Anatomi

TEMEL VETERNER ANATOM
Yazarlar Prof.Dr. R. Merih HAZIROLU (nite 1, 2) Prof.Dr. Ahmet AKIR (nite 3, 4) Prof.Dr. Bahri YILDIZ (nite 5, 7) Prof.Dr. Hseyin YILDIZ (nite 6) Yrd.Do.Dr. ada OTO (nite 8) Do.Dr. . nder ORHAN (nite 9) r.Gr.Dr. Okan EKM (nite 10)
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ viii Ksaltmalar................................................................................................... ix
Anatominin Tanm ve Temel Anatomik Kavramlar...........

ANATOMNN TANIMI ................................................................................. ANATOMK TERMLER ................................................................................. VCUT DZLEMLER (PLANA CORPORIS) ................................................ DORULTU, YN, KONUM BLDREN TERMLER.................................... VETERNER ANATOMDE NCELENEN HAYVANLAR................................ MEMELLERDE BYK VCUT BOLUKLARI ........................................... GS BOLUU (CAVUM THORACIS) ................................................. PLEURA .......................................................................................................... KARIN BOLUU (CAVUM ABDOMINIS) .................................................. LEEN BOLUU (CAVUM PELVIS)........................................................... Karn Boluu ve Peritoneum ...................................................................... Leen Boluu ve Peritoneum ..................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
2
3 3 5 5 6 7 8 9 10 12 12 13 15 16 17 18 18 19
1. NTE
skelet Sistemi ve Eklemler .................................................... 20

KEMKLER VE SKELET SSTEM ................................................................. Kemiklerin ekillerine Gre Snflandrlmas.............................................. Uzun Bir Kemiin Makroskopik Yaps ....................................................... Kemiklerin Beslenmesi ................................................................................. Kemik zerindeki knt ve Girintiler ....................................................... SKELETN BLMLER................................................................................ Ba skeleti ................................................................................................... Cranium Cerebrale .................................................................................. Cranium Viscerale .................................................................................. Omurga (Columna Vertebralis) .................................................................... Kaburgalar (Costae) ...................................................................................... Gs Kemii (Sternum) .............................................................................. EKSTREMTE KEMKLER (SKELETON ........................................................ APPENDICULARE, N VE ARKA BACAK KEMKLER).............................. n Bacak Kemikleri (Ossa Membri Thoracici) ........................................... Arka Bacak Kemikleri (Ossa Membri Pelvini)............................................. EKLEMLER ..................................................................................................... Eklem Hareketleri.......................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 21 21 22 23 23 23 24 24 25 27 28 29 29 29 29 31 32 33 34 35 36 36 37
2. NTE
Kas Bilimi (Myologia) .............................................................. 38

KAS BLM (Myologia) ................................................................................. Kas eitleri ................................................................................................... 39 39
3. NTE
iv
indekiler
1. skelet Kaslar - izgili Kaslar ............................................................ 2. Organ Kaslar - Dz Kaslar ................................................................ 3. Kalp Kas (Myocardium)..................................................................... Deri Kaslar (Musculi cutanei)................................................................ Ba zerindeki Kaslar (Musculi capitis) ...................................................... Dudak, Yanak ve Gz evresinde Bulunan Kaslar.............................. ineme Kaslar (Musculi masticatores) ................................................ Boyun Blgesi Kaslar (Musculi colli) ....................................................... Dil Kaslar (Musculi hyoidei).................................................................. Srt Kaslar (Musculi dorsi) ..................................................................... Gs Kaslar (Musculi thoracis) ........................................................... Diaphragma ............................................................................................ Solunum kaslar....................................................................................... Karn Kaslar (Musculi abdominis)......................................................... n Bacak Kaslar (Musculi membri thoracici) ............................................ Bilek Ekleminin ve n Ayan Ac (extensor) ve Bkc (flexor) Kaslar ......................................................................... Arka Bacak Kaslar (Musculi membri pelvini) ........................................... D Sar Kaslar (Musculi glutei)........................................................... Uyluun (femur) n Tarafnda Bulunan Kaslar ................................... Uyluun Yan ve Arka Tarafndaki Kaslar.............................................. Uyluun Yzndeki Kaslar ................................................................ Bacan n, Yan ve Arka Tarafnda Yer Alan Kaslar .......................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
39 39 40 40 40 40 41 41 42 43 44 45 45 46 47 48 48 48 49 49 49 49 51 52 53 53 53
4. NTE
Sindirim Sistemi....................................................................... 54
SNDRM SSTEM (Apparatus digestorius) ................................................ AIZ (Os - Oris - Stoma) ............................................................................. Az boluu (Cavum oris)........................................................................... Az Boluunun inde ve evresinde Yer Alan Organlar................. Dudaklar (Labia oris) .............................................................................. Yanak (Bucca)......................................................................................... Di Eti (Gingiva)...................................................................................... Damak (Palatum) .................................................................................... Diler (Dentes) ........................................................................................ Dil (Lingua - Glossa)............................................................................... Tkrk Bezleri (Glandulae Salivariae)................................................... Yutak (Pharynx) ............................................................................................ Sindirim Kanal (Canalis alimentarius)......................................................... Yemek Borusu (Esophagus)......................................................................... Mide (Ventriculus - Gaster) .......................................................................... Barsaklar (Intestinum)................................................................................ Karacier (Hepar).......................................................................................... Karn Tkrk Bezi (Pancreas) ...................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 55 55 55 55 55 56 56 56 57 58 59 59 60 60 60 63 65 66 67 68 69 69 69
indekiler
Solunum Sistemi (Systema respiratorium) ......................... 70

SOLUNUM SSTEM (SYSTEMA RESPIRATORIUM) .................................... BURUN DELKLER (NARES) VE BURUN BOLUU (CAVUM NASI) ..... GENZ (NASOPHARYNX) ........................................................................... GIRTLAK (LARYNX) .................................................................................... SOLUK BORUSU (TRACHEA) ..................................................................... AKCERLER (PULMONES) ........................................................................ AKCERLERN YERLEM ........................................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 71 72 73 73 74 74 77 79 80 81 81 82 82
5. NTE
Boaltm ve reme Sistemleri............................................... 84

BOALTIM VE REME SSTEMLER (SYSTEMA UROGENITALIA)............ Boaltm Sistemi (Systema Urinaria) ............................................................ Bbrek (Ren) .......................................................................................... Sidik Kanal (Ureter) ............................................................................... Sidik Kesesi (Vesica Urinaria) ................................................................ D Sidik Yolu (Urethra) ......................................................................... reme Sistemi (Systema Genitalia) .............................................................. Erkek reme Sistemi (Systema Genitalia Masculina) ................................. Erbezi Torbas (Scrotum)........................................................................ Erbezi (Testis).......................................................................................... Epididymis ............................................................................................... Ductus Deferens...................................................................................... Eklenti reme Bezleri (Glandulae Genitales Accessoriae)................... Kam (Penis) .......................................................................................... Erkek D Sidik Yolu (Urethra Masculina) ............................................ Snnet Derisi, av Torbas (Preputium)................................................ Systema Genitalia Feminina (Dii reme Sistemi)...................................... Yumurtalk (Ovarium) ........................................................................... Yumurta Kanal (Tuba Uterina, Oviduct, Salpinx)................................ Rahim, Dl yata, Kuzuluk (Uterus)..................................................... Klf, Hazne, Mehbil (Vagina)................................................................. Klf Giriti, Mehbil Giriti (Vestibulum Vaginae) .................................... Fer (Vulva)............................................................................................. Bzr (Clitoris) ......................................................................................... Dii D Sidik Yolu (Urethra Feminina)................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 85 85 85 86 86 87 87 88 88 88 88 89 89 90 90 90 91 91 91 92 93 94 94 95 95 96 97 98 98 99
6. NTE
Dolam Sistemi (Cardiovasculer System) ve Salg Bezleri ......................................................................... 100

DOLAIM ...................................................................................................... 101 KAN PLAZMASI VE EKLL ELEMENTLER ................................................. 101 KALBN YER ............................................................................................... 102
7. NTE
vi
indekiler
KALP DUVARI YAPISI .................................................................................. KALBN BLMLER .................................................................................... KALP KAPAKLARI ........................................................................................ FONKSYONEL VE YAPISAL OLARAK DAMARLARI .................................. LENFATK SSTEM ....................................................................................... SALGI BEZLER- ENDOKRN BEZLER .................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
103 103 105 106 108 109 110 111 112 112 112 113
8. NTE
Sinir Sistemi ............................................................................. 114

SNR SSTEM (SYSTEMA NERVOSUM) ..................................................... MERKEZ SNR SSTEM (SYSTEMA NERVOSUM CENTRALE)................. Beyin .............................................................................................................. Omurilik......................................................................................................... EVRESEL SNR SSTEM (SYSTEMA NERVOSUM PERPHERCUM) ....... Kafa Sinirleri .................................................................................................. Spinal Sinirler................................................................................................. SOMATK (STEML) SNR SSTEM............................................................ OTONOM (STEMSZ) SNR SSTEM......................................................... Sempatik Sinir Sistemi................................................................................... Parasempatik Sinir Sistemi ............................................................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 115 116 117 120 121 121 123 126 126 126 126 128 130 131 131 131
9. NTE
Duyu Organlar ........................................................................ 132

DUYU ORGANLARI (ORGANA SENSUUM, AESTHESIOLOGIA)............... ORGANUM OLFACTUS, KOKU DUYUSU ORGANI ................................... ORGANUM GUSTUS, TAT DUYUSU ORGANI ........................................... ORGANUM VSUS, GRME DUYUSU ORGANI......................................... Gzn Eklenti Organlar (Organa Oculi Accessoria) ................................ ORGANUM VESTIBULOCOCHLEARE, TME VE DENGE ORGANI........ D Kulak (Auris Externa)............................................................................. Orta Kulak (Auris Media) ............................................................................. Kulak (Auris Interna)................................................................................ ORGANUM TACTUS, DOKUNMA DUYUSU ORGANI ............................... Deri ve Deri Alt Dokusu (Integumentum Commune)............................... Ya bezleri (Glandulae Sebaceae) ............................................................... Ter bezi (Glandulae Sudoriferae)................................................................. zel Deri Bezleri........................................................................................... Kl (Pili).......................................................................................................... Meme (Mamma) ............................................................................................ Deriden Olumu Klsz Organlar ................................................................ Organum Digitale (Trnak) .......................................................................... Boynuz (Cornu)............................................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 133 133 134 135 138 140 140 141 141 143 143 144 144 144 145 145 146 146 148 149 151 152
indekiler
vii
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 152 Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 152
Evcil Kanatllarn Anatomisi ................................................... 154

EVCL KANATLILAR HAKKINDA TEMEL ANATOMK BLG .................... LOKOMOTOR SSTEM.................................................................................. skelet Sistemi................................................................................................ Ba skeleti..................................................................................................... Omurga (Columna Vertebralis) .............................................................. Kaburgalar (Costae) ................................................................................ Gs Kemii (Sternum) ....................................................................... n Bacak Kemikleri (Ossa Membri Thoracici) ..................................... Arka Bacak Kemikleri (Ossa Membri Pelvini) ...................................... Eklemler ......................................................................................................... Kas Sistemi..................................................................................................... SNDRM SSTEM (SYSTEMA DIGESTORIUM) ......................................... Az Boluu (Cavum Oris).......................................................................... Yemek Borusu (Esophagus)......................................................................... Mide (Gaster, Ventriculus)............................................................................ Barsaklar (Intestinum)................................................................................ Karacier (Hepar).......................................................................................... Pankreas (Pancreas) ...................................................................................... Dalak (Lien)................................................................................................... SOLUNUM SSTEM (SYSTEMA RESPIRATORIUM) .................................... Burun Delikleri (Nares) ve Burun Boluu (Cavum Nasi)......................... n Grtlak (Larynx Cranialis) ....................................................................... Soluk Borusu (Trachea) ................................................................................ Ard Grtlak (Larynx caudalis, Syrinx)........................................................... Akcierler (Pulmones) .................................................................................. Hava Keseleri (Sacci Pneumatici)................................................................. ROGENTAL SSTEM (SYSTEMA UROGENITALIS) .................................. drar Sistemi (Systema Urinaria)................................................................... reme Sistemi (Systema Genitalia) .............................................................. Erkek reme Organlar (Systema Genitalia Masculina) ....................... Dii reme Organlar (Systema Genitalia Feminina)............................ DOLAIM VE LENF SSTEM ........................................................................ Dolam Sistemi (Systema Vasorum)............................................................ Lenf Sistemi (Systema Lymphaticum) .......................................................... ENDOKRN SSTEM ...................................................................................... SNR SSTEM (SYSTEMA NERVOSUM) ..................................................... Merkezi Sinir Sistemi (Systema Nervosum Centrale) ................................. evresel Sinir Sistemi (Systema Nervosum Periphericum) ......................... Otonom Sinir Sistemi (Systema Nervosum Autonomicum)........................ DUYU ORGANLARI ..................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 155 156 156 157 157 158 158 158 159 159 159 160 160 160 161 161 162 162 162 163 163 163 164 164 164 164 165 165 165 165 166 166 166 167 167 168 168 168 169 169 171 172 173 173 174
10. NTE
1
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Anatominin tanmn yapabilecek, anatomi retiminde kullanlan metotlar aklayabilecek. Anatomide kullanlan standart terimleri aklayabilecek. Memeli hayvanlarn byk vcut boluklar ve bu boluklar rten serz membranlar tanmlayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Anatomi Anatomik Terimler Gs Boluu Karn Boluu Leen boluu Pleura Peritoneum
indekiler
Temel Veteriner Anatomi
Anatominin Tanm ve Temel Anatomik Kavramlar
ANATOMNN TANIMI ANATOMK TERMLER MEMELLERDE BYK VCUT BOLUKLARI
Anatominin Tanm ve Temel Anatomik Kavramlar

ANATOMNN TANIMI
Anatomi biyolojinin bir alt koludur, canl vcudunu oluturan organlarn normal ekil, yap, bykln, doal duru ve komuluk ilikilerini inceler ve aklar. Anatomi terimi Greke kkenli olup ana + tome szcklerinden tremitir, kesip paralara ayrmak anlamna gelir. Kesme ilemi aratrma amacyla bilimsel yntemler kullanlarak yaplr. Evcil memeli ve kanatl hayvanlarn vcudunu Veteriner Anatomi inceler. Gerek insan, gerekse Veteriner Anatomi de konulara yaklam farkll nedeniyle farkl retim metotlar uygulanmaktadr. Anatomi, canly birtakm sistemler halinde inceliyorsa (sindirim, solunum, boaltm sistemleri vb.) sistematik anatomi; sistematik anatomi, sistemleri evcil hayvanlar arasnda karlatrmal olarak inceliyorsa karlatrmal sistematik anatomi olarak adlandrlr. Anatomi, canly sistemler halinde deil de birtakm blgelere (regio) ayrdktan sonra dtan ie veya iten da doru kat kat inceliyorsa regional anatomi veya topografik anatomi eklinde tanmlanr. Topografik anatominin snrl ekli olan sadece operasyon ynnden nem tayan blgeleri inceleyen anatomi dal ise cerrahi anatomi dir. Bunlarn dnda, makroskopik anatomi (gross anatomi), mikroskopik anatomi (histoloji), artistik anatomi (estetik-plastik anatomi), radyolojik anatomi (kesitsel anatomi) geliimsel anatomi (embriyoloji) gibi blmler sz konusudur. Anatomi eitiminde yaygn olarak kullanlan sistematik anatomi, fonksiyonel olarak birbirinden farkl u sistemlere ayrlr. Hareket sistemi (Lokomotor sistem) Sinir sistemi (Systema nervosum) Sindirim sistemi (Systema digestorium) Duyu oganlar (Organa sensuum) Solunum sistemi (Systema respiratorium) Boaltm ve reme sistemleri (Systema urogenitale) Dolam sistemi (Systema vasorum)
ANATOMK TERMLER
Anatomide Latince veya Greke asldan gelme uluslararas l ve deerde bir takm standart terimler kullanlr. Bu nedenle aada baz Latince okunu kurallarna ksaca deinilmitir.
Latince ae oe, eu au ph sh rh th ch sch t y x ca ce ci j ps i sca,scu,sco qu v
Trke e o, av f r t k s,t i ks ka se si y ps y ska, sku,sko ku v
rnek venae oestrus, eupnea auto, auricula phalanx shock rhomboideus thorax chorda schwann portio,adventitia systema axon caput cerebrum circulus jugum psoas nuclei scala,scutum quadratus velum
Okunuu vene strus, pne oto, avrikula falanks ok romboideus toraks korda van porsiyo,adventisya sistema akson kaput serebrum sirkulus yugum psoas nucley skala, skutum kuadratus velum
Anatomide sklkla kullanlan asl say sfatlar ve derece gsteren say sfatlar unlardr. Unus: 1 Pirimus: 1inci Duo: 2 Secundus: 2nci Tres: 3 Tertius: 3nc Quatuor: 4 Quartus: 4nc Quinque: 5 Quintus: 5inci Sex: 6 Sextus: 6nc Anatomide youn olarak kullanlan baz tekil ve oul isimler de aada belirtildii gibidir. Greke Tekil oul Testis Testes Spermatozoon Spermatozoa Latince Vertebra Vertebrae Humerus Humeri Septum Septa Os Ossa Tekil ve oullar ayn Ductus Ductus Manus Manus Sinus Sinus
1. nite - Anotominin Tanm ve Temel Anatomik Kavramlar
Anatomik terimleri renirken ilk olarak vcut dzlemleri ve dorultu, yn, konum bildiren terimlerden balamak en uygunudur.
VCUT DZLEMLER (PLANA CORPORIS)

Veteriner Anatomide ba kuyruk dorultusunda drt ayak zerinde duran bir hayvanda; organlarn normal duru, konumlar tanmlanr ve bu tanmlamada bir takm tasarlanm dzlemlerden (planum) yararlanlr. nsanda ise ayakta duran, kollar yana sarkk, ba ve el ayalar ne dnk ahsta ayn tanmlamalar yaplr. Vcudun eitli yerlerinden getii ve zerlerine eitli organlarn izdmlerinin dt farzedilen dzlemlere plana corporis denir. Planum medianum: Drt ayak zerinde duran bir hayvann, ba, kuyruk dorultusunda tam ortasndan dikey olarak getii ve onu sal sollu olmak zere iki eit yarma ayrd farzedilen dzlemdir. Planum sagittale: Planum medianuma paralel olarak getii farzedilen her planuma planum sagittale denir. Bu dzlem araclyla vcut birbirine eit olmayan sa ve sol iki yarma ayrlr. Planum transversum: Planum medianuma veya vcudun uzun eksenine dikey getii farzedilen planumdur. Bunlar araclyla vcut birbiri ard sra bir takm segmentlere ayrlr. Planum dorsale (frontale): Drt ayak zerinde duran bir hayvan srt ve karn ynnde olmak zere ikiye ayracak ekilde yatay olarak getii farzedilen planumdur. Vcut dzlemleri neye denir? Balca vcut dzlemleri nelerdir?
zdm: Uzaydaki bir cisim bir dzlem nnde tutularak kardan bakldnda cismin dzlem zerine k nlar ile den grntsne izdm denir.
SIRA SZDE
DORULTU, YN, KONUM BLDREN TERMLER

Dexter: Sa Sinister: Sol Cranialis: Craniumdan (kafatas), baa yakn Caudalis: Caudadan (kuyruk) kuyrua yakn Oralis: Ostan (az) az tarafnda olan Aboralis: Bata azdan uzak olan, az gerisinde bulunan Rostralis: Bata buruna yakn olan Anterior: n, nde olan Posterior: Ard, arkada olan Superior:st, stteki Inferior: Alt, alttaki Superficialis: Yzlek Profundus: Derin Proximalis: Bacakta gvdeye yakn bulunan Distalis: Bacakta gvdeden uzak, yere daha yakn bulunan Palmaris: Palma (avu ii), n ayakta bkc taraftaki Plantaris: Planta (ayak taban), arka ayakta bkc tarafta olan Transversalis: Enine olan Verticalis: Dikey bulunan Medialis: Orta hatta yakn olan, i yan tarafta olan Intermedius: ki eyin arasnda veya ortasnda bulunan Longitudinalis: Uzunlamasna olan Internus: inde, iinde olan
Latus: Yan, geni Lateralis: Yanal, d yan Axialis: Eksene ait, eksene yakn olan
ekil 1.1 Hayvan vcudunda yn gsteren terimler ve planumlar. Knig HE. Liebich HG. (2004). Anatomy of Domestic Animals. Schattauer.Stutgart
lateral medial dorsal rostral ventral
Abaxialis: Eksenden uzak olan
cran
dorsal
ial
caudal
Planum dorsale Planum dorsale
proximal
cranial caudal Planum transversum

dorsal palmar
Plan um t
ventral
rans
vers
um
ekil 1.2 Hayvan vcudunda baz tanmlayc terimler. Kaynak: Pasquini C., Spurgeon T., Pasquini S. (1996) Anatomy of Domestic Animals. 3. Edition . Sudz Publishing. Texas
Superficial Profund
imal
di
st
al
Prox
Lateral
Distal
Medial
VETERNER ANATOMDE NCELENEN HAYVANLAR

