Ariv 'Atasz ve Deyimler'Kategori

nceki Yazlar Sonraki Sayfa

DEYMLER
ubat 9, 2009

Torpak baahan : Allah belan versin manasna. Ayaklarahan : Ayaklarn peyim manasna Ermeninin Kobeli: Ermeni ua, Ermeni ocuu. (Ermenilerin bu blgede yaptklar zulm ve acmaszl ve Ermenilerin zalimliini ifade eden bir svgu ve hakaret deyimidir.) Davunun kk : ok konuma manasna hakaret deyimi llimin Perki : ok konuma manasna hakaret deyimi Zukkumun kk : ok konuma manasna hakaret deyimi z fkl: Ktlk yapan kimse iin kullanlan deyim Fk diden: Kt bir i yapan kimse iin kullanlan deyim Tepme dkme: Hayvan gbrezini yakacak haline getirmek iin yere kalnca serip nayarak sertlemesini salamak. Tepme karma:Y ere serilmi,sertlemi ve kurumu olan hayvan gbresini yakacak hale gelmesi iin kalplar halinde kesme ve ali. kaldrma. Hark atlama: Ergenlik ana girme Kazan kertme: Ayran kazanda kaynatp lor peyniri yapma Dvrlk etmek: Evlenecek erkee kz istemek Gorbagor: len kimsenin ktln anlatmak iin kullanlan yerin dibine batsn anlamnda deyim. Lobiya skm: Ba ve bahe ilerinin sona erdii zaman, sonbahar. Kara gz: Sonbaharn son blm. Otbiimi: Tarlalardaki otlarn biilme zaman, yazn ilk aylar Orak ay:Budaylarn biilmesi zaman, Austos ay. Irgat Etmek: mece usulu ile bir i yaptrmak iin adam toplamak. Kud mhteber: Tembel, yerinden kalkmaya enenler iin kullanlr. Meth ettik, ha koynundan kt: yi meziyetleri olan birisinin kt bir yn grldnde sylenen bir deyimdir. Bana akamlamak: Sevmedii bir eyi yapmak zorunda kalmak

KELMELER

Gumbuz: Yumruk Gada: Karde Gafuga: Gm, Su koymaya yarayan kab. Debbe: Gmn by. Tandrda su stmak iin kullanlan su kab. Segirtme : Koma Hodak : kz oban, kzleri otlatan kk oban. Majgal: kzleri otlatan veya koumda idare eden byk oban Ganderef kay: kz arabasna boyunduruu balayan kay Makine: Eskiden kamyona verilen isim Zran: Azgn eek iek: Kuzunun by Mozuk: Danann by Kartel: Patates Lobiya: Fasulye Den Lobiyas: Kuru fasulye Pisik : Kedi Tezek: Hayvan gbresinden yaplan yakacak Tepme: Hayvan gbresini yakacakhaline getirme ,tezek h Hark: Tarlalar sulamak iin yaplan Su yolu, ark,avgn. Galat: Fndk ubuundan yaplan Sepet. Kalaco: Suyu alnm yourttan ekmek doranarak yaplan yemek. Hal: Kaln tlen buday unundan yaplan yemek. Keyveni: A Dvr: Dne zel davetle giden ve dn srasnda baz masraflara katlan kimseler. immek:

Suda yzmek veya banyo yapmak Lerdiven: Merdiven Arustak: Tavn aras, Evin tavan ksmnda yaplan yksek blm, ardiye Hizek: Kzak Sohar: Yemek piirirken Soan yada kzartma. Galmas: Harman zaman kan budaydan ocuklara bahi yerine verilen pay. Merek: Samanlk Dam: Byk ba hayvanlarn konulduu ahr. Kom: Kk ba hayvanlarn konulduu ahr. Huku: Kk ba hayvanlarn gbresinin kurutulmu hali. Glk: Koyun gbresi Srg: Bulak ykamak iin kullanlan bez paras. Kehriz: Lavabo yerine kullanlan yer. Kenif: Tuvalet Zibil: p Sitil: Yemee katlacak soanl ya piirmek iin kullanlan kk tava. Teti: Byk leen. Lenger: El ykama leeni Akana: Tandr bacas Hepenk: Tavan kaps Herk: Topra alt st olacak ekilde srlp nadasa braklan tarla. Kur: Ya tamamen alnm lor, yasz kelek. Ayam: Hava, iklim Ttnlk: Kadnlarn tandr yakarken giydikleri i elbisesi. Egi: Tandr ateini kartrmak iin kullanlan ucu kancal uzun demir. Sahan: Yemek taba Gugul: Tandrda piirilen yuvarlanm ekmek, kaln galeta. Sifari: Spari Per: Koyunlar darda samak iin etraf evrili alan. Peg: Kkba hayvanlarn yazn gece darda yattklar etraf itle evrili yer. Kozuk: Eski, bakmsz yap Kalak: Tezek yn Yreme: Yama Cck: Gzel Gobak: Biilmi otlarn destelenerek toparlanmas. Kak: Kurutulmu elma Hedik: Bulgur yapmak iin piirilmi buday Kud: Ktrm, felli Galef: Kk kulbe, ba, bahe, tarlada barnmak iin yaplm kulube Terma: Kt Fstan: Entari,kadn elbisesi Kaybana: pis, kt manasna Kullanku: Salncak

http://cayirozuavginsiz.azbuz.com/blog/yazi/oku/5000000004715093/KOY-FIKRALARIDerleyenSuleyman-AtmacaLazarifoglu

Yaz kategorisi: Atasz ve Deyimler, Derleme szl | 2 Yorum

TOKAT ATASZLER
Haziran 10, 2008 Baz Ata szlerimiz unlardr.

Azabdan alma maya,ya da olur ya gaya. Ama kutuyu syletme kty. Babas oluna ba balam,olu da bir cmb zm vermemi. Bekara kar bomak kolay gelir. Bir dirhem et bin ayp rter.. Cahil almn satar,be para etmediini bilmez. arlan yere erinme,arlmayan yerde grnme.

i yiyenin karn arr. Dadanm kudurmutan beterdir. Deveyi yardan aran bir tutam ottur. Denizin olduu yerde dere alamaz. Deveciyle konuan kapy byk aar. Dnya bir handr,herkes srasyla gelir,kalr ve geer. Elden vefa,zehirden ifa olmaz. Edebi ve hayay edepsiz ve hayaszdan renki unutmayasn. El yaras iyi olur,dil yaras iyi olmaz. Elden yiyen yolda ackr. Frtna eken dolusuna katlanmaldr. Genlikten kocalna can,varlktan yokluuna mal sakla. Gkten ne yadda yer kabul etmedi. Koca ceviz kocadka kn verir budadka. Gnlsz glere yaramaz. Gtt dene davar,sl dalar tutar. Kuraklktan ktlk olmaz. Gar vardr giiyi yeil yaprak eder,gar vardr giiyi gara toprak eder. Grnen ky klavuz istemez. Gne yarasaya irkin gzkr. Hizmetiden kar,hlamurdan odun olmaz. Hatibi konuturan dinleyenleridir. yilie iyilik her adam ii,ktle iyilik er adam ii. yi makas kendi kendini biler. ki kerpi koysan bacan olur,kime varsan kocan olur.

Katnn kadrini bilmeyen a kalr. Kurt kocaynca kpeklerin maskaras olur. Kazan yuvarlanm kapan bulmu. Kuldan bela gelmaz Hak yazmadka,Hak bela yazmaz kul azmadka. Latife latif gerekir. Leb demeden leblebiyi anlamal. Lokman inemeden yutmayasn! Mal cann yongasdr. Meramn zm yemek deil,beki dvmek. Ne gelirse bana dilinden gelir. Ne dorarsan ana o gelir kana. Ne deyim yz gzeli severim huyu gzeli. yuna gider. Ortak ok olunca zarar azalr. nrse baht nsn. z alaynca gz alamaz. Parma uzun olan deil ksmeti olan bal yer. Para ile iman kimdedir bilinmez. Sarmsa gelin etmiler,krk gn kokusu kmam. Sekizinde ne ise sekseninde de o olur. Suyun sessiz akanndan insanndan yere bakanndan korkulur. Srrn ama dostuna,oda syler dostunun dostuna. Sen aa ben aa bu inei kim saa. Tokattan aldm bakr incitmeyin fukaray fakr. Taktirde yazlan tedbirle bozulmaz.

Tekkeyi bekleyen orbay ier. Tok an halinden anlamaz. Unumu eledim,eleimi duvara astm. zmn ye ban sorma. Var eli herkes per. Vurduunu ldr,yedirdiini doyur. Ya gelen yerden bal esirgenmez. Yksek yerde yatma yer alr, alak yerde yatma sel alr. Zengin arabasn dadan arr, fakir dz yolda arr. Zamansz ten horozun ban keserler.

Yaz kategorisi: Atasz ve Deyimler | yorum brak;

GLHSAR
Haziran 10, 2008

ADETLER VE NANMALAR Doum Doum ncesi nan ve Gelenekler Btn Trkiyede olduu gibi yrede de ocuk sahibi olmak isteyen analar, evliya trbelerini ve ata mezarlarn ziyaret edip adaklar adar ve dilekler dileyerek kendilerinden himmet beklerler. Yamad Kyndeki Yamad Yatr, Yamad ile Uylupnar arasndaki Delikli Ta, Yusufadaki aput-lu al gnmzde ziyaret edilip, kurban ve salarn sunulduu eitli dileklerle birlikte ocuk sahibi olmak iin onlardan himmet beklendii yerlerden birkadr. Bu tr uygulamalar daha dnde balayarak srdrlr. Glhisarda damadn evine gtrlmek zere, baba evinden karlan gelin nce Gelin Kava?nn etrafnda dolatrlr. Sonra damadn evine gtrlr. (Bu gelenek son yllarda biraz deiiklie urayarak Konak, eme ve Armutlu Mahalleleri arasnda gelin gezdirme ekline dnmtr) Yrede, gebe kadnn aerme (yerikleme) srasnda yediklerinin ve yaptklarnn ve grd Ryalarn doacak ocuk zerinde etkiler brakaca ynnde baz inanmalarn olduu da bilinmektedir: Gebe kadn ku eti yerse, ocuun uykusunun hafif; balk eti yerse, ocuunun az ak; tavan eti yerse, ocuun tavan dudakl; tavuk eti yerse, ocuun inat olacana, ayva yerse ocuun gzel olacana; ilek, pekmez, bal yerse, ocuun zeki olacana inanlr. Aeren kadn iek ve gl koklarsa doacak ocuun ben yerinde gl beni olacana; bol meyveli armut aacn talayan

gebe kadnn erkek ocuk douracana; sakz ineyen gebe kadnn ocuun smkl olacana; inanlr. ocuun cinsiyetiyle lgili olarak yrede u pratiklere bavurulur. Gebe kadn gittike gzel-leiyorsa karnndaki ocuk olan; irkinleiyorsa kz, karn sivri ise olan, deilse kz, aeren kadnn can tatl isterse doacak ocuk erkek; eki isterse kz olacana inanlr. Yrede bu inan ile ilgili yle bir tekerleme de mevcuttur: Ye tatly dour atly / Ye ekiyi dour Ayeyi Doum ncesinde ocuun cinsiyetini tayin etmede ryalarn rolne de inanlr. Yrede, gebe kadn ryasnda koyun grrse doacak ocuun uysal olacana; buday grrse, doacak ocuun kz; silah, apka ve erkee ait eyalar grrse, doacak ocuun erkek olacana inanlr. Bu gibi inanmalarda, gebe kadnn grecei varlklarn olumlu ve olumsuz unsurlarnn ocua srayaca dnlmekte, dolaysyla ocuun maddi ve manevi yapsnda bir takm deiikliklerin olabileceine inanlmaktadr. Doum Srasnda inanmalar Trk kltr tarihine bakldnda ana ile ocuunu bir mr boyu koruyup kollayacak umay1 gibi koruyucu glerin yannda, alkars gibi anne ve ocua zarar vermek iin frsat kollayan kt iyelerin (ruhlarn) varlna da her zaman inanlrd. yi ile ktnn sonsuza kadar srdrecei bu amansz mcadeleden zarar grmeden kurtulmak isteyen anne aday kadnlarn bilmek ve uygulamak zorunda olduu birtakm inan ve pratiklerin olmas da gayet tabii idi. Gnmzde bu hususla ilikili duyu, dn ve inanlarn hayata yansma ekillerini, yredeki eitli uygulamalarda ayn veya deiik biimlerde yaamakta olduu tespit edilmitir. Yrede alla gelmiin dnda tombul doan ocuklarn grei olaca, ok zayf ve kll doan ocuklarn ticaretle uraaca, doutan aznda dii olan ocuklarn afacan olup uursuzluk getirecei yolunda inanmalar vardr. Douma bir iki saat kalnca hamile kadna dual su iirilmesi, hamile kadn, zorluk ekmesin, kolay doum yapsn diye iinde biraz su bulunan leenin iine konan kerpi (toprak) zerine veya senit e oturtularak ykseke bir yere balanan ipten aslmasnn istenilmesi doumun arsz ve sancsz gerekleeceine inanlmasndan kaynaklanmaktadr. ocuk doar domaz gbek kordonu kesilir ve balanr. ocuk kz ise, gbek kordonu ocuun evine bal olmas inancyla evin (bahenin) uygun bir yerine; ocuk olan ise, okuyup ileride iyi bir i ve meslek sahibi ve dindar olmas iin caminin bahesine gmlr.2 Kordonun kesildii bak bebein yastnn altna konulur. Btn bu tedbirler ocuu alkarsna kar korumak iindir. Korkan ve hkran ocuklara su iirmek ile nazardan (kt bak-kt ruh) korumak iin bebein burnuna kara almak gibi inan ve uygulamalardaki esas amacn kt ruhlar aldatmak, artmak, dikkatleri baka yne ekmektir. Doum Sonras inanlar ocuun ei veya sonu diye tabir edilen plasenta temiz bir yere gmldkten sonra btn dikkatler anne ve bebee dner. Doum yapan kadnn ve bebein krk kncaya kadar evden dar karlmayp; geceleri de karanlkta braklmamas pratii, krk basmamas iin gereklidir. Anne ocuu kt gzlerden (nazar) korumak iin; ocuunun gsne, omuzuna, beiine ve yatana eitli nazarlklar

(tlk aac, rek otu, gk boncuu, hamayil, ceven gibi) takar. Bu uygulamalarda Eski Trk inan sistemlerinde var olan ve gnmze kadar u veya bu ekilde varlklarn srdrmeyi baaran ev, gk, ve aa iyelerinin (ruhlarnn) koruyucu zelliklerine snmak suretiyle kt ruhlar (gecekara iyeleri) dengeleme inanc vardr. ocuun doumdan sonra tuzlanmas ve krknc gn krklama tabir edilen bir uygulama ile ocua gelebilecek her trl ktlkler nlenmeye allr. ocuk srekli alar ve bir trl susturulamaz-sa ocuu krk bast denir. Tedavi iin yrede uygulanan uygulamalardan bazlar ilgin olup grnte manaszdr. Bunlardan biri alayan ocuun bann kmese sokulup karlmas; dieri ise kpek kafatasnn zerinden dklen su ile ocuun ykanmasdr. Yrede ilk defa di karan ocuklar iin di bulguru hazrlanr. Bu bulgur, yakn evreyle birlikte yenir ve komulara datlr. Adeta bir sa (adak) niteliindeki bu merasim esnasnda ocuun nne konan para ve eyalardan hangisini aldna baklarak ocuun gelecei ile ilgili yorumlar yaplr. Faln deiik bir eidi olarak nitelendirilebilecek bu pratiin dnda vcut organlarnn seirmesi veya nlamas ile ilgili olarak baz inanmalar da mevcuttur. Anann gznn seirmesi, kulann nlamas veya sebepsiz bir anda annenin iini sknt basmas gibi kontrol d davranlara anlamlar verilir, eitli yorumlar yaplr. ocuk sahibi olan aileler, ocuklarnn salkl olmas ve kansz belasz byyebilmesi iin fakirlere sadaka verilir. Mahalle ocuklarna ise rek, para ve eker datlr. Adak kurban kesmek mezarlklar ve yatrlar ziyaret etmek, koca/ulu aalara bez balamak, yksek yerlerde da tepelerinde dualar etmek, ocuklar korumak isteyen ailelerin bavurduu uygulamalardandr. Gemiten gnmze doru gelen, ailenin devam iin erkek ocuk sahibi olma dncesi yrede yaatlmakta ve ailenin ilk erkek ocuunun domasyla birlikte Ktk Atma trenleri 1950li yllara kadar tertip edilmekteydi. Gnmzde ise Tefenni-Karamanl yresinde hl devam eden geleneklerdendir. Ktk Atma Yrede, genellikle ailenin ilk erkek ocuunun dnyaya gelmesiyle uygulanan bir elence trdr. Ailenin devam etmesi asndan byk nem tayan erkek ocuunun dnyaya gelmesi Ktk Atma merasimi ile kutlanr. Bunun iin nce aile reisinden izin alnr. Olana ktk atmak istiyoruz. Rzan var m? diye sorulur. Aile reisleri olann ad ktksz denilmesinden ekindikleri iin bu izni verirler. Byk ve budakl bir ard veya am kt zerine altn, kt para, iine de madeni para konur, renkli ve ipekli bir po-u balanr. Ktk davul zurna eliinde ve kalabalk bir grupla beraber, dnyaya yeni gelmi olan ocuunun evine getirilir. Evin dam top-raksa dama, kiremitli ise tahtala konur. Kt dama karanlardan biri bacadan aaya bararak bir tekerleme syler. Olan babas da bebei kucana alarak bacann sa tarafna oturur, iyilik 1 Umay: Trklerin eski inan sistemlerinden olan Gk Tanr inanlarna gre bebekleri ve hayvan yavrularn koruduuna inanlan koruyucu ruh. 2 Gemite (Cumhuriyetten nce) camiler hem ibadet hem de eitim kurumlar olarak ilev grd iin gbek kordonlar cami bahesine gmlrken; gnmzde ise okul

bahesine gmlmektedir. ve gzellik dilekleriyle dolu bu tekerlemeyi dinler. Tekerleme olan babasnn adyla balar. Yerel azla: Ula Amat. . . ayy Amat. . . Olun ya uzun olsun Dn gzn olsun Ard gibi kollu olsun Alaca kz gzel olsun Dada koyun klatsn Derelerden sel gibi Tepelerden yel gibi Hamza Pehlivan gibi Dere tepe dz gesin Karl dalardan almsn rengini Amat, imdi bulmusun dengini Maallah dein abeler, arkadalar, maallah Allah seni bu olana balasn. diyerek kt bacadan veya tahtalktan aaya atar ve iner. Toplanm olan delikanllar davul zurna eliinde elenirler. Neeli muhabbetler yaparlar. Ev sahibinin hazrlad trl yemek ve erezler yenir. Kte balanm hediyeler, misafirlerin hediyesi olarak kabul edilir. Ktk de olan babas tarafndan; olan byyp evlenecei zaman masala da yaklmak zere saklanr. (Bkz. Masala / mala. NE, Burdur dan Damlalar Folklor (Halkbilimi), (zmir, 1989), s. 65, 66; EKNC, Burdur, (Ankara 1995), s. 202, 203). Ad Verme Yrede atalarla ilgili adlarn verilmesi bir gelenek halinde yaatlrken; gk ve yer ile ilgili adlara, sosyal hayatn iinde her hangi bir sebebi grlp bilinen hadiselere ait adlara veya ocuu korumaya ynelik adlara da rastlanmaktadr. Yrede ocuklara nene ve dedelerinin adlarn vermek o kadar yaygn bir gelenek olarak srdrlmektedir ki bu kuraln dna kan kiilere ho gzle ba-klmamakta ve hayretle karlanmaktadr. Hatta bu konuda aileler arasnda (kadn ve erkek taraf) bizim admz verilsin diye tartmalar ve krgnlklar yaanmaktadr. ocuun huyunun adn ald kiiye benzeyecei inanc olduka yaygn olan yrede, aile byklerinin isimleri verilen ocuk durmadan alar veya hasta olursa verilen ismin yaramad kabul edilir ve isim deitirilir. Yrede Selvi, Selvinaz, Gl, Gll, Glser, Gl-han, Lale gibi yer, su, aa ve bitki iyelerini hatrlatan isimlerin yannda ocuu olup da yaamayan veya clz ocuu olup da leceinden korkan ailelerin ocuklar yaasn diye; Yaar, Durdu gibi adlar ocuklarna taktklar da tespit edilmitir. Yrede tespit edilen ve zellik arz eden sz konusu adlarn esas kayna olarak eski Trk inan ve dncelerine dayandn sylemek mmkndr. Yrede daha nce ifade edilen ad verme gelenekleriyle birlikte lakap takma gelenei de baz deiikliklerle birlikte canl bir ekilde yaatlmaktadr. Lkaplar iinde aile ve ata lkaplar ile birlikte kiilerin fiziksel zelikleriyle ilgili lkaplarn da

nemli bir yer tuttuu grlmektedir. Ga-baklarm seyin, Gaftrm Amad, il Hseyin; Kuba, Dl Memet, Muhtar braam, Blbl Kamil, Cin Ali, Bodu Halil; Kirli Ramazan, Deli Ahlarn Sabri, Kel en, Kedi Recep, Dussuzlarn smeyl, Dingillerin Osman, Krkyalan Hasan, Tire-li Hasan, Hachatplarm Mstafa, Yamadll Fevzi gibi. Askerlik Btn Anadoluda olduu gibi; yre sosyal hayatnda da asker uurlama, nemli bir yer igal eder. Yrede, genler askere gitmeden nce btn komular ve aile byklerini ziyaret ederek, gnllerini alr. Uurlama esnasnda ise merdiven kenarna konarak zerine su dklm saban demiri zerine karlr. Bunun manas su gibi gitsin, demir gibi dayankl olsun dur. Akabinde yal bir kadnn eline bir ayna ve iek verilir. Askere gidecek gen veya genlerin arkasndan ayna ve iek tutularak kyn kndaki dua tama kadar yrnr. Burada hoca eliinde yaplan duadan sonra hem alanr hem de oynanr. Tren bitiminde uurlanan genlerin arkasndan su dklr. Gnmzde pek uygulanmamakla birlikte yallarn anlattna gre askere giden gencin arkasndan yank ra tutulurmu. Askerliini bitirip dnen genler kendisini ziyaret edenlere hediye etmek zere asker knas ve ine getirirler. Yeildere Kynde daha nceleri dnlerde son zamanlarda ise kurban bayramnn ilk gecesiyle asker uurlamalarnda tertip edilen mala (meale) trenleri yaplmaktadr. Malada oynanan oyunlarn daha nceden hazrlanan ve oyuncular tarafndan okunan yazl bir metin yoktur. Btn roller nceden ezberlenen oyun geleneine dayanr. Oyunlar gece ky meydannda yanan bir atein etrafnda, seyircilerle evrili bir alanda oynanr. Erkek seyirciler meydan evreleyerek, kadn seyirciler ise dam ve balkonlarda toplanarak yar karanlk iinde oyunlar seyrederler. Oyunlar; efelerin ky basmas, eski usul asker sevkyat ve Arap oyunlar gibi adlarla anlr. Bu oyunlara zaman ierisinde baka oyunlar eklenir, bylece terk edilen ve eklenen blmleriyle oyunlar sosyal hayattaki yerini muhafaza ederler. Mala Btn yre dnlerinde eitli ekillerde tatbik edilmekle birlikte Yeildere Kynde askere gidecek olan adaylar arasnda da oynanan bir oyun olarak gnmzde yaatlmaktadr. Askere gidecek genler Mala dan birka gn nce topluca odun toplamaya giderler, buna un odunu denir. Mee veya ard odunu toplayan adaylar dolma tfeklerini patlatarak kye inerler ve kendileri onuruna verilen yemei yerler. Oyun gecesi meydanda byk bir ate yaklr. Askere gidecek adaylar veya yetenekli kiiler oyunlar oynarlar. Oyuncu says deimekle beraber, genellikle klc, deneki, efeler, gelin veya bayan, gelinin anas babas, halktan kiiler, muhtar ve ihtiyar heyeti, jandarma ana karakterlerdir. Deve ve at tasvirleri de bulunur. Oyunda yer alan ana karakterlerin rolleri ve giydikleri, kyafetler: Klc: Grevi, ate emberini torbasndan alp savurduu kl ile geni tutmaktr. Klcnn yz kmr ile boyanr, bu yzden Arap da denir. Zaten kyafeti de Araplarn kyafetine benzer. Genellikle kaput bezinden yaplan kyafeti ve pskll klah vardr. Son yllarda kaput bezi yerine eski kyafetler giydirilmektedir.

