Sûfi Perspektif

Doç.Dr. Kadir ÖZKÖSE

Miyatür: Tahirzâde Behzat - Tezhip: Rikkat KUNT

Fatih Sultan Mehmed’in

Derviş Zümrelerle İrtibatı
“Kılıç zaferleri, güce dayalı işgaller, zorbalıkla gerçekleşen istila hareketleri
hiçbir zaman başarılı ve kalıcı olamamışlardır. Kalıcı olan beldelerin
zabtından önce gönüllerin fethine koyulan seferlerdir. O nedenle fetih;
işgal, saldırı, tahakküm, sömürü ve talan değil kuruyan topraklara
inen rahmet yağmuru, çoraklaşan gönülleri yeşerten hayat iksiri,
buhranlar içinde kıvranan halklara huzur ve barış ortamı getiren insanlık
muştusudur.”
20 Somuncu Baba
P eygamber Efendimizin şah-
sında topladığı üç ayrı oto-
rite vardı:
a. Dinî otorite
b. Siyasî otorite
c. Manevî otorite
Bu üç otorite İslam tarihi bo-
yunca farklı kurum ve zümrelerle
temsil edilmiştir. Birbirlerinin sı-
nırlarına tecavüz edilmediği za-
man yükseliş ve medeniyetin sey-
ri gerçekleşmiş, huzur ve sükûn
ortamı sağlanmıştır. Bu üç otorite,
tarih boyunca sırasıyla ilim erbabı,
siyasî yetkililer ve tasavvuf erleri
tarafından varlığını sürdürmüştür.
Yani medrese, saray, kışla ve tek-
ke uyumlu oldukları, her biri ken-
di yükümlülüklerini yerine getir-
dikleri, birbirini dışlamadıkları ve
birbirlerini takviye ettikleri zaman
İslâm devletleri devamlı yükselip
gelişmiş, siyasî, ilmî, manevî, iç-
timaî ve iktisadî gelişmelerin ti-
rendi sürekli yükselmiştir. İşte bu
üç otoritenin ayrı ayrı şahıslar-
da temsil edilişinin bir örneğini
İstanbul’un fethinde görmekteyiz.
Siyasî otoriteyi genç Fatih Sultan
Mehmet, ilmî ve entelektüel oto-
riteyi Molla Gürânî, manevî ve
tasavvufî otoriteyi Akşemseddin
temsil etmiştir.1
Kılıç zaferleri, güce dayalı iş-
galler, zorbalıkla gerçekleşen
istila hareketleri hiçbir zaman
başarılı ve kalıcı olamamışlardır.
Kalıcı olan beldelerin zabtından
önce gönüllerin fethine koyulan
seferlerdir. O nedenle fetih; iş-
gal, saldırı, tahakküm, sömürü
ve talan değil kuruyan topraklara
inen rahmet yağmuru, çorakla-
şan gönülleri yeşerten hayat iksiri,
buhranlar içinde kıvranan halkla-
ra huzur ve barış ortamı getiren
insanlık muştusudur.
1451 yılında 21 yaşında tah-
ta çıkan ve 23 yaşında İstanbul’u
fethederek Hz Peygamber’in:
Mayıs / 2007
“Konstantiniyye elbette fetholuna-
caktır, onu fetheden emîr ne güzel
emîrdir, onu fetheden asker ne
ifade etmektedir. İşte bunun için
İstanbul’un fethi hem maddede
hem de manada kelimenin tam
güzel askerdir” övgüsüne mazhar manasıyla bir “büyük fetih”tir.2
olan Fatih Sultan Mehmed, 30 yıl
Fatih Sultan Mehmed, “Bel-
padişahlık yapmış, 25 savaşa biz-
de-i Tayyibe” denilen İstanbul’u
zat komuta etmiştir. Bazen yılda
fethederek, asırlardır beklenen
bir, bazen iki, bazen de üç sefer
bir rüyayı gerçekleştirmek ve Hz.
yaptığı olmuştur. Eski tarihçiler,
Peygamber (s.a.v.)’in methine
onun mevcut Osmanlı mülküne
nâil olmak istiyordu.
18 iklimi kattığını söylerler. Onun
Bu yazımızda, Fatih’in aldı-
zamanında, Anadolu, baştan başa
ğı güçlü eğitim, Avnî mahlası ile
bir Müslüman toprağı haline gel-
ortaya koyduğu seçkin şiirler,
diği gibi, Bosna Hersek de dahil
gerçekleştirdiği siyasî başarılar ve
olmak üzere Balkanlar bütünüyle
Osmanlı’yı cihan devleti hâline
Osmanlı Devletine katılmıştır.