Veteriner Anatomide incelen hayvanlar aada belirtildii ekilde gruplanr. Otla beslenenlerden (herbivora) at (Equus caballus), tek toynakllar (perissodactyla) takm iinde bulunan equidae ailesinde; sr (Bos taurus), koyun (Ovis aries), kei (Capra hircus) ise ift toynakllar (artiodactyla) takmna ait bir alt takmda (ruminantia) yer alr.
Planum sagittale
medial
loteral dorsal
Et ve otla beslenenlerden (omnivor) domuz (Sus scrofa domesticus) domuzgiller (suidae) ailesinden gevigetirmeyen bir ift toynakldr. Etiller (carnivora) takmnn yesi olan kpek (Canis familiaris), kpekgiller (canidae); kedi (Felis catus) ise ayn takmn kedigiller (felidae) ailesinin bir yesidir. Veteriner Anatomide incelenen kanatl hayvanlardan bazlarnn Latince karlklar ise u ekildedir. Kaz - Anser anser domesticus Tavuk-Gallus gallus domesticus rdek - Anas platyrhynchos domesticus Hindi-Meleagris gallopavo Gvercin - Columba domestica
MEMELLERDE BYK VCUT BOLUKLARI

Memelilerde byk vcut boluu vardr. Bunlar gs boluu (cavum thoracis), karn boluu (cavum abdominis), leen boluu (cavum pelvis)dur. Gs ve karn boluunu kassel zarsel bir blme olan diyafram (diaphragma); karn ve leen boluunu ise sar ve kala kemikleri zerinden geen oval bir izgi (linea terminalis) birbirinden ayrr. Gs boluunu pleura; karn boluu ile leen boluunun sadece n ksmn peritoneum denilen serz membranlar rter. Serz membranlar ait olduklar bolua serum benzeri serz bir sv salglar. Bu svnn grevi boluklar ierisinde organlarn yzeyini nemli ve kaygan tutarak organlarn kolay hareket etmelerini salamak, dolaysyla srtnme sonucu organlarn anmalarn engellemektir. Vcut boluklarnda bulunan organlar geliim evrelerinin ilk devrelerinde vcut boluklarnn duvar ile serz membranlar arasnda yer alrlar ve serz boluk bo durumdadr. Serz membranlarn dnda bulunan organlar gelime ilerledike serz membrana bask yaparak bolua doru kertir ve kendiside her taraftan bu membranla sarlr. Bu nedenle serz membranda ksm belirlenmi olur. Bunlardan serz membrann organ saran ksmna lamina visceralis, vcut duvarn rten ksmna lamina parietalis, lamina visceralis ve lamina parietalis arasnda yer alan ilgili organ asan ift yaprakl ksma ise lamina intermedia denir. Lamina intermediann uzunluu organn hareket yetenei ile oranl olarak deiiklik gsterir. Lamina intermedia konumuna ve ast organa gre plica, ligament, mesenterium, omentum olarak adlandrlr.
ekil 1.3
Ggs boluu (Cavum thoracis) Karn boluu Leen boluu (Cavum abdominis) (Cavum pelvis)
Srda byk vcut boluklar ve organlarn sol yandan grnm. Kaynak: Popesko P. (1979): Atlas der Topographischen Anatomie der Haustiere. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart.
Tuber coxae
Gs kemii (Sternum)
Akier Diyafram (Pulmo) (diaphragma)
kembe (Rumen)
8
ekil 1.4 Geliim evrelerine gre serz membranlar
Vcut boluu duvar Organ Serz membran (Lamina intermedia)
Serz membran (Lamina parietalis)
Serz memran (Lamina vesceralis)
GS BOLUU (CAVUM THORACIS)

Gs kafesi veya thorax srt omurlar, kaburgalar ve gs kemii tarafndan oluturulur. n ve arka ular ak olan gs kafesinin n akl dar arka akl genitir. Kemiksel olan bu kafesin yan duvarlarn deri, akzar (fascia) ve kaslar rter. Gs kafesinin n akl (apertura thoracis cranialis) nemli organlar ve damarlar iin boyun ve gs boluu arasnda geii salar. Canl hayvanda gs boluu giriini, gs kemiinin (sternum) palpe edilebilen n ucu dtan belirler. Apertura thoracis cranialiste yukardan aaya doru kas dokusu, yemek borusu, soluk borusu; ba, boyun, n bacak ve thorax duvarn besleyen arterler, venalar ; lenf sistemine ait yaplar, sinirler ayrca gen hayvanlarda thymus bulunur. Bu oluumlar youn ba ve ya dokusu iine gmlmtr. Thoraxn arka aklna apertura thoracis caudalis denir. Arka aklk diaphragma ile kapatlarak karn boluundan ayrlmtr. Thoraxn diaphragmann nnde kalan ksm gs boluunu (cavum thoracis), diaphragmann gerisinde kalan ksm ise karn boluunun intrathoracal blmn oluturur, bu blm karn organlarn ierir. Baka bir deile gs boluu thoraxdan daha kktr. Diaphragma gei vermeyen bir blme deildir, zerinde delik yada geit vardr. Bu deliklerden yukardan aaya doru srasyla vcudun en byk atar damar (aorta), yemek borusu (esophagus) ve vcudun arka blmnn kirli kann toplayan damar (vena cava caudalis) geer. Gs boluunun genilii solunum kaslarnn, kaburgalarn (costae) ve diaphragmann hareketi ile deikenlik gsterir.
Palpation: Dokunma duyusundan yararlanarak elle yaplan muayeneyi tanmlar. Parmaklar ve el ayas kullanlarak organlar hakknda fikir edinmeyi amalar. Thymus: Organizmann savunma sistemini oluturan birincil lenf organlarndan biridir. Yeni doanlarda ok bykken vcudun geliimine paralel olarak yava yava gerilemeye balar. Geliimini tamamlayanlarda tamamen kaybolur veya ok az bir paras kalr.
ekil 1.5 Gs kafesini ekillendiren kemiklerin sol yandan grnm. Kaynak: Popesko, P. (1979): Atlas der Topographischen Anatomie der Haustiere, Ferdinand Enke Verlag, Stutgart
S rt omurlar
(vertebrae thoracicae)
Kaburga (Costa) cranial caudal
s kemi i (Sternum)
9
ekil 1.6 Diyafram ve zerindeki delikler (transversal kesit).
Diyafram zerinde gs ve karn boluu arasnda geii salayan delikler
Kaynak: Popesko P. (1979): Atlas der Topographischen Anatomie der Haustiere. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart.
Diyaframn zarsel blm
Diyaframn kassel blm
PLEURA
Gs boluundaki organlar rten serz membrandr. Pleura iki lateral konumlu yarm koni eklindeki pleura kesesini ekillendirir. Pleura keselerinin her biri cavum pleuraey oluturur. Cavum pleurae nin lateral duvarn oluturan pleura, pleura costalis; geride diaphragmay rten pleura, pleura diaphragmatica; medialde iki kesenin medial duvarlarn oluturan iki pleura yapra ise pleura mediastinalis olarak adlandrlr. ki pleura mediastinalis arasnda kalarak apertura thoracis cranialisten diaphragmaya kadar uzanan, dorsalde omurlar, ventralde sternumla snrlandrlan blme mediastinum denir. Mediastinumu snrlandran sa ve sol pleura mediastinalisler aras, ba doku ile desteklenmitir. Kalp ve onu rten serz ve fibrz rtler mediastinumun hemen hemen ortasna yerlemitir. Buna bal olarak mediastinumun kalbin nnde kalan blmne mediastinum craniale, kalbin yerald orta ksmna mediastinum medium, kalbin arkasnda kalan blmne ise mediastinum caudale denir. Akcierler mediastinumda yer alan soluk borusundan tomurcuklanma eklinde laterale doru geliir ve cavum pleuraenin medial seroz duvar bolua doru itilir. Bylelikle pleura mediastinalisten srklenerek akcierlerin zerini rten pleura yaprana pleura pulmonalis (pleura visceralis) denir. Pleura pulmonalis ve mediastinum arasnda oluan ift katl pleuradan ibaret olan ba ligamentum pulmonaledir. Cavum pleurae ise pleura pulmonalis ve pleura parietalis arasnda kalan aralktan ibarettir.
10
ekil 1.7 Gs boluununun mediastinum medium dzeyinden transversal kesiti. Kaynak: Popesko P. (1979): Atlas der Topographischen Anatomie der Hsaustiere. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart.
Pleura
Kaslar Akcierler Mediastinum Kalp (Cor)
SIRA SZDE
Mediastinum ne demektir? Ka blme ayrlr?
KARIN BOLUU (CAVUM ABDOMINIS)

Karn boluu nde diaphragma, yukarda bel omurlar ve onlarla ilikili kaslar, yanlarda ve altta karn kaslar ile snrlandrlmtr. Gerisinde ise leen boluu yer alr. Karn boluu ile leen boluunun snrn linea terminalis verir. Karn boluu diaphragma zerindeki delikle gs boluu ile iliki halindedir. Bu delikler yukardan aaya doru hiatus aoticus, hiatus esophageus, foramen venae cavaedir. Karn boluu erkek hayvanda ve bir de dii kpekte kask blgesinde bulunan anulus inguinalis denilen delikle canalis inguinalis ile iliki halindedir. Erkek reme organlarndan testis bu kanaldan geerek testis torbasna iner. Testisten kan ve testise gelen tm anatomik oluumlar bu kanal kullanr. Karn boluu ftusta alt duvarda bulunan gbek (umbilicus) ile delinmitir. Bu delikten anne ile yavru arasndaki ilikiyi salayan damarlar geer. Ayrca karn boluu diilerde reme kanal yolundan d ortamla ilikilidir. Karn boluundaki organlarn yerini belirlemek amacyla karn boluu iki enine (transversal) dzlemle blgeye ayrlr. Dzlemlerden biri son kaburgalardan dieri ise kala kemiinde yer alan tuber coxae denilen kntlarn nnden geirilir. Bu iki transversal dzlem ile oluan ana blgeler regio abdominis cranialis, regio abdominis media ve regio abdominis caudalisdir. Regio abdominis cranialisin gen eklindeki orta blgesi regio xiphoidea, yanlarda kalan blgeleri ise regio hypochondriaca dextra ve regio hypochondriaca sinistradr. Regio abdominis mediann orta blm gbein izini tad iin regio umbilicalis olarak adlandrlr. Bunun iki yannda kalan ksmlar regio abdominis lateralis dexter ve regio abdominis lateralis sinisterdir. Regio abdominis mediaya ait tu-
11
ber coxaeler nndeki blgeler fossa paralumbalis dextra ve fossa paralumbalis sinistradr. Fossa paralumbalis dextraya atta kaln barsak blmlerinden cecum dayanr. Gevigetirenlerde fossa paralumbalis sinistra mide odacklarndan rumenin dayand blgedir. Regio abdominis mediann dorsalini oluturan bel omurlarnn bulunduu blge regio lumbalistir. Regio abdominis caudaliste at kemii pubis nnde kalan orta blge regio pubis, bunun iki yannda yer alan sal sollu kask blgeleri ise regio inguinalis dextra ve regio inguinalis sinistradr.
ekil 1.8 Atta byk vcut boluklar, sa yandan grnm. Kaynak: Popesko P. (1979): Atlas der Topographischen anatomie der Haustiere. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart.
Leen boluu Karn boluu Gs boluu (Cavum pelvis) (Cavum abdominis) (Cavum thoracis)
Tuber coxae
Kr barsak Diyafram Akcier (Secum) (Diaphragma) (Pulmo)
ekil 1.9 Karn boluunun regionlara (blgelere) ayrlmas.

Regio abdominis cranialis Regio hypochondriaca dexter et si Regio xiphoidea Regio abdominis media Regio abdominis lateralis dexter Regio umbilicalis Regio abdominis caudalis Regio inguinalis dexter et sinist Regio pubis
Karn boluunun hangi blmne fossa paralumbalis denir? Atta sa fossa paralumbalise, srda sol fossa paralumbalise dayanan organlar nelerdir?
SIRA SZDE
12
LEEN BOLUU (CAVUM PELVIS)

Leen boluunun iskeletini stte sar kemii ve ilk kuyruk omurlar, yanlarda ve altta kala kemii ekillendirir. Bu kemiksel atya ilgili kaslar ve ligamentlerin (balar) katlmasyla leen boluu evrelenmi olur. Leen boluunun nde linea terminalisle snrlandrlm bir giriti vardr. Arkada yer alan kt sindirim kanalnn son blmleri rectum ve anus, diilerde idrar d ortama tayan kanal urethra, reme organlarndan vagina ve vulva etrafn saran kaslar, akzarlar, ba doku ile kapatlmtr. Bu ksm leen boluunu biri nde kalan intraperitoneal dieri geride olan retroperitoneal (peritoneumun gerisinde kalan) iki ksma ayrr. Leen boluunun giriti kpek dndaki tm trlerde ktndan daha genitir
ekil 1.10 Atta leen (pelvis) boluunun cranialden grnm(transver sal kesit). Kaynak: Popesko P. (1979): Atlas der Topographischen anatomie der Haustiere. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart.
Dz barsak (Rectum) Rahim (Uterus) Sidik kesesi (Vesica urinaria)
PERITONEUM: Karn boluu ile leen boluunun n blmn saran, bu boluklardaki organlar rten serz zar peritoneumdur. Peritoneum duvarn sard yerlere gre ksma ayrlr. Peritoneumun lamina parietalisi karn ve leen boluu duvarnn i yzn, lamina visceralisi bu boluklardaki organlarn d yzn rter. Organlar sardktan sonra onlarn zerinden taarak organlar birbirine veya ilgili bluklarn tavanna balayan ise peritoneumun lamina intermediasdr (mesenteria, plicae, omenta vb.).
Karn Boluu ve Peritoneum

Peritoneum diaphragmann arka yzn rttkten sonra diaphragmann hemen gerisinde olan karacier (hepar), mide (gaster), dalan (lien) zerine atlayarak onlar rter ve organlarla diaphragmay balayan ligamentleri; bu organlarn zerinden taarak da organlar biribirine balayan ligamentleri oluturur. Barsaklar sararak onlar karn boluunun st duvarna asan peritoneum dublikatrne mesenterium denir. Mesenterium sard barsak blmne gre mesoduodenum, mesocolon, mesorectum gibi isimler alr. Bu ift katl peritoneum uzantsnn ince barsak blmlerinden jejunum ve ileum u karn boluunun st duvarna balayan yelpazeye benzer geni kesimine radix mesenterii ad verilir.
13
Karacierin zerini rten peritoneum buradan midenin sa st ksmnda bulunan ve n, arka yzlerini ayran kk kenarndan oniki parmak barsana atlayarak omentum minusu oluturur. Baka bir deyile omentum minus peritoneumun karacierle belirtilen organlar arasnda oluturduu ligamentlerden ibarettir. Midenin kk ve i bkey kenarna ulaan peritoneum dublikatr midenin her iki yzn sarmak zere tekrar birbirinden ayrlr, bu yapraklar midenin byk ve dbkey olan kenarnda birleerek omentum majusu oluturur. Bu iki yaprakl peritoneum uzants dier organlar zerine atlamaz, pelvis boluuna doru uzanr, oradan kvrlarak tekrar karn boluunun n ksmna gelir ve midenin yukarsnda st karn duvarn rten peritoneum yaprana ulaarak sonlanr. Bu ekilde omentum majusun ift peritoneum yaprandan oluturduu keseye bursa omentalis denir. Bu kesenin ak olan n ksm midenin yukarsnda, kr olarak sonlanan arka ksm ise pelvis boluu yaknndadr. Gevigetiren hayvanlarda mide drt farkl odacktan olutuu iin omentum majusun seyri farkllk gsterir. Omentum majus yapraklar arasnda ok miktarda ya dokusu bulunduundan karn boluunda bulunan organlar soua kar korur. Barsak kvrmlar ve barsaklarla karn duvar arasn doldurarak koruyucu bir yastk grevi yapar. Kapsad vcut savunma sistemine ait (lymphoreticuler) doku canly enfeksiyonlara kar korur. Fazla miktarda kan damar iermi olmas nedeniyle karn boluundaki kan basncn ayarlar. Hayvan trne gre a veya zars grnmde olan omentum majus halk dilinde gmlek olarak bilinir.
ekil 1.11 Kpekte omentum majus (ventral grnm) Kaynak: Popesko P. (1979): Atlas der Topographischen Anatomie der Haustiere. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart.
Mide (Gaster)
Omentum majus
Sidik kesesi (Vesica urinaria)
Omentum majus neye denir? Grevleri nelerdir?
SIRA SZDE
Leen Boluu ve Peritoneum

Peritoneum atta 3.-4. sar omuru, gevigetirenlerde 1., etillerde ise 1.-2. kuyruk omuru blgesine kadar leen boluunu rter. Daha gerideki blgeler peritoneumla rtl deildir. Leen boluunun yan duvarn rten peritoneum yan duvardan ayrlarak boluu st ve alt konumlu iki yarma ayran enine bir drm oluturur. Plica genitalis denilen bu drmn stnde kalan bolukta kaln barsan son blmn oluturan dz barsak (rectum); altnda kalan bolukta ise sidik kesesi (vesicae urinaria) bulunur. Plica genitaliste ise diide rahim (uterus),
14
erkekte ise bbrekten idrar sidik kesesine tayan kanaln (ureter) son ksm, erkek reme bezlerinden vesicula seminalis, dii uterusunun erkekteki kalnts ile erkek reme organ blmlerinden ductus deferensin son ksm bulunur. Peritoneum, leen boluunda ksmen tt organlarn birinden dierine atlarken birtakm kmaz yollar oluturur.
ekil 1.12 Pelvis boluu ve peritoneum(ematik). Kaynak: Ellenberger W., Baum H.(1974). Handbuch der Vergleichenden Anatomie der Haustiere . 18.Edition. Auflage, Springer-Verlag, Berlin
Peritoneum
rsak Dz ba m) ctu (Re
Rahim (Uterus)
Dl yolu, Klf (Vagina)
Peritoneumun pelvis boluunda oluturduu kmaz yollar
Sidik kesesi (Vesica urinaria)
15
zet
A M A
Anatominin tanmn yapabilmek, anatomi retiminde kullanlan metotlar aklamak. Anatomi biyolojinin bir alt koludur, canl vcudunu oluturan organlarn normal ekil, yap, bykln, doal duru ve komuluk ilikilerini inceler ve aklar. Evcil memeli ve kanatl hayvanlarn vcudunu Veteriner Anatomi inceler. Veteriner Anatomide konulara yaklam farkll nedeniyle farkl retim metotlar uygulanmaktadr. Anatomi, canly birtakm sistemler halinde inceliyorsa (sindirim, solunum, boaltm sistemleri vb.) sistematik anatomi; sistematik anatomi, sistemleri evcil hayvanlar arasnda karlatrmal olarak inceliyorsa karlatrmal sistematik anatomi olarak adlandrlr. Anatomi, canly sistemler halinde deil de birtakm blgelere (regio) ayrdktan sonra dtan ie veya iten da doru kat kat inceliyorsa regional anatomi veya topografik anatomi eklinde tanmlanr. Topografik anatominin snrl ekli olan sadece operasyon ynnden nem tayan blgeleri inceleyen anatomi dal ise cerrahi anatomi dir. Bunlarn dnda, makroskopik anatomi (gross anatomi), mikroskopik anatomi (histoloji), artistik anatomi (estetik-plastik anatomi), radyolojik anatomi (kesitsel anatomi), geliimsel anatomi (embriyoloji) gibi blmler sz konusudur. Anatomide kullanlan standart terimleri aklamak. Anatomide Latince veya Greke asldan gelme uluslararas l ve deerde bir takm standart terimler kullanlr. Anatomik terimleri renirken ilk olarak vcut dzlemleri ve dorultu, yn, konum bildiren terimlerden balamak en uygunudur. Veteriner Anatomide ba kuyruk dorultusunda drt ayak zerinde duran bir hayvannda zerinde; organlarn normal duruu, konumlar tanmlanr ve bu tanmlamada bir takm tasarlanm dzlemlerden (planum) yararlanlr. Bunlar planum medianum, planum transversum, planum sagittale ve planum dorsaledir.
A M A
A M A
Memeli hayvanlarn byk vcut boluklar ve bu boluklar rten serz membranlar tanmlamak. Memelilerde byk vcut boluu vardr. Bunlar gs boluu (cavum thoracis), karn boluu (cavum abdominis), leen boluu (cavum pelvis)dur. Gs ve karn boluunu kassel zarsel bir blme olan diyafram (diaphragma); karn ve leen boluunu ise sar ve kala kemikleri zerinden geen oval bir izgi (linea terminalis) birbirinden ayrr. Gs boluunu pleura, karn boluu ve leen boluunun n ksmn peritoneum denilen serz membranlar rter. Serz membranlar ait olduklar bolua serum benzeri serz bir sv salglar. Bu svnn grevi boluklar ierisinde organlarn yzeyini nemli ve kaygan tutarak organlarn kolay hareket etmelerini salamak, dolaysyla srtnme sonucu organlarn anmalarn engellemektir. Gs boluunda pleura, pleura kesesini ekillendirir. Pleura keselerinin her biri cavum pleuraey oluturur. Gs boluunun yan taraflar akcierler ve cavum pleurae tarafndan doldurulmutur. Mediastinum denilen orta blme her iki taraftaki akcierleri ve pleuray birbirinden ayrr. Karn boluundaki organlarn yerini belirlemek amacyla karn boluu iki ana enine (transversal) dzlemle blgeye ayrlr. Dzlemlerden biri son kaburgalardan dieri ise kala kemiinde yer alan tuber coxae denilen kntlarn nnden geirilir. Bu iki transversal dzlem ile oluan ana blgeler regio abdominis cranialis, regio abdominis media ve regio abdominis caudalisdir. Karn boluunda barsaklar sararak onlar karn boluunun st duvarna asan peritoneum dublikatrne mesenterium denir. Peritoneum dublikatrlerinden dieri de omentum majustur. Peritoneum atta 3.-4. sar omuru, gevigetirenlerde 1., etillerde ise 1.-2. kuyruk omuru blgesine kadar leen boluunu rter. Daha gerideki blgeler peritoneumla rtl deildir.
2
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Kemikleri genel olarak aklayabilecek, skeleti blmlendirebilecek, her blm oluturan kemikleri tanmlayabilecek, Eklem nedir tanmlayabilecek, eklemleri blmlendirerek eklem hareketlerini aklayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kemik (os) skelet (skeleton) Eklemler (articulationes)
indekiler
skelet Sistemi ve Eklemler
KEMKLER VE SKELET SSTEM SKELETN BLMLER EKLEMLER
skelet Sistemi ve Eklemler