Deve: ki kii merdiveni omuzlarna koyar, hrg grnm salamak iin sele konulur, deve ty renginde bir kilim rtlr. lm deve ba iskeleti bir sra balanr ve merdiveni tayanlarn birine verilir. Bu devenin ban oluturur, iki kak monte edilerek kulak grnm verilir, yular balanr ve tasvir tamamlanr. At: Devenin yapl gibidir ama sele kullanlmaz. Kilim desenli olabilir. lm at veya deve ba iskeleti yoksa kz ba iskeleti kullanlr. Efeler: Genellikle iki efe oyunda rol alr. Davul zurna eliinde oynarlar, gelini ve bayan kardklar gibi baz oyunlarda da klcnn sarkntlklarna kar korurlar. Kyafetleri fes, cepken, kuak, kl, ksa akr veya don, orap ve arktan oluan bilinen efe kyafetidir. Gelin veya Bayan: Bu rol askerlerden biri etek giyerek stlenir. Gnmzde beyaz gelinlik giyilmektedir. Gelinin banda uha vardr. Gelinin Annesi ve Babas: Gelini koruyamadklar gerekesiyle falaka cezasna arptrlr. zel kyafetleri yoktur, gnlk olaan kyafetleriyle oyuna katlrlar. Deneki: Falaka cezasn icra eder. Dede ve Nene: Yal kiiler veya srtna yastk konularak kamburlatrlm kiiler oynarlar. htiyar heyeti ve efeler atein yakld meydana gelirler. Atein yanmas ile alnmaya balayan davullar ve zurnalar susar. Efeler ve ihtiyar heyeti: Ah ulan kahpe genlik eklinde ilenirler. Oyun alanna gelen deve saa sola saldrr, panik balar, bunu nlemek iin deve htrlr. Ortam sa-kinleince, muhtar topluluu selamlayarak konumaya balar. Sorunlardan, rnein ktlktan, kuraklktan, ormanda alan ii cretlerinin verilmemesinden dem vurur. Yardm isteyen kyllere: Ula deyyuslar, oyunuzu bana m verdiniz ki benden yardm istersiniz, gidin bakasna, der. Srn ucuna kuru yemi balanr. Almak isteyenlerin zerine souk su dklr. Islanmadan yemii kapmak marifet saylr. Bunu baaranlar kahraman ilan edilir. Efeler gelini karrlar. Muhtar ve ihtiyar heyeti toplanarak verilecek cezay kararlatrrlar. Genellikle falaka cezas verilir. Jandarma tarafndan yakalanan efeler falaka dayan yedikten ve hapis cezasn ektikten sonra hrriyetlerine kavuur. Efelerden birisi evlendirilir. Ana oyundan sonra dede ve nene atmaya balarlar. Bu atmalar sonucu davul ve zurna eliinde efeler oynarlar. GOLHISAR SYLENTLER Asmal Kz 1967 ylnda Asmal Ky Susurluk Dere mevkiinde Meryem Avc?nn hunharca katledilmesi yre halkn derin zntlere boar. Katilleri bulunup hukuken hesap sorulamaz. Ancak yre halknn nazarnda katiller bellidir ve ilahi adalete hesap vereceklerdir. Yre halknn katil diye nitelendirdii kiiler zamanla btn mal varlklarn kaybeder ve derbeder vaziyette yaarlar. Sonlar da ok kt olur. Aclar ierisinde can ekierek lrler. Yaanm bu olayn yanks dilden dile dolar. Glhisarl Halk Ozan Ak Revani Asmaln Kzn Destan isimli iiriyle yre halknn duygularn dile getirir: Asmal Kz Kymzn ad yeil Asmal Ben de bir kz idim all basmal A dostlar bu kadere ksmeli Kesti zalim kesti benim bam Gzlerimden aktt kanl yam. Gnlsz beni

daa kardlar Ecel erbetinden erbet iirdiler Zevk- sefa iin canm uurdular Kesti zalim kesti benim bam Gzlerimden aktt kanl yam. Bakla doradn susurluk derede beni, Kydn zalim kydn bu nazik teni, Maherde buluup da sorarm seni. Kydn zalim kydn benim canma Katil olup girdin benim kanma. Asmal danda mee am olur Beni byle eden dile an olur, Dilerim Allahtan perian olur. Kydn zalim kydn benim canma Katil olup girdin benim kanma. Sigara iilir dumansz olmaz Mslman lr gider imansz olmaz Her eyin zaman var zamansz olmaz. Kydn zalim kydn benim canma Katil olup girdin benim kanma. nek otlatmak idi benim de niyetim, On yedi-on sekiz aras yam, Kesilmek nasip oldu benim de bam. Kydn zalim kydn benim canma, Katil olup girdin benim kanma. Meryem AVCI idi benim de adm, Kimseler duymad benim feryadm, Bu cihanda yaamakt muradm. Kydn zalim kydn benim canma, Katil olup girdin benim kanma. Karanlk oldu benim gndzm, Biraz olsun asla glmedi yzm, Yalvardm, yakardm gemedi szm. Kydn zalim kydn benim canma, Katil olup girdin benim kanma. Asmal danda blbller ter, Viran bahede imen mi biter? Benim bu feryadm ara yeter, Kydn zalim kydn benim canma Katil olup girdin benim kanma. Ak Revani der;uyuyan uyanr, Kesilen bam kan revan olur, Anam babam alad, can m dayanr. Kydn zalim kydn benim canma Katil olup girdin benim kanma. Dalaman ay Sylentisi Getii yerlerde brakt alvyonlu topraklarda tarmn yaplmasna katkda bulunan ve yakn zamana kadar kereste tanmasnda kullanlan Dalaman ay?nn eski ad ndos (ndus)tur. ay fille gemek isteyen bir Hintlinin fili ile boulmasndan sonra bu ad ald sylenmektedir. nceden tamamen sular altnda olan Glhisar Ovasnn suyunu ektirmek iin Horasanllarn iki da arasnda kalan Yusufa?nn kuzeydousundaki- Karada Mevkiini yararak suyu akttklar ve olduka derin olan bu yara ekmez adn verdikleri bir baka sylentidir. Gnmzde ekmez derin bir yerdir ve derinliklerindeki kovuklarnda yrede sarbalk denen doal alabalk yaamaktadr Gelin Ardc Glhisar-Altnyayla karayoluna uzakl 5 kmdir. Glhisar getikten sonra Karapnar, Kar-gal yol ayrmndan sola saplarak ulalr. Burdurun en yal ard aacdr. Muhteem gzellikteki bu aa glgesinin vurduu yaknndaki armut aacndan be kat daha uzundur. Alyazmalm Bu halk ezgisinin hikayesini 1983 ylnda len Yeildereli Cezayir lakapl Ahmet DOAN?nn ifadesiyle nakledelim: Babam annemi karm alm ban dalara vurmu. Mulann dalarnda ekmek paras aram. Annem air ruhlu bir kadmm. Babamn her akam alkol alp eve ge gelmesine ahnrm. Birlikte Kyceiz Grleyik dalarn aarlarken ayda hazrlayp giyebildii al yazmas am dallarn arasnda kaybolur. Al yazmasna ve babamn eve sarho sarho ge gelmesine zlen Annem balar mrldanmaya. Al yazmam dalda kald Gzlerim yolda kald. Kr olas meyhane Sarhoum nerde kald. (1) Al yazmam dalda kald Gzlerim yolda kald Kr olas meyhane Sarhoum nerde kald.

(2) Gver bostanm gver Su gelir bendi dver Ben yare bakmaz isem Aklm bamdan gider (3) Al yazmam dreyim A yzn greyim, Uyan, uyan sar beni Yar olduun bileyim. (4) Mulaya paa geldi. Halk temaa geldi Bir elim yar koynuna Bir elim boa geldi. Gelin Kava Glhisar-Altnyayla karayolunda Glhisar knda yolun sol tarafnda bulunan Ulukyn (eski Armutlu) bu ulu aac ile ilgili bir sylenti Glhisarda kuaktan kuaa aktarlr. 1900ler-de evrede itibar sahibi olan Uluky iftlii aas Rstem Aa yannda altrd bir rgatn kz olan Fatmanaya sevdalanm. Altnlar, srler ve tarlalar teklif ederek gzel Fatmanay etkilemeye alm ama Fatmana Memile sz kestii iin bu ie yanamam. Halk; Bir aa rgat kzn alamyor, bunun aal nerde kald eklinde sylentilere balaynca, Rstem Aa Memie ve Fatmana?nn ailesine basky arttrm. Memi, Rstem Aa ile ba edemeyince areyi yreyi terketmekte bulmu. Gelimeleri iine sindiremeyen Rstem Aa, u kz alrsam eer ibret olsun diye kavan etrafnda dolatracam diyerek and imi. Basklar sonucu Aa ile Fatmana?nn dn balam. Memii seven Fatmana dnn ikinci gn canna kym. Halk bu sefer, neden yaktn Rstem Aa / Girdin kzm kanma eklinde yakma balam. Rstem Aa, aa dediin dediini yapar, diyerek Fatmana kzm mosmor olmu cesedine gelinlik giydirerek at stnde kavan evresinde dolatrm. Fatmana?nn uzun salar kavakta uuldayp esen rzgarda, yapraklar gibi savrulup durmu. Uzun salar boylu boyunca tabuta serilen Fatma na?nn yorgun bedeni topraa verilmi en sonunda. Yal ve yasl Rstem Aa ise iki yl iinde kp gitmi. Bu olaydan sonra aaca Gelin Kava denmi. Gelin Kava; geleneksel dnlerde ata bindirilip etrafnda dolatrlan gelinleri grdke Fatmanay hatrlam. Sekiz dalndan yedisi yaamla i ie iken kederinin byklnden yol tarafndaki dallarndan biri kurumu bu yzden. Kesmiler bu dal, aacn tanklnn srmesi, dier gelinlerin yolunun ak olmas iin. OYUNLAR ocuk Oyunlar Teknolojideki hzl gelimeler ocuk oyunlarnda da farkllklara sebep olmaktadr. nceleri evlerde, sokaklarda ve krlarda oynanan ocuk oyunlar sosyal hayatn deimesi sonucu artk yok denecek kadar azalmtr. Ninelerimiz ve dedelerimiz eski ocuk oyunlarnn son temsilcileri olarak birer kltr hazinelerimizdir. Bu kltr hazinelerimizi kaybetmeden nce, oyunlarmz yazya geirmek maksadyla tespit edebildiklerimizi sizinle paylamak istiyoruz. Esir Almaca En az beer kiilik iki grup ile oynanr. Kou ve dikkate dayanan bir oyundur. Gruplar arasna 40-50 m mesafe braklr Karlkl her iki gruptan birer kii kar birbirlerine dokunmaya alrlar. nce dokunan dierini esir alm olur. (Esir aldn kendi blgesine yurduna gtrr. Hangisinde Var

ki kii veya daha fazla elemanl iki grup ile oynanr. Yere (zemine) 10-15 kitap konulur. (Yoksa mendil) Avucunun iine alman bir metal para veya yzk rakip oyuncuya veya oyunculara sezdirilmeden btn kitaplarn altna el srlerek birine braklr. Rakip oyuncular para saklama ii bittikten sonra unda yok, unda yok diyerek ta ki var olduunu zannettikleri kitaba kadar gelirler ve unda derler. Eer paray bulabilirlerse saklama sras kendilerine geer, bulamazlarsa ayn grup yeni batan saklar ve oyun bylece srer gider. (Gnmzde oynanmyor) Tenge zellikle yayla ve koru (mera)oyunudur. Bir ebe ve snflandrlmayan oyuncu says ile oynanr. (Yani herkes girebilir) 30-40 derece eimli bir arazide oynanr. Malzemesi 2-3 yllk ard aac dal srgn, karamk srgn veya ide srgn -ah-dz. Zeminde elindeki bu srgn ubuun kaymasna dayal bir oyundur. Eldeki bu ubuklarn ad tengedir ve her oyuncuda bundan birer tane olur. Oynan: Ebe kendi tengesini oturmakta olan oyunculara paralel, bir tenge boyu mesafeye koyar. Oyuncular ayak tabanlarndan birka kez yaylandrdklar tengeyi o hzla ellerinden brakrlar. Salman tenge ebenin yatmakta olan tenge-sine temas eder, ebenin tengesi temas eden tenge-nin gittii en u noktaya konur. Eer salman ten-geler ebenin tengesine temas etmezse tenge hapis olur. Btn oyuncular ebenin tengesine temas ettiremezlerse ebe btn hapis tengeleri kendi tengesini ilk yatrd yere oturarak yatmakta olan kendi tengesine ayakta yaylandrarak vurmaya alr. Bunun sonucunda; Hibir tengeyi kendi tengesine vuramazsa obanl (ebelii) devam eder. Eer bir tengeyi vurabilirse o tengenin sahibi oban olur. ayet birka kiinin tengesine vurabilirse vurulan tengelerin sahipleri tengelerini ayakta yaylandrdktan sonra en uzaa atmaya alrlar Tengesi geride kalan oban yeni ebe olur. Kuyucuk Topraa orba kasesi byklnde karlkl er ukur (kuyu) kazlr. Her kuyunun iine karlkl altar ta konur. (Bilye byklnde) Oyuna bolayan kuyunun birinin iindeki talar avucuna alr dier kuyulara birer adet koyarak datr. Elindeki son ta bo kuyuya isabet ederse ona simetrik olan rakibinin kuyusundaki talar alr. Eer son ta iinde ta bulunan kuyuda biterse oynama sras rakibe geer. Bu oyun karlkl bir tarafn talar (kuyusundaki) bitinceye kadar devam eder. (Son 20yldr ben bu oyunu ilemizde oynayan grmedim. Dmblk Oyunu (Deve Hrgc) lkokul seviyesindeki ocuklarn oynad bir oyundur. Ebe seilen iki kii karlkl birbirinin omzundan tutar ve eilir. Bunlarn altndan dier ocuklar srayla gemeye balarlar. Geerken hata yapan ocuklara ceza verilir. Ceza alan ocuk eilir, dier ocuklar onun zerine biner. Bu yk ekemeyen ocuk bir baka ocuu srtna alarak 20-30 metre kadar tar. http://www.golhisar.bel.tr/index.php?sayfa=9&id=6 Yaz kategorisi: Atasz ve Deyimler, Derleme szl, Oyunlar, ocuk Oyunlar | yorum brak;

Anbarck Kynde baz gelenekleri

Haziran 6, 2008

ocuk oyunlar.Anlaldna gre bu ky Osmanl devletinin asker iin kulland kylerdendir.Yukarda da izah ettiimiz zere Glhisarn Trklerce alnmasndan sonra Fethiye ye doru devam eden Trkmen harekatna yrenin de corafi artlarn iyi deerlendiren Bizans, bu blgede olduka gl bir diren gstermiti.Bu yzden Dirmil ile Rahat Da arasnda ki Ouz ktleleri iinde dier blgelere gre daha youn bir askeri varlk olutu.Ve bu gelenek daha sonraki yllara da ulat. Hamid Beylii bu gelenei devam ettirdi.Ayn gelenei bozmayan Osmanl Devleti bu eski Trkmen aileleri Sipahi(Atl asker) olarak kullanyordu.Bilhassa Dirmilde ok sayda sipahi ve sipahi zade mevcuttu.Kozaac ve Anbarck kyleri de bu tr yerlerdendi. Nitekim 1475 tahririnde iki kii sefer de ayrca birde Tezkireli Sipahi gzkmektedir.Bunlardan baka birde Fedai asker vard. Ayrca bizim aile geleneimizde anlatldna gre dedelerimiz Sipahi idiler. evre kylerden Kozaacnda ve akrda da sipahi aileler bulunuyordu. Anbarckn diger ad olan Trk isminin sadece askeri kaynaklarda bulunuu tesadfi deildir.Askere seilenler yada pusulas gelenlere ayr bir ihtimam gsterilir.Bir ay nceden , askerden en son gelen bir avu tarafndan btn asker adaylar talime alnrd.Boruklu yz asker talimi iin en uygun yerdi .Adete komando yetitirir gibi eitim yapld olurdu.Asker uurlamasnda Anbarckl kadnlarn; bulabildikleri be kuruu askerlerin ceplerine koyup, kendileri iinde birka dakikack nbet tutuvermeleri iin onlara gz yalar iinde yalvardklar ok grlmtr.Vatan sevgisinin imandan geldii ve bu sevginin bu fakir kyn okuma yazma bilmez kadnlarnn anlaylar ile billurlatna ok ahit olunmutur. Zamanmz da bu sevgiden nasibini almam vatan pazarlamaclarna ithaf olunur Toplumsal askerlik gelenei kyn ocuk oyunlarna da yansmtr.Kyl ,ocuklarn daha kck iken oyunlarla adeta savaa hazrlad izlenimini vermektedir.En ok sevilen oyunlarn banda Esir almaca ile Kale Kule oyunudur.ki oyunda da esas olan kaleyi korumak ,kuleyi ykmak ya da almak ve esir den arkada kurtarmaktr.Oyunda asl hedef kiinin uyank atlgan ve evik olmasdr. Esir Almaca .En az be kii ile oynanr.Beer kiilik ki takm kurulur.Kale olarak ta yn yaplr. Kaleden kan karlkl iki kii birbirine eliyle vurarak esir almaya alrlar.Yalnz ilk kan son kan rakibi esir alamaz o dierine gre Eskidir.Ancak rakipten sonra kan arkada yetiip onu kurtarabilir veya rakibi esir alr.Oyunun esas kaidesi budur.S-Daima son kan ilk kan esir alir. Ayn anda iki ayn takm oyuncusu oyuna kamaz ,ard ardna olmaldr.Esir alnanlar kalenin sol dikine be adm giderek elini arkadalarna doru adm aarak uzatr.Daha sonra esir denler onun arkasna geerek bir zincir olutururlar.Arkadalar onlar kurtarmak iin kaleden karak ellerine vurup esaretten alrlar.Ancak kendileri de bu arada esir debilirler.Esir says artan takm tehlike iindedir.Askerini kurtaramayan takm sonunda tek kii kalabilir.Ayan kale talarna koyup,etrafn saran rakiplere (Dmana) kar mcadale etmeye balar.Eer onlar ayaklarn uzatp kaleye deerlerse tabi savunmac tarafndan vurulmadan kale dm olur.Ancak tek kalan kii onlardan birini vurarak esir alrsa bir esir arkadan kurtarr.Mcadeleye iki kii devam ederler .Oyun bu ekilde devam eder gider.Yalnz oyun balarken veya devam ederken kaleden kmadan oyuna girmesi iin rakip oyuncuyu isim

vererek arrlar.Mesala yle ar yaplr.Salata malata Hasan burata(Buraya) gibi Kafiyeye uydurmak iin bir gayret vardr ksacas. Muhakkak ki bu oyun Anadolunun dier yerlerin de de oynanmakta olabilir.Anadolunun kltr birlii tartlmaz bir gerektir. Kale Kule :Oyun arac her oyuncu iin bir denek.Bir adet silindir eklinde 10 cm uzunluunda kule denilen aa paras. Kale denilen ukur.Oyun dz bir yerde oynanr.nce bir izgi izilir.Kule en az 10 metre kadar uzaa dikilir.Sra bir ekilde belirlenerek denekler izilen izgiden sydrlerek yani toprak zerinden kaydrlarak kuleyi devirmeye allr.lk atana Bacl son atana KIRIL denir.Deviremeyen oban olur.Her oyuncunun ayrca daire eklinde kalesi olur.Btn oyuncular ortadaki kaleyi daire eklinde olacak ekilde bu kendi yerlerini belirlerler.oban olan kii kuleyi alr ve ilk izgiden byk kaleye eliyle tek atta katmaya alr.Dier oyuncular kuleyi kalenin iine denekleri ile kuleyi katmamaya alrlar.Vurarak uzaklatrrlar .oban kuleyi katamazsa kuleyi belli bir mesafeye diken dier oyuncular denekleri ile alabildiince pe pee vurarak oban kalesinden uzak mesafelere gtrler. Buna gttrme denir.oban nlerinden kapt kuleyi byk kaleye uzaktan atla katmaya alr.o srada oyunculardan bir grup da onun kalesini deneklerinin ucuyla kazarak ukur aarlar.Eer oban kuleyi kaleye atar ve kuyusunu kazan oyunculardan birisinin kalesini kaparsa bu sefer oban kalesini kaptran olur.Sonun da en ok kuyusu derin olan oyunu kaybeder.Ceza olarak dizlerine kadar ukuruna gmlr,denei nne uzatlr.Tek zplayta deneinin ucuna ulamas gerekir.Ulaamazsa oyunu kaybeder.Zaten oyunu kaybetmek prestij asndan yeterli cezadr. Ta Grme Oyunu.Bir yamaca iki kii karlkl be kk ukur aar. Oyuncular ukurlarnn tarafna uzanrlar.Says belli kk akl talarn taraflar srayla kendi ukurlarndan balayarak kuyulara aktarmaya balar .Srayla her ukurdan alnan talar dier ukurlara aktarlr. Buna grme denir.Elindeki ta biten oyuncu hamlesini kald yerden rakibine devreder.Ve bu surette talar devrederek tek kuyuda toplanmaya allnr.lk toplayan kii oyunu kazanr. Bu oyunu ,Tanr Dalarnda koyun gden Krgz obanlarnn oynadn bir Tv belgeselin de seyredince hayret etmitim. Bir daha Anadolu Trklnn kkenini ve canlln hayranlkla takdir etmemek mmkn deildir.Ne var ki Krgz obanlar,toprak da ukur kazmak yerine oyulmu plastik oyun tablalarn ekmek torbalarnda tamak gibi daha modern bir izlenim veriyorlard.Bin yl nce Asyadan kalkp gelen Toros dalarnda ki Trk , bin yldr hi grmedii aralarnda binlerce kilometrelik mesafeye ramen bin yl sonra ayn oyunu Tanr dalarndaki akrabalaryla tpatp oynaya biliyordu Denek ebelletme :ocuklar yere bir izgi izerek sraya geerler .Ellerindeki denekleri srayla bu izgi zerine vurarak en ykee karmaya alrlar.Ya da yerde bir nevi denei boyunca takla attrmaya(Ebeletmeye ) alrlar.En iyi ebelleyen denekler Krt aacndan yaplan deneklerdir. BR SAYA GELENE :UZUN DEVE OYUNU

Tm Anadoluda , Orta Asya kkenli bir gelenek olarak baharn geliini kutlamak amacyla Saya enlikleri yaplr. Baz yerlerde ocuklar,baz yerlerde bykler etkin olarak bu olaya itirak ederler. Anbarck Kynde yakn zamana kadar oynanan Uzun Deve oyunu bu tr bir saya enliidir. Ky erkekleri toplanr.Balarna bir oban seerler.Hepsi urganlara dizilerek balanr.Kollarna bacaklarna ok sayda an (Muhtelif byklkte ) balanr.oban bir eliyle bu insan katarn eker bir elinde ki srkla onlar idare eder.Kyde ev ev dolamaya balarlar. Evlerin kaplarna dayanan bu insan katar ,anlar inanlmaz bir ekilde ky tabiriyle zaldradarak ev sahibini dar karrlar veya obannn eitli ekilde armasyla olur bu. Ev sahibi isteklerini sorar onlarda ona bir ceza- rsm (Osmanl zamannda bir vergi eidi olan rsm dan gelir) keserler. Pazarlk balar.Eer ev sahibi verilen cezay ok bulup kanrsa anlarn sesi ayyuka kar.Grlt bazen ev sahibini canndan bezdirir cezaya hemen raz olur. Ceza para eklinde olduu gibi satlnca para eden ya da piirilip yenilen yiyecek maddelerinden de olabilir.Akama kadar Uzun deve srs ev ev dolaarak bu faaliyeti srdrr.Gne, Kepez Dandan batmaya yakn sr aya suya indirilir. Asl kyamet o zaman kopacaktr.oban suya getirdii develeri zer , zmesine ama gn boyu elindeki srkla terbiye ettii develer ona inanlmaz kin beslemektedir.Malum deve kini korkun olur. oban sry bir ekilde suya srer ve evine doru kamaya balar.Srdeki develer onu yakalamak iin arkasndan hcum ederler.nanlmaz hay huy iinde devam eder kovalamaca , oban kendisini evine atarsa ne ala yakalanrsa vay bana gelene .Toplanan ayni ve nakdi yardm genellikle bir hayr iine verilir.Bu gelenek imece usulnn gzel bir rnei olarak yllarca yaam ne yazk ki bir ok geleneimiz gibi unutulmak zeredir. DENEKTEN ATLAMA :Bir yemin ettirtme biimidir.Herhangi bir su ilemi kiinin soruturmas yaplrken ifade verenlerin doru syleyip sylemediini anlamak iin ,denekten atlamalar istenir. Bir kii denei tutarak dier ucunu yerden hafif yukar kaldrr.Sonra yemin verilen kii veya kiiler atlamaya balar atlamayann sulu olduu yada doru sylemedii ortaya km olur.Kyde bu yemin verme trnn ok etkili olduundan Osmanl Devleti kolluk kuvvetlerinin ska kulland bir gerektir .Hatta Cumhuriyet dneminde Jandarmann da bu yolu setiini bu gn hatrlayanlarmz ounluktadr.yle ki : Ky erkeklerinin denekten atlatlarak sonuca ulalmaya alld ska olurdu. Burada eski Trklerde grlen kltan atlayarak ant ime treninin zaman iinde klk deitirerek devam ettiini anlyoruz. Kkenini Anadolu arkaik devrin de arayp kck bir benzerlik bulunca sevinten lgna dnen bak ite senin kkenin burada demeye alan Anadolu mezarl sevdallarna, uuraltnda Trk e olan kinini arkeolojik kazlarla kusmaya alan ekalliyet rklarna byle saysz kltrel varl gstermek her zaman mmkndr. Ama onlarn bunlar grmeye pek niyetleri yoktur.

DL ZELLKLER Anbarck az:Modern Trkenin geirdii evreleri henz geirip tekamln salamamtr.Daha ziyade 14.Yzyl Ouz Trkesinin kalnt ve zelliklerini tamaya devam etmektedir.Kullanlan bir ok kelime bu gn Trkede unutulmutur.Dikkatli bir tarama bizi enterasan sonulara ulatracaktr. Bu az , Fethiye Krfezinden balayp, Antalya linin bat blmn iine alan ve Tefenni Kara Kuzu Gediinden .paralel bir izgiyle Bucak lesinin bat ksmna kadar ulaan kesimde kullanlan bir azdr.Dilde Teke blgesi diyebileceiz blge , aslnda corafyaclar tarafndan da bu isimle anlr.Dilciler bu az Salur az olarak nitelemektedirler ki :Tesadf m bilinmez Teke Trkmen Aireti , Ouz Salur boyundan kmtr. [1] Sarlar cemaatinin Salur boyundan neet ettiini yukarda vurgulamtk. Yalnz Burdur linin avdr,Dirmil (Altnyayla),Glhisarn baz dou ksm kyleri , Tefenninin birka ky,Bucak ilesinin Antalya yolunun batsnda kalan kyleri bu az konumaktadrlar. Burdurun dier yerlerinde , Kay az konuulur. Ky aznda bilhassa fiiller oklukla kullanlr. Fiiller mutlaka bileik dir. Mesala yappduru,sapduru,alpduru gibi Anbarck Kynde Geliyor imdiki zaman 3.Tekil ahs fiili Geliyo-Gelibba-Gelibbatr olarak ekilde sylenmektedir.Bu durum da bu azn , Trkenin tarihi geliim srecini henz tamamlayamad ve devam ettii iin mi , yoksa ayr ayr zamanlarda kye yerlemi ; farkl cemaatlerin az zelliklerinin bir sonucu mu olarak deerlendirmek gerektiini kestirmek hayli zordur.V harfi bazen h olarak kar.Mesala vur yerine hur denir FOLKLOR Son zamanlar da tm Trk Toplum hayatnda grlen zlme , yozlama ne yazk ki bu kymzde de grlmektedir.Bir ok gelenek ve greneimiz artk unutulmak zeredir. Eski dnler bu gn yaplamamaktadr.Beyaz gelinlikler,Safaylar,Pelileri ,eski gelin balarn unutturmutur.Gelin alclar tarihin derinliklerinde kalmtr.Geleneksel kadn giysilerimizi giyen kadn hemen hemen hi kalmad.alvar ad verilen estetikten yoksun kadna uval giydirilmi gibi duran ucube giysi, gzelim necekli ,dizlikli ve kuakl ,peli ad verilen etekli Trkmen kyafetlerini oktan ortadan kaldrd.Salar rgl kzlarmz pek yok .Eskiden san kestirip,rmeyenlere inanlmaz bir mizah uygulanp knanlrd.AVRUPA ALI denilip alaya alnrd. Mzik:Teke Yresi iindedir.Gurbet Havalar,Boaz Havalar,Teke Havas ad da verilen eitli Trkler alnr sylenir.Gurbet Havalarna Garipler da denir.ocuklar ellerini boazlarna basarak ya da boumlayarak eitli sesler kararak boaz havalarn sylerler.1940 lara kadar en yaygn mzik aletinin Telli balama olduu anlatlr.Daha sonralar yava yava unutulmaya yz tutmutur. Gurbet Havalarna birka rnek

Ezelidir gahbe dalar ezeli Gz gelince dker balar gazeli soldurur

Yamur yaarda her dereleri doldurur Ecel gelir gl benzini Gvenme hretine yalan dnyann

Beylere der de dnya gzeli Dibi temelinden bozuk yalan dnyann

Bilmem aladr da bilmem gldrr

Kara dalara benzer gelin senin yatn Tneksiz kulara benzer senin tn Azrail indi de ordumuza yetiin ahanlar elinde de kalm yavrularm var benim

iniler durur da yaylamn ta Garip garip ter de slamn kuu Kendi slasnda glmeyen yiidin ba Varp gurbet de gler mi sandn

Halk oyunlar: gruptur.Halk bunlar u ekilde adlandrr.Arlar,Dzler,Tngmeler.Arlar: Ar Zeybekler(Ad byledir). Adeta ayin yaplr gibi ,zel bir itina ile ve zel bir tavrla oynanrd.Seyredenler hibir ses karmaz onlar da ayn saygy gstererek izlerlerdi.Bu gn bu oyunu bilen oynayan hemen hemen kalmamtr.Aklm da kalan Mehmet Trkcan (Rahmetli Nazm Mehmedi)n ar zeybekleri gzel oynaddr. Dzler(Teke Zeybekleri):Cezayirli,Sar Zeybek vs Tngmeler(Teke Zortlatmalar):Bu oyunlar inanlmaz derecede gzel oynayan ,el ve ayak figrlerini son derece uyumlu bir biim de icra eden kiiler vardr. Bu ekil de oynayanlara baka yerler de pek rastlanlmaz Ayrca kamalar la Krolu oynanrd. Bilmeceler

Dadan gelir tatan gelir .Bir kkremi aslan gelir(Sel) Ak dada Kara koyun yaylr.(Yaz) Uzundur kuyu souktur (Tfek) Yer altnda aslan yatar (Saban Demiri) Yakada yarm alack iinde Hasan klecik (Kulak) Elemez melemez ocak bana gelemez ( Tere ya) OBANLIKLA LGL BAZI GELENEKLER

Bir ocuun , Kara dikmen adn da ki keisini severken syledii bir manimsi szler

Hey Kara Dikmen Kara Dikmen Boynuzlarn ardak Memelerin bardak bardak St vermezsen anak anak Ben seni seni gtmen

Kei simleri:Yagal Doo,Kr Doo,Ger Doo,Sakar Doo,Kara Doo,Kr Yagal,Ger Yagal,Kzl Yagal,Sakar Dikmen,Kara Dikmen,Yalama Sakar,Ak,Gk,Kzl Ger Doo ,eski Trke de Toku isminin zamanla deierek bu gnk syleni halidir.Do keilerin boynuz yapsyla ,yagal kulak rengiyle alakal isimlendirmedir.Ertoku un insan ad olarak eskiden ska verildiini biliyoruz. Yana girmemi kei yavrusuna olak,yana girmie ebi bir yandan byk keiye Gezem ,ilk olan kuzulam keiye Gleme,erkek ebie teke ,bir yanda olana birli ,iki yanda olan ikil diye sylenir.. Koyunun bir yandaki kuzusuna toklu,kuzulamam ya da kuzulamaya hazrna iek , boynuzunun biri krk olan kei elek kei dir. Srnn yatt yere yatak yeri ,kuzu ve olaklarn kuzularn katld dama kuzuluk denir.Kuzuluk oban damna benzer ancak aznda ta duvar vardr ve kapatlmak iin al rp bulunur.Kyde koyunlarla ilgili isimlendirmenin pek olmay ya da seyrek oluu kei srclnn ok eski tarihlerden beri

yapldn en azndan gebelikten beri kadim esas bir megale alan olduunu dndrmelidir. Sr tek bana bir kiinin olduu gibi ok sayda ailenin hayvanlarnn topland hayvan topluluu da olabilir. Srnn iinde mal bulunanlara katnt denir. Katnt gnde iki kere kuzu veya olaklar anasna vermek iin kyden uzaktaki yatak yerlerine giderler. Sabah ve akam yavrular analarna verilerek emzirilirler. Kuzular ve olaklar belli bir bykle gelmeden kesinlikle katntlar , analarn stn saamazlar. oban buna iddetle kar kar. Zaman gelince katntya haber verir . O gn ,kadnlar hep birlikte sam yaplacak yere giderler. Srye yaklanca ellerindeki bakralara vurarak eitli trkler syleyerek oban verler. Katntnn geldiini gren oban onlar karlar.Trkleri duyunca genellikle bir coku hakim olur. Silahlar atlr. Kadnlar gleri yettiince obana evden yiyecek bir eyler getirip verirler. Nee iinde sam balam olur. Artk byle bir gelenek kalmad . anlar: En byne Hatap , Onun kne Keli , Kelinin kne Gdm denir.Daha k ise Gldreyik .Glderiin k Gldrayk adn alr.Dikdrtgenimsi ekilli ve iindeki dili demir olanlara Taka denir. Pirin madenin den yapm olanlarn en k Geveze diye anlr.Yalnz hataplar deve andr. Akam zeri ekmek getirirken, Boruklu yamacnda kei srsnn banda grd oban oluna yali bir anann, at Yolundan seslenerek yle t verdii tarafmdan duyulmutur.kisi de imdi rahmeti rahmana kavumulardr.