“Ressamların Fırçasından İstanbul” Aksaray Şehzade Camisi ve Çevresi
İslam kaynaklarında genellik-
getirmesi gibi hususiyetlerden
le, Mekke’nin fethi için “feth-i
ziyade onun derviş zümreleri ile
mübîn”, İstanbul’un fethi için
olan ilişkisine, özellikle de her
de “feth-i celîl” tabirleri kullanı-
bakımdan kendisine rehberlik
lır. İslam tarihinde, dini bakım-
eden Akşemseddin’le irtibatına
dan olmasa da sembolik olarak
değinmek istiyoruz.
İstanbul’un fethi, Mekke’nin
fethinden sonra gelen “büyük Saltanatı boyunca siyasî kişili-
fetih” olarak nitelendirilir. Dola- ği kadar ilmî ve manevî nitelikleri
yısıyla İstanbul’un fethi, maddî ile de tanınan Fatih’in çevresin-
olduğundan çok daha fazla ma- de ilim ve tasavvuf önderleri yer
alıyordu. O, Hacı Bayram-ı Velî
nevî ve sembolik yönüyle önem
21
tarafından babasına verilen fetih
müjdesini gerçekleştirmenin ça-
bası içerisindeydi.3 Hacı Bayram-
ı Velî’nin halifesi Akşemseddin (ö.
863/1459)’in gözetimi ve terbi-
yesi altında yetişti. Akşemseddin
tarafından Eyyüb’de kuşatılan pa-
dişahlık kılıcı ile tahta oturdu.4 Bu
nedenle Akşemseddin’in Padişah
üzerindeki nüfuzu oldukça ileri
düzeydeydi. Bir gün veziri Mah-
mud Paşa’ya: “Bu pîr’e hürmetim
ihtiyarsızdır. Yanında heyecanla-
nırım. Ellerim titrer. Diğer şeyh-
lerim ise benim yanıma gelince,
heyecandan elleri titrer” diyerek,
ona karşı ileri düzeydeki hürmet
ve tazim hislerini dile getirirdi.
Saltanatın verdiği sıkıntıdan
ve sürekli koşuşturma sonucu or-
taya çıkan yorgunluk hislerinden
Akşemseddin’e bahsederdi; “Hal-
vete girip irşad olmak istediği”ni
dile getirirdi. Bu isteğini sürekli
geri çeviren Şeyh ona; “Halvette
öyle bir lezzet var ki, ona dahil
olanların, saltanat ve hükümdar-
lık arzularını silip götürür. Hâlbuki
senin sâlik değil mâlik olman ge-
rekir”5 diyerek, tasavvufî hayatın
cezbeli, gaybete sevk eden, her
türlü bağ ve alâkalardan kurta-
ran hususiyetlerine dikkat çeker.
Tasavvufun ilm-i zevk olduğunu,
adaletle hükmeden bir hüküm-
darın dergâhta huzuru yakalamış
dervişlik payesinin ötesinde ol-
duğuna işaret eder.
Dervişlere özel bir ilgi ve sevgi
duyan Sultan II. Mehmed, ricâ-
lullahtan saydığı zevatın ordusun-
da bulunmasına ayrı bir önem
verirdi. Fetih seferine çıkarken
beraberinde, Akşemseddin, Ak-
bıyık Sultan, Molla Gürani ve
Şeyh Sinan gibi alim ve şeyhleri
götürürdü.
İstanbul fethedilmiş, ordu
şehre girmiş ve şehir bir Osmanlı
beldesi olmuştu. Fatih, iki tara-
22
fında Ak Şemseddin ve Akbıyık
Sultan’la birlikte İstanbul’a girer,
Ayasofya’ya doğru yaklaşır.
Bu esnada beyaz elbiseli, ak-
sakallı, heybetli bir şekilde duran
Akşemseddin’i hükümdar sanan
Bizanslı kızları, ellerindeki çi-
çekleri kendisine doğru uzatınca,
Fatih’i gösterir, çiçeklerin padişa-
ha verilmesini işaret eder.
Sultan Fatih ise, “Veriniz, çi-
çekleri ona veriniz. Padişah benim,
ama o benim hocamdır” diyerek
iltifatta bulunur.