KEMKLER VE SKELET SSTEM
Organizmada bulunan kemiklerin, belirli bir biyomekanik dzen ve ama altnda hareketli ve hareketsiz olarak birbirleriyle balanmasndan meydana gelen kemiksel atya iskelet veya iskelet sistemi denir. skelet organizmann en sert, en dayankl ksm olup yumuak olan btn dier anatomik oluumlara dayanak tekil eder ve onlar koruyucu rol oynar. Ayrca ya dokusu ve mineral madde zellikle kalsiyum deposudur; kemik ilii, yeni kan hcrelerinin yaam boyu retildii yerdir. skelet hareket sisteminin pasif ksmn tekil eder. skelet kemiklerinin eitli hareketleri ancak bunlara yapan kaslarn kontraksiyonu ile olur. skeleti ekillendiren kemikler kemik dokusundan ekillenmitir. Latince kemik os (oul-ossa), terimiyle ifade edilir. Kemik dokusu organik ve inorganik bileenlerden yaplmtr. Organik maddeler geliimini tamamlam bir kemiin ortalama 1/3 ini, inorganik maddeler 2/3 sini oluturur. Organik maddeler kollagen liflerle glikoproteinden (ossein) yaplmtr. norganik maddeleri ise kalsiyum fosfat, kalsiyum karbonat, az miktarda da kalsiyum fluorit tuzlar oluturur. Ayrca magnezyumun fluorit, hidroksit ve slfat bileikleri de bulunur. Organik maddeler kemie esneklik, inorganik maddeler ise sertlik kazandrr.
Kemiklerin ekillerine Gre Snflandrlmas

Kemiklerinde dier cisimler gibi boyutu (uzunluk, genilik, ykseklik) vardr. Kemikler boyutlarnn birinin dierine, az veya ok stn oluuna gre gruba ayrlrlar. 1. Yass kemikler (ossa plana) 2. Ksa kemikler (ossa brevia) 3. Uzun kemikler (ossa longa) 1. Yass kemikler (ossa plana): Bunlar sk dokulu iki kemik yaprann arasnda skp kalm az miktarda sngersi kemik dokusundan meydana gelmilerdir. Yass kemikler ya kaslarn yapmasna zg geni yapma yzeyleri meydana getirirler (krek kemii-scapula, kala kemii-os coxae) ya da iinde organlar bulunan boluklarn duvarlarn olutururlar (kafa kemikleri vb). 2. Ksa kemikler (ossa brevia): Her boyutu da aa yukar biribirine eittir. Bunlar etraf ince bir tabaka sk dokulu kemikle kaplanm sngersi kemik dokusundan meydana gelmitir. rnein el ve ayak bilek kemikleri (ossa carpi, ossa tarsi).
22
3. Uzun kemikler (ossa longa):Uzunluu dier iki boyutundan stn olan kemiklere denir. rnein kol kemii (humerus), uyluk kemii (femur). Uzun bir kemik taslanda, yani henz kkrdak halinde bulunan uzun bir kemikte genel olarak ksm ayrt edilir. Diaphysis: ki nesne arasnda gelien demektir. Uzun bir kemik taslann orta ksmna karlk gelir. Epiphysis: Bir ey zerinde veya bireyden sonra gelien demektir. Uzun bir kemik taslanda biri proximal, dieri distal olmak zere iki tanedir. Diaphysisten daha hacimlidir. Metaphysis: Gelime dneminde kemiin uzunlamasna bymesinde rol oynayan Diaphysis ve epiphysis arasndaki blgedir.
Uzun Bir Kemiin Makroskopik Yaps

Uzun bir kemiin uzunlamasna kesidi incelendiinde dtan ie doru u makro anatomik katlar grlr. 1. Periosteum: Kemik zar 2. Substantia compacta: Tkz doku 3. Substantia spongiosa: Sngersi doku 4. Endosteum. kemik zar 5. Cavum medullare: Kemik ilii boluu 6. Medulla osseum: Kemik ilii
ekil 2.1 Uzun bir kemiin kesiti Kaynak: PasquiniC., Spurgeon T., Pasquini S. (1996) Anatomy of Domestic animals. 3. Ed. & Sudz Publishing. Texas.
Eklem yzeyi Epiphysis Sngersi doku (Substantia spongiosa) Kemik ilii boluu (Cavum medullare) Endosteum Periosteum Metaphysis Tkz doku (Substantia compacta) Diaphysis
Epiphysis Eklem yzeyi
Buraya kadar tanmlanan uzun, ksa, yass kemikler dnda ayr bir grup olarak deerlendirilen kemikler de bulunur. Susam kemikleri (ossa sesamoidea) kas kirilerine hareket kolayl salarlar. Canlda en byk susam kemii patelladr (diz kapa kemii). Organ kemikleri dediimiz kemiklerin ise iskeletle balants yoktur. Bamsz olarak baz organlar iinde yer alrlar. rnein kpekte os penis, srda ossa cordis. Haval kemikler (os pneumaticum) ierlerinde hava boluklar bulundururlar. Baz ba kemikleri bu trdendir, os frontale, maxilla gibi.
2. nite - skelet Sistemi ve Eklemler
23
Dzensiz kemikler (os irregulare) yukardaki snflandrmalara girmeyen kemiklerdir. rnein: Median dzlemde yer alan omurlar ve ban ift olmayan kemikleri.
Kemiklerin Beslenmesi
Kemiklerde tpk br organ ve dokular gibi kanla beslenir. Kemiklerin d serbest yzne dikkatle baklacak olursa, burada onlar besleyen damarlarn, vasa nutritia, kemik merkezine doru devamndan oluan pek ok kanalcklarn (canalis nutritius) varl fark edilir.
Kemik zerindeki knt ve Girintiler

Evcil hayvanlarda iskeleti oluturan ksa, yass ve uzun kemiklerin gvde ksm ile proximal ve distal epifizlerin zerindeki tm kemiksel kntlara genel olarak processus denir. Bunlar ayrca grdkleri fonksiyona, gsterdikleri ekle ve yne, zerine yapan anatomik teekkllere gre zel birtakm isimler alrlar. Fonksiyonlarna gre aldklar isimler: Processus articularis: Eklem knts Processus muscularis: Kas knts Trochanter: Dndrek Ynlerine gre aldklar isimler: Processus transversus: Yanlara doru uzanm knt ekillerine gre aldklar isimler: Condylus silindir eklinde olan, trochlea makara eklinde olan, tuber yumru eklinde knt, crista ibik eklinde keskin kenarl knt, spina diken, ucu sivri knt, styloid kalem veya mil benzeri, mastoid meme benzeri, pterygoid kanats knt, pecten tarak, caput articulare eklem ba Eklem ukurluklar bir eklem bana veya bir condylusa veya makaraya benzer kntya karlk bulunuyorsa bu ukurluklara acetabulum (hokka ukurluk, sirkelik), fovea articularis ad verilir. Baz ukurluklar (eklem yzeyi olmayan) fossa olarak tanmlanr. Kemik kenarlarndaki entiklere incisura, kemik kenarlarndaki dar yarklara fissura denir. Daha geni aklklar, delikler foramen olarak tanmlanr. Kemik iinde uzunca bir yol giden aralklara canalis, oluklara ise sulcus ad verilir. Kemikleri ekillerine gre snflandrn.
SIRA SZDE
SKELETN BLMLER
Evcil hayvanlarda iskelet, aksiyel iskelet (skeleton axiale) ve apendikler iskelet (ekstremite kemikleri, skeleton appendiculare) olmak zere iki ana blme ayrlr. AKSYEL SKELET (SKELETON AXIALE): Ba iskeleti (ossa cranii), omurga (columna vertebralis) ve gs kafesini yanlardan ekillendiren kaburgalar (costae) ile alttan ekillendiren gs kemiinden (sternum) oluur.
24
ekil 2.2
Omurga (Columna vertebralis)
Kaynak: Popesko P. (1979): Atlas der Topographischen Anatomie der Haustiere. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart
Ba i
Gs kemii (Sternum)
sk e
let i
Sr aksiyel iskeletin blmleri
Kaburgalar (Costae)
Ba skeleti
Evcil memeli hayvanlarda ba iskeletini oluturan kemikler bir iki tanesi dnda yass kemiklerdendir. Bu kemikler i ve d iki sk doku tabakas ve aralarnda sngersi dokudan olumutur. Baz kemiklerde sngersi doku yerini hava ieren boluklara brakr, bylelikle ban arl yzeyi klmeden hafiflemi olur; sinus denilen bu boluklara sahip kemiklere haval (pneumatic) kemikler denir. Ba iskeletini oluturan kemikler alt ene ve dil kemii dnda birbirleriyle hareket edemeyecek ekilde balanmlardr. Bu balant eidine sutura denir. Ba kemikleri beyni, duyu ve sindirim, solunum sistemine ait baz organlar iinde barndrdndan kemikler aras balantnn d etkilere kar dayankl, koruyucu, sarslmaz bir zellikte olmas zorunluluu vardr. ineme ve yz kaslar bu kemiklere balanr. nsanda ba iskeletinin tm yuvarlaa yakn bir ekil gstermesine karn evcil memelilerde uzunca bir piramiti andrr. Bu piramitin taban geriye, sivri taraf ne dnktr. Piramitin uzunluu hayvann trne hatta rkna gre deiiklik gsterir. Ba iskeletinin beyni kapsayan caudal ksm neurocranium veya cranium cerebrale, yz meydana getiren n ksm cranium viscerale veya splancnocranium olarak adlandrlr.
Cranium Cerebrale
Ba iskeletinin arka ksmnda beynin yerletii boluk olan cavum cranii bulunur bu boluu snrlandran kemikler cranium cerebraleyi oluturur. Cavum craniinin atsn ara duvar kemii (os interparietale), duvar kemii (os parietale), aln kemii (os frontale) ekillendirir. Srda bu duvar boynuz kntlarna sahip aln kemii tarafndan oluturulmutur. Duvar ve ara duvar kemii ense tarafna kaymtr. Yan duvarn sal sollu akak kemii (os temporale), baz trlerde ayrca duvar kemii ekillendirir. akak kemii orta ve i kula barndrr. Ense duvarn ard kafa kemii (os occipitale); n duvarn kalbur kemii (os ethmoidale) yapar. Ard kafa kemii zerinde foramen magnum denilen ard kafa byk delii yer alr. Kalbur kemii burun boluu ve beyin boluunu ayrr, zerinde koklama sinir liflerinin getii deliklere sahiptir.
Foramen magnum: Ba iskeletinde bulunan en byk deliktir. Os occipitalenin zerinde bulunur, cavum cranii ile canalis vertebralisi birletirir. Bu delik medulla spinalisin (omurilik) balangcn verir. Delikten ayrca merkezi sinir sistemi rtleri, baz damar ve sinirler geer
25
Alt duvarn arkada ardkafa ve akak kemikleri, nde ise kamams kemik (os sphenoidale) oluturur. Kamams kemik zerinde hipofiz bezinin yerletii bir ukura sahiptir. Bu kemiklerden aln, duvar, akak kemikleri ifttir. ift olan kanads kemik (os pterygoideum) ve tek olan saban kemii (vomer) cranium cerebrale iinde deerlendirilir. Beyin iin koruyucu rol oynayan bu kemikler hayvan trlerine gre farkl oranda ineme kaslar ile rtlmtr. Atta, etillerde, bu kaslardan musculus temporalis kafatasnn st ksmnda orta hatta enseden ne doru uzanan belirgin ve keskin ibiksi bir kntya (crista sagittalis externa) yapr. Bu knt boynuzlu hayvanlarda bulunmaz. Ayrca atta ve etillerde ard kafa kemiinin st ksmnda, kafatasnn st ve arka duvarnn snrn veren adeta ba ve boyunu ayran transversal konumlu ibiksi knt (crista nuchae) bulunmaktadr.
Cranium Visecerale
Ba iskeletinin bu blm tat alma, grme, koklama gibi duyu organlarn sindirim ve solunum sistemlerinin balangcn ierir. Cranium visceralede orbital, nasal, oral blgeler bulunur. Orbita grme organn iinde barndran kafann n iki yannda bulunan ukurdur. Orbitay ekillendiren kemikler gzya kemii (os lacrimale), damak kemii (os palatinum), elmack kemii (os zygomaticum), ile cranium cerebralede yer alan aln kemii ve kamams kemiktir. Etillerde ve domuzda orbitann st kenarnn kemiksel destei yoktur. Buray ligamentum orbitale denilen ba doldurmutur. Cranium visceralenin nasal blgesi burun boluunu evreleyen kemiklerin yer ald ksmdr. Burun boluunun st duvarn burun kemii (os nasale), yan duvarlarn st ene kemii (os maxillare) ve kesici di kemiinin (os incisivum) uzants, alt duvarn st ene kemii ve kesici di kemii ile damak kemii ekillendirir. Os incisivum ve maxilla st dilerin yerletii di alveollerini ierir. st kesici dileri olmayan gevigetirenlerde os incisivumda di alveolleri bulunmaz. Burun boluunun tabannn mediannda burun boluunu sa ve sol olmak zere ikiye ayran burun kkrdann oturduu saban kemii vomer yer alr. Burun boluunun yan duvarlarndan bolua doru uzanan ince, kvrk kemikler kar. Yz kemiklerinin az boluunu evreleyen oral ksmnda stene kemii, kesici di kemii, damak kemii, alt ene kemii (mandibula), dil kemii (os hyoideum) bulunur. Bu kemiklerden ilk az boluunun st duvarn oluturur. Mandibula alt dilerin yerlemi olduu ukurluklar yani di alveollerini ierir. Dil kemii nde dil kkne giren bir kntya sahiptir arkadaki asc ksm ise akak kemiklerinde yer alan kalem ucu benzeri kntya yani processus styloideusa tutunur.
26
ekil 2.3 Srda ba iskeletinin stten grnm Kaynak: Popesko P. (1979): Atlas der Topographischen Anatomie der Haustiere. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart
Ara duvar kemii (Os interparietale) Boynuz knts
Aln kemii (Os frontale)
Elmack kemii (Os zygomaticum) Burun kemii (Os nasale)
Gzya kemii (Os lacrimale) st ene kemii (Os maxillare)
Kesici di kemii (Os incisivum)
ekil 2.4 Srda ba iskeletinin alttan grnm (alt ene hari). Kaynak: Popesko P. (1979): Atlas der Topographischen Anatomie der Haustiere. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart
Ard kafa kemi i (Os occipitale) Kamams kemik (Os sphenoidale) Saban kemi i (Vomer) Damak kemi i (Os palatinum) akak kemi i (Os temporale) Kanads kemi i (Os pterygoideum) Elmac k kemi i (Os zygomaticum) st ene kemi i (Maxilla)
Kesici di kemi i (Os incisivum)
ekil 2.5 Kpekte ba iskeletinin sol yandan grnm. Kaynak: Popesko P. (1979): Atlas der Topographischen Anatomie der Haustiere. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart
Al n kemi i G zya kemi i frontale) (Os (Os lacrimale) Duvar kemi i (Os parietale) Burun kemi i (Os nasale) Ara duvar kemi i (Os interparietale st ene kemi i (Maxilla) Ard kafa kemi i (Os occipitale)
Alt ene kemi i akak kemi i (Os temporale) (Mandibula) Elmac k kemi i Kesici di kemi i (Os zygomaticum) (Os incisivum)
27
ekil 2.6
Duvar kemii Gzya kemii Aln kemii (Os frontale) (Os parietale) (Os lacrimale) Ara duvar kemii (Os interparietale) Burun kemii (Os nasale) Ard kafa kemii (Os occipitale) Kesici di kemii (Os incisivum)
Atta ba iskeletinin sol yandan grnm. Kaynak: Popesko P. (1979): Atlas der Topographischen Anatomie der Haustiere. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart
akak kemii (Os temporale) st ene kemii (Maxilla) Kamams kemik (Os sphenoidale) Elmack kemii Alt ene kemii (Os zygomaticum) (Mandibula)
Cranium cerebrale ve cranium visceraleyi oluturan kemiklerin isimleri nelerdir?
SIRA SZDE
Omurga (Columna Vertebralis)

Omurga, omur (vertebra) denilen kemiklerin birbiri ard sra ve muntazam bir ekilde sralanmasyla meydana gelen, ban arkasndan kuyruun serbest ucuna kadar devam eden kemiksel bir stundur, iinde omur iliini (medulla spinalis) barndrr. Omurga nden arkaya doru sra ile boyun blm (pars cervicalis), srt blm (pars thoracalis), bel blm (pars lumbalis), sar blm (pars sacralis) ve kuyruk blmne (pars caudalis) ayrlr. Bu be blm meydana getiren omurlar ana hatlar itibariyla birbirine benzerse de ayrntlar bakmndan birbirinden olduka farkldr. Bir omurda genel olarak omur cismi (corpus vertebrae), omur kemeri (arcus vertebrae), omur kntlar (processus vertebrae), omur entik ve delikleri (incisurae et foraminae vertebrae) bulunur. Omur cismi omurun silindirik olan ventral konumlu esas ksmdr. n ucu d bkey arka ucu ise ukurdur. Omur cisminin st yznn sa ve sol kenarlarndan simetrik olarak kan kemik yapraklar ksa bir seyirden sonra orta hatta birbirine kavuarak omur kemerini oluturur. Omur cismi ve omur kemerinin oluturduu delik omur delii (foramen vertebrale) dir. Omur kemeri zerinde orta hatta yer alan kntya dikensi knt (processus spinosus) denir. Omur cismi ve omur kemerinin ortak snrnda yer alan yanal uzantlar enine knt (processus transversus) olarak adlandrlr. Birbiri ard sra gelen iki omur arasnda omurlar aras yan delii yani foramen intervertebrale ekillenir. Ard arda gelen iki omurun gvdeleri arasnda discus intervertebralis denilen omurlar aras disk yer alr. Gerek omur cismi gerekse kntlarn boyutlar omurgann blgelerine gre farkllk gsterir. lk iki boyun omuru ban hareketini salamak gibi grev stlendii iin ekil olarak dier boyun omurlarndan farkldr. Bunlardan birincisine atlas, ikincisine axis denir. Pars sacralisi oluturan omurlar ise birbirleriyle hareket etmeyecek ekilde kaynaarak tek bir kemik os sacrumu, (sar kemii, kutsal kemik) oluturur. Omurgann blmlerindeki omur says hayvan trlerine gre deiiklik gsterir.
Discus intervertebralis: Eklemleen omurlarn corpuslar arasndaki yuvarlak veya ovalimsi kkrdak yaplardr. Discus intevertebralislerin merkezi ksmnda nucleus pulposus denilen chorda dorsalisin embriyolojik kalntsndan ibaret jelatinz, sarmtrak bir oluum yer alr. Bunun periferinde ise anulus fibrosus isimli fibrokartilaginz yap bulunur. Nucleus pulposus evresindeki fibrz ksma gre daha kalndr, bu nedenle omurlar arasna skm vaziyettedir. Omur gvdelerinin discus intervertebralislerle oluturduu bu balant eidi az hareketli bir balantdr.
28
Tabloda hayvan trlerine gre omurgann blmlerindeki omur saylar verilmitir.