-Olum olum Ay olum ( Ay kyde birine hitap eklidir.) Uuruma varma uarsn Yar ucuna varma dersin nden gitme kalan olur Kekik alp len olur Ta altna el sokma ylan olur Ta dgn olur arn ayan ban olur Olum olum Ay olum Yamur ok olursa girme derelere Ildrm der belki kayalara

Olum olum Ay olum rme ok yanama Tokatcya aldrrsn Geceleri sak uyu hrsza aldrrsn Olum Olum Ay Olum .

ATASZLER VE DEYMLER -Ne arasn Hac Ahmette Kav akmak -Hasta cavrn Angaryaya gidii gibi sallanma -Abbasn kr gaz gibi -Gk bal cavr -Ellezin inek derisini srd gibi sryp durma -Haline bakmaz Kesmez nacakla Hasan Dana oduna gider -Din iman gk mintan -Kekei koyultalm -Ala keinin stl ola -Hi mi bazar da adam az grmedin -Gnein doduu yere melmek -Hi harman da dirgen yememi. -in iyi ein iyi ne iin var yas evinde k k oyna gir gir oyna . in kt ein kt ne iin var dn evin de gir gir ala ,k k ala . -Sizin badaki kara salkml zmden bizim badaki gk koruk iyidir -Tilkinin bakr s. yer. -ingenenin tam kar boad zaman

-Suyun arlamazndan ,insann solumazndan korkacaksn. -Topuundan derin suya batmas ,kendinden bye atma. -Tokatc eline gemezse Fethiyeyi bulur -Aa hanmn ileeni ,Fatma Hanmn dan ile urama . -Kua st nasip olsayd anadan olurdu -Kpr suyu bldkten sonra -Dncemenin geincemeye faydas yoktur. -Zenginlik ev ,gzellik soy gder. -Kr ferman vermek .( Enterasan bir deyimdir) -Ali kran ba kesen kesildi bamza -Yanaralardan(Yankaralardan -veba hastal) gidesice Zor Ali olu kesildi bamza ( Zor Ali Bey , kesin tarihi bilinmemekle birlikte Glhisar topraklarnda 18.Asr balarnda Osmanl Devletine isyan eden bir Sipahi beyidir.) -Hun evine oturmak:Elinde avucunda bir ey kalmam kimseler iin sylenir(Derin tahliller yaplabilecek baka bir deyim.Hun Trklerinin ok basit bir ekilde hayatlarn srdrdkleri fakir yurtlarna telmih iin kullanlp naslsa zamanmza kadar halkn uuraltn da yaayp gelen bir deyimdir.Baka bir anlam kan evine oturmak olabilir .Ancak Farsa hun kan demektir.Kan evi demek manta pek uygun dmemektedir.Akla Hunlara komu olan dier kavimlerce kullanlp onlardan tekrar Trklere gemi olabilir) -Dokuz kurda bir spa . - Dokuz kii sekiz ka yere drmemi. -Kpee emek olmaz tingilder da dolap geliverir. -A kpein nnde tepit elenmez. -atl kz arasna girilmez. -Eniini yiyecek kedi una beler. -ocuk ba deli mer.

-Ver mere ,yaz duvara . -imdi buldu Badat valiyi. -Yand cavrn pazar . -Ali Day havuz ,yumurtas kavuz. -Papaz harman olmak. -tli Ali ,kazkl Veli. -Emeksiz semek olmaz. -Alim yetirsin ,Aam bitirsin. - Kendi oturak, Dili btrak. -Olunla ordu, kznla komu ol. -Kahveyi Ger Kavur . Sigaray yandan savur Tmbeki cavr olu cavr. -Ba aryan deve tepmi olur. -kzc kzn,sabanc sabann ald gitti kaldk m elimiz de vendire?(vendire :ifti arac.Uzunca bir ubuun bir ucuna kaz aya denilen demir paras geirilir burasyla ift srerken saban demirine svaan amur veya topraklar kaznr dier ucuna da ivi aklr buraya da mudul denir. kzler mudulla gayrete getirilir.vendire: Sven direk kelimesinin zamanla deimi halidir. Anbarck Kyn de kullanlan baz mahalli szler

ym ym :Arkas kesilmeden ym ym insan geliyor.. ten :Geen gn Acel Ece :Azrail(Ecel Ece) ngay: Yumurtaya gelmi tavuk. Kesmene :Birisinin taklidini yapmak.

Eynalaz: Hilekar Perli: ocuklarn tatan yaptklar bilye.(Bu kelime ,Dede Korkut Hikayelerin de ska kullanlr.Dokuz perlili grz ile.) Gumbadz :Yalan atmak Selcik:Arsz kzlara sylenir. Grek :Kilit Gaga: Yaca byk kiiye hitaptr.Erzurumun Dada ,Elazn Gakkou gibi bu yreye mahsustur bilhassa Koz aa ve Anbarck kylerinde adeta parola haline gelmitir..Ayrca ,Dirmil ,Glhisar ,avdr ve Bucak ilelerinin bir ok kynde kullanlr.Orhun yaztlarn da kaga eklindedir ve bu anlam da kullanlmaktadr.Kagan szcnn ses dmesi sonucunda Kaga - Gaga ya dnm olduunu varsayabiliriz. Bu tip hitap eklinin daha ziyade Horzum Yrklerin de grldn burada belirtmek gerekir. Ece :Yine aabey manasnda kullanlr .Yazr ve Koca Tarla Kylerinde daha yaygndr. Esirik eli,Delimsirek

Kubuz atmak:Asl astar olmayan eyleri gerekmi gibi anlatma.Eski bir mzik algs olan Kopuz kelimesinden kalmadr. Uluk: Sama sapan hareketlerde bulunan kii.Deli. Dokanak: Yk tayan develere veya dier hayvanlara dar bir yerden geerken srtndaki yk etrafa srtnerek ykmamas iin sylenir. Ellik cavr.Bizim cavrmz (Gavurumuz)Eski den Osmanl Devleti zamannda yaayan yerli hristiyanlara verilen isim.Bunlar daha ziyade sahil blgelerinden(rnein Fethiye civarndan) gelip eitli sanatlar icra eden kiilerdi.Bu da enterasan bir deyimdir.Eski Trk sosyal yapsnda l kavram nemli bir olgudur. l ,d il ikilemesi Osmanl anda da vard. Kurama lanlama ,tasarlama .z Trke bir kelime .Trkemizin en nemlisi halkmzn bir ok kere ahit olduumuz gibi yabanc bir ok szn karln nasl bulduunun gzel bir rnei. Sagral:Burnundan konuan ve konutuu tam anlalamayan kii. yknmek.Deli dolu konuan .Genellikle sama sapan ,mantksz konuma.-yknp durma karmda. Aydnmak :Kendi kendine konumak.

Yasavul olmak:ok eski bir deyim.Kavga veya bir kargaa sonunda ortaln sakinlemesi. Ozan gibi konumak:Son derece enterasan eyler konuan kiiler iin kullanlr.Mesela Ozan gibi derler Bd: Henz yana girmemi deve yavrusu Baran:Oturan kk insan topluluu Alama :Ta paras.Kavgalarda oka kullanlr.Srtna bir alama yedi ki! iyin:Omuz ile boyun aras Siyin :Belin alt ksm. Kara Ece. Tevazu olarak bendeniz manasn da kullanlr. Kara Eceng yetiivdi gari Karabam : Her hangi bir sebeple bir olayda tek bana kalanlar syler. Yurda Kaan :Yukarda anlattmz yurt gelenekleri iinde deerlendirilmeli.Baz hayvanlar Yurt yeri gle terk edildikten sonra yeni glen yerden kaarak eski yerlerine geri dnerler.Sahibinin bir ekilde iinden gcnden geri kalmasna sebep olur .Onun iin bu tr hayvanlara yurda kaan denir.Ama asl bu deyim haylaz ie yaramaz evlatlar iin kullanlr.Bizim yurda kaan nerelere gitti yine acaba .? Yurt yerlerin de kalasca :Bir ilen tr.Beddua .Yine ilgin bir deyimdir. Baz hayvanlar g gn kaarlar veya dada bayrda kalp bulunamazlar.Veya yal , hastalkl hayvanlar buralarda kastl olarak braklrlar. Bu hayvanlar gten sonra yurt yerlerine gelirler.Ancak yurt yerlerinde tam yerinde bir ifadeyle esen yellerden baka bir ey gremezler.Hznlenen hayvanlar sahiplerini yada dier hayvanlar ac sesler kararak bir o yana bir bu yana seirterek ararlar . Seyredene son derece hzn verir .te buna kyasla insanmz bu bedduay eder ki, eski hayatn gnmze kadar bir yansmas bylece ortaya km olur. Serik:Kk kurt.Kurtuk.kelein kurtlanmas. Be:Kk, zehirli rmcee benzer bir hayvan. Tc:Gzc oka:Ksa boyunlu kimse. Gezekci:Kuzu srs oban Okunak:Okul, mektep

Ivga:nsana rahat vermeyen kt his.Bir eit ktmserlik. Ne vgal insan Caynaklamak :Trnaklarla ellerin veya yzn paralanmas . z:Herhangi bir akarsuyun akt yerin etrafnn yeererek otluk haline gelmesi. rm :Hayvanlarn yaylmak iin girmesinin yasak olduu ekili arazilerin btn. Tokat :rme kaak olarak girip zarar veren hayvanlarn kapatld talarla evrili al. Bey ana:En byk amcaya yeenleri byk baba derler onun hanmna da bey ana adyla arrlar. Oba :Misfirlige gidilen komsu Seyrimek :Bayginlik geiren kisi. Tokatc :Kr bekisi. Ekilmi araziye zarar veren hayvanlar toplayp tokada kapatan kiiler.Serbest brakmak iin hayvan sahiplerinden belli bir miktarda ceza iin para alrlar. Yag:Motif veya karsndaki kiinin konumasn azn burnunu bzerek ,bkerek kt ekilde taklidini yapma . Yakm:Bir olay zerine herhangi bir kii tarafndan yaklan zel bir makamla okunan at veya trk. rgllk:Bir evde len kiinin akrabalar , yaknlar ,tandklar lmnden sonra ilk bayram gn toplanarak onun iin yas tutarlar.Bu bir nevi anma trenidir.Kadnlar l iin yas ederler(Atlar yakarlar) Yaranlk(Yarenlik):Elence .Bir Arkada grubunun aralarnda ki sohbet toplants.Sazl szl de olabilir.Dnlerde genlerin yaptklar elenceye de yarenlik denir.Ancak onun belli kurallar vardr.Yaranlk ba ilerinden birisi olur.Emirleri kesindir Katlanlar ona uymak zorundadrlar.Olduka sert akalar yaplr. Girerlik.Bir eit basit yapl ev.Tek gz(Oda) olur.Konar gerlikten yerleik hayata gei konut tipidir.Sadece kn karndan korunmak iin yapld anlalyor.Kk bir penceresi vardr.Byk ba hayvanclk hemen hemen hi yaplmad iin ahr yoktur.Kk ba hayvanlarn alnn ortasnda bulunur.Bir nevi damdr.15 .Yzyl ile 17. Yzyllarda kullanld sanlyor. Baz rnekleri yakn tarihlere kadar tek tk grlyordu Hanay Ev:Zamanla ziraat yapmaya balayan konar gerler yar gebe hayata balamlard.Byk ba hayvan beslemeye geilince Girerlik ev tipini gelitirmek mecburiyeti hasl oldu.Cmle kapsndan girite bir boluk(Hanay) ve boluun solunda

ailenin kald iki oda sanda ise samanlk ve ahr.20 Yzyl ortalarna kadar kullanlmtr.Toprak damlardr. Saray Ev : Ziraat arlkl hayat tarz iyice yerleip ihtiyalar eitlendii iin toplumsal gelimenin de etkisiyle, Hanay evler terk edilip iki katl evler inaya baland. Bu tip evlere de saray ev dendi.ki katldr.Genelde kiremit rtldr.Toprakla rtl olanlar ounluktayd.Bey takmnn konaklarnn kk bir modelidir.Alt kat ahr ve samanlk,st kat drt odaldr.19.Yzyl ikinci yarsndan itibaren grlmeye balamtr. [1] Faruk SMER.Ouzlar stanbul-1992.Sayfa ,253 http://www.burduranbarcik.com/kulturdokusu.htm Yaz kategorisi: Atasz ve Deyimler, Derleme szl, Yemek, ocuk Oyunlar | yorum brak;

OCUK OYUNLARI
Haziran 5, 2008

GLHSAR
Deerli okuyucular: Teknolojideki hzl gelime ocuklarnzn ilgilerinin de eskiden evlerde, sokaklarda oynanan ocuk oyunlarnn kaybolmasna veya yok denecek kadar azalmasna sebep olmutur. Dolaysyla burada ad geen ve ksaca oynanma ekli verilen birok oyun blgemizde artk yok denecek kadar azdr. Bu oyunlar burada zikretmemizden murat kaybolup gitmesini bir lde kitap sayfalarnda da olsa nleyebilmektedir. http://golhisarhem.meb.gov.tr/kitap/cocukoyunlariveelsanatlari.htm 1- Esir Almaca: (8-14 ya grubu) En az beer kiilik iki grup ile oynanr. Kou ve dikkate dayankl bir oyundur. Gruplar arasna 40-50 m mesafe braklr Karlkl her iki gruptan birer kii kar birbirlerine dokunmaya alrlar. nce dokunan dierini esir alm olur.(Esir aldn kendi blgesine yurduna gtrr.) Bu oyun ta ki grubun biri tamamen esir oluncaya kadar devam eder. (Gnmzde oynanmyor) 2- Hangisinde Var?: (6-12 ya grubu oyunudur.Dikkate dayanr) ki kii veya daha fazla elemanl iki grup ile oynanr. Yere (zemine) 10-15 kitap konulur. (Yoksa mendil) Avucunun iine alnan bir metal para veya yzk rakip oyuncuya veya oyunculara sezdirilmeden btn kitaplarn altna el srlerek birine braklr. Rakip oyuncular para saklama ii bittikten sonra unda yok, unda yok. diyerek ta ki var olduunu zannettikleri kitaba kadar gelirler ve unda derler. Eer paray

bulabilirlerse saklama sras kendilerine geer, bulamazlarsa ayn grup yeni batan saklar ve oyun bylece srer gider.(Gnmzde oynanmyor) 3Tenge : (12-16 hatta 18 ya gurubuna hitap eder) zellikle yayla ve koru (mera)oyunudur. Bir ebe ve snflandrlmayan oyuncu says ile oynanr. (Yani herkes girebilir) 30-40 derece eimli bir arazide oynanr. Malzemesi 2-3 yllk ard ac dal srn, karamk srgn veya ide srgn -ah-dr.Zeminde elindeki bu srgn ubuun kaymasna dayal bir oyundur.(eldeki bu ubuklarn ad tengedir ve her oyuncuda bundan birer tane olur)

Oynan: Ebe kendi tengesini oturmakta olan oyunculara paralel, bir tenge boyu mesafeye koyar. Oyuncular ayak tabanlarndan birka kez yaylandrdklar tengeyi o hzla ellerinden brakrlar. Salnan tenge ebenin yatmakta olan tengesine temas edere, ebenin tengesi temas eden tengenin gittii en u noktaya konur. Eer salnan tengeler ebenin tengesine temas etmezse tenge hapis olur. Btn oyuncular ebenin tengesine temas ettiremezlerse ebe btn hapis tengeleri kendi tengesini ilk yatrd yere oturarak yatmakta olan kendi tengesine ayakta yaylandrarak vurmaya alr. Bunun sonucunda; a- Hibir tengeyi kendi tengesine vuramazsa obanl (ebelii) devam eder. b- Eer bir tengeyi vurabilirse o tengenin sahibi oban olur. cayet birka kiinin tengesine vurabilirse vurulan tengelerin sahipleri tengelerini ayakta yaylandrdktan sonra en uzaa atabilmeye alrlar Tengesi geride kalan oban (yeni ebe) olur.

4-

Kuyucuk: (8-14 ya grubu) iki kiiyle oynanr.Topraa orba kasesi byklnde karlkl er ukur (kuyu) kazlr.Her kuyunun iine karlkl altar ta konur. (Bilye byklnde) Oyuna bolayan kuyunun birinin iindeki talar avucuna alr dier kuyulara birer adet koyarak datr. Elindeki son ta bo kuyuya isabet ederse ona simetrik olan rakibinin kuyusundaki talar alr. Eer son ta iinde ta bulunan kuyuda biterse oynama sras rakibe geer. Bu oyun karlkl bir tarafn talar (kuyusundaki) bitinceye kadar devam eder. (Son 20yldr ben bu oyunu ilemizde oynayan grmedim.

5- Pabu Atmaca:

HALK OYUNLARI

1- Eek Ta: (nceden yetikinler oynar imi gnmzde oynanmyor) er kiilik ile grup ile oynanr. Karlkl (at mesafesinde) bloke gibi dikdrtgensel zellik

gsteren er ta dikilir. Her oyuncunun ta atma hakk vardr. Att her bir ta ile rakip oyuncularn dikili olan tan vurarak ykmaya alr.Eer vurur ve ykar ise ykt her ta iin bir ta daha fazla atma imkanna kavuur. Oyunda atma sras rakibe gemeden kar tarafn btn talar yklr ise talar yklan grubun oyuncular, talar ykan tarafn oyuncularn srtlarna binerek iki ta arasndaki mesafeyi bir kez dolandrrlar. (gnmzde yok) 2- Balk Batt: (Yetikinler oynar 18-25 veya 30 ya gibi) Teke yresi ve Ege blgesinin dier illerinde de grdm. zellikle uzun k gecelerindeki dnlerde maaladan sonra gecenin ilerleyen saatlerine kadar damat evinde oynanr. Oynan: 8-10 yetikin yer sofrasna oturur gibi otururlar. Aralarna (ortaya) bir ebe alrlar. El, yz silme havlusunun bir ucuna dm ederek top haline getirirler. Oyuncularn elleri daima arkada olur. Ortadaki ebenin gafletinden yararlanarak havlunun topuzlu ksmn ebenin srtna vururlar ve hemen havluyu yine emberin dna oluturan ellerde elden ele dolandrrlar. Ebe havluyu herhangi bir oyuncunun elinde yakalayabilmek iin rpnr. Yakalayabildii anda elinde havlu yakalanan ebe nceki ebe ise oyuncu olur ve oyun bu ekilde srer gider. 3Dona Gtme: (Yetikinler uygular, oynar kkler oyunun neticesine maruz kalr.Yldrmaya bktrmaya ynelik bir oyundur) Balk batt oyununda olduu gibi yine dnlerde un odun ve maala akamlar damat evinde oynanr. Maksat oturulan odada genilii salamak, kendilerine gre kk olanlar yldrp o odadan uzaklamalarn salamak. (Gnmzde ilemizin Armutlu mahallesinde nadiren oynanr)

AVCILIK
lemizde avclk corafi konumunun sunduu imkanlardan dolay su rnleri avcl ve kara avcl diye iki grupta toplanr.l980 li l985 li yllarna kadar avclk olduka amatr ve her nne gelen tarafndan yaplr iken son zamanlarda av hayvanlarnn azalmas denetimi ve denetimin sonucunda yasal olmayan avlanmalara yaptrmlar getirilmitir. Biz burada avcln eitleri ve yapl zerinde durmayacaz. Ancak gnmzde artk mazide kalm fakat yaatlmasn arzulamamza ramen bu arzumuzun topik bir beklenti olarak dlerimizi sslemeden te geemeyeceine inandm bir gelenein kayboluunu aksatarak av bahsini bitireceim.

Eskiden av hayvann bol olduu zamanlarda herhangi bir mahallenin bu ie ilgilileri toplanr birlikte ava gidelermi. Buna srek av yani safari denir. Bu tr avlarda olduka bol miktarda av hayvan avland iin av etinin hazrlanmasnn saklanp korunmasnn meakkati g olduundan ve dahi birazda manevi etik deerlerimizden dolay bu etler ky odalarnda (mahalle odalarnda)* topluca mahalle halkna ikram edilirmi. Bu uygulamaya ky odasnda etli a denir. (Gnmzde bu uygulama yok)

*Ky odas: Herhangi bir mahallenin veya sokan o gnn artlarna gre zengini tarafndan yaptrlan iki katl (alt kat ahr) st katta yabanc misafirlerin arland bir oda ile mescit olarak kullanlan ikinci bir odadan mteekkil bina (yap).

EL SANATLARI
1- Hasr: Gl kenarlarndaki ve/veya bataklkta bulunan ii dolu olan kamtan rlen yer sergisi. yi yaltkanlk zellii gsterir. Eski ahap evlerde kilimlerin altna souu nlemek iin serilirdi. Ayrca oban evi (alack) yapmnda kullanlrd. En son takriben 8-10 sene evvel St kasabas tarafnda dokunduunu (rldn) grdm. 2- Kalayclk: Bakr su ve yemek kaplarnn i yzeylerinin ne atr ile kaplanmas sanatdr. Kaplamaktan maksat bakrn yemek ve iecek ile temasn kesmek ve dolaysyla yiyecek ve iecein bozulmasn nlemektir. Mutfak malzemelerindeki gelime, piirme ve saklama kaplarndaki modernizasyon bu sanat da ldrmtr. Gnmzde bu ile itigal eden tek tandm ilemiz Yeni Cami mahallesindeki Osman Grler dir. 3- Semer ve Eyercilik: Yk hayvanlarnn gcnden yaygn olarak yararlanld dnemlerde revata bir zanaat dalyd. Ykn hayvana tutturulmasna yardmc binek olarak kullanldnda rahat etmeye ynelik oturaktr.

En i taraf kee, orta ksm hasr kam (dolgu malzemesi) ve en d ise deriden oluur.lemezde semercilik sfrdan yapma deil de genelde var olan tamire yneliktir. Ancak gnmzde buda yok denecek kadar azdr.

YRESEL DEYM VE KELMELER

- ippek -Kymk -Pontr -Kumpir -Kupa : Yazlk sandalet tipi st ttakl ocuk ayakkabs : ok kk odun paras. (zellikle ra iin kullanlr) : Pantolon : Patates : 1- (ihtiyarlar kullanyor) ay barda 2- Av kpeinin k -Susak -Hyya -Cmck -Hadi gari -Cngrak -Damzlk -Ufra -Ganamaz -Dan -Haran -Irbk : Aatan oyma kulplu su tas : Evet : Birazck : Haydi hareketlen (yola kalm) : Tahre velinin ilkeli. (Ard aacndan yaplr) : Yourt yapmak iin ste kullanln az miktardaki yourt. : Hamurun senit ve oklavaya yapmamas iin ekilen az miktardaki un. : zellikle inek samada kullanlan, yandan kulplu derin bakr kap. : Atee konabilen (odun atei) ya ve balk kzartmakta kullanlan yayvan bakrdan piirme kab. : Odun ateine konabilen yine bakrdan derin (kazandan kk) tencere. : Bakrdan su stlan kulplu abdest kab

-Honu -Blla -Efe -lenger -Uruba

: Banyo ve tuvalette kullanlan su kab : Kz kardein by (abla) : Erkek kardein by (Benim efem: Benim abem) : Bakrdan yayvan yemek kab, geni : Ceket : Terbiye etmek : Yersiz ve zamansz sorularyla karsndakini skmak.

* Azn tuzlamak *Yorgunu yokua srmek -Yoku -Tengerek -Eirmek -Seyirtmek -Yelmek -Yalk

: Yama, eimli arazi : p bklen kirmen : Koyun ynn veya kei kln ip haline getirmek : Komak, zapramak: (ayn) Komak : Genlerin hzl vakitlerinde etrafnda olup bitenlere bakmakszn bann dikine gitmek : Cepte tanlabilen mendil

-Yklk(musandra) : yorgan, yastk gibi rtleri ve bakliyat tr kuru gdalarn sakland yer -dare : Lamba

*semer acn (aacn) krmak : Anlatlan bir konuyu en son ve zordan anlamak -Zorla : Zoraki

-Bodu (desdi): Topraktan yaplan iki azl su kab -Loklok -Desde -Gavata : Yine topraktan yaplan desdiye gre biraz aha byk tek azl kulplu su kab : Blan ekinin kk kmeleri : Beyaz eyalarn veya biskvi ay gibi gda maddelerinin iine konulduu karton koli

-Snd -Krklk

: Makas : Koyun ve keilerin ynn krktklar makas

*neden iplie gemek : Zayflamak, erimek -Dakm -Silbin -Bardak -Zbn -Siin -Hltar : Sigara azl : Beie ocuun dks ile batrmamas iin konulan toprak derin kase : stn batrmamas iin ocua taklan nlk. : etek tr kadn elbisesi : Kadn elbiselerinin kenarlarndan sarkan rl ip : oban kpeklerinin boynuna taklan baka kpeklerle bouma esnasnda g kazandran ular sivri demirden oluan tasma.

*Hltar taknmak: (insanlar iin) Yanna yaklalamayan, ne sylesen kabul etmeyip, saldrgan tavr sergileyen *Leblebi kavururken trna m yand?: Emek mi verdi? Nasl olsa emeksiz kazand *Ta at kolun alsn : Hayr. Benden fayda bekleme. Sende yle yap, seninde olsun. -Mertek -Sen : zellikle am aacnn gen olanndan kesilmi uzun atk aac : Koyun, kei al yaparken yere dikilen krek kulpundan biraz kaln ard dikmesi

*Sarmsa nerde yediysen azn orada kokut : Bana dert yanma, bu pislie nerede bulatysan git yine orada temizle *Kelle yiyeceksen sarmsa ekisi hesap edilmez: arzu ettiin eye ulamak istiyorsan giderlerine katlanacaksn -Kirkit -Yaba krek -Yabalt -dndrge : El tezgahnda hal kilim dokurken kullanlan demirden sktrma tara : Harmanda saman ile taneyi ayrmada kullanlan her taraf aatan olan : Saman yklemekte kullanlan alt parmakl aa dirgen : Sacn zerindeki ekmei evirmeye yarayan yass tahta paras

-Grzet -Peke -Cizeme -Yamalkm -spirte -Grg -Velesbit -Dastar -Toku -Grek

: lkokul rencilerinin okul formas : al rpdan evrilen bahe iti. : Dzgn aalarla evrilen bahe iti. : Elbisenin eskiyen yerine konulan (eklenen) salam para : Kibrit : Yufka ekmei yapmada kullanlan ince dal odunu : Bisiklet : Beyaz ince kadn earb : amar ykama tokma : Kilit (kap kilidi)

*Ekmek elden su glden : Herey bedava *Deirmenlik olmak: Kurumak -Gnek : Beyaz kaputtan el dikii ile dikilen i giysisi (Atlet yerine) Aratrma: Afer Hasaatay Mimar Sinan lkretim Okulu Snf retmeni Yaz kategorisi: Aletler, Atasz ve Deyimler, Avclk, Bayramlar, Derleme szl, Dn, Ev oyunlar, Yaylaclk, Yemek, ocuk Oyunlar | yorum brak;

/Yalnzam
Haziran 6, 2007

KLTR
Bir halkn yaam tarz olarak tanmlayabileceimiz kltr, ayn kkene sahip bir toplum iinde de yreden yreye baz farkllklar gsterebilmektedir. nk kltr uzun bir gemiin birikimi, olup iinde bulunulan corafyadan, iklimden ve dier toplumlarla olan ilikilerden etkilenmektedir. Kafkaslar ve orta Asya ile Anadolu arasnda bir kpr olan Ardahan da kendine zg kltrel zelliklere sahiptir. Ar iklim koullar yre ekonomisini hayvancla ynlendirirken halk arasnda yardmlama ve ibirliinin gelimesini salamtr.

Stratejik nemi nedeniyle savalara sahne olmas ve igaller altnda kalmas szl edebiyatn gelimesine neden olmutur. Yre ekonomisinin hayvancla dayanmas ve kkba hayvancln yaygn olmas hal; kilim ve kee gibi el sanatlarnn gelimesini salamtr. GELENEK VE GRENEKLER : EVLENME : Kz Saraflama (Zarraflama) : Evlilik ana gelen erkek ocuun ailesi, ocuklarna ve ailelerine uygun bir gelin bulma arayna girerler. Gelin aday genellikle, evlilik ana gelen evladn beendii, ailenin uygun bulduu veya yakn evreden tandklarn tavsiye ettikleri bir kz olur. Uygun aday bulunduunda erkek tarafndan kadnlar bir bahane bularak kz evine gider, kzn kendi aileleri iin mnasip olup olmadn aratrrlar. Bunun iinde eitli oyunlar denerler. Kzn gzlerinin salamln renmek iin ineye iplik taktrrlar; uzaktan konumaya alarak kulaklarnn iyi iitip iitmediini, evin temizliine bakarak kzn alkan olup olmadn renirler. yemeklerine bakarak maharetli olup olmadn anlarlar. Kz steme : Uygun gelin aday bulunduunda kz tarafna haber gnderilerek kz istemeye gidilir. Erkek taraf mnasip bir dille ziyaretin amacn dile getirir. Bunun zerine kz taraf dnmek iin sre ister. Bu sre ierisinde yaknlarnn dncelerini alr ve erkek taraf hakknda gerekli aratrmalar yapar. Eer yaplan aratrmalar mspet olursa erkek tarafna haber gnderilerek yeniden davet edilir. Beh Takma :Bu davet zerine erkek tarafndan kz istemeye giden kiiler, tekrar kz evine giderler. Erkek taraf kz evine giderken yanlarnda beh denilen ve manevi deeri olan eyalardan oluan bir hediye paketi gtrr. Kz taraf da ayn ekilde kendi beh ini hazrlar. Kz taraf gerekli ikramlar yapar ve sonunda karlkl olarak behler verilerek erbet iilir. Sz Kesme : Sz kesme olay genelde beh takma iinden 3-4 hafta sonra olur. Sz kesme iinde nian tarihi, eyiz miktar balk paras, ilik ve dier eyalar konuulur, dne ne kadar atl getirilecei karara balanr. Bu i her iki tarafn vekil ettii kiilere tarafndan karara balanr. Nian : Erkek taraf sz kesme srasnda belirlenen tarihte, kararlatrlan nian hediyelerini alarak kz evine gider.Nian veya dn iin erkek tarafndan kz tarafna gidenlere atl denir. Bu isim, bu kiilerin kz evine atla gitmelerinden kaynaklanr. Nian iin erkek taraf genellikle altn, bilezik, yzk gibi ziynet eyalar ile elbiselik ve ayakkab gibi giyecekler gtrr. Kz taraf da kzn kendi el emei olan orap, atk, kazak, balk gibi eyalardan misafirlere hediye eder. Ayrca bu hediyelerden damat adayna da gnderilir. Nian srasnda gelin misafirlere nian erbeti ikram eder, atllar da karlnda erbet paras olarak bir miktar para verirler Balk-ilik: Geleneksel dnlerde erkek tarafndan kz tarafna denen balk gelenei, gnmzde artk srdrlmemektedir. Balkla birlikte

erkek taraf, dn hazrlklar iin kz tarafna etlik ve ilik olarak koyun, sr ve yemeklik eyalar verir. DN ( TOY ) : Atl Yma : Dn hazrlklar tamamlanp dn gn geldiinde davet edilen atllar erkek evinde toplanrlar. Yallar aklarn bulunduu odaya, genler ise davul-zurnann alnd yere gtrlr. Atllar dn evinin uzanda karlanr, atl havas ile dn evine getirilir, dn evindeki elenceden sonra akam vakti gelince de komular tarafndan gece yatsna gtrlr. Hazrlklar tamamlandktan sonra kz evine doru yola klr. Kz evine yaklaldnda o yrenin delikanllarnca gelenler karlanr. Kna Gecesi :Kna gecesi, gelinin baba evinde geirecei son gece olup, bu gecede gelinin eline kna yaklr. Kna yaklmadan nce gelen misafirlere erez, eker, helva gibi ikramlarda bulunulur. Sonra gelin; kna yaklacak odaya tabaklar iinde yanan mumlar tayan gen kzlarn eliinde gelir ve orta yerde bir sandalyeye oturtulur. Gelinin knas ba bozulmam ( dul olmayan ) bir kadn tarafndan hazrlanr. Gen kzlar ve kadnlar ayrlk, hasret kokan mani ve trkler sylerler. Odadakiler mani ve trklerini sylerken gelinin knas yaklr ve yine ba bozulmam bir kadn tarafndan sarlarak balanr. Nikah treni bittikten sonra eyiz yayma ilemine geilir. eyiz sandklar ve bohalar odann orta yerine konulur. Erkek ve kz tarafnn eyizleri ayr ayr yazlarak deerleri belirlenir. Bu liste iki nsha olarak hazrlanr. mam, muhtar ve iki ahit tarafndan imzalanarak biri erkek tarafna dieri kz tarafna verilir. Gelin Gtrme :Kz evinden olan evine hareket gn geldiinde, sabah erkenden aralar hazrlanr. Ara olarak kn at kzaklar(zanka) yazn ise atl arabalar hazrlanr. Gelin evden karken gelin alatma havalar alnr. Kzn annesi hem alar hem de kzna tler verir. Kzn erkek kardei ise gelinin beline gm kemer balar. Kemeri balayana toy babas veya sad tarafndan bahi verilir. Gelinin yz al renkli ipek bir duvak ile rtlr ve gelin, iki yengesi tarafndan itina ile getirilerek gelin arabasna bindirilir. Dualar ile yola karlarak olan evine getirilir. Gelin Karlama : Gelin alay dn evine geldiinde gelinin ayan basmas iin bir bakr kazan ters evrilir ve zerine tahta kak veya ay barda konulur. Gelin inerken buna basar ve krmaya alr. Kramamas uursuzluk saylr. Gelin iki yenge tarafndan arabadan indirilirken damat ve sad, daha nce hazrladklar bozuk para ve erezleri onlarn evresine atarlar. Bu arada gelin inerken kaynana da gelinin nnde oynar. Gelin eve geldikten sonra alglar alnr, oyunlar oynr. Gece damadn arkadalar ve gelen atllar sadcn evinde toplanr, gvey tra yaplr. Bu elenceler gece yarsna kadar srer.

Duvak Ama : Ertesi gn kuluk vaktinde duvak ama treni yaplr. Gelin dn yerinde ortada bir sandalyeye oturtulur. Banda duva bulunur. alglar alar, olan sadc bealan, karaba ve hanerbar oyunlarndan birini gelinin etrafnda dnerek oynar. Bir yandan da elindeki haner ile gelinin duvan yava yava aar. Gelinin Takdimi ve Yz Grml : Duvak ama treni bitip herkes daldktan sonra ev halk toplanr. Kz yengesini temsilen bu ii yapacak kadnlardan biri orta yere gelir, elini havaya kaldrarak algclar susturur. Ya szle ya da trk makam ile yle der: Gelin diyer yoktur atam Koyunum yok koa katam. Bu sz zerine kaynpeder ne karak : Men kaynatan senin atan, Gelin ho geldin ho geldin, Yavrum ho geldin ho geldin,Bize ho geldin ho geldin, Dedikten sonra Benim tarafmdan gelin kzma on tane kuzulu koyun, nesilden nesile onun olsun diyerek gelinin yz grmlln verir. Bu olay srayla kaynana, kaynbirader ve grmce iin de yaplr. Yz grmllkleri verilerek yenge ve sadlar da alnarak bar tutulur ve dn sona erer. Sini Kaldrma :Ardahanda yerli kylerinde yaplan geleneksel dnlerdeki adetlerden biri de Sini Kaldrmadr. Kz tarafnda yaplan elencelerden biridir. Kz babas ky halkna ve erkek tarafndan gelen misafirlere ziyafet vermek iin hazrlklar yaparken, gelin de kz sadcnn evinde hazrlanr. Bu arada gelin ve damadn akrabalar, ky halk ve algclar kz sadcnn evinin nnde toplanrlar. Kzn giysilerinden yedi adet alnarak yedi bakr siniye konur ve zeri renkli ipekten rtlerle rtlr. Yedi sini yedi delikanlya verilir. nde davul zurna, onun arkasnda kz sadc-gelin-olan yengesi bulunur. onlarn arkasnda da srayla sinileri tayan genler, korumalar ve ky halk olmak zere bir konvoy oluturulur. Olann yengesinin, gelin ve kz sadcnn balar kapal olur. Ziyafetin verilecei yere doru yola klr. Yol boyunca eitli oyunlar oynanr, havaya fiekler atlarak ziyafet yerine gelinir. Bu olaya Sini Kaldrma denir. ah Bezeme : Sini kaldrma olayna benzer bir gelenek de Terekeme (Karapapak) kylerinde dnlerde yaplan ah Bezeme geleneidir. Bu gelenein uyguland kylerde ah denilen 70 cm uzunluunda, yanlarna aa grnm vermek iin 7 veya 9 dal aklan aatan yaplma bir ara bulunur ve en son dn kimin evinde yaplmsa bir sonraki dne kadar orada saklanr. ah, dnlerde meyve ve ekerlerle belli bir usule gre sslenir. Olan ah ve kz ah olmak zere iki ah bezenir. Olan ahnn masraflarn damadn sadc, kz ahnn masraflarn ise kz sadc karlar.

ah bezeme iini, blgede bu konuda uzman olan bir kii yapar. Bunun karlnda da kendisine mnasip hediyeler denir. ah bezenirken Trkler iin nemli kabul edilen 3-7-9 ve 40 saylarna dikkat edilir, ahn dallarna 7,9 veya 40 eit meyve, eker vs aslr. Kz ah sade olmasna ramen erkek ah olduka ihtiaml ve grkemlidir. Kz ah, kna gecesinin ertesinde kz sadcnn evinden, sadcn erkek kardei ve yaknlar tarafndan alglar ve pehlivanlar eliinde alnarak olan sadcnn bulunduu kz evine getirilir. Kz ahn teslim alan olan sadc, kz sadcna Hilat denen mnasip bir hediye verir. Sonra da ah zerindeki meyve ve ekerlerin bir blmn orada bulunanlara ikram ederken bir blmn de damat iin ayrr. Olan ah ise daha atafatl bir trenle getirilir. Gelinin olan evine inmesinden sonra damat, sad ve arkadalar sadcn evine gider, orada elenirler. Dn akam toy babas gelir ve bararak ah alaynn kurulmasn ister. Bunun zerine mealeciler gndzden hazrlanan mealeleri yakarak yolun sanda ve solunda sralanrlar. Yolun ortasnda; nde davul-zurna, bunlarn arkasnda ah ve ah bekileri, damat ve sad, korumalar olmak zere ah alay oluturulur. Damat ve sadcn az mendil ile kapatlr. Konvoyun arkasna orada hazr bulunan ky halk geer, damadn evine kadar oyun ve trkler eliinde gelinir. TARLA SRME (KOTAN VE MODAMLIK) : Ekonomisi tamamen tarm ve hayvancla dayanan yremizde tarmsal faaliyetlerin de kendine has zellikleri ve gzellikleri vardr. Teknolojik gelimelerin henz yreye gelmedii dnemlerde, iler tamamen insan ve hayvan gc ile yapld iin olduka zor olur ve uzun zaman alrd. Bu zorluklar amak iin insanlar; kendi aralarnda yardmlarlar, ileri elenceli hale getirmek iin de mani ve trkler syler, birbirlerine akalar yaparlard.Bu geleneklerimizden biri de kotan srme ve modamlk geleneidir. Yrede daha nce pullukla srlen tarlalar daha sonra Rus kyllerinin yreye getirdii kotan ile yaplmaya balanmtr. Kotan topra ok derin ve geni ilediinden duruma gre kotana 8 ile 12 ift kz koulmas gerekmektedir. Bu kadar kz her ailede bulunmadndan birka aile birleerek tarlalarn ortak srerler. Yrede bu duruma modamlk denilir. Kotan karakotan ve demirkotan olmak zere iki eittir. Karakotana 10-12 ift kz veya manda koulur, demir kotana ise 8 ift kz veya manda koulur. Kotanlar iki blmden oluur: Topra sren ksma kotan, nndeki tekerlekli ksma ise horazan denir. Kotan srme gndnmnden sonra ( 22 Haziran ) balar ve ot biimine kadar srer ( Austos ayna kadar ). Halk takviminde de bu dneme kotan ay denir. Kotan srm zor ve klfetli olduundan birden fazla kiinin almas ile yaplr. Kotanda alan kiiler macgal, hoda ve kzc olmak zere gruba ayrlr. Macgal kotann yetkili kiisidir. Kotan sapndan tutarak ynetir. Kotann sapna mac denir ve macgal ismi de buradan gelir. Hoda ise kotanda kzleri sren ocuklara denilir ve saylar, koulan hayvan saysna gre deiir. Grevleri kzleri boyundurua komak, srmek ve boyunduruktan amaktr. Her hoda iki ift kzden sorumludur. Hodaklarn en kdemlisine ise Harazan Hoda denir. kzcler ise kzlerin bakmndan, otlatlmasndan ve kotann bekiliinden sorumludurlar. kzc, gece kzcs ve gndz kzcs olmak zere ikiye ayrlr.Halk takvimine gre kotan aynn gelmesi ile birlikte herk etmek zere kotana klr. Kotana kma gn perembe ve cuma olarak seilir. Bu gnn sabahnda kotana gidecek kz ve

manda (camular) gndz kzcsne teslim edilir. Kotan srmede gereken malzemeler arabaya yklenir. Hep bir likte tarlaya gidilir. Genelde lk olarak kotan sahibinin tarlasna gidilir. Kotan srmeye ku tm ile balanr. Ku tm imsaktan yarm saat nceye denk gelir ve bu da gece iki buuk civardr. Kotan srme ii gnde 16 ile 18 saat srer ve akam gnei ile sona erer. Aralarnda modamlk kuran kiiler gn hesab zerinden anlarlar. Kotan srmnde tarla sahibi kim ise yemei de o getirir. Kotan srme iini daha elenceli klmak ve uyku gelmesini nlemek iin deiik akalar yaplr, mani ve trkler sylenir. Kotan srerken sylenen iirlere ise horavel denir. Horeveller macgaln hey hey hey demesi ile balar ve ktann sonunda hep birlikte hoo hoo hoo denir. Horeveller bazen gzelleme bazen atma ve satama eklinde olur. Bazen de nee verici, uyku datc zellikte olur. Kotan srme iinin tamamlanp bitirilmesine Kotan Ama denir. ler tamamlannca o gece tarlada yatlr. Sabah olunca kotan alanlar evreden iek, km ve yemlik gibi yenilen bitkilerden toplarlar. Eyalar toplanr ve arabaya yklenir. kzler kotana koulduklar sraya gre koulurlar. Macgal arabann en iyi ve en rahat yerine oturur. kzlerin boyunduruklar ieklerle sslenir ve trkler sylenerek eve doru yola klr. Kotan sahibinin evine gelinir, yemek yenilir. Macgal, ocuklarn gzlerinden perek gnllerini alr. Herkes malzemesini alarak evlerine dner. SAYILI GNLER : Halk arasnda, yl ierisinde dnm noktas olarak kabul edilen baz sayl gnler vardr. Bu gnler ya uzun yllar gzlemlenen hava olaylar ya da bu dnemlerde nemli bir olayn yaanmas sonucunda ortaya kmtr. Halk arasnda sayl gnler unlardr: Gn Dnm: Gn dnm kiraz aynn 9. gndr (22 Haziran). Bu tarihten sonra hava iyice snr. Bu nedenle sebze ekimi bu tarihten sonra yaplr. Eyyam-Bahur: Halk takvimine gre kotan aynn 18. gn balayan (Austosun ilk haftas) haftada bunaltc scaklar yaanr. Bu gnlerde obanlar srlerini glgelik yerlerde tutmaya alr. Erbain: Kasm mevsiminin ilk 44 gnnde havalar pek sert olmaz ve bu dneme pastrma yaz denir. Bu tarihten sonra balayan ve 40 gn sren kuru ayaz ve iddetli souklarn yaand Erbain dnemi (Kara kn 9. gn) balar. lmlerin en ok bu dnemde yaandna inanlr. Hamsin: Erbainden sonra gelen 50 gnlk dnemdir. Havalar bu dnemde olduka deikendir. Halk arasnda Hamsin, kh ,kah sn. sz buradan domutur. Halk takvimine gre zemheri aynn 18 inde (31 Ocak) balar, dl dkmnn banda (21 Mart) sona erer.

Hdrellez Tipisi: Halk takvimine gre zemheri aynn 27sinde (10 ubat) balayan ve yaklak 1 hafta sren tipilere Hdrellez Tipisi denir. Cemreler: ilkbaharda yaanan; havada, suda ve toprakta meydana geldiine inanlan scaklk ykselmelerine denir. Birinci cemre gck aynn 13nde (20 ubat) havaya der. Havada bir hafta kaldktan sonra gece yars suya der. Suda bir hafta kaldktan sonra topraa der ve bu tarihten sonra havalar snr. Berdl Acz- Kocakar Souklar- Nenenin Gdikleri- Har-Bor: Bu dnem gckn son drt gn ile dldkmnn (mart) ilk gnn kapsar. Normalde havalarn snmaya balamasna ramen bu haftada hava ok souk olur. Bunun da bir hikayesi vardr: ok eski tarihlerde, bir kyde olaklar (Gdik) ok sevdii iin koyun yerine kei besleyen bir nine yaarm. Her yaz yaylaya kan nine, bir sene zaman gelmedii halde havalarn snmasna aldanarak gck aynn sonunda yaylaya kar. Bir iki gn yaylada kalr ve havalarn scak olmas houna gider. Bunun zerine k ay ile alay eder ve k ay 4 gn 4 gece kar yadrp tipi estirir (gckn son drt gn). Ancak nine ve olaklar (Gdik) lmeyince k, dl dkm ayndan (mart) gn bor alr, 7 gn 7 gece frtna estirir, nine ve gdikleri lr. Martn Dokuzu- Leylek Frtnas: Halk takvimine gre dl dkm (mart) aynn sekizini dokuzuna balayan gece Hac Leylek gelir. Gelirken de beraberinde kar ve tipi getirir. Bir gn nce iyi olan havalar o gn souk olur. Abrilin Bei : Yamur aynn bei (18 Nisan) hava ok sour. Bu gece gen hayvanlar hari, btn hayvanlar ahrlarda beslenir. Zira bu soukta ktan yeni kan ve bnyeleri zayf olan hayvanlarn dayanamayacana inanlr. Bu gnn dier bir ismi de Camu (Manda Kran) dr. Sitte- Sevr: Yamur aynn 9unda (21 Nisan) balayan ve 6 gn sren souk ve frtnal gnlere denir. Bu gnlerle ilgili olarak Sitte-i Sevr, kapy evr. diye bir cmle bulunmaktadr. YAMUR YADIRMA GELENEKLER: Ekonomisi tamamen tarm ve hayvancla dayanan yrede, hava koullar byk nem tamaktadr. lkbahar ve yaz aylarnda havalarn yal olmas tarmsal retimde verimi arttrrken hayvan hastalklarnn azalmasna ve hayvansal rnlerin artmasna neden olur. Bu yzden kurak geen dnemlerde insanlar yamur yamas iin eitli arelere bavurmutur. Bunlarn arasnda; yamur duasna kma, garip mezarndan bir ta alarak suya brakma, godi godi gezdirme, siyah bir eek bularak suda ykamay sayabiliriz. Yamur Duas : Yamur yamad zaman insanlar perembe veya cuma gnleri yamur duasna karlar. Yamur duas iin ehitlik, trbe veya o yrede kutsal olduuna inanlan yerlere gidilir. Yamur duasna gitmeden bir gn nce koyunlar ve inekler yavrularndan ayrlr. Herkesten ekonomik durumuna gre yiyecek malzemesi alnr ve bunlar duann yaplaca gn

kadnlar tarafndan dua yerinde piirilerek yemekler hazrlanr. Dua perembe gn yaplacaksa le namazndan sonra, cuma gn yaplacaksa cuma namazndan sonra camiden kan cemaatle birlikte dua yerine gidilir. Dua okunur ve obanlar tarafndan getirilen hayvanlar yavrular ile buluturulur. Sofralar kurulur, yemekler yenir, sahipsiz kedi ve kpeklerin paylar ayrlr. Kurakln durumuna gre bu olay birka defa tekrar edilir. Godi Godi Gezme : Yamurun yamas iin bavurulan arelerden biri de Godi Godi Gezmedir. Bu olay kurakln durumuna gre ocuklar veya bykler tarafndan yaplmaktadr. Sprge veya kepeden bir bebek yaplr, kap kap dolalarak yiyecek toplanr. Toplanan yiyecekler piirilip bir ksm fakirlere datlr, bir ksm da hep birlikte yenir ve dualar edilir. sslenen bebek sprgeden yaplrsa buna Sprge Gelini denir. Kepeden yaplrsa me Gelin veya Kepe Gelin denir. Hazrlklar tamamlandktan sonra kafile bakan, tayclar, arap ve dier grevlilerden oluan kafile Godi Godi gezmeye balar. nder kafilenin bakandr ve idare onun elindedir. Toplanan yiyecekleri muhafaza eder, piirilmelerini salar. me Gelin yaplmsa tek bana tar. Tayclar; ellerinde tadklar kaplara topladklar yiyecekleri koyar ve dolarlar. Arap; kafilenin en ilgi ekici yesidir. Arap roln alan kii elini yzn kmr ile karalar, zerine uzun bir entari giyerek Araplara benzer. Bunlarn dnda Sprge Gelini tamak iin grevliler bulunur. Kafile nde, tayclar arkada yola klr. Dolamaya en mert evden balanr ve srasyla tm ky dolalr. Kafile bir kapya geldiinde kap alnarak, hep bir azdan tekerleme sylenir: GYM KUAM : Bir blgedeki halkn giyimi; blgedeki iklimden, corafi yapsndan ve halkn gemiinden getirdii alkanlklardan etkilenir. Blgemizde de giyim ve kuam bu etkenler sebebiyle ileden ileye deiiklikler gsterebilmektedir. 1930-1940l yllara kadar yrede insanlarn giyiminden hangi ileli olduu anlalrken, gnmzde artk geleneksel giysiler gnlk yaamda kullanlmamaktadr. Erkek Giyimi : Yal erkekler; balarna sark, fes, koyun veya kuzu derisinden yaplm yuvarlak papak, keeden yaplma brk, k aylarnda da ynden yaplm atkl ular olan kabalak kullanrlard. Sark, fes ve klahn zerine duruma gre puu veya it rterlerdi. Srtlarna yumuak dokumadan i gmlek, onun zerine ok dmeli ve dik yakal st gmlek ve soldan saa doru apraz kavuan yelek, yelein zerine gazeki ad verilen cepken, diz kapaklarna kadar uzanan yumuak kumatan yaplma arkalk onun zerine de paltoya benzer uha veya yam giyerlerdi. Bacaklarna yukardan ukurlu, paalar ilik dmeli uzun i donu, pantolon yerine belden iple balamal yma alvar veya ynden yaplma, belden ukurlu, paalar ilemeli Osmanl alvar giyerlerdi. Bellerinde kuak, palaska veya ilemeli kemer takarlard.

Ayaklarnda dizleme orap, yemeni, ark, apula, yumuak izme bulunurdu. Yerli genlerinin giyimleri de ayn olurdu. Genlerde ise giyim genelde ayn olup daha ssl ve canl renkler tercih edilirdi. Kadn Giyimi : Yrede kadn giyimi erkeklere nazaran daha renkli, ssl ve eitlidir. Kadn giyiminin belirleyici zellikleri arasnda da etnik kken, ya ve evlilik durumu bulunur. Yal kadnlar balarna fes, takke ve klah takar, zerine beyaz leek onun zerine de kaln taval takar, tavaln stnden alnlarna renkli valalardan atma skarlard. Gelinler ve gen kadnlarda ise yallardan farkl olarak balarna dinge denilen zeri kumala kapl fes olur veya kofik denen aa ember konulur, zerine krmz fes veya uha ekilirdi. Dinge ve kofik ailenin mali durumuna gre sslenir, iki tarafndan uzanan ve enenin altndan boaz tutan buhalk bulunurdu. stlerine de aln ksmna iki adet atma veya argat denen ince bir rt sklrd. Srtlarna beyaz renkli boylama i kynek, onun zerine dizlerin altna kadar inen birden fazla boylama kaftan, astarl yelek veya gurduka denen kollu yelek giyerlerdi. Bazen de zbn denilen etekli bir elbise bulunurdu. Eteklerinin zerine petamal taklr, kollara da kirden korunmak ve elbiseyi ypratmamak iin lastikli kolak bulunurdu. Gste ise st taraf boyna geirilen alt taraf bir ukurla bele balanan dlk yer alrd. Bellerine ynden rme kuak, bacaklarna ise belden ukurlu, bilek ksmlar ilik dmeli tuman denilen bir eit alvar ve ift katl diz donu yer alrd. Ayaklarda ise duruma gre ksa yn orap, nakl boazl orap, ark, kalo, mes, lastik, apula veya kundura bulunurdu. HALK MUTFAI : Yrede ekonomik hayatn can damar olan tarm ve hayvanclk, halkn beslenme alkanlklarna da yn vermitir. Arpa ve budaya dayal tarmsal retim hamur ii yiyeceklerin; hayvanclk ise st ve st mamullerinin sofralarmzda bolca yer almasn salamtr. Sebze olarak patates ve fasulye daha fazla tketilmektedir. zellikle halk arasnda kartol veya kartopu olarak adlandrlan patates, igal dneminde yabanclar tarafndan yreye getirilmi ve sofralarmzn vazgeilmezleri arasna girmitir. limizin bir hayvanclk merkezi olmasna ramen et tketimi fazla deildir. zelikle sr eti tketimi azdr. Ancak kaz, tavuk, hindi ve rdek gibi kmes hayvanlar fazlaca beslenmekte ve etinden faydalanlmaktadr. zelikle kaz etinin yrede ayr bir yeri vardr. Yrenin geleneksel yemek anlaynda, kahvaltlarnda yal yiyecekler yer alr. Bunun sebebi insanlarn daha iyi almasn salamaktadr. Kahvaltlarda ok yemek yenmesi makbuldr. len yemeklerinde ise orba veya fazla yal olmayan yiyecekler tercih edilir ve fazla yenmemesi adettir. Akam nnde ise gece rahat uyumak ve vcudu rahatsz etmemek iin hafif yemekler tercih edilir ve olduka az yemek yenirdi. Sabah yemeini kendin iin ye, len yemeini bir dostunla bl,

akam yemeini dmanna yedir. atasz bu alkanlmzn en gzel ifadesidir. Sofralarmzn olmazsa olmazlar ekmek ve peynirdir. Hangi n olursa olsun hangi yemek bulunursa bulunsun mutlaka sofrada ekmek ve peynir vardr. Yrede ekmek tketimi olduka fazladr. yle ki bu nedenle halk arasnda Yemek yeme kavram yerine Ekmek yeme kavram kullanlmaktadr. Ekmee bu kadar nem veren Ardahanl, ekmeini eitli unlardan yapmaktadr (buday,arpa ve msr unu vs.). Paaa (paa), bazlama, frn ekmei, tandr ekmei, lava, gagala, sa ekmei, yufka, fetir, ili paaa, kmbe, msr ekmei, gevrek, bulama, kerdie, yremizde yaplan ekmek eitleridir. Peynir ise en ok kullanlan katk trdr. Halk arasnda en ok tketilen peynir, yaz aylarnda yaplp kn tketilen deri peyniridir (tulu, tulum peyniri ). Deri peynirinin birazck kflenen ve yeilimsi renge brneni en makbuldr. Bu rengi nedeniyle baka yreden gelen insanlar tarafndan kfl peynir diye adlandrlmaktadr. Deri peyniri sofralarda iyi bir katk olmann yannda doal bir penisilin grevi de grmektedir. Evlerde yaplan dier bir peynir eitleri de; gorcola, eil, tel eil, kaymak alt, yal peynirdir. Kaar peyniri ise mandralarda ticari amala retilmekte ve yre ekonomisine nemli katk salamaktadr. limizde baz yerlerde a olarak adlandrlan orbalarda da st rnlerinin, tahl ve unlu mamullerin etkisi oktur. Ayrca yaban otlarndan da olduka gzel orbalar yaplmaktadr. Ayran orbas, bulgur orbas, kurut orbas, kesme orbas, st orbas, helle orbas, puruk orbas, st rnlerine ve unlu mamullere dayal orbalardr. Cincar orbas, e velik orbas, kuekmei orbas ise yabani otlardan yaplan orbalardr. Hamur ii yiyeceklerin Ardahanlnn damak zevkinde ayr bir yeri vardr. Hamur ii yiyecekler bazen yada kzartlarak yaplr bazen suda halanr bazen frnda bazen de sada yaplr. Misafirlere en ok ikram edilen yiyeceklerin banda bunlar gelir. Bii, mafi, lokum en nemlileridir. Suda halanan yiyeceklerin en nemlisi de hingaldr. Hingal; alan yufkann kare kare kesilip ierisine et veya kavurma konularak kapatlp suda piirilmesi ile yaplr. Halk arasnda en ok sevilen kaz etinden yaplan kaz hingaldr. Yufkann iine bir ey konmadan kare eklinde kesilip bo piirilenine de kaytma denir. Bunlar servis yaplrken zerine sarmsakl yourt ve yanm ya serpilir. Dier eitleri de kesme makarnas, yumru makarna, ganlama, erite ve cumurdur. Bir de tepside ve sa zerinde yaplan hamur ileri vardr. Bunlar daha ok zerine ya srlerek veya ierisine i konularak yaplan ketedir. Daha ok ev halknn zevkine ve isteine bal olarak ili veya sade olarak yaplrlar. Et ise bazen yemeklere katlarak bazen kyma yaplp kfte olarak bazen pastrma yaplarak bazen de kavurma yaplarak deerlendirilir. Yremizde sr etinden daha ok kaz eti tketilmektedir. yle ki kaz retim ve tketiminin kendine has gelenekleri ve kurallar olumutur.

ARDAHAN AZI :

Ardahan konumu itibariyle Anadoluya Trkler tarafndan yaplan aknlarn ve yerlemelerin geit noktalarndan biri olmutur. Ardahan ve evresi 1064 ylnda balayan Ouzlarn Anadoluya yerlemelerinin merkezi olurken, Azerbaycan Trklerinin ve Terekemelerin glerinin sna olmutur. Yzyllar boyunca blgedeki devletler arasnda yaplan mcadelelere mekan olan yre; savalar, igaller, tutsaklklar ve katliamlara sahne olmutur. Bu olaylar bazen yakn blgede bulunan insanlarn Ardahana bazen de Ardahanda yaayanlarn baka blgelere g etmesine sebep olmutur. Bu gler ise farkl Trk boylar arasnda kltr etkileimini salam, farkl dil ve az zelliklerini bir araya getirmitir. Bugn Ardahanda deiik az bulunmaktadr. 1. Ardahan-Posof yerli az

2. Trkmen az

3. Terekeme-Azeri az. Ardahan- Posof Yerli Az : Bu azla konuan Trk kolu, yreye yerleen en eski Trk topluluklardan biri olup bugn Ardahan, Hanak, Posof ile merkezleri ve bu merkezlere bal olan yerli kylerinde, ldr ve Glenin baz kylerinde ikmet etmektedirler. Halk arasnda Gagavan ve in-avat isimleri ile adlandrlan Ardahan- Posof yerlileri 12 y.y.da buralara gelip yerleen ve o dnemde hristiyan olan Kpak Trklerindendirler. Daha sonra mslmanl seen yerlilerin az zellikleri Erzurum ve Kars azlarndan farkllklar gstermekte ve Kpak az zelliklerini tamaktadr. Etnik yap asndan Ardahan-Posof blgesi; batda oruh boylar kuzeyde de Ahska ile bir uyum salamakta ve az zellikleri bakmndan buralarla birlik gstermektedir. Trkmen Az : Damal ile merkezi ve kylerinde yaayan Trkmen vatandalarmzn alevilik inancna sahiptirler. Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasan dneminde Mara yresinden gnll olarak getirilmi ve buralara yerletirilmilerdir. Gelenek ve greneklerine olduka bal olan Trkmen vatandalarmz, az zelliklerine de sk skya bal kalm ve yrede ayr bir az grubu oluturmulardr. Ahskal Ak Haydari bir iirinde DamalHanak Trkmenlerini yle anlatmtr: Terekeme- Azeri Az : ldr merkez ve kylerinde, Ardahan ve Glenin baz kylerinde yaayan Terekemeler halk arasnda Karapapak diye adlandrlmaktadr. Bunlar 1828 ylnda; yaamakta olduklar Kuzey Azerbaycann boral ve kazak blgelerinin Ruslara gemesi sonucu buralar brakp Ardahan ve ldrn kylerine yerlemilerdir. Az zellikleri incelendiinde hem Kpak hem de Ouz-Trkmen azlarnn zellikleri grlmektedir. Bu durumun; Terekemelerin, Kpaklarn, Trkmenlerin kaynamas sonucu olutuunu akllara getirmektedir.

HALK OYUNLARI : Ardahan farkl kltrlerin etkileim iinde bulunduu bir corafi alandadr. Bu nedenle halk oyunlar asndan son derece zengin bir ildir. Trkiyede halk oyunlar karakter yaps, figrleri ve oynay biimlerine gre yedi blgeye ayrlmtr. Bunlar bar, halay, horon ve karlama, hora, kak ve oturak oyunlar ile zeybek blgeleridir. Ardahan ise bar blgesi iine girmektedir. Bar oyunlar; oynayanlarn yan yana gelip sere parmaklar ile tutuarak daire veya yarm daire eklini almalaryla oynanr. Yredeki bar oyunlar bazen alg ile bazen de algsz olarak oyuncularn kendi kendilerine syledikleri trklerle oynarlar. algsz Oyunlar: Oyunculardan biri veya birka, birlikte bir mani veya trk syleyerek oyunu balatr. Bir kta trkden sonra halayn tamam veya bir ksm trky tekrar eder. Trknn dier grup tarafndan tekrar edilmesine evirme, evirmeli olarak sylenen oyun trklerine de Nanay denir. Ardan balayan trkler gittike hareketlenir. Buna bal olarak da oyunlar hareket kazanr. algl oyunlarda ba alg davul ve zurnadr. Davul ve zurna, zellikle dnlerin vazgeilmez alglardr. Bunlarn dnda mey, tef ve balama gibi enstrmanlar da kullanlr. Bu oyunlarda da ardan balanan oyun giderek hz kazanr. Oynanan oyunlarn birounun hikyesi bulunur. Yaplan her figr farkl bir duygunun ifadesidir. Erkek figrleri daha sert bayanlarn ise daha naziktir. Tekli, ikili ve l oyunlarda erkekler kartal bayanlar ise gvercini temsil ederler. Erkekler kollarn yanlara doru tam aar ve yukarya doru kaldrrken heybetli bir kartal andrr. Bayanlar ise kollarn dirseklerinden krar, ellerini hibir zaman omuz hizasndan yukar geirmezler ve oyun alannda adeta bir gvercin gibi szlrler. Bugn bilinen 100e yakn halk oyunu bulunan ilimizde bu oyunlar: oda oyunlar, iftli-ikili oyunlar, temsili oyunlar ve barlar olmak zere 4 gruba ayrlrlar.Bunlar: Oda Oyunlar : Kapal alanlarda el davulu, zilsiz def, mey ve saz gibi enstrmanlar eliinde oynanr. Trkmen vatandalarmzn oynad semahlar da bu gruptadr. En nemlileri; karaba, ar terekeme, on drt ve takrandr. iftli-kili Oyunlar : Davul ve zurna eliinde geni alanlarda oynanr. En nemlileri:eyh amil,haner bar, karadonlu ve be alandr. Temsili Oyunlar : Yresel enstrmanlar, esprili szlerle dolu trkler eliinde oynanr. Deli kz, tei, piik oyunlar bunlardan bazlardr. Barlar : Barlar bazen sadece erkekler bazen sadece bayanlar tarafndan oynanr.Bazen de kark (alaca bar) oynanr. Bir barda en az be kii bulunur. Bunlara bar ba, koltuk, orta, orta yan ve pk oyuncusu denir. Barlarda oyuncular tam veya yarm daire eklinde hizalanr. Oyun yn ters bar hari soldan saa dorudur. Birka oyun dnda btn oyunlar; adm ileri, adm geri atlarak oynanr. EL SANATLARI

HALICILIK : retildii yere gre yn, pamuk veya ipek iplikten dokunan bir yayg olan hal , ilk olarak Orta Asya ve Bat Asyada gelitirilmitir. lk zamanlarda bir yer yaps olan hal, daha sonra zellikle douda bir ss eyas olarak da kullanlmaya balanmtr. adr kaps, yer sergisi, masa rts, sedir rts, glgelik ve duvar hals olarak insanlarn farkl ihtiyalarna cevap vermitir. Trk kltrnn de nemli bir paras olan hal, Anadolunun her kesinde dokunmakta, her yre kendine has desenlere kendi duygularn katarak bu miras gelecek nesillere aktarmaktadr. Trklerin drt paradan oluan hal takmna deste denilmektedir. Bu paralardan biri ortaya (meyane), ikisi onun kenarlarna (kenare), birisi de pencere kenarna (serendaz) serilirdi. Halcln en ok gelitii blgeler; Trkistan, Kafkasya, Anadolu, ran, Msr, in, ve Avrupadr. Hal eitleri iinde en ok rabet grenleri Kafkas, ran, in ve spanyol hallardr. Halnn kalitesi dm saysna gre llr. Dm saysnn fazlal halnn kalitesini de artrr. pliin zglere dmlenme ekillerine gre farkl isimler alan dmn en eskisi Trk yada Grdes dmdr. Bu dm Kafkas ve Anadolu hallarnn dokunmasnda kullanlmaktadr. Dokumada kullanlan yn, ipek ve pamuk ipliklerinin renklendirilmesinde de 19. yy ncesinde doal yntemler kullanlmtr. Doal boyalar yreye gre bazen ivit, sumak, katrtrna, ivitotu, aa kabuu ve yapra gibi bitkilerden bazen minerallerden bazen de bcek veya yumuaka tr hayvanlardan elde edilmitir. Her ulus dokuduu halya kendi kltr elerini tayan figrleri ilemitir. Halnn sslemesinde kullanlan bu figrler geometrik, stilize ve doalc olarak ksma ayrlmtr. Geometrik figrler arasnda okgen, yldz ve ha; stilize figrler arasnda karmak kvrk dallar, palmiye desenleri ve kf yazs; doalc elerde ise servi aac, iek am meyve aac, st aac, kular, yaban hayvanlar ve in ejderleri en ok grlenleridir. Kafkasyada ok yaygn olan halclk ilk nce ran etkisinde kalmsa da daha sonra yerel elerin yorumlanmasyla zgn bir Kafkas usul olumutur . Bu hallarda kullanlan motiflerin banda drt ayakl hayvan figrleri, geometrik ekiller ve ejder figrleri gelir. Tarihi ve kltrel deerler asndan olduka zengin bir mirasa sahip olan ilimizde de halclk olduka yaygndr. Yre kadnlar, tarih boyunca evlerindeki tezgahlarda dokuduklar hallarla bu kltr gnmze kadar tamlardr. Yrede dokunan hallarda Kafkas-Osmanl-Trk sentezinin izleri grlmektedir. Seluklu hal sanatnn hayvan ve bitki motifleri, Osmanlnn geometrik ve dinsel motifleri en ok kullanlan figrlerdir. Hal dokuyan gen kzlarmz, dokuduklar hallara yeni renkler ve desenler katarak duygularn dile getirirler. Yrede bulunan her ailenin kendine has zel desenleri olup hallarda kullanlan her motif ve renk ayr bir duygunun ifadesidir. Kadnlarmzn el emei gz nuru olan yresel Kafkas hallarnda nilfer iei mutluluu, daire sonsuzluu anlatrken, beyaz safl, siyah hata ve yanllklar, krmz hareket ve din sevgisini, sar ktlk ve znty, mavi ise g ve doruluu simgeler. Kullanlan desenlerin kendine has isimleri bulunmaktadr. Gelin tac, pernik, engel, kilim, yzkoyun ve gl dal en ok kullanlan desenlerdir.

Bu kltr mirasmz gelecek nesillere tamak ve tantmn yapmak, gen kz ve kadnlarmza yeni istihdam alanlar yaratmak amacyla gerek Valiliimiz gerekse Halk Eitim Merkezi Mdrlklerimizce eitli almalar yaplmaktadr. l ve ile Halk Eitim Merkezi Mdrlklerince kurslar almakta ve genlerimize eitim verilerek halcln il geneline yaygnlatrlmas amalanmaktadr. Yresel Kafkas hallarn dnyaya tantmak, kltrel deerlerimizi yaatmak ve gelitirmek ayrca isiz genlerimize i imkan salamay amalayan Valiliimiz, Ardahan lini Kalkndrma ve Gelitirme Vakfna bal olarak Halclk Limited irketini kurmutur. irket atlyelerinde; 32 tezgahta ortalama 40 kii almakta, retilen hallar pazarlanmaktadr. limizde dokunan hallarda doal ve canl renkler elde etmek iin bitkilerden, kklerden ve meyvelerden boyalar hazrlanmaktadr. Genellikle ev hals retilen bu atlyelerde istee gre araba hallar, antalar, isimlikler, minderler ve duvar yastklar da dokunmaktadr. alanlara ilmik bana cret denmekte olup ortalama gnde 4-5 bin ilmik atlmaktadr. HALICILIK LMTED RKET : 2 Temmuz 1998 tarihinde Ardahan ilini Kalkndrma ve Gelitirme Vakfna bal olarak kurulan irketin amac; Ardahan kalkndrma olup yredeki isiz bayanlara maddi imkan salayarak ekonomik katkda bulunmak, kltrel deerlerimizi yaatmak ve gelitirmektir. Toplam 80 kiilik kapasiteyle 32 tezgahtan oluan bu tesiste, 40 kii istihdam edilmektedir. Tesiste dokunan tamam yn iplikten ve kk boyadan imal edilen Kafkas hallar, desen itibaryle Ardahan Kltrn yanstmaktadr. Ebatlar 3- 3,5- 4,5 m2 den oluan bu hallar retebilmek iin iiler gnde ortalama 4-5 bin dm atmaktadrlar. Ayrca istee gre atlyelerde araba hallar, antalar, isimlikler, minderler ve duvar yastklar da dokunmaktadr. Desenlerimiz vakf bnyesinde alan desinatr tarafndan izilmektedir. Ardahan ekonomisine katkda bulunacak sektrlerden biri de Halclktr. limizde nceden kurulmu bulunan Halclk Limited irketinde retilen hallarn pazarlanmasnda skntlar yaand iin Smer Holding ile grlerek hallarn Smer Holding tarafndan pazarlanmas konusunda anlalmtr. KLM : Gebe kavimlerin en nemli yayglarndan olan kilim; Orta Asya , Balkanlar ve Anadoluya zg bir dokumadr.Haldan farkl olarak yzey ipliklerinin tek tek ilmikleri kesilerek deil , ipliklerin zglerin arasndan srekli olarak geirilmesiyle oluur. rlen kilimin yzeyi dz bir grnm kazanr ve iki yzeyi arasnda fark bulunmaz. Anadolunun daha ok orta, bat ve dou blmnde dokunan kilim, bulunduu yrenin zelliklerini tar. Dokuma teknii bakmndan geometrik figrlerinin ilenmesine elverili olan kilimde en ok grlen desenler; ku, boynuz, kaz aya, gne, iek, rmak, da gibi doadan ve insan yaamndan alnm elerdir. limizde kilim dokumacl az da olsa devam etmektedir. Yre insan kilimlerinde tamamen kendine zg yntemlerle elde ettii boyalar kullanmaktadr. Kadnlarmz

gazel adn verdii bitki kkn kaynatarak kahverengi, evelik kknden krmz, saman kaynatarak sar, mant suyuna att pasl demirlerin pasn attktan sonra gazel kkn de katarak siyah rengi elde etmitir. Gzel bir renk armonisine sahip olan kilimlerimiz sadece rengiyle deil kalite ve desen zenginliiyle de mkemmel bir dokumaclk rneine sahiptir. Kilim tezgah yere paralel ekildedir. 6 m2lik bir kilim tek kii tarafndan 75-80 gnde tamamlanmaktadr. En gzel kilim rnekleri Gle, ldr ve Damal ilelerimizde bulunmakta olup kylerimizde 100-150 yllk antika deerindeki kilimlerle karlamak mmkndr. HASIR : Yremizde; daha ok eski dnemlerde kullanlan yayg eitlerinden birisi de hasrdr. Kurumu sazlktan yaplan ve herhangi bir maliyeti de bulunmayan hasrlar, dokunmasnn kolay olmas nedeniylede halk arasnda tercih edilen bir yaygdr. Hasr sulu alanlardaki sazlklardan toplanan sazlardan yaplr. Bunlara cil toplanmasna da Cil ekme denir. Bu iler genelde kadnlar tarafndan yaplr. Toplanan ciller nce kurutulur ve kurutulduktan sonra bir ksm lk suda nemlendirilerek rlp kaln ve uzun ip haline getirilir. p haline getirilen ciller hasr tezgahlarnda dikey biimde gerilir. Kalan ciller de yine nemlendirilerek bu iplerin bir altndan bir stnden geirilerek hasr haline getirilir. Hasrlar bazen sade bazen de desen verilerek yaplr. Hasr; rutubeti ve havay geirmeme zelliine de sahiptir. Eski dnemlerde yer ve duvar sergisi olarak kullanmasnn yannda zemine serilerek haly nemden korumaya yarard. Bunun dnda kullanmnn kolay olmas nedeniyle tahl, yn ve ty serip kurutma gibi gnlk ilerde de ska kullanlmaktadr. KEE : Kee; yn, kl veya pamuun slatldktan sonra dvlerek liflerinin birbirine kaynatrlmasyla elde edilir. Kee bazen rt, sergi ve adr olarak bazen de giysi yapmnda kullanlrd. Keeciliin yaygn olduu yrelerin banda Orta Asya gelmektedir. Gebe Orta Asya Trklerinin yaamnda nemli bir yer tutar. ok eski dnemlerde, buralarda yapld bilinmektedir. Trklerin Anadoluya yerlemesiyle birlikte keecilik de bir zanaat haline gelmitir. Anadolu Seluklular dneminde, Ahilik rgt iinde yer alan esnaf loncalar arasnda keecilik de vardr. Keeci kalfalar, yllar sren almalarla kendilerini yetitirdikten sonra dkkan ama hakkn kazanrlard. Yremizde hayvancln yaygn olmas zellikle de eski dnemlerde kkba hayvan saysnn fazlal, keeciliin gelimesine neden olmutur. Baz kylerimizde geleneksel yntemlerle az da olsa hl yaplmaktadr. Kee yapm iin ncelikle koyunlarn srtndan kesilen ynler suda slatlp ykanr ve temizlenir. Temizlenen yn elde tiftiklendikten sonra yaylarla lif haline getirilir. Yere serilen adrn zerine byk bir bez serildikten sonra nemlendirilen ynler bu bezin

zerine yaylr. Yn yaylrken kee ustas tarafndan renklendirilmi ynlerle desen oluturulur. Daha sonra bezin ular ynn zerine katlanr ve iine uzun bir aa konularak adrla birlikte rulo haline getirilir. Yn liflerinin i ie kaynamas iin rulo belirli aralklarla scak suyla slatlarak insanlar tarafndan tekmelenir. Rulo, kee haline getirilinceye kadar bu ilem srdrlr. Hazr hale gelen kee scak su dklerek karlr. Kee yapm halk arasnda bir enlik haline getirilmitir. Ky halk kee yaplan evde toplanr ve ev halk tarafndan hazrlanan yiyecekler gelenlere ikram edilir. kramlar bii , katmer, feselli ,mafi, gevrek gibi hamurdan yaplan yresel yiyeceklerdir. DAMAL BEBE : Damal ilemiz ve yresi, Orta Asyadan Avrupaya g eden Trk boylarnn gei gzergahnda bulunan bir yerleim alandr. Yre halk Trkmen olup gnmze kadar kendi gelenek ve greneklerini korumulardr. Bu yrenin en nemli zelliliklerinden biri, yrede yaayan kadnlarn Orta Asya Ouz Trklerinin kyafetlerini kullanmalardr. Bu kyafetler; etek, nlk, gmlek, alvar, yelek, cepken, gslk, tor, fes, takke ve kolak gibi paralardan oluur. Gnmzde de kullanlan bu kyafetler giyinenin yana, sosyal durumuna ve ekonomik gcne gre deiiklik gsterir. rnein bu kyafetin bir paras olan gsln koyu renkli kumatan yaplann yal kadnlar ve dul kadnlar, tamamen boncuktan yaplann ise gen kadnlar giyer. Gen, evli, ocuklu , dul ve olu askere gitmi kadnn gelinin, ninelerin taktklar baln farkl zellikleri vardr. Yeni evli kadn en az be entari, etek, bir yelek giyer. Gemite yre kadnlar bu kyafetlerin kklerini, aatan yaplan bebeklere giydirerek ocuklarna oyuncak yapmaktaydlar. Gnmzde bu giysiler plastik bebekler zerine giydirilerek merakllarna satlmaktadr. Bu giysiler iyi bir iilik ve el emei ile kuma bezler zerine boncuklarla ilenerek yaplmaktadr.Damal bebei, 1996 ylnda Japonyada dzenlenen Yresel Folklorik Bebekler yarmasnda el emei kategorisinde dnya birincisi olmutur. IKLAR Edebi kltrmzn yap talarndan biride k Edebiyatdr. Tarihimizin sosyal ve kltrel olaylarn gnmze tamada en nemli aralardan biri olan klk gelenei aslnda islamiyet ncesi ozanlk geleneinin bir devamdr. Ozanlar kopuz eliinde syledikleri iirlerle yaadklar toplumun duygu ve dncelerini dile getirmilerdir. Tarihi olaylar iirlerine konu etmilerdir. Ozanlar, kopuz alp iir sylemelerinin yannda byclk, oyunculuk, hekimlik gibi iler de yaparak evrelerine yardmc olmulardr. 15.y.y.da slamiyetin de etkisi ile ozanlarn yerini, saz alp trk ve iir syleyen klar almtr.Asrlar boyunca Anadoluda saysz saz airi ve k yetimitir. Bunlar halkn geleneklerini ve greneklerini, aclarn, mutluluklarn konu alan saysz eser brakmtr. Halk iirine bugn bile merak ve ilgi duyulmasnn sebebi, halkn iinden gelen insanlar tarafndan halkn duygularnn dile getirilmesidir. klar iirlerini koma, yedekli koma, siilleme, semai, destan ve divani tarzlarnda sylemitir. Hece ls ile yazdklar iirlerinde nazm birimi drtlktr. En ok kullandklar hece kalplar 7 8-11 ve 15 tir.

Anadoluda klk geleneinin en yaygn olduu corafya Kars-Ardahan-Erzurum yresidir. limizde bu gelenein en nemli temsilcileri k enlik, k Zlali ve k Mazlumidir. AIK MAZLUM: Ardahann Hanak ilesinde dnyaya gelen ve asl ad Ahmet olan Ak Mazluminin doum tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte, 1855-1922 tarihleri arasnda yaad tahmin edilmektedir. lk tahsilini Ortahanakta yaptktan sonra bu yrenin kltr merkezi olan Ahskaya giderek medrese eitimi almtr. Daha sonra memleketi Ortahanaka gelerek burada imamlk yapmtr. Saz almay bilmedii iin iirlerini irticalen sylemitir. Ancak kendi el yazs ile yazd iirlerini toplad defteri kaybolduu iin birok iiri gnmze ulamamtr. Blgenin Ruslar tarafndan igal edildii dnemlerde yaayan Mazlumi, bu dnemdeki esaret ve zulmleri iirlerinde dile getirmi, yre halkna nderlik etmitir. Yaad dnemin sosyal ve siyasi olaylarna kaytsz kalmayan, halkn bilinlendirmeyi kendine grev edinmi vatansever bir airdir. iirlerinde vatan, millet, din, ak ve hayat temalar, arlkla ilenen konulardr. iirlerinde ar bir dil kullanmam, duygularn sade halk dili ile ifade etmitir. airin dnyevi gzellikler peinde koan Gnl ile onu mantkl olmaya aran Akl arasndaki atmay dile ald ve sonunda akln galip geldii Akl ile Gnl Destanndaki birka drtlk yledir: AIK ENLK : k enlik, 1850 ylnda ldr ilesinin Suhara (Yaknsu ) kynde dnyaya gelmitir. Asl ad Hasandr. Babas, Kadirgillerden Molla Kadirdir. iftilikle uraan orta halli bir kyldr. Annesi Zeliha Hanm okuma yazma bilen, zeki grgl ve bilgili bir kadndr. Hasan, yredeki her ocuk gibi k Meclislerinde destan ve cenk hikayeleri dinlemeye meraklyd. Her akam babas ile birlikte k Meclislerine gider; cenk, destan veya ehit menkbeleri dinlerdi. Bir av tutkunu olan Hasan, on drt yana geldiinde ava gider ve iki gn boyunca orada uyuya kalr. Uyandnda k enlik mahlas ile syledii ilk iirinde airlik kudretini bulduunu, ryasnda Allahn cemalini grdn ve kudretinden ders alarak Arapa, Farsa, branice dillerini rendiini syler. k enlik ne bir medrese eitimi grmtr ne de bir hocadan ders almtr. Ancak stn zekas ve keskin hafzas sayesinde elde ettii bilgilerle bu a gidermitir. Ahlkelekli k Nuriden saz almasn renen enlikin n hzla yaylmtr. 1913 ylnda davet edildii Revanda, Revan Hanlarnn nl klar ile karlar ve onlardan stn gelir. Bunun zerine klar yenilen ve kendi itibarlar azalan Revan Hanlar, k enlikin yemeine zehir koyarlar. Revanda hastalanan enlik ldra gelirken Arpaayn Dalaver Kynde lr, cenazesi Suharaya getirilerek burada topraa verilir. klk geleneinin nde gelen ustalarndan biri olan k enlik, yaam boyunca birok rak yetitirmi ve kendisinden sonra gelen klar da etkilemitir. Yaad

dnem itibari ile Rus igalini gren, g ve felaketlere tank olan enlikin edebi kiilii bu olaylarn brakt duygularla ekillenmitir. k enlik; divani, koma, yedekli koma, tecnis, eki/sicilleme, destan, trk ve bayati gibi halk iirleri trnde eserler vermitir. IK ZLAL : k Zlali, 1873 ylnda Posofun Suskap kynde domutur. Asl ad Yusuf Kktendir. ilk tahsilini kynde yapm medreseyi ise Digorda tamamlamtr. Kltrl bir zat olan dedesinin onun eitiminde nemli etkileri olmutur. k Zlali, stanbulda mderris olan aabeyinin yanna giderek orada medrese eitimine devam etmi ve Arapa-Farsa renmitir. On iki yandayken grd iki rya ile bade imi ve halk olmutur. Bu tarihten sonra Zlali mahlas ile iirler sylemeye balamtr. 1893 ylnda Bursaya giderek Posof ve Artvinli 93 muhacirlerini ziyaret etmi ve orada Hamidiye Ziraat Mektebine girerek sene okumutur. 1896 ylnda bir hastalk sebebi ile Posofa dnm ve yre halkn dman igaline kar bilinlendirmeye almtr. 1904 ylndan itibaren saz brakarak mekteplerde Trke ve Din dersi hocal yapmaya balamtr. 1910 ylnda Bursaya, oradan da Afyona g etti. 1946 ylnda Eskiehirin ifteler ilesine geldi, burada imamlk yapt. 18.12.1956 tarihinde Eskiehirde vefat etti ve ifteler ilesinde topraa verildi. Devrinin en nemli ndan biri olan k Zlali ( ldrl k enlik, Narmanl k Smmani ) savalarn ve felaketlerin olduu bir dnemin ocuu olarak yetiti. Bulunduu dnemin zorluklarna ramen okuyarak kendisini aydn bir insan olarak yetitirdi. Yaam boyunca ok yer deitirmek zorunda kalmas nedeniyle ak, tabiat, gurbet, ayrlk, memleket sevgisi, yoksulluk, nasihat, tasavvuf ve sosyal hadiseler onun iirinin balca temasn oluturur.

Yaz kategorisi: Aletler, Atasz ve Deyimler, At, Aklar, Bayramlar, Derleme szl, Dn, Giyim Kuam, Halk Hekimlii, Halk Oyunlar, Halk Takvimi, HalKilim, Kategorilenmemi, K elenceleri, Seyirlik Oyunlar, Toy, Yaylaclk, Yamu Duas | 4 Yorum

Ataszleri in Yeni Bir Kaynak: rnek Dil Cmleleri

Mays 29, 2007

Prof. Dr. Saim SAKAOLU I. Uluslararas Atatrk ve Trk Halk Kltr Sempozyumu Bildirileri Ataszleri in Yeni Bir Kaynak: rnek Dil Cmleleri Prof. Dr. Saim SAKAOLU ( Trkiye ) Bizde, halk edebiyat aratrmalar alannda ataszlerimizin zel bir yeri vardr. Derlenmesi ok eskilere dayanan, incelenmesi ise son 50 ylda byk gelimeler gsteren bu daln zerinde durulmas gereken pek ok ynnn olaca unutulmamaldr. Bu ynlerden biri de kaynaklar meselesidir. Bu konuda Prof. Dr. kr Elinin bir

makalesini ve aratrmac M. Trker Acarolunun bir kitabnn ilgili blmn bu adan hemen hatrlamak zorundayz. Ataszlerimizin kaynaklar ok eitlidir. Bunlarn banda yazl kaynaklar gelmektedir; szl kaynaklarn gndemdeki yerini almas ise daha yenidir. Orhun Antlarndan beri eitli ekillerde yazya aktarlm olanlarn yannda Kagrl Mahmudun eserinde yer alan ilk derlemelerden gnmze kadar pek ok sz gelebilmi, bazlar ise unutularak kaybolurken yerlerini bakalarna brakmtr. Ataszlerimizin kaynaklarnn banda azlardan yaplan derlemeler gelmektedir. Son 50 ylda, zellikle niversitelerimizde yaptrlan derlemelerle, yaad evrenin halk edebiyat rnlerine eilen, ou da gnll olan aratrclarn topladklar nemli bir sayya ulamtr. Bu alanda en byk derleme faaliyetini, getiimiz yllarda kaybettiimiz, Silifkeli orman mhendisi ve hukuku Kerim Yund gerekletirmitir. Trk Dil Kurumu yaynlarndan olan Blge Azlarnda Ataszleri ve Deyimler adl iki ciltlik eserde binlerce atasz ile ilk sray o almaktadr. 20. yzyln ilk eyreinde, Konyada yayn hayatna giren iki derginin Trkemize verdii nem, bizleri son derece sevindirmitir. Bu dergilerdeki seri dil yazlar ataszlerimiz iin gzel bir kaynak oluvermitir. nce bu iki dergiyi ksaca tantalm, sonra da ataszlerini ele alalm. OCAK 19 say olarak yaymlanan derginin ilk says 8 Terinisni (Kasm) 1334 (1918) son says ile 30 Mays 1335 (1919) tarihini tamaktadr. Tahrir mdr Namdar Rahmi (Karatay)dr. Yayn sresi, baln altnda, dier bilgilerle birlikte yle verilmektedir: Her on gnde bir Konya Trk Oca tarafndan karlr, ilm, edeb, fenn risaledir. Sekiz sayfalk her saynn yannda Ergenekon zel Says (14.say), 32 sayfa olarak kmtr. O yllarda Konyada grevli aydnlarla Konyal aydnlardan oluan yaz kadrosundaki baz adlar yledir: Besim Atalay, Nim Hzm (Onat), smail Zhd, Ahmet Nushi (Katrcolu), Ahmet Necati (Atalay), Midhat akir (Altan), Mmtaz Bahri (Koru), Ahmet Hilmi vb. Derginin tam bir takm Seluk niversitesi Atademir Ktphanesindedir. Dergide dil konusu arlkl olarak ele alnmtr. 12. say btnyle Nim Hzm (Onatn) Lisnda Tasviye Mnsebetiyle balkl yazsna (89-96) ayrlmtr. Konumuzla ilgili yaz ise Lisnmz bal altnda ve Ahmed Nushi ile Ahmet Necati tarafndan hazrlanm, 10, 12, 18 ve 19. saylarn dndaki 15 sayda yer almtr. Bu yazlarn bazlar A. Nushi veya A. Necati imzalaryla yaymlanrken ou iki imzal olarak yer almtr. Bazen, ayn sayda iki ayr imza ile de grlmtr. Kelimeler z Dil bal altnda verilirken tamamna yaknnda isim mi, sfat m, masdar m olduu belirtilmitir. Yaznn tamamnda yer alan 20 adet ataszmzn ilk 16s darb- mesel, kalan 4 ise atalar sz olarak verilmitir. Bu 20 szn darb-mesel

olarak verilenlerden 7si ile atalar sz olarak verilenlerin tamam iki imzal yazlardandr. Darb- mesel olarak verilenlerden kalan 13 tanesinin 10u A. Nushinin, 3 de A. Necatinin yazlarnda yer almaktadr. Bu kaynaktan alnan szler ounluu oluturduu isim karlarna herhangi bir ksaltma iaret konulmayacaktr. YEN FKR 51 say olarak yaymlanan derginin ilk says 1 Knunisni 1341 / 1 Ocak 1925, son says ise 15 Terinievvel / 15 Ekim 1929 tarihini tamaktadr. Pek ok kaynakta derginin 1 Temmuz 1929 tarihli 49. saysnda kapand yazldr; bu yanlma, derginin son saylarnn grlememesiyle ilgilidir. lk 42 says harf inklbndan nce Arap asll Trk harfleriyle baslmtr. Mdir-i mesul Naci Fikret (Batak)tir. Yayn sresi baln altnda, dier bilgilerle birlikte yle verilmektedir: On be gnde bir kar ilm ve edeb mecma. Ancak yayn aral bazan bir ay, hatta bir buuk ay bulduu da olur. Naci Fikret, 49. sayda Sahibi ve sermuharrir olarak grlrken derginin adnn altndaki ibare de birka kere deiir. Derginin sayfa says 8-32 arasnda deimektedir. Derginin yaz kadrosunu, o yllarda Konyada grevli aydnlarla Konyal aydnlar oluturmaktadr. Ali Keml, Eyb Hamdi, Muzaffer Hmid, Kzm Nmi (Duru), Feridun Nafiz (Uzluk), M. Zeki (Dalboy), M. Ferid (Uur), M. Mesd (Koman), Sadettin Nzhet (Ergun), Naim Hzm (Onat), Midhat kir (Altan), Mustafa ekip (Tun), Fahrettin Kerim (Gkay), Hseyin Rahmi (Grpnar), vb. Derginin, Konya ktphanelerinde tam bir takm yoktur; ancak deiik ktphanelerden ve zel kitaplklardan (Sefa Odaba, vb.) faydalanlarak 51 sayya ulalabilir. Dergide; tarih, pedagoji, edebiyat vb. Konulara yer verilmitir. Yer yer k edebiyat ile ilgili yazlarda grlmektedir. Bu arada, eitli kalemlerden km olan dil yazlarnn yannda, Ahmet Necati (Atalay)nin OCAK dergisindeki ortak imzal yazlarnn bir devam niteliindeki z Dilimiz balkl dizi yaz da yer almaktadr. Yaz, derginin altnc says dndaki ilk sekiz saysnda yaymlanmtr. Son yazda, Mabad var deniliyorsa da takip eden saylarda, baka bir ad altnda da olsa, byle bir yazya rastlanlamamtr. Yazarn adna da rastlanlamamas, bir retmen olan Ahmed Necatinin baka bir ile tayiniyle ilgili olmaldr. O, ilk yazda, amacn aklarken kelimelerin corafyasn da yle belirtmektedir: Konya Vilayetinde ve bu vilayetin eski hududlarna nazaran muhtelif sancak, kaza ve nahiyeler. OCAKtaki yazlarda da daha az ataszne yer verene Ahmet Necati, burada da pek fazla rnek vermemitir. 193 kelimenin yer ald dizide sadece 7 adet darb-mesel yer almaktadr. Bunlardan da beyit eklinde olan iin darb- mesel ibaresi kullanlmamtr. Bu kaynaktan alnan szler YF ksaltmas ile gsterilecektir. Szlerimizden OCAKtakilerin son drt tanesi atalar sz (bizde 11, 14, 21 ve 31 numaralar) adyla verilirken dierleri darb-mesel olarak yer almaktadr. Yeni Fikir dergisindekiler de son syleyi yani atalar sz beklenirken eskiye dn yaplm ve

onlar da darb- mesel olarak verilmitir. Dulda kelimesi iin verilen beyit eklindeki rnekte ise herhangi bir adn konulmad grlmektedir. Kaynak olarak aldmz iki dizi yazda, srasyla 256 ve 193 olmak zere toplam 449 kelime yer almaktadr. Bunlardan 31 tanesinde 32 sze yer verilmitir. vedi kelimesinde verilen rnek sz says iki olduu iin toplam sayda bir fazlalk grlmemektedir. Bu 32 atasznn bazlar deyim havas tamaktadr; bu az saydaki szn ayr bir yaz olarak ele alnamayaca muhakkaktr. Ayrca, yazmz, iki ayr dala ayrmak da ataszlerimiz iin byk bir hakszlk olacakt. Buna bal olarak, bu kk aklamayla yetinmeyi uygun bulduk. Szlerin 16s isim, 10u sfat, 5i masdar soylu kelimelerin aklanmas srasnda verilmitir. Bir kelimemiz ise derleyicisinin syleyiiyle ahenk taklididir: (bh -). Kelimelerin 12 tanesi iinde yer ald szn ilk kelimesi olarak grlmektedir. k, al by sznde byledir. ok az saydaki ataszmzde ise asl kelimemiz (aklanan kelimemiz) yer almazken karl olan kelimeye yer verilmitir. Cce anlamna gelen cuda kelimesi ataszmzde yer almamtr: Cce adam kale kapsndan eilerek geer. (nu. 6). bezek yerine beze (nu.11), ivedi yerine iven (nu. 18), buygun yerine buy (nu. 19), vb. dier rneklerdir. Ataszlerinin yaps asnda gsterdii zellikler yledir: a. Yklemi cmle eklinde kurulu olanlar: 17 tane b. ki cmleden kurulu olanlar: 3 tane (7, 24, 29) c. ie iki cmleden kurulu olan: 1 tane (9) . Yklemsiz cmle eklinde olan: 1 tane (8) d. Beyit eklinde (kafiyeli) olanlar: 10 tane (12, 15, 156, 20, 21, 23, 25, 26, 27, 30) zellikle b ve c maddelerindeki ataszlerinden bazlarnda farkl birer yap dikkatimizi ekmektedir. ala yaylm m var? Hep kntma Bu szde bir soru ve ardndan da cevab yer almaktadr. Varln icras, yokluun sintimesi Beyit yapsndaki bu ataszmz kafiyeli olarak kabul edebilir miyiz? cra ve sintime kelimelerinin kafiyeli olarak kabul edilmesi dnlebilir mi? Deve, Ykmle h etmeden bh etseler ye demi. Konumaya yer veren ataszlerimizden olup szn tad anlamla birlikte h- ve bhfiillerinin cmle iinde kafiyeli olarak kullanlmas dikkatimizi ekmektedir.

Beyit eklinde kurulanlarn bazlarnda kafiye son derece salamdr; bunlardan redif ile desteklenenlerde ses benzerlii daha da artmaktadr. ol-maz / gel-mez (nu.16) gz-den eder / sz-den eder (nu.21) ..k- / .by- (nu.23) Redifi olmayan bir szmze kk bir mdahale gerekecektir: Yar herk et, ya terk et (nu. 30) Eskiden beri bilinen ve kaynaklarda ayn anlamda fakat bazlar deien kelime gruplaryla grlen bir ataszmz buradan da olduka deiik kelimelerle grlmektedir. Sinme tilki duldasna arslan yesin ko seni Geme muhnet kprsnden seyl alsn ko seni Bu sz, bizim kaynaklarmzda daha ok ikinci msra ile ve aadaki ekilde gemektedir: Geme namert kprsnden ko aparsn su seni Ataszlerimizden bir blm bilinen ve yaygn olan szlerdir; ilerinde kk deiikliklerle, mesel kelimenin e anlamlsyla yer deitirmi olarak grlenleri de vardr. a. Amansz gzel olmaz Kusursuz kul / gzel olmaz. b. At tkezlemekle bana vurulmaz. Bir sren atn ba kesilmez. c. Aylak sirke baldan tatldr Bedave sirke baldan tatldr. . lden gelen yn olmaz, o da vaktinde gelmez Elden gelen n (a) olmaz o da vaktinde bulunmaz. d. vedili ie eytan karr. Acele ie eytan karr. e. Suyun imil imil akan, insann yere bakan. Suyun yava akanndan, insann yere bakanndan kork. f. Tatn dilinden anas anlar. Tat kzn dilinden anas anlar. rnek szlerimizin bir blm, anlmalarna yol aan kelimelerden dolay, byk lde blge zellii gstermektedir. Bylece bizler belki de unutulup gidecek olan bir ataszmz bir de bu ekliyle kazanm oluyoruz. a. Bugn aman kelimesini bilen Konyallar pek azald; ocukluumuzda ska kullandmz bu kelimeyi biz bile yllardan beri kullanmyoruz. Zaten bu kelimeyi ancak

bildiini tahmin ettiimiz kimselere kar kullanabiliriz. b. Dilimizde hlen kullanlmakta olan, ancak birincisi yaygn olan iki sz, Konyada asl kelimemiz sebebiyle ve onun da eklenmesiyle geniletilmi olarak grlmektedir. Bylece, bilinen szmz olduka deimi olmaktadr. Aslnda deyim olan bu szmz slanmaz yklemiyle deta atasz haline sokulmaya allmtr. Alazn aznda yarm mercimek slanmaz. Aznda bakla slanmamak / slanmaz. (Aznda mercimek durmaz?) c. Trke olan sr fiili dilimizde deta iki yere habsedilmi gibidir: sr-i lisan / dil srmesi ve atn srmesi. En az bu fiil kadar Trke olan tkezle fiili ise Konya evresinde daha yaygndr. Bu szdeki bana kelimesi, galiba ba eklinde olacaktr. . aylak kelimesi gnlk dilde baka szlerimizde de yer almaktadr: Aylak aylak dolama, Aylak olann karn tez ackr, vb. Ayrca bu sfat baz romanlarmzn adnda da yer almaktadr: Aylak Adam (Yusuf Atlgan, 1959), Aylaklar (Melih Cevdet Anday, 1965). Benim neslim aylak kelimesiyle bymtr; bedva, bele, vb. kelimeleri okula baladktan sonra renmitir. Onun iin aylak kelimesinin yer almasn yadrgamamak gerekecektir. d. car kelimesi Anadoluda ok yaygn olan kelimelerin banda gelmektedir. Ancak Derleme Szl III / c-ye gre en yaygn olduu blge Konya ve evresidir. Car ku avn alr szn baka illerimizde de aramalyz. e. cuda kelimesi Anadoluda pek yaygn olmayan kelimelerdendir. inde yer ald ataszmzn gnmze kadar gelebildii tek yer belki de sadece Konyadr. f. Inck, Konya evresinde okca kullanlan kelimelerdendi; ancak gnmzde onu da bilenler azalm bulunuyor. Bu kelimemezin yardmyla da Incgn anda kurt kar szn kazanm oluyoruz. rnekleri oaltmak yerine, anlmalarna yol aan kelimelerin ve szlerin bazlarn hatrlayvermemiz yeterlidir. ngil : ngil taksam el danasna dnmezsin (nu. 17) Buygun: Kara duyunca sar buyar. (nu. 19) zlk : Kp krlncaya kadar stnde ok zlkler krlr. (nu. 23) Yn : Yn at ulundan bilmezler. (nu. 31) Derleyicimizin darb- mesel olarak verdikleri arasnda bu zellii tamayanlar da vardr. Herkesi kendine yosma syleyiinde bu zellii gryoruz. Sonu olarak unlar syleyebiliriz. Az incelmeleri yapanlar gibi kelime derleyenler de rnek cmlelerle kendi grlerini pekitirmek zorundadrlar. Sonuncular, derledikleri kelimeleri basit cmlelerde kullanmak suretiyle dildeki yer al ekillerini gsterebilirler. Mesel, har-fiilinin kullanlna rnek olarak verilen develeri hardm cmlesi ok basit

bir rnektir. Oysa, bh fiili iin verilen rnek atasz (Deve, Ykmle h etmeden bh etseler ye. demi) hem kelimenin kullanln vermekte, hem de bize bir atasz kazandrmaktadr. Bu adan bakldnda kelimeleri elden geldiince; atasz, deyim, mani, bilmece, vb. rnlerde yer al ekillerine gre rneklendirmeliyiz. Bylece bir tala iki ku vurmu, bir da kyne veya bir yaylaya hapsedilmi olarak kalan kelimemizle birlikte szmz de kurtarm oluruz. Bitirme tezini veya yksek lisans / doktora tezlerinden birini bir azn incelenmesine ayran gen aratrclarmzn da bu konuda gerekli duyarll gstermelerini bekliyoruz. niversitelerimizin dnda olup da bu tr az aratrmas yapan gnlllerden de bu almalarn ortaya konulmasn arzu ediyoruz. Sadece kelimenin anlamn vermek deil, o kelimeye yer veren bir kltr rnne de yer vermek bizce mill bir grevdir ve olmaldr da. ATASZLER Ataszlerimiz, anlmalarna yol aan kelimelere gre deil, kendilerinin ilk harflerine gre sraya konulmutur. 1. Amansz gzel olmaz. Aman: Amaktan. Eksik, ayp, kusur. 2. Alazn aznda yarm mercimek slanmaz. Alaz: Bir taraftan bir tarafa sz gtren, koucu, ara bozan. 3. At tkezlemekle bana vurulmaz. Tkez : Gafletle yrmekte olan bir adam veya hayvann aya yksek yere veya taa arplarak decek gibi irkilmesine denir. 4. Aylak sirke baldan tatl olur. Aylak: Bd- heva gelen nesne, cretsiz ey, esip gelen. 5. Car ku avn alr. Car: Becerikli, igzar. 6. Cce adam kale kapsndan eilerek geer. (YF) Cuda: Cce, kk boylu adam. 7. ala yaylm m var? Hp kntma. Yaylm: yaylmak masdarndan. Hayvanatn otladklar yer; hayvan otlayacak kadar yer. 8. Deirmen dam geik ile. Geik: Sra, nbet, defa, sefer

9. Deve, ykmle h etmeden bh etseler ye. Demi. Bh: (ahenk taklidi): Hayvann boazn bakla kesmeyi tasvir eder. 10. Dirgeni yiyen..harmana gelmez. (YF) Dirgen: iftilerin harmanda saplar kartrmak iin kullandklar iki parmakl, uzun sapl alet. 11. Ekmein by bezeden olur. Bezek: Sslemek ve dzeltmek manasna olan bezemekten. Ekmek, furuna yahut tandra salnmadan evvel ekmein cesametine gre hamurun topaklanmasdr. 12. Gam gam getirir, gam or getirir. or: Hastalktr. 13. Herkesi kendine yosma. Yos : Bir nesneyi dierine benzetmek ve bylece verilen hkm, kyas. 14. Incn anda kurt kar. Inck: Bir eyi ok inceleyen, inceden inceye hesap eden, derin dnen. 15. kindi gnei ldrad, emsizler gildiredi (?) (YF) Ildra : Hafif ziya, gnein guruba doru gidiinden hasl olan partl, parlamak. 16. lden gelen yn olmaz, o da vaktinde gelmez. (YF) yn: Yemek zaman. 17. ngil taksam el danasna dnmezsin. ngil: Koyunlara, buzalara taklan ve boazlarn bomak iin etrafa dner, demirden yaplma bir boazlk halkaya tesmiye edilir. 18. a. vedili ie etan karr b. ven eltik (?) gzsz doar. (YF) ivedi: vmek masdarndan sfat, acele etmek, abuklu yapmak. 19. Kara duyunca sar buyar. Buygun: Buymaktan. Soua dayants az olan kimse. 20. Kan kavran, iyi davran. Kavran : abalamak, tel etmek. 21. Ktye at gzden eder, yzsze t szden eder. At: Alay, ya, matem. 22. Kp krlncaya kadar stnde ok zlkler krlr. zlk: anak cinsinden topraktan yaplma, az ile dibi msavi genilikte, karn bel ve brnden kulplu olan srl ve srsz su barda.

23. k, al by. - : Yermek; zdd medih, sena, sitayi. 24. kzn yemini bir danann batmasna yatr, padiah dnde grr. Batma: Ahrda hayvanlara mahsus yemlik. 25. Sap kabar(r), fakat kopar(r), sahibi glek verir haberi. Glek: Pekmez, ya konur, aatan mamul kulplu, derin bir kap. 26. Sinme tilki duldasna arslan yesin ko seni, Geme muhnet kprsnden seyl alsn ko seni. (YF) Dulda: Rzgr ve souktan muhafazal yer. 27. Suyun imil imil akan, insann yere bakan (YF) mil imil: Yava yava, iinden pazarlkl kimse, kurnazln hissettirmeyen. 28. Tatn dilinden anas anlar. Tat: Dilsizlik, sz syleyememek. 29. Varln icras, yokluun sintimesi. Sintime / sintimel: Yoksulluk sknts, ihtiya azab. 30. Ya herk et, ya terk et. Herk: iftilerin tarlay srp gneletmek, ot vesaireden temizlemek suretiyle dinlendirmeleri, nadas. 31. Yn at ulundan bilmezler. Yn: Keskin ok yryc. www.kultur.gov.tr/TR/Yonlendir.aspx Yaz kategorisi: Atasz ve Deyimler | 1 Yorum

kzle ilgili atalar szleri

Mays 29, 2007

gz yekken xar qalmas (kz koan sknt ekmez) gzne gc yetmegen ansn tbeler (kzne gc yetmeyen (arabann) okunu dver) Soqur gz z barr xasapga (Kr kz kendi gider kasaba)

www.kultur.gov.tr/TR/dosyagoster.aspx%3FDIL%3D1%26BELGEANAH %3D59947%26DOSYAISIM%3DAtaSozleri.pdf Yaz kategorisi: Atasz ve Deyimler | yorum brak;

Ataszlerini yaygnlatrma oyunu

Mays 29, 2007

Milli ve Dini bayramlarnn ocuklarn eitim ve terbiyesinde rol inkar edilmezdir. Ramazan Bayram, Kurban Bayram, Yeni Yln gelmesini simgeleyen Nevruz Bayram v.s. bakalar ocuklar toplumsallatrr rf adetlerimizi inkiaf ettirmeye unutmamaya ynlendirir. Bu makalede, bu bayramlardan biri Yaz Bayram zerinde duracaz.

OCUK ETMNDE BAYRAMLARIN ROL Dr. Eldeniz ABBASOV Milli ve Dini bayramlarnn ocuklarn eitim ve terbiyesinde rol inkar edilmezdir. Ramazan Bayram, Kurban Bayram, Yeni Yln gelmesini simgeleyen Nevruz Bayram v.s. bakalar ocuklar toplumsallatrr rf adetlerimizi inkiaf ettirmeye unutmamaya ynlendirir. Bu makalede, bu bayramlardan biri Yaz Bayram zerinde duracaz. Nevruz bayram ok eskilere dayand iin sinemasz, tiyatrosuz, radyo ve televizyonsuz gemi, folklorsuz imkansz idi. Folklor kuru, meraksz dille deil, obrazl bir dille sylenilirdi. Burada yumor, gl, satira esas yer tutuyor. Halk ilgin tatl dille bu janr daha da irinletiriyor. Bahar merasimleri birbirini tamamlayan maniler, oyunlar ve ocuk tiyatrolarndan balar. Genellikle ocuk folklor ve onun geliiminde (inkiafnda) bayramlarn nemi byktr. (nk ocuklar byle bayramlarda toplanarak biribirilerine dn bul adl bulmacalar sylerler ki bu da onlar doa, hayvanlar, evre, gk cisimleri hakknda bilgiye sahip olmalarn salar. Eyalarn zellikleri, ama ve alakalar hakknda onlarn bilgisini artrr. ocuklar bulmacalar vastasyla Ne nerededir?, u neden dzeltilir?, Bu nerede kullanlr? gibi sorulara cevaplar bulmak iin abuk dnmek, hesap yapmak, aniden cevaplamak becerilerine sahip olurlar ki, bu da ocuk eitimini gelitiriyor. ocuklar yzlerce ata szleri ezberler ve durmadan biri-birileri ile atr, galip kmaya alrlar. Elbette, ata szleri bir yaratclk mahsuldr. Doru olanlar aarlar. nsanlarn sosyal varln, onlarn zekasn belirliyor. Mesela, Aatan maa olmaz, Oldu ile ldye are yoktur, Yanan yerden tst (duman) kar, Yaz fakirin hem atasdr, hem anas, Delinin yrei dilindedir, akllnn dili yreinde, Susuz dost arayan dostsuz kalr, kzn taydr iin zaydr, adamn cevheridir, Elden kalan, elli yl kalr, v.s. (ocuklar iki desteye (gurup) blnerek bir biriyle atr-

yarrlar. Kim ok atalar sz syler? Hangi taraf susarsa, o biri taraf galip gelir. Bu trl hazrlklar da phesiz rencilerin folklor bilgisinin artmasn salar. Bu trl atalar szlerinin bazlar ekincilikle, tasarrufatla bagldr, mesela, Ah-vayla kan fakirin can, lene kadar der allah kerimdir, Allah hakk nahakka vermez, bu atalar sz alkanl simgeler v.s. Bunlarn ocuk eitimine ne kadar tesirli olduu gz nndedir. Folklor vastasyla ocuklar biliini, terbiyesini, hikmetini artryor. Bayramda en ok sylenen folklor trnden biri de bulmacadr (tapmaca). Tap Grek adl oyunda birbirine bulmaca syleyen ocuklardan kim daha tez cevap bulursa, hazr-cevap olduunu, ok eyler bildiini kantlar. Mesela; Alak damdan kar yaar (elek), Ben yrdke o da yrr (glge), Bir ey vardr yemidim, Yemeseydim lmdm. ndi olsa yemerem Yemesemde lmerem (Anne St) Kutu kutu iinde Kutu sandk iinde Babamn beyaz mendili 0 da onun iinde (kestane) Tapmacann (bulmaca) tez cevaplanmas da beceri gerektirir. Halk mmkn olduka insanlara, meyveleri, gk cisimlerini ve onlarn bilinmeyen taraflarn bulmaca vastasyla syler, insanlar dndrr, cevap bulmak iin zorlar. Narda var, nar da var, Nardan irin nerde var? El tutmaz, bak kesmez Ondan irin nerde var? (Uyku) Grnd gibi bulmacalarda anne st, kestane, uyku vs. dndrc bir dille anlatlmtr.Bunlar bedii tefekkrn gzel rnekleridir. Bylece bulmacalar ayn zamanda ocuklarn eitiminde byk yer tutmaktadrlar. Eski insanlar baharn gelmesini sabrszlkla beklemilerdir. Baharda, otlarn, ieklerin kmas, aalarn yapraklanmas, meyve aalarnn iek amas insanlara esrarengiz tesir balam, onlar bu grnen tabiat kanunlarnda srl bir dnya olduunu zannetmiler. nsanlar bu srl alemin dmlerini amaya, onun mahiyetini renmeye, ondan yararlanmaya alm, buna gayret etmilerdir. Eskiden insanlar ruhun lmezliine inandklar iin yln mevsimlerini de kendileri canl kabul etmi, kta len, mahv olan tabiatn (otlarn, ieklerin, tahln v.b.) dirileceine inanm, bunu beklemiler. Onlar tabiatn tarm ve hayvancla gsterdii olumlu ve olumsuz tesirlerini deneyerek tecrbe kazanmlar. Halk tabiatn uyanmasna mutluluk iareti gibi bakm, onu iyinin kt zerinde stnl olarak karlamtr. Buna gre de insanlara mutluluk getiren bahar halk tarafndan sevinle karlanm, bu sevin tm halkn zlemle bekledii ve geliini

sevinerek karlad bir bayramn ortaya kmasna sebep olmutur. Halk bu bayrama Nevruz veya Bahar Bayram adn vermitir. Bahar bayram Gnein Ko burcuna dahil olduu zamana yani Baharn ilk gnne 21 Mart tarihine rastlamaktadr. Bahar bayram evrensel bayramdr ve baharn geliini tm dnya halklar kendi kltrne ve geleneklerine uygun ekilde karlamlardr. Baharn geliini Avrupa halklar da kendi geleneklerine uygun karlarlar. Mesela, Rus halk kn kovulmasn eitli danslar, oyunlar, maniler ve nmayilerle uurlar. Samandan kukla yapp tabuta koyar, sonra cenaze merasimi dzenlerler. Kyn kysna Moran (bozak-sazak, abta anlamndadr) Maslenitsa diye adlandrlan kuklay yakar ve evresinde oynarlar. Dier Slav halklar da k bittii zaman eitli merasimler dzenlerler. Mesela, ormandan yeni yapraklanm bir aac kesip getirir, onu ev ev gezdirirler. Kiilerden biri yeil elbise giyer, bana iekten ta koyar, elinde sslenmi aa dal gosterimin en nnde gider. Kar taraftan ise beyaz elbise geymi, elinde kuru aa tutan bir kii yola kar sepe sepe birinci gurubun karssna kar. Her iki taraf birbirine hcum eder sonunda yeil elbiseliler (yani bahar) beyaz elbiselileri (yani k) yenerler. Umumiyetle, baharn gelmesi, kn bitmesi merasimi ngiltere, talya, Fransa, spanya ve baka bir ok lkede eitli ekilde, kendi geleneklerine zg olarak kutlanmaktadr. Btn bu kutlamalarda ortak nokta baharn ka galip gelmesi, k yenmesini ve insanlarn bundan mutlu olduunu gstermek olmutur. Nevruz bayram kn bitmesi ve baharn gelmesi ile baslar. 0 insanlara sevin, mutluluk duygusu alayan, onlar yeni yla, gelecek gzel gnlere yreklendiren ilgin bir merasimdir. K insanlarn elini kolunu balar, onlar iten gten soutur. Eski inanca gre kn tabiat, hayvanlar, kular vs. yani her ey lr veya lm bekleyir, baharda ise dirilir. nk bahar hayat, canllk getirir. Baharda tabiat canlanr, gne insanlar, topra str. nsanlarda almak, bir ii yapmak isterler Belki de bu zellikleri Bahar bayramnn yaylmasn, bu kadar ok sevilmesini gerekli klan esas unsurlardr. Azerbaycanda Nevruz bayram ocuklar tarafndan ok sevilen bayramdr. Halk Nevruzu milli bayram gibi karlar. Bayram enlikleri en az gn devam eder Martn 20 - 21 22. ci gnleri. Ancak bayrama hazrlk ileri daha nceleri bayrama en az 40 gn kala balamaktadr. Her eyden nce kylerde baheler temizlenir, aalarn kuru budaklar (dallar) kesilir yani aalar esasen meyve fideleri dikilir, aalarn dipleri bellenir, her ey dzene sokulur. Bu iler okullarda ocuklar tarafndan daha canl yrtlr. Okul yan sahalar ocuklar tarafndan temizlenir. Aalarn budaklar kesilir, dallar kesilir, yeni aalar ekilir, bir szle yaz senlikleri iin hazrlklar yaplr. ehirlerde de gerekli hazrlklar yaplr. Ksaca herkes yaklaan bayrama hazr olmak iin evinde olan her eyi ykayp temizlemeyi, evini sslemeyi kendine bor bilir. Her aile imkanlar lsnde ocuklar, genler ve yallar iin yeni elbise hazrlar. nki halkn inancna gre bayram nasl karlasan gelen bir yln yle geer yani bayram evin temiz, elbisen taze, gler yzle karlarsan btn yl mutlu olursun. Bayrama en az 15 20 gn kala ayr ayr kaplara buday dklp, stne her 2 -3 gnde su sepip bayrama semeni hazrlarlar. Buday kaplarda yeerip tahminen 10-15

santim boy atar ve bayramda o semenileri bayram masasna, evin grnen yerlerine dzer, dostlara hediye derler. Nevruz bayramnda Azerbeycanllar eitli tatl ve yal ekmek piirirler, baklava, katlama, feseli, kmbe, orrei, kle vs. pesiz btn bu nimetler geen yln mahsulnden hazrlanr ve insanlar gelen yln bayramn daha gzel karlamak iin daha iyi almaa ruhlandrr. Ona gre de semeni bayram sofrasna konur ve yle maniler okunur: Semeni sahla meni, Ilde ggerderem seni, Semeniye saldm badam, Koymurlar bir barmak tadam Semeni ay semeni Sende gelen yaz olur Menim knlm saz olur Semeni, sahla meni Gyerderem men seni vs. Semeniden tatl ve eitli yemeklerde hazrlarlar. Nevruz bayramn eski zamanlardan beri byk sevinle ve manilerle karlamak Azarbeycanda gelenek halini almtr. Novruz Novruz bahara, Gler, gler bahara, Bahamzda gl olsun, Gl olsun blbl olsun, Novruz gelir, yaz gelir Negme gelir, saz gelir, Bahalarde gl olsun, Gl olsun, blbl olsun Bahar bayramnda halkn inanlar ile ilgili olan adetlerden biri de sam (yani mum) yakmak, tongal kalamak (yani byk ate yakmak) ve meale yakmaktr. Bu zaman yasl, gen ve zellikle ocuklar tongaln (yani ate ynn) stnden atlarlar, azarm bezarm odda yansn ( yani btn hastalklarm atete yansn), arlarm yer gotrsn, metlebimi allah versin (yani gnahlar yer gtrsn, dileklerimi allah versin) derler. Ate enlii genellikle yln son aramba gecesi yaplr. Bu gece bayram sofras alr. Sofraya boyanm yumurta, yeddi tr meyve, pencer (yani yeillik) ve esitli pimiler, yemekler (et, balk, pilav vs.) konur. Sofrada en az yedi eit ey olmaldr, bu bolluk alametidir. Bayram akam tfek atlr, gk yzne mealeler frlatlr, byk ate yaklr genler ocuklar stnden atlanr, zerlik yaklr, duman ocuklara koklatlr ve yle sylenir. zerliksen havasan Yaman derde davasan, Baklama gz yedirenin Gzlerini ovasan Nevruz bayramnn en ilgin ve unutulmaz dakikalar yln son aramba gecesi

balar. Bu bayramn resmen balamas demektir. Ecdatlarmz Baharn k zerindeki stnlne, hayrn ere yani iyinin ktye, Hrmziin (yani iyilik Allahnn) Ehrimene (yani ktlk remzi eytana) stn gelmesi olarak bakmlardr. Bu nedenle de ksn sonu onun malubiyeti, baharn ise galip olarak dnyaya hakim olmas byk enlikle karlanmtr. Halk bu merasime Donatma (yani tan yerinin aarmas, gnei grmek, karlamak) ad vermi. Bu gece ile ilgili ilgine rivayetler, efsaneler yaratlmdr. Efsanelerden birinde deyilir ki, bu gece bir saatliyine rmaklar durup istirahat eder, aalar dallarn yere eer (topraktan g alr), dallarn yeniden kaldrrlar. Uzun mddet birlikte hayat sren, lakin sonralar bir birinden ksen Mars ve Jpiter yalnz bir gece birleir, kucaklap pr, sonra yene ayrlp bir yl hasretde kalarlar Efsanede denilir ki, her kim Marsla Jpiterin grt an grse ulu Hrmz onu btn arzularna kavuturur, o dnyada en hobaht adam olur Bu yzden o gece hi kimse yatmaz, herkes sabah, gnein kmasn (domasn), Marsla Jpiterin grmesini grmek ister. Hi kimse yatmad iin delikanllar grup halinde gezer, etraf seyir eder, oyunlarla vakit geirerler. Gen kzlar ise daha ok bir odaya toplaarak kendileri iin fal acar, bir birleri ile akalaarak birlikte mani ohurlar : Yk altdan zeli hd Zelinin dili hd, Karde boyuna kurban Aldn deli hd, Kar gelir klek gibi, Kz gelir ipek gibi Olanlar daldan bar, Gudurmu kpek gibi Yk stnde bir de ben, Ecep tstm derde ben Almam gneyem Nece yatm yerde ben v.s. Eskilerde son aramba gecesi kulak fal da aarlard. Yani her kes kalbinde bir niyet tutup baka evlere gider, kapy bacay dinleyip ilk iittiyi szle kendi bahtn, gelecek akbetini tahmin etmeye alrlard. Bu yzden o gece her kes evinde yalnz ho szler konumaa calar, dedi kodu, kfr etmezlerdi. arsamba aksam ocuklar kaplara torba brakrlar. Ev sahibi ise torbaya boyanm yumurta, tatl, fndk, ceviz, alma vs. koyarlar. Donatma merasiminde zellikle geceler itirak ederler. Onlarda yerinin aarmasn (sabahn beyaz an) ahar su, deniz veya ay (rmak) sahilinde karslamaa alrlar. (ou zaman geceleri suda ykanarak arlm uurluum dalara, talara demekle mit etmiler ki, Hrmzn Ehrimene gelip gelmesi, kn malup olmas, baharn tantanas annda insan bedeninde gizlenen fenalk devleri mahv olacak, ayn zamanda kalplerinde tuttuklar niyetlerine ulaacaklardr. Yukarda dediimiz gibi, son aramba gecesi ilk bayram sofras alr ve bayram bitene kadar ak kalr. Sofraya her eit nimetler dzlr, akrabalar, komular, dostlar

bir birini tebrik eder, saz, davul, zurna, balaban vs. mzik aletlerinde alar, yle mani okurlard: Honcaya koydum bal, Ta bezeyim ortal Gerdene Sal almal nki gelipdir firuz Ho geeektir Novruz Tahaya koydum ra Roven eylesin buca Isklandrsn ota nki geliptir firuz Ho geecektir Novruz Mart aymm 21 de (baz yllar bayram Martin 20ne rastlar) son aramba gn balayan bayram enlikleride coku ile kutlanr ve devam eder. ocuklar yumurta dvtrr, enlenir, byklerin hediyelerini kabul ederler. Byklerde birbirlerinin bayramn kutlar, sonra kabristan ziyaret eder, lenlerin ruhuna dua okunur, daha sonra ise son bir yl ierisinde lenlerin yas yerine giderler, buna kara bayram derler. Yani keen ylda kim lmse bu bayram onun iin kara bayram dr. Bu tr yaplmas gereken gezilerden sonra bayram kutlamalar devam eder. Akrabalar, komular, dostlar birbirlerinin bayramn tebrik eder, evlere misafir giderler. Ancak bayram gezintisinde ziyaret etdiyin evde mutlaka birka dakika da olsa oturmal, sofradaki nimetlerden tatmalsan. Bayram gnlerinde btn ksller barp perler. Kin -nefret unutular. Eski inanca gre ksl kiilerden kim ksl olduu ahs nce kutlarsa onun gnahlar balanr, dieri sulu kalr. Buna gre de ksl olan her kes bayram gn daha nce barmaa aba gsterir. Bayram enlikleri en az 119 gn devam eder. Bu gnlerde genler tarafndan eitli trenler yaplar. Mesela, gelin ve kzlar hata, Kiy Kln, Benve vs. oyunlar oynarlar. Olanlar ise kos kosa, Hdr lyas veya Hdr Nebi gibi oyunlar gstererler. Bu tiyatro temaalar ve oyunlara ocuklar bayrama 10-15 gn kala hazrlanr, metinleri ezberlerler. Sabahlara kadar ikiye blnm grup destan anlatr, daha iyi anlata grup dllendirilir. Destanlar genellikle okulda rendikleri ve ilave okuduklar kitaplardan seilir ki bu da ocuklarn eitiminin inkiafna byk etki etmektedir. Benve veya Kiy Klnc oyunu kz ocuklar tarafndan su ekilde oynanr. Tahminen on iki kz ikiye ayrlp birbirinin elinden sk tutar. Her destenin bir basc olur. Ba her kiiye gizli bir takma ad olarak ku veya gl ad koyar. Bu ad karsdakilerin bilmemesi gerekir. Ba ku veya gl adi dedikte o takma ad tayan kaarak kar sradakilerin arasndan gemek ister. Kar sradakiler bir-birinin elini bylece sk tutarlar ki, onlarn ellerini ayrp geen olmasn. Eer dier taraftan gelen bu taraftakilerin ellerini aralayp geemezse kendi de hemen srada kalr. Bas oyuna yle balar :

I sra ky klnc ! ky klnc ! II sra kyma klnc ! I sra -ok attm ! II sra -Uru tutdum ! I sra -Benve ! II sra -Bende de ! I sra -sizden bize kim de? Ad gzel, kendi gzel. hanm de ! Ad sylenen kz kar sraya geer ve oyun bylece devam eder. Kos-kosa oyununda gene olanlar bir kiiyi kosa (yz tysz kiilere kosa denilir) gibi ssleyip muhtelif mzik aletlerinide ala ala evlere gezdirirler. Kosann yardmcs da olur. Onlarn her ikisi komik elbise (esasen yamakl kee) giyer, gldrc oyunlar icra eder, maniler okur, hediye toplarlar. nce kosann yardmcs sze balar : A kosa-kosa gelsene Gelip selam versene Sonra yzn temaaclara tutup : Boskab doldursana Kosan yola salsana der. Bylece ev-ev dolaar ve pay yarlar : Hanm ayaa dursana Yk dibine varsana, Bokab doldursana Kosan yola salsana. Lakin hi kimse kosaya pay vermez, kosa ksp kenarda durar. Tamaaclar okurlar Ay uyruu-uyruu, Eritmiem guyruu Sakkali it kuyruu Blar yovan kosa. Kosann yardmcs veziyeti gergin grp kosan gizlemeye alar ve tamaaclar sakin etmek iin deyer : Kosam benin kanld, Kollar mercanld, Kosama el vurmayn, Kosam iki canld. Bundan sonra oyuna ssl elbise giydirilmi kei de katlr ve oyun ok ilgin ve glmeli ekilde devam eder. Nihayet kosa ile kei dalar ve kei kosay ldrr Kosann yardmcs: Arn uzun, bez ksa, Kefensiz ld kosa, diye alar. Onun alama kahkahalara neden olur. Oyun biter. Bylece, halk Nevruz bayram gnlerini manal, an ve mutlu ekilde karlayp yollamaa alar. Anahtar kelimeler : ocuk, terbiye, bayram, ocuklarn gelimesi, ilkbahar, maniler zet : ocuklar ve okul rencilerinin ylece de bymekte olan

genlerin inkiafnda Milli Bayramlarn rol byktr. Bu bayramlarn birkann adn ekmek maksada uygundur. Bu makalemizde ilkbaharn simgesi olan Nevruz Bayram kaleme alnmtr. Genellikle Nevruz senlikleri gn devam eder. Bu gnlerde ocuklar ve genler tarafndan eitli trenler yaplr ve oyunlar sergilenir. Bayram gnlerinde btn ksller barr kin-kiduret unutulur. Okul ocuklar okul bahesinde temizlik ileri yapar ve kk tiyatrolar hazrlarlar. rnein Kosa-kosa, kiy klnc, Hdr lyas. Halay v.s. Resume: This article is based on the celebration of the national holidays in Azerbaycan. One of these holidays is Nevruz. Generally Nevruz is the symbol of coming Spring not only in Azerbaycan but most of the countries of the world. But in Azerbaycan, people celebrate this holiday traditionally. Here the children, students as well as the little children prepare for this celebration with great pleasure. They learn more proverbs, riddles, stories, dances, songs in order to take an active part in the celebration of Nevruz. Such preparatiopns improve the knowledge of the children. KAYNAKA 1. Azerbaycan Folkloru Antologisi, Bak, 1968 2. Halkmzn deyimleri ve duyumlar., Bak, 1986 3. Veliyev,Vagif. Azerbaycan Folklor, Bak, 1985 4. Babayev, ., Efendiyev, P., Azerbaycan ifahi Halk Edebiyat, Bak, 1970 :www.ozgurpencere.com/modules.php Yaz kategorisi: Atasz ve Deyimler | yorum brak;

Atalar Sz
Mays 29, 2007 Balkesirden Derlenen Ataszleri zerine Bir Deerlendirme
I. Balkesir Kltr Aratrmalar Sempozyumu, 31 Mays-02 Haziran 1998, Balkesir niversitesi, BALIKESR

Divan Lugat-it Trkte sav, daha sonraki kaynaklarda ise atalar sz, atasz, mesel, darb- mesel (okluk: drub- emsal) kavramlarnda ifadesini bulan ve atalarmzn tecrbelerini gayet ak ve gzel ifadelerle gnmze tayan ataszlerimizin her biri birer hazine kymetindedir. Bunlardan bazlar il ve blge snrlarn am, mill bir deer hline gelmitir. Trk dilinin ilk yazl kaynaklaryla beraber rneklerine rastladmz ataszleri, Trk kltrnn tarih ve coraf adan yaygnlna ramen byk lde benzerlikler gstermektedir. Trk ivelerinde takmak, takpak, nakl, makal, comak, sspek, lgercomak[1] gibi deiik terimlerle karlanan ataszlerimiz arasndaki ortaklk, kk bir mukayese neticesinde bile hemen ortaya kabilir. Bazen son derece

mahall olarak dndmz atasznn bir benzerini, uzak bir ivede bulmak artc ve heyecan verici olmaktadr. Hem bilgi ve tecrbenin, hem de dilin en youn eklini bize sunan ataszleri hazinemizin mahall derlemelerle zenginleecei muhakkaktr. Bu ataszlerinin her eyi ayn olsa bile, yaylma alann gstermesi bakmndan derlenip yaymlanmasnda fayda vardr. Trk dilinin en zengin verimleri olan ataszleri, yaanm veya yaanmakta olan kltrn gstergesi olarak da bir deer tamaktadr. Bu bakmdan ataszleri, Trk kltr tarihine k tutacak malzemeyi de bnyesinde barndrmaktadr. Bu itibarla biz de mahall olarak Balkesir ve evresinde derlenmi ataszleri zerinde mukayeseli bir aratrma yapmay maksada uygun grdk. ncelikle Balkesirden derlenmi ve yaymlanm ataszleri hakknda biraz bilgi vermek istiyoruz. Bu hususta H. ., Sabur ahin ve smail Hakk Akay gibi bir ka aratrmacnn adlar hemen ne kmaktadr. H. . ksaltmasnn Hasan Basri antay olduunu sanyoruz. smail Hakk Akay ise soyad kanunundan nce Kadzade smail Hakk adn kullanmtr. Bu derlemeciler, ataszlerini nce Genleryolu[2] ve Kaynak[3] gibi dergilerde seri yazlar olarak yaymlamlardr. Sabur ahin, bu yazlarnda yer alan ataszlerini kitapk haline de getirmi[4], . Hakk Akay ise Balkesir Halkyat adl eserinde ataszlerine de yer vermitir[5]. Akayn bu yaz serisinin bir ksm da mahall gazetelerin sayfalarndadr[6]. Hasan Basri antayn savlar ise dergi sayfalarnda kalmtr. Kemal zerin Tarihte Balkesir adl eserinde de bir ksm deyim, alk ve karg olmak zere 220 sz yer almaktadr[7]. Trk Dil Kurumunun derlemelerine dayanan iki ciltlik Blge Azlarnda Ataszleri ve Deyimler adl eserde ise Balkesir ile Manyas ve Bigadi ilelerinden derlenmi 95 sz yer almtr[8]. Ayrca Balkesirli bir divan airi olan Ztnin eserlerinde geen ataszleri de iki makalede sz konusu edilmitir[9]. Trk Folklor Aratrmalar dergisindeki bir yazda da Balkesirden drt bilmeceyle birlikte atasz yer almaktadr[10]. Ayrca gazete sayfalarnda kalm bir ka yaz daha Balkesirden derlenmi ataszlerine yer vermektedir[11]. Bunlarn dnda baz genel karakterli eserlerde ve tezlerde de ataszlerinin yer aldn bilmekteyiz. Ksaca tanttmz ve nemini hi de kmseyemeyeceimiz bu kaynaklarda ataszlerinin arasnda deyim, alk ve karglarn da yer ald dikkati ekmektedir. Ama yine de nemli saydaki atasz, zamannda derlenmi ve yaymlanma ans bulmutur. Burada elbette ki Balkesirde canl bir gelenee sahip olan basn hayatnn ve zellikle de Halkevi faaliyetlerinin fonksiyonu vgye deerdir. Biz bu bildirimizde gerek yukarda tanttmz kaynaklarda, gerekse kendi derlemelerimizde tespit ettiimiz binin zerinde ataszn, tarih kaynaklardakilerle ve bugn yaygn olarak kullanmakta olduumuz dier ataszleriyle konu, fonksiyon, ifade ve biim alarndan mukayese etmeye alacaz. Zaman zaman Trk ivelerinden rneklerle de mukayeseyi zenginletirmeye alacaz. Ataszlerini tasnif edenler, ya sadece konuyu esas almlar ya da konu ile fonksiyonlar birbirinden ayrt etme ihtiyac duymamlardr. Mesela mer Asm Aksoy, ataszlerini kavram zellikleri bakmndan yedi grupta deerlendirmitir: 1. Sosyal olaylarn nasl olageldiklerini -uzun bir gzlem ve deneme sonucu olarak- yanszca bildiren ataszleri vardr. 2) Doa olaylarnn nasl olageldiklerini -uzun bir gzlem sonucu olarak- belirten ataszleri vardr. 3) Toplumsal olaylarn nasl olageldiklerini uzun bir gzlem ve deneme sonucu olarak bildirirken bundan ders almamz (aka sylemeyip dolaysyla) hatrlatan ataszleri vardr. 4) Denemelere ya da manta dayanarak dorudan doruya ahlk dersi ve t veren ataszleri vardr. 5) Birtakm gerekler, felsefeler, bilgece dnceler bildirerek (dolaysyla) yol gsteren ataszleri vardr. 6) Tre ve gelenek bildiren ataszleri vardr. 7) Kimi inanlar bildiren ataszleri vardr.[12]. Aksoyun bu tasnifinde konu ile fonksiyonun birlikte ele alnd grlmektedir. Pertev Naili Boratav ise ataszlerini tasnif ederken farkl bir yol izlenmitir: 1) Asl Ataszleri, a) Bir yargy, ya da bir gzlemi kapsayan ataszleri, b) Fkra edas tayan ataszleri, 2) Atalarsz deerinde deyimler[13]. Boratavn bu tasnifinde ise ifade tarznn arlk kazand grlmektedir. Baz aratrmaclar da ataszlerini ele aldklar konu itibariyle tasnif etmiler, hatta eserlerine aldklar ataszlerini bu tasniflere bal kalarak sralamlardr. Hilmi Soykutun ve Selim Kurnazn almalar tamamyla bu ekildedir ve olduka ayrntya inilmitir[14]. Aydn Oy ise belirli bir tasnif yapmam, ancak Ataszlerimizde Ulusal Deerlerimiz, Trklk Konusunda Ataszleri, Ataszlerimizde Sosyal Yaant ve Sosyal Deerler, Ataszlerimizde Din, Ataszlerimizde Tasavvuf zleri, Salk ve lm Konusunda Ataszleri, Ekonomi zerine Ataszleri, Ataszlerimizde Doa (Tabiat) ve Evren (Kinat), Hayvanlarla lgili Ataszleri, Ataszlerimizde At, Ataszlerimizde Tarm ve Hayvanclk, klim ve Halk Takvimi zerine Ataszleri gibi balklarda hep konuyu esas almtr[15]. Trker Acarolu ise konuya bal kalarak u tasnifi yapmtr: A) Meslek ve Sanat

Dsturlar: 1. Zaman, 2. iftilik, 3. Baclk-Bahecilik, 4. obanlk, 5. Avclk, 6. Deirmencilik, 7. Kasaplk, 8. Nalbantlk, 9. Tabaklk (Debbalk), 10. Tellallk (Tellaliye), 11. Ve tekiler. B) Gnlk Yaam Kurallar: 1. Kiisel Yaam Kurallar, 2. Aile Yaam Kurallar, 3. Toplumsal Yaam Kurallar C) Din ve Dnya leri: 1. Allah (Tanr), Peygamber, Evliya, mam, 2. Padiah (Sultan), Kad (Hkim), Bey (Efendi)[16]. kr Elin de rnek verdii baz ataszlerini belirli konulara paylatrmtr: I. nsan ve Deerler: A. Yceltilen Deerler: a) Dostluk, b) iyilik, c) Sabr, d) Sebat, azim, e) Balama, f) Fedakrlk, g) Ak, sevgi, h) temkin, ihtiyat, ) Diergmlk, i) Hayata ballk; B. Yerilen Kusurlar: a) Cimrilik, b) Yalanclk, c) Suu yklenmeyi, d) Tenkide tahammlszlk, e) htiyatszlk, f) fke, g) Nankrlk; C. nsan Karakteri ve Kiilik II. nsan-Cemiyet: a) Sosyal ibirlii, dayanma, b) Sosyal hiciv, c) Mevkie rabet, d) Yneticilik, e) Kanun fikri, f) Mlkiyet, g) Ekonomi, h) Eitim, ) ve zamann deerlendirilmesi, j) Dmana kar uyank olma; III. Bilgi ve Hakikat IV. Dnya Gr A) a) Kader fikri, b) Nasip, c) Tanr B) Determinisme (sebep-netice minsebetleri), C) Deerlendirmenin Deimesi.[17] Ayrca makale seviyesinde olsa da bir tema zerinde younlam ataszlerinin incelenmesine dayanan almalar da yaplmtr[18]. Ataszleri ile ilgili tasnif denemelerinde biri de yaylma alanyla ilgili olmutur. mer Asm Aksoy ile kr Elinin tasnifleri bu konuda en derli toplu olanlardr: mer Asm Aksoy, ataszlerinin yaylma alanlar itibariyle drde ayrmtr: a) Yurdun her yerinde kullanlanlar; b) Sadece bir blgede bulunanlar; c) Trkiye dndaki Trk lehelerinde yaayanlar; ) Eski zamanlarda kullanlm iken bugn braklm olanlar[19]. kr Elinin tasnifinde ise ilk ve son maddeler yer almamakta, ek olarak tercme atalar sz maddesi konulmaktadr. a) Btn Trk dnyasnda kullanlanlar, b) Trkiye gibi bir blgeye has olanlar, c) Tercme atalar sz[20]. Balkesirde derlenen ataszlerini de benzer ekillerde tasnif etmek mmkndr. Ancak biz burada yeni bir tasnif denemesine girmeyeceiz, Balkesir ataszlerini bata konu olmak zere mukayeseli olarak deerlendirmeye alacaz: Konu: Ataszleri sosyal olaylar, din, tasavvuf, salk, lm, ekonomi, tabiat, hayvanlar, tarm ve hayvanclk kltr, iklim ve halk takvimi gibi pek ok konuyu ele almaktadrlar. Bazen, zellikle iki yargl ve iki cmleli ataszlerinde olduu gibi bir atasznde iki ayr konu da yer alabilmektedir. Ayrca ataszleri daha ziyade somutlama yoluyla olutuklar iin zahiri anlamlar yannda genel anlamlar da tamakta ve bir somut olaydan hareketle soyut ve genel bir fikri btn boyutlaryla ele alabilmektedir. Belki de bu yzden olacak konu tasniflerine girienlerin tasnifleri arasndaki benzerlikler olduka snrl kalm, birisinin belirli bir balk altnda ele ald atasz bir baka aratrmacda farkl balk altnda deerlendirilmitir. Konuyla ilgili deerlendirmelere girmeden nce ataszlerinin deerini ifade eden bir ka atasz zerinde durmay gerekli gryoruz. nsanlarn alkanlk haline getirdii kalp davranlar gibi, dilin de kalp halinde nesilden nesle tad bu szler, bazen mutlaka uyulmas gereken sosyal ve ahlk bir kural, bazen yanszca aktarlm bir tecrbe, bazen de bir gelenek veya inan formle eden ifadeler olarak dikkati ekmektedir. Ataszlerinin rf veya yasa gibi bir yaptrm yoktur, ancak bir sezdirme ve telkin metodu vardr. Balkesirde derlenen bir atasznde Atalar szn tutmayan hatalar (hata eder) denmektedir. Bu ekliyle orijinal olan szn, Kitab- Atalarda Atalar sz Kurana girmez, yannca yelir gibi tarih ekli ile Atalar szn tutmayan yabana atarlar (AA) tarznda btn yurt sathnda bilinen genel ekli de vardr. Baz sosyal olaylar, mecaz, istiare ve mecaz- mrsel gibi edeb sanatlar marifetiyle zelden genele, somuttan soyuta giden bir izgide zetleniverirler. Trk ataszlerinin soyut fikirleri ve kavramlar daha ziyade somut olaylarla anlatma gibi bir yaps vardr. Bu, gerek gnlk dilde, gerekse atasz, deyim, alk ve karg gibi kalp szlerde ok rastladmz bir durumdur. Bu tip szlerden mutlak doruluk ve genel ahlka uygunluk da beklenmemelidir. Bunlar, sadece bir sosyal gerein ifadesi ve yeni kuak insanlarn ikaz anlamn tamaktadr. Mesela ocukla fak kurma, ya fakn kaybolur, ya kuun veya Dii hayvan koan renberin binas nnde durma gibi. Balkesirden derlenen ataszlerinin nemli bir ksm, doa olaylarnn nasl meydana geldiklerini uzun bir gzlem sonucunda belirten ataszleridir. Aada verdiimiz rnekler Balkesir ve civarnda iklim ve takvim deerlendirmelerini ne karmaktadr: Erbainin onu, hamsinin sonu, Kn yaba al, yazn soba al, Kork abrulun beinden, koca kz ayrr einden, Kuzu grdm, yaz grdm; ot

tepesi grdm, k grdm, Lodos kara kar gibi, insana kor gibi dokunur, Mart ay dert ay, Mart ieri ingene dar, Mart ieri pireler dar, Mart kapdan baktrr, kazma krek yaktrr, Mart martlad, tavuk yumurtlad, Martta yamasn, nisanda dinmesin, Nisanda yaan altn araba, Samann varsa marta koy, yoksa koca kzn derisini arta koy, ubatn arpas, martn spas, Yz yirmide ovada, yz otuzda yuvada, Zemheride yourt isteyen cebinde inek tar, Zemherinin kndan, zamann putundan sakn. Bunlardan nemli bir ksm genel olarak tm Trkiyede bilinmekte ve sylenmektedir. Ama mesela Yz yirmide ovada, yz otuzda yuvada atasz, kaynaklarda yer almamakta ve bu yapsyla mahalllik zellii gstermektedir. Yz yirmi szyle kast edilen halk takvimine gre kn balangc saylan ve Kasm ad verilen, bugnk takvimle de 8 kasmdan itibaren saylan 120 gndr. Bu 120 gn sonunda martn ilk haftasna, yani leyleklerin ovaya geldii gnlere gelinir. 130. gnde ise leylekler yuvalarna girer, yani bahar gelmi olur. te bu atasznde anlamn bulan deerlendirme, yurdumuzun baka yrelerindeki ataszlerinde deiik ekillerde ifade edilmektedir. Mesela Kasm yz, gerisi dz veya Kasm yz elli, yaz belli gibi. Yine dier kaynaklarda rastlamadmz bir atasz de yledir: Samann varsa marta koy, yoksa koca kzn derisini rta koy. Buradaki rtmak fiili, bir ykseke yere sarktarak asmak anlamn tamaktadr. Pek ok yrede rastladmz martla ilgili ataszlerini tekrar rneklemek istemiyoruz. Ancak yllarn tecrbesinin en ok younlat alanlardan biri olan iklim ve tabi ki ziraat ve hayvanc topluluklar ok derinden etkileyen iklime dayal takvim anlay, bu ataszlerini adeta birer szl bilgi ve belge haline getirmitir. Modern insann takvim anlay deitike bu ataszleri de zamanla kltrel mirasn mal olacaktr. Ama her artc iklim olaynda, bu ataszlerinin tekrar azlarda dolamas da ilgi ekicidir. Zaman iinde olumu baz tre, adet ve geleneklerin de ataszleri yoluyla kuaktan kuaa aktarld dikkati ekmektedir. Balkesirden derlenen bir ataszmz Dn arpasyla at beslenmez (BHI) demektedir. Ayns Giresunun Bulancak (BAAD I) ilesinden de derlenmi olan bu szn ok eitli varyantlar vardr: Dn ayla dost gnllenmez (BAADI), Dn ayla taz tavlanmaz (BAADI), Dn ekmeiyle it tavlanmaz (BAAD I), Dn pilavndan kpein karn doymaz (BAAD I), Dn ayla dost arlanmaz (AA), Dn pilav ile kpein karn doymaz (TAD) vb. Bu szn deyimlemi ekilleri de var: Dn ayla dost kazanmak ve Dn pilav ile dost gnllemek (TAD) gibi. Ayn gelenek eitli ataszleriyle de olsa hemen hemen tm yurtta varln ortaya koymaktadr. Bu tavrn bir Trkmen atasznde ise Toya barsa doyup bar, torka donu geyip bar eklinde ifade bulduunu grmekteyiz. nsan-toplum ilikisi iinde baz durumlar da ataszlerinin ska ele ald konular arasndadr. Fakirlik, kszlk gibi. kszlkle ilgili olarak da Trkede ok fazla atasz vardr. Ama bunlara bir de Balkesirden ekleme yapmalyz. ksz lmez rselenir (BAAD I). Baz ataszlerinde ise dorudan Balkesirin ad gemektedir: Balkesir abas, kh olu giyer, kh babas (AS, TAD) gibi. slp ve fade: Biim olarak ataszleriyle ilgili olarak zerinde durulan noktalardan biri, ataszlerinin kalplam, donmu, kelimeleri ve sz dizimi deitirilemez zellikte olmalardr. Hemen btn kaynaklar, ataszlerinin bu zelliini vurgulamlardr. Ne var ki bir ksm ataszlerinin eitli tarih ve corafyalarda farkl ekilde tespit edilmi olduunu grmekteyiz. Mesela Balkesirde derlenmi olan bir ataszmz kndrn skndan seyrei iyidir (BAAD II) eklindedir. kndrk kelimesinin mahalli azlarda lahana, havu, algam gibi manalarnn yan sra Balkesirde pancar manasna geldiini hemen belirtelim. Bu atasz DLTde Konak ba sedhreki yig (Dar bann seyrei iyidir) (DLT I, 384) eklindedir. Durub- Emsal-i Osmaniyede ise Turpun skndan seyrei iyidir eklinde gemektedir[21]. DLTde geen ve bir dar eidi anlamna gelen konak kelimesinin Durub- Emsal-i Osmaniyede turp kelimesiyle yer deitirdiini ve bylece kelimenin anlam deitirmesiyle birlikte dilden den bir kelimenin yerini yeni yaama tarznn bir kelimesinin aldn tespit etmekteyiz. Kelime Balkesir aznda ise kndrk eklinde deimesine ramen atasznn genel anlam korunmutur. Bir baka ataszn daha rneklemek istiyorum. Balkesirde Ay grdm yldza mdanem yok (AS) atasz, Ouz-namede Ay var iken yldza ne minnet? ve dier kaynaklarda Ay grmn

yldza minneti (itibar) yok (TBTA, AA) ya da Ay grdm yldza tanm yok (TAD) eklinde yer almaktadr. Buradaki deiiklik minnet veya itibar yerine mdane kelimesinin kullanlmasdr. Balkesirde mdane kelimesi minnet, itibar anlamlarnda kullanlmaktadr ve bu ataszne de bu ekilde girmitir. Bu tr kelime deiiklikleri ou zaman Trk iveleri arasnda sz konusu olmaktadr. Mesela Kerkk ve Ilgn/Konyayla birlikte Balkesirde ki kln bir kna smaz (BH I) eklinde derlenen sz, DLTde Ko kl knka sgmas (DLT I, 359), Durub- Emsal-i Osmaniyede ki kl kna girmez (TAD) eklindeyken Trkmen Trkesinde ki pak bir gna smaz (Krenov) eklindedir. Bu mesele zerinde duran aratrmaclardan Aydn Oy, kelime deiikliklerini alt balk altnda deerlendirmitir: a) Dilin geliimine bal kelime deiiklii, b) Grgye bal kelime deiiklii, c) Din ve tre ile ilgili deiiklikler, d) Giyim kuama bal kelime deiiklikler, e) Uygarla bal kelime deiiklii, f) Az zelliklerine bal kelime deiiklikleri[22]. Ayn konuya deinen Saim Sakaolu ise bu maddeleri say bakmndan azaltarak; a) lk rneklerden gnmze kadar grlen deiiklikler, b) Trk iveleri arasnda grlen deiiklikler, c) Anadolu azlarnda grlen deiiklikler eklinde sralam ve bu deimelerin a) Yeni girilen din ve kltr muhitlerinin tesiri, b) Yaama tarznn deimesi, c) Dilde grlen tabi deime, ) Sanatkrne syleyie mracaat etme gibi sebeplerle izah edilebileceini ifade etmitir[23]. Baz ataszlerinde ise sz dizimi farkllklar grlmektedir. Mesela gerek tarih kaynaklarda, gerekse ataszleri szlklerinde Delikli ta (boncuk) yerde kalmaz (Ouzname, Kitab- Atalar, TAD) veya bir cmle daha eklenerek Delikli ta yerde kalmaz, (deli) kz ksm evde kalmaz (AA, TBTA) eklinde sylenen atasz, Balkesirde hem tek cmlelik haliyle hem de farkl bir ifade tarzyla derlenmitir: Bey almaz, paa almaz, delikli ta yerde kalmaz (AS). Burada bir sz dizimi deiiklii sz konusudur. Ataszlerinin bir baka ifade zellii, bir ksmnn olumlu veya olumsuz geni zamanla veya bildirme kipiyle genel bir hkm ya da emir veya gereklilik kipiyle mutlaka uyulmas gereken bir kural bildirirken bir ksmnn fkrams ve hikye etmeye dayal olmasdr. Btn Trk ataszlerinde olduu gibi Balkesirden derlenmi ataszlerinde de bu yapy gsteren rnekler vardr. Olumsuz geni zaman: Pis boazla bo boaz, belalardan kurtulmaz. Olumlu geni zaman: Analnn bir anas, anaszn bin anas olur (H), Da knce am devrilir. Emir kipi: l oluna dayanma, akar suya gvenme (BH I). Tahkiyev veya fkrams eda tayanlar: Terziye g demiler de inem bamda demi (BH I); Arkasz olann ayana vurmular: Vay arkam demi. Karnna vurmular: Gene vay arkam demi (H). Baz ataszleri de eksiltili bir sentaksla sylenmilerdir. Mesela Bahene erik, evine yrk sznde cmlenin fiili eksiktir ve koyma yklemiyle tamamlanmas mmkn grnmektedir. Ancak ataszlerinin ifadesindeki younluk o derecededir ki yklemdeki sz sylenmese de bilinebilir olduu iin gereksiz grlm ve atlmtr. Ancak ataszlerinin genel karakteri ve cmlenin gelii, herkes tarafndan tamamnn anlalmasn temin edicidir. Bazen uzun yllar kullanlmayan ve gndemden dmeye balayan ataszlerinin anlalmas, bu eksiltili cmleler yznde zorlamaktadr. zellikle sral cmle zellii gsteren baz ataszlerinde eksilti tek ykleme balanan yan cmleciklerdedir. Mesela; Dal gsnden, oval dizinden, ehirli gznden snr (BH I) atasz, cmlecii tek snr fiiliyle ifade etmektedir. Baz durumlarda ise her cmlecik, bamsz bir yap arz eder ve byle hallerde cmlecikleri anlam ilikisi ve kafiye balar: Bakkal isen azdan bala, renber isen tarlay le, malc isen dta kla, batak isen leyin uykuya bala (BH I) gibi. Balkesirden derlenen ataszlerinin nemli bir ksm, Trkede yaygn olarak kullanlan slp ve ifade eklini tamaktadr. Balkesirden derlenmi ataszlerinin bazlar ise, gerek eski kaynaklarda bulunan, gerekse bugn yaygn olarak yaz diline gemi ataszleriyle anlam paralellii gstermektedir. Ancak anlatm eklinde baz farkllklar vardr. Bunlara bir ka rnek vermek istiyoruz: Dmann aa ve hor grlmemesi fikri zerine kurulmu pek ok ataszmz vardr. Mesela DLTde Yagn aaklasa baka kar (Dman aalanrsa baa kar) (DLT I, 305) atasz, ok eskiden beri bu dncenin ataszlerimize girecek lde bir kural haline geldiini gstermektedir. Bugn de Dmann karnca ise de hor bakma gibi daha yaygn ataszlerini kullanmaktayz[24]. Balkesirde buna paralel bir atasz ise yledir: Dman karnca ise sen fil san (BH I). Karnca-fil tezadna dayal bu atasznn Ahmet Vefik Paann Mntehabat- Durub- Emsal-i Osmaniyesinde de aynen varl dikkati ekmektedir[25]. Balkesir ve evresinde Fakir oyuna knca davul patlarm (BAAD II) eklinde sylenen ataszmz yaz dilimizde Fakir hrszla km, ay akamdan domu ya da

fakir kavramnn yerine ksz kavram konarak benzer ekilde sylenmekte veya hayvanlarla ilgili bir somutlatrma neticesinde Samsunda Ksmeti kesik kpek kurban aynda slaya gider ya da Gaziantepte tin aklsz durur durur da kurban bayramnda slaya gider eklinde ifade edilmektedir. (Aksan, 147). Ancak yukardaki ekline dier kaynaklarda rastlanmamaktadr. mer Asm Aksoyda apla eker beyaz ama, bir deil. (BH I) eklinde geen atasz, Balkesirde ap ile eker bir deil (AA) tarznda daha ksa olarak sylenmektedir. Ataszlerinin ifade ve slp zelliklerinden biri de edeb sanatlara ska ba vurulmasdr. Bu sanatlardan seci, cinas, aliterasyon gibilerini biime ynelik olduklar iin aada rnekleyeceiz. Ama mecaz, mecaz- mrsel, istiare, kinaye, tezat, hsnitalil gibi sanatlara burada rnek vermek istiyoruz. Mecaz: Dvlen kekek tatl olur (BH I). Tezat: Eskici yazn glge kovar; kn ana donar (H), Akas ak olann bakma yznn karasna (AS). stiare: Erkek st, kadn alcak (H); Dal buda ile grler (BH I). stifham: Buday ekmein yoksa buday dilinde mi yok?, Sen zort, ben zort, koca kze kim versin ot? (BH I) Biim: Ataszlerini biim asndan inceleyenler ilk olarak nazm unsurlar zerinde durmular, hatta ataszlerinin ilk ekillerini nazm olduu fikrini savunmulardr. Szl edebiyatn yaps ve sosyal hayatn gerei bu fikirde doruluk pay muhakkak vardr. nk szl edebiyatn kalcln salayan zellik, ahenk unsurlardr. Bugn yaznn gelitii, eitimin szl ve geleneksel deil, yazl, grsel ve rgtl olarak yapld toplum yapmzda dahi ataszlerindeki nazm unsurlar varln srdrmektedir. l, kafiye, nazm birimi, aliterasyon ve seci gibi nazma mahsus zellikler ataszlerinde btn canllyla yaamaktadr. Mesela Divan Lugatit-Trkten bu yana yaamakta olan ve Balkesirde de sylenmekte olan Alp yada, alak ada atasz, hem msra ba ve msra sonu kafiyesi, hem de beyit tarzndaki yaps itibariyle bir nazm parasdr. ekersen piyaz / Bekletirsin yaz (BAAD I) atasznde ise cmleler, altar heceden oluan msralar gibidir. Ataszlerinde cinas, seci ve aliterasyon kullanld da malmdur. Balkesirde k k eder nalack; ii bitiren akack. (BH I) eklinde ifadesini bulan ve genelde k k eden naladr, i bitiren akadr (AA) eklinde olan ataszndeki sesleri, aliterasyon iin gzel bir rnektir. Biimle ilgili sanatlardan cinasa da u rnek sz verelim: Yz grenden yz yl ka Balkesirden derlenmi bini akn atasz zerinde yaptmz deerlendirme sonucunda u hususlar tebarz etmitir. a) Balkesirdeki atasz gelenei hem tarih, hem de coraf genilii iinde Trk atasz geleneinin ayrlmaz bir parasdr. Divan Lugat-it Trkten Ouznameye, Dede Korkuttan Trk ivelerindeki rneklere kadar belirgin olan benzerlikler, Trk dilinin kalp szlere ba vurmadaki pratiklii, mecazlardan istifade, somutlatrma, t ve tecrbe aktarm gibi hususlar aynen varln srdrmektedir. b) Ataszlerinin konu ve anlam bakmndan mukayesesi, farkl ifade tarzlarna ramen kltrel benzerliin ipularn vermektedir. zellikle sosyal olaylar, ahlk deerler, tre, gelenek ve adetlerle ilgili ataszleri Trk kltrnn yerelden genele bir homojen yap tadn ortaya koymaktadr. c) Farkl ifade tarzlar, kelime ve szdizimi deiiklikleri, szl edebiyatn varyantlama kural dorultusunda aklanabilecek ve aslnda bir zenginlik olarak deerlendirilebilecek ly amamaktadr. Bu farkllklar, ataszlerinin tarih ve corafyaya bal kltrel deiikliklere paralel deiimi olarak grmek gerekmektedir. d) Ataszyle ilgili kaynaklarda yer almayp da Balkesir ve evresinde derlenmi olan ataszleri, ifade bakmndan bir orijinallik gstermektedir. Ancak hemen belirtelim ki bu szler de nihayetinde temel aldklar bilgi ve dnce itibariyle genel yapnn birer paras konumundadrlar. Bu tr ataszleri farkl ifade ekline sahip olmalarna karlk benzer konu ve mesajlar tamaktadrlar. Ksaltmalar AS : Sabur ahin; Atalar Sz, Balkesir 1936. BAAD I : Blge Azlarnda Ataszleri ve Deyimler I, Ankara 1996 (2.b.).

BAAD II : Blge Azlarnda Ataszleri ve Deyimler II, Ankara 1996 (2.b.). BH I : smail Hakk Akay; Balkesir Halkyat I, Balkesir 1942. H : H. . Halk ve Hars Bilgilerinden Savlar ve Benzerleri, Genleryolu, 1(2), 15 Mart 1929, 3 -1(20), 15 lkknun (Aralk) 1929, 5. AA : mer Asm Aksoy; Ataszleri ve Deyimler Szl 1 Ataszleri Szl, stanbul 1996. TAD : Trk Ataszleri ve Deyimleri, (Der. Feridun Fazl Tlbenti),stanbul 1977. TB : Kemal zer; Tarihte Balkesir, Balkesir 1957. TBTA : Aydn Oy; Tarih Boyunca Trk Ataszleri, stanbul 1972. Notlar: [1] Bkz. kr Elin; Trk Dilinde Atalar Sz, Halk Edebiyat Aratrmalar II, Ankara 1997, 413-428. [2] (H)[Hasan Basri antay]; Halk ve Hars Bilgilerinden: Savlar ve Benzerleri, Genleryolu, 1(2), 15 Mart 1929, 3-1(20),15 lkknun [Aralk] 191929, 5. [3] smail Hakk Akay; Ata Szleri, Kaynak, 5(62), Mart 1938, 373-374-6(74), Mart 1939, 15-16. [4] Sabur ahin; Atalar Sz, Kaynak, 3(36), Ocak 1936, 935-5(54), Temmuz 1937, 179-180. Kitap halinde yaym: Atalar Sz, Balkesir 1936. [5] . Hakk Akay; Balkesir Halkyat I. C., Balkesir 1942, 5-64. [6] smail Hakk Akay; Ataszleri, Adalet Gazetesi, 5(1173), 20 Austos 1964, 3 5(1175), 23 Austos 1964, 3. [7] Kemal zer; Tarihte Balkesir, Balkesir 1957, 64-70. [8] Blge Azlarnda Ataszleri ve Deyimler, (ki cilt), Ankara 1996 (2.b.). [9] lhan eneli; Zati Divannda Ataszleri ve Deyimler, Trk Kltr, 11(123), Ocak 1973, 2529(153-157); Cokun Ak-Mehmet Akkaya; Balkesirli Zatinin iirlerinde Geen Atasz ve Halk Deyimleri I, Uluda niversitesi Eitim Faklteleri Dergisi, III(2), 1988, 41-48. [10] Mehmet alm; Mani ve Darbmeseller, Trk Folklor Aratrmalar, 4(79), ubat 1956, 1263. [11] Muhsin Bilen; Geleneklerimiz ve Ataszlerimiz, Balkesir Postas, 7(2004), 8 Nisan 1949, 3. [12] mer Asm Aksoy; Ataszleri ve Deyimler Szl 1 Ataszleri Szl, stanbul ?, 17-18. [13] Pertev Naili Boratav; 100 Soruda Trk Halk Edebiyat, stanbul 1969, 130. [14] . Hilmi Soykut; Trk Atalar Sz Hazinesi, stanbul 1974; Selim Kurnaz; Konularna Gre Seme Trk Ataszleri, stanbul 1962. [15] Aydn Oy, Tarih Boyunca Trk Ataszleri, stanbul 1972. [16] Trker Acarolu, Trk Ataszleri, stanbul 1992, 9-25. [17] kr Elin; Halk Edebiyatna Giri, Ankara 1986, 629-632. [18] kr Elin; Trk Ataszlerinde At, Halk Edebiyat Aratrmalar II, Ankara 1997, 429-435. [19] . A. Aksoy; age, 29. [20] Elin; Halk Edebiyatna Giri, 628. [21] A. Oy, age, 137. Ayrca bkz. Feridun Fazl Tlbenti; Trk Ataszleri ve Deyimleri, stanbul 1977, 521. [22] Aydn Oy; Tarih Boyunca Trk Ataszleri, stanbul 1972, 104-106. [23] Saim Sakaolu; Ataszleri ve Deyimlerimizdeki Yabanc Asll Kelimeleri Trkeletirebilir miyiz?, I. Uluslararas Trk Halk Edebiyat Semineri 7-9 Mays 1983 Eskiehir, Eskiehir 1987, 255-261. [24] mer Asm Aksoy; Ataszleri ve Deyimler Szl 1 Ataszleri Szl, stanbul ?, 201. [25] Feridun Fazl Tlbenti; Trk Ataszleri ve Deyimleri, stanbul 1977, 201. [26] kndrk: Pancar

[27] Horafan: Kalabalk [28] Yovun: Kaln, kaba