch nh chnh sch kinh t. Nhng ch tiu kinh t tng hp trong ti khon quc gia c mi lin h mt thit vi nhau, phn nh "kt qu" hot ng ca nn kinh t t sn xut, thu nhp, phn phi li thu nhp, n tiu dng, dnh, tch ly ti sn v ca ci ca nn kinh t. Phn ny s cp ti ni dung v ngha kinh t ca mt s ch tiu kinh t tng hp trong H thng ti khon quc gia. Trc khi cp tng ch tiu, chng ta im li mt s khi nim c bn trong thng k ti khon quc gia. 4.1. MT S KHI NIM C BN 4.1.1. Sn xut Trong ti khon quc gia sn xut c nh ngha nh sau: "Sn xut l qu trnh s dng lao ng v my mc thit b ca cc n v th ch chuyn nhng chi ph l vt cht v dch v thnh sn phm l vt cht v dch v khc. Tt c nhng hng ha v dch v c sn xut ra phi c kh nng bn trn th trng hay t ra cng c kh nng cung cp cho mt n v th ch khc c thu tin hoc khng thu tin" (1) . Vi khi nim sn xut, cn lu mt s c trng sau:
(1) (1)

a 2j
j =1

a nj
j =1

a i1
i =1

a i2
i =1

a im
i=1

a ij
j =1 i =1

Phng trnh kinh t ca bng cn i kp c dngP:

i =1 j=1

a ij

n m

a ij
j=1 i =1

m n

(3.6.2)

Trong :

a ij - Tng hot ng i theo tng cc ngun ca j;

j=1 n i =1

a ij - Tng ngun j theo tt c cc hot ng i.

Mc 1.1, Ti khon quc gia 1993 ca Lin Hp Quc. Mc 1.20 Ti khon quc gia 1993 ca Lin Hp Quc.

151

152

- Sn phm khng do mt n v th ch no to ra nh: Pht trin t nhin ca rng cy, n c sng, bin... khng thuc phm tr sn xut. - Sn phm l hng ha v dch v phi c kh nng cung cp cho mt n v th ch khc cho d c thu tin hay khng. Tiu chun ny ca khi nim sn xut nhm loi tr cc hot ng to ra dch v t tiu dng trong ni b h gia nh nh: Nui dy con ci hc tp, nu nng, chun b ba n, qut dn, sp xp nh ca. - Khi nim sn xut bao gm c cc hot ng bt hp php to ra hng ha v dch v cung cp cho th trng nh: Bun lu... v cc hot ng hp php nhng to ra cc sn phm bt hp php. 4.1.2. n v thng tr (2) n v th ch c gi l n v thng tr ca mt quc gia nu n c trung tm li ch kinh t trong lnh th kinh t ca quc gia . Mt n v th ch c gi l c trung tm li ch kinh t trong lnh th kinh t ca mt quc gia nu n v c tr s, c a im sn xut hoc nh ca trong lnh th kinh t ca quc gia, tin hnh cc hot ng sn xut v giao dch kinh t vi thi gian lu di. Nh vy khi nim thng tr trong Ti khon quc gia khng da trn tiu chun quc tch hay tiu chun php l ca quc gia. Tiu thc v tr s n v, a im sn xut lin quan ti n v sn xut trong khi tiu thc v nh ca lin quan ti h gia nh v cc thnh vin ca h gia nh. Lnh th kinh t ca mt quc gia bao gm lnh th a l chu s qun l ca Nh nc m c dn, hng ha, ti sn v vn c t do lu thng. Nhng quc gia c bin, lnh th kinh t cn bao gm cc hn o thuc quc gia v chu s iu chnh ca nhng chnh sch ti kha v tin t nh t lin. C th, lnh th kinh
(2) Mc 3.6 n 3.8 trong cun Phng php bin son h thng ti khon quc gia Vit Nam, Nh xut bn Thng k, H Ni - 2003.

t ca mt quc gia bao gm: - Vng t, vng tri, thm lc a nm trong lnh hi quc t m quc gia c quyn bt kh xm phm trong khai thc c v cc ti nguyn; - Lnh th quc gia nc ngoi s dng cho mc ch ngoi giao (i s qun, lnh s qun), mc ch qun s (cn c qun s), nghin cu khoa hc (trm nghin cu khoa hc)... 4.1.3. n v th ch (1) n v th ch l n v thng k tng qut nht v c nh ngha nh sau: "n v th ch l mt thc th kinh t c quyn s hu tch sn, pht sinh tiu sn v thc hin cc hot ng, cc giao dch kinh t vi nhng thc th kinh t khc". n v th ch c cc thuc tnh sau: - C quyn s hu hng ha v ti sn, do vy n v th ch c th trao i quyn s hu ny thng qua hot ng giao dch vi n v th ch khc; - C trch nhim v chu trch nhim trc php lut i vi nhng quyt nh kinh t ca mnh v i vi cc hot ng kinh t c lin quan ca n v; - C kh nng pht sinh tiu sn (c quyn huy ng vn), thc hin cc ngha v, cam kt v c t cch php nhn tham gia vo cc hp ng; - C iu kin lp cc ti khon trong h thng ti khon k ton, trong c c bng cn i k ton theo yu cu ca qun l sn xut v php lut ca Nh nc. Trong thc t, n v th ch c chia lm hai loi: n v th ch h gia nh (gm mt ngi hay mt nhm ngi hnh thnh h)

(1)

Mc 3.32 n 3.34 sch dn.

153

154

v t chc kinh t, chnh tr, x hi c php lut tha nhn. Vit Nam, n v th ch bao gm cc loi: H gia nh tiu dng v h sn xut kinh doanh c th; doanh nghip thuc mi thnh phn kinh t; c quan hnh chnh v s nghip; t chc chnh tr, chnh tr - x hi; t chc khng v li. 4.1.4. Gi c bn, gi sn xut v gi s dng (1) Thng k ti khon quc gia dng ba loi gi xc nh gi tr ca cc ch tiu kinh t tng hp: - Gi c bn l s tin ngi sn xut nhn c do bn mt n v hng ho hay dch v sn xut ra, tr i ton b thu nh vo sn phm, cng vi tr cp sn phm. Gi c bn loi tr ph vn ti khng do ngi sn xut tr khi bn hng. - Gi sn xut l s tin ngi sn xut nhn c do bn mt n v hng ho hay dch v sn xut ra, tr i thu gi tr gia tng (VAT) hay thu c khu tr tng t. Gi sn xut loi tr ph vn ti khng do ngi sn xut tr khi bn hng. - Gi s dng l s tin ngi mua phi tr nhn c mt n v hng ha hay dch v ti thi gian v a im do ngi mua yu cu. Gi s dng khng bao gm thu gi tr gia tng c khu tr hay thu tng t c khu tr. Gi s dng bao gm c ph vn ti do ngi mua phi tr. Ba loi gi trn c mi lin h sau: - Gi sn xut bng gi c bn cng vi thu sn phm nhng khng bao gm thu gi tr gia tng (VAT), hay thu c khu tr tng t do ngi mua phi tr v tr i tr cp sn phm; - Gi s dng bng gi sn xut cng vi thu VAT khng c khu tr hay loi thu tng t khng c khu tr, cng vi ph vn
(1) Mt s thut ng thng k thng dng, Nh xut bn Thng k, H Ni - 2004, trang 85; mc 3.65 v 3.66.

ti v ph thng nghip do n v khc cung cp; - Trng hp ngi s dng mua trc tip t ngi sn xut (khng qua thng nghip bn bun hay bn l), gi s dng ln hn gi sn xut do hai yu t sau: Gi tr ca thu gi tr gia tng khng c khu tr do ngi mua phi np; ph vn ti do ngi mua phi tr khi mua hng ha. Mi lin h gia ba loi gi nu trn c m t qua s sau:
Thu SP Gi c bn (khng gm VAT) tr tr cp SP Thu VAT, Ph vn ti, Ph thng nghip

Gi sn xut

Gi s dng

Gi sn xut l gi "ngoi lai" gia gi c bn v gi s dng v n khng bao gm mt s loi thu sn phm. Gi sn xut khng phi l s tin ngi sn xut thc s nhn c khi bn sn phm v cng khng phi s tin ngi s dng thc s phi tr khi mua hng. Nh sn xut da vo gi c bn a ra cc quyt nh kinh t; trong khi ngi tiu dng da vo gi s dng quyt nh vic mua hng. - Gi th trng l gi thc t tho thun gia cc thc th kinh t khi thc hin cc hot ng giao dch. Trong nn kinh t p dng h thng thu c khu tr nh thu VAT s dn ti hai loi gi thc t tha thun cho mt hot ng giao dch nu ng trn quan im ca nh sn xut (gi c bn) v ngi s dng (gi s dng). - Gi thc t l gi dng trong giao dch ca nm bo co. Gi
156

155

thc t phn nh gi tr trn th thng ca hng ha, dch v, ti sn chu chuyn t qu trnh sn xut, lu thng phn phi ti s dng cui cng ng thi vi s vn ng ca tin t, ti chnh v thanh ton. Qua gip ta nhn thc ng n thc tin khch quan v c cu kinh t, mi quan h t l gia cc ngnh trong sn xut, mi quan h phn phi thu nhp, mi quan h gia kt qu sn xut vi phn huy ng c vo ngn sch... trong tng nm. - Gi so snh l gi thc t ca nm c chn lm gc so snh. nghin cu s thay i n thun v mt khi lng, tc l loi tr s bin ng ca yu t gi, cc ch tiu kinh t tng hp ca nhng nm khc nhau c tnh theo gi ca nm gc. Nm c chn lm gc tnh theo gi so snh thng l nm trc ca nm bo co hoc nm u ca thi k k hoch. 4.1.5. Thu nhp s hu Thu nhp s hu l thu nhp nhn c ca ngi s hu ti sn ti chnh hoc ti sn hu hnh phi ti chnh khng do sn xut to ra (nh t ai, vng tri, vng bin, v.v...) khi h cung cp ti chnh hoc a ti sn hu hnh phi ti chnh khng do sn xut to ra cho n v khc s dng. Thu nhp s hu bao gm cc loi sau: - Li tin gi, tin cho vay - C tc, li tc u t vo cc ti sn ti chnh - Thu nhp t ti u t ca u t trc tip nc ngoi; - Thu t cho thu t ai, vng tri, vng bin. Thu nhp s hu thun t bn ngoi phn nh chnh lch v thu nhp s hu ca mt quc gia vi bn ngoi. Nu thu nhp s hu thun t bn ngoi l dng s lm tng tng thu nhp quc gia, ngc li nu thu nhp s hu thun t bn ngoi l m s lm gim tng thu nhp quc gia. 4.1.6. Chuyn nhng
157

Chuyn nhng l hot ng giao dch khi mt n v th ch cung cp hng ha, dch v hoc ti sn cho mt n v th ch khc m khng nhn li tin, hng ha, dch v hoc ti sn tng ng. Chuyn nhng c th bng tin hoc hin vt. Chuyn nhng bng tin c th di dng tin mt hoc tin k gi c kh nng chuyn nhng. Chuyn nhng bng hin vt l hot ng chuyn quyn s hu hng ha hay ti sn vt cht hoc cung cp dch v. Theo mc ch, chuyn nhng c chia thnh hai nhm: Chuyn nhng hin hnh l trao i thu nhp gia cc i tng giao dch, lm gim thu nhp ca n v th ch cho v lm tng thu nhp ca n v th ch nhn, vi mc ch chi tiu dng cui cng. Chuyn nhng ti sn thc hin gia n v th ch ny vi mc ch cung cp ti sn hoc ti chnh cho n v th ch kia tch ly ti sn. 4.1.7. Bin im v bin k - Bin im l khi nim biu th gi tr ti mt thi im nht nh, dng nh gi cc ch tiu kinh t tng hp ti cc thi im u k v cui k nh: Gi tr ti sn c nh v ti sn lu ng, gi tr ca ci ca ton b nn kinh t, v.v Trong h thng ti khon quc gia, khi nim bin im c p dng khi bin son bng tng kt ti sn. - Bin k l khi nim gi tr trong mt khong thi gian, dng nh gi cc ch tiu tng hp ca nn kinh t nh: gi tr sn xut, tng sn phm trong nc, tch ly, tiu dng, tng thu nhp quc gia, dnh, v.v... Chng hn ch tiu tng sn phm trong nc p dng khi nim bin k vi ngha nh gi gi tr hng ha v dch v cui cng c to ra ca nn kinh t trong mt khong thi gian nh qu hoc nm. Khi nim bin im v bin k c mi quan h vi nhau, bin

158

im l kt qu ca cc hot ng giao dch dn tch li trong mt thi k nht nh. Chng hn, gi tr ti sn c nh ti thi im 31 thng 12 l kt qu ca nhng hot ng giao dch v ti sn c nh din ra t 1 thng 1 n 30 thng 12. 4.1.8. Tch sn v tiu sn - Tch sn l mt thc th c chc nng lu gi gi tr, qua cc n v th ch trong nn kinh t xc lp quyn s hu i vi n v thu c li ch kinh t qua vic s hu, s dng theo thi gian. - Tiu sn phn nh bn phn hay trch nhim ca mt n v th ch phi thanh ton cho mt n v th ch khc trong nhng trng hp c quy nh c th theo hp ng gia hai n v c lin quan. Trong kinh t, tch sn c chia thnh hai loi: Tch sn ti chnh v tch sn phi ti chnh. Tch sn ti chnh bao gm tri quyn ti chnh, vng, tin, quyn rt vn c bit (SDR), c phiu cng ty v cc cng c ti chnh kinh doanh ngoi bng. Tch sn phi ti chnh l tch sn khng c yu t tiu sn tng ng, bao gm cc ti sn vt cht hu hnh, v hnh v ti sn khng do sn xut to ra nh t ai. Cc nh kinh t thit lp cc cng c ti chnh kinh doanh ngoi bng vi mc ch trnh cho cc bn c lin quan trong giao dch khi chu thit trong tng lai khi gi c bin ng ln. Nhng cng c kinh doanh ngoi bng gm: hp ng mua bn trc; giao dch c k hn; giao dch hon i. Hp ng mua bn trc cho php mt bn c mua hoc bn hng ha hay chng khon trong mt thi hn nht nh vi mc gi tha thun trc. y l biu hin ca hnh thc u c v nu gi c thay i mt cch ng k th ngi mua vn c mua vi mc gi tho thun trc m chc chn thp hn nhiu so vi mc gi hin thi. Giao dch c k hn thng lin quan ti th trng ngoi hi, cc ng tin c mua v bn theo nhng t gi hi oi c c nh ti thi im
159

mua v giao vo mt thi gian nht nh trong tng lai. Giao dch hon i l phng php hon i cc ng tin. Ngn hng trung ng ca hai nc ghi C cho nhau vi mt khon tin ca h c gi tr tng ng mi chnh ph u c th s dng d tr ngoi hi ny nu cn thit. 4.1.9. Ch tiu cn i Ch tiu cn i trong cc ti khon ca H thng ti khon quc gia l ch tiu c thit lp theo nguyn tc cn bng ca ti khon, thu c bng cch ly tng bn ngun tr i tt c cc ch tiu bn s dng. Ch tiu cn i khng lin quan ti bt k mt tp hp cc giao dch c th no v cng khng tnh theo mt n v gi c hay n v khi lng c th no. Ni cch khc, ch tiu cn i khng th phn tch thnh hai yu t gi v lng v vy khng th tnh trc tip cc ch tiu ny theo gi so snh. Cc nh Thng k cn lu ti c trng ny ca ch tiu cn i trong khi tnh ton. a ra ch tiu cn i trong H thng ti khon quc gia khng ch n gin nhm mc ch lm cn bng gia bn ngun v bn s dng ca cc ti khon. Ch tiu cn i cha ng mt khi lng ln thng tin hu ch trong n v bao gm mt s ch tiu u vo quan trng nht trong cc ti khon ca h thng nh cc ch tiu: Gi tr tng thm, thu nhp kh dng, dnh, cho vay thun hoc i vay thun (1). 4.2. MT S CH TIU CH YU TRONG THNG K TI KHON QUC GIA Phn ny s trnh by tun t cc ch tiu kinh t tng hp phn nh kt qu t qu trnh sn xut to ra thu nhp, phn phi thu nhp, n tiu dng, dnh, tch ly ti sn v ca ci ca nn kinh t. Qua y bn c thy c mt cch khi qut ni dung, bn cht kinh t
(1)

Mc 3.65, Ti khon quc gia 1993.

160

v mi lin h gia nhng ch tiu kinh t ny. Trc ht, chng ta nghin cu ch tiu u tin xut hin bn ngun ca ti khon sn xut l gi tr sn xut. 4.2.1. Gi tr sn xut Gi tr sn xut phn nh ton b gi tr ca sn phm vt cht (thnh phm, bn thnh phm, sn phm d dang) v dch v sn xut ra trong mt thi k nht nh. Gi tr sn xut bao gm: - Gi tr hng ho v dch v s dng ht trong qu trnh sn xut; - Gi tr mi tng thm trong qu trnh sn xut: Thu nhp ca ngi lao ng t sn xut, thu sn xut, khu hao ti sn c nh dng trong sn xut v thng d sn xut. Gi tr sn xut c tnh theo cc ngnh kinh t v tng hp cho ton b nn kinh t. Gi tr sn xut c s tnh trng gia cc n v trong tng ngnh cng nh gia cc ngnh trong nn kinh t quc dn. Mc tnh trng ph thuc vo trnh chuyn mn ha trong sn xut ca nn kinh t. Trnh chuyn mn ha cng cao th s tnh trng cng nhiu. Gi tr sn xut c xc nh theo gi c bn; khi khng c iu kin v ngun thng tin, ch hch ton v k ton khng ph hp th c th tnh theo gi sn xut. to ra hng ha v dch v p ng nhu cu ca nn kinh t, cc nh sn xut phi s dng lao ng v my mc thit b chuyn nhng chi ph l vt cht v dch v thnh hng ha v dch v mi. Trong kinh t v m cng nh thng k ti khon quc gia, gi tr hng ha v dch v chuyn ha trong qu trnh sn xut c gi l chi ph trung gian. Ni cch khc, Chi ph trung gian phn nh gi tr hng ha v dch v c s dng ht trong qu trnh sn xut to ra sn phm mi trong mt thi k nht nh, gm c chi ph sa cha nh v duy tu ti sn c nh dng trong sn xut. Chi ph trung gian c tnh theo ngnh kinh t v ton b nn kinh t, theo gi thc t
161

v gi so snh. Chi ph trung gian chia thnh hai nhm ch yu: - Nhm chi ph vt cht gm: Nguyn vt liu chnh, vt liu ph, nhin liu, in, nc, kh t, chi ph cng c sn xut nh, vt r tin mau hng v chi ph sn phm vt cht khc; - Nhm chi ph dch v gm: Vn ti; bu in; bo him; dch v ngn hng; dch v php l, dch v qung co v cc dch v khc. Khi nim chi ph trung gian trong kinh t v m cng nh thng k ti khon quc gia khc vi khi nim chi ph sn xut trong kinh t vi m. C nhng loi chi tiu, kinh t vi m tnh vo chi ph sn xut nh: Chi tr lng cho ngi lao ng; chi n tra, ca ba bng tin cho ngi lao ng; chi mua sm qun o cho ngi lao ng, v.v... nhng thng k ti khon quc gia li tnh vo thu nhp ca ngi lao ng v thuc gi tr tng thm, khng thuc chi ph trung gian. Chi ph sn xut trong kinh t vi m cn gm c khu hao ti sn c nh, nhng ti khon quc gia li a khu hao ti sn c nh vo gi tr tng thm. V vy, khng th ng nht khi nim chi ph trung gian vi khi nim chi ph sn xut. Khng ging nh gi tr sn xut c th tnh theo gi c bn hoc gi sn xut, ch tiu chi ph trung gian ch tnh theo gi s dng. Gi s dng dng xc nh gi tr ca chi ph trung gian phn nh ton b s tin n v sn xut phi tr a mt n v hng ha hoc dch v tham gia vo qu trnh sn xut vi mc ch to ra hng ha v dch v mi. Gi s dng dng tnh chi ph trung gian gm hai phn chnh: Gi tr hng ha n v sn xut mua t n v bn, ph vn ti pht sinh chuyn ch hng ha t ni bn ti n v sn xut. Nh cp trn, ch tiu gi tr sn xut c s tnh trng trong nn kinh t, gi tr sn xut bao gm c gi tr hng ha v dch v c to ra ca cc thi k sn xut trc, chng hn dng nguyn vt liu c to ra ca nm trc sn xut ra hng ha v dch v nm sau. Vi c im , nu dng gi tr sn xut nh gi tc
162

 tng trng kinh t v cc ch tiu tng hp lin quan ti bnh qun u ngi, nng sut, hiu qu th s khng phn nh ng kt qu sn xut ca nn kinh t trong mt thi k nht nh. khc phc tn ti ny, cc nh kinh t v thng k tnh ton v a vo p dng ch tiu gi tr tng thm v tng sn phm trong nc. 4.2.2. Gi tr tng thm Gi tr tng thm (VA) phn nh gi tr hng ha v dch v cui cng c to ra ca cc ngnh kinh t trong mt thi k nht nh. Gi tr tng thm l b phn cn li ca gi tr sn xut sau khi tr i phn chi ph trung gian. Cu thnh ca gi tr tng thm gm: Thu nhp ca ngi lao ng t sn xut, thu sn xut, khu hao ti sn c nh dng trong sn xut v thng d sn xut. Cng nh gi tr sn xut, gi tr tng thm c th tnh theo gi c bn hoc gi sn xut. Gi tr sn xut tnh theo gi no i hi gi tr tng thm tnh theo gi . Ni cch khc, gi tr sn xut v gi tr tng thm lun tnh theo cng mt loi gi. V khng bao gm chi ph trung gian, nn gi tr tng thm phn nh ng mc hn v kt qu hot ng sn xut do n v to ra, khng b ph thuc vo thay i t chc sn xut ca n v. Do vy, dng ch tiu gi tr tng thm nh gi kt qu sn xut ca tng ngnh, tng doanh nghip cng nh tnh cc ch tiu nng sut, hiu qu v nhiu ch tiu quan trng khc c lin quan s c ngha hn, phn nh thc cht hn thnh qu lao ng ca n v v ngnh so vi p dng ch tiu gi tr sn xut nh ni trn. Gi tr tng thm c tnh theo ngnh kinh t. phn nh gi tr hng ha v dch v cui cng c to ra ca ton b nn kinh t, cc nh kinh t v m a ra khi nim tng sn phm trong nc. 4.2.3. Tng sn phm trong nc Tng sn phm trong nc (GDP) phn nh gi tr ca hng ha

v dch v cui cng c to ra ca ton b nn kinh t trong mt khong thi gian nht nh. Tng sn phm trong nc l khi nim ca gi tr tng thm - khi nim trn gic sn xut v bng tng gi tr tng thm ca tt c cc n v sn xut thng tr trong lnh th kinh t ca mt quc gia cng vi thu nhp khu hng ha v dch v. Da vo phn tch lung chu chuyn thu nhp v chi tiu trong nn kinh t, cc nh kinh t ch ra mi quan h ng thc gia tng sn phm trong nc vi tng thu nhp t sn xut v tng chi tiu trong nn kinh t. Cc ng thc ny l c s l lun ca ba phng php tnh ch tiu tng sn phm trong nc: Phng php sn xut bng tng gi tr tng thm ca cc ngnh kinh t cng (+)thu nhp khu hng ha v dch vt; phng php thu nhp bng tng cc yu t (thu nhp ca ngi lao ng t sn xut, thu sn xut, khu hao TSC, thng d) v phng php s dng bng tng ca tiu dng cui cng, tch ly ti sn, chnh lch xut nhp khu hng ha v dch v. Tng sn phm trong nc lun tnh theo gi th trng, ni cch khc ch c mt loi gi dng tnh GDP mc d ch tiu gi tr tng thm c th tnh theo gi c bn hay gi sn xut. C th t cu hi ti sao gi tr tng thm ca cc ngnh kinh t tnh theo gi c bn hoc gi sn xut nhng GDP ch tnh theo gi th trng? Phi chng c s khng thng nht v gi gia cc phng php tnh GDP? Gi tr tng thm ca cc ngnh sn xut vt cht v dch v (khng bao gm ngnh thng nghip v vn ti) theo gi c bn hoc gi sn xut khng bao gm ph vn ti v ph thng nghip. Khi cng gi tr tng thm ca tt c cc ngnh kinh t theo gi c bn hoc gi sn xut ta c tng sn phm trong nc bao gm gi tr ph thng nghip v ph vn ti. Cng thc chung tnh tng sn phm trong nc i vi trng hp gi tr tng thm tnh theo gi c bn v gi sn xut ln lt nh sau:
164

163

Thu nhp Thu sn Tng gi tr Tng sn phm = tng thm theo + phm tr tr + khu hng ha v dch v cp sn phm gi c bn trong nc

4.2.5. Tch ly ti sn Tch ly ti sn phn nh chi tiu cho u t ti sn c nh, u t ti sn lu ng v ti sn qu him trong mt thi k nht nh. Tch ly ti sn c chia theo loi ti sn, tnh theo gi thc t v gi so snh. + Tch ly ti sn c nh tnh bng gi tr ti sn c nh nhn v tr i ti sn c nh thanh l trong k ca cc n v th ch, khng bao gm phn h gia nh tiu dng. + Tch ly ti sn lu ng gm ti sn l nguyn, nhin, vt liu dng cho sn xut, thnh phm tn kho, sn phm d dang; c tnh bng chnh lch gia ti sn lu ng nhn c v ti sn lu ng s dng trong k ca cc n v th ch, khng bao gm phn h gia nh tiu dng. + Ti sn qu him do cc n v th ch (gm c h gia nh tiu dng) nm gi vi mc ch bo ton gi tr ca ci. Ti sn qu him khng b hao mn v gim gi tr theo thi gian, c tnh bng chnh lch gia ti sn qu him nhn c trong k v nhng bn ti sn qu him trong k . 4.2.6. Xut, nhp khu hng ha v dch v Xut, nhp khu hng ha v dch v phn nh ton b sn phm vt cht v dch v c mua bn, trao i, chuyn nhng gia cc n v, t chc, c nhn dn c l n v thng tr ca Vit Nam vi cc n v, t chc, c nhn dn c khng thng tr. Nhng hng ha v dch v c coi l xut, nhp khu khi thay i quyn s hu v hng ha gia mt bn l n v thng tr v bn kia l n v khng thng tr, khng ph thuc vo hng ha ra khi bin gii quc gia hay cha. Chnh lch xut nhp khu phn nh hiu s gia tr gi xut khu hng ha v dch v vi tr gi nhp khu hng ha v dch v ca mt quc gia trong mt thi k nht nh. Nu hiu s ny l mt

Hoc
Tng sn phm trong = nc Tng gi tr tng thm theo gi sn xut + Thu nhp khu hng ha v dch v

Theo phng php s dng, GDP bng tng s dng hng ha v dch v bao gm: Tiu dng cui cng ca h gia nh v Nh nc, tch ly ti sn c nh, ti sn lu ng v ti sn qu him, chnh lch gia xut khu v nhp khu hng ha v dch v. Gi s dng dng xc nh gi tr ca tt c cc yu t trong tng s dng hng ha v dch v. Trn gc ton b nn kinh t dng ch tiu GDP nh gi tc tng trng kinh t cng nh tnh ton cc ch tiu lin quan s c nhng u im tng t nh p dng ch tiu gi tr tng thm trong tng ngnh, tng n v. 4.2.4. Tiu dng cui cng Tiu dng cui cng phn nh ton b chi tiu cho mua sm hng ha v dch v tiu dng ca h gia nh thng tr, ca cc t chc khng v li phc v h gia nh thng tr v ca Nh nc trong mt thi k nht nh. Tiu dng cui cng l mt b phn ca thu nhp quc gia kh dng v cng l mt b phn ca tng sn phm trong nc. Tiu dng cui cng c chia theo nhm hng ha v dch v tiu dng, c tnh theo gi thc t v gi so snh v thng tch thnh hai thnh phn: Tiu dng cui cng ca h gia nh v tiu dng cui cng ca Nh nc.
165

166

s dng th nn kinh t c gi l c xut siu, ngc li nu hiu s ny l mt s m th nn kinh t c gi l nhp siu. Trng hp tr gi xut khu hng ha v dch v bng vi tr gi nhp khu hng ha v dch v, nn kinh t c cn bng trong quan h thng mi vi bn ngoi. Nh cp trong phn khi nim, sn xut l qu trnh s dng lao ng v my mc thit b chuyn nhng chi ph l vt cht v dch v thnh sn phm l vt cht v dch v khc. V vy, tng sn phm trong nc tnh theo phng php thu nhp s bng tng ca cc yu t tham gia vo qu trnh sn xut. Di dng gi tr, nhng yu t ny gm: Thu nhp ca ngi lao ng t sn xut; thu, tr cp sn xut; khu hao ti sn c nh v thng d. 4.2.7. Thu nhp ca ngi lao ng t sn xut Thu nhp ca ngi lao ng t sn xut phn nh tng thu nhp ca ngi lao ng t tt c cc ngun do tham gia vo qu trnh sn xut mang li, gm thu nhp bng tin v bng hin vt. C th thu nhp ca ngi lao ng bao gm: Tin lng lnh u n theo k; tin lng tr cho ngi lao ng do ngh vic tm thi v l do ca n v sn xut; tin hoa hng do n v sn xut tr cho ngi lao ng; tin thng t xut v cc khon thanh ton cho ngi lao ng lin quan ti hot ng sn xut; chi h tr nh k v nh v i li t ni ti ni lm vic; tin lng bng hin vt; tin ng bo him x hi cho ngi lao ng. 4.2.8. Thu sn xut, tr cp sn xut Thu sn xut, tr cp sn xut l yu t th hai cu thnh nn GDP tnh theo phng php thu nhp. Thu sn xut l khon phi np bt buc bng tin hay bng hin vt t n v sn xut cho nh nc khi tham gia vo qu trnh sn xut, lu thng hng ha v dch v. Thu sn xut gm hai loi: Thu sn phm v thu sn xut khc: - Thu sn phm phi np khi ngi sn xut a hng ha v
167

dch v vo lu thng di bt k hnh thc no nh: Bn, chuyn nhng... Nh vy, i tng ca thu nh vo sn phm khng bao gm thnh phm tn kho. Loi thu ny gm c thu hng nhp khu khi hng nhp khu i vo lnh th kinh t hay dch v phc v cho n v thng tr t n v khng thng tr; - Thu sn xut khc bao gm thu nh vo quyn s hu hay quyn s dng t ai, nh xng, ti sn khc dng trong sn xut; hay thu nh vo thu mn lao ng, tr thu nhp cho ngi lao ng (1). 4.2.9. Khu hao ti sn c nh Khu hao ti sn c nh phn nh gi tr ca ti sn c nh tiu dng trong qu trnh sn xut v tnh bng chnh lch gia cui k v u k gi tr kinh t thc ca ti sn (gi tr kinh t thc ca ti sn l gi tr thc t ca ti sn trn th trng ti thi im nh gi). Trong thc t, tnh khu hao ti sn c nh da trn c s thi gian d kin dng vo sn xut ca ti sn v gi tr ti sn theo nguyn gi. 4.2.10. Thng d Thng d l thu nhp t sn xut ca n v sn xut v c tnh bng gi tr tng thm tr i thu nhp ca ngi lao ng t sn xut, tr thu sn xut phi np v cng vi tr cp sn xut. Thng d biu th thu nhp c c t qu trnh sn xut a li trc khi chi tr li tin vay ngn hng, tin thu my mc thit b, thu nhp s hu phi tr i vi ti sn ti chnh, tin thu t cn thit tin hnh sn xut. * * * Ba phng php tnh ch tiu GDP c xy dng trn ba gc
(1)

Mc 3.46 Phng php bin son H thng ti khon quc gia Vit Nam, Nh xut bn Thng k, H Ni, 2003.

168

khc nhau: Phng php sn xut thc hin trn gc sn xut to ra sn phm l hng ha v dch v cho x hi; phng php thu nhp ng trn gc cc yu t tham gia vo qu trnh sn xut to ra thu nhp; phng php s dng ng trn gc s dng hng ha v dch v tha mn nhu cu cui cng ca nn kinh t. Mi phng php u c u v nhc im ring v s dng phng php no trong tnh ton ch tiu GDP ph thuc vo ngun thng tin hin c, trnh thng k v iu kin hch ton trong tng thi k khc nhau. Phng php sn xut: Tng sn phm trong nc tnh theo phng php ny thng c p dng ti cc nc ang pht trin, c trnh thng k cha cao. p dng phng php sn xut cung cp cho cc nh qun l, lp chnh sch bc tranh ton cnh v ton b sn phm sn xut ra, v chi ph ca tt c cc ngnh kinh t. Trn c s , cc nh kinh t c th nghin cu tc ng qua li gia cc ngnh, thnh phn kinh t v tm ra cc nguyn nhn cng nh gii php gim t l ca chi ph trung gian dn ti tng GDP. Bn cnh nhng u im nu trn, phng php sn xut c mt s nhc im ch yu sau: - Kh m bo phm vi thu thp thng tin tnh y kt qu ca cc hot ng sn xut. Chng hn, theo khi nim sn xut, gi tr ca cc hot ng bt hp php to ra hng ha v dch v cung cp cho th trng v cc hot ng hp php nhng to ra cc sn phm bt hp php u phi tnh vo gi tr sn xut (1). Nhng trong thc t rt kh thu thp c thng tin ca cc hot ng ny. - Do GDP c tnh gin tip qua gi tr sn xut v chi ph trung gian nn cht lng tnh GDP cn ph thuc vo cht lng tnh ch tiu chi ph trung gian. Ni cch khc, thng tin tnh GDP cn ph thuc vo thng tin t hch ton chi ph sn xut ca cc n v sn
Thng k ti khon quc gia xp cc hot ng ny vo khu vc kinh t cha c quan st. Khu vc kinh t ny gm bn khu vc nh: Khu vc kinh t cha nh hnh, khu vc kinh t ngm, khu vc t sn t tiu ca h gia nh v khu vc kinh t bt hp php.
(1)

xut kinh doanh. Xu hng cc nh sn xut kinh doanh thng hch ton tng chi ph gim thu v tng li nhun. Cc nh thng k rt kh kim sot cht lng thng tin v chi ph sn xut t tnh ton chnh xc, nng cao cht lng ca ch tiu chi ph trung gian. Phng php s dng: GDP tnh theo phng php ny cung cp nhng thng tin v cu ca nn kinh t nh: Tiu dng, tch ly, xut, nhp khu. Nhng thng tin ny gip cho Chnh ph v cc nh qun l a ra chnh sch kch cu dn ti tng trng kinh t, ng thi cng l ngun thng tin dng tnh gi tr ti sn v ca ci tng thm ca t nc. Phng php s dng c mt s u im v mt tnh ton nh sau: - Phng php ny khng phi gii quyt vn nan gii v vic tnh gi tr ca cc hot ng bt hp php v cc hot ng hp php nhng to ra cc sn phm bt hp php nh phng php sn xut gp phi. D khng thu c thng tin v kt qu sn xut ca cc hot ng thuc khu vc kinh t cha c quan st nhng nhng hot ng ny to ra thu nhp v thc th kinh t s hu thu nhp ny s dng vo tiu dng, vo tch ly v nh vy c phn nh trong phng php s dng. Nu m bo c cht lng tnh ton ca phng php s dng, chnh lch v GDP gia phng php s dng v phng php sn xut l mt c lng tt i vi gi tr tng thm ca khu vc kinh t cha c quan st. - Thng tin v chi tiu dng v tch ly thng st vi thc t hn so vi thng tin v kt qu sn xut v chi ph sn xut. Thng tin v chi cho tiu dng ca h gia nh d kim sot v thng thng cc h ch khai thp thu nhp ch him khi khai thp chi tiu trong cc cuc iu tra. Thng tin v xut, nhp khu hng ha v dch v d thu thp (ch cn qua Hi quan) v thng m bo v phm vi. V vy, i vi nh thng k, phng php s dng d tnh ton v cho cht lng s liu cao hn.

169

170

Tuy vy, phng php s dng c mt s nhc im: S lng h gia nh trong nn kinh t rt ln v vy khng th tin hnh iu tra nh k thng xuyn thu thp thng tin t tt c cc h. Thng thng cc nc da vo iu tra chn mu v vy s liu chu nh hng ca sai s chn mu. i vi cc nc ang pht trin, sn xut nh, manh mn cn ph bin, h thng lut php cha y , thc chp hnh lut cha nghim nn kh thu thp c chnh xc nhng thng tin v tiu dng v xut, nhp khu hng ha v dch v. Thc t nc ta, ngnh Thng k gp khng t kh khn khi tnh ton gi tr ca hng ha xut, nhp khu lu qua bin gii, trn bin. Phng php thu nhp: GDP tnh theo phng php ny s cung cp thng tin cho cc nh qun l v lp chnh sch dng nh gi v hiu qu (th hin qua ch tiu thng d) v nng sut (th hin qua nng sut lao ng, nng sut ca my mc, thit b) ca hot ng sn xut. Tuy vy, cht lng tnh ton thp ca cc ch tiu cu thnh nn GDP ca phng php ny l hn ch ln nht. Rt kh thu thp thng tin v tnh ton chnh xc thu nhp ca ngi lao ng t sn xut. Tm l ca ngi lao ng khng mun cung cp thng tin chnh xc v thu nhp ca h. Khu hao ti sn c nh cng rt kh tnh c chnh xc v thi gian d kin s dng trong sn xut ca ti sn thay i thng xuyn, gi tr ca ti sn ph thuc vo tin b ca khoa hc cng ngh. My tnh in t l v d rt in hnh minh ha cho vic kh tnh ton chnh xc ch tiu khu hao ti sn. Gi s mt my tnh nhn hiu IBM tr gi 15 triu ng, d kin s dng vo sn xut trong 5 nm v khu hao mi nm l 3 triu. Do p dng thnh qu ca khoa hc - k thut, my tnh mi, cng nhn hiu c tnh nng hot ng cao hn nhng gi ch bng hai phn ba gi my ca nm trc. R rng my tnh ca nm trc khng th nh gi l 12 triu ng v nng cao nng lc cnh tranh, nh sn xut c th rt ngn thi gian s dng.
171

Tng t nh ch tiu thu nhp ca ngi lao ng t sn xut, rt kh thu thp thng tin v tnh chnh xc c ch tiu thng d v n v sn xut thng hch ton tng chi ph gim thng d. T nhng u v nhc im ca ba phng php tnh GDP, phng php s dng thng c p dng v cho kt qu tnh ton vi cht lng cao nht, tip n l phng php sn xut. Phng php thu nhp thng p dng khi mun bit t l ca cc nhn t tham gia vo qu trnh sn xut. Vic quyt nh p dng phng php tnh no tu thuc vo tnh hnh c th ca tng quc gia v n s quyt nh chin lc thu thp thng tin u vo ca ngnh Thng k. Tng sn phm trong nc l ch tiu phn nh hng ha v dch v cui cng c to ra ca cc n v thng tr trong nn kinh t mt thi k nht nh. Ni cch khc, khi nim tng sn phm trong nc nhn mnh ti sn phm sn xut ra trong lnh th kinh t ca mt quc gia m khng quan tm ti c trng v s hu ca cc n v thng tr ng trn lnh th kinh t. Trong thc t nhiu n v thng tr trn lnh th kinh t ca mt quc gia nhng thuc s hu ca mt quc gia khc. Cc quc gia khc c th s hu ton b n v sn xut thng tr ca mt quc gia nh n v c 100% vn u t nc ngoi, hoc s hu mt trong cc yu t tham gia vo qu trnh sn xut nh lao ng, ti sn, vn dng trong sn xut. Kt thc qu trnh sn xut to ra thu nhp, ch s hu ca nhng thc th kinh t ca cc quc gia bn ngoi c th chuyn phn thu nhp ca h v nc. V vy, khng phi tt c GDP ca mt quc gia l thu nhp ca quc gia . lm r c trng ny, cc nh kinh t v m v thng k ti khon quc gia a ra khi nim tng thu nhp quc gia. 4.2.11. Tng thu nhp quc gia Tng thu nhp quc gia (GNI) phn nh tng thu nhp ln u c to ra t cc yu t thuc s hu ca quc gia tham gia vo hot

172

ng sn xut trn lnh th quc gia hay nc ngoi trong mt thi k nht nh, thng l mt nm. Tng thu nhp quc gia bng tng sn phm trong nc cng vi chnh lch gia thu nhp ca ngi lao ng Vit Nam nc ngoi gi v v thu nhp ca ngi nc ngoi Vit Nam gi ra bn ngoi cng vi chnh lch gia thu nhp s hu nhn c t nc ngoi vi thu nhp s hu tr nc ngoi. Khi nim GNI nhn mnh ti tiu thc s hu cc yu t sn xut ca mt quc gia, trong khi khi nim GDP nhn mnh ti tiu thc sn phm to ra trong phm vi lnh th quc gia. phn bit r hn s khc nhau gia GDP v GNI chng ta xt v d: Gi s cng ty Honda 100% vn ca Nht ti Vit Nam sn xut t v xe my. Cng ty ny ng trn lnh th Vit Nam, nn ton b gi tr sn phm cui cng do cng ty to ra tnh vo GDP ca Vit Nam. Khng phi ton b gi tr ca sn phm cui cng ny c tnh vo ch tiu GNI ca Vit Nam v cng ty thuc s hu ca Nht, v vy phn gi tr sn phm cui cng sau khi tr i chi tr lng, np thu sn xut, thu thu nhp, thuc s hu ca cng ty Honda v c gi v Nht. Trong trng hp ny GNI ca Vit Nam bng GDP tr i phn thu nhp thuc s hu ca cng ty Honda. Ch tiu GNI phn nh thu nhp thc ca mt quc gia do vy trc y cc nc cng nghip pht trin thng tnh v s dng ch tiu ny. Hin nay h chuyn sang tnh v s dng ch tiu GDP v: - Phn ln cc nc ang pht trin dng ch tiu GDP v vy chuyn sang thun li cho so snh quc t; - Ch tiu GDP d tnh ton hn GNI do ngun thng tin v thu nhp s hu thun rt km; - Ch tiu GDP nh gi tt hn v tim nng to vic lm ca nn kinh t so vi ch tiu GNI. Cng vi tng thu nhp quc gia cc nh thng k kinh t cn a ra khi nim thu nhp quc gia thun. S khc bit gia hai ch
173

tiu trn l trong c bao gm hay khng bao gm gi tr khu hao ti sn c nh. Mt cch tng qut, khu hao ti sn c nh phn nh s suy gim gi tr hin ti ca ti sn c nh thuc s hu ca cc n v sn xut do s dng nhng ti sn ny trong qu trnh sn xut hoc do hao mn v hnh. Khu hao ti sn c nh khng bao gm phn gi tr ca ti sn b mt i do thin tai, ha hon hoc chin tranh gy nn. nh ngha v mi lin h gia thu nhp quc gia thun v GNI nh sau: 4.2.12. Thu nhp quc gia thun Thu nhp quc gia thun (NNI) phn nh phn cn li ca tng thu nhp quc gia sau khi tr i khu hao ti sn c nh dng trong sn xut ca ton b nn kinh t trong mt thi k nht nh. Di dng cng thc, thu nhp quc gia thun c tnh nh sau:
NNI = GNI Khu hao ti sn c nh dng trong sn xut

Tng thu nhp quc gia hay thu nhp quc gia thun phn nh thu nhp do s hu cc yu t sn xut ca quc gia to nn cho d nhng yu t sn xut ny tham gia vo qu trnh sn xut trong nc hay bn ngoi. Trong quan h kinh t v chnh tr gia cc quc gia, do tham gia vo hot ng chung ca cng ng quc t s lm tng hoc gim thu nhp ca mt quc gia. Chng hn, Vit Nam l thnh vin ca Lin Hp Quc, hng nm phi np nin lim s lm gim tng thu nhp quc gia ca Vit Nam. Vit Nam vin tr lng thc khn cp cho nhn dn cc nc b sng thn cng lm gim GNI ca nc ta. Ngc li, nhng ngi Vit nam sng xa t quc hng nm gi kiu hi v cho gia nh v cc thn nhn lm tng tng thu nhp quc gia ca Vit Nam, v.v... Tt c cc hot ng giao dch va nu thuc nhm chuyn nhng hin hnh. Tng thu nhp quc gia hay thu nhp quc gia thun cha phi l ton b thu nhp ca mt nc dng cho mc ch tiu dng cui cng hay dnh. Ch tiu phn nh thu nhp ca quc gia dng cho

174

tiu dng cui cng v dnh ca ton b nn kinh t l thu nhp quc gia kh dng. nh ngha v mi lin h gia thu nhp quc gia kh dng v tng thu nhp quc gia nh sau: 4.2.13. Thu nhp quc gia kh dng Thu nhp quc gia kh dng phn nh tng thu nhp ca quc gia t sn xut, thu nhp s hu v t chuyn nhng hin hnh. Thu nhp quc gia kh dng dng cho tiu dng cui cng v dnh v bng thu nhp quc gia cng vi chuyn nhng hin hnh thun t bn ngoi. Tn gi thu nhp quc gia kh dng phn nh thu nhp cui cng ca nn kinh t c c t tt c cc ngun s dng cho hai mc ch: Tiu dng cui cng ca h gia nh, ca Nh nc v dnh. Tiu dng cui cng l ch tiu kinh t tng hp quan trng phn nh ton b chi tiu v hng ha v dch v ca h gia nh v Nh nc p ng nhu cu v vt cht v tinh thn ca c nhn dn c v ton x hi. Tri vi tiu dng cui cng, dnh l ngun ti chnh dng cho u t ti sn xut m rng ca nn kinh t trong cc k tip theo. dnh cng ln chng t nn kinh t c tim lc pht trin kinh t bn vng v t ph thuc vo ngun ti chnh t bn ngoi. Mt cch tng qut, dnh c nh ngha nh sau: 4.2.14. dnh dnh l phn thu nhp cn li ca thu nhp quc gia kh dng sau khi tr i phn thu nhp s dng cho tiu dng cui cng. Cng thc thng p dng tnh dnh nh sau:
dnh (Sn) = Thu nhp quc gia kh dng (NDI) Tiu dng cui cng

dnh l ngun ti chnh trong nc quan trng cho u t pht trin sn xut. Bn cnh dnh trong nc, cc thc th ca nn kinh t cn thc hin chuyn nhng ti sn vi bn ngoi qua vic chuyn ra nc ngoi hay nhn t nc ngoi. Nh cp trong phn mt s khi nim c bn, kt qu ca chuyn nhng ti sn lm thay i ca ci ca nn kinh t. V vy, dnh cng vi chuyn nhng ti sn thun t bn ngoi phn nh thay i ca ci thun do dnh v chuyn nhng ti sn to ra. Ngoi hai yu t dnh v chuyn nhng ti sn thun t bn ngoi dn ti thay i ca ci thun ca nn kinh t, cn mt s nguyn nhn khc nh: Thay i gi c, thay i v khi lng ti sn do thin tai, ha hon, v.v... Tuy vy, ti khon vn ti sn trong H thng ti khon quc gia ch cp ti yu t thay i do dnh thun v chuyn nhng ti sn mang li. Yu t phn nh thay i gi tr ca ci thun do thay i gi c v nguyn nhn khc s phn nh trong bng tng kt ti sn ca quc gia. nh ngha tng qut ca ch tiu thay i ca ci thun do thay i dnh v chuyn nhng ti sn nh sau: 4.2.15. Thay i ca ci thun do thay i dnh v chuyn nhng ti sn Thay i ca ci thun do thay i dnh v chuyn nhng ti sn phn nh ngun ti chnh ca nn kinh t dng cho mc ch u t lm tng tch ly ti sn c nh, ti sn lu ng, ti sn qu him v ti sn phi ti chnh khng do sn xut to ra. Vi nh ngha ny gi cho cc nh thng k hai cch tip cn tnh ch tiu thay i ca ci thun do thay i dnh v chuyn nhng ti sn. Cch th nht tip cn t cc yu t bn ngun dn ti thay i ca ci thun, cch th hai tip cn qua cc yu t bn s dng lm tng ca ci vt cht ca nn kinh t. Nhu cu m rng pht trin sn xut ca nn kinh t trong mi thi k s quyt nh quy m v ln ca tch ly ti sn. V vy

Cng nh thu nhp quc gia, ch tiu thu nhp quc gia kh dng v dnh cng c tnh di dng gp v thun v chng khc nhau bi khu hao ti sn c nh.
175

176

thay i ca ci thun do thay i dnh v chuyn nhng ti sn (ngun ti chnh) c th b p cho tch ly ti sn, c th khng hoc d tha. Chnh lch gia thay i ca ci thun do thay i dnh v chuyn nhng ti sn vi tng tch ly ti sn v ti sn phi ti chnh khng do sn xut to ra phn nh ngun ti chnh cn li ca nn kinh t c kh nng cho bn ngoi vay v c gi l cho vay thun nu chnh lch l dng. Khi chnh lch l m, iu chng t ngun ti chnh trong nc khng cho tch ly ti sn, nn kinh t phi vay t bn ngoi v c gi l i vay thun. Khi quc gia A cho quc gia B vay, quc gia A xc lp (s hu) mt tri quyn ti chnh vi quc gia B. "Tri quyn ti chnh l ti sn xc lp cho ngi s hu n (ch n) quyn c nhn mt khon thanh ton hay mt lot nhng thanh ton t mt n v khc (ngi n) trong nhng trng hp c th c quy nh trong hp ng gia h vi nhau" (1). Ti sn ti chnh l khi nim rng hn tri quyn ti chnh v c nh ngha nh sau: "Ti sn ti chnh l ti sn di dng tri quyn ti chnh, vng tin, quyn rt vn c bit do Qu tin t quc t phn b, c phiu cng ty v cc cng c ti chnh kinh doanh ngoi bng" (2). 4.2.16. Cho vay thun hay i vay thun Trn gc ti chnh, cho vay thun hay i vay thun phn nh tnh trng s hu ti sn ti chnh ca mt quc gia vi bn ngoi v c tnh bng chnh lch gia nhn thun v tch sn ti chnh vi pht sinh thun v tiu sn ti chnh. Nhn thun v tch sn ti chnh ca mt quc gia vi bn ngoi l ton b gi tr ti sn ti chnh do bn ngoi pht hnh c s hu bi quc gia . Ngc li, pht sinh thun v tiu sn ti chnh l ton b gi tr ti sn ti chnh do quc gia pht hnh c s hu bi bn ngoi. Cc ch tiu t gi tr sn xut, gi tr tng thm, v.v... n cho
(1) (2)

vay thun hay i vay thun l nhng ch tiu kinh t tng hp p dng khi nim bin k, ngha l ch tnh cho mt khong thi gian nht nh. Ch tiu cho vay thun hay i vay thun l ch tiu cn i trong ti khon vn ti sn v cng l ch tiu cn i cui cng phn nh qu trnh t sn xut n phn phi thu nhp v s dng ngun ti chnh cho tch ly ti sn. hon chnh bc tranh ca ton b nn kinh t, bn cnh cc ch tiu kinh t tng hp phn nh kt qu hot ng ca mt thi k chng ta nghin cu mt s ch tiu phn nh gi tr ti sn v ca ci ca quc gia ti cc thi im quan trng trong nm. Nhng ch tiu ny xut hin trong bng tng kt ti sn ca H thng ti khon quc gia. 4.2.17. Bng tng kt ti sn Bng tng kt ti sn l bc tranh m t nhng yu t lm thay i gi tr v khi lng ti sn, phn nh gi tr tch sn v tiu sn ti cc thi im u v cui ca k hch ton. Bng tng kt ti sn m t ng nht thc hch ton c bn lin kt gi tr ca tng loi tch sn ti thi im u k vi gi tr c ti thi im cui k qua cc hot ng giao dch v nhng thay i khc v gi tr ti sn (1). 4.2.18. Ca ci thun Ca ci thun l ch tiu cn i trong bng tng kt ti sn, phn nh mc giu, ngho ca mt quc gia. Ca ci thun c tnh bng chnh lch gia tch sn v tiu sn ti mt thi im c th, thng vo u k v cui k hch ton. xc nh gi tr ca ci thun ti mt thi im cn phi tnh gi tr ca tng loi tch sn v tiu sn theo gi th trng ti thi im . Theo thi gian, tng gi tr ca tch sn v tiu sn lun thay i do cc nguyn nhn sau:
(1) Mc 2.55. Phng php bin son h thng ti khon quc gia Vit Nam, Nh xut bn Thng k, H Ni - 2003.

Mc 10.4, Ti khon quc gia 1993 Mc 10.5, Ti khon quc gia 1993

177

178

- Thay i gi tr do cc hot ng giao dch ti sn mang li nh: Mua thm hoc thanh l cc loi ti sn phi ti chnh, do s dng ti sn vo sn xut c th hin qua khu hao ti sn, do chuyn nhng ti sn; - Thay i v khi lng ti sn khng do cc hot ng giao dch trong nn kinh t mang li: Pht hin thm ti nguyn thin nhin mi, thay i gi tr ti sn do thin tai, ha hon, chin tranh, do thay i cch phn loi gy nn; - Do bin ng v gi c ca ti sn. Ti khon quc gia chia bin ng v gi c thnh hai loi: Bin ng gi ca tng loi ti sn v bin ng mc gi chung ca ton b nn kinh t. 4.2.19. Ca ci thun u k Ca ci thun u k phn nh gi tr ca ci ca quc gia ti thi im u k hch ton, c tnh bng chnh lch gia tch sn v tiu sn u k. Mi lin h gia tch sn /tiu sn cui k vi tch sn /tiu sn u k th hin qua cc ch tiu phn nh ba nhm nguyn nhn lm thay i gi tr ca tch sn v tiu sn va nu trn. C th mi lin h ca tch sn / tiu sn gia cui k v u k nh sau: 4.2.20. Tch sn phi ti chnh cui k Nhm nguyn nhn th nht lm thay i tch sn phi ti chnh hnh thnh t cc hot ng giao dch lm tng tch ly ti sn trong khong thi gian t u k ti cui k, gm tch ly gp ti sn c nh, tch ly ti sn lu ng, tch ly ti sn qu him v chnh lch ti sn phi ti chnh khng do sn xut to ra. Ti sn vt cht hu hnh dng vo sn xut dn ti gi tr ti sn gim i v c th hin qua ch tiu Khu hao ti sn c nh. V vy, gi tr tch sn phi ti chnh cui k phi tr i gi tr khu hao ti sn c nh trong k. Nhm nguyn nhn th hai lm thay i gi tr ca tch sn phi ti
179

chnh l do thay i khc v khi lng ti sn v nhm th ba c quy cho bin ng v gi c ca ti sn v vy cn phi nh gi li gi tr ca ti sn vi mc gi ph bin trn th trng ti thi im cui k. Mt cch tng qut, cng thc tnh gi tr ca tch sn phi ti chnh cui k nh sau: Tch sn phi ti chnh cui k bng tch sn phi ti chnh u k cng vi tch ly gp ti sn c nh tr i khu hao ti sn c nh cng vi Tch ly ti sn lu ng cng vi tch ly ti sn qu him cng vi chnh lch ti sn phi ti chnh khng do sn xut to ra cng vi thay i khc v khi lng ti sn phi ti chnh cng vi nh gi li ti sn phi ti chnh. 4.2.21. Tch sn ti chnh cui k Ging nh tch sn phi ti chnh cui k, c ba nguyn nhn dn ti thay i gi tr ca tch sn ti chnh u k l nhn thun v ti sn ti chnh nh s hu thm hay gim i cc ti sn ti chnh do bn ngoi pht hnh. Nguyn nhn th hai biu th nhng thay i khc v khi lng ti sn ti chnh nh c phn b thm hay b xo b quyn rt vn c bit (SDR) t Qu tin t quc t. Nguyn nhn cui cng thuc v nh gi li gi tr cc ti sn ti chnh do gi c ca chng thay i trn th trng v nhng l do kinh t v chnh tr. Mt cch tng qut, cng thc tnh gi tr ca tch sn ti chnh cui k nh sau: Tch sn ti chnh cui k bng tch sn ti chnh u k cng vi thay i khc v khi lng ti sn ti chnh cng vi nh gi li ti sn ti chnh. 4.2.22. Tiu sn cui k Tng t nh tch sn cui k, c ba nhm nguyn nhn biu th s khc bit gia tiu sn cui k v tiu sn u k. Cng thc tnh gi tr ca tiu sn cui k nh sau:
180

Tiu sn cui k bng tiu sn u k cng vi tiu sn thun trong k cng vi thay i khc v khi lng ca tiu sn cng vi nh gi li tiu sn. 4.2.23. Ca ci thun cui k Ca ci thun cui k phn nh gi tr ca ci ca mt quc gia ti thi im cui k hch ton. Qua mi lin h gia ca ci thun vi tch sn v tiu sn, ca ci thun cui k c th tnh bng hai cch: Ca ci thun cui k bng chnh lch gia tch sn cui k v tiu sn cui k v cng bng ca ci thun u k cng vi thay i ca ci thun trong k. 4.2.24. Thay i ca ci thun Thay i ca ci thun l ch tiu cui cng trong bng tng kt ti sn c cp y v bng tng ca ba loi thay i: Thay i ca ci thun do dnh v chuyn nhng vn, thay i ca ci thun do thay i khc v khi lng ti sn v thay i ca ci thun do chnh lch gi danh ngha. Ba loi thay i ny c phn loi ng vi ba nguyn nhn dn ti thay i gi tr ca tch sn v tiu sn ca nn kinh t. Trn y trnh by ni dung v mi lin h gia cc ch tiu kinh t tng hp ca ton b nn kinh t t khu sn xut to ra thu nhp n khu phn phi thu nhp, s dng thu nhp cho tiu dng, dnh, tch ty v nhng thay i dn ti bin ng ca tch sn, tiu sn cng nh ca ci thun ti thi im cui k ca nn kinh t. Ton b mi lin h trn c m t di dng phng trnh lin h nh sau:
Phng trnh lin h ca mt s ch tiu kinh t tng hp
1. Tng sn phm trong nc (GDP) theo gi th trng

= Gi tr sn xut theo gi c bn + Thu, tr tr cp sn phm + Thu nhp khu hng ho v dch v Chi ph trung gian. 2. GDP theo gi th trng = Tiu dng cui cng + Tch ly ti sn c nh + Tch ly ti sn lu ng + Tch ly ti sn qu him + Xut khu hng ha v dch v Nhp khu hng ha v dch v. GDP theo gi th trng = Thu nhp ca ngi lao ng t sn xut + Thu sn xut + Khu hao ti sn c nh dng trong sn xut + Thng d Tng thu nhp quc gia (GNI) theo gi th trng = GDP theo gi th trng + Thu, tr tr cp sn xut v hng nhp khu thun vi bn ngoi + Thu nhp thun ca ngi lao ng t bn ngoi + Thu nhp s hu thun vi bn ngoi. Thu nhp quc gia thun (NNI) theo gi th trng = GNI theo gi th trng Khu hao ti sn c nh. Thu nhp quc gia kh dng thun (NNDI) = Tiu dng cui cng + dnh thun. Thay i ca ci thun do dnh v chuyn nhng ti sn = dnh thun + Chuyn nhng ti sn thun t bn ngoi. dnh thun + Chuyn nhng ti sn thun t bn ngoi = Tch ly ti sn c nh Khu hao ti sn c nh + Tch ly ti sn lu ng + Tch ly ti sn qu him + Chnh lch ti sn phi ti chnh khng do sn xut to ra + Cho vay thun /- i vay thun. Cho vay thun (+)/i vay thun (-) = Nhn thun v tch sn ti chnh Pht sinh thun v tiu sn ti chnh. Ca ci thun u k

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

181

182

= Tch sn u k Tiu sn u k. 11. Tch sn phi ti chnh cui k = Tch sn phi ti chnh u k + Tch ly gp ti sn c nh Khu hao ti sn c nh + Tch ly ti sn lu ng + Tch ly ti sn qu him + Chnh lch ti sn phi ti chnh khng do sn xut to ra + Thay i khc v khi lng ti sn phi ti chnh + nh gi li ti sn phi ti chnh. 12. Tch sn ti chnh cui k = Tch sn ti chnh u k + Nhn thun ti sn ti chnh + Thay i khc v khi lng ti sn ti chnh + nh gi li ti sn ti chnh. 13. Tiu sn cui k = Tiu sn u k + Tiu sn thun trong k + Thay i khc v khi lng ca tiu sn + nh gi li tiu sn. 14. Ca ci thun cui k = Tch sn cui k Tiu sn cui k = Ca ci thun u k + Thay i ca ci thun trong k 15. Thay i ca ci thun = Thay i ca ci thun do dnh v chuyn nhng vn + Thay i ca ci thun do thay i khc v khi lng ti sn + Thay i ca ci thun do chnh lch gi danh ngha.

PHN NM

MT S CH TIU THNG K KINH T - X HI TNG HP

Ngoi cc ch tiu ch yu trong h thng ti khon quc gia, cn nhiu ch tiu thng k phn nh khi qut, lin kt nhiu mt kinh t x hi hoc phn nh tp trung nhng mt bn cht cho php nh gi su sc mi quan h bn trong v tnh quy lut ca hin tng (gi chung l cc ch tiu thng k kinh t - x hi). Trong s cc ch tiu , phn ny ca cun sch ch gii thiu mt s ch tiu hin nay ang c nhiu ngi quan tm v rt cn thit cho nghin cu, ng dng thc t trong cng tc thng k. 5.1. H S ICOR Hiu qu s dng vn u t (vit tt l ICOR) l ch tiu kinh t tng hp cho bit tng thm mt n v tng sn phm trong nc i hi phi tng thm bao nhiu n v vn u t thc hin. V vy, h s ny phn nh hiu qu ca vic s dng vn u t dn ti tng trng kinh t. Vn u t thc hin trong h s ICOR bao gm cc khon chi tiu lm tng ti sn c nh, ti sn lu ng v cc khon hnh thnh nn gi tr tng thm ca cc ngnh kinh t. H s ICOR thay i ty theo thc trng kinh t - x hi trong tng thi k khc nhau, ph thuc vo c cu u t v hiu qu s dng cc sn phm vt cht v dch v trong nn kinh t. H s ICOR thp chng t u t c hiu qu cao, h s ICOR thp hn c ngha l duy tr cng mt tc tng trng kinh t cn mt t l vn u t so vi tng sn phm trong nc thp hn. Tuy nhin, theo quy lut v li tc bin gim dn khi nn kinh t

183

184

cng pht trin (GDP bnh qun u ngi tng ln) th h s ICOR s tng ln, tc l duy tr cng mt tc tng trng cn mt t l vn u t so vi tng sn phm trong nc cao hn. C hai phng php tnh h s ICOR: * Phng php th nht c tnh theo cng thc:
ICOR = V1 G1 G 0

vn u t pht trin theo gi so snh (V1) l 74134 t ng; t trng vn u t pht trin so vi GDP (IV) l 0,3212. Theo s liu trn: - p dng cng thc 5.1.1 tnh c: ICOR = 74134 : 18266 = 4,068

(5.1.1)

- p dng cng thc 5.1.2 tnh c: ICOR = 0,3212 : 0,0934 = 3,439 Hai phng php tnh h s ICOR nu trn cho kt qu khng ging nhau (kt qu tnh ton trn c h s ICOR l 4, 068 v 3,439). Trong thc t ngi ta thng s dng phng php th nht tnh theo gi so snh v phng php ny hn ch c sai s thng k v loi tr nh hng ca yu t gi mt cch tt nht. 5.2. CH S PHT TRIN CON NGI Ch s pht trin con ngi (HDI) l thc o tng hp phn nh s pht trin ca con ngi trn cc phng din thu nhp (th hin qua tng sn phm trong nc bnh qun u ngi), tri thc (th hin qua ch s hc vn) v sc kho (th hin qua tui th bnh qun tnh t lc sinh). Ch s pht trin con ngi c tnh theo cng thc:
HDI = 1 (HDI1 + HDI 2 + HDI 3 ) 3

Trong : V1: Tng vn u t ca nm bo co; G1: Tng sn phm trong nc ca nm bo co; G0: Tng sn phm trong nc ca nm trc nm bo co. Cc ch tiu v vn u t v tng sn phm trong nc tnh h s ICOR theo phng php ny phi c tnh theo cng mt loi gi: Gi thc t hoc gi so snh. Phng php tnh th hin: tng thm n v tng sn phm trong nc, i hi phi tng thm bao nhiu n v vn u t thc hin. * Phng php th hai c tnh theo cng thc:
ICOR = I V (%) I G (%)

(5.1.2)

Trong : IV: T l vn u t so vi tng sn phm trong nc; IG: Tc tng tng sn phm trong nc; H s ICOR tnh theo phng php ny th hin: tng thm 1 phn trm (%)tng sn phm trong nc i hi phi tng bao nhiu phn trm t l vn u tt so vi GDP. V d: Nm 1996 Vit Nam c mc tng tuyt i v GDP (G1 G0) theo gi 1994 l 18266 t ng, tc tng GDP (IG) l 9,34%; Trong :

(5.2)

HDI1 - Ch s GDP bnh qun u ngi (GDP tnh theo phng php sc mua tng ng "PPP" c n v tnh l la M); HDI2 - Ch s hc vn c tnh bng cch bnh qun ha gia ch s t l bit ch (dn c bit c, bit vit) vi quyn s l 2/3 v ch s t l ngi ln (24 tui tr ln) i hc vi quyn s l 1/3; HDI3 - Ch s tui th bnh qun tnh t lc sinh (k vng sng tnh t lc sinh).
186

185

HDI nhn gi tr t 0 n 1. HDI cng gn 1 c ngha l trnh pht trin con ngi cng cao, tri li cng gn 0 ngha l trnh pht trin con ngi cng thp. Cng thc tnh cc ch s thnh phn (HDI1, HDI2, HDI3) nh sau:
lg(GDP thc t) lg(GDP min) HDI1 = lg(GDP max) lg(GDP min)

- T l ngi ln i hc - Tui th b /q tnh t lc sinh

: 62,0% : 67, 4 nm

p dng cng thc tnh HDI nu trn ln lt tnh cc ch s thnh phn qua s liu cho nh sau: + Ch s GDP bnh qun u ngi:
HDI1 = lg(1630) lg(100) = 0,466 = 0,466 lg(40000) lg(100)

Tng ch s v t l bit ch v t l ngi ln i hc c tnh ton ring bit nhng u theo cng thc khi qut sau y:
HDI 2 = L thc t L min Lmax L min

+ Ch s hc vn (HDI2): - HDI 2( b ) = - HDI 2( d ) = - HDI 2 =

91,9 0 = 0,919 (ch s t l bit ch) 100 0

y: L - t l ngi ln i hc hoc t l bit ch ca dn c. T thc t T min HDI 3 = Tmax T min y: T - Tui th bnh qun tnh t lc sinh Cc gi tr ti a (max) v ti thiu (min) ca cc ch tiu lin quan tnh HDI c quy nh nh sau:
Ch tiu GDP thc t bnh qun u ngi (PPP) T l dn c bit ch T l ngi ln i hc Tui th bnh qun tnh t lc sinh n v Gi tr ti Gi tr ti tnh a (max) thiu (min) USD % % Nm 40 000 100 100 85 100 0 0 25

62 0 = 0,62 (ch s t l i hc) 100 0

1 (0,62 + 2 0,919) = 0,819 hoc 81,9% 3 67,4 25 = 0,707 85 25

+ Ch s tui th: HDI3 = HD3

+ Ch s pht trin con ngi ca Vit Nam vo nm 1997: 0,466 + 0,819 + 0,707 HDI = = 0,664 3 5.3. CH S PHT TRIN GII Ch s pht trin gii (GDI) l thc o phn nh s bt bnh ng gia nam v n trn c s nh gi s pht trin chung ca con ngi theo cc yu t thu nhp, tri thc v tui th. Ch s pht trin gii c tnh theo cng thc:

V d: Nm 1997 cc ch tiu ch yu ca Vit Nam nh sau: - GDP thc t bnh qun u ngi (PPP) - T l dn c bit ch : 1 630 USD : 91,9%

187

188

GDI =

1 (GDI1 + GDI 2 + GDI 3 ) 3

(5.3)

f m GDI 1( 2,3 ) = { K f (HDI1( 2,3 ) ) 1 + K m (HDI1( 2,3 ) ) 1

] [

]}

(*)

Trong : GDI1 - Ch s phn b cng bng thnh phn theo yu t thu nhp; GDI2 - Ch s phn b cng bng thnh phn theo yu t tri thc; GDI3 - Ch s phn b cng bng thnh phn theo yu t tui th. GDI nhn gi tr t 0 n 1. GDI cng gn 1 c ngha l trnh pht trin ca con ngi trn gc bnh ng v gii cng cao. Ngc li cng gn 0 ngha l trnh pht trin ca con ngi trn gc bnh ng v gii cng thp. Cc ch s phn b cng bng thnh phn theo cc yu t thu nhp (1), tri thc (2) v tui th (3) vit chung l GDI1(2,3) c tnh theo cng thc:
f m GDI 1( 2,3 ) = { K f (HDI1( 2,3 ) )1 + K m (HDI1( 2,3 ) )1

Tnh ch s pht trin gii c thc hin qua 3 bc: Bc 1: Tnh cc ch s HDI thnh phn ring cho tng gii n v nam Bc 2: Tnh cc ch s cng bng thnh phn theo tng yu t thu nhp (GDI1), tri thc (GDI2) v tui th (GDI3) theo cng thc trn (*) Bc 3: Tnh ch s pht trin gii bng cch bnh qun s hc gin n gia 3 ch s phn b cng bng thnh phn v thu nhp (GDI1), tri thc (GDI2) v tui th (GDI3). Gi tr ti a (max) v ti thiu (min) ca cc ch tiu lin quan tnh GDP cho ring tng gii quy nh nh sau:
Ch tiu GDP thc t bnh qun u ngi (PPP) T l dn c bit ch T l ngi ln i hc Tui th bnh qun tnh t lc sinh: - N - Nam nm nm 87,2 82,5 27,5 22,5 n v tnh USD % % Gi tr ti Gi tr ti a (max) thiu (min) 40 000 100 100 100 0 0

] [

]}

1 1

Trong : f - K hiu cho n v m - k hiu cho nam; Kf - T l dn s n; K - T l dn s nam.

f m HDI1( 2,3 ) v HDI1( 2,3 ) - Cc ch s thnh phn v tng yu t thu

nhp (1), tr thc (2) v tui th (3) theo HDI ca ring nam v n.
- H s phn nh mc thit hi v phng din pht trin con ngi m x hi gnh chu do s bt bnh ng v gii. Trong ch s pht trin gii h s = 2 nn phng trnh trn bin i thnh:

V d minh ha cho qu trnh tnh ch s pht trin gii vi mt s ch tiu qua s liu gi nh nh sau:
n v tnh N Nam

189

190

- GDP thc t bnh qun u ngi - T l dn c bit ch - T l ngi ln i hc - Tui th bnh qun tnh t lc sinh - T l dn s theo gii

USD % % Nm %

1278 90,5 61,5 71,2 50,9

1982 92,5 62,5 63,8 49,1

f HDI3 =

71,2 27,5 = 0,732 ; 87,2 27,5

m HDI 3 =

63,8 22,5 = 0,688 82,5 22,5

Bc 2: Tnh cc ch s phn b cng bng thnh phn + V thu nhp:

GDI1 = 0,509(0,585) 1 + 0,491(0,638) 1

{[

] [

]}

= 0,610

T s liu cho, ln lt tnh ton: Bc 1: Tnh cc ch s thnh phn theo HDI ca ring tng gii + Ch s thu nhp:
f HDI1 =

+ V tri thc:
GDI 2 = 0,509(0,808) 1 + 0,491(0,825) 1

{[

] [

]}

= 0,816

+ V tui th:
GDI 3 = { [0,509(0,732 ) 1 ] + [0,491(0,688 ) 1 ] } = 0,709
1

lg(1278) lg(100) 3,106 2,000 = = 0,585 lg(40000) lg(100) 4,602 2,000

Bc 3: Tnh ch s pht trin gii

GDI = 0,610 + 0,816 + 0,709 = 0,711 3

m HDI1

lg(1982) lg(100) 3,297 2,000 = = = 0,638 lg(40000) lg(100) 4,602 2,000

+ Ch s tri thc: - Ch s bit ch

f HDI 2( b ) =

90,5 0 = 0,905 ; 100 0

m HDI 2( b ) =

92,5 0 = 0,925 100 0

- Ch s i hc
f HDI 2( d ) =

So vi ch s pht trin con ngi, ni dung v quy trnh tnh ch s pht trin gii khng phc tp hn my. Song, thc t p dng kh khn hn, v tt c cc ch tiu cn tnh u phi tnh ring theo tng gii. Hin nay, thng k Vit Nam cha tch y cc ch s phn b theo gii, c bit ch s phn b thnh phn theo yu t thu nhp. 5.4. CH S BNH NG V GII Ch s bnh ng v gii (GEM) l thc o phn nh s bt bnh ng gia nam v n trong cc lnh vc hot ng chnh tr, lnh o qun l, k thut, chuyn gia v thu nhp. Ch s bnh ng v gii c tnh theo cng thc sau:
GEM = 1 (EDEP1 + EDEP2 + EDEP3 ) ; 3

61,5 0 = 0,615 ; 100 0

HDI m d ) = 2(

62,5 0 = 0,625 100 0

- Ch s tri thc
f HDI 2 =

2 1 .0,905 + .0,615 = 0,808 ; 3 3 2 1 .0,925 + .0,625 = 0,825 3 3

HDI m = 2

(5.4)

+ Ch s tui th:
191

Trong :
192

EDEP1 - Ch s phn b cng bng thnh phn theo s i biu nam, n trong Quc hi; EDEP2 - Ch s phn b cng bng thnh phn theo v tr lnh o, qun l, k thut, chuyn gia v kinh t; EDEP3 - Ch s phn b cng bng thnh phn theo thu nhp. GEM nhn gi tr t 0 n 1, GEM cng gn 1 ngha l s bnh ng v gii theo cc lnh vc hot ng chnh tr, lnh o qun l, k thut, chuyn gia v thu nhp cng cao v ngc li cng gn 0 th s bnh ng theo gii v cc tiu thc trn cng thp. + Ch s phn b cng bng thnh phn theo s i biu nam, n trong quc hi (EDEP1) c tnh nh sau:
EDEP1 =

EDEP3 =

{ [k (H ) ] + [k
f f 1

(Hm )1

]}

(**)

Vi Hf, Hm l cc ch s thu nhp ca n v nam, trong cng thc (**) Hf v Hm c tnh bng s ln nh kf v km. V nguyn tc, ch s thu nhp trong GEM tnh ton tng t nh ch s thu nhp trong ch s pht trin gii. Song, im khc bit l da trn gi tr khng iu chnh v khng ly logarit. Cng thc tnh ch s thu nhp nh sau:
H= GDP thc t GDP min GDP max GDP min

{ [k f (I f ) 1 ] + [k m ( I m ) 1 ] } 1
50

Mc thu nhp bnh qun u ngi c gi tr ti a (max) l 40 000 USD v gi tr ti thiu (min) l 100 USD. Quy trnh tnh ch s bnh ng theo gii c thc hin theo ba bc: Bc 1: Xc nh cc t l v gii theo i biu trong Quc hi, theo v tr lnh o, qun l v theo v tr k thut v chuyn gia ca n (If), nam (Im) v cc ch s thu nhp ca n (Hf), nam (Hm),... tnh cc ch s cng bng thnh phn; Bc 2: Tnh cc ch s phn b cng bng thnh phn EDEP1, EDEP2 v EDEP3; Bc 3: Tnh ch s GEM bng cch tnh bnh qun s hc gin n gia ba ch s phn b cng bng thnh phn v i din trong Quc hi (EDEP1), theo lnh o qun l, k thut v chuyn gia (EDEP2) v theo thu nhp (EDEP3). V d minh ha cho qu trnh tnh ch s GEM vi mt s ch tiu qua s liu gi nh nh sau:
Ch tiu 1. T l i biu trong Quc hi (%) N 9,7 Nam 90,3

(*)

Trong : f - K hiu cho n tnh bng s ln; m - K hiu cho nam tnh bng s ln; kf v km - T l dn s n v nam If v Im - T l n v t l nam l i biu trong quc hi (khc vi kf v km, trong cng thc (*) If v Im c tnh bng phn trm). + Ch s phn b cng bng thnh phn theo v tr lnh o, qun l, k thut v chuyn gia (EDEP2) c tnh bng cch bnh qun s hc gin n gia 2 ch s EDEP tnh ring cho t l n, nam theo lnh o, qun l v t l n, nam theo v tr k thut v chuyn gia. Tng ch s EDEP ring bit ny c tnh nh cng thc tnh EDEP1 nu trn (*). + Ch s phn b cng bng thnh phn theo thu nhp (EDEP3) c tnh theo cng thc:

193

194

2. T l v tr lnh o v qun l (%) 3. T l v tr k thut v chuyn gia (%) 4. GDP bnh qun u ngi (USD) 5. T l dn s theo gii (%)

24,3 42,4 2556 50,9

75,7 57,6 3964 49,1

EDEP1 = 0,509(0,06155)1 + 0,491(0,0968)1

{[

] [

]}

= 0,07497

Bc 3: Tnh ch s bnh ng theo gii: GEM =

1 (0,3454 + 0,85165 + 0,07497) = 0,424 3

T s liu cho ln lt tnh ton: Bc 1: Ch s thu nhp

Hf = 2556 100 = 0,0616 ; 40000 100 Hm = 3964 100 = 0,0968 40000 100

Ging nh tnh ch s pht trin gii, kh khn ln nht tnh ch s bnh ng v gii Vit Nam l vic tch ch tiu tng sn phm trong nc bnh qun u ngi theo gii. Ngoi ra, ngun s liu tnh cc t l tham gia lnh o, qun l, chuyn gia, k thut v nghip v ca n v nam cng cha tht y . 5.5. TC TNG NNG SUT CC NHN T TNG HP Nng sut cc nhn t tng hp (TFP) suy cho cng l kt qu sn xut mang li do nng cao hiu qu s dng vn v lao ng (cc nhn t hu hnh), nh vo tc ng ca cc nhn t v hnh nh i mi cng ngh, hp l ho sn xut, ci tin qun l, nng cao trnh lao ng ca cng nhn, v.v... (gi chung l cc nhn t tng hp). Tc tng nng sut cc nhn t tng hp l t l tng ln ca kt qu sn xut do nng cao nng sut tng hp chung (nng sut tnh chung cho c vn v lao ng). y l ch tiu phn nh ch thc v khi qut nht hiu qu s dng ngun lc sn xut, lm cn c quan trng nh gi cht lng tng trng cng nh tnh cht pht trin bn vng ca kinh t, l c s phn tch hiu qu sn xut x hi, nh gi tin b khoa hc cng ngh, nh gi trnh t chc, qun l sn xut,... ca mi ngnh, mi a phng hay mi quc gia. & Tc tng nng sut cc nhn t tng hp ( I ) c tnh theo
TFP

Bc 2: Tnh cc ch s cng bng thnh phn + Ch s cng bng thnh phn theo i biu trong Quc hi (EDEP1)
EDEP1 =

{[0,509(9,7) 1 ] + [0,491(90,3) 1 ] }1
50

= 0,3454

+ Ch s cng bng thnh phn theo lnh o, qun l, k thut v chuyn gia (EDEP2) - Theo v tr lnh o v qun l (
1 EDEP2 =
1

1 EDEP2

)
1 1

{[0,509(2,43) ] + [0,491(75,7) ]}
50

= 0,7291

2 - Theo v tr k thut v chuyn gia ( EDEP2 ) 2 EDEP2 =

{[0,509(42,4 ) 1 ] + [0,491(57,6) 1 ] }1
50

= 0,9742

- Theo lnh o, qun l, k thut v chuyn gia ni chung

1 EDEP2 = [0,7291 + 0,9742] = 0,85165 2

cng thc:

& & & & I TFP = I Y .I K + .I L

(5.5.1)

+ Ch s phn b cng bng thnh phn theo thu nhp (EDEP3)

195

Trong : & I - Tc tng kt qu sn xut (kt qu sn xut l gi tr tng

Y

196

thm i vi tng ngnh kinh t, tng n v hoc tng khu vc, tng a phng l tng sn phm trong nc i vi ton b nn kinh t quc dn). & I - Tc tng vn hoc ti sn c nh;
& I L - Tc tng lao ng lm vic;
K

, l h s ng gp ca vn hoc ti sn c nh v h s ng gp ca lao ng ( + = 1).

p dng c cng thc trn ta phi c s liu v 3 ch tiu: - Gi tr tng thm i vi tng ngnh, tng n v hoc tng khu vc, tng a phng v tng sn phm trong nc i vi ton b nn kinh t quc dn tnh theo gi so snh (gi c nh); - Vn hoc ti sn c nh tnh theo gi so snh (gi c nh); - Lao ng lm vic. S liu v gi tr tng thm hoc tng sn phm trong nc v s liu v lao ng c th s dng trc tip hoc khai tc tnh ton t s liu c trong cc cun nim gim thng k hng nm hoc h thng s liu tng hp ca ngnh Thng k. Nhng ring ch tiu vn hoc gi tr ti sn c nh th phi c k hoch theo di, cp nht v p dng phng php tnh ton, x l thch hp vi tng ngnh kinh t, tng phm vi tng hp khc nhau. Cc h s ng gp ca vn hoc ti sn c nh ()v ca lao ng v ()c th xc nh c bng phng php hch ton hoc bng hm sn xut Cobbc -Douglass. 5.5.1. Tnh cc h s v theo phng php hch ton Cng thc tnh h s theo phng php hch ton c dng:
= Thu nhp y ca ngi lao ng theo gi hin hnh Gi tr tng thm hoc GDP theo gi hin hnh

Nh vy khi tnh h s theo phng php hch ton th ngoi 3 ch tiu trn (gi tr tng thm hoc tng sn phm trong nc), vn hoc ti sn c nh v lao ng lm vic cn phi c thm s liu v thu nhp y ca ngi lao ng v gi tr tng thm hoc tng sn phm trong nc theo gi hin hnh. S liu v hai ch tiu tnh h s ny c trong bng I -O. i vi nhng nm ta khng lp bng I -O th phi da vo s liu thu thp ca ngi lao ng c trong bo co thng k ca nm v h s chnh lch v thu nhp ca lao ng theo bng I -O v s liu c trong cc bo co thng k ca nm c bng I -O c lng thu nhp y . Khi c c h s , ta d dng xc nh c h s ( = 1 v + =1). 5.5.2. Tnh cc h s v theo hm sn xut Cobb Douglass Hm sn xut Cobb -Douglass c dng c bn:
~ Y = P.K .L

(5.5.3)

Trong : ~ Y - Gi tr l thuyt v tng sn phm trong nc hoc gi tr tng thm; P - Nng sut bnh qun chung; K - Vn hoc gi tr ti sn c nh; L - Lao ng lm vic;
- H s ng gp ca vn hoc gi tr ti sn c nh; - H s ng gp ca lao ng, vi + = 1.

(5.5.2)

Tham s P v cc h s , c th tnh c nh vo h phng

197

198

trnh chun tc c xy dng trn c s phng php bnh qun nh nht v qu trnh tnh ton cc tham s c tin hnh nh sau: - a hm s Y = P. K.L v dng tuyn tnh bng cch lc ho hai v: lnY = lnP + lnK + lnL = lnP + lnK + (1 ) lnL = lnP + (lnK LnL) + lnL lnY lnL = LnP + (lnK lnL) Hoc:
Y K = lnP + .ln L L lnPL = lnP + .lnX ln

sn phm trong nc, vn hoc ti sn c nh, lao ng lm vic ta tnh cc ch tiu nng sut lao ng PL v mc trang b vn cho lao ng (X) , ly logarit hai ch tiu ny ri lp bng tnh ton v thay kt qu vo h phng trnh 5.5.4c, gii ra ta c cc tham s a0 v a1. - Khi c a0 v a1 ()d dng tm c P v d v lnP = a0 v = 1
.

Di y ta xem v d tnh ton tc tng nng sut cc nhn t & tng hp khi c s liu v tc tng gi tr tng thm ( I Y ), tc & ), tc tng lao ng lm vic ( I ) v cc h & tng gi tr ti sn ( I K L s ng gp ca ti sn c nh ()v lao ng v ()ca ngnh cng nghip Vit Nam bnh qun nm giai on 1991 c- 2003 nh sau: & & & I = 13,33% ; I = 14,08% v I = 5,68&
Y K L

(5.5.4a)

= 0, 528 v = 0,472

Trong :
Y PL l nng sut lao ng PL = L K X l mc trang b vn cho lao ng X = L

T s liu trn, p dng cng thc 5.5.1 ta tnh c: & I = 13,33 (0,528. 14,08 + 0,472. 5,68)
TFP

= 13,33 (7,44 + 2,68) = 3,21(%) Tip tc ta tnh ton t phn ng gp ca tc tng TSC, tc tng lao ng v tc tng nng sut cc nhn t tng hp i vi tc tng gi tr tng thm. - T phn ng gp ca tng ti sn c nh: (7,44 : 13,33) = 0, 5577 hoc 55,77% - T phn ng gp ca tng lao ng: (2,68 : 13,33) = 0, 2012 hoc 20,12% (5.5.4b) - T phn ng gp ca tng TFP: (3,21 : 13,33) = 0, 2410 hoc 24,10% T phn ng gp ca cc nhn t i vi t l tng ln ca gi tr tng thm phn nh vai tr ca tng nhn t. Khi t phn ng gp do tng TFP cng cao th hiu qu kinh t cng ln v ngc li.

Nu t:

lnPL = U; lnP = a0;

= a1

(a) (b)

lnX = z Th phng trnh 5.4a c dng: U = a0 + a1z ;

n.a0 + a1 . z = u a z + a . z2 = uz 1 0

- Lp v gii h phng trnh chun tc tm a0 v a1 nh sau: ; (5.5.4c)

T s liu thc t ca nhiu nm v gi tr tng thm hoc tng

199

200

5.6. HIU QU QU TRNH Hiu qu qu trnh l mc nng sut c tnh trn mt phn chi ph chung cn li sau khi tr i cc khon chi ph v nguyn vt liu chnh, vt liu ph, nhin liu,... tng ng nh chi ph trung gian v phn chi ph cn li ny tm gi l chi ph ch bin. Mc hiu qu qu trnh (PE) c xc nh nh sau:
PE = Y Y = Z IC Z d.Z

C th ni, y l mt trong nhng ch tiu hiu qu phn nh mt cch tp trung v khi qut v cht lng sn xut kinh doanh, v kt qu hot ng ti chnh ca mt doanh nghip, mt ngnh hay ton b nn kinh t quc dn. Song theo c cu gi tr, chi ph tnh hiu qu qu trnh l mt b phn ca gi tr tng thm, tc l gia phn chi ph v gi tr tng thm c mt s ng nht nht nh, nn s thay i ca quan h ny (tng, gim hiu qu qu trnh) ph hp vi s thay i c cu ca ch tiu gi tr tng thm hoc tng sn phm trong nc v ph thuc nhiu vo ni dung, phng php v trnh hch ton ca cc ch tiu u ra ny. Mt khc, do tnh theo chi ph nn ch tiu hiu qu qu trnh ch mi th hin c hiu qu s dng mt b phn ca ngun lc trc tip s dng v c kt chuyn vo sn phm sn xut ra, ch cha phn nh y hiu qu ca c vic huy ng ln s dng cc yu t ngun lc c vo qu trnh sn xut. Ch tiu hiu qu qu trnh c th p dng c cho c 3 cp: doanh nghip, ngnh v ton nn kinh t quc dn. Song ph hp v c iu kin nht vn l p dng cho cp doanh nghip. 5.7. CH S THNH TU CNG NGH Ch s thnh tu cng ngh (TAI) l mt ch tiu thng k tng hp phn nh tng quan v thnh tch ca mi nc trong vic sng to, ph bin cng ngh v xy dng c s cc k nng ca con ngi. Ch s ny o cc thnh tu t c trn 4 yu t sau: - Th nht: Sng to cng ngh c o bng s bng pht minh sng ch cp cho dn nh c tnh trn u ngi v bng s ph thu c v quyn s hu tr tu v bn bn quyn ra nc ngoi tnh trn u ngi. - Th hai: Ph bin cc thnh tu cng ngh gn y, c o bng s my ch internet tnh trn u ngi v t l xut khu hng
202

(5.6)

Trong : Y l gi tr tng thm; hoc tng sn phm trong nc Z l tng chi ph sn xut kinh doanh; IC l chi ph trung gian. d l t l chi ph trung gian trong tng chi ph V d: Nm 1998, ngnh cng nghip "A" c gi tr sn xut (GO) l 73693 triu ng, gi tr tng thm (Y) l 25454 triu ng, tng chi ph sn xut (Z) l 55406 triu ng, t l gi tr trung gian trong tng chi ph (d) l 0,7273 Theo cng thc 5.6, ta tnh c hiu qu qu trnh:
PE = 25454 25454 = = 1684 (ng/1000 ng) 55406 0,7273.55406 15140

Ch tiu hiu qu qu trnh ni ln mt n v chi ph ch bin to ra c bao nhiu n v gi tr tng thm hoc n v tng sn phm trong nc. PE cng ln ngha l hiu qu cng cao v ngc li. Ch tiu hiu qu qu trnh bo m s thng nht v phm vi so snh gia t s v mu s (khng ph thuc vo phn chi ph trung gian chim trong gi tr sn xut cng nh trong tng chi ph sn xut ln hay nh). S bin ng ca ch tiu hiu qu qu trnh phn nh bin ng tng hp ca hiu qu s dng cc yu t chi ph v ti sn c nh v chi ph v lao ng lm vic.

201

cng ngh trung bnh v hng cng ngh cao. - Th ba: Ph bin cc thnh tu cng ngh trc kia, c o bng s in thoi (k c in thoi c nh v in thoi di ng) trn u ngi v tiu th in nng tnh trn u ngi. - Th t: Cc k nng ca con ngi c o bng trung bnh s nm n trng ca ngi ln (15 tui tr ln) v tng t l nhp hc i hc khoa hc. Tng ng vi 4 yu t trn ta c 4 ch s thnh phn: Ch s sng to cng ngh - k hiu l I1, ch s ph bin thnh tu cng ngh gn y - k hiu l I2, ch s ph bin thnh tu cng ngh trc kia - k hiu l I3 v ch s k nng ca con ngi - k hiu l I4. Ch s thnh tu cng ngh (TAI) l gi tr trung bnh s hc gin n ca 4 ch s thnh phn:
TAI = 1 (I1 + I2 + I3 + I4 ) ; 4

bit

lg (gi tr quan st ti a) lg (gi tr quan st ti thiu)

Gi tr ca mi ch s c bit c gi tr nm gia khong t 0 n 1. minh ho cho ni dung v cch tnh ch s thnh tu cng ngh, ta xt v d v cc kt qu t c ca Niu -di-ln giai on 1997 - 2000 nh bng 5.7.
Bng 5.7: Cc gi tr gii hn quy nh v gi tr thc t t c giai on 1997 - 2002 Gi tr gii hn Ch tiu Ti a Ti thiu

Gi tr thc t

(5.7)

Mi ch s thnh phn c tnh t 2 ch s ring bit khc nhau v chng u c gi tr quan st ti thiu v ti a (y l cc gi tr quan st gii hn ng thi c quy nh thng nht). Khi tnh cc ch s ring bit thuc ch s thnh phn th nht (I1), ch s thnh phn th hai (I2) v ch s thnh phn th t (I4) p dng cng thc:
Gi tr thc t Gi tr quan st ti thiu Ch s ring bit = Gi tr quan st ti a Gi tr quan st ti thiu

S bng sng ch cp cho dn trong nc (trn 1 triu dn) S thu quyn s hu tr tu v ph bn quyn (USD trn 1000 ngi) S my ch internet (trn 1000 ngi) T l xut khu hng cng ngh cao v trung bnh (%trong tng xut khu hng hot) S in thoi (c nh v di ng trn 1000 ngi) Tiu th in nng trn u ngi (Kw gi) Trung bnh s nm n trng (t 15 tui tr ln)

994 272,6 232,4

0 0 0

100 13,0 146,7

80,8 901 6969 12,0

0 1 22 0,8

15,4 720 6969 11,7

Khi tnh ch s ring bit thuc thnh phn th ba (I3) p dng cng thc:
Ch s ring = lg (gi tr thc t) lg (gi tr quan st ti thiu)

203

204

Tng t l nhp hc i hc khoa hc

27,4

0,1

13,1

T s liu ca bng ta tin hnh tnh TAI theo hai bc: Bc 1: Tnh cc ch s ring bit v cc ch s thnh phn + Tnh ch s sng to cng ngh: Ch s pht minh cng ngh =
100 0 = 0,104 994 0 13,0 0 = 0,048 272,6 0

Ch s trung bnh s nm n trng Ch s tng t l nhp hc i hc khoa hc Ch s k nng con ngi

11,7 0,8 = 0,973 12 0,8

13,1 0,1 = 0,476 27,4 0,1

0,973 + 0,476 = 0,725 2

Ch s ph s hu v bn quyn = Ch s sng to cng ngh =

0,104 + 0,048 = 0,076 2

Bc 2: Tnh ch s thnh tu cng ngh trn c s cc ch s thnh phn:

TAI = 0,076 + 0,411 + 0,984 + 0,725 = 0,549 4

+ Tnh ch s ph bin cc thnh tu cng ngh gn y: Ch s my ch internet =

146,7 0 = 0,631 232,4 0

Ch s xut khu hng cng ngh cao v trung bnh Ch s ph bin cc thnh tu cng ngh gn y

= =

15,4 0 = 0,191 80,8 0 0,631 + 0,191 = 0,411 2

TAI s gip cc nh hoch nh chnh sch c cch nhn nhn r hn i vi tnh trng cng ngh hin ti ca t nc, t xc nh chin lc cng ngh trong thi i thng tin. Hn na, ch s ny gip cc quc gia xc nh v tr mt cch tng i so vi cc nc khc, bit mnh ang u. 5.8. CH S NGHO TNG HP Ch s ngho tng hp c xy dng v p dng ring cho 2 nhm cc nc c trnh pht trin khc nhau: Nhm cc nc ang pht trin v nhm cc nc pht trin m trc tip l cc nc thuc T chc Hp tc kinh t v pht trin (vit tt l OECD). * Ch s ngho tng hp cho cc nc ang pht trin phn nh s khn cng trn 3 kha cnh c bn v s pht trin ca con ngi: - Khng c kh nng m bo mt cuc sng lu di v kho mnh. Kha cnh ny c o bng xc sut khng th qu 40 tui ca con ngi (k hiu l P1) - Hn ch v kin thc (s hiu bit v kh nng giao tip ca con ngi), kha cnh ny c o bng t l ngi ln m ch (k hiu
205 206

+ Tnh ch s ph bin thnh tu cng ngh trc kia: Ch s in thoi =

log (720) log (1) = 0,967 log (901) log (1) log (6969) log (22) =1 log (6969) log (22)

Ch s tiu th in nng = Ch s ph bin thnh tu cng ngh trc kia

0,967 + 1 = 0,984 2

+ Tnh ch s k nng con ngi:

l P2) - Thiu ht v vt cht, khng c tip cn ti nhng nhu cu sinh hot ti thiu nh nc sch, dch v y t, v sinh,... kha cnh ny c o bng t l dn c khng c s dng nc sch (k ' hiu l P3 ) v t l tr em di 5 tui thiu cn, suy dinh dng (k ' ' ' hiu l P3' ): P3 + P3' = P3 Ph hp vi cc ni dung trn c cng thc tnh ch s ngho tng hp cho cc nc ang pht trin (HPI-1) nh sau:
HPI-1 = [1/3 ( P1 + P2 + P3 )]1/3;

c o bng xc sut khng th qu 60 tui ca con ngi (k hiu l P1) - Hn ch v kin thc (s hiu bit v kh nng giao tip ca con ngi). Kha cnh ny c o bng t l ngi ln m ch chc nng - k hiu l P2) - Mc thiu thn ca dn c, kha cnh ny c o bng t l dn c sng di mc chun ngho v thu nhp - 50% trung v thu nhp ca h gia nh (k hiu l P3) - Khng c vic lm c o bng t l tht nghip di hn - t 12 thng tr ln (k hiu l P4) Ph hp vi cc ni dung trn c cng thc tnh ch s ngho tng hp cho cc nc OECD (HPI-2) nh sau: HPI 2 = [1/4 (P1 + P2 + P3+ P4)]1/; Trong : = 3 V d c s liu ca mt quc gia thuc t chc hp tc kinh t pht trin nh sau: - Xc sut th khng qu 60 tui: - T l ngi ln m ch chc nng: - T l dn c di ng ngho thu nhp: - T l tht nghip di hn: P1 = 9,1% P2 = 17,0% P3 = 2,1% P4 = 14,3%
1/3

(5.8.1)

Trong : = 3 V d c s liu ca mt quc gia ang pht trin nh sau: - Xc sut khng th qu 40 tui: - T l ngi ln m ch: P1 = 11,9% P2 = 16,8%
' P3 = 21%

(5.8.2)

- T l ngi dn khng c tip cn vi nc sch: - T l tr em di 5 tui thiu cn T s liu trn ta tnh: + Gi tr trung bnh t l ngi dn khng c tip sc ngun nc sch v t l tr em di 5 tui thiu cn. P3 = 1/2(21+6) = 13,5(%) + Ch s ngho tng hp
1 HPI 1 = 11,93 + 16,83 + 13,53 3
' P3' = 6%

T s liu trn, p dng cng thc 5.8.2, ta tnh c:

1/3

= 14,4

1 HPI 1 = 9,13 + 17,03 + 2,13 + 14,33 4

= 12,9

* Ch s ngho tng hp cho cc nc OECD phn nh s khn cng trn 4 kha cnh c bn v s pht trin ca con ngi: - Khng c kh nng m bo cuc sng lu di v mnh kho

207

208

nghip, NXB. Thng k, H Ni - 2001;

TI LIU THAM KHO

13. TS. Tng Vn Khin, iu tra chn mu v ng dng trong cng tc thng k, NXB. Thng k, H Ni - 2003; 14. PGS. TS. Tng Vn Khin, Tc tng nng sut cc nhn t tng hp - phng php tnh v ng dng, NXB. Thng k, H Ni 2005; 15. System of National Accounts 1993; 16. Australian System of national Accounts: Concept, sources and Methods, 2000; 17. John Sloman. Economics second Edition, Prentice Hall, Harvester Wheatsheaf; 18. Leslie Kish, Survey sampling, Publishing house John Wiley v sous, INC 1995.

1. T in thng k, Tng cc Thng k, H Ni - 1977 2. Nin gim Thng k 1995, 2000, 2001, 2002, 2003, Tng cc Thng k xut bn. 3. Gio trnh l thuyt Thng k, NXB. Gio dc, H Ni - 1996 4. Phng php bin son H thng ti khon quc gia Vit Nam, NXB. Thng k, H Ni - 2003; 5. Phng php bin son H thng ti khon quc gia Vit Nam, NXB. Thng k, H Ni - 1998; 6. Gio trnh H Ni - 2000; Thng k kinh t, NXB. Thng k,

7. Kt qu nghin cu ti cp Tng cc: Nghin cu xy dng h thng t chun thng k Vit Nam, do TSKH. L Vn Ton lm ch nhim; 8. Bo co pht trin con ngi 2001, NXB. Chnh tr Quc gia, H Ni - 2001; 9. Tng cc Thng k, Mt s thut ng thng k thng dng, NXB. Thng k, H Ni - 2004; 10. Thng tin Khoa hc Thng k s 3/2001, 4/2001, 5/2002, 6/2002, 3/2005, Chuyn san Thng k a phng 2002, Chuyn san cc ch s thng k tng hp 2004; 11. Trung tm nghin cu thng tin t liu dn s (L Vn Dy ch bin) "iu tra chn mu - l lun v ng dng trong cng tc dn s v k hoch ho gia nh", NXB. Thng k, H Ni - 1998; 12. TS. Tng Vn Khin, Ch s khi lng sn phm cng
209 210