Tablo 2.1 At Sr Koyun Kei Kpek Domuz ekil 2.7
B (V oyun er o teb m rae urla Sr ce r rvi (V t om ca er les teb url ) ar rae Be tho (V l om rac er u ica teb rla e) rae r Sa lum (V r er om ba te u les br rl ) ae ar sa cr ale s)
Boyun omurlar 7 7 7 7 7 7
Srt omurlar 18 13 13 13 13 14-15
Bel omurlar 6 6 6-7 7 7 6-7
Sar omurlar 5 5 4 5 3 4
Kuyruk omurlar 15-21 18-20 16-18 12-16 20-23 20-23
Atta colmna vertebralisin (omurga) blmleri. Kaynak: Popesko P. (1979): Atlas der Topographischen Anatomie der Haustiere. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart
s) lar le ur auda m c ko e ru ebra y Ku ert V (
Kaburgalar (Costae)
Gs kafesinin yan duvarn ekillendiren stte omurlar altta gs kemii ile eklemleen uzun yay gibi eimli kemiklere kaburga (costa) denir. Gs kemiine balanan ular kkrdaksaldr. Akcierleri, kalbi ve karacieri mekanik olarak korur ve destek salar, soluk alp vermede diaphragmaya yardmc olurlar. Ayrca n bacak ve karn kaslar iin geni bir yapma yzeyi olutururlar. Kaburgalarn gs kemiine balants ya direkt ya da indirekt olur. Kkrdaksal olan alt ucu dorudan gs kemiine balanan kaburgalara gerek kaburga (costae verae) denir. Kkrdak olan alt ular birbirleriyle birleerek indirekt olarak gs kemiine balanan kaburgalar ise yalanc kaburga (costae spuriae) dr. Kpekte son bir ift kaburgann distal ucunda kkrdaksal blm bulunmaz. Bunlar sternuma balanmakszn karn kaslarna dayal olarak uzanrlar. Bu tip kaburgalar yzc kaburgalardr (costae fluctuantes). Kaburgalarn says eklemlemi olduklar srt omurlar saysnn iki katdr. rnein: srt omuru says 18 olan atta 18 ift kaburga, 13 olan srda ise 13 ift kaburga bulunur. Gevi getirenlerin kaburgas at ve etillere gre olduka yass ve genitir. Etillerin kaburgas ise dier hayvanlarnkinden daha yuvarlaktr ve da
29
doru yapm olduu kavislenme gldr. Btn evcil memeli hayvanlarda n taraftaki kaburgalar ksadr. Gs kafesinin ortasna doru bunlarn uzunluu yava yava artar, sonra tekrar son kaburgaya doru yava yava ksalr.
Gs Kemii (Sternum)
Gs kafesinin alt ksmn oluturan median konumlu kemiktir. Sternebrae denilen kemik segmentlerinin birlemesi ile olumutur. Komu iki sternebrann birletii yerde ki sal sollu entiklere kaburgalarn kkrdak ular yerleir. Tek trnakllarda sternum, iki yandan bask olduundan kaya benzemektedir. Gevi getirenlerle domuzda st ve alttan bask, n ular sivri ve yukarya kalkktr. Kpekte ubuk eklindedir.
EKSTREMTE KEMKLER (SKELETON APPENDICULARE, N VE ARKA BACAK KEMKLER)

Ekstremite kemiklerini kapsayan skeleton appendiculare, n bacak kemikleri (ossa membri thoracici, n ekstremite) ve arka bacak kemikleri (ossa membri pelvini, arka ekstremite) olmak zere iki blmde incelenir. Memeli hayvanlarn bu kemiklerinde yaam ve hareket eitliliine bal farkllama ortaya kmtr. Evcil memeli hayvanlarda insan dahil bas ekline gre deiik grup vardr. A:Plantigradlar: Tabanlar ile yere basanlar demektir. nsan bu gruptandr ayrca aylar ve baz maymun trleri drt ayakla, bazen goril iki ayakla tabanna basarak yrr. B:Digitigradlar: Parmaklaryla yere basanlar demektir. Bu grupta etiller yer alr. Bilek ve topuk yukarya kalkmtr, daha hzl ve daha sessiz yrrler, eviktirler. C:Unguligradlar: Trnaklar ile yere basanlar demektir. Atgiller, gevigetirenler ve domuz bu gruptandr. Bunlarn ou yksek hzla koabilirler (at gibi) ayrca hz tempolarn uzun sre devam ettirebilirler.
n Bacak Kemikleri (Ossa Membri Thoracici)

nsanda ve kanatl hayvanlarda n bacak kemikleri gvdeye n bacak kemeri ile balanmtr. Kemeri ekillendiren kemik krek kemii (scapula), gagams kemik (os coracoides) ve kprck kemii (clavicula)dir. Evcil memeli hayvanlarda n bacaklarn gvdeye balants kaslar araclyla olur eklemsel veya kemiksel bir balant sz konusu deildir. n bacak kemerini oluturan kemiklerden sadece krek kemii bulunur. Gagams kemik krek kemiinin alt ucunun i yznde bir knt halindedir. Kprck kemii ise baz kpek ve kedi rklarnda organ kemii olarak boyun kasnn omuz hizasndaki blmnde kas iine gml tarzda yer alr; iskeletle balants yoktur. Tek trnakllarda ve gevi getirenlerde ise ayn kasn ayn blgesinde tendinz yapda krek kemiinin izi grlr. Omuz kemerinden distale doru n bacak kemikleri srasyla kol kemii (humerus) , n kol kemikleri (ossa antebrachii), n ayak bilek kemikleri (ossa carpi), n ayak tarak kemikleri (ossa metacarpalia), n ayak parmak kemikleridir (ossa digitorum manus). Ayrca her parmak iin adet susam kemii bulunur. n kol kemikleri n kol (radius) ve dirsek kemii (ulna) olmak zere yan yana iki kemikten olumutur. Atta dirsek kemii nkol kemiinin st 1/3 lik blmne kadar uzanr ve iki kemik arasnda kemiksel bir kaynama sz konusudur. Gevigetirenlerde dirsek kemii (ulna) nkol kemiinin (radius) alt ucuna kadar iner, iki
30
kemik arasnda yine kemiksel bir kaynama sz konusudur. Domuzda her iki kemik bamsz olarak bulunur fakat birbiriyle fibrz doku ile hareketsiz biimde balanmtr. Etilde iki kemik arasnda hareketli balant sz konusudur, bu nedenle zellikle kedi insandakine benzer tarzda pronatio ve supinatio hareketi yapar.
ekil 2.8 Domuzda (sol,dyan-lateral) ve kpekte (sa, iyan-medial) n bacak iskeleti. Kaynak: Popesko P. (1979): Atlas der Topographischen Anatomie der Haustiere. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart
Krek kemii (Scapula)
Kol kemii (Humerus) Dirsek kemii (Ulna)
n kol kemii (Radius) n ayak bilek kemikleri (Ossa capri) n ayak tarak kemikleri (Ossa metacarpi)
n ayak parmak kemikleri (Ossa digitorum manus)
n ayak bilek kemikleri (ossa carpi) genelde stte yan yana 4 adet altta yan yana 4 adet olmak zere 8 ksa kemikten ibarettir. Fakat bu kemiklerin says hayvan trne gre farkllk gsterir. n ayak tarak kemiklerinin (ossa metacarpalia) says hayvan trne gre deiir. Etilde 5 adet tarak kemiinden birincisi (os metacarpale pirimum) medial konumlu olandr, laterale doru sra ile 2., 3., 4. ve 5. tarak kemii olarak adlandrlr. Domuzda 4 tarak kemii bulunur, 1. olan yoktur, gevigetirenlerde sadece 3 ve 4. tarak kemikleri tam olarak gelimitir, atta esas olan tek tarak kemii 3. tarak kemiidir onun distalinde parmak kemikleri bulunur. Evcil memelilerde parmak says 1-5 arasnda deimektedir. Tek trnakllarda 1, gevigetirenlerde 2, domuzda 4, kpekte ounlukla 5 parmak vardr. Her parmak iskeletini phalanx ad verilen parmak kemikleri oluturur. Sadece etillerde bulunan birinci parmak iki parmak kemiinden oluur, dier parmaklarda adet parmak kemii vardr. Parmak kemikleri proximalden distale doru phalanx proximalis, phalanx media, phalanx distalis olarak isimlendirilir.
ekil 2.9 Sol n ayak kemikleri Kaynak: Knig HE. Liebich HG. (2004). Anatomy of Domestic Animals. Schattauer.Stutgart
n kol kemikleri (Antebrachium) 1. tarak kemi i 1. parmak kemikleri 2. parmak kemikleri n ayak bilek kemikle (Ossa carpi) 4. tarak kemi i 3. tarak kemi i 2. tarak kemi i Parmak kemi i (Phalanx proximal Parmak kemi i (Phalanx medi Parmak kemi i (Phalanx distalis) At
5. Parmak kemikleri K pek Domuz S r
31
n bacak kemiklerini proximalden distale doru sras ile belirtiniz.
SIRA SZDE
Arka Bacak Kemikleri (Ossa Membri Pelvini)

Evcil memeli hayvanlarda arka bacak iskeleti gvdeye eklemsel olarak balanmtr. Arka bacaklar gvdeye kala kemeri kemikleri, cingulum membri pelvini, denilen ift kemik araclyla balanr. Bu kemiin snr gen hayvanlarda belirginken ya ilerledike aralarndaki snr belli olmayacak ekilde kemikler birbiriyle kaynar. Meydana gelen sa va sol tek kemie os coxae denir. Sa ve sol os coxaelar ventro median konumlu fibrokartilaginz bir birleme hatt ile (symphysis pelvina), kaynaarak ossa coxarumu olutururlar. Os coxaey yapan kemik ilye kemii (os ilium), at kemii (os pubis), oturga kemiidir (os ischii). Kala kemeri kemiklerinden distale doru sras ile uyluk kemii (femur), diz kapa kemii (patella), baldr kemikleri (ossa cruris), arka ayak bilek kemikleri (ossa tarsi), arka ayak tarak kemikleri (ossa metatarsalia), arka ayak parmak kemikleri (ossa digitorum pedis) gelir. n ayakta olduu gibi her parmak iin er adet susam kemii bulunur. Uyluk kemiinin alt ucunun n ksmna dizkapa kemii eklemlemitir. Uyluk kemiinden sonra gelen baldr kemikleri iki tanedir. Bunlardan biri kaval kemii (tibia), dieri ise ine kemii (fibula)dr. Tektrnakllarda ine kemii bulunur fakat redksiyona urayan distal yarm kaval kemiinin alt ucuna eriemez incelerek hemen hemen kaval kemiinin ortalarnda sonlanr. Gevigetirenlerde ine kemiinin gvde ksm tamam ile redksiyona uramtr. Bu kemiin proximali kaval kemiinin st ucunda kk bir knt eklinde kalmtr, distal ucu ise kaval kemiinin alt ucunda kendine zg bir eklem yzeyine yerlemi kk bir kemikcik eklindedir. Etillerde ine kemii tam olup kaval kemiinin alt ucuna kadar devam eder. Domuzda ine kemii tam bir kemiktir ve dier trlere oranla daha kalndr.
ekil 2.10
lye kemii (Os ilium) Oturga kemii (Os ischii)
Kala kemii (Os Coxae)
Srda (sa, iyan-medial), atta (sa, iyanmedial) arka bacak kemikleri. Kaynak: Popesko P. (1979): Atlas der Topographischen Anatomie der Haustiere. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart
Uyluk kemii (Femur) Diz kapa kemii (Patella)
at kemii (Os pubis)
Kaval kemii (Tibia) Arka ayak bilek kemikleri (Ossa tarsi) Arka ayak tarak kemikleri (Ossa metacarpalia) Susam kemikleri (Ossa sesamoidea) Arka ayak parmak kemikleri (Ossa digitorum pedis)
32
Arka ayak bilek kemikleri hayvan trne gre eitli biim ve sayda kk kemikler olup birbiri zerine sra halinde dizilmilerdir. st srada medial konumlu ak kemii (talus), lateral konumlu mahmuz kemii (calcaneus) yer alr. Genelde orta sray tek ve kk bir kemik oluturur, alt srada ise yan yana sralanm 4 adet kk kemik bulunur. Arka ayak bilek kemiklerinin de says hayvan trne gre deiiklik gsterir. Arka ayak tarak kemikleri genelde 5 adettir. Baz trlerde n ayak tarak kemiklerinde olduu gibi redksiyona urama sonucunda azalma grlr, hemen hemen n ayak tarak kemikleriyle ayn zellikleri tarlar. Evcil memeli hayvanlarda arka ayak parmak kemikleri (phalanges pedis) ok kk ayrmlar dnda say ve ekil bakmndan tamam ile n ayaklarnkine benzer.
SIRA SZDE
Arka bacak kemiklerini proximalden distale doru sras ile belirtiniz.
EKLEMLER
skeleti oluturan kemikler birbirleriyle hareketsiz, az hareketli veya hareket edecek ekilde balanrlar. Bu balant eitlerine genel olarak eklem (articulatio) denir. Eklemleri inceleyen bilim Arthrologia, Eklembilim dir. Hareket yeteneklerine gre eklemler eittir: Hareketsiz eklemler: Kafatasn oluturan kemikler arasnda grlr. Eklem yerleri, bir testerenin dileri gibi birbirlerine geer. Kemikler, bu girinti ve kntlarla birbirlerine oynamayacak ekilde balanm durumdadrlar. Az hareketli eklemler: Omurgay oluturan omurlar arasndaki eklemler, bu tr eklemlerdendir, snrl olarak hareket ederler. Hareketli eklemler: En az iki kemiin aralarnda belirli bir a oluturarak uc uca gelmesi ve bunlarn eklem balar, eklem kapsul ile birbiriyle balanmasyla ekillenen anatomik oluumlardr. Eklemleen kemiklerden birisi eklem knts. dieri eklem ukuru konumundadr. Kemiklerin eklem yzeyleri eklem kkrda ile rtldr. Ayrca hareketli eklemlerde karlaan eklem yzeyleri arasnda hareketin serbeste yaplabilmesi iin eklem boluu (aral) vardr. Eklem boluunda yumurta ak kvamnda eklem svs bulunur. Eklem svs kayganlk salayarak eklem yzeylerinin birbirleriyle srtnmeleri srasnda anmalarn nler, ayrca hareketin yaplmasna yardmc olur, eklem kkrdan besler. Genellikle berrak, saman sars renginde olan bu sv iinde musin ve ya hcreleri barndrr.
ekil 2.11 Hareketli bir eklem (ematik). Kaynak: Pasquini C., Spurgeon T., Pasquini S. (1996) Anatomy of Domestic Animals. 3. Ed. Sudz Publishing. Texas
Eklem kapsl Eklem boluu
Eklem knts oluturan kemik Eklem kkrda
Eklem ukurunu oluturan kemik
33
Eklemi oluturan kemikler arasnda uzanarak eklem ularn birbirine balayan balara eklem balar, ligamenta, denir. Bunlar ba dokudan yaplm sert dayankl oluumlardr. Discus articularis ve meniscus articularis ise baz eklemlerdeki eklemlemek zere kar karya gelen kemiklerin eklem yzleri arasnda yer alan fibrz kkrdaktan veya youn fibrz dokudan yaplm oluumlardr. Discus articularis alt ene ile akak kemii arasndaki eklemde (articulatio temporomandibularis), yarm ay eklinde olan meniscus articularisler ise uyluk ve kaval kemii arasndaki eklemde (articulatio femorotibialis) grlr. Bu oluumlar eklem knts ile eklem ukurunun birbiri ile uyumlu hale gelmesini salarlar. Baz hareketli eklemlerdeki eklem ukurluunun kenarn evreleyerek onu byten ve genileten, oklar absorbe eden sert, fibrz halka eklindeki yapya labrum articulare denir. Kala kemii ve uyluk kemii arasndaki eklemde (articulatio coxae) eklem ukuru evresinde bu fibrz yap grlr (labrum acetebulare).
Eklem Hareketleri
Kaslarn kontraksiyonu ile eklemlerin yapm olduklar biyomekanik hareketlere eklem hareketleri denir. Eklem hereketlerinde eitlilik grlr bunlar kayma hareketi, flexion, extention, abduction, adduction, circumduction, rotationdur. 1. Kayma hareketi: En basit hareket eitidir. Bir eklem yznn dier eklem zerinde kaymas veya hareket etmesi eklinde grlr. n ve arka bacak bilek kemikleri arasnda ounlukla sadece kayma hareketi gerekleebilir. 2. Asal hareketler: Eklemleen kemikler arasndaki ann azalp oalmas eklindeki hareketlerdir. Bu gruptaki hareketler flexion, extention, abduction ve adductiondur. a. Flexion: Eklemi oluturan kemikler arasndaki ann klmesine neden olan harekettir. Flexion hareketine neden olan kaslara flexor kaslar denir. b. Extention: Eklemi oluturan kemikler arasndaki ann bymesine, eklemin gerginlemesine neden olan harekettir. Extention hareketi yapan bir eklem 180nin zerinde gerginleiyorsa bu hareket hyperextention olarak adlandrlr. Hyperextentiona dorsal flexionda denir. c. Abduction: Planum medianumdan uzaklama hareketidir. n veya arka bacan yana almas, parmaklarn ayaklarn orta hattndan uzaklamas gibi. d. Adduction: Abduction hareketinin tam tersidir, n ve arka bacan median hatta; parmaklarn, ayaklarn orta hattna yaklatrlmas adduction hareketidir. 3. Circumduction: Extremite ularnn daire veya daireye yakn bir ekil izmesidir. Bu hareket dier hareketlerin birbiri ard sra yaplmasyla oluur. nsan bu hareketi rahatlkla yapabilir (omuz ve kala eklemi), drt ayan zerine basan hayvanlarda circumduction snrl derecede gerekletirilebilir. 4. Rotation: Eklem ukuru konumundaki kemik, eklem kntsnn etrafnda dnme hareketi yapar. Birinci boyun omuru (atlas) ile ikinci boyun omuru (axis) arasndaki eklem dnme hareketi yapar. Radius ve ulnann birbiriyle balants hareketli eklem olan hayvanlarda (kpek, zellikle kedide) i rotation (pronation), d rotation (supination) hareketleri grlr. Pronation, ba parman mediale, dorsum manusun ne getirilmesi hareketi; supination ise, ba parman laterale palma manusun ne getirilmesi hareketidir.
34
zet
A M A
Kemikleri genel olarak aklamak. Organizmada bulunan kemiklerin, belirli bir biyomekanik dzen ve ama altnda hareketli ve hareketsiz olarak birbirleriyle balanmasndan meydana gelen kemiksel atya iskelet veya iskelet sistemi denir. skelet hareket sisteminin pasif ksmn tekil eder. skelet kemiklerinin eitli hareketleri ancak bunlara yapan kaslarn kontraksiyonu ile olur. skeleti ekillendiren kemikler kemik dokusundan ekillenmitir. Kemik dokusu organik ve inorganik bileenlerden yaplmtr. Organik maddeler geliimini tamamlam bir kemiin ortalama 1/3 ini, inorganik maddeler 2/3 sini oluturur. Kemikler boyutlarnn birinin dierine az veya ok stn oluuna gre gruba ayrlrlar. Bunlar yass kemikler, ksa kemikler, uzun kemiklerdir. Bunlarn dnda ayr bir grup olarak deerlendirilen kemikler de bulunur. Bunlar ise susam kemikleri, organ kemikleri, haval kemikler ve dzensiz kemiklerdir. skeleti blmlendirebilecek, her blm oluturan kemikleri tanmlamak. Evcil hayvanlarda iskelet, aksiyel iskelet (skeleton axiale) ve apendikler iskelet (ekstremite kemikleri, skeleton appendiculare) olmak zere iki ana blme ayrlr. Aksiyel iskeleti; ba iskeleti, omurga ve gs kafesini yanlardan ekillendiren kaburgalar ile alttan ekillendiren gs kemii oluturur. Ekstremite kemiklerini kapsayan apendikler iskelet; n bacak kemikleri ve arka bacak kemikleri olmak zere iki blmde incelenir. Memeli hayvanlarn bu kemikler de yaam ve hareket eitliliine bal farkllama ortaya kmtr. Evcil memeli hayvanlarda insan dahil bas ekline gre plantigrad, digitigrad, unguligrad olmak zere deiik grup vardr.
A M A
Eklem nedir tanmlayabilecek, eklemleri blmlendirerek eklem hareketlerini aklamak. skeleti oluturan kemikler birbirleriyle hareketsiz, az hareketli veya hareket edecek ekilde balanrlar. Bu balant eitlerine genel olarak eklem denir. Eklemleri inceleyen bilim Arthrologia, Eklembilim dir. Hareket yeteneklerine gre eklemler; hareketsiz eklemler, az hareketli eklemler, hareketli eklemler olmak zere e ayrlr. Hareketli eklemlerde kayma hareketi, flexion, extention, abduction, adduction, circumduction, rotation olarak adlandrlan hareket eitleri grlr.
A M A
3
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Hayvan vcudundaki kaslara ait temel bilgiyi aklayabilecek, Kas eitlerini ve zelliklerini aklayabilecek, Ba ve boyundaki yzeyel kaslar ve ineme kaslarn aklayabilecek, Gs ve karn kaslar ile solunum kaslarn gsterebilecek n ve arka bacaktaki yzeyel kas ve tendolar belirtebilecek, Bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Aktif hareket sistemi Kas - musculus Kiri - tendo k - origo Sonlan - terminatio Grev
indekiler
Temel Veteriner Anatomi Kas Bilimi (Myologia) KAS BLM (MYOLOGA)
Kas Bilimi (Myologia)