Bu esnada Fatih’in sevincine
diyecek yoktur. Ama aynı anda
iki sevinci birden yaşamakta ve
şu itirafta bulunmaktadır:
“Asrımızda böyle bir âlimin
bulunmasına mı sevineyim, yok-
sa şu şehrin fethine mi daha çok
sevineyim, bilemiyorum.”
Fetihten hemen sonra yapılan
ilk divan toplantısında, komutan-
larının huzurunda, bu sevinci-
ni farklı bir biçimde şöyle ifade
eder:
“Bu ferah ki, bende görürsüz;
yalnız bu kal’a fethine değildür. Ak-
şemseddin gibi bir aziz benim za-
manımda olduğuna övünürüm.”6
Bilimsel sorunları ilmiye sınıfı
arasında istişâre etmekten zevk
alan Fatih, takva, vera, irfan ve
hizmetleri ile temayüz eden, seç-
kin sûfî ve meşâyihi de etrafında
toplamaktan geri kalmazdı. Dev-
rinin aktüel tasavvufî meseleleri
ile de yakından ilgilenen Padişah,
özellikle “vahdet-i vücûd” konu-
sunu gereğince anlamak istemiş
ve bu meselenin açıklığa kavuş-
turulması için ilim ve tasavvuf
önderleri arasında tevhidi konu
alan uzun tartışmalar tertip etti.7
Vahdet-i vücuda hakimiyetleri
ile meşhur olan İran ve Hora-
san bölgesi şeyhleri İstanbul’da
büyük rağbete mazhar olmuş-
lardır. Örneğin, Horasan ve Se-
merkant bölgelerinin tanınmış
iki büyük Nakşibendi şeyhi olan
Molla Abdurrahman Câmî (ö.
898/1492) ile Ubeydullah Ahrâr
(ö. 895/1490)’a karşı Fatih’in özel
bir ilgisi vardı.8 Fatih ile Ubeydul-
lah Ahrar arasında gizliden gizli-
ye yazışma ve mektuplaşmalar
gerçekleşmiş ve bu bağ, karşılıklı
yardım ve himmet isteme dere-
cesine kadar varmıştı.9
Ubeydullah Ahrar’ın kızından
torunu Hâce Muhammed Kâsım,
bir hatırasını şöyle nakletmektedir:
“...Bir Perşembe günü, Dedem
Ahrar Hazretleri, Semerkant’ta
öğle namazını kıldıktan sonra,
acele atına atlayıp şehirden çık-
mış, dostları ve yakınları da, onun
ardına takılıp gitmişlerdi. Şehir
dışında beraberindekileri ansızın
durdurup, kendisi Deşt-i Abbas
denilen boş bir araziye doğru yü-
rür. Hemen arkasından duruma
muttalî olmak üzere giden mürid-
lerinden biri: “Onun, her yöne at
koşturarak kılıç salladığı ve sağa-
sola hücum ederek savaşır gibi ha-
reketlerde bulunduğu”nu görünce
hayretler içerisinde kalır. Keyfiyeti
merak edip Şeyh’in peşinden gi-
den ve garip davranışlarını sey-
reden dostu, eve döndüklerinde
meseleyi şeyhe arz eder. Hazret
şu cevabı lutfeder: “Rûm Padişa-
hı Sultan Mehmed Han Gazi, tam
o anda küffar ile savaşmakta idi.
Bizden yardım dileğinde bulundu.
Biz de, onun candan istimdadına
icabet ettik...” Babam Abdülhâdî,
Rûm diyarına gelip II. Bayezid Han
ile görüştüğünde, dedemin, giyim-
kuşam, kılık-kıyafetinden bahse-
derken, Padişah, “beyaz atları da
var mıydı?” diye sormuştu. “Evet”
cevabını alınca, babam Sultan Fa-
tih Han anlatmıştı ki: “Filan gün,
öğleden sonra, küffar ile savaşır-
ken, askerde bıkkınlık emareleri
sezmiş ve Hâce Hazretleri’nden
Somuncu Baba
istimdad eylemiştim. Hemen o
anda bu büyük üstad, beyaz bir
ata binmiş ve gösterişli bir kılığa
bürünmüş olarak savaş meydanın-
da karşıma çıktı. Ve bana: “Kork-
ma! Merak etme!” diye kuvvet
verdi. Bense: Küffarın çokluğunu
işaret ettim. Hâce Hazretleri, kol
yenlerini bana gösterdi. İçine bak-
tığımda, orada geniş bir meydan
peyda olup, baştan aşağı İslam as-
keri ile dopdolu idi. Böylece üstad
bize kuvvet vererek: Filan tepeye
çıkıp, askere rehberlik ederek, bir
hücum daha yapın dedi. Kendisi
de düşman üzerine kılıç salladı.
Ve fetih müyesser oldu.”10
Vahdet-i vücud düşüncesine
ilgi duyan Fatih, bu konudaki
ihtisası ile bilinen Molla Abdur-
rahman Câmî’yi görüşmek üzere,
İstanbul’a davet etmiştir. Câmî,
Hüseyin Baykara’yı rencide et-
memek için, Hicaz dönüşü Şam’a
uğradığında vâkî davetten haber-
dar olmuş ve gizlice Horasan’a
dönerek bu talebi yerine getire-
memiştir.11
Davetine icabet edememekle
birlikte Câmî, vahdet-i vücuda
dair yazmış olduğu Risale fi’l-Vü-
cud isimli eserini, Fatih’e gönder-
miş ise de, risale İstanbul’a ulaşa-
madan Sultan vefat etmiştir.12
Fatih’in saltanatı öncesinde
gerek içtimaî gerekse dinî hayat
bakımından Osmanlı Devletinin
başını ağrıtan tasavvufî nitelikli
Hurûfîlik cereyanı vardı. 22 Eylül
1444’te kanlı bir hurûfî ayaklan-
ması ile gerçekleşmişti. Dolayısıy-
la Hurufiler, sıkı bir takibata ma-
ruz kalmıştı. Fazlullah-ı Tebrizî (ö.
796/1393)’ye nispetle, “hurûfîlik”
adı ile şöhret bulan bâtınî karak-
terdeki bu tarikatın müntesiple-
ri,13 Sultan Fatih’e kadar sokula-
rak, onunla buluşmaya, fikirlerini,
kesin ve sağlam gerçekler gibi
takdim etmeye başladılar. Muh-
Mayıs / 2007
telif duygu ve düşüncelere, say-
gılı bir eda ve terbiyenin sahibi
olan Padişah, bunlara da aynı
müsamahayı gösterdi. Bu menfi
temayülden ve sapık fikirlerin II.
Mehmed’e kabul ettirilmesinden
endişe eden Vezir-i A’zam Mah-
mud Paşa, durumu Padişaha aça-
mamakla birlikte, hurûfîleri, onun
çevresinden uzaklaştırmanın ça-
relerini arıyordu. Nihayet olan-
ları, Molla Fahruddin-i A’cemî (ö.
865/1460)’ye açarak bu konuda
kendisine yardımcı olunmasını
istedi. Paşa’nın anlattıkları karşı-
sında, irkilen ve ürperen Molla
Fahruddin, söylenenleri, hurûfî-
lerin bizzat ağızlarından duymayı
arzu ettiğini bildirdi. Bunun üze-
rine Mahmud Paşa, onları yanına
davet etti. Vezir-i A’zam’ın huzu-
runda bulunmanın verdiği reha-
vetle, fikirlerini daha da ileri gö-
türerek anlatan hurûfîleri, Molla
da, saklandığı evin gizlice bir bö-
lümünden dinliyordu. “Hulûl ve
ittihâd” fikrine sahip olduklarını
ve bunları alenen izhar ettikleri-
ni duyunca, dayanamayan Molla
Fahruddin, birden gizlendiği yer-
den ortaya çıktı. Üzerlerine yü-
rüyerek onları yakalamaya çalıştı.
Darü’s-Saade’ye doğru kaçan ve
saraya sığınan hurûfîlerin, kendi-
sine teslim edilmesi, hususunda
Padişahı da ikna eden Fahruddin-
i A’cemî, halkı Edirne Üç Şerefeli
Camii’de toplayarak, umuma açık
bir tartışma tertip etti. Cemaatin
huzurunda onların fikirlerini tek
tek çürüterek, cezalandırılmaları-
na dair fetva verip gereğinin ya-
pılmasını sağladı.14
Özetle, zihinleri ve gönülleri
İslam’ın gerçeklerine açmak, bu
gerçeklerin önündeki bütün en-
gelleri kaldırarak, onların insanın
aklına ve kalbine ulaşmasını sağla-
yacak ortamı hazırlamak arzusuy-
la fetih hazırlıklarına girişen Fatih
Sultan Mehmet, Kur’an ile fethe-
dilen Medine örneğine İstanbul’u
da katmıştır. Zafer sarhoşluğu-
na bürünmeyen ve İstanbul’un
manevi ve gerçek fatihi olarak
takdim ettiği Akşemseddin’in
şahsında maneviyat önderlerine
ve derviş zümrelerine yakın ilgi
duymuş, onları himaye etmiş,
hayır dualarını talep etmiştir. Sa-
ray, medrese ve tekke arasında-
ki insicamın sağlanmasına özen
göstermiştir. İstanbul’un medeni-
yet, ilim ve ahlâk âbidesi bir diyar
hâline gelmesi için ilim ve tasav-
vuf önderlerinin hâmisi olmuştur.
Dolayısıyla barış, huzur, ahlak,
ilim ve irfan yolu sayılan fetih
ruhunun diri tutulması, gerek şe-
hitler emaneti olan bu cennet va-
tanımızın gerekse Evlâd-ı Fâtihân
olan milletimizin bekası için aslî
görevimizdir.
Dipnot
1- Selçuk Eraydın, “Manevî Fetih”, Fetih, Fatih ve
İstanbul Sempozyum Bildirileri, Seha Neşriyat,
İstanbul 1992, s 41-42.
2- Bekir Karlığa, “Büyük Fetih”, Bugün, 29.05.2006.
3- Yurd, Ali İhsan, Kaçalın, Mustafa, Akşemseddin
Hayatı ve Eserleri, Marmara Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul 1994, s. LIII.
4- Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin Sa-
ray Teşkilatı, Ankara 1984, s. 189.
5- Hoca Sâdeddin Efendi, Tâcü’t-Tevârih, İstanbul
1280, c. II, s. 180; Gündüz, İrfan, Osmanlılarda
Devlet - Tekke Münasebetleri, İstanbul 1983, s.
36.
6- Mehmet Paksu, “İstanbul’un Fethi ve Elden Çık-
ması”, Bugün Gazetesi, 28.05.2006.
7- İlim, edebiyat ve sanata karşı yakın alakası ile
tanınan Sultan Fatih’in ilim erbabına huzurunda
münazaralar yaptırdığını biliyoruz. Bu hususta altı
gün süren ve tevhide dair olan en uzun münakaşa
Hocazade Muslihıddin Mustafa ile Molla Meh-
med Zeyrek arasında cereyan etmişti Taşköpriza-
de, İsamüddin Ahmed, eş-Şekaiku’n-Numaniyye
fi ‘Ulemai’d-Devleti’l-Osmaniyye, Dersaadet,
İstanbul, trz., s.194.
8- Hoca Sâdeddin, Tâcü’t-Tevârih, c.II, s.260.
9- Hoca Sâdeddin, Tâcü’t-Tevârih, c.II, s.260; Gün-
düz, Devlet - Tekke Münasebetleri, s.43.
10- Taşköprizade, İsamüddin Ahmed, eş-Şekaiku’n-
Numaniyye fi ‘Ulemai’d-Devleti’l-Osmaniyye,
Dersaadet, İstanbul, trz., s. 157-158; Câmî, Ab-
durrahman, Nefahâtü’l-Üns –Evliyâ Menkıbeleri-,
ter. ve şer. Lâmiî Çelebi, haz. .Süleyman Uludağ
- Mustafa Kara, Marifet yay., İstanbul 1998, s.
566-567; Hoca Sâdeddin, Tâcü’t-Tevârih, c. II, s.
262-263.
11- Hâce Ataullah Kirmânî’nin başkanlık ettiği davet
heyetinde; Câmî’ye, İstanbul’a gelmesi halinde
100.000 eşrefî altın va’dedilmiş, hediye olarak da,
5.000 eşrefî altın gönderilmişti.
12- Ritter, H., “Ayasofya Kütüphanesi’nde Tefsir İl-
mine Ait Arapça Yazmalar”, Türkiyat Mecmuası,
VII-VIII, 1945, s. 65-66.
13- İnalcık, Halil, “Mehmed II”, İslam Ansiklopedisi,
14-
c. VII, s.507.
Taşköprizade, eş-Şekaiku’n-Numaniyye, s. 38;
Gündüz, Devlet-Tekke Münasebetleri, s. 31-32.
23