İbni Arabi Mistik Sembolizm

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16, ss. 151-190.
BN ARABDE MSTK SEMBOLZM
Tahir ULU
Abstract The Mystical Symbolism of Ibn al-Arab The works and ideas of the celebrated Andalusian Sufi-thinker Muhyiddn Ibn al-Arab (11651240) have left a profound and inerasable imprint on Islamic intellectuality. From the beginning, his lovers and followers have endeavored to understand, explain as well as disseminate his ideas, whereas his detractors have tried to refute and de-Islamize his views; whereas his proponents called him the Greatest Master or Doctor Maximus, his opponents labeled him as the Greatest Nonbeliever. This huge discrepancy as to the perception of the Sheikhs personality and the understanding and explanation of his ideas on the part of his lovers and detractors goes largely back to the way the Sheikh expressed his doctrine, i.e., to his writing strategy. The purpose of this study is to show the strong relationship between the views and language of Muhyiddn Ibn al-Arab. Keywords: Wahdat al-Wujd (Unity of Existence), mirror symbolism, letter symbolism, light symbolism.
Giri Muhyiddn bn Arab (560638/11651240) kendi dneminden gnmze kadar ahsiyeti ve fikirleri ile slam tefekkr ve irfannn merkezinde kalm nemli bir sf ve dnrdr. O, tasavvuf hayatla erken denebilecek bir yata tanm ve dier sflerin ou kez uzun riyazetler sonucu elde ettii tasavvuf tecrbe ve hakikatlere doutan sahip olduu mistik kabiliyeti sayesinde ok ksa zamanda ulamtr.1 Sufi mizacna ek olarak bn Arab,
Bu makale, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal slam Felsefesi Bilim Dalnda 2005 ylnda kabul edilmi bn Arabde Mistik Sembolizm adl doktora tezinin zeti mahiyetinde bir almadr. Ar. Gr. Dr., Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi slam Felsefesi Anabilim Dal. Bk. Eb Abdillh Muhyiddn Muhammed bin Al bnil-Arab, el-Fthtul-mekkiyye f marifetil-esrr el-mlikiyye vel-mulkiyye, Dru hy et-Turs el-Arab, Beyrut 1998, c. II, s. 417; brhm el-Kr el-Badd, Muhyiddn bn ul-Arabnin Menkabeleri (ed-Durrus-
TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16
152
Tahir ULU
parlak bir zihne ve geni bir hayl gcne sahiptir.2 O, zahir ilimler sahasndaki renimini zamannn nde gelen bilginlerinden klsik din ilimler tahsil ederek, sf yeteneklerini de pek ok eyhten manevi eitim alarak gelitirmitir.3 Endlsten balayarak, Trkistan hari, neredeyse btn slam lkelerini gezen bn Arab, Kuzey Afrika, Arabistan, Msr, Anadolu ve Suriye gibi blgelerin en nemli din ve kltrel merkezlerinde kalm4; ilim, fikir ve tasavvuf adamlar ile tanarak ilm mzakereler yapmtr. Balangc da kendi ifadesine gre ilh bir iaretle olan5 ve hayat boyu sren bu ilm ve tasavvuf seyahatler6 onun fikr ve tasavvuf geliimine katkda bulunduu gibi, mtemadiyen gelitirdii tasavvuf-felsef retilerini yaymasna yardmc olmutur.7 Bir hayat boyu sren mistik ve entelektel abalarnn rnlerini dier insanlarla paylamakta cmert davranan bn Arabnin birka sayfalk risalelerden el-Fthtul-Mekkiyye gibi dev eserlere uzanan drt yze yakn telifi vardr.8 Bu ilm ve tasavvuf gayretlerine bakldnda sanki o, tecrbe etmek, dnmek ve de yazmak iin dnyaya gelmitir. lm genilii, tasavvuf derinlii, fikr keskinlii, hayal gcnn enginlii ve edeb dehas
Semn f Menkibi-eyh Muhyiddin), ev.: Abdulkadir ener, M. Rami Ayas, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yay., Ankara 1972, s. 21. Bk. M. Mustafa akmakolu, Muhyiddin bnl-Arabye Gre Hayl, Tasavvuf lmi ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 4, say: 10, Ocak-Haziran 2003, s. 303 vd. bn Arabnin eyhleri ve hocalar hakknda bk. Nihat Keklik, bnl-Arabinin Eserleri ve Kaynaklar in Misdak Olarak el-Futht el-Mekkiyye, Kltr Bakanl, Ankara 1990, ss. 266305. Keklik, bnl-Arabinin Eserleri, s. XVII; Claude Addas, Quest for the Red Sulphur, the Life of Ibn Arab, ngilizceye ev.: Peter Kingsley, The Islamic Texts Society, Cambridge 1993, ss. 296311. Bk. bn Arab, Ftht, c. II, s. 428; Eb Abdillh Muhyiddn Muhammed bin Al bnulArab, Kitbu Mevkiun-nucm ve mutlaati ehilletil-esrr, ed.: Muhammed Bedruddn enNasn, Msr 1907, s. 4. bn Arabde tasavvuf seyahat geleneinin yansmasna ilikin olarak bk. Michel Chodkiewicz, The Endles Voyage, Journal of the Muhyiddin Ibn Arabi Society, say 19, Oxford 1996, ss. 7383. bn Arabnin fikirlerinin slam dnyasndaki yaygnlnn derinlik ve genilik ynnden bir analizi iin bk. Michel Chodkiewicz, An Ocean without Shore: Ibn Arabi, the Book, and the Law, State University of New York Press, Albany 1993, ss. 107; bn Arabnin seyahatlerinin fikirlerinin yaylna katks iin bk. Michel Chodkiewicz, Seal of the Saints: Prophethood and Sainthood in the Doctrine of Ibn Arab, ngilizceye ev.: Liadain Sherrard, The Islamic Texts Society, Cambridge 1993, s. 6; Alexander D. Knysh, Ibn Arabi in the Later Islamic Tradition; The Making of A Polemical Image in Medieval Islam, State University of New York Press, Albany 1999, ss. 7 vd. Bk. Osmn Yahy, Melleftu bn Arab, tarhuh ve tasnfuh, Franszcadan Arapaya ev.: Ahmed Muhammed et-Tb, Drul-Hidye, Kahire 1992, s. 30.
2 3
bn Arabde Mistik Sembolizm
153
ile Muhyiddn bn Arab, slam tasavvuf ve fikir geleneinde eyh-i Ekber (En Byk eyh) lakab ile bilinir olmutur. bn Arabye yzyllarca gsterilen byk ilgi, modern zamanlara gelindiinde katlanarak devam etmitir. Diyebiliriz ki, geen yzyl bn Arab dncesi iin bir Rnesans niteliinde olmutur. Onun irili ufakl btn eserlerinin envanteri karlm; el-Fthtul-mekkiyye ve Fussul-hikem bata olmak zere eserleri tahkik edilerek baslmtr. Eserlerini yazd Arapada, yine Trke ve Farsa gibi Mslman lkelerde konuulan dier iki nemli dilde onun hakknda biyografik ve monografik eserler telif edilmi; eserleri son iki dile tercme edilmitir. Ayn ilgi Bat dnyasnda da yaanm, eyhin eserleri Avrupa dillerine evrilmi ve bu dillerde ciddi aratrmalar yaymlanmtr. eyhe kar klasik ve modern, Doulu ve Batl ilgiden nemce aa kalmayacak bir baka konu ise, eserlerinin anlalmasnda ve retisinin felsef teknikler kullanlarak erh ve tahlil edilmesinde yaanan skntdr. bn Arabnin anlamak iin derin tefekkr gerektiren bir ksm ifadelerini aklama ihtiyac ilk olarak eyhin adalarnda ve hatta Sadreddn Konev (.673/1274) gibi nde gelen mritlerinde grlmeye balam,9 Orta a boyunca devam etmi10 ve gnmze kadar ulamtr. Modern dnemde yazlan slam dncesi alanndaki genel eserlerde ve zelde bn Arab ile ilgili almalarda bu sorun u veya bu ekilde hep kendini gstermitir.11 Bu skntnn temelinde ilk olarak, bn Arabnin dnce sisteminin szl ve yazl olarak sunulmasnda ifadenin yetersiz kalmas yatmaktadr. bn Arabyi anlamada karlalan zorlua ilikin ikinci sebep, onun vahdet-i vcd/varln birlii olarak bilinen felsefesini tek bir eserinde dorudan ve sistemli bir biimde deil, eserlerinin eitli ksmlarna yaylm halde ksa iaretlerle ve ou zaman sembollerle anlatmasdr. Sradan bir bn Arab okuyucusu veya bn Arab dncesinin belli bir ynn aratran bir akademisyen, eyhin belli bal eserlerini okumak meakkatini gze alabilir ve bunun sonucunda nce onun duygu ve dnce dnyasna
9 10 11 William C. Chittick, Ibn al-Arabs Own Summary of the Fuss, Journal of the Muhyiddin Ibn Arabi Society say 1, Oxford 1982, s. 45. Bk. Abdulvahhb e-arn, el-Yavkt vel-cevhir f beyni akidil-ekbir, Msr 1889, ss. 6 11. R.A. Nicholson, Some Notes on the Fusus al-Hikam, Studies in Islamic Mysticism, Curzon Press, England 1994, s. 149; Ebul-Ala Afifi, bn Arabi Hakknda Yaptm alma, bn Arabi Ansna, ed.: brhm Beyym Medkr, ev.: Tahir Ulu, nsan Yay., stanbul 2002, s. 26.
154
Tahir ULU
ve kulland terminolojisine yaknlk kazanr, sonra da ne demek istediini belli bir derecede anlayabilir. Fakat bu, iin sadece bir boyutudur. En az anlamak kadar mkl olan dier bir boyutu ise, eyhin dncesinin aklanmas ve ifade dilmesidir. bn Arab, dncesini kavramsal bir dille felsef terimlerle ortaya koymak yerine; tefsir ve fkhla ilgili konular, tasavvuf haller ve makamlar, kozmoloji ve Kutuplar hiyerarisi gibi pek ok konu arasna serpitirmitir. Yine o, doal olarak felsefesini anlatrken, bu alan ve konularn dil ve terminolojisini tercih etmekle birlikte, bu dil ve terminolojiyi olduu gibi almam, onlar kendi sf felsefesini tayacak uygun bir yapya, yani sembollere, dntrdkten sonra kullanmtr. Bu dilin anlama srasnda bir problem oluturduu kabul edilecek olursa, phesiz ayn sknt aklama ve ifade etme srecinde daha da bymektedir. nk metafizik karakteri sebebiyle zaten zor olan bir dnce, sembolik ortama aktarlmakla daha da etrefillemitir. Dolaysyla bu felsefeyi btn bir karakterini korumak artyla kendi sembolik-dilsel ortamndan kopararak kavramsal dil iinde yeniden formle etmek neredeyse imknsz olmaktadr. nk eyhin kulland dilde, basit ve yapay mecz/metaforik dilin aksine, zarf ve mazrf birbiriyle ayrlmaz biimde kaynam ve btnlemitir. Bu durumda bn Arabnin felsefesi nasl anlalacak ve aklanacaktr? Bize gre bu i, bn Arabnin dncesi ve dili zerinde yaplacak ezamanl bir alma ile gerekletirilebilecektir. Bu almann amac da, ite bu zarf ve mazrfu birini dieri adna yok saymadan aklamaktr. bn Arabnin ifade slubunu tam ve doru bir ekilde ortaya koyabilmek iin onun tasavvuf stlahlara dair tartmasn dikkate almak gerekmektedir. Nitekim o, her ilim erbabnn kendine zg stlahlar olduunu, bu stlahlar sayesinde kendi aralarnda doru ve kolay bir ekilde anlatklarn sylemektedir. Aland birinin bu stlahlarn anlamna kendi bana nfuz edemeyeceini, bu terimlerin ne anlama geldiini ancak bir stat veya bilen tarafndan retildii takdirde bilinebileceini ifade etmektedir.12 Fakat eyh, sfler ve tasavvuf stlahlar iin bir istisna ne srmektedir. Tasavvuf stlahlar dier ilimlerin stlahlarnn aksine bir ilim adamndan tahsil etmeden, bir baka deyile formal bir retim-renim sreci olmadan da bilinebilir. Bu stlahlarn bilgisi, tasavvuf yolunun hemen bandaki birine kalbinin temizlii ve samimiyeti sebebiyle Allah katndan verilebilir.13
12 13 bn Arab, Ftht, c. I, s. 353. bn Arab, Ftht, c. I, s. 353.
155
Bunun anlam, tasavvuf eitimine henz balam samim bir sfnin yaad tasavvuf tecrbenin ifadesinde kulland szcklerle, nceki sflerin kulland kelimeler arasnda yeterli bir rtme olduudur. Bu da tasavvuf tecrbe ile bu tecrbenin ifadesinde kullanlan dil arasnda ikin bir ba olduunu, dolaysyla bn Arabnin eserlerinde kulland sembolik dilin asl ilevinin tasavvuf-felsef hakikatleri aklamak olduunu ortaya koymaktadr. bn Arab, vahdet-i vcd dncesini ve bu dnce temelinde eitli alanlardaki grlerini aklamak iin pek ok eser kaleme almtr. Fakat bu aklama ii, ou kez onun iin de skntl bir sre olmutur. Bu gln sebebi kelam/teolojik ve felsef olmak zere iki grupta ele alnabilir. Kelam asndan, vahdet-i vcd fikri slamn yaratc ve akn Tanr tasavvuru ile uyumamaktadr. Dolaysyla bu fikrin dz bir dille anlatm problem meydana getirecektir.14 Bizi asl ilgilendiren felsef gle gelince, vahdet-i vcd dncesi birliki/monist bir varlk tasarm ngrmektedir. Bu anlaya gre varolu tek bir hakikat olup birden fazla varolu dnlemez. Oysa biz gnlk hayatmzda her an okluu tecrbe etmekteyiz. Bu durumda fikr plandailkesel birlik ile deneyimsel okluk nasl uzlatrlacak ve bu uzla nasl ifade edilecektir? Bu ikisini uzlatrmak ve bu durumu dz bir dille ifade etmek neredeyse imknsz olduundan, bn Arab, ayn iin stesinden gelmeye alm seleflerinin yapt gibi, sembollere ynelmitir.15 bn Arabnin fikirlerini ifade etmede kulland ve esasen bu almann konusunu oluturan k, harf ve ayna sembollerine gemeden nce bn Arabnin vcud/varlk felsefesine ksaca deinmemiz yararl olacaktr. nk vcd kavram bn Arab dncesinde merkez bir yere sahiptir. Allah, lem, insan, bilgi, deer ve din gibi konulardaki grleri hep vcd grne baldr. Yine o, yukarda bahsettiimiz sembolleri en sk biimde vcd/varlk grnde kullanr.
14
15
bn Arab Msrdayken vahdet-i vcd fikri ile ilgili bir kouturmaya maruz kalm, fakat bir arkadann tavsiyesine uyarak bu fikirlerini tevil etmek yoluyla cann kurtarmtr. Bk. Asin Palacios, bn Arab, hayatuh ve mezhebuh, Arapaya ev.: Abdurrahmn Bedev, Drul-Kalem, Beyrut 1979, ss. 645. bn Arabnin lmnn hemen sonrasnda slam toplumunda bn Arabnin ahsiyeti ve fikirleri etrafnda ortaya kan ateli tartmalarn siyas ve din nedenleri ve sonular hakknda daha fazla bilgi iin bk. Knysh, Ibn Arabi in the Later Islamic Tradition, s. 50 vd. bn Arab, Ftht, c. I, s. 71.
156
Tahir ULU
1. bn Arabnin Varlk Felsefesi bn Arabye gre, vcd/varlk tek bir hakikat olup, onun ikilii imknszdr.16 Bu dar anlamyla vcd/varlk, Tanr ile zdetir. Tanr dndaki btn varlklar vcdlarn Tanrdan almlardr.17 Dolaysyla her ne kadar vahdet-i vcd terimi bn Arab tarafndan kullanlmam ise de,18 onun eserlerinde vcdun tek bir hakikat olup lemdeki okluun bu vcdun tecell ve tezhrleri olduu eklinde zetleyebileceimiz vahdet-i vcd retisi ilenmitir. Yine bn Arab vahdet-i vcd terimine lafzca ok yakn olan vhid fl-vcd/vcdda bir ifadesini kullanmtr.19 Vcd, Hak dndaki mevcut eylerle zde olmamakla birlikte,20 lemde mevcut olan her ey vcdu yanstt lde mevcut ismini almaktadr.21 bn Arab, bu bak asndan hareketle, mevcut ismini hangi biimde ve dzlemde olursa olsun, var olan her ey hakknda kullanmaktadr. Nitekim o, varlklarn var olduu drt varolu kategorisi belirlemektedir; aynda var olmak, ilimde var olmak, yazda var olmak ve szde var olmak.22 Bir ey bu kategorilerden birinde var iken, dierlerinde var olmayabilir. Bu yzden o ey hakknda bir kategoride veya mertebede var iken, dierinde yok denilebilir. Afifi, bn Arabnin bir ey hakknda var veya yok nitelemesinde bulunurken bu ayrm her balamda aka belirtmediini ifade etmektedir.23 bn Arab gerek anlamdaki vcdu Tanr ile zdeletirdiine ve dier
16
17 18
19 20 21 22
23
Geni bilgi iin bk. Azzddn Nesef, nsn- Kmil, ev.: Ahmed Avni Konuk, ed.: Sezai Frat, Gelenek, stanbul 2004; smail Fenni Erturul, Vahdet-i Vcd ve bn Arab, ed.: Mustafa Kara, nsan Yay., stanbul 1991, s. 9; Abul-Al Afifi, The Mystical Philosophy of Muhyiddin Ibnul Arabi, Cambridge 1939, s. 10; William C. Chittick, The Self-Disclosure of God, The Principles of Ibn al-Arabs Cosmology, State University of New York Press, Albany 1998, s. 12. bn Arab, Ftht, c. III, s. 79; c. I, s. 408; c. I, s. 512; c. II, s. 546; c. III, s. 208; c. III, s. 549. William C. Chittick vahdet-i vcd terimini ilk kullanann Sadreddn Konev (.673/1274) olduunu syler. Bk. William C. Chittick, Spectrum of Islamic Thought (The Heritage of Sufism: The Legacy of Medieval Persian Sufism (11501500), ed.: Leonard Lewisohn, Oneworld Publications, Oxford 1992 iinde), c. II, s. 208. bn Arab, Ftht, c. III, s. 548. bn Arab, Ftht, c. II, s. 577. bn Arabnin vcd-mevcut ayrmnn bir benzerini Aristoteleste de gryoruz. Bk. Aristoteles, Metafizik, s. 191. Eb Abdillh Muhyiddn Muhammed bin Al bnul-Arab, el-Fthtul-mekkiyye f marifetil-esrr el-mlikiyye vel-mulkiyye, ed.: Osmn sml Yahy, el-MektebetulArabiyye, Kahire 1983, c. II, s. 372 (Bu nshay dierinden ayrmak iin O.Y. ksaltmasn kullanacaz), c. I, s. 208 (O.Y.); Ftht, c. II, s. 304. Afifi, The Mystical Philosophy, ss. 78.
157
varlklar bu vcdu/varl yansttklar nispette mevcut olarak grdne gre, Tanr ile lem ve Tanr ile insan arasnda nasl bir iliki kurmaktadr? bn Arabnin kozmolojisinde yoktan var etme anlamndaki bir yaratma fikrine yer yoktur. O, bu anlamdaki yaratmay Tanrnn ilminde eksiklik phesi uyandraca endiesinden hareketle reddeder.24 Yine bu yzden o, Kurnda iki yzden fazla yerde geen ve ilk etapta yaratmak anlamna gelen halk kelimesini takdir etmek olarak tevil eder.25 bn Arabnin yaratmaktan kard takdir anlam, onu sbt-vcd ayrmna gtrmektedir. O, bir eyin d dnyada grlmesinden nce Tanrnn ilminde varolma haline sbt, d dnyadaki var oluuna ise vcd ismini vermektedir. Ancak, bir varlk d dnyada grndnde bile sbt hazretindeki var oluu devam etmektedir.26 bn Arabye gre bir eyin varla getirilmesi iin ilk nce o eyin var olmay kabul etme yeteneine (istidd) sahip olmas gerekir. Bu sonradan kazanlmam zsel bir var olma yeteneidir. eyhe gre mmknler, ite bu yetenekle muhllerden seilip ayrlrlar. Tanrnn yaratma iradesi var olma yeteneinden/istiddndan yoksun olan muhle deil, kendisinde bu istidd barndran mmkne iliir. Bu durumda varla gelmek veya hep yoklukta kalmak tercihini yapan bizzat eylerin kendisidir.27 bn Arab, varlklarn Tanrnn bilgisinde var olmalar ynyle, ehdet lemi olarak isimlendirdii bu lemdeki varolularndan nce de mevcut olduklarn dnmektedir. Bu ynyle ayn- sbite, ilh akldaki veya ilh zttaki sretler veya hallerdir. bn Arab, dsal varlkta yok olan, ancak Tanrnn ezel bilgisinde var olan bu akledilir varlklara ayn- sbite ismini vermektedir.28 Ayn- sbitenin szlk anlam deimez zlerdir. Bir baka ynyle ayn- sbite Tanrnn kendi kendisinin bilgisidir. Tanrnn kendisi iin kendi ztnn belirlenmi biimlerine bn Arab dncesinde ilk kendini ama veya ilk belirlenim olarak anlayabileceimiz taayyn-i evvel ismi verilmitir.29 Biz bu belirlenimleri Tanrnn hem ztnda hem de zihninde bulunan henz aa kmam haller olarak
24 25 26 27 28 bn Arab, Ftht, c. II, s. 78 (O.Y.); c. I, s. 136. bn Arab, Ftht, c. II, s. 62; c. IV, s. 212. bn Arab, Ftht, c. III, s. 79. bn Arab, Ftht, c. II, s. 528. Ebl-Al Aff, bn Arabde Ayn- Sbite (bn Arab Ansna Makaleler, ed.: brahim Medkur, ev.: Tahir Ulu, nsan Yay., stanbul 2002 iinde), s. 149; Chittick, The Five Divine Presences, s. 112; Imaginal Worlds, s. 17. Ahmed Avni Konuk, Fususul-Hikem Tercme ve erhi, ed.: Seluk Eraydn-Mustafa Tahral, Dergah Yay., stanbul 1987, c. I, s. 11.
29
158
Tahir ULU
anlayabiliriz.30 Aynlar, zihnimizdeki dnceler zihnimizden ne kadar bamsz kalrlarsa, Zttan o kadar bamsz olarak var olabilirler. Bu yzden, ayn- sbite ne btnyle Tanr ile zdetir ne de Tanrdan tamamen bakadr.31 bn Arab ayn- sbiteden bahsederken bu paradoksal durumun farkndadr.32 bn Arabnin varlk felsefesine ilikin bu ksa aklamadan sonra, onun eserlerinde en ok kulland sembollerden birisi olan ayna semboln inceleyeceiz. 2. Ayna Sembolizmi Bizim tespitimize gre ayna sembolizmini sfnin yaad mistik birlik halinin ifadesinde ilk olarak Eb Hmid Gazl (. 505/1111) kullanmtr. Yine bu sembolizm felsef bir ifade arac olarak kmil ekline onun elinde kavumutur. Gazl, Miktul-envr adl eserinde bir ksm sfnin varln birlii ilkesini kefettiini, bu kefin kimi sflerde bilisel, kimilerindeyse deneyimsel olarak gerekletiini sylemektedir. O, birinci tr birlik uuruna ilikin herhangi bir ayrnt vermezken, birlii hal olarak yaayan sfnin durumunu akln batan gitmesi ve kendi varln hissetmemesi olarak nitelendirmektedir. Sf kendi varlnn bilincinde olmadnn bilincindeyken, birlik halini yaadnn farkna varmaktadr. Ne kadar srd bilinmeyen bu hal kaybolup sf normal haline dndnde i daha da etrefillemektedir. nk sf bu hali hi yaamam olsa birlikten hi sz edilmeyecek, bu hal hep srecek olsa bu kez tam bir birlik sz konusu olacakt. Ne var ki, hem birlik hem de sonrasnda ayrlk hali yaanmtr. Doal olarak bu paradoksal tecrbeyi anlatmak iin kullanlacak dil de paradoksal olmak zorundadr. Bu olgunun tamamen farknda olan Gazl, bu tecrbeyi tam bir birlik deil, ona benzer bir ey olarak tavsif etmekte ve yaanan tecrbeyi tasvir iin ayna-sret ve kadeh-arap sembolne ynelmektedir. Bu sembole gre nasl ki aynadaki sret bir yandan aynaya bitiik ve nerdeyse ayna ile zde ve dier yandan aynadan baka ise, ayn ekilde sfnin varl o hali yaarken hem Hak ile zde hem de Haktan bakadr.33
30 31 32 33
Afifi, The Mystical Philosophy, s. 49. bn Arab, Ftht, c. III, s. 55. bn Arab, Ftht, c. III, s. 78. Eb Hmid el-Gazl, Miktul-envr (Mecmatu rasilil-imm el-azl, Drul-Fikr, Beyrut 1996 iinde), s. 277.
159
2.1. bn Arabnin Varlk Felsefesi ve Ayna Sembolizmi bn Arab ayna-sret sembolizmini eserlerinde detaylandrmtr. Bu sembol onun elinde, kiinin kendi grntsn grd bir yzey olan ayna aleti olmaktan btn bir yansma ve yanstma ilkesine dnmtr. Bu yzden biz, sadece ayna szcnn getii yerleri deil, kapsayc bir ilke olarak yansmann kullanld pek ok balam konu edineceiz. bn Arab ayna sembolizmini genelde Allah-lem ve Allah-insan ilikisini aklamakta kullanmakla birlikte, zelde o bu sembolizme, bu ilikiler yumann karmaklna ve ou kez de artclna iaret etmek iin bavurur. Daha zelde o, bu sembolizmle mantk disiplinindeki nc halin imknszl kuralnn metafizik lemde ilemediini ispata alr. Bununla kastettiimiz, Tanr ile lem arasnda zdelik ve bakalk dnda bir baka iliki biiminin varldr. bn Arab yaratma kavramn Tanr iin tanrlk vasfnn bir gerei olarak grr. nk ona gre pek ok olan Tanrsal sfatlar, aktif hale gelebilecekleri veya hkmlerini icra edecekleri bir alana muhtatr ki, o alan da btn lemdir. lemin yaratlmas konusunda btn sfatlarn pay olmakla birlikte, bu ite en nemli rol rahmet ve cmertlik sfatlar oynar. bn Arab rahmet ve cmertlik kavramlarnn yorumunda yle bir strateji izler ki, sonunda bu iki kavram yaratmann gerekesi haline gelir. yle ki, cmertlik ve rahmet vermekle oluyorsa, phesiz bu veri en kmil anlamda en ok muhta olana en ok muhta olduu eyi vermekle olur. Dnlebilecek en yoksul varlk ise hibir eye sahip olmayan, hatta varl bile olmayan bir ey olmaldr. Doal olarak bu madm ey, en ok vcda muhtatr. te Tanr cmertlik ve rahmet sfatn tanrlna yarar biimde en kmil dzeyde izhr etmek iin en muhta eye en ok muhta olduu eyi, yani yokluk hazretindeki ayna varlk verir.34 Vahdet-i vcd retisine gre vcd tek bir hakikattir. Bu hakikat mutlak halde dnldnde Tanrdr. Tanr dndaki varlklar, bu vcddan kendilerinde bulundurduklar veya kendileri onda bulunduklar nispette vardrlar. Dier yandan yaratma fikri, doal olarak bir yaratann bir de yaratlann varln, yani bir deil iki varl zorunlu klar. bn Arab bu problemi zmek iin ie halk kelimesinin analizi ile balar. Bu szcn anlam, bir eyin meydana gelecei ve gerekleecei vakti belirlemek, yani takdir etmektir.35 Halk kelimesinin bir dier anlam da yarat34 35 bn Arab, Ftht, c. III, s. 282; c. III, s. 384. Ebl-Fadl Muhammed bn Manzr el-Ifrik el-Msr (. 711/1312), Lisnul-Arab, Dru
160
Tahir ULU
mak olup, bn Arab felsefesinde bunun anlam belirlenmi eyleri, yani ayn- sbiteyi d dnyada zhir klmaktr.36 Halk kelimesinin semantik analizinden sonra dikkatler Nahl Sresinin krknc ayetindeki yaratma tasvirine37 odaklanmaktadr. Sz konusu yette yaratma sreci irade, emir ve son olarak oluverme (tekvn) seyrini takip etmesine karn, bn Arab bu seyri vehmin veya hayl gcnn bir rn olarak nitelendirir.38 bn Arab bu sonuca varrken yle bir dilbilgisel strateji izler: Arap dilinde cmleler haber ve in olmak zere ikiye ayrlr. Emir cmleleri ikinci gruba girerken, isim cmleleri birinci gruba girer. Allahn ol sz bir emir olduundan, in bir cmledir. Fakat o, Tanrnn emretmesi ile bu emre mmkn tarafndan gsterilen icabeti ezamanl gerekleen bir tek eylemmi gibi grr. Bylece ol in cmlesini, haber cmleye dntrr. Bu durumda Tanrnn ol sz, yok olan bir eye var olmasnn emri deil, zaten var olan bir eyin varlnn haberidir. Son tahlilde bu, Tanr ne bir eyi yoktan yaratr, ne de bir eyi yokluktan varla getirir anlamna gelmektedir. yetin lafznn kendisinin tevil ettii anlama gelmediinin farknda olan bn Arab, Kurnn byle bir yaratma resmi izmekle insanlarn hayl ve vehim gcne hitap ettiini ne srer. Bylece bu yet zelinde o, din metinlerin sembolik karakterde olduu sonucuna varr.39 Varlk alan ve yokluk alan kavramlar bn Arab dncesi balamnda yanltc bir ayrmdr. nk dnrn yaratma tasavvurunda, varlk alanndan yokluk alanna gei diye bir ey yoktur. Ona gre bir ey ne yokluktan varla, ne de varlktan yoklua geebilir. Bir geiten sz edilecekse, bu gei ancak meczen bir varlk alanndan baka bir varlk alanna geitir.40 bn Arab dncesinde yaratma srecinin bandan sonuna kadar hep varlk alannda gerekletii aklk kazand. Tanr zaten var olan bir eyi yaratyorsa burada iki seenekle kar karyayz demektir: Ya Aristoteles metafiziinde olduu gibi Tanr ezel olan maddeye ekil vermektedir, ya da kendi varln blerek dier varlklar var klmaktadr.
36 37 38 39 40
Sdr, Beyrut ts.,, c. X, s. 85. bn Arab, Ftht, c. IV, s. 212. Ayetin metni yledir: Biz bir eyin olmasn istediimiz zaman szmz sadece, ona ol dememizdir; o da hemen oluverir. Nahl Sresi, 16: 40. bn Arab, Ftht, c. IV, s. 212. bn Arab, Ftht, c. IV, s. 212. bn Arab, Ftht, c. III, s. 79.
161
bn Arabnin vahdet-i vcd anlay her iki emay da iin banda geersiz klmaktadr. nk birlik kavramnn iki temel anlam vardr: Birincisi vcd ezel olarak iki veya daha fazla deil, bir tek hakikattir. kincisi, bu hakikat blnemez. Oysa Aristoteles varlkta Salt Form veya lk Hareket Ettirici dedii Tanr ve ekilsiz madde anlamndaki heyula olmak zere iki ezel ayn koymaktadr.41 Bu durumda bn Arabnin yaratma anlay Aristoteles metafiziinden ayrlmaktadr. Birlik kavramnn ikinci anlam da blnmeyi, geersiz klmaktadr. nk bu retide vcd daima tek kalmaldr. bn Arab btn bu Tanr-lem ilikisine dair aklamalar reddettiine gre, acaba onun zihninde nasl bir yaratma tasarm vardr? bn Arabnin nerdii yaratma anlay tecell veya zuhrdur. Ayna ise onun tecell anlayn aklamakta en sk bavurduu sembollerden birisidir. Ayna tek bir hakikat olan vcd veya Tanr, mmknler ise bu aynadaki sretlerdir. bn Arab bu sembol aynann mmknler, Tanrnn aynada yansyan sretler olduu biimde de iletir. Sonu olarak yaratma, Tanrnn mmknlerin aynasnda veya mmknlerin Tanrnn aynasnda tecellsi ve zuhrundan te bir durum deildir.42 bn Arab yaratma eylemini, Yaratan ve yaratlann doasna nispet eder. Bir baka deyile Tanr veya mmknler yaratmak ve yaratlmak iin dardan bir etkiye maruz deillerdir. Tanr, tanrln bir gerei olarak yaratmakta, mmkn ise mmknln doasna bal olarak yaratmay kabul etmektedir. Bu dnce ayna sembol balamnda daha da belirginlemektedir. yle ki, ayna karsndaki kii aynada grntsnn ortaya kmasna engel olamad gibi, ayna da o kiinin grntsn gstermezlik edemez. Ayna sembolnn bn Arabnin yaratma anlayna bir baka katks, yaratma eyleminin anlklna uygun oluudur. Nitekim bn Arab ol emri ile varlk-verme yaratmasnn ezamanl olduunu sylemiti. Ayna sembolizmi balamnda da aynann karsndaki bir kimsenin aynaya bakmas ile aynadaki grntsn grmesi ezamanl gereklemektedir.
Bu, bir cismin (mer) sretinin aynada ortaya kmasna (huds) benzer. Bir kimse aynaya baktnda, o kimse bu bakla sanki o sreti ilk ve rneksiz yaratmtr (ibd). Dier yandan sretin sebepleri konusunda o kiinin bir katks olmad gibi, srette ne olup bittiini de bilmez. Fakat srf aynaya bakmakla sretler ortaya kmtr. Bu, o kiiye durumun verdiidir. Bunda senin tek dahlin aynaya bakma kastndr. Bu kast ise, Bizim bir eyi dilediimizde o eye szmz43 gibidir. Ona ol dememizdir ise, bak mesabesin-
41 42 43
Bk. Aristoteles, Metafizik, ss. 31011, 335, 4878. bn Arab, Ftht, c. II, s. 432. Nahl Sresi, 16: 40.
162
Tahir ULU
dedir. O da oluverir de, aynaya baktn srada idrk ettiin grntdr.44
Ayna sembol, varln birlii ve bir eyin yokluktan varla gelemezlii ilkelerini kurtarmasna karn, kendisi bir baka problemin kayna olmutur. nk bu sembol, hem ahs ile sretinin zdeliini, hem de bir ahsn farkl aynalardaki sretlerinin zdeliini akla getirmektedir. Bu problem karsnda bn Arab ayna semboln, ayna-sret ilikisinden ahs-sret ilikisine dntrr. Buna gre ahsla aynadaki sureti zde deildir. O, bu bakal ispat iin, srette aynann zelliinden kaynaklanan deiikliin sretin sahibinde gereklememesini delil getirir. Nitekim bir kimse kendisini dev aynasnda grmekle dev olmad gibi, cce aynasnda grmekle cce olmaz. bn Arab ahs ile sreti arasndaki zdelik vehmine ilgin bir adan itiraz eder. O, sretin ahs ile zde olmas durumunda Tanrnn sfatlarndan Bedliin tl kalacan iddia etmektedir. Be-de-a fiili bilindii gibi, bir eyi rneksiz ve ilk kez yaratmak anlamna gelmektedir.45 Oysa ahs ile sreti zde kabul ettiimizde, hem yaratlan Yaratann kopyas, hem de yaratlanlar kendi aralarnda birbirlerinin kopyas olacaktr. te bu gereke ile bn Arab, semboln artrd zdelii iin banda reddetmektedir.
Allah, bizi rneksiz yaratt gibi, rneksiz diriltecektir de (yud). Bylece sret srete ve miza mizaca benzemez. Bu da bizi, lemin Hak ile zde olmad sonucuna gtrr. O ancak Hakkn vcdundan zuhr edendir. nk o Hakla zde olsayd, Onun rneksiz yaratan (Bed) oluu doru olmazd. Sonra bu grnt ahs ile zde deildir. nk sz konusu grntye, aynann byklk, kklk, uzunluk ve genilik gibi zellikleri dhil olmutur.46
eyh, bak alarna gre Tanry lemden tamamen yce ve farkl ve leme benzeyen olarak nitelendirmektedir. Tanr zt ynnden lemden mnezzeh, fakat sfat ve isimleri ynnden lemle ilikili ve leme benzeyendir. O, Tanrnn mmknlerden bakaln ispat iin sretteki deiikliklerin sretin sahibinde bir etkisinin olmamasn delil getirir. Dolaysyla ayna sembol balamnda, ahs nokta-i nazarndan bak, Tanrnn mnezzehlik ynne karlk gelmektedir.
te yandan aynadaki grntnn sana bir etkisi yoktur. Dolaysyla o seninle zde deildir. Dier yandan bu grnt senden bakas da deildir. nk senin onda hkmn vardr. Bu yzden sen kendi yzn grdnde, [grdnn senin yzn olduundan] phe etmezsin. Netice itibar ile grnt ne senden bakadr ne de senle zdetir.
44 45 46
bn Arab, Ftht, c. IV, s. 317. bn Manzr, Lisnul-Arab, c. VIII, s. 6. bn Arab, Ftht, c. IV, s. 317.
163
lemin ve Hakkn vcdu iin de ayn durum sz konusudur.47
Tanrnn leme benzeyi ynnn ayna sembolndeki karl ise, aynadaki sretin sahibinden bakas olmamasdr. nk aynann karsndaki kii bir harekette bulunduunda, ayn hareket sret tarafndan da yaplmaktadr. Bu da mmknlerin, Tanr deilseler bile, tam olarak Tanrdan bakas olmadklar anlamna gelmektedir. Btn bu aklamalardan sonra ayna ile aynadaki grnt arasnda temel ilikiden sz edilebilir: 1. Grnt, ayna olmadan ortaya kamaz. bn Arabye gre eylerin varla gelii, onlarn Tanr aynasnda zuhr etmelerinden bakas olmadndan, aynlar ancak bu yzey sayesinde var olurlar. Bu da niha anlamda grntnn varl aynann varlna baldr, demektir. Aynlarn ayna, Tanrnn sfatlarnn aynadaki grntler kabul edildii bak asna gre ise, Tanrnn sfatlar ancak ayna olan mmknler sayesinde var olmaktadrlar. 2. Aynayla grnt ve grnt ile grntnn sahibi zde deildir. Bu iki ift, tamamen birbirinden farkl da deildir. Bunlar arasndaki iliki ne/ne de ve hem/hem de ilikisidir. bn Arab ayna ile grnt arasndaki bu arada-olma halini pek ok balamda kullanr. 3. Ayna, zerinde grnt olmasa da ayna olmaya devam eder ve varl grntye bal deildir. Fakat aynann aynalk vasfnn kemli, ancak aynalk fonksiyonunu yerine getirmekle gerekleir. Bir baka deyile, ayna ancak zerindeki grntlerle keml bulur. bn Arabnin Tanrnn mmknlere muhta olmamasna karn pek ok sfat olup bu sfatlarn fonksiyonlarn icra edecekleri bir konu aradklarna ilikin grnn ayna sembolizmindeki karl budur. Dikkati ayna sembolndeki son eye, yani grntlere, younlatracak olursak, Tanr, zt halinde herhangi bir sfat veya isimle muttasf olmaktan ycedir. Ancak bir kez ilk tecell gerekleince, artk O pek ok sfat ve isme sahiptir. Bu sfat ve isimler de hkmlerini gsterecekleri bir konuya muhtatrlar. Buna gre ilahn ilahln gsterecei bir objeye ve sfere (melh), Rabbin de rablik zelliini zerinde sergileyecei bir nesneye veya hkmranlk alanna (merbb) ihtiyac vardr.48 Ayna sembolizminde bunun karl, aynann aynalk sfatn gsterebilmesi iin yanstaca grntlere muhta olmasdr.
47 48 bn Arab, Ftht, c. IV, s. 317. Bk. bn Arab, Ftht, c. III, s. 149.
164
Tahir ULU
Buraya kadar Tanrnn ayna, mmknlerin aynadaki grntler olduu model zerinde duruldu. bn Arab bir dier vecih olarak, mmknleri ayna, Tanry mmknler zerinde zuhr eden sretler olarak tasvir eder.49 O, her iki modelin de bir ynden hakikate yakn olduunu sylemekle birlikte, hangisinin ne bakmdan hakikate daha yakn olduunu cevapsz brakr. eyhin genel varlk dncesinden yola karak, Tanr ve mmknlerin, Tanrnn Zhir ve Btn ynlerini dnml olarak gsterdiklerini syleyebiliriz. Tanry Btn sfatnda dndmzde Tanr ayna, mmknler ise sretler olmakta; Tanry Zhir sfatnda dndmzde, bu kez mmknler ayna, Tanr ayna zerinde tecell eden sretler olmaktadr. bn Arab her iki modeli de bir bakmdan geree yakn grmekle birlikte, Tanrnn sret, mmknlerin ayna olduu ikinci tasarm, bize gre vahdet-i vcd felsefesinin zne daha uygundur. Ayna ile aynaya bakan kiinin zde olmadn ispatlamak iin, eyh, aynann aynaya bakan kiiye fiziksel hibir etkisinin olmadn belirtmektedir. Aynann tesir edebilecei tek e srettir. Sret ise, ayna ile aynaya bakan kiiyi bir yandan birbirine balayan, dier yandan da birbirinden ayran bir ortatr; bn Arabnin kulland kavramlar ile konuacak olursak berzahtr.50 bn Arab Tanr ile lem arasnda vahdet-i vcd retisinin gerektirdii bakalk ve zdelii tesis etmek zorunda olduu gibi, lemdeki tek tek varlklarn da birbirlerinden baka olduunu gstermek durumundadr. O, bakalk prensibini aynalar temelinde yle ispat eder: Bir ahs dndmzde, o ahs on farkl aynada yine ayn ahs olarak kalmasna ramen, o ahsn bu aynalardaki grntleri birbirlerinden farkl olacaktr. nk aynalar birbirlerinden parlaklk, uzunluk, genilik vb. ynlerden farkldrlar. Bu yzden karlarndaki ahs da deiik biimlerde yanstrlar.51 bn Arab ayna semboln oluturan unsurlar olan ayna, sret ve aynaya bakan kimsenin varolu sahasndaki karlklarn izah etmektedir. Buna gre Tanr, aynaya bakan kiidir. Ayna, mmknler; aynadaki sretler ise hissedilir lemdeki varlklardr. Tanr mmknlk hazretine bakmakta, bu hazret kendi doasna uygun biimde Tanry veya vcdu yanstmaktadr. Btn aynalar karsnda ayn kii bulunmasna ramen, her bir ayna
49 50 51 bn Arab, Ftht, c. II, s. 301. bn Arab, Ftht, c. III, s. 79. bn Arab, Ftht, c. III, s. 79; c. III, s. 209. Benzer ifadeler Fussul-hikemde de vardr. Bk. Eb Abdillh Muhyiddn Muhammed bin Al bnul-Arab, Fussul-hikem, ev.: Niyazi Gencosman, Milli Eitim Bakanl Yay., stanbul 1990, s. 43 vd.
165
o kiiyi kendi zelliine gre yanstmaktadr. lemdeki btn varlklardaki vcd da tek bir hakikat olmakla birlikte, her bir varlk vcdu kendi istiddna gre yanstmaktadr. 3. Harf Sembolizmi Harfler, szcklerin yap talardr. Szckler ise dilin yap talardr. Harfler birleerek szckleri, szckler de dil sistemini oluturur. Dilin temel fonksiyonu, duygu ve dncelerin deiimini gerekletirmek, yani iletiimi salamaktr. Ancak insan hayl gc, harflerde ve szcklerde iletiimsel ilevden fazlasn grmtr. Harflerin szcklerin temel unsuru olmann yan sra, kimi zaman metafizik gerekliklere iaret ettiine, kimi zaman da spritel glere sahip olduuna inanlmtr. slam geleneinde bu fenomen, Hurflik olarak bilinmektedir.52 bn Arab, harfler ilmi olarak niteledii bu fenomeni tabiat zerinde etkide bulunma arac olarak grmez. O harfleri, harekeleri, harflerin ekillerini, ibdl ve irb kidelerini ve daha pek ok dilsel ve yazsal eyi kendi dncesini aklamakta birer sembolik enstrman olarak kullanmaktadr. Dolaysyla harflerin ve dilin, bir temsil arac olarak kullanm ile tlsm ve by arac olarak kullanm arasnda bu balamda bir ayrm yaplmaldr. bn Arab harfler ilmini, sev ilim53 ve evliy ilmi54 olarak isimlendirir.
sev ilim, harfler ilmidir. Bu yzden Hz. sya fleme yetenei (nefh) verilmitir. fleme, canlln rhu olan kalbin boluundan kp gelen havadr. Eer hava cierlerden kp aza doru gelirken kesilecek olursa ki, bu havann kesildii yerlere mahre yerleri denir, harflerin aynlar zuhr eder Hz. s kabirde bulunan bir srete flyordu; yine o amurdan yapt bir ku sretine flyordu. Sonra o sret, bu nefhaya ve havaya yaylm ilah izin sayesinde dirilip kalkyordu. Eer onda ilah iznin sereyan olmasayd, hibir srette canllk gereklemezdi. Rahmnn nefesinden Hz. sya sev ilim geldi. Bylece o, nefhas ile lleri diriltiyordu.55
bn Arabnin harfler ilmini Hz. sya nispet etmesi olduka anlamldr. nk Hz. s, bn Arabnin hatmul-velye (velilik mhr) nazariyesin-
52
53 54 55
Geni bilgi iin bk. Mehmet Emin Bozhyk, Hurf, DA, Trkiye Diyanet Vakf Yay., stanbul 1998, c. XVIII, s. 397; Al Sm en-Ner, Neetul-fikr el-felsef fl-islm, DrulMarif, ts., c. I, s. 127; Moshe Idel, Reification of Language (Mysticism and Language, ed.: Steven T. Katz, Oxford University Press, New York 1992 iinde), s. 50; bn Haldn, Mukaddime, ev.: Zakir Kadir Ugan, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1986, c. III, s. 20 vd. bn Arab, Ftht, c. I, s. 250. bn Arab, Ftht, c. I, s. 250. bn Arab, Ftht, c. III, ss. 8990 (O.Y.).
166
Tahir ULU
de genel velilik mhr makamnn sahibidir. bn Arabnin kendisi ise Mslmanlar arasndaki velilik mhrnn (velyet-i hassa) sahibidir. Bu durumda bn Arab harflere ilikin bilgisini, asl kaynaa yani Hz. sya irc etmektedir.56 Eb Zeydin de iaret ettii bu gerekelendirmeyi kabul etmekle birlikte, bizce bn Arabnin harfleri sev ilim olarak isimlendiriinin temelinde, Kurnda Hz. snn Allahn kelimesi57 olarak tasvir edilii yatmaktadr. Buna gre Hz. s, yaratma ile konuma arasndaki ilikinin mahhas bir rneidir. 3.1. bn Arabnin Varlk Felsefesi ve Harf Sembolizmi bn Arab kozmolojisinde yoktan yaratma anlayna yer olmadn ve yaratmadan onun anladnn, tek bir zn veya aynn farkl sretlerdeki tecell etmesi olduunu biliyoruz. z, z olmak ynnden btn varlklarda zde olmakla birlikte, varlklar bu z kendi istiddlarna gre yanstrlar. bn Arab bu varlk tasarmn eriata daha uygun olduunu iddia eder. Fikir der ki, hibir ey yok iken hibir eyden bir ey zuhr etti. eriat ise u doru sz syler: Aksine bir ey var idi ve [bu ey] oluverdi; gayp/grnmez iken ayn/grnr oldu.58 Varlklar yoktan var olmadklarna ve yaratma, varlklarn belli bir varolusal dzlemdeki zuhrdan baka bir varolusal dzlemdeki zuhra klar anlamna geldiine gre, acaba bu k nasl gereklemektedir? bn Arabye gre varlklarn yokluk-varoluu (sbt) hazretinden varlk-varoluu (vcd) hazretine gelmekle birinci hazretteki bulunular devam etmektedir. Bu durumda vcd, varlklar varlk-varoluu hazretine ktklarnda bile tek bir hakikat olarak kalmaya devam etmektedir. Eer vcd hem gayp hem de ehdet leminde tek bir hakikat olarak kalmaya devam ederse, varlklar bireysel varolularn nasl elde etmektedirler? Bir baka deyile, evrendeki bir varlk dier bir varlktan nasl ayracaktr? eyh bu problemlerin zm ve ifadesinde nefes ve harf sembolizmine mracaat etmektedir. Her eyden nce konuma ve yaratma arasnda kurulan benzerliin hareket noktasnn tespitine ihtiya vardr. bn Arab bu benzerlik ilikisini Kurandaki ol emrine ve Hz. snn Allahn kelimesi59 olarak tasvir
56 57 58 59 Nasr Hmid Eb Zeyd, Felsefetut-tevl, dirse f tevlil-kurn inde muhyiddn ibn arab, elMerkezus-Sekf el-Arab, Beyrut 1998, s. 300. Nis Sresi, 4: 171. bn Arab, Ftht, c. II, ss. 3956. Nis Sresi, 4: 171.
167
edilmesine dayandrr.60 Ne var ki, Tanrnn yaratc konumas ile insan konuma arasnda kurulan benzerliin temeli yine kapal kalmaktadr. Fakat eyh, harflerin nefesten hsl olduunu belirtirken, insann Tanrnn sretinde olduunu hatrlatmakla bize birtakm ipular sunar: nsan, nefes alr verir ve konuur. nsan, Tanr sretinde yaratlmtr. O halde Tanr da nefes verir ve konuur. Tanrnn nefesi, varlklarn aynlarnn kendisinde kll olarak ortaya kt buluta (am) tekabl eder.61 bn Arab bu sembolizme, Allahn Zhir ve Btn sfatlar olduunu hatrlatmakla balar. Bu sfatlardan ilki, bu balamda, nefesin kiinin iinde oluuna, ikincisi ise nefesin darya harfler ve kelimeler olarak kna karlk gelmektedir.62 Sonrasnda o, nefesin doasn ve oluum eklini tasvir eder. O, bu noktada nefes ile rzgr arasnda bir ayrm yapmay gerekli grr. nk rzgrdan veya herhangi bir hava akmndan zorunlu olarak bir ey hsl olmaz. Bu yzden o, nefesi buhara benzetir. nk buhar, su zerreciklerinden olumakta ve younlama neticesinde buluta dnmektedir. Nefes de buhar gibi, su zerrecikleri ierir. Bu zerrecikler benzer biimde younlanca buluta dnmektedir.63 Bu aklamalarn ardndan bn Arab, am ile Tanrnn mahlkt yaratmadan nce zerinde bulunduu bulut arasnda bir iliki kurar. O zetle, Tanrnn nefes verdiini bu nefesin younlap am, yani metafiziksel bir bulut halini aldn sylemektedir. Tanrnn niin nefes verdiine gelince, bn Arab bu soruya Ben bir gizli hazineydim, bilinmeyi sevdim, bu yzden de mahlkt yarattm sz ile cevap verir.64 Nefes harflerin, harfler de kelimelerin yap talardr. Nefes kll bir hakikat olarak harfleri kendi iinde potansiyel olarak bulundurmaktadr. Fakat harfler ancak nefesin boazn balangcndan dudaklara kadar uzayan mahrelerle bulumas ile bilfiil zuhr etmektedir.65 Fakat dnrn yaratma-konuma analojisi burada bitmez. nk konuma eyleminin en kk yaptalar olan kelimeler, harflerin rastgele bir araya gelmesi ile deil, belli bir dzen iinde yan yana getirilmesi ile oluurlar. Konumann anlaml bir konuma olabilmesi iin, kelimelerin de belli
60 61 62 63 64 65
bn Arab, Ftht, c. II, s. 394. bn Arab, Ftht, c. II, s. 389. bn Arab, Ftht, c. II, s. 386. bn Arab, Ftht, c. II, s. 386, 416 vd. Hlid Belksm, el-Kitbe vet-tasavvuf inde ibn arab, Dru Tobkl lin-Ner, Fas 2004, s. 34. Nasr Hmid Eb Zeyd, Sf Dncede Hakikat-Dil likisi zerine bn Arabde Dil, Varlk ve Kurn, slmiyt, c. II, say: 3, Temmuz-Eyll, 1999, ss. 256.
168
Tahir ULU
bir sisteme gre tanzim edilmesi gerekmektedir. Bu balamda iki nemli noktaya temas etmek istiyoruz: lk olarak, tek tek kelimeler belli anlamlar iin vaz edilmitir. Daha ak bir ifadeyle, eyhe gre, lafzlarla mnlar arasnda ontolojik bir ba ve uyum sz konusudur. bn Arab lafzlarla mnlar arasndaki ilikiyi beer-konvansiyonel bir iliki olarak gren klasik dil teorilerini reddeder; bunun yerine lafzlarla mnlar arasnda metafizik bir ba varsayar.66 Tartmak istediimiz ikinci noktaya gelince, bir cmle ancak nceden dnlm ve tasarlanm bir fikri ifade edebilir. Bu durumda zihinsel tasarm szsel kalba tekaddm etmektedir. Dier yandan szsel ara olmadan fikirler d varlk alanna gelemezler. Mnlar bir anlamda ancak szsel sretlerde tecell edebilmektedir. Sonu olarak anlaml konuma, ancak bu iki unsurun bir araya gelmesi ile ortaya kmaktadr.67 Kelimeler lemine ilikin bu aklamalarn metafizik karl yledir: Mmkn varlklar, Tanrnn sonsuz kudretinin zuhr ettii kelimelerdir. bn Arab mmknleri mrekkeb varlklar olarak grr. Bu grn gerekelendirirken mmknlerin ifade iin geldiini belirtir. Bu balamda ifade terimi hem bir eyi da vurmak ve dile getirmek, hem de kk mns ile vermek anlamna gelmektedir. Ancak kelimenin dile getirmek anlamnn kastedilmi olmas bize gre daha muhtemeldir. eyh, ol szn bir terkibin da vurumu veya tezhr olarak grmektedir. Ancak burada sorulmas gereken soru, bu terkibin unsurlarnn ne olduudur. Dil ynnden meseleye yaklaacak olursak ol sz, harflerin bir araya gelmesi ile olumu bir szcktr. Ancak bu, sradan bir szck olmayp bir fikri da vuran szdr. Bu fikir de Tanrnn yaratma iradesidir. bn Arabnin metafizii nokta-i nazarndan bakacak olursak, Tanrnn ezel ilminde sbit olan aynlarn vcd kazanarak fizik leme kmasdr. eyh bu k ile ya ayn- sbitenin Tanrnn vcdunda zuhur ettiini veya Tanrnn ayn- sbitede tecell ettiini kastetmektedir. bn Arabnin ol szn Tanrnn kullanmna hasretmesi ve ardndan gerek yaratln nasl gerekletiini sylemesi bu dncemizi desteklemektedir.68 bn Arab ol emrinin getii Bizim bir eye sylememiz, eer onu dilersek, ona ol! dememizdir69 yetini yaratma-yaratlma istidd nazariyesine
66 67 68 69 bn Arab, Ftht, c. IV, s. 69. bn Arab, Ftht, c. IV, s. 69. bn Arab, Ftht, c. II, s. 396. Nahl Sresi, 16: 40.
169
gre yorumlar. Buna gre eylerin varla gelmesi Tanrya deil, bizatihi o eylere ait bir eylemdir. nk Allah ol! dediinde aynlar oluvermektedir. Nitekim yetin lafz kun fe-yekun eklinde gemektedir. bn Arabnin mantna gre eer varla getirme Tanrya ait olsayd, yetin lafz kun fe-yukevven eklinde olacakt.70 3. 2. Yazdaki Harfler bn Arabye gre lem bir kitap; insan, hayvan, bitki ve cansz varlklar dhil olmak zere btn mevcdt ondaki yazlardr. Bu semboln ayan- sbite nazariyesi ile ok yakn bir ilikisi vardr. nk varlklarn hari lemde zuhr etmeden nceki rnekleri olan ayan- sbite Levh-i Mahfz kitabna nakedilmi yazlar iken, zhir varlklar lem kitabna yazlm yazlardr.71 Btn varlklar kapsayan bu genel tasarmn yannda, insann varla geliine ilikin olarak bn Arab zel bir kalem-levh ilikisinden sz eder. Bu sembolizmde kalem erkek cinsiyeti, levh de kadn cinsiyeti rolndedir. Fakat bn Arab insann teekkl ile ilgili olarak tr kalemden sz eder: Bunlardan ilki hissedilir erkeklik kalemi iken, ikincisi frme kalemi (nefh)dir. nsanln atas dem erkeklik kalemi ile yazan ilk kii olup, buna karlk Hz. Havv levha pozisyonunda bulunan ilk kadndr.72 Hissedilir erkek kaleminin diilik levhine yazd yaz genel ve biimsiz (heyln) olup, bu yazya ekil ve sret kazandran erkeklik kalemi ile nefh kalemi arasndaki nc ilh kalemdir. bn Arab bu kaleme tabi kalem ismini verir. Bu ara kalem insn srete bir ekil kazandrdktan sonra, sra nefh kalemine gelmitir. Nefh kalemi, eyhin tasvirine gre, bir fitil gibi uzanarak ekil-sret sahibi bu insn neete yazmaya balar. Nefh kaleminin eseri olan yazya hayvn ruh ismi verilir.73 bn Arab insann varla geliine dair kurgulad kalem-levh ilikisine istisna tekil eden bir takm rnekler sunar. Genel bir kural olarak erkek kalem, kadn levh iken, Hz. s rneinde bu iliki farkl biimde ileyebilmektedir. Bilindii gibi Hz. s babasz dnyaya gelmitir. Bu yzden bn Arab, Hz. snn kendisini bir levh, onu varla getiren Cebrilin nefesini de nefh kalemi olarak yorumlar. Hz. snn babasz dnyaya geliine ek
70 71 72 73 bn Arab, Ftht, c. II, ss. 3956. bn Arab, Mevki, s. 124. bn Arab, Mevki, s. 125. bn Arab, Mevki, s. 125. Evren ve insann yaratlnn levh-kalem sembolizmi temelinde daha geni bir aklamas iin bk. Nesef, nsn- Kmil, s. 177.
170
Tahir ULU
olarak, insanln atas dem ve anas Havv da hissedilir kalemin hissedilir levhe yazs sonucu varla gelme ilkesine bir istisna tekil eder.74 bn Arab Fthtnn ikinci bbn harflere ayrmtr. Bu bbda vcd genel bir kavram olarak grlr ve hem Tanry hem de lemi iine alan bir btn olarak tanmlanr. Harfler ise bu iki varl birletirmektedir. Buna gre harfler ile vcd arasnda kaplam ynnden bir zdelik sz konusudur. bn Arab harflerle vcd arasnda byle bir iliki kurduktan sonra, varlk mertebelerinin benzerini harfler dzleminde tasarmlar. O, bu tasarm kefe dayandrr.75 3. 3. Harflerin ekilleri ve Varolusal Karlklar Aratrmaclar bn Arabnin felsefesini hayl felsefesi olarak tanmlamaktadr.76 Bu telakkide haylin eyhin felsefesinde vazgeilmez bir ontolojik e olmasnn yannda, bizatihi onun eyay alglama ve yorumlamasnda hayl gcne dayanmasnn nemli bir pay vardr. Bir baka deyile, bn Arab felsefesini kurarken ve aklarken akldan ziyade hayli kullanmaktadr. bn Arabnin slubuna dair bu zellik onun harflerin ekillerinden hareketle yapt speklasyonda zirve noktasna ulamaktadr. Bu trden olmak zere o, Arap alfabesindeki harfleri cansz ve statik aralar deil, birbiri ile organik ilikiye sahip ve birbirine dnebilen canl ve dinamik gereklikler olarak telakki etmektedir. bn Arab harflerin ve tekabl ettikleri fiziksel ve metafiziksel gerekliklerin tasvirinde yle bir slup kullanr ki, okuyucu bu ikisi arasnda var olduu iddia edilen iliki konusunda zor phe duyar. Bir baka deyile yazar, sembol olan sessel ve yazsal harfler ile sembolize edilen gereklikler arasnda ylesine canl ve sahici bir iliki kurar ki, okuyucu harflerde temsil ettikleri varsaylan hakikatlerin sanki izlerini grr. bn Arabnin harflerin ekillerine getirdii yorumda belli bir sistemi esas aldn ve her yerde ayn sisteme gre hareket ettiini syleyemeyiz. O, bu dzensizliin sebebini Bakara Sresinin ilk ayeti ve hurf- mukattadan olan elif-lm-mme getirdii yorumda aklamaktadr. Orada bn Arab, kendisinin dier yazarlarn aksine eserlerini zihinsel gayretle
74 75 76
bn Arab, Mevki, ss. 1256. bn Arab, Ftht, c. I, s. 95. Bk. William C. Chittick, The Sufi Path of Knowledge, Ibn Arabis Metaphysics of Imagination, State University of New York Press, Albany 1989, s. IX, XIX.
171
ve kendi arzusuna gre deil, ilh emirle yazdn ve bu yzden eserlerinde sistemsizlik olduunu belirtir.77 bn Arab elif harfine yazsal dzlemde, fonetik dzlemdekine benzer bir anlam ve grev ykler. O, elifi dier btn harflerin konumada ortaya kabilmesi iin gerekli olan nefes ve ses ile zdeletirir.78 Buna gre elif, en mutlak ve kuatc anlamda ilke olarak vcdu, yani Tanry sembolize etmektedir. Dier fonetik harfler, elifin eitli sretlerdeki grnleridir. Bu analojiye gre evrendeki btn varlklar vcdun tecellsinden bakas deildir. Elif harfine yazsal dzlemde yklenen anlama gelince, bu harf kayymiyet vasfna sahiptir. Bu terimle kastedilen, dier btn harflerin elif ile ayakta durduudur. Bir baka ifadeyle, btn harfler zlerek elife dnr ve yine btn harfler ondan oluur. Fakat elif zlerek dier harflere dnmez. Bununla birlikte elif, kendi rhniyetine zlp dnr. Bu rhniyet, takdir bir noktadr.79 bn Arabnin harflerin ekillerine getirdii yorumlarn btnnn tasvir ve tahlilini yapmak bu almann snrlar dndadr. Bu yzden biz bu balk altnda, onun harflerin ekli ile ontolojik ve kozmolojik hakikatler arasnda nasl bir iliki kurduuna dair snrl rnekler zerinde duracaz. bn Arab Arapadaki nn ( ,)sd ( )ve dd ( )gibi yarm daireye benzeyen harflerin ekillerinden birtakm anlamlar karmaktadr. rnein o, nn harfini yle yorumlar: Nnun noktasnda, dairenin yars olan ve aadaki nnun ekli zerinde akledilir rhn nnun ilk delleti vardr.80 Bu ifadeden anlald kadaryla o, lemi akledilir ve hissedilir olmak zere ikiye ayrmaktadr. Bu iki lemden her biri yarm daireye benzetilmekte, birletiinde tam bir daire olumaktadr. O, nn harfinin anan yarm daire olarak grmekte ve bu anak alt taraftaki yarm daireye tekabl etmektedir. Buna gre nn harfinin ana hissedilir lemi sembolize etmekte, nnun noktas ise dairenin dier yars olan ve grnmeyen akledilir leme iaret etmektedir.81 Lm harfinin hatt, insann ayn- sbitesinin Tanrnn ezel bilgisinde
77 78 79 80 81
bn Arab, Ftht, c. I, s. 102. bn Arab, Ftht, c. I, s. 123. bn Arab, Ftht, c. I, s. 123. bn Arab, Ftht, c. I, s. 96. Kabbalist gelenekteki benzer yorumlar iin bk., Michael Mcgaha, The Sefer Ha-Bahir and Andulusian Sufism, Medieval Journal of Christian and Muslim Culture Encounters in Confluence and Dialogue, c. IV, say: 1, Mart 1997, Leiden, ss. 537.
172
Tahir ULU
var olduu doktrinini sembolize etmektedir. Hak iin elif, zy ve lm harfleri belirlenmekte, bu harflerin bu sraya gre yan yana getirilmesi ile Tanrnn ezelili fikri ortaya kmaktadr. Nn, sd ve dd harfleri insan iin belirlenmekte ve bu harflerden biri olan nnda gizli olarak bulunan elif yatay pozisyondan dik duruma geldiinde lm harfi; nndan olma lmn yars gz nne alnmakla da zy ortaya kmaktadr. Bylece insan sembolize eden nn harfinden, Tanrnn zt ve sfatn ve bu ikisini birletiren rbtay temsil eden elif, zy ve lm kmaktadr.82 Nnda zuhr eden ezelliin insan iin belirlenen dier iki harf olan sd ve ddda daha tam olduu sylenmektedir. Bu dnce sz konusu iki harfin anann daire ekline daha fazla benzemesine dayandrlmaktadr. eyh, Tanrya ait olan ve, elif, zy ve lmda zuhr eden hakikatlerin kula has olan nn, sd ve dda dndn belirtmekte ve Hakkn kendisinin kitaplarda aka syleyemedii srlarla muttasf olarak kula rc ettii sonucuna varmaktadr.83 Bize gre bn Arab sr olarak nitelendirdii eyi pek ok balamda aka ifade etmektedir. Bu sr, insann, daha dorusu insn- kmilin Hakkn sfatlar ve isimlerine brnerek Hak adna yeryznde halife olarak zuhr etmesidir. Yukardaki rnek, harfler ayr ayr iken yaplan bir yorumdur. Harflerin bitiikken grsel yaplarnn iaret ettii anlam daha karmaktr. Buna ilikin en gzel rneklerden birisi, Bakara Sresinin ilk yetinde geen ve hurf- mukattaadan olan elim-lm-mme getirilen yorumdur. bn Arab bu yetteki harflerin birlemesi zerinden btn bir ontolojisini ve epistemolojisini zetlemektedir: ( elif-lm-mm)deki elif, tevhide iarettir. Mm, yok olmayan mlke iarettir. Bu ikisi
arasndaki lm, elif ve mmi birbirine balayan bir vastadr. Lmn izgisinin zerine geldii satra baktmzda, elifin kknn ona ulatn ve mmin oluumunun (nev) ondan baladn grrz. Sonra mm, ahsen-i takvmden esfel-i sfilne, yani mmin damarnn (tark) bittii noktaya kadar iner. Allah yle buyurur: Biz insan en gzel srette yarattk. Sonra onu en aalk bir duruma dntrdk.8485
bn Arab bu pasajda, elif harfini tevhidin sembol olarak almaktadr. Ancak onun bu balamda tevhid terimi ile slam terminolojisindeki yaygn anlam ile Allahtan baka ilah olmad mnsn kastetmedii aktr. O bu terimle, Tanrnn isim ve sfatlarnn ztnda toplu olarak bulun82 83 84 85 bn Arab, Ftht, c. I, s. 96. bn Arab, Ftht, c. I, s. 96. Tn Sresi, 85: 45. bn Arab, Ftht, c. I, s. 104.
173
duu ve henz ayrmlamad ulhet hazretini kastetmektedir. eyh, mm harfini mlk lemi olarak belirledikten sonra, mlk lemi ile Tanr arasndaki balanty salayan ara-varolu hazreti veya berzah iin lm harfini tayin etmektedir. Lm harfi berzahlk niteliini srf elif ve mmin arasnda bulunuundan almamaktadr. nk lm, dz bir izgisi olmakla elife benzemektedir. Nitekim berzah lemi de arasnda bulunduu iki varolu katmanndan her birinin zelliini kendisinde bulundurur. Ancak elifin aksine lm, kendisinden sonra gelen harflere bitimektedir. Bu da lmn eliften ayrld, ama mmle birletii bir yndr. Nitekim berzah da ayrd hakikatlerden bir ynyle ayrlr; aksi takdirde berzah olmazd. Buna gre lm, bir ynden elife ve dier ynden mme benzer; fakat o ayn zamanda her ikisinden de farkldr. Bu zellii onu, harfler leminde kmil bir berzah yapmaktadr. bn Arab yaznn zerinde akt takdir yatay izgiyi, yani satr, cisimler lemini rhn lemden ayran snr olarak grmektedir. Buna gre elifin, yani Tanrnn, satra inmesi ile lemin yaratl sreci balamaktadr. eyh sonraki cmlelerinde mm harfini insana tahsis ederek bu harfin kuyruunun satrn aasna iniinden insann ftrat gerei ok yksek bir mertebeye sahip olmasna ramen, daha sonra en aa derekelere dt anlamn karmaktadr.
Elifin satra inii Onun u sz gibidir: Rabbimiz dnya semsna iner. Dnya sems mrekkeb lemlerin ilkidir. nk o, demin bulunduu semdr. Ondan sonra Ate Felei gelir. Bu yzden elif, satrn balangcna inmitir. O, ahadiyet makmndan mahlkt varla getirme makmna temsil ve tebih inii ile deil takdis ve tenzih inii ile inmitir.86
Tanrnn mrekkeb lemlerin ilki olarak tanmlanan dnya semsna inii ve sonrasnda drt unsurdan ilki olan atein yaratl elifin satra inii ile sembolize edilmektedir. Ancak elif her ne kadar satra inse de, satrn altna gemedii iin Tanr hl ahadiyet makmnda kalmaya devam etmektedir. Tanrnn tenzih ve takdis makmndan tebih ve temsil makmna inii ise, elifle deil ancak berzah olan lm ile mmkn olmaktadr.87 Lm, berzah olmak ynnden Hakk ve halk birletirmektedir. Bylece bir yandan vcdun birliinden dn verilmezken, dier yandan Tanrnn kudretinin iliecei bir hakikat ortaya kmaktadr. nk bn Arabye gre Tanrnn kudretinin yine Tanrya ilimesi dnlemez. Ayn
86 87
bn Arab, Ftht, c. I, s. 104. bn Arab, Ftht, c. I, s. 104.
174
Tahir ULU
bak asndan hareketle, Tanr iin yaratma sfat ancak yaratklarla mmkn olmaktadr.88 Lmn hakikati satra inmekle tamamlanmamaktadr. nk elif de ahadiyet halinde satra inmektedir. Berzahn fonksiyonunu tam olarak icr edebilmesi iin, elifin hakikati icab inemedii aa mertebelere inmelidir. Ancak lm daha aa mertebeye inerken lm olarak kalamayp, mme dnmektedir. Bir baka deyile, berzah lemi cisimler lemine berzah olarak deil, cisim olarak inmektedir.89 bn Arab lm harfinin satrn altnda kalan anan hissedilir lem olarak grmekte ve lmn anann karl olarak takdir bir yarm daire belirlemektedir. Bu takdir yarm daire de akledilir lem olmaktadr. Bu iki yarm daire birleince tam bir daire, yani felek olumaktadr.90 bn Arab elifin hareke almayn ve kendisinden sonra gelen herhangi bir harfin onunla birlemeyiini Tanrnn zt halinde hibir sfatla sfatlanamayacann bir sembol olarak grmektedir.91 Bu gr, bn Arabnin sfatlara baknn bir sonucudur. nk ona gre sfatlar birer nispet veya izafettir; yani bantdr. Bant bir iliki olduuna gre, bantnn varlnn dnlebilmesi iin en azndan iki eyin var olmas gerekmektedir. Buna gre sfatlarn varln dnebilmek iin Tanr ile birlikte Tanrnn gcnn, bilgisinin veya yaratmasnn kendisine iliecei bir baka ey gerekmektedir. Tanrnn kudreti veya bilgisi o eye ilitii andan itibaren Tanrnn zt yerini Alm veya Kdir sfatlarna brakmaktadr. nk zt, eylere ilimekten mnezzehtir. bn Arab sfatlarn bant olduu grn babalk kavram ile aklamaktadr. nk bir kimse iin babalk sfatnn vcdunun dnlebilmesi iin, o kiinin ya gerekten ya da takdiren bir ocua sahip olmas gerekir. Ayn biimde Tanrnn Kadr veya Hlk olduunu dnebilmek iin, Tanrnn kudretinin veya yaratmasnn zerinde gerekleebilecei bir mahalle ihtiya vardr. Bu mahal de btn lemdir.92
Elif, melekt ve ehdet leminde birleik (muttahide) olunca zhir oldu. Bylece kadm ile muhdes arasndaki fark zhir oldu. Yazdklarmza bakarsan bu acayiplii grrsn. Bu grmz lm ve mmde bulunan ama elifte bulunmayan med (uzatma) sfat teyit etmektedir. Eer bir sf, [elif], yazl olarak elif, okunu olarak elif deil hemzedir di-
88 89 90 91 92
bn Arab, Ftht, c. I, s. 104. bn Arab, Ftht, c. I, s. 104. bn Arab, Ftht, c. I, s. 104. bn Arab, Ftht, c. I, s. 104. bn Arab, Ftht, c. I, s. 104.
175
yecek olursa, bu itiraza yle cevap veririz: Bu da bizim grmz desteklemektedir. nk elif, harekeyi kabul etmez. Bunun sebebine gelince, harfler harekelenmedii mddete mehul olarak kalrlar. Harekelendiklerinde, sz konusu hareke ile merf, mansp veya mecrr olurlar. Ztn ise bulunduu hal zere bilinmesi kesinlikle imknszdr. Harfler leminde Zta delalet eden ve halife olan elif nitekim insan da lemde halifedir-, Zt gibi mehuldr; hareke kabul etmez. Hareke kabul etmediinde ise, sfatlarn Ondan soyutlanmasndan (selb) baka bir ey kalmamtr.93
bn Arabnin elifin melekt ve ehdet leminde birleik olduu ile tam olarak ne demek istediini anlam deiliz. Ancak o sonraki cmlelerinde, elif isminde meddin bulunmayp lm ve mmde bulunuunu, bizim anlayamadmz duruma dair bir delil olarak serdetmektedir. Tahminimize gre o, meddi de hareke gibi sfat olarak kabul etmektedir. Buna gre lm ve mm harfleri kendilerinde elifin ve elifin ekil deitirmi hali olan ynn bulunmas ile, yani vcda sahip olmalar ile ortaya kmlardr. Elif ise mahza Zt olduundan bilinemez ve kendisinde med bulunmaz. Nitekim bn Arab bu anlaymz sonraki cmlelerinde hareke ve irb modlar zerindeki speklasyonu ile desteklemektedir.
Skin [harekesiz] olan sylemek mmkn olmaynca [elifi], elif ismi ile syledik, elif ile deil. Yine hemzeyi fetha harekesi ile syledik. Bylece hemze lk Yaratlann (elMubde el-Evvel) yerini tuttu. Hemzenin harekesi ise Onun bilme sfatdr. Onun varla getirmesinin mahalli kfn nn ile bitimesindedir. Lm ()daki elif sylenmekte, elifin kendisindeki elif ise sylenmemektedir, denecek olsa, yle cevap veririz: Bu dorudur. Elif, ancak kendisinden nceki harf harekeli ve ibl94 olduunda sylenir. Bizim bahsimiz ise kendinden nceki harfin harekesini uzatmayan kesik (makt) elif olup, bu yzden konumada ortaya kmaz. Eer bu elif ( innem el-muminn)daki elif gibi harekelenirse, ( inne-m)nn mmi ile ( el-muminn)un lm arasndaki iki elif yazda vardr, okunuta yoktur. Lm ( ,)h ( )ve h( )gibi harflerde bitiik olarak var olan elif olmasayd, bu harfler med olunmazd.95 Bu harflerin med olunmas, harflerin mahallinde gerekleen sfatlarn varla getiriliinin gerekletii istimddn srrdr. Bu yzden med, ancak vasl ile olur. Bir harf elife [Allahn] hir isminden dolay bitiirse, elif kendisine bitien harf ile med olunur. Bu harf var olunca bu harf Rahmn sfata muhta olmu ve bylece ona feth (ama) harekesi, yani fetha harekesi verilmitir. O harfe fetha verilince, kendisine verilen fethadan dolay kretmesi istenmitir. O harf de yle demitir: O fetha iin nasl kredilir? Ona yle cevap verilir: Senin krn, seni iitenlere senin varlnn ve sfatnn varl senin nefsinle deil, kadm Zat- Teldan olduunu bildirmektir. Yine sen kendi nefsini zikrettiinde, Onu zikredersin. nk O, seni Kendisine delil olasn diye srf rahmet sfat ile var kld. Bu yzden O, Allah demi Rahmn sreti zere yaratt buyurmutur. Bylece [elif ile zhir olan bu harfler] kendilerini varla getiren zt ululadlar ve yle
93 94 95
bn Arab, Ftht, c. I, s. 104. b, bir kraat terimi olarak, gramatik bir ilevi olmamakla birlikte telaffuzu kolaylatrmak ve gzelletirmek amacyla bir harfi uzatmaktr. bn Arab, Ftht, c. I, s. 105.
176
Tahir ULU
dediler: Lm, y, h, h ve t yazda gizli olan aa kardlar. nk T-h, Hmm ve T-sndeki elif szde vardr, yazda gizlenmitir. Bu, sfatn elife dellet etmesi iindir. O sfat da fetha olup, varln almas [iftith] sfatdr.96
bn Arabnin de iaret ettii gibi, elif harfini tek bana telaffuz etmek mmkn deildir. Trkedeki sesinin elife tekabl ettii sylenecek olsa, bu ses iki harften olumakta olup ilki hemze ikincisi eliftir. Dolaysyla elif, mutlak anlamda sese tekabl etmektedir. Bunun metafizikteki karl, Tanrnn zt ynnden bilinemeyeceidir. bn Arab Tanrnn insan dnceye konu olabilmesi iin lk Yaratlan ismini verdii bir ara-varlk belirlemektedir. Bu varlk da lk Akldan bakas deildir.97 Harfler leminde lk Akln karl ise hemzedir. Sonrasnda hemzeye fetha harekesi takdir edilmektedir. Bu hareke Tanrnn Alm sfatna karlk gelmektedir. Tanrnn ezel ilmindeki varlklar veya ayn- sbiteyi varla getirmesi ise, kf ve nn harflerinin bitimesinde, yani ol emrinde zuhr etmektedir. Hemze ve fetha hakkndaki yorum sonrasnda tekrar elife dnlmektedir. O, elifin tek bana telaffuz edilemeyip, lmda ve mmde telaffuz ediliini, bu iki harfin ancak elifin kendilerindeki zuhru ile mevcut olduklar eklinde yorumlamaktadr. Ancak bu balamda eyhin harflerin ancak elif ile med olunduuna ilikin aklamalar nemlidir. nk med kelimesi bir krat stlah olarak bir harfin uzatlmasdr. bn Arab kelimeyi terminolojik anlamnda kullanmakla birlikte, kelimenin kk anlamn dikkate almakszn onun maksad tam olarak anlalamayacaktr. Bu durumda med kelimesi, uzatmak ve artrmak anlamlarna gelmektedir. Ayn kkten yardm etmek anlamnda imdd ve yardm istemek anlamnda istimdd kelimeleri tremitir. Bylece elif harfi dier harflere zuhr etmeleri iin yardm etmektedir. Tanr da ayn- sbiteye vcd vermekle hari lemde zuhr etmelerine yardm etmektedir. bn Arab harflerin zuhr etmek iin Rahmn sfata muhta olduklarn sylemektedir. Onun Allahn varlklara rahmet etmesi ile varlklara vcd vermesini kastettiini daha nce ifade etmitik. bn Arab fetha harekesini ontolojik anlamda med harfi olan elif ile zdeletirir ve onu da amak, yani varlk vermek anlamnda kullanr. Sonrasnda, kendisine fetha harekesi ile varlk verilen harfin, yani ayn- sbitenin varlnn kendinden deil Haktan olduunu bilerek kendisine verilen
96 97
bn Arab, Ftht, c. I, s. 105. bn Arab, Ftht, c. II, s. 389.
177
varlk nimetine kretmesini ister. Nasl ki dem Tanr sretinde yaratlmakla Tanrnn isim ve sfatlar ile zhir olmu ve bylece kendi nefsi ile deil Tanr ile var olmusa, harfler de ayn ekilde kendi kendilerine deil kendilerine med harfini ve fetha harekesini veren elif ile zhir olmulardr. 98 Eer elif med harfi olmakla dier harflerin okunuunu salyor ve bylece zt temsil ediyorsa, vv ve y da ayn biimde baz harflerin cm ve nn gibi- okunuunu salamaktadr. Bu durumda Zt, bir deil olmaktadr. Ancak o, vv ve yy elifin fonksiyonunu grebilen ve eliften ayr ve bamsz iki harf olarak deil, elifin farkl tezhrlerinden bakas olmayan illet harfleri olarak kabul etmektedir. Buna gre vv ve y iki ayr zt deil, Ztn grnleridir. Ne var ki eyh vv ve yy bu balamda Tanrnn tecellleri olarak deil, Tanr ile melek ve melekle insan arasnda balant kuran bir vasta olarak almaktadr. Buna gre vv harfi Tanr ile melek, y harfi de melek ile insan arasnda araclk ilevini yerine getirmektedir. bn Arab vv harfini melekler iin belirlememesinin gerekesini vvn merfluk, ynn da mecrrluk almeti oluuna dayandrmaktadr. Bylece o, stlahlar bir kez daha literal anlamda kullanmaktadr. nk merfnun kelime anlam yksektir. Buna gre melekler ulv leme ait varlklar olduklar iin vv onlara nispet edilmitir. Y ise mecrrluk almetidir. Ancak bn Arab mecrr kelimesini deil, kk anlam aa olan hafd kelimesini kullanmaktadr. nk insan, cisimler lemine ait olduu iin ulv deil sfl leme aittir. Bylece kelimenin kk anlam bn Arabnin y harfini melek eli ile insan eli arasndaki balanty salayacak ara olarak yorumlamasna olanak salamaktadr.99 bn Arab vv ve ynn illetli harf olmaktan kp sahih harfler gibi hareke almasn, bu iki harfin ulv ve sfl lemler arasndaki araclk zelliini ve Zt ile olan ilikilerini kaybetmeleri olarak yorumlar. Ancak o hemen sonrasnda, vv ve ynn hareke almasn, elifin makm ve sfat olarak nitelendirmekle bu iki harfin eliften tmyle de bamsz olmadn im etmektedir. Buna gre cisimler lemi ile Tanr arasnda Tanrnn aknlk ynnden bir iliki olmasa da, bu lemin vcdu Tanrdan btnyle bamsz da deildir. Vv ve y harfleri illetli harf olmak ynnden de elife, yani Tanrnn ztna eklenemez. nk Tanr zt halindeyken isim ve sfatlarla isimlenmekten ve sfatlanmaktan mnezzehtir. Tanrya sfatlar ancak en yce berzah olan mutlak hayl mertebesinde nispet edilebilir. Do98 99 bn Arab, Ftht, c. I, s. 105. bn Arab, Ftht, c. I, s. 105.
178
Tahir ULU
laysyla bu balamda makm ile kastedilen berzah lemidir.100 bn Arab vv ve y harflerinin ister illetli isterse sahih harfler olarak alnsn, yani ister Tanrnn sfatlar isterse lem olsun elife, daha dorusu Zta nispetle hdis olduu sonucuna varmaktadr. eyh, Tanrnn zt ynnden bilinemez oluunu onun isim ve sfatlar mesabesinde olan vv ve ynn yazda grnmezken sylemede grnmesine benzetmektedir. Tanrnn zt hep bilinmez kalmakla birlikte vv ve y gerek illetli harfler olmak ynnden Tanrnn sfatlarn sembolize etmeleri, gerekse sahih harfler olmak ynnden lemi simgelemeleri ile bize Tanr hakknda bilgi vermektedirler.101 Harflere ilikin speklasyonda odak noktay, varln birlii retisi ile okluk fenomeninin telif edilmesi dncesi oluturmaktadr. Ancak bu telif srasnda harflere yklenen anlamn uylamsal bir temelden ziyade bn Arabnin hayl gcne dayand grlmektedir. Bu da semboller ile sembolize edilen gereklikler arasndaki ilikiyi kurmada bn Arabnin genel felsef sistemini bilmeyi zorunlu klmaktadr. 4. Ik Sembolizmi slam geleneinde k sembolizmi nemli bir yer tutar. Kurn- Kermdeki bir srenin ad k anlamna gelen Nrdur. Bu srede Allah Kendisini gklerin ve yerin I olarak isimlendirir. 102 Allahn gklerin ve yerin I olarak tavsif edildii bu yet, genel olarak Allahn insanlara gnderdii peygamberler ve kitaplar olarak anlalmtr. Bu anlaya gre k, ilh mesajla zdetir. Yine Allah Dnyay, Gne ve dier yldzlarla aydnlatmaktadr. Buna gre Allah, ayn zamanda gklerin ve yerin fiziksel aydnlatcsdr.103 slam dnce geleneinde k nazariyesinin formlasyonu Gazlnin elinde gereklemitir. Gazl, Nr Sresinin otuz beinci yeti ile ilgili olarak bir arkadann veya rencisinin kendisinden aklama yapmas istei zerine Miktul-envr adl rislesini kaleme aldn syler.104 Gazl, rislesindeki fikirleri ile rklik ekolnn kurucusu ihbeddin Shreverdyi
bn Arab, Ftht, c. I, ss. 1056. bn Arab, Ftht, c. I, ss. 1056. Nr Sresi, 24: 35. mduddn Ebl-Fid sml bin Kesr, Tefsrul-kurnil-azm, Drul-Fayh, am 1994, c. III, s. 387; Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili: Yeni Mealli Trke Tefsir, Matbaai Ebzziya, stanbul 1936, c. IV, s. 3521. 104 Gazl, Mikt, s. 269. 100 101 102 103
179
(.587/1191) ve bn Arabyi derinden etkilemitir.105 Gazlnin k speklasyonunu optik-epistemik ve ontolojik olmak zere ikiye ayrabiliriz. Gazl tartmasna k (nr) isminin tanm ile balar. O, bu terime ilikin olarak avmn, havssn ve havssul-havssn yannda olmak zere anlam belirler. In avm yanndaki anlam zuhr, yani grnmektir. Fakat bir ey bir kimseye grnrken, bir bakasna gizli kalabilir. Bu durumda n grnmeye veya idrke dayal tanm, eksik veya en azndan greli bir tanmdr.106 Gazl grme algs sz konusu olduunda cisimlerin e ayrldn syler. Bunlar karanlk cisimler gibi kendisi grlmeyen eyler; yldzlar ve tutumam ate gibi parlak cisimler olup kendisi grlen ama kendisi vastas ile bakasnn grlmedii eyler; son olarak Gne, Ay, tutumu ate ve kandil gibi kendileri vastas ile bakasnn grld eyler.107 Gazl k teriminin bu ey hakknda bir isim olarak kullanlmasna ek olarak, n bu parlak eylerden kan ve kesif eylerin d yzeylerine isabet eden keyfiyet hakknda da kullanldn syler. Dolaysyla k denilince, kendisi grlen ve kendisi vastasyla baka eylerin grnd hakikat anlalr.108 Gazl bu giriten sonra n srrnn ve esprisinin grnmek/idrkezuhr-etmek olduunu ifade eder. Ne var ki idrk iin k tek bana yeterli olmayp, bir de grme duyusuna, yani gzn varlna ihtiya vardr. Ik grnen ve grnr klan olmakla birlikte, grme engelli kimseler sz konusu olduunda k iin bu iki nitelik hkmszdr. Bylece gz, idrk temelli zuhr yani k- tanmnda a edeer olmu, hatta bir ynden geride brakmtr. nk k ne kendisi idrk eder ne de kendisi vastas ile bakas idrk edilir; idrk k vastas ile deil, n yannda gerekleir.109 Oysa gz, idrk eder.110 Bu noktaya kadar sregelen kla ilgili speklasyon, n avm yanndaki anlam ile ilgilidir. Gazl tartmasn bu noktadan itibaren bir adm daha ileri gtrerek grme ileminde fiziksel gzden akla bir sray yapar.111 Ona gre akl,
105 Seyyed Hossein Nasr, Shihb al-Dn Suhraward Maqtl (A History of Muslim Philosophy, ed.: M.M. Sharif, A Venture of Low Price Publications, New Delhi 1995 iinde), c. I, s. 375. 106 Gazl, Mikt, s. 270. 107 Gazl, Mikt, s. 270. 108 Gazl, Mikt, s. 270. 109 Sebepler konusunda bn Arab de benzer dnmektedir. Bk. bn Arab, Mevki, s. 84. 110 Gazl, Mikt, ss. 2701. 111 Gazl, Mikt, s. 271.
180
Tahir ULU
k ismini almaya gzden daha layktr. nk gz bakasn idrk etmekle birlikte, kendi kendisini idrk edemez; oysa akl bakalarn idrk edebildii gibi, kendi kendisini de idrk edebilir. Gazl bu birincisi olmak zere, akln gze stn geldii yedi durum sralar. O, aka belirtmese de, akl dolayml k tartmas n havs yanndaki anlam ile ilgilidir.112 Gazl akln gren (mubsir) olmakla birlikte, btn grlen eylerin ayn mertebede olmadn belirtir. rnein baz zarr bilgiler vardr ki, akl onlar hemen kavrar. Daha sonra dnr, akln baz bilgilere yaknlk kesp edemeyeceini, ite bylesi anlarda akla yol gsterecek hakm kiilerin szlerine ihtiya olduunu, hikmet nn parlamas ile potansiyel grme halinin bilfiil grmeye dneceini belirtir. Gazl sonrasnda Tanr kelmnn en byk hikmet olduunu ifade eder.113 Binaenaleyh vahiy elisi olan Rhul-Kuds, k ismini almaya en layk kiidir. nk onda n hakikatinin rkn olan kendini idrk etmek, bakasn idrk etmek ve kendisi vastas ile bakasnn idrk edilmesi toplanmtr. Bylece Hz. Peygamberin niin tan kandil (es-sircul-munr) olarak isimlendirildii anlalm olur. Ancak hem Cebrilin hem de Hz. Peygamberin nn kayna niha emirde Allah Teldr.114 Bu da Gazlnin n havssulhavssn yanndaki anlamdr. Gazl epistemolojik bak asndan tarttktan sonra, n ontolojik delletlerine geer. O, bu balamda varolu ile zdeletirir. Ik, zuhr demek olduuna gre, grnen ey vardr; grnmeyen ey ise yoktur. Fakat o, grnmek veya idrke zuhr etmek fenomenlerini ikiye ayrr: Bir ey kendi kendisine grnebilir ama bakasna grnmeyebilir. Buna Gazl zel bir terim atamasa da biz ona var-yok diyebiliriz. Bir de ne kendine ne de bakasna grnmeyen ey vardr ki, ona da yok-yok ismini vermek istiyoruz. Birinci kategoriye giren mefhm mmkne, ikincisi ise muhle tekbl etmektedir.115 Mmkn, zhir olabilmesi iin, yani tam olarak var olabilmesi iin bir zhir klc a, varlk-vericiye muhtatr. Bu varlk-verici ise Tanrdr. Varlklarn bakalarna zuhr etmeleri anlamndaki varolularnn kayna Tanr olduundan, varlklarn varolular kendi ztlarndan deil bir bakasndandr. Tanr dndaki btn varlklarn varolular ireti olduundan,
112 113 114 115
Gazl, Mikt, ss. 2713. Gazl, Mikt, s. 273. Gazl, Mikt, ss. 2745. Gazl, Mikt, ss. 2756.
181
varlkta Allahtan bakas yoktur (leyse fl-vucdi ill Allh).116 Gazlnin a ilikin ontolojik emas, bn Arabye zerinde yaratma dncesini ykseltecei bir temel sunmutur. Gazl kendi nefsine grnen ve bakasnca grlmeyen (mmkn) ile ne kendisine ne de bakasna grnen (muhl) ayrm yapm, buna gre Tanrnn yaratmas da bakasna grnmeyen mmknlere k tutarak grnr klmaktan ibaret olmutur. Dolaysyla Tanrnn yaratma eylemi yoktan yaratmak deil, Gazlnin deyimi ile kendine grnen ama bakasna grnmeyen hakikatlerin bakasna da grnr klnmasdr. 4.1. bn Arabde Ik Sembolizmi ve Varlk Felsefesi bn Arab vcdu kla zdeletirir. Bu dncesini, Kime Allah k klmadysa, onun hibir yoktur117 yetindeki Allahn k vermesini mmkn varlklara vcd vermesi yorumuna dayandrr. Benzer biimde o, Rabbiniz Nefsi zerine rahmeti yazd118 ve Mminlere yardm etmek bizim zerimize bir haktr119 yetlerine dayanarak rahmeti ve hayr vcd, vcdu da k olarak nitelendirir.120 bn Arab k ve karanl birbirine zt iki ilke olarak tanmlamakla birlikte121 a, karanla nispetle bir derece stnlk vermektedir. Bunun sebebi Hakkn Nr ismini alp karanlkla kendini isimlendirmemesidir.122 bn Arab Allah gklerin ve yerin olarak isimlendiren Nr Sresi otuz beinci yeti pek ok balamda zikreder.123 Ancak o, bu yette Tanrnn k olarak tavsifinin bir temsil olarak alnmas taraftardr. Dnrmz, Tanrnn hakik anlamda k olmasna, Tanrnn dengi olmad ilkesinden hareketle kar kar. Ancak o, Tanrnn bilinmesinin ancak birtakm misallerle mmkn olaca gereini de hatrlatmaktan geri durmaz.124 Tanr vcd, vcd da k olduuna gre, yine k olan mmknlerle Tanr zde olmamakta mdr? Bu durumda bn Arabnin deyimi ile abd ile mabud arasndaki fark nasl korunacaktr? nk k tabiat gerei,
116 117 118 119 120 121 122 123 124
Gazl, Mikt, s. 276. Nr Sresi, 24: 40. Enm Sresi, 6: 54. Rm Sresi, 30: 47 bn Arab, Ftht, c. III, s. 269; c. II, s. 475. bn Arab, Ftht, c. I, s. 280. Bk. bn Arab, c. I, s. 280. bn Arab, Ftht, c. IV, s. 313; c. III, s. 381. bn Arab, Ftht, c. III, s. 381.
182
Tahir ULU
tpk vcd gibi blnmeyi kabul etmez. Bu durumda her ne kadar vahdet-i vcd doktrini kurtulsa da, bu kez bata ahlk olmak zere pek ok problem ortaya kmaktadr. Ayna sembolizminde karlatmz sorunlar bu noktada da kendini gstermektedir. bn Arab, eyann Tanr ile zdelii ve Tanrdan bakal problemini iki k kategorisi ihdas etmekle zmeye alr. Bunlardan ilki bn Arabnin sbuht olarak isimlendirdii Tanrnn ztna ait yakc klardr. Bu klar, Tanrnn tenzih ynn temsil etmektedir.125 bn Arab k olan Tanr ile yine k olan mahlkt arasndaki ayrmn pek de kolay olmadnn farkndadr. O, bu sorunu amak iin Tanrnn Yznden kan ve kendisini gren herkesin gzn yakan sbuht ile mahlkt arasnda k ve karanlktan iki rtnn var olduunu haber veren ve kendisinin hadis olarak naklettii bir sze dayanmaktadr.126 Ne var ki, byle bir rtnn varl kabul edildiinde bile sorun zlmemektedir. nk bu durumda yle bir ema ortaya kacaktr: Tanr ve Tanrnn Yznden kan klar/sbuht, ktan rtler, karanlktan rtler ve son olarak mahlkt. Sbuhtn hakikati, isabet ettii her eyi yakmak olarak nitelendirilmiti. Bu durumda o, kendisi ile mahlkt arasnda bulunan karanl kovacaktr. Fakat eyh, sbuht ile karanlk rt arasnda bir de ktan rt tasarlamaktadr. Ne var ki bu k, derece ynnden sbuht kadar iddetli olmasa dahi, k olduu iin karanl kovacaktr. Bu durumda sbuht ile mahlkt arasnda tek engel ktan rtdr. Fakat mahlkt k ise bu k ile Yzn n bir dierinden ayracak olan nedir? eyh her halkrda Tanrnn anlamnda kulland sbuht ile mahlktn anlamnda kulland ikinci dereceden k arasnda bir ayrm yapmann mmkn olmadn veya bunu akl bir metodla aklamaya almann netice itibaryla nafile olduunu kabul etmektedir. Bu yzden onun bu konuda syleyecei tek sz, bu rtnn bir sr olduudur.127 bn Arab k balamnda Tanr-lem zdeliinin histen kaynaklanan bir yanlsama olduunu iddia etmektedir. O bu durumu, Gne ile dier yldzlarn arasndaki ilikiye benzetmektedir. Bu misle gre Gnein ve dier yldzlarn klar birbirlerinden ayr olmalarna ramen, gndz olunca gerek Gnein dnyaya dier yldzlardan daha yakn olmasndan, gerekse Gne nn dier yldzlarn klarndan daha gl
125 bn Arab, Ftht, c. IV, s. 76. 126 bn Arab, Ftht, c. IV, s. 76. 127 bn Arab, Ftht, c. IV, s. 76.
183
olmasndan dolay yldzlarn klar kaybolmu gibi grnmektedir. Oysa yldzlar, gerekte gndz de klarn muhafaza ederler. Ancak Gnein onlarn n bastrm, bir baka deyile onlarn Gnein na dhil olmutur.128 Bu durumda Gne ile dier yldzlarn birbirinden ayr olmasna ramen, his onlar birbirine katlm gibi alglamaktadr. Bu mislden hareketle, Tanrnn sbuht, iddetinden dolay varlklarn klarn bastrmtr. Bu yzden Tanr ile varlklar ayr olmalarna ramen his bu ikisini birmi gibi grr. Bu misl, k sembolizmi balamnda Tanr-lem ayrln tesis ediyormu gibi grnmektedir. Ancak bu durumda iki k ve k kayna sz konusudur. Bu ise iki varolu gerektirir ki, bn Arabnin felsefesinin z olan vahdet-i vcdla uyumamaktadr. bn Arab Gne -dier yldzlarn gibi Tanr-lem arasndaki bakal ok ak biimde ortaya koyan bir misli verdikten sonra, delalet bakmndan ona btnyle zt olan bir baka misle gemektedir. bn Arabnin bylesine birbirine zt iki misli ayn balamda zikretmesi olduka paradoksaldr. eyh bir eyin znn bir ve ayn kalp, z zerindeki hkmlerin eitlendiini/deitiini ifade etmek iin odun-kl rneini vermektedir. Bilindii gibi odun, yannca kl ismini almaktadr. Fakat bir halde odun ismini, dier bir halde kl ismini alan cevher, ayn cevherdir. Bu durumda cevher zerindeki deiiklikler cevherin mahiyetini deitirmeyecektir. bn Arab bu misli yldzlarn nn Gne karsnda kaybolmu gibi grnmesine ramen gerekte olduklar hal zere kaldklarn, yani Gnein na katlmadklarn (indirc) dile getirmek iin vermektedir. O, Hallc- Mansrun Ben, Hakkm szne atfta bulunarak, Tanr ile lemi birbirinden ayran perdenin kalkmas durumunda gzn bu ikisini gerekten birmi gibi algladn, oysa her ikisinin de kendi hali zere kalmaya devam ettiini iddia etmektedir. Buna gre Hallc Mansrun bu mistik tecrbesi, bn Arab nazarnda bir yanlsamadan ibarettir.129 bn Arab bir baka yerde sbuht klarn klar (envrul-envr) ve yce k (en-nrul-azm) olarak isimlendirir. in ilgin yan, bn Arab bu kez mmknleri sbuhtn nndeki perdeler olarak nitelendirmektedir:
Iklarn klarna gelince, onlar sbuhttr. Hak onlar bizden rtleyen perdeleri kaldracak olsayd, biz yanardk. Onlar zt ualar olup yaylacak olsalard, mmknlerin
128 bn Arab, Ftht, c. III, s. 384. 129 bn Arab, Ftht, c. IV, s. 76.
184
Tahir ULU
aynlar zhir olurdu. Fakat mmknler bizimle onlar arasnda rtdrler. Bu yce k olup, en yce k deildir.130
imdi bn Arabnin szlerini adm adm izleyelim: lk olarak sz konusu edilen zt klar, yani sbuhttr. Sonra bu klar bizden perdeleyen mmknler gelmekte ve son olarak biz insanlar gelmekteyiz. Buraya kadar her ey normal grnmektedir. Fakat yazar bir adm sonra zt klar yaylacak (inbist) olsa, perde rolndeki mmknlerin aynlarnn zhir olacan sylemektedir. Oysa zt klarn yaylmas ile aradaki perde kalkmaktadr. Bu durumda mantkl olan perde rolndeki mmknlerin ayn deil, ya o klarn kendisi ya da o n gerisinde ve n kayna olan hakikatin aynnn grlmesidir. Bu balamda sorulmas gereken bir baka soru da, mmkn kategorisi ile bn Arabnin ne kastettiidir. nk bir tarafta Tanrnn zt klar ve dier tarafta insanlar var ise, bu ikisi arasna mmknlerin yerletirilmesi mantkl deildir. nk insanlar da mmkn kategorisine dhildirler. Bu demek oluyor ki, zt kla bizim aramzda bizim kendisi ile ayn trden olduumuz bir perde konmaktadr. Sonu olarak bn Arabnin Tanr-lem bakaln ispat iin getirdii k sembol, bu ayrm tam olarak salamamaktadr. bn Arab bir baka yerde sz konusu rty tartrken, onu Tanrnn Yznden kan yakc klarla mahlkt arasna deil, bizatihi Tanr ile mahlkt arasna yerletirir.131 Ancak o bu rtden bahsederken, bu kez rtnn hakikatini karanlk ve aydnlk karm olan mmknlerin bir nitelii olarak tanmlar. Dolaysyla bu balamda rt mmkn deil, mmknn bir niteliidir. bn Arab bu rtnn kalkmas durumunda, vacip, mmkn ve muhl kategorilerinin her nn de ortadan kalkacan ne srmektedir Gne-k sembolnn vahdet-i vcd felsefesinin srei yaratma anlayn aklamakta olduka baarl olduu kabul edilmelidir. I biz grnmek olarak aldmzda, k grnmek iin her an kaynandan kmak zorundadr. Bir baka deyile n varl, kendisinin kayna ile olan aralksz ilikisine baldr. Ik kayna bir an iin bile kaynak olma fonksiyonunu grmese, k yok olacaktr. Hakk, aynlara her an halleri giydirmektedir. nk aynlarn bekas haller iledir. Hak bylece aynlar
130 bn Arab, Ftht, c. II, ss. 4778. 131 bn Arab, Ftht, c. III, s. 269.
185
zerindeki halleri her an yeniler.132 bn Arab n kendisinin zhir olmas ve bakalarn zhir klmas zelliinden hareketle, k olarak kabul edilen varlklarn hem kendilerini gsterdikleri hem de onlar varla getiren Hakk gsterdikleri sonucuna varr. Bylece varlklar Yaratclarn yine kendilerinden hareketle bilmilerdir. Ancak bn Arab bu bilme srecinden hareketle bu kez Tanr-lem arasnda tek ynl bir ihtiya modeli nermektedir. Bu modele gre varlklar var olmak iin kaynaklarna yani Tanrya ihtiyalar vardr. Fakat Tanr klar olan varlklara bu bak asndan hareketle muhta deildir.133 bn Arab tebih-tenzih ilikisini kla n renkli bir cama isabet etmesine, sonra o camn rengini alarak yansmasna benzetmektedir. O, bu noktaya gelmeden nce tabiattaki sebep-sonu ilikisini tartr. eyhe gre Allah sonular hep sebeplerin yannda kld iin, baz kimseler tabiatta Tanrnn kudretini de snrlayan mutlak bir determinizmin hkim olduunu dnmlerdir. bn Arab bu kiileri doru inantan ve ilimden en uzak kimseler olarak niteler. Yine bn Arab, tabiattaki sebeplerle bu sebeplerin gerisindeki asl fail olan Tanrnn durumunu, Arapadaki ism-i mevsller ve onlarn gerisindeki asl zneye benzetir.134 bn Arab bu durumda Tanrnn Kudds olduunu sylemektedir. Allahn gzel isimlerinden biri olan bu terimi, bn Arab kk anlamnda alr ki, bu tenzih ile eanlamldr. Daha ak bir ifadeyle, Tanr sebepleri zhir klmak ve kendisini bu sebeplerin gerisinde gizlemekle gizlenmitir. bn Arab Tanrnn bu gizlenii ile ilgili iki seenekli bir metafizik yorum nermektedir. 1. Mmknlerin mazhar, Hakkn zhir olmas: Bu durumda takdis, yani gizlenme, Hakkn mmknlerin aynlarndaki vcdu ve zuhru ile mmknler iin olur. Bylece mmkn, kendisine nispet edilen mmknlk, muhtemellik ve deime gibi eylerden yce olur (tekaddese).135 2. Hakn mazhar, mmknlerin aynnn zhir olmas: Mmkn zhir, Hak ise mazhar olduunda takdis, yani gizlenme, Hak iin olur. Bununla birlikte Hakk, ahkmn deimesi ile Kendi Nefsinde deimekten ok ycedir (mukaddes kudds).136
132 133 134 135 136 bn Arab, Ftht, c. III, s. 384. bn Arab, Ftht, c. III, s. 282. bn Arab, Ftht, c. IV, s. 204. bn Arab, Ftht, c. IV, s. 204 bn Arab, Ftht, c. IV, s. 204
186
Tahir ULU
bn Arabnin k temelli Tanr-lem ilikisi emasn basitletirecek olursak, ya lemdeki fenomenal varlklar znn Tanr olduu grntlerdir, ya da evrendeki fenomenler znn mmknler olduu Tanrnn tecellleridir. bn Arab bu formlasyonda asl problem olarak birinci ksm grmektedir. Hareket ve deiim gibi eyler hdislerin zellii olup Tanrnn bu sfatlar almas imknszdr. Dier yandan o, lemdeki varlklarn zn Tanr, grnlerini de mmknler olarak adlandrmaktadr. Gnlk hayatmzda varlklarn pek ok deimeye maruz kaldn gzlemlemekteyiz. Bu durumda grnlerin deiken, zn veya aynn sbit kalmas gerekmektedir. bn Arab bu durumu ispat iin renkli bir cama isabet eden k analojisine mracaat etmektedir. Ik renkli bir cama isabet ettiinde camn rengini alarak yansr. Ne var ki, k cama arpp krldktan sonra bile hakikatte cama arpmadan nceki hali zeredir. Ancak gzmz, , krlma ileminden sonra onu kran camn rengini alm gibi grr.137 Bu analojide k Tanrnn vcdu, cam mmknlerin aynlar, camdan krlarak yansyan ve camn rengini alan k ise lemdeki varlklardr. bn Arab bu tebih ile Tanrnn ztnn mmknlerin ayn olmakla mmknlerde meydana gelen deimelerden etkilenmeyeceini vurgulamakta ise de, gelen n ve grnte renklenerek yansyan n her ikisi de netice itibar ile Tanrnn vcdunu temsil ettiinden, bu misl klarn veya vcdun birliini ve zdeliini, yani vahdet-i vcdu ispat etmektedir. Sonu bn Arab vahdet-i vcd dncesini ve bu dncenin eitli alanlardaki uzantlarn aklamak iin pek ok eser kaleme almtr. Fakat bu i, ou kez yazar iin skntl bir sre olmutur. Bu gln teolojik/kelm ve felsef olmak zere iki sebebi vardr. Teolojik olarak, vahdet-i vcd fikri Snn kelmn formle ettii biimdeki yaratc ve akn Tanr tasavvuru ile uyumamaktadr. Dolaysyla bu fikrin dz bir dille anlatm problem yaratacaktr. Felsef gle gelince, vahdet-i vcd dncesi monist/birci bir varlk tasarm ngrmektedir. Bu anlaya gre varolu tek bir hakikat olup birden fazla varolu dnlemez. Oysa biz gnlk hayatmzda her an okluu tecrbe etmekteyiz. Bu durumda ilkesel birlik ile deneyimsel okluk nasl uzlatrlacak ve bu uzla nasl ifade edilecektir? Bu ikisini uzla137 bn Arab, Ftht, c. IV, s. 204.
187
trmak ve bu uzlay normal dille ifade etmek neredeyse imknsz olduundan, bn Arab, ayn iin stesinden gelmeye alm seleflerinin yapt gibi, sembollere ynelmitir. Harf sembolizmi vastasyla, oluun balangc ve birlik-okluk problemi zlmektedir. Her ne kadar vahdet-i vcd sistemi lemin yaratln Tanrnn belli bir zamanda olmu-bitmi bir eylemi olarak deil, mtemadi bir ak olarak tasarlarsa da, bu srecin bir balangc olmaldr. bn Arab kozmolojisinde bu balang, Tanrnn ztnda potansiyel olarak bulunan isim ve sfatlarn darda kendi hkmlerini gstermek iin Tanrnn ztna tazyik yapmalar, Tanrnn da bu tazyikten kurtulmak iin isim ve sfatlarn dar kmasna izin vermesi eklinde gereklemektedir. eyh, bu tazyik ve salverme srecini nefesin gsten dar braklmasna benzetmektedir. Harf sembolizminin birlik-okluk problemi balamndaki kullanmna gelince, nefes kll vcda, harfler ise lemdeki tikel varlklara karlk gelmektedir. Btn harfler heyulalar veya arkhleri nefes olmas ynnden zde olmakla birlikte, nefesin farkl bir mahrece uramas ve o mahrecin doasna veya hkmne gre zuhr etmesi ile farkllamaktadr. Benzer biimde btn varlklar vcd ynnden zde olmakla birlikte, her biri bu vcdu kendi istidadna gre yanstmakla farkllamaktadr. Vahdet-i vcd dncesinin yzlemek zorunda olduu bir dier problem de Tanr-lem ilikisidir. eyhe gre lem ne Tanr ile zdetir ne de Tanrdan tamamen ayr ve bakadr. O, lemin bu ontolojik aradalk zelliini aynadaki grnt ile bu grntnn sahibi arasndaki ilikiye benzetmektedir. Nitekim aynadaki grnt, ahs ile zde deildir. Dier yandan grnt, tam olarak ahstan baka da deildir. Bu durumda grnt ahs deildir; ancak ahstan ayr ve mstakil bir varl da yoktur. Benzer biimde lem de Tanr ile zde deildir; fakat Tanrdan mstakil bir varolua da sahip deildir. Vahdet-i vcd ontolojisinde varlk ve yokluk iki zt kategori olarak tasavvur edilmektedir. Bu ontolojiye gre yokluktan bir ey varla gelmez. Bu durumda Tanrnn yoktan varla getirmesini, bir baka deyile yaratmay nasl anlayacaz? bn Arab bu problemi mutlak yokluk ve izaf yokluk olmak zere iki tr yokluk kategorisi gelitirmekle zmektedir. Bu kategorilerden ilkine, varoluu kesinlikle dnlemeyen yoklar dhildir. kincisi ise aynda, ilimde, yazda ve szde var olmak eklinde belirlenen varolu modlarndan ilimdeki varoluta var olup da aktel anlamda var olmayan eyler iin kullanmaktadr. Bu varolua sahip varlklara bn Arab
188
Tahir ULU
ayn- sbite veya madm ismini vermektedir. Tanrnn varla getirme fiili ite bu varlklara, ki bn Arab bunlara mmkn de der, ilimektedir. bn Arab bu ontoloji tasarmn k sembolizmi ile aklamaktadr. Varolu k, mutlak yokluk ise karanlktr. Ayn- sbite ise glgedir. nk glge tam olarak ne ktr ne de karanlktr. Dier yandan glge kendisinde hem hem de karanl bulundurur. Ayn- sbite de Tanrnn bilgisinde vardr ama hari lemde henz yoktur. Bu yzden onlar hakknda mutlak anlamda ne yok ne de var diyebiliriz, tpk glgeye ne karanlk ne de aydnlk diyemediimiz gibi. Ik sembolizminin bir dier temel kullanm alan eylerin varla gelmesidir. bn Arab varla gelmek ile gzn objeleri grmesi arasnda bir benzerlik kurmaktadr. Ona gre Tanrnn yaratma iradesi mutlak madma deil, mmknlere, yani potansiyel bir varolua sahip madmlara ilimektedir. Gz de mutlak karanlk olan cisimleri deil, kendisinde belli-belirsiz zt bir k bulunan varlklar grr. nk bn Arabnin optik bilgisine gre, grme, gzn ile cismin nn birlemesi ile gerekleir. Benzer biimde varla gelme, varla gelecek aynn varolma istidadna sahip olmas ile Tanrnn varla getirme iradesinin birlemesi sonucu gerekleir. Tanr ile dier varlklarn mutlak vcd bakmndan iliki biimleri k sembolizmi ile aklanan bir dier nemli konudur. Ik vcd, vcd da mutlak anlamda Tanr olduuna gre, ksal dzlemde Tanr ile dier varlklarn zdelik ve bakalklar ayn anda nasl tesis edilecektir. bn Arab bunu Gnein ile Ayn arasndaki ilikiye benzetmektedir. Bu temsile gre Ayn gerekte Gnee ait olmakla birlikte bir mazharda yansdndan tr artk srf Gne olmaktan km ve Ayn hkmn almtr. Tanr dndaki varlklarn vcdu da gerek anlamda Tanrya ait olmakla birlikte, vcdu kendi istidadlarna gre yansttklarndan tr bu vcd ile srf Tanrya ait vcd arasnda zde deilse bile hkmce fark vardr. bn Arab ahlk ve ruh-nefis problemlerini bu temel zerinde tartmaktadr. Semboller, bn Arabnin kulland dilin en nemli unsurlarndan birisidir. Semboln bata gelen zellii, sembolize ettii gereklikle ikin bir ilikiye sahip oluudur. bn Arab dncesini sembollerle ifade ettiinden, onun dncesi ile kulland dil arasnda da bylesi bir iliki var demektir. Bu durumda bn Arab dncesine ulamann en pratik ve gvenli yolu, onun kulland nemli sembollerin anlamlarn btn derinlik ve genilii ile ortaya karmaktr. Dolaysyla bn Arabnin herhangi bir konu hakkndaki dncelerini tespit edebilmek iin, ilkin onun sz konusu mevzunun
189
anlatmnda kulland sembollere younlamak gerekmektedir.

zet Endlsl nl sf-dnr Muhyiddn bn Arabnin (11651240) eserleri ve fikirleri slam dncesi zerinde derin ve silinmez bir iz brakmtr. Bandan itibaren sevenleri ve tbileri onun fikirlerini anlamaya, aklamaya ve yaymaya alrken, muhlifleri onun grlerini rtmeye ve slam-d olduunu gstermeye uramlardr. Yine onun taraftarlar onu eyh-i Ekber ismi ile anarken, kartlar onu eyh-i Ekfer yaftas ile ktlemilerdir. eyhin ahsiyetinin ve fikirlerinin sevenleri ve kartlar tarafndan alglanmas ve anlalmas/yorumlamasndaki bu byk farkllk ou kez eyhin retisini ifade etme biimine, yani slubuna rcidir. Bu almann amac da bn Arabnin grleri ile bu grlerin ifadesinde kulland dil arasndaki gl ilikiyi ortaya koymaktr. Anahtar kelimeler: Vahdet-i vcd, ayna sembolizmi, harf sembolizmi, k sembolizmi.
BBLYOGRAFYA
Addas, Claude, Quest for the Red Sulphur, the Life of Ibn Arab, ngilizceye ev.: Peter Kingsley, The Islamic Texts Society, Cambridge 1993. Afifi, Abul-Al, The Mystical Philosophy of Muhyiddin Ibnul Arabi, Cambridge 1939. Afifi, Ebul-Al, bn Arabi Hakknda Yaptm alma, bn Arabi Ansna, ed.: brhm Beyym Medkr, ev.: Tahir Ulu, nsan Yaynlar, stanbul 2002. Afifi, Ebl-Al, bn Arabde Ayn- Sbite, bn Arab Ansna Makaleler, ed.: brahim Medkur, ev.: Tahir Ulu, nsan Yaynlar, stanbul 2002. Belksm, Hlid, el-Kitbe vet-tasavvuf inde ibn arab, Dru Tobkl lin-Ner, Fas 2004. Bozhyk, Mehmet Emin, Hurf, DA, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, stanbul 1998, c. XVIII. akmakolu, M. Mustafa, Muhyiddin bnl-Arabye Gre Hayl, Tasavvuf lmi ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 4, say: 10, Ocak-Haziran 2003. Chittick, William C., Ibn al-Arabs Own Summary of the Fuss, Journal of the Muhyiddin Ibn Arabi Society say: 1, Oxford 1982. Chittick, William C., Spectrum of Islamic Thought, The Heritage of Sufism: The Legacy of Medieval Persian Sufism (11501500), ed.: Leonard Lewisohn, Oneworld Publications, Oxford 1992. Chittick, William C., The Self-Disclosure of God, The Principles of Ibn al-Arabs Cosmology, State University of New York Press, Albany 1998. Chittick, William C., The Sufi Path of Knowledge, Ibn Arabis Metaphysics of Imagination, State University of New York Press, Albany 1989. Chodkiewicz, Michel, The Endles Voyage, Journal of the Muhyiddin Ibn Arabi Society, say: 19, Oxford 1996. Chodkiewicz, Michel, An Ocean without Shore: Ibn Arabi, the Book, and the Law, State University of New York Press, Albany 1993. Chodkiewicz, Michel, Seal of the Saints: Prophethood and Sainthood in the Doctrine of Ibn Arab, Franszcadan ngilizceye ev.: Liadain Sherrard, The Islamic Texts Society, Cambridge 1993. Eb Zeyd, Nasr Hmid, Sf Dncede Hakikat-Dil likisi zerine bn Arabde Dil, Varlk ve Kurn, slmiyt, c. II, say: 3, Temmuz-Eyll, 1999. Eb Zeyd, Nasr Hmid, Felsefetut-tevl, dirse f tevlil-kurn inde muhyiddn bn Arab, elMerkezus-Sekf el-Arab, Beyrut 1998. El-Badd, brhm el-Kr, Muhyiddn bn ul-Arabnin Menkabeleri (ed-Durr us-Semn f
190
Tahir ULU
Menkib i-eyh Muhyiddin), ev.: Abdulkadir ener-M. Rami Ayas, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara 1972. El-Gazl, Eb Hmid, Miktul-envr (Mecmatu rasilil-imm el-azl, Drul-Fikr, Beyrut 1996 iinde). En-Ner, Al Sm, Neetul-fikr el-felsef fl-islm, Drul-Marif, tsz. Erturul, smail Fenni, Vahdet-i Vcd ve bn Arab, ed.: Mustafa Kara, nsan Yaynlar, stanbul 1991. E-arn, Abdulvahhb, el-Yavkt vel-cevhir f beyni akidil-ekbir, Msr 1889. bn Haldn, Mukaddime, ev.: Zakir Kadir Ugan, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1986. bn Kesr, mduddn Ebl-Fid sml, Tefsrul-kurnil-azm, Drul-Fayh, am 1994. bn Manzr, Ebl-Fadl Muhammed el-Ifrik el-Msr (.711/1312), Lisnul-Arab, Dru Sdr, Beyrut tsz. bnul-Arab, Eb Abdillh Muhyiddn Muhammed bin Al, el-Fthtul-mekkiyye f marifetilesrr el-mlikiyye vel-mulkiyye, ed.: Osmn sml Yahy, el-Mektebetul-Arabiyye, Kahire 1983. bnul-Arab, Eb Abdillh Muhyiddn Muhammed bin Al, el-Fthtul-mekkiyye f marifetilesrr el-mlikiyye vel-mulkiyye, Dru hy et-Turs el-Arab, Beyrut 1998. bnul-Arab, Eb Abdillh Muhyiddn Muhammed bin Al, Fussul-hikem, ev.: Niyazi Gencosman, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 1990. bnul-Arab, Eb Abdillh Muhyiddn Muhammed bin Al, Kitbu Mevkiun-nucm ve mutlaati ehilletil-esrr, ed.: Muhammed Bedruddn en-Nasn, Msr 1907. Idel, Moshe, Reification of Language (Mysticism and Language, ed.: Steven T. Katz, Oxford University Press, New York 1992 iinde). Keklik, Nihat, bnl-Arabinin Eserleri ve Kaynaklar in Misdak Olarak el-Futht el-Mekkiyye, Kltr Bakanl, Ankara 1990. Knysh, Alexander D., Ibn Arabi in the Later Islamic Tradition; The Making of A Polemical Image in Medieval Islam, State University of New York Press, Albany 1999. Konuk, Ahmed Avni, Fususul-Hikem Tercme ve erhi, ed.: Seluk Eraydn-Mustafa Tahral, Dergah Yaynlar, stanbul 1987. Mcgaha, Michael, The Sefer Ha-Bahir and Andulusian Sufism, Medieval Journal of Christian and Muslim Culture Encounters in Confluence and Dialogue, cilt 4, say 1, Mart 1997, Leiden. Nasr, Seyyed Hossein, Shihb al-Dn Suhraward Maqtl, A History of Muslim Philosophy, ed.: M.M. Sharif, A Venture of Low Price Publications, New Delhi 1995. Nesef, Azzddn, nsn- Kmil, ev.: Ahmed Avni Konuk, ed.: Sezai Frat, Gelenek, stanbul 2004. Nicholson, R.A., Some Notes on the Fusus al-Hikam, Studies in Islamic Mysticism, Curzon Press, England 1994. Palacios, Asin, bn Arab, hayatuh ve mezhebuh, Arapaya ev.: Abdurrahmn Bedev, Drul-Kalem, Beyrut 1979. Yahy, Osmn, Melleftu bn Arab, tarhuh ve tasnfuh, Franszcadan Arapaya ev.: Ahmed Muhammed et-Tb, Drul-Hidye, Kahire 1992. Yazr, Muhammed Hamdi, Hak Dini Kuran Dili: Yeni Mealli Trke Tefsir, Matbaai Ebzziya, stanbul 1936.

İbni Arabi Mistik Sembolizm

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İbni Arabi Mistik Sembolizm

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16, ss. 151-190.

BN ARABDE MSTK SEMBOLZM

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

bn Arabde Mistik Sembolizm

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

bn Arabde Mistik Sembolizm

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

bn Arabde Mistik Sembolizm

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

bn Arabde Mistik Sembolizm

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

bn Arabde Mistik Sembolizm

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

dedir. O da oluverir de, aynaya baktn srada idrk ettiin grntdr.44

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

bn Arabde Mistik Sembolizm

lemin ve Hakkn vcdu iin de ayn durum sz konusudur.47

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

bn Arabde Mistik Sembolizm

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

bn Arabde Mistik Sembolizm

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

bn Arabde Mistik Sembolizm

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

bn Arabde Mistik Sembolizm

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

bn Arabde Mistik Sembolizm

bn Arab, Ftht, c. I, s. 104. bn Arab, Ftht, c. I, s. 104.

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

bn Arabde Mistik Sembolizm

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

bn Arab, Ftht, c. I, s. 105. bn Arab, Ftht, c. II, s. 389.

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

bn Arabde Mistik Sembolizm

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

bn Arabde Mistik Sembolizm

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

112 113 114 115

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

bn Arabde Mistik Sembolizm

116 117 118 119 120 121 122 123 124

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

bn Arabde Mistik Sembolizm

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

bn Arabde Mistik Sembolizm

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

bn Arabde Mistik Sembolizm

bn Arabde Mistik Sembolizm

anlatmnda kulland sembollere younlamak gerekmektedir.