KAS BLM (Myologia)
Hareket sistemi denilen lokomotor sistem, kemikler, eklemler ve kaslardan oluur. skeleti oluturan kemikler ve onlar birbirine balayan eklemler, hareketin pasif unsurlardr. Kaslar ise bir kemikten karak dierine tutunurlar ve kaslp ksaldklarnda, arada kalan eklem veya eklemleri hareket ettirirler. Myologia, Greke kas bilimi anlamna gelir. Ancak latince musculus kelimesi kas demektir ve kaslar isimlendirilirken bu terimden yararlanlr. Kaslarn en nemli zellii, motor sinirlerin uyarlaryla kaslmalar, yani kontraksiyon yapmalardr. Kaslar kemiklere tutunarak hareketi salamalar ve vcuda ekil vermeleri yannda, eitli organlarn duvarnda da yer alarak onlarn hareket etmesine yardm ederler.
Kas eitleri
Vcutta yer alan kaslar, yaplar ve bulunduklar yer bakmndan 3 grupta incelenir. 1- skelet kaslar - krmz kaslar, 2- Organ kaslar - soluk kaslar, 3- Kalp kas
1. skelet Kaslar - izgili Kaslar

skelet kaslar krmz renklidir, enine izgilidir, ok ekirdeklidir ve istee bal olarak alrlar. Krmz renk, myoglobin pigmentine ve kan damarlarnn younluuna baldr. Bu renk hayvandan hayvana deiebilir. rnein domuz ve koyun - keinin kaslar daha ak renklidir. Kanatl hayvanlarn (kularn) gs kaslarnda bu pigment ok az olduundan veya bulunmadndan renk ok daha aktr. Ancak sr ve atn iskelet kaslarnn rengi daha koyu krmzdr. Evcil memeli hayvanlarn vcudunda 200 - 250 adet ift, birka adet de tek kas bulunur. Kaslarn kemiklere tutunduu blmler origo (k) ve terminatio (sonlan) adn alrken, ortada yer alan ikin ksm, venter (kas karn) olarak isimlendirilir. zellikle bacaklarda yer alan uzun kaslarn aada parmaklara tutunmadan nce oluturduklar ba dokusal uzantlara tendo (kiri) ad verilir. Gs ve karn blgesinde yer alan yass kaslarda ise bu yaplar aponeurosis (yass kiri) olarak isimlendirilir.
2. Organ Kaslar - Dz Kaslar

Bu kaslarn iplikleri i eklindedir ve tek ekirdeklidir. Kaslmalar yava fakat devamldr. Renkleri boz sar veya gri olan bu kaslarn zerinde, iskelet kaslarnda olduu gibi enine (transversal) izgiler bulunmaz. skelete balanmayan dz kaslar,
40
istem d alrlar ve mide, barsaklar, idrar kesesi, rahim, kan damarlar vb. ii bo organlarn duvarnda, salg bezlerinin evresinde ve kl kklerinde yer alrlar.
3. Kalp Kas (Myocardium)

Kas hcrelerindeki izgilerden ve renginin krmz olmasndan dolay iskelet kaslarna, otonom sinir sisteminin etkisinde istem d almasyla da organ kaslarna benzer. Ayrca kas hcreleri tek ekirdeklidir. Kalp kasndaki baka nemli bir zellik, kas liflerinin yan kollarla birbirine balanarak (syncytium) bir a grnm oluturmasdr. Bu durum kalbe gelen bir uyarnn byk bir hzla her yne dalmasna neden olur. Kalpte bulunan iki zel uyarm merkezi (nodus sinuatrialis ve nodus atrioventricularis), kalbe srekli uyart gndererek kalbin durmadan almasna katkda bulunur. Kaslar, eklemlere ve baz organlara yaptrdklar ie gre eitli isimler alrlar. Flexor kaslar, eklemin i asn klterek bklmesini, extensor kaslar eklemin i asn bylterek almay salar. Rotator kaslar, baz eklemlerin dnmesini, abductor kaslar, n ve arka bacan gvdeden uzaklamasn, adductor kaslar, n ve arka bacan gvdeye yaklamasn salar. Synergist kaslar, ayn hareketi yapmak iin birlikte alrken, antagonist kaslar, bir kasn veya kas grubunun yapmaya alt hareketin tersini yapalar. Levator kaslar, bal bulunduklar anatomik yapy yukarya, depressor kaslar, bal olduklar yapy aaya doru eker veya bastrr. Constrictor kaslar, iinde boluk bulunan organlarn duvarnda yer alr ve bu boluu daraltr, dilatator kaslar, organ boluunu geniletirler.
Deri Kaslar (Musculi cutanei)

Derinin altnda, kaslar rten yzlek (fascia sperficialis) ve derin (fascia profunda) olmak zere iki adet ba doku tabakas bulunur. Deri kaslar yzlek rtnn iine giren kas ipliklerinden oluur. Bunlar dorudan deri ile balantldr ve iskelete hemen hi yapmazlar. Derinin hareketini salarlar. Ba, boyun ve gvde deri kaslar hayvandan hayvana farkllk gsterir. Gvde deri kas, musculus cutaneus trunci, vcudun en geni deri kasdr.
SIRA SZDE
Kaslar yaplar ve bulunduklar yer bakmndan kaa ayrlr?
Ba zerindeki Kaslar (Musculi capitis)

Ba zerinde ok sayda kas bulunur. Ancak bu kaslarn yaptklar i, bulunduklar blge ve boyutlar dikkate alnarak bir ksm incelenecektir.
Dudak, Yanak ve Gz evresinde Bulunan Kaslar

Musculus orbicularis oris: Byk oranda, dudaklarn oluumuna katlan ve az evreleyen bu kas halka eklindedir. Kemiklere tutunmad iin balang ve biti noktas bulunmaz. Kasldnda az kapatr. Musculus levator nasolabialis: Yass ve geni bir kastr. Hayvan trlerine gre farkl kemiklerden (aln kemii, burun kemii veya st ene kemii) karak, burun delikleri zerinde ve st dudakta sonlanr. Kasldnda baz trlerde st duda kaldrr, bazlarnda ise burun deliklerini geniletir. Musculus levator labii superioris: En kuvvetli yz kaslarndan biridir. Gzya kemiinden (os lacrimale), st ene (maxilla) veya elmack kemiinden (os zygomaticum) karak st dudan iine n tarznda huzmelenir. Kasldnda st duda yukar kaldrr veya geri eker.
3. nite - Kas Bilimi (Myologia)
41
Musculus depressor labii superioris: Gevi getirenler ve domuza zg bir kastr. st duda aaya bastrr. Musculus depressor labii inferioris: Etillerde (carnivora) bulunmaz. ene kemiinin gerisinden karak alt dudakta sonlanr. Alt duda aaya ve geriye doru eker. Musculus zygomaticus: nce bir erit eklindedir. Elmack kemiinden dudaklarn birletii blgeye uzanr ve kasldnda az asn geri eker. Musculus buccinator: Yanan temelini ve az boluunun yan duvarn oluturan bu kas, halka tarzndaki az kasnn (musculus orbicularis oris) geriye uzayan bir devam gibidir. Aza alnan gdalar dilerin ineme yzleri arasna iter. Musculus orbicularis oculi: Gz ukurunun giri deliini halka eklinde evreleyen olduka kuvvetli bir kastr. Kasldnda gz kapaklarn kapatr.
ineme Kaslar (Musculi masticatores)

a) Musculus masseter: Alt ene kemiinin arka taraf, d yzne yerlemi, geni, yass fakat kuvvetli bir kastr. st ene ve elmack kemiinden (os zygomaticum) karak, alt enenin d tarafna tutunur. Kasldnda eneleri birbirine yaklatrr ve alt eneyi biraz ne doru eker. b) Musculus temporalis: zellikle etillerde kuvvetlidir ve akak ukurunu (fossa temporalis) tamamen doldurmutur. Bu ukur evresindeki kemiklerden kan kas, alt ene kemiinin (mandibula) arka, st tarafndaki karga gagas eklindeki kntda (processus coracoideus) sonlanr. Kasldnda alt eneyi, st eneye doru kaldrr. c) Musculi pterygoidei: Alt enenin gerisinde ve i yznde bulunur. Musculus pterygoideus lateralis (d) ve musculus pterygoideus medialis (i) olmak zere iki paraldr. Dta yer alan kas tek bana alrsa azn almasna, i kasla birlikte altnda alt enenin ne ekilmesine neden olur. te yer alan kas ise alt eneyi yukar kaldrarak azn kapanmasn salar. d) Musculus digastricus: Bu kasn gevi getirenlerde ve tek trnakllarda iki adet mide (gaster) benzeri genilemesi (kas karn) bulunur. Adn da buradan alr. Ard kafa kemiinden (os occipitale) karak alt ene kemiinin gvdesinin i yzne tutunur. Kasldnda alt eneyi aaya ve geriye ekerek azn almasn salar.
Boyun Blgesi Kaslar (Musculi colli)

Boyun (collum), ba gvdeye balayan blmdr. Burada, omurlarn evresinde kk ve ksa kaslar da bulunur. Ancak daha ok uzun ve hacimli kaslarn gvde ile ba, gvde ile boyun ve ba ile boyun arasnda uzand grlr. Musculus splenius: erit eklinde yass ve kuvvetli bir kastr. Boyunun st ksmnda yer alan ense bandnn (ligamentum nuchae) ip ksm (funiculus nuchae) ile boyun omurlar arasnda uzanr. Kasldnda boyunu uzatr, ba ve boyunu yana bker. Musculus brachiocephalicus: Kol kemiinin (humerus - brachium) ortas dzeyinden kar. Boyunun yan tarafnda baa doru ilerleyerek hayvan trlerine gre akak kemiine, ard kafa kemiine veya ense bandna tutunur. nsanda ve kanatl hayvanlarda bulunan kprck kemii (clavicula), evcil memeli hayvanlarda bulunmaz. Musculus brachiocephalicusun zerinde, omuz blgesi yaknnda, kprck kemiinin kalnts olduu kabul edilen beyaz bir hat bulunur. Bu, intersectio clavicularis olarak adlandrlr. Bu hattan aada, gvde tarafnda kalan
42
kas parasna musculus cleidobrachialis (pars clavicularis musculi deltoidei) ad verilir. Bu kasn, musculus deltoideus ismindeki omuz kasnn bir paras olduu kabul edilmektedir. Kprck izgisinin stnde kalan ve baa uzanan para musculus cleidocephalicusdur. Musculus brachiocephalicus ift tarafl altnda ba ve boyunu aaya eker. Bir taraftaki kas altnda ise ba ve boyunu kasld tarafa doru bker. Musculus sternocephalicus: Boyun blgesinde dikkat eken nemli kaslardan biridir. Gs kemiinden (sternum) karak baa (cephal) uzanr. Hayvan trlerine gre deimekle birlikte musculus sternomandibularis, musculus sternomastoideus ve musculus sternooccipitalis isimli blmleri mevcuttur. Tek tarafl kasldnda ba ve boyunu yana bker. ift tarafl kaslrsa ba ve boyunu sabitler. Musculus brachiocephalicus ile musculus sternocephalicus arasnda boyun oluu (sulcus jugularis) bulunur. Bu oluun iinde, zellikle byk hayvanlarda toplardamar ii (intravenz) enjeksiyonlarn yapld, boyun d toplardamar (vena jugularis externa) bulunur. Bu damarn derininde ise ah damar (arteria carotis communis) ve beyinden karak vcuda dalan 12 ift sinirden, onuncu ift beyin siniri olan akcier - mide siniri (nervus vagus) seyreder.
Dil Kaslar (Musculi hyoidei)

Dilin kendi iinde yer alan kaslarndan baka dil kemii (os hyoideum) ve grtlaktan (larynx) kp dile gelen kaslar da (musculus stylohyoideum, musculus geniohyoideus, musculus thyrohyoideus) bulunur. Fakat bunlardan baka boyun blgesinde dile ait kaslarn (musculus sternohyoideus, musculus sternothyroideus, musculus omohyoideus) bulunduu da unutulmamaldr.
SIRA SZDE
2
ekil 3.1 Srda iskelet kaslar. Kaynak: Popesko P. (1979): Atlas der Topographischen Anatomie der Haustiere. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart
Boyun blgesinde, iinde vena jugularis externa bulunan oluk, hangi iki kas tarafndan oluturulur?
3 2 1 7 4 5 6 10 9 8 11 12
14 13
34
32 33 31 30 29 28 22 23
20 19 21
27 26 25 24
18 17 16 15
1- m. levator nasolabialis 2- m. levator labii superioris 3- m. masseter 4- m. brachiocephalicus 5- m. omotransversarius 6- m. trapezius 7- m. latissimus dorsi 8- m. obliquus internus abdominis 9- m. obliquus extemus abdominis 10- m. serratus dorsalis caudalis 11- m. tensor fascia latae 12- m. gluteus medius 13- m. gluteobiceps 14- m. semitendinosus 15- m. flexor digitorum profundus 16- m. extensor digitorum lateralis 17- m. peroneus longus
18- m. extensor digitorum longus 19- m. intercostalis externus 20- m. serratus ventralis 21- m. pectoralis profundus 22- m. flexor carpi ulnaris 23- m. flexor carpi radialis 24- m. extensor carpi ulnaris 25- m. extensor digitorum lateralis 26- m. extensor digitorum communis 27- m. extensor carpi radialis 28- m. brachialis 29- m. triceps brachii 30- m. deltoideus 31- m. sternomandibularis 32- m. buccinator 33- m. zygomaticus 34- m. depressor labri superioris
43
Srt Kaslar (Musculi dorsi)

Bu grupta zellikle krek kemiinin stnde, nnde, arkasnda ve i yznde yer alan ve hemen hepsi de n baca gvdeye balayan (bu kassel balant ekline synsarcosis denir) kaslar bulunur. Musculus trapezius: gen eklinde geni, ince ve yass ekilli bu kas iki krek kemii (scapula) aras (cidago blgesi) ile boyunun yan yzndeki derinin hemen altnda bulunur. Btn evcil memelilerde mevcuttur. Bu kas kasldnda omuzu kaldrr, krek kemiini ne veya arkaya hareket ettirir. Musculus omotransversarius: Birinci (atlas) veya ikinci boyun omurundan (axis) krek kemiine (scapula) uzanan kuvvetli bir kastr. Tek trnakl hayvanlarda, musculus brachiocephalicusun bir paras (musculus cleidomastoideus) olarak kabul edilir. Bu kas kasldnda boyunu yana ve aaya, baca ise ne eker. Musculus latissimus dorsi: smi, en yass srt kas anlamna gelir. gen eklindedir ve gvdenin en byk kaslarndan biridir. Krek kemiinin gerisinde, gs kafesinin yan - st tarafna yaslanmtr. Geni, yass bir kiri ile fascia thoracolumbalis adndaki akzardan (kas rts) kan bu kas kol kemiinde (humerus) sonlanr. Musculus rhomboideus: Musculus trapeziusun altnda kalan bu kas boyun (pars cervicalis) ve gs (pars thoracalis) olmak zere iki paraya sahiptir. Ense bandndan veya srt omurlarndan karak krek kemiine tutunur. Kasld zaman krek kemiini yukar ve ne ekme grevi yapar. Musculus serratus ventralis cervicis: Boyun tarafnda kalan bu kas, gs tarafnda kaburgalara (costa) yaslanan parasyla (musculus serratus ventralis thoracis) birlikte n bacan gvdeye balanmasnda birinci derecede grev stlenir. Bu kas bir ucuyla boyun omurlarna, dier ucuyla ise krek kemiine tutunur. Aada boyun omurlarna tutunan blm testere dii gibi yaplanma gsterir. Ad da (serratus - testere dii benzeri) buradan gelmektedir. Bu kas n baca gvdeye balar ve gvde iin esnek bir ask oluturur. Boyun ve gs paralar birlikte kasldnda, gs kafesi (thorax) yukar kalkar. Tek tarafl kaslmada ise arln n bacaklar arasnda yer deitirmesi salanr. Musculus serratus dorsalis: n ve arka iki paras bulunur. Akzardan (fascia) karak kaburgalara (costa) tutunur. ndeki kas kasldnda, kaburgalar yukar ve yana ekerek nefes almaya (inspiration) yardm eder. Arkada yer alan ksm ise kaburgalar geriye ekip, ie bastrd iin nefes vermeye (expiration) katk yapar. Musculus erector spinae: Yukarda anlatlan kaslar, yzlek srt kaslardr. Srtn derininde yer alan kaslarn bir ksm olduka uzundur. Ksa olarak bulunanlar ise daha ok komu iki omur arasnda uzanrlar. Srtta omurlarn st, yan tarafnda kalan kaslar kasldklar zaman, omurga stununu dikletirirler. Buna rnek olarak hayvann arka ayaklar zerinde aha kalkmas verilebilir. Bu tr bir diklemeye neden olduklar iin bu gruba musculus erector spinae (omurgay dikletiren kas) ad verilmitir. Bu grupta uzun olarak musculus iliocostalis (bunun bel, srt, boyun blmleri vardr), musculus longissimus (en uzun kas anlamna gelen bu kasn da bel, srt, boyun, birinci boyun omuruna balanan bir paras ve ba blmleri bulunur) ve musculus spinalis (srt ve boyun blm mevcuttur) bulunur.
44
ekil 3.2 Atn iskelet kaslar. Kaynak: Popesko P. (1979): Atlas der Topographischen Anatomie der Haustiere. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart
33
34
1 2 3 4 5
7 6 8 9 10
32 31 30 29 28 27 26 25 24
11 12
17 18
16
15 23 22 21 20 19
14 13
1- m. splenius 2- m. rhomboideus cervicis 3- m. trapezius 4- m. latissimus dorsi 5- m. serratus ventralis 6- m. serratus dorsalis 7- m. obliquus internus abdominis 8- m. tensor fascia latae 9- m. gluteus medius 10- m. gluteus superficialis 11- m. biceps femoris 12- m. semitendinosus 13- m. extensor digitorum lateralis 14- m. extensor digitorum longus 15- m. gastrocnemius 16- m. obliqws externus abdominis 17- m. triceps brachii
18- m. pectoralis profundus 19- m. extensor carpi ulnaris 20- m. extensor digitorum lateralis 21- m. extensor digitorum communis 22- m. extensor carpi radialis 23- m. brachialis 24- m. brachiocephalicus 25- m. deltoideus 26- m. sternomandibularis 27- m. omohyoideus 28- m. masseter 29- m. buccinator 30- m. zygomaticus 31- m. orbicularis oris 32- m. caninus 33- m. levator labii superioris 34- m. levator nasolabialis
Gs Kaslar (Musculi thoracis)

Gs kafesinin alt duvar ile omuz ve n bacak arasnda kalan boluu dolduran kaslardr. Yzlek ve derin iki grup kas bulunur. Yzeyel olarak bulunan musculi pectorales superficiales, musculus pectoralis descendens ve musculus pectoralis transversustan oluur. Derinde bulunan kas ise musculus pectoralis profundus (musculus pectoralis ascendens) adn alr. Bu kaslar n baca gvdeye yaklatrma (adduction) ve geriye ekme (retraction) vazifesi grrler. Yukarda belirtilen gs kaslarndan baka, daha nce boyun blgesinde bahsedilen musculus serratus ventralis cervicisin gs tarafndaki devam, musculus serratus ventralis thoracis de yer alr. Bu kas bir ucuyla krek kemiinin i yzne, aada ise testere dii gibi paralaryla kaburgalara tutunarak, gvdeyi iki bacak arasna asar ve n bacan gvdeye balanmasnda nemli grev stlenir. Gs blgesinde kaburgalarn arasnda iki tabaka kas bulunur. a) Musculi intercostales externi: ki kaburga arasnda dta yer alan kaslardr. plik seyirleri ne yukarya (craniodorsal), arkaya aaya (caudoventral) dorudur. Kasldklarnda kaburgalar yukar ekerek nefes almaya (inspiration) yardm ederler. b) Musculi intercostales interni: Kaburgalar arasnda ite bulunan kaslardr. plik seyirleri ne aaya (cranioventral), arkaya yukarya (caudodorsal) dorudur. Bu kaslar kasldnda kaburgalar aaya ve ie bastrrlar. Dolaysyla gs kafesinin daralmas sonucu nefes vermeye (expiration) yardm ederler.
45
Diaphragma
Gs boluu (cavum pectoris, cavum thoracis) ile karn boluunu (cavum abdominis) birbirinden ayran, gs boluuna doru kubbelenmi (dbkey), kaslar ve onlarn uzants kiri (tendo) ve yass kirilerden (aponeurosis) olumu bir blmedir. Yukarda, ilk 3 - 4 bel omuruna tutunan blmne pars lumbalis ad verilir. Yanlarda kaburgalara yapan ksmna pars costalis denir. Aada gs kemiinin (sternum) arka ucuna balanan blm ise pars sternalis olarak adlandrlr. Bu blmn uzants olan ortadaki yass kirisel ak renkli ksm, centrum tendineum olarak isimlendirilir. Diaphragma tamamyla kapal bir blme deildir. zerinde baz nemli anatomik yaplarn getii 3 adet geit bulunur. Bunlar, yukarda vcudun en byk atardamar olan aortann getii aklk, hiatus aorticus, ortada esophagus denilen yemek borusunun getii hiatus esophageus ve bir de vcudun arka tarafnn kirli kann toplayan ana toplardamar, vena cava caudalisin getii foramen vena cavadr .
Solunum kaslar
Solunuma (respiration) yardm eden kaslar gs kafesini genileterek ve daraltarak bu ilevi yerine getirirler. Aslnda kaburgalara tutunan btn kaslar az veya ok bu ie katlrlar. nemine ve i ykne gre ele alndnda solunum kaslar diaphragma, musculi intercostales externi ve musculi intercostales interni, musculus serratus dorsalis cranialis ve caudalis ve karn kaslar olarak sralanabilir. Kk veya dierlerine karm olan kaslar burada dikkate alnmamtr.
ekil 3.3
1 2 4 3 27 26 25 24 23 5 7 6
Koyunun iskelet kaslar. Kaynak: Popesko P. (1979): Atlas der Topographischen Anatomie der Haustiere. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart
22 21 20
14 15
13
19 18 17 16
12 11 10 9 8
1- m. trapezius 2- m. latissimus dorsi 3- m. obliquus internus abdominis 4- m. tensor fascia latae 5- m. gluteus medius 6- m. gluteobiceps 7- m. semitendinosus 8- m. gastrocnemius 9- m. flexor digitorum profundus 10- m. extensor digitorum lateralis 11- m. peroneus longus 12- m. extensor digitorum longus 13- m. obliquus externus abdominis
14- m. serratus ventralis 15- m. pectoralis profundus 16- m. extensor carpi ulnaris 17- m. extensor digitorum lateralis 18- m. extensor digitorum communis 19- m. extensor carpi radialis 20- m. brachialis 21- m. triceps brachii 22- m. deltoideus 23- m. omotransversarius 24- m. brachiocephalicus 25- m. sternomastoideus 26- m. sternohyoideus 27- m. masseter
46
Karn Kaslar (Musculi abdominis)

Bu kaslar ve onlarn yass kirileri karnn yan ve alt duvarnn temelini olutururlar. Hayvanlarda gvdenin uzun ekseni yere paralel olduu iin, karn boluundaki hacimli ve ar organlar tamak olduka zordur. Gevi getirenlerde bu durum, kemikle desteklenmemi karn duvar uzun olduu iin daha da gleir. Karn kaslar gvdenin statik ve dinamik yapsnda nemli rol oynar. Drt adet karn kas vardr. tanesi karn duvar yan tarafnda, lif seyirleri birbirinden farkl ynlerde olmak zere yerlemitir. Altta yer alan drdnc kas, nden arkaya doru dz olarak uzanr. Her iki yanda bulunan kaslarn yass kirileri karnn alt duvar ortasnda birbirlerine kenetlenerek, gs kemiinden leen kemiine uzanan beyaz bir izgi (linea alba) olutururlar. a) Musculus obliquus externus abdominis (Dta yer alan, lifleri apraz seyirli karn kas) Karn kaslarnn en yzlek ve yzeyi en geni olandr. Kas iplikleri genel olarak ne yukar (craniodorsal), geriye aaya (caudoventral) dorudur. nde son 4 - 5 kaburgann d yzne tutunur. Aada yass kiri, kar taraftaki kasn yass kirii ile kenetlenerek beyaz izginin oluumuna katlr. Kas, geride at kemiinin (os pubis) nnde bulunan kuvvetli ba dokusal kirie (tendo prepubicus) tutunur. b) Musculus obliquus internus abdominis (te yer alan, lifleri apraz seyirli karn kas) Dtaki kasn hemen altnda yer alr ve lif seyri onu aprazlayacak ekilde ne aaya (cranioventral), geriye yukarya (caudodorsal) dorudur. Hayvan trlerine gre deimekle birlikte kala kemii (os coxae) ve bel omurlarndan (vertebrae lumbales) karak geride at kemii nndeki kirie (tendo prepubicus) tutunur. Aada beyaz izginin (linea alba) oluumuna katlarak sonlanr. c) Musculus transversus abdominis (Lifleri enine seyirli karn kas) Musculus obliquus internus abdominisin altnda (i yzne yaslanm olarak) yer alr. plik seyri dtakilerden farkl bir ekilde, vcut uzun eksenine dik bir ekildedir. Bel omurlarnn yanal kntlarndan (processus transversus) ve kaburgalarn kkrdak blmlerinden (cartilago costa) karak, aada kar taraftaki kasla, dz seyirli karn kas olan musculus rectus abdominisin i yznde kaynaarak sonlanr. d) Musculus rectus abdominis (Lifleri dz seyirli karn kas) Bu kas da dierleri gibi sa ve sol olmak zere iki adettir. Karn duvarnn alt blmnde, dier kaslarn yass kirileri arasnda, kaln bir erit eklinde, vcudun uzun eksenine paralel olarak uzanr. nde, son kaburgalarn kkrdaklarndan ve gs kemiinin hanersi kntsndan (processus xphoideus) balar. at kemiinin nndeki kirite (tendo prepubicus) sonlanr. zerinde, kas paralara blen ve kasn tama kapasitesini arttrc olarak grev yapan, ak renkli ba dokusal izgiler (intersectiones tendineae) bulunur. Musculus rectus abdominis, dier karn kasnn yass kirileri tarafndan oluturulan bir klfla (vagina musculi recti abdominis) sarlmtr. Karn kaslar, karn boluundaki organlar tamalar yannda, iskelet tarafndan desteklenmemi, olduka geni bir blgeyi kapatma grevi stlenirler. Bu kaslar kasldklarnda, karn iindeki organlara basn uygulayarak, ieme, dklama, solunum ve doumda grev yaparlar. Ayrca tek tarafl bir kaslmada, vcudu bkme ilevi grrler.
47
ekil 3.4
2 1
5 6
Kpekte iskelet kaslar.

7 8 9 10 11
22 21 20 19 18 13 17 16 15 14 12
Kaynak: Popescu P. (1979): Atlas der Topographischen anatomie der haustiere. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart
1- m. levator nasolabialis 2- m. brachiocephalicus 3- m. omotransversarius 4- m. trapezius 5- m. latissimus dorsi 6- m. obliquus internus abdominis 7- m. sartorius 8- m. tensor fascia latae 9- m. gluteus medius 10- m. biceps femoris 11- m. semitendinosus
12- m. obliquus externus abdominis 13- m. pectoralis profundus 14- m. extensor digitorum communis 15- m. extensor carpi radialis 16- m. triceps brachii 17- m. brachialis 18- m. deltoideus 19- m. sternooccipitalis 20- m. sternohyoideus 21- m. masseter 22- m.orbicularis oris
Ka adet karn kas vardr ve bunlar ne grev yaparlar?
SIRA SZDE
n Bacak Kaslar (Musculi membri thoracici)

Daha nceki blmlerde, vcudun baka kemiklerinden karak, n bacak kemiklerine uzanan kaslardan bahsedilmitir. Bu blmde n bacakta yer alan kemikler arasnda seyreden kaslar anlatlacaktr. Musculus deltoideus: Krek kemii d yz zerindeki uzun kntdan (spina scapula) balayarak, aada kol kemii gvdesi zerindeki gen benzeri kntda (tuberositas deltoidea) sonlanr. Bu kas kasldnda omuz eklemini (articulatio humeri) bker ve bacan yana almasna (abduction) yardm eder. Musculus supraspinatus: Krek kemiinin d yz nnde bulunan ukura (fossa supraspinata) yerlemi, kuvvetli bir kastr. Bulunduu blgede krek kemiinden balang alr. Aaya doru uzanr ve ksa bir kiri ile kol kemiinin (humerus) st ucundaki byk ve kk kntlara (tuberculum majus, tuberculum minus) tutunur. Kasldnda omuz eklemine alma (extention) hareketi yaptrr. Musculus infraspinatus: Krek kemii d yz gerisindeki ukuru (fossa infraspinata) doldurur. Bulunduu yerde krek kemiinden kar ve aada kol kemiinin st ucundaki byk kntda (tuberculum majus) sonlanr. Duruma gre omuz eklemine gerilme veya bklme hareketi yaptrr. Bazen bacan gvdeden uzaklamas (abduction) hareketine de katlr Musculus subscapularis: Bu kas dardan grlmez. Krek kemiinin i yzndeki ukuru (fossa subscapularis) doldurur. Omuz ekleminin almas (extention) ve bklmesi (flexion) hareketlerine yardm eder.
48
Musculus biceps brachii: nsanda pazu kas olarak bilinir. Kol kemiinin (humerus) n yznde yer alr. Krek kemiinin alt ucu nnde yer alan bir kntdan (tuberculum supraglenoidale) kuvvetli bir kiri ile kar. Kol kemiinin nnden boydan boya geerek, onun altnda yer alan n kol kemiklerinin (ossa antebrachii - radius, ulna) st ucu, n yznde sonlanr. Kasldnda dirsek eklemini (articulatio cubiti) bker. Tek trnakllarda (equidae) bu kastan karak numaral tarak kemiinde (metatarsus) sonlanan kirisel bir yap (lacertus fibrosus) kasldnda, arada kalan eklemleri sabitleyerek bu hayvanlarn yorulmadan uzun sre ayakta kalmalarna yardm eder. Musculus brachialis: Pazu kas, musculus biceps brachiinin altnda, kol kemiinin n yzndeki spiral olukta bulunur. Kol kemiinden karak, n kol keminin (radius) st ucu, i yzne tutunur. Dirsek eklemini bker. Musculus triceps brachii: Krek kemii ile kol kemiinin arkasnda kalan gen eklindeki alan doldurur. n bacan en kuvvetli kasdr ve blme sahiptir (caput longum, caput laterale, caput mediale). Krek kemiinin arka kenarndan kar. Dirsek kemiinin (ulna) st ucundaki dirsek kntsnda (tuber olecrani) sonlanr. Bu kas kasldnda dirsek eklemini aar.
Bilek Ekleminin ve n Ayan Ac (extensor) ve Bkc (flexor) Kaslar

Bu kaslarn gvdeleri, n kol kemiklerinin (ossa antebrachii) d ve i yznde uzanrlar. Uzun kirileri ise aada tarak (metacarpus) ve parmak kemiklerine (phalanges) balanr. Sz konusu kaslarn isimleri aada sralanmtr. a) Musculus extensor carpi radialis. Bilek eklemini (articulatio carpi) aar. b) Musculus extensor digitorum communis. Aya aar. c) Musculus extensor digitorum lateralis. Aya aar. d) Musculus extensor carpi ulnaris. Bilek eklemini at ve srda bker, kpek ve domuzda ise aar. e) Musculus flexor carpi radialis. Bilek eklemini bker, dirsek eklemini (articulatio cubiti) aar. f) Musculus flexor carpi ulnaris. Bilek eklemini bker, dirsek eklemini aar. g) Musculus flexor digitorum superficialis. Parmak eklemlerini (articulationes interphalangea) bker. h) Musculus flexor digitorum profundus. n ayak eklemlerini bker. ) Musculi interossei. ok kktr ve kas gvdesi neredeyse hi bulunmaz.
Arka Bacak Kaslar (Musculi membri pelvini)

Dardan grnmeyen, musculus iliacus, musculus psoas major ve musculus psoas minor isimli kaslar, bel omurlarnn (vertebrae lumbales) karn boluuna bakan yznde seyrederek arka bacak kemiklerine tutunurlar. Kasldklarnda omurgann ve kala ekleminin (articulatio coxae) bklmesini salarlar.
D Sar Kaslar (Musculi glutei)

Musculus gluteus superficialis: Gevi getirenlerde, musculus biceps femoris isimli kasla birleerek, musculus glutoebicepsi oluturur. Hayvan trlerine gre deimekle birlikte, kala kemiinden (os coxae), sar kemiinden (sacrum) ve kuyruk omurlarndan kar. Uyluk kemiinde (femur) sonlanr. Etillerde (carnivora) kala eklemini (articulatio coxae) aar ve baca geriye doru eker. Dier trlerde kala eklemini bker.
49
Musculus gluteus medius: Kalann en kuvvetli kasdr. Kala kemii ve sar kemiinden kar. Uyluk kemiinin st ucundaki byk kntda (trochanter major) sonlanr. Bu kas kala eklemini aar, baca da ve geriye eker. Musculus tensor fascia latae: gen eklindedir. Kala kemiinin (os coxae), alk ukurluunun (fossa paralumbalis) hemen stnde yer alan kntsndan (tuber coxae) karak, diz eklemine (articulatio genus) ve kaval kemiine (tibia) kadar uzanr. Kasldnda kala eklemini bker ve arka baca ne doru eker.
Uyluun (femur) n Tarafnda Bulunan Kaslar

Bu kaslar farkl yerlerden orijin almalarna ramen ayn yerde sonlanrlar. Drt bal (blml) uyluk kas anlamna gelen, musculus quadriceps femoris olarak isimlendirilirler. Bu kasn drt blmn musculus rectus femoris, musculus vastus lateralis, musculus vastus intermedius ve musculus vastus medialisi oluturur. Bu kaslar kasldklarnda diz eklemini aarlar. Sadece musculus rectus abdominis kala kemiinden kt iin, kala ekleminin bklmesine de katlr.
Uyluun Yan ve Arka Tarafndaki Kaslar

Musculus biceps femoris: Vcudun en kuvvetli kaslarndan biridir. Uyluk kemiinin arka, d yannda bulunur. Sar veya kuyruk sokumu kemiinden (sacrum) karak, diz kapa kemii (patella) ve Achilles (Ail) tendosunda (tendo calceneus communis) sonlanr. Kasn n taraf diz eklemini aar, arka taraf ise bker. Kas ayn zamanda arka baca gvdeden uzaklatrr. Srda kas ii enjeksiyonlar bu kastan yaplabilir. Musculus semitendinosus: Uyluun arka tarafnda, olduka kuvvetli bir kastr. Kala kemiinin gerisinden karak, kaval kemiinin st ucunda sonlanr. Kala ekleminin acs, diz ekleminin bkcs olarak grev yapar. zellikle etillerde kas ii (intramuscular) enjeksiyonlar bu kasn ve yanndaki musculus semimembranosusun bulunduu blgeden yaplr. Musculus semimembranosus: Uyluun arka i tarafnda yerlemitir. Kala kemiinden karak, uyluk kemiinin alt, kaval kemiinin st ucunda sonlanr. Hem kala ekleminin, hem de diz ekleminin acsdr.
Uyluun Yzndeki Kaslar

Olduka kuvvetli yapdaki bu kaslar kala eklemini bkmekle birlikte, asl olarak arka baca ie ekme (adduction) vazifesi grrler. Bu kaslar musculus sartorius (terzi kas), musculus gracilis, musculus pectineus ve musculus adductordur. Uyluun yan ve arka tarafnda hangi kaslar bulunur ve bu kaslarn klinikte ne nemi vardr.
SIRA SZDE
4
Bacan n, Yan ve Arka Tarafnda Yer Alan Kaslar
Bu kaslar uyluk kemii (femur), kaval kemii (tibia) veya ine kemikten (fibula) karak aaya doru uzanrlar ve bilek (ossa tarsi), tarak (metatarsus) veya parmak kemiklerinde (phalanx) sonlanrlar. a) Musculus tibialis cranialis. Arka ayak bilek eklemini (articulatio tarsi) bker. b) Musculus extensor digitorum longus. Parmak eklemlerini aar. c) Musculus peroneus tertius. Arka ayak bilek eklemini bker. d) Musculus peroneus longus. Tek trnakllarda (equidae) bulunmaz. Arka ayak bilek eklemini bker ve aya ie dndrr.
50
e) Musculus extensor digitorum lateralis. Parmak eklemlerini aar. f) Musculus triceps surae ( bal baldr kas). Musculus gastrocnemius (i ve d iki blm vardr) ve musculus soleustan (kpekte bulunmaz) oluur. Bu kaslar diz ekleminin bkcs, arka ayak bilek ekleminin acs olarak grev yapar. g) Musculus flexor digitorum superficialis. Diz eklemini ve parmak eklemlerini bker. h) Musculi flexoris digitorum profundi. Bu grupta kas bulunur. Musculus flexor digitorum lateralis, musculus flexor digitorum medialis ve musculus tibialis caudalis. Tendo calcaneus communis (Achilles - Ail Tendosu) Ayak bilek kemiklerinden biri olan calcaneusun (topuk kemii) tuber calcanei isimli kntsna tutunan bu tendonun oluumuna musculus gastrocnemius, musculus soleus, musculus biceps femoris, musculus semitendinosus ve musculus flexor digitorum superficialis katlr.
51
zet
A M A
Hayvan vcudundaki kaslara ait temel bilgiyi aklamak. skeleti oluturan kemikler ve onlar birbirine balayan eklemler, hareketin pasif unsurlardr. Kaslar ise bir kemikten karak dierine tutunurlar ve kaslp ksaldklarnda, arada kalan eklem veya eklemleri hareket ettirirler. Myologia, Greke kas bilimi anlamna gelir. Ancak latince musculus kelimesi kas demektir ve kaslar isimlendirilirken bu terimden yararlanlr. Kaslarn en nemli zellii, motor sinirlerin uyarlaryla kaslmalar, yani kontraksiyon yapmalardr. Kaslar kemiklere tutunarak hareketi salamalar ve vcuda ekil vermeleri yannda, eitli organlarn duvarnda da yer alarak onlarn hareket etmesine yardm ederler. Kas eitlerini ve zelliklerini aklamak. Kaslar yap ve bulunduklar blgeye gre iskelet kaslar, organ kaslar ve kalp kas olmak zere blmde incelenir. Yaptklar i bakmndan ise flexor, extensor, abductor, adductor, rotator, synergist, antagonist, constrictor ve dilatator kaslar olarak isimlendirilirler. Ba ve boyundaki yzeyel kaslar ve ineme kaslarn aklamak. Ba blgesinde musculus orbicularis oris, musculus orbicularis oculi, musculus levator nasolabialis, musculus levator labii superioris, musculus masseter, musculus temporalis, musculus depressor labii inferioris ve musculus buccinator gibi kaslar bulunur. Boyun blgesi, ba ile gvdeyi balayan blmdr. Bu blmde musculus splenius, musculus brachiocephalicus, musculus sternocephalicus, musculus sternothyroideus ve musculus sternohyoideus gibi kaslar bulunur.
A M A
Gs ve karn kaslar ile solunum kaslarn gstermek. Gvde blgesinde derinin hemen altnda musculus cutaneus trunci isimli gvde deri kas bulunur. Omurgann diklemesini salayan kas grubu musculus erector spinae adn alr. Musculus serratus ventralis, musculus trapezius ve musculus latissimus dorsi gibi kaslar bir ular ile gvdeye, dier ular ile n bacaa tutunur. Solunum kaslar diaphragma, musculus intercostalis externi ile interni ve musculus serratus dorsalis olarak, karn kaslar ise musculus obliquus externus abdominis, musculus obliquus internus abdominis, musculus transversus abdominis ve musculus rectus abdominis olarak sralanr. n ve arka bacaktaki yzeyel kas ve tendolar belirtmek. n ve arka bacaktaki kemiklere tutunan kaslar bacak ve ayakta bulunan eklemlerin hareketinde grev yaparlar. n bacakta musculus supraspinatus, musculus infraspinatus, musculus biceps brachii, musculus triceps brachii, musculus extensor carpi radialis, musculus extensor digitorum communis, musculus extensor carpi ulnaris, musculus flexor carpi radialis ve ulnaris ile musculus flexor digitorum superficialis ve musculus flexor digitorum profundus bulunur. Arka bacakta ise musculus gluteus superficialis, musculus gluteus medius, musculus biceps femoris, musculus tensor fascia latae, musculus semimembranosus, musculus semitendinosus, musculus gastrocnemius, musculus soleus, musculus tibialis cranialis, musculus extensor digitorum longus, musculus peroneus tertius, musculus flexor digitorum superficialis ve musculus flexor digitorum profundus gibi kaslar bulunur.
A M A A M A
A M A
4
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Sindirim kanalnda yer alan organlar srasyla sayabilecek, Az blgesindeki sindirim organlarn aklayabilecek, Mideler ve eitlerini aklayabilecek, Barsaklar ve seyirlerini aklayabilecek, Karacier ve pankreasn zelliklerini belirtebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sindirim kanal Az, yutak, yemek borusu Mideler Barsaklar Karacier Pankreas
indekiler
SNDRM SSTEM (APPARATUS DIGESTORIUS) AIZ (OS, ORIS) YUTAK (PHARYNX) SNDRM KANALI (CANALIS ALIMENTARIUS) YEMEK BORUSU (ESOPHAGUS) MDE (VENTRICULUS-GASTER) BAIRSAKLAR (INTESTINUM) KARACER (HEPAR) PANKREAS (PANCREAS)
Sindirim Sistemi
Sindirim Sistemi
SNDRM SSTEM (Apparatus digestorius)
Bu sistem vcudun beslenmesinden sorumludur. Dardan alnan gda maddelerinin eitli fiziksel ve kimyasal etkilerle paralanarak barsaklardan emilmesi ve ie yaramayan artk maddelerin darya atlmasna sindirim (digestion) ad verilir. Sindirim sistemi her iki ucu da ak bir kanal yapsndadr. Bu kanal az (os, oris), az boluu (cavum oris), yutak (pharynx), sindirim kanal (canalis alimentarius) ve sindirim eklenti bezleri (tkrk bezleri, karacier, pankreas) oluturur. Sindirim kanalnn duvarnda esas itibaryla iten da doru tabaka bulunur. Bunlar, tunica mocosa, tunica muscularis ve tunica serosadr.
AIZ (Os - Oris - Stoma)

ki dudak arasnda kalan ve sindirim sisteminin giriini oluturan yark eklindeki delie az denir.
Az boluu (Cavum oris)

Dudaklardan yutaa kadar uzanr. Az boluu ile onun yardmcs olan dudaklar (labia), dil (lingua), diler (dentes), damak (palatum) birlikte alarak besin maddelerini yakalar, iner ve tkrk bezlerinin (glandulae salivariae) salgs ile kartrarak yutulabilir bir lokma haline getirir. Az boluu, ene kapandnda st ve alt di kemerlerinin (arcus dentalis superior - arcus dentalis inferior) dnda ve iinde kalan iki bolua ayrlr. Dudaklar ve yanaklar ile di kemerleri arasnda kalan dtaki bolua az girii (vestibulum oris), dilerin iinde kalan bolua da asl az boluu (cavum oris proprium) ad verilir.
Az Boluunun inde ve evresinde Yer Alan Organlar

Az boluunun n duvarn dudaklar, yan duvarn ise yanaklar oluturur. Tavannda sert ve yumuak damak (palatum durum ve palatum molle) yer alr. inde yer alan diler (dentes) ve dilden (lingua) baka, evresinde tkrk bezleri (glandulae salivariae) bulunur.
Dudaklar (Labia oris)

Az boluu giriini snrlandrrlar. st dudak, alt dudaktan daha byktr ve labium superius olarak isimlendirilir. Alt dudak ise labium inferius adn alr. ki du-
56
dak arasnda kalan yara rima oris denir. Dudaklar her iki yanda, az asnda birleirler. Bu birleme commissura labiorum olarak adlandrlr. st dudak ile burun delikleri arasnda kalan klsz blgeye srda planum nasolabiale, koyun ile keide ve kedi ile kpekte planum nasale ad verilir. Bu blge salkl hayvanlarda srekli olarak nemlidir ve kuru olmas, hayvann vcut ssnn yksekliini gsteren bir iaret olarak deerlendirilir. Dudaklar atda uzun ve ok hareketli, srda ise ksadr.
Yanak (Bucca)
Az boluunun yan duvarlarn snrlandrr. Esasn musculus buccinator isimli kas oluturur. yzn deyen mukoza tabakasnda, kulak alt tkrk bezinin (glandula parotis) kanalnn ald kk bir knt (papilla parotidea) bulunur. Gevi getirenlerde yanan i yznde ular geriye dnk sert ve sivri konik kntlar (papillae conicae) yer alr.
Di Eti (Gingiva)
Azn iini deyen mukoza tabakasnn bir blmdr. Dilerin iine oturduu ukurlarn (alveoli dentales) evresine skca yapr. Bylece dilerin boynunu da sarar. Gevi getirenlerde st enede kesici di bulunmad iin di eti bu blgede kalnlaarak di yastn (pulvinus dentalis) oluturmutur.
ekil 4.1 Srda ba zerinde ve boyunda bulunan sindirim sistemi organlar. Kaynak: :Popesko P. (1979): Atlas der Topographischen Anatomie der Haustiere. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart.
Palatum durum Labium superius Ostium pharyngeum tube auditivae Palatum molle
Pharynx Esophagus
Corpus linguae Apex linguae Labium inferius
Damak (Palatum)
Az boluunun tavann ekillendirir. Sert (palatum durum) ve yumuak (palatum molle) olmak zere iki blm vardr. nde yer alan sert daman ortasnda, nden arkaya doru uzanan bir izgi raphe palati bulunur, yanlara doru uzanan damak buruukluklarna da rugae palatinae ad verilir. Arkada bulunan yumuak daman en gerideki serbest ksmna damak yelkeni (velum palatinum) denir. Bu yap tek trnakllarda (at - merkep) uzundur ve grtlan (larynx) n ksmna dayanr. Atlar bu yzden azdan nefes alamaz ve ayrca mide ykanmak istendiinde, bu i iin kullanlan alet olan sonda, burun yoluyla uygulanr.
4. nite - Sindirim Sistemi
57
Az boluunun iinde ve evresinde hangi anatomik oluumlar yer alr?
SIRA SZDE
Diler (Dentes)
st ve alt enede bulunan ukurlara (alveoli dentales), kemer oluturacak ekilde dizilmi, vcudun en sert oluumlardr. Besinlerin paralanmasnda ve inemede (masticatio) grev alan esas organlardr. St dilerine dentes decidui, kalc dilere dentes permanentes ad verilir. Dilerin ekli, says ve dizilii trler arasnda olduka farkllk gsterir. Bir diin, darda yer alan ta ksm (corona dentis), boynu (cervix dentis) ve kk (radix dentis) olmak zere blm bulunur. Evcil memeli hayvanlarda diler tabakadan olumutur. Bunlar iten da doru yle sralanr. Fil dii tabakas (dentinum - substantia eburnea) Mina tabakas (enamelum - substantia adamantina) Seman tabakas (cementum - substantia ossea) Diin en i tarafnda bulunan bolua cavum dentis, bunu dolduran damar, sinir yumana da pulpa dentis denir. Di tipleri Evcil memeli hayvanlarda dilerin yapt grev, onlarn az iindeki yerine ve ekillerine baldr. Buna gre diler drt grupta incelenir. Kesici diler (dentes incisivi) Kpek dileri (dentes canini) n az dileri (dentes premolares) Arka az dileri (dentes molares) Di forml Bu forml, evcil hayvanlarda di saylarnn kolay ve ksa bir ekilde karlatrmasn yapmak amacyla dzenlenmitir. Buna gre formlde I: kesici dileri, C: kpek dilerini, P: n azlar, M: arka azlar gsterir. rnek olarak atn st enesinin bir yarmnda 3 adet kesici (dentes incisivi), 1 adet kpek (dentes canini), 3 adet n az (dentes premolares) ve 3 adet de arka az (dentes molares), alt enesinin bir yarmnda da ayn ekilde 3 adet dentes incisivi, 1 adet dentes canini, 3 adet dentes premolares ve 3 adet dentes molares bulunur. Buradaki rakamlar toplanp azn dier yars iin iki ile arplrsa azdaki toplam di says bulunur. Atda kalc di forml st ene 3 M 3 P 1 C 3 I I 3 C 1 P 3 M 3 Alt ene 3 M 3 P 1 C 3 I I 3 C 1 P 3 M 3 Yukardaki rakamlar toplandnda ergin bir atn aznda toplam 40 adet di bulunduu anlalr. Srn kalc di forml st ene 3 M 3 P 0 C 0 I I 0 C 0 P 3 M 3 Alt ene 3 M 3 P 0 C 4 I I 4 C 0 P 3 M 3 Ergin bir srn aznda 32 adet di bulunur.
58
Kpein kalc di forml st ene 2 M 4 P 1 C 3 I I 3 C 1 P 4 M 2 Alt ene 3 M 4 P 1 C 3 I I 3 C 1 P 4 M 3 Ergin bir kpein aznda 42 adet di bulunur. Kedinin kalc di forml st ene 1 M 3 P 1 C 3 I I 3 C 1 P 3 M 1 Alt ene 1 M 2 P 1 C 3 I I 3 C 1 P 2 M 1 Ergin bir kedinin aznda 30 adet di bulunur.
Dil (Lingua - Glossa)

Az kapal olduunda, di kemerlerinin iinde bulunan asl az boluunu doldurur. Esasn izgili kaslar oluturur. Sindirim yannda tad alma organ olarak da grev yapar. Serbest olan n ucuna apex linguae, gvdesine corpus linguae, geride dil kemiine (os hyoideum) balanan kk ksmna da radix linguae ad verilir. Gevi getirenlerin dilinin st yznde torus linguae denilen bir kabart bulunur. Dilin d yzn rten mukoza tabakasnda papillae linguales adn alan ok sayda knt bulunur. Bunlarn bir ksm sindirimde, bir ksm da tad alma iinde grev yapar.
ekil 4.2 Kpekte ba zerinde ve boyunda bulunan sindirim sistemi organlar. Kaynak: : Popesko P. (1979): Atlas der Topographischen Anatomie der Haustiere. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart.
Ostimium pharyngeum tuae auditivae Palatum molle Palatum durum Vestibulum oris
Pharynx
Esophagus Labium superius Rima oris Labium inferius
Corpus linguae Cavum oris proprium Apex linguae
plik benzeri papillalar (papillae filiformes): Ular geriye dnktr. Mekanik olarak sindirimde grev yaparlar. Koni benzeri papillalar (papillae conicae): Gevi getirenlere zgdr. Tek trnakllarda ve et yiyicilerde bulunmaz. Fiziksel etkileri ile sindirimde grev yaparlar. Yanan i yznde de bulunurlar. Mercimek benzeri papillalar (papillae lentiformes): Bunlar da gevi getirenlere zgdr. zellikle dilin st yzndeki torus linguae isimli kabart zerinde bulunurlar. Sindirimde grev alrlar.
59
Mantar benzeri papillalar (papillae fungiformes): Dilin zellikle st yznde, ipliksi papillalarn arasna dalm olarak bulunurlar. Tad alma grevi yaparlar. Hendekli papillalar (papillae vallatae): Dilin kk ksm st yznde yer alrlar ve etraflar yuvarlak bir yarkla evrilmitir. Atda 2 adet, kpekte 4-6 adet, srda 16-34 adet, koyunda 36-48 adet olarak bulunabilirler. Tad alma grevi yaparlar. Yaprak benzeri papillalar (papillae foliatae): Gevigetirenlerde bulunmaz. Dilin kk ksmnn yan yznde, birbirine paralel dizilmi mukoza kvrmlar eklinde grlrler. Tad alma grevi stlenirler.
Tkrk Bezleri (Glandulae Salivariae)

Bu bezler aza alnan gdalarn slatlarak yumuatlmasn salayan tkr (saliva) salglar. Az evresinde ok sayda kk tkrk bezi yer alr. Ancak esas olarak byk bez bulunur. Kulak alt tkrk bezi (Glandula parotis) Alt ene kemiinin (mandibula) gerisinde, yanlarda kulan altnda, ba ile boyunun birleme blgesinde bulunur. Tkr az boluuna ileten kanalna ductus parotideus ad verilir ve bu kanal tkr yanan i yznde yer alan papilla parotidea isimli kntdan az boluuna alr. Alt ene tkrk bezi (Glandula mandibularis) Alt ene kemiinin arka i yznde, geriye ve yukarya seyrederek birinci boyun omuruna (atlas) kadar uzanr. Bylece bir ksm kulakalt tkrk bezi tarafndan rtlr. Ductus mandibularis adn alan aktc kanal az boluu tabannn n blmne alr Dil alt tkrk bezi (glandula sublingualis) Dil kknn yan yzlerinde ve dilin altnda kalan blm rten mukoza tabakasnn altnda yer alr. Glandula sublingualis monostomatica (bu bez tek trnakllarda bulunmaz) ve glandula sublingualis polystomatica olmak zere iki blm vardr. Birincinin tek olan kanal (ductus sublingualis major), az boluu taban n blmne, dierinin ok saydaki kanallar (ductus sublinguales minores) ise az boluu tabannn yan ksmlarna yaygn olarak alr. Byk tkrk bezlerinin isimleri ve aktc kanallar nelerdir?
SIRA SZDE
Yutak (Pharynx)
Az ve burun boluunun gerisinde sindirim ve solunum kanallarnn birbirini aprazlad bir kavak konumundadr. Boluuna cavum pharyngis ad verilir ve bu boluun en geni yeri st blmde bulunur. Pharynxin ksm vardr. Pars nasalis pharyngis (nasopharynx): Burun boluuna yakn olan blge. Pars oralis pharyngis (oropharynx): Az boluuna yakn olan blge. Pars laryngea pharyngis (laryngopharynx): Grtlaa (larynx) yakn olan blge. Yutan alt adet duvar, komularyla balant kuran yedi adet de delii veya geidi bulunur. Bu balantlardan ikisi choana veya ductus nasopharyngeus denilen kanal ile burun boluunu yutaa birletirir. Her iki yanda bulunan ostium pharyngeum tubae auditivae isimli deliklerle, orta kulak yutaa balanr. Isthmus faucium isimli geit, yuta az boluuna, aditus laryngis grtlaa, vestibulum esophagi ise yemek borusuna balar.
60
Sindirim Kanal (Canalis alimentarius)

Alimenta, yemek, gda anlamna gelir. Bundan sonraki blm bir kanal eklinde olduu iin bu isim verilmitir.
Yemek Borusu (Esophagus)

Mideyi yutaa balayan kassel zarsel bir boru yapsndadr. nden arkaya doru uzanrken bulunduu blgeler gz nne alnarak ksmda incelenebilir. Boyundaki ksm (pars cervicalis) en uzun blmdr. Gs giriinden itibaren balayan gs blm (pars thoracalis) akcierler arasndan geerek diyaframa ular. ok ksa olan karn blm (pars abdominalis) ise diyaframdan geer gemez mideye (gaster) alr. Yemek borusu (esophagus) ve yakn komusu soluk borusu (trachea), boyun ve gs blgesinde uzun bir mesafede yan yana seyrederler. Bu ynyle bakldnda evcil memeli hayvanlarda boyunun balangcnda yemek borusu, soluk borusunun (trachea) stnde, boyunun gvdeye yakn ksmnda solunda, gs boluunda ise tekrar stnde bulunur.
Mide (Ventriculus - Gaster)

Sindirim kanalnn, yemek borusundan sonra gelen genilemi blmdr. Tkrk ile yumuatlan ve sonra yemek borusu yoluyla gelen lokmann (bolus) veya gdalarn bir sre bekletilerek ileme tabi tutulduu organdr. Duvarnda bulunan bezlerin salglad pepsin, rennin ve hidroklorik asit gibi yaplar, kimyasal sindirimi balatr. Mideler, beslenme ekli ve alnan gdann trne gre farkllk gsterebilir. Bu farklar organn boyutunda ve eklinde grlebilecei gibi, iini deyen mukoza tabakasnda da oluabilir. Bu ynyle bakldnda at, kpek, kedi ve domuz mideleri tek odackldr ve bunlar basit mide olarak snflandrlrlar. Gevi getiren mideleri ise hem dierlerine gre daha hacimlidir, hem de birbiriyle balants bulunan drt ayr kompartmandan olumutur. Midenin i yzn rten mukoza tabakasnn genelde iki tipi vardr. Bunlardan birincisi bezsiz (cutan) mukozadr. Duvarnda salg yapan bezler bulunmaz. kincisi ise duvarnda salg bezi barndran bezli (glandular) mukozadr. Bezsiz mukoza, yemek borusu mukozasnn devam gibidir.
ekil 4.3 Tek trnakl midesinin arka taraftan (caudalden) grnm. Kaynak: : Popesko P. (1979): Atlas der Topographischen Anatomie der Haustiere. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart.
Saccus cecus ventriculi
Esophagus Pylorus Duodenum
Corpus ventriculi
Ormentum majus
61
ekil 4.4
Margo plicatus
Esophagus
Duodenum Glandulae cardiacae
Tek trnakl midesinin i yznn grnm Kaynak: : Popesko P. (1979): Atlas der Topographischen Anatomie der Haustiere. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart
Curvatura ventriculi minor
Glandulae gastrica
Curvatura ventriculi major
Glandulae pylorica
Bir odas olan ve i yznde sadece bezli mukoza bulunan midelere, tek odackl basit mideler denir. Bu tip mideler kpek, kedi ve insanda bulunur. Eer mide mukozasnn bir blm bezsiz, bir blm bezli yapda ise bu tip midelere de tek odackl bileik mideler ad verilir. Buna rnek olarak at ve domuz mideleri verilebilir. Tek trnakl hayvanlarn (equidae) midesi, karn boluunun n-st blmnde, diyafram ve karacierin gerisinde yer alr. Byk bir ksm orta hattn solundadr. Etillerin (carnivora) midesi ise yine karn boluunun n ksmnda, yaklak olarak 9 - 12 kaburgalar hizasnda yerlemitir. Yemek borusunun mideye ald blgeye mide az (pars cardiacum), genilemi blmne mide gvdesi (corpus ventriculi), ince barsaklarn ilk blm olan oniki parmak barsana alan son ksmna da mide k (pars pylorica) ad verilir. Tek odackl midelerin st tarafnda bir i bkey kvrm (curvatura ventriculi minor), alt tarafnda da daha byk bir d bkey kvrm (curvatura ventriculi major) bulunur. Tek trnakl hayvanlarn yemek borusunun mideye ald blgede kaslar kalnlar ve o blgede lumeni daraltrlar. Dolaysyla atlar kusamaz ve atlara kusturucu (emetik) ila verilmez. Et yiyicilerde ise tam tersine bu blgede lumen genitir ve kpek, kedi gibi hayvanlar rahatlkla kusabilir. Gevi getiren (ruminantia) mideleri Bu tr mideler ok odackl bileik mide snfna girer. Bu odacklardan ilk n mideler (proventriculus) olarak isimlendirilen ikembe (rumen), brkenek (reticulum) ve krkbayr (omasum) adn alr ve bunlarn i yzn deyen mukozada salg bezi bulunmaz. Drdnc mide olan irden (abomasum) ise bezli mukoza ile kapldr ve tek odackl basit mideye karlk gelir.
62
ekil 4.5
Saccus dorsalis
Gevi getiren midelerinin sa taraftan grn. Kaynak: : Popesko P. (1979): Atlas der Topographischen Anatomie der Haustiere. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart.
Esophagus
Reticulum
Sulcus caudalis
Omasum Duodenum
Sulcus longitudinalis dexter
Saccus ventralis Curvatura minor abomasi
Abomasum Curvatura major abomasi
kembe (rumen) Diyaframdan kala kemiine (os coxae) kadar uzanr ve karn boluunun sol tarafn tamamen doldurur. Sol yz (facies parietalis) karn duvarna dayanr. Sa yz (facies visceralis) barsaklara (intestinum), karaciere (hepar), krkbayra (omasum) ve irdene (abomasum) komudur. kembe zerinde deiik derinlikte oluklar bulunur. Bunlardan en belirginleri, yanlarda bulunan sulcus longitudinalis dexter ve sulcus longitudinalis sinister ile n ve arkada bulunan sulcus cranialis ve sulcus caudalistir. Bu oluklar ikembeyi st (saccus dorsalis) ve alt (saccus ventralis) olmak zere iki keseye ayrr. kembenin d yznde grlen oluklar, onun i yznde pila ruminis adn alan drm veya kntlar oluturur. Rumen mukozas zerinde bulunan ok saydaki kk kntlara papillae ruminis ad verilir. Brkenek (reticulum) Karn boluunun n, sol ksmnda, ikembe ile diyafram arasnda bulunur. Bu blmn kas tabakas iyi gelimitir. yzn deyen mukoza zerinde yer alan crista reticuli isimli kntlar birleerek bal petei grnts olutururlar. Bu yapya cellulae reticuli ad verilir. Krkbayr (omasum) Srda brkenekten daha byk, koyun - keide ise daha kk olarak bulunur. Karn boluunda, orta izginin biraz sanda yer alr. yznde birbirine paralel laminae omasi adn alan ok sayda yaprak bulunur. irden (abomasum) Dier trlerdeki basit midenin karldr. Orta hattn sanda yer alr. Fundus abomasi, corpus abomasi ve pars pylorica olmak zere ana blme sahiptir.
SIRA SZDE
Gevi getiren hayvanlarn mideleri ka blmden oluur, isimleri nelerdir?
63
Barsaklar (Intestinum)
Midenin pars pylorica denilen k blmnden balayp, sindirim kanalnn sonunda yer alan delie (anus) kadar uzanan ve kvrml olarak seyreden organdr. Balangtaki ap kk veya boluu dar olan blm ince barsaklar (intestinum tenue), daha sonra gelen ve boluu daha geni olan ikinci ksm ise kaln barsaklardr (intestinum crassum). Barsaklarn uzunluu trlere, hatta ayn trn rklarna gre bile deiiklik gsterebilir. Genel olarak vcut uzunluunun kpek - kedide be kat, srda yirmi kat, koyun - keide yirmibe kat, atda on kat olarak kabul edilir. nce barsaklar (intestinum tenue) Bu barsak blmnn en nemli zellii, i yznde, emilim yzeyini geniletmek iin villi intestinales isimli ok sayda kntya sahip olmasdr. nce barsaklar blmde incelenir. Oniki parmak barsa (duodenum) nce barsaklarn ilk ksmdr. nsanda yaklak olarak, yanyana dizilmi oniki adet parman genilii kadar uzunlua sahip olduu iin bu ismi almtr. Byk bir blm karn boluunun sanda ve st tarafnda bulunur. Karacierden gelen safra ve pankreastan gelen sindirim salgs (succus pancreaticus) buraya boald iin, kimyasal sindirim bu barsak blmnde olduka fazladr. Mideden sonra sa karn duvarna uzanr (pars cranialis). Burada bir kvrm (flexura duodeni cranialis) yaparak geriye ynelir (pars descendens). kinci kvrmdan (flexura duodeni caudalis) sonra ne doru ilerler (pars ascendens). Yapt nc kvrmdan (flexura duodenojejunalis) sonra ince barsaklarn ikinci blm olan bo barsaa (jejunum) geer.
ekil 4.6
Colon dorsale sinistrum Rectum Anus Colon ventrale sinistrum Duodenum Ventriculus Basis ceci Haustra ceci Corpus ceci Colon dorsale dextrum Colon ventrale dextrum
Tek trnakl barsaklar Kaynak: : Popesko P. (1979): Atlas der Topographischen anatomie der Haustiere. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart.
Taenia ceci Apex ceci Jejunum
64
ekil 4.7 Gevi getiren barsaklar. Kaynak: : Popesko P. (1979): Atlas der Topographischen Anatomie der Haustiere. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart.
Anus
Rectum Cecum
Ansa distalis coli Ansa proximalis coli
Duodenum
Gyri centripetales
Abomasum Jejunum Gyri centrifugales
Bo barsak (jejunum) nce barsaklarn en uzun blmdr. Karn boluu alp bakldnda genellikle bo olduu veya iinde ok az, sulu bir ierik bulunduu iin bu ismi almtr. ok sayda kvrma (ansa jejunalis) sahiptir. Gevi getirenlerde karn boluunun sol tarafn ikembe tamamyla kaplad iin bu barsak blm de dierleri gibi sada bulunur. Tek trnakllarda ise tersine solda ve stte yer alr. Etillerde ksa olan bu barsak, karn boluunun alt blmnde bulunur. Kvrk barsak - br barsa (ileum) nce barsaklarn en ksa blmdr. Uzunluunun snrn, zerinde yer alan ve bir karn boluu rts (peritoneum) drm olan plica ileocecalis belirler. Kaln barsaklar (intestinum crassum) ap ince barsaklara gre daha byktr ve duvarnn i yznde villi intestinales isimli kntlar yoktur. Kaln barsaklarn da blm vardr. Kr barsak (cecum) Kaln barsaklarn ilk blm olan bu yap bir kese eklindedir. At, sr ve kpek - kedide sa tarafta olmasna ramen domuzda solda bulunur. Kedide ok kktr. Atda ise ok hacimli bir yapdadr ve basis ceci, corpus ceci ve apex ceci olmak zere blm vardr. Basis ceci sa alk ukurluuna (fossa paralumbalis) dayanr. Tek trnakllarda cecumun kr ucunun yn ne ve aaya (cranioventral), gevi getirenlerde ise geriye (caudal) dorudur. Tek trnakl hayvanlarn kr barsanda taenia ceci denilen eritler ve haustra ceci isimli kese eklinde kabarklklar grlr. Stun barsak (colon) Kaln barsaklarn en uzun blmdr. En ksa ve en basit olarak etillerde grlr. Gevi getirenlerde kr barsaktan sonra bir kvrmla (ansa proximalis coli) balar ve nce dtan ie doru klen halkalar (gyri centripetales) oluturur. Merkezde ters tarafa bir kvrm (flexura centralis) yapar ve bu defa iten da doru byyen halkalar (gyri centrifugales) ekillen-
65
dirir. Oluan son bir kvrmn (ansa distalis) gerisinde, rectum isimli dz barsak balar. Bu kvrmlarn tm belirgin bir disk oluturur. Tek trnakllarn stun barsaklar, ak ksmlar geride bulunan st ste binmi iki at nal eklindedir ve karn boluunda ok byk yer kaplar. Karn boluunun sa alt tarafnda yer alan colon blm, colon ventrale dextrum adn alr ve ne doru ilerler. Sola dnerek flexura sternalisi oluturur. Sol altta geriye ilerleyen blm, colon ventrale sinistrumdur. Bu oluum geride kendi zerine kvrlarak flexura pelvinay yapar. Bundan sonra sol stte ne ilerleyen ksm colon dorsale sinistrumdur. Burada saa dnen ve flexura diaphragmaticay oluturan colon, sa stte colon dorsale dextrum olarak geriye doru seyreder. Kr barsakta olduu gibi stun barsakta da erit (taenia coli) ve da kubbelenmi keseler (haustra coli) bulunur. Dz barsak (rectum) Bu kaln barsak blm, leen boluunun (cavum pelvis) tavannda bulunur. Dz seyirlidir. Sindirim kanalnn sonunda canalis analis isimli ksa bir kanal bulunur. Bu da anus denilen delie alr ve bylece sindirim kanal sonlanm olur. nce barsak blmleri hangileridir?
SIRA SZDE
Karacier (Hepar)
Karn boluunun sa, n, st tarafnda diyaframa dayanm olarak bulunur. Etillerde olduka fazla bir ksm, tek trnakllarda ise az bir blm sola da geer. Vcudun en byk bezi ve ayn zamanda szgeidir. Safra (chole - bilus) salglamas yannda, glikojen, ya ve az miktarda protein depo eder. zellikle barsaklardan gelen kan szerek, ok sayda zehirli maddenin kandan temizlenmesini salar. Diyaframa dayanan yzne facies diaphragmatica, karn boluuna bakan yzne facies visceralis denir. Bu yz zerinde karacierin kaps, porta hepatis yer alr. Damarlar, sinirler ve kanallar karaciere buradan girip karlar. Karacierin zerinde, baz hayvanlarda yzlek, bazlarnda daha derin olmak zere yarklar bulunur ve bunlar karacieri loplara ayrr. Karacierde lobus hepatis dexter (sa lop), lobus hepatis sinister (sol lop), lobus quadratus (drt ke lop) ve lobus audatus (gerideki lop) olmak zere drt adet esas lob bulunur.
ekil 4.8
Impressio renalis Vena cavae caudalis Lobus caudatus Impressio esophagea Lobus sinister Venae portae Porta hepatis
Gevi getiren karacieri i yznden grnm. Kaynak: : Popesko P. (1979): Atlas der Topographischen Anatomie der Haustiere. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart.
Lobus dexter Ductus choledochus
Lobus quadratus Impressio omasica Vesicae fellea
66
ekil 4.9 Tek trnakl karacieri, i yzden grnm. Kaynak: : Popesko P. (1979): Atlas der Topographischen Anatomie der Haustiere. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart.
Vena cavae caudalis Lobus vaudatus
Impressio renalis Ligamentum triangulare dextrum
Lobus dexter Impressio esophagea Ligamentum triangulare sinistrum Porta hepatis
Lobus sinister
Impressio gastrica
Lobus quadratus
Karacier ile temasta bulunan komu organlar, onun zerinde baz izler oluturur. Bunlardan en belirginleri, sa bbrein izi impressio renalis, midenin izi impressio gastrica ve yemek borusunun izi, impressio esophageadr Karn boluunu rten periton isimli rt, diyaframdan karaciere, karacierden komu organlara geerken bir takm balar oluturur ve bunlar sayesinde karacier yerinde sabitlenmi olur. Bu balar ligamentum triangulare dextrum et sinistrum, ligamentum falciforme hepatis, ligamentum coronarium hepatis, ligamentum teres hepatis, ligamentum hepatogastrica ve ligamentum hepatoduodenale olarak isimlendirilir. Karacierin salglad sindirim salgs safra (chole - bilus - fellis), vesica fellea isimli safra kesesinde birikir. Karacierin organlara bakan yznde (facies visceralis) veya loplar arasnda bulunan bu kese, tek trnakl hayvanlarda yoktur. Onlarda safra, kanallarla direkt olarak oniki parmak barsana iletilir. Karacierden gelen safra kanal, ductus hepaticus communis ile, safra kesesinden gelen kanal ductus cysticusun birlemesiyle oluan ve safray oniki parmak barsana ileten kanala, ductus choledochus ad verilir.
Karn Tkrk Bezi (Pancreas)

Karn boluunun n st blmnde, mide, karacier ve oniki parmak barsa arasnda enlemesine uzanan, tkrk bezi yapsnda bir organdr. Pembe veya soluk krmz renkli olduu iin bazen komu organlarn arasnda ayrt etmek zor olabilir. Corpus pancreatis, lobus pancreatis sinister ve lobus pancreatis dexter isimli blm vardr. Tek trnakllarda ve domuzda, karacierin kapsnda bulunan vena portae isimli toplar damar, corpus pancreatisin iinden geer ve anulus pancreatis isimli delii oluturur. Pankreas, hem eker metabolizmasnda ok nemli rol olan inslin ve glukagon isimli hormonlar salglar ve bylece endokrin bez olarak grev yapar hem de succus pancreaticus isimli sindirim salgsn, ductus pancreaticus ve ductus pancreaticus accessorius isimli kanallarla oniki parmak barsana ileterek ekzokrin bez olarak alr.
67
zet
A M A
Sindirim kanalnda yer alan organlar srasyla saymak. Sindirim sistemi her iki ucu da ak bir kanal yapsndadr. Sindirim sistemi rima oris isimli yarkla balar, bunu az boluu (cavum oris), yutak (pharynx), sindirim kanal (canalis alimentarius) izler. Canalis alimentariusu yemek borusu (osephagus), mide (ventriculus ,gaster), barsaklar (intestium) ve canalis analis oluturur. Sindirim eklenti bezleri ise tkrk bezleri, karacier, pankreasdr. Az blgesindeki sindirim organlarn aklamak. Cavum oris adn alan az boluu nde dudaklar (labium superius ve labium inferius), yanlarda yanaklar (buccae), stte damak (palatum), geride sindirim ve solunum yollarnn aprazlat yutakla (pharynx) snrlandrlr. Az boluunda diler (dentes) ve dil (lingua, glossa) bulunur. Tkrk bezlerinin aktc kanallar az boluuna alr. Mideler ve eitleri hakknda bilgi aklamak. Sindirim sisteminde yemek borusu, ventriculus veya gaster adn alan bir genilemeye yani mideye alr. Mideler tek odackl ve ok odackl mideler olmak zere ikiye ayrlr. Tek odacl mideler, at, kpek, kedi ve domuz gibi hayvanlarda bulunur. ok odackl mideler ise gevi getiren hayvanlarda gzlenir. Bunlar da ikembe (rumen), brkenek (reticulum), krkbayr (omasum) ve irden (abomasum) olarak sralanr. Barsaklar ve seyirlerini aklamak. Sindirim kanalnda mideden sonra barsaklar gelir ve onlar da ince barsaklar (intestinum tenue) ve kaln barsaklar (intestinum crassum) olmak zere hacimlerine gre iki blmde incelenir. nce barsaklarn oniki parmak barsa (duodenum), bo barsak (jejunum) ve kvrk barsak (ileum) olmak zere ksm vardr. Kaln barsaklar da kr barsak (cecum), stun barsak (colon) ve dz barsak (rectum) olarak blm ierir.
A M A
A M A
A M A
Karacier ve pankreasn zelliklerini belirtmek. Karacier vcudun en byk bezidir. Ayn zamanda bir filtre gibi grev yaparak kandaki zararl maddeleri szer. Karn boluunun sa, n, st tarafnda yer alr. En yakn komular, bbrek, mide, yemek borusu, karn tkrk bezi ve oniki parmak barsadr. Karacier, zerinde bulunan yarklar vastasyla lobus hepatis dexter, lobus hepatis sinister, lobus quadratus ve lobus caudatus isimli loplara ayrlr. rettii safray ince barsaklarn ilk blm olan oniki parmak barsana ileterek kimyasal sindirime byk katk yapar. Karn tkrk bezi de denilen pankreas, mide karacier ve oniki parmak barsa arasnda yerlemitir. Corpus pancreatis, lobus pancreatis sinister ve lobus pancreatis dexter isimli blm ierir. Hem endokrin (i salg bezi), hem de ekzokrin (d salg bezi) bez gibi alr. Salglad inslin ve glukagon isimli hormonlar, yani i salglarn, kanal kullanmadan, direkt olarak iinden geen kan damarlarna aktarr. Succus pancreaticus isimli ekzokrin, yani d salgs ise kanallarla oniki parmak barsana iletilir ve kimyasal sindirimde grev yapar.
A M A
5
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Burundan alveollere kadar soluk iletim yollar tanmlayabilecek, Deiim organ akcierler tanmlayabilecek, Akcierlerin hayvan trleri arasnda karlatrlmasn aklayabilecek, Akcierlerin yerleimi tanmlayabilecek bilgi ve beceriler kazanabilceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Solunum (respirasyon) Solunum ileti yolu kkrdaklar Konka (choncha ) Soluk borusu atallamas (bifurcatio trachealis) Geniz (nasopharynx) aprazlama yollar (laryngopharynx) Ses oluumu ve solunum dzenlenmesi Grtlak kkrdaklar (cartilegines laryngis) Soluk borusu kkrda (cartilago trachealis) Soluk borusu kollar (bronchus principalis) Akcier loplar Mediastinum
indekiler
SOLUNUM SSTEM (SYSTEMA RESPIRATORIUM) BURUN DELKLER (NARES) VE BURUN BOLUU (CAVUM NASI) GENZ (NASOPHARYNX) GIRTLAK (LARYNX) SOLUK BORUSU (TRACHEA) AKCERLER (PULMONES) AKCERLERN YERLEM
Solunum Sistemi (Systema Respiratorium)
Solunum Sistemi (Systema Respiratorium)

SOLUNUM SSTEM (SYSTEMA RESPIRATORIUM)
Hayvanlarn yaamsal faaliyetleri iin gereken enerji, biyolojik oksidasyonlardan elde edilir. Reaksiyonlarn temel zellii, hidrojen atomlarnn hidrojen vericilerinden hidrojen alclarna tanmasdr. Hayvanlarn ounda hidrojeni bir ncekinden alp bir sonrakine ileten bir seri kimyasal bileik vardr. Canl metabolizmasnda son hidrojen alcs oksijen olup bu sonunda suya dnr. Vcutta pek az miktarda oksijen depo edildii iin, metabolizmann sreklilii hcrelere kesintisiz olarak oksijen salanmasna baldr. Hcrelerin ou oksijensiz kalnca ok abuk lrler. zellikle beyin hcreleri birka dakika iinde tamir edilemeyecek ekilde zarar grrler. Organizmada oksijenin kullanlmas ve karbondioksitin uzaklatrlmas ii birlikte yrr. Karbondioksitin hcre vcut svsndan uzaklatrlmas zorunludur. Hayvanlarn oksijen kullanlp karbondioksit meydana getirmesi ve enerjiyi ATP (adenozin trifosfat) gibi biyolojik olarak kullanabilir ekle dntrme srecini tanmlamak iin solunum (respiration) terimi kulanlr. Hayvanlar byk ve karmak ekillere evrimletike her hcrenin, d evresi ile dorudan doruya gaz al verii yapma olana ortadan kalkar. Baz dolayl solunum ekillerinde evre ile gaz deiimi yapabilecek zel bir sisteminin bulunmas zorunludur. Dolayl solunum iin memeli hayvanlar ve kanatllarda akcierler gelimitir. Dolayl solunum eklinde, vcut hcreleri ile d evre arasndaki gaz deiiminde biri d dieri i olmak zere iki evre ayrt edilebilir. D solunum akcier gibi zellemi bir solunum organ aracl ile d evre ve dolam arasnda gaz al veriidir. solunum, vucut hcreleri ile kan arasnda solunum gazlarnn al veriidir. Iki faz arasnda gazlar dolam sistemi aracl ile tanr. Solunum sistemi havay ileten yollar ile gaz deiimini salayan esas organdan oluan bir sistemdir. u blmlerden meydana gelmitir: Havay ileten yollar Burun (nasus) Burun delikleri (nares) Burun boluu (cavum nasi) Yutan solunumla ilgili blm (nasopharynx) Grtlak (larynx) Hava borusu (trachea) Deiim organ
72
Akcier (pulmo) Gs serz zar (pleura)
BURUN DELKLER (NARES) VE BURUN BOLUU (CAVUM NASI)

Burun (nasus), gzlerin nnden azn stne doru inen yz parasna verilen isimdir. Hayvanlarda, insanda olduu gibi ayr bir yap olarak burun grlmez. Burun delikleri (nares) evrelerini saran kkrdaksal (cartilagines nasi) yaplardan tr srekli aktrlar. Bu kkrdaklarn dizili ve yap farkllar nedeniyle hayvan trlerine gre burun delikleri ekilleri farkldr (tek trnakllarda yarm ay, etillerde virgl ekli gibi). Gevigetirenlerde zellikle srda burun delikleri ile st dudak derisi farkllaarak, merme (planum nasolabiale) olarak isimlendirilen zel yapy oluturur. Bu blge hayvann salk aynas olarakta tanmlanabilir (salkl hayvanlarda zeri nemli). Burun deliklerinden burun boluuna girilir. Burun boluu, cavum nasi, burun perdesi, septum nasi ad verilen, zeri mukoza kapl kkrdaksal bir yap ile eit iki yarma ayrlr. Her bir yarmn ierisinde kt klah (ossa turbinata) benzeri yaplar mevcuttur. Klahs yaplarn zeri mukoza ile kaplandnda, concha nasalis ad verilir. Burun boluunda st (concha nasalis dorsalis), orta (concha nasalis media) ve alt (concha nasalis ventralis) olmak zere konka yer alr. Bu konkalar arasnda yol ekillenir. Birinci yol, burun kemii ile st konka arasnda yer alan meatus nasi dorsalis, bu blgede koku sinirlerinin hcreleri yer aldndan buraya koku yolu denir. Sinus yolu olarak tanmlanan ikinci yol, meatus nasi medius st ve alt konkalar arasnda yer alr. Alt konka ile burun boluu taban arasnda yer alan yol, meatus nasi ventralis, solunum yolu olarak isimlendirilir. Mide sondalarnn uyguland yerdir.
ekil 5.1 Srda kafatasnn uzunlamasna kesiti. Kaynak: Popesko P. (1979): Atlas der Topographischen Anatomie der Haustiere. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart.
Concha nasalis dorsalis Concha nasalis media Meatus nasi dorsalis Meatus nasi medius Meatus nasi ventralis staki delii Nares Yumuak damak Nasopharynx Sinus frontalis
Concha nasalis ventralis
Burun boluunda, alnan havann temizlenmesi, nemlendirilmesi, stlmas gibi nemli ilevler yaplr. Burun boluunun st ve geri ksm, zeri delikli bir kemik levhas ile beynin koku almaya yarayan ksm ile balantldr. Bu ekilde koku alnmas salanm olur.
SIRA SZDE
Solunan hava burun boluunda hangi deiimlere urar ve hangi yollardan geer?
5. nite - Solunum Sistemi (Systema Respiratorium)
73
GENZ (NASOPHARYNX)
Yutak (pharynx), az boluu ile yemek borusunu, burun boluu ile grtla (larynx) birletiren kassal ve zarsal huni eklinde bir yapdr. Solunum ve sindirim yollarnn kavak blgesidir. Boluuna, cavum pharyngis denir. Bu boluu, yumuak damak (palatum molle) iki blme ayrr. Boluun st blmnde geniz (nasopharynx) yer alrken, alt tarafnda sindirimle ilgili blm (oropharynx) yer alr. Burun boluu geride, geniz delii (ductus nasopharyngeus) ile yutaa balanr. Geniz blgesine ayrca orta kulak boluundan balayan staki borusunun az alr. Bu deliin aznda lenfoid bir doku bulunur. nc blm solunum ve sindirim yollarnn aprazlatklar yerdir (laryngophaynx).
GIRTLAK (LARYNX)
Grtlak (larynx), hava borusunun nnde bulunan ve memelilerde temelini be adet kkrdak (cartilagines laryngis) ile bunlar birbirine balayan kas ve zarlarnn oluturduu borusal bir yapdr. Hava giriini ayarlad gibi ses karma fonksiyonu da burada olur. Larynx kkrdaklarnn biri ift, dierleri tektir. Bunlar; Epiglottis: Grtla kapar, solunum yollarn yabanc maddelerden korur. Cartilago thyreoidea (kalkans kkrdak): Larynx kkrdaklarndan en bydr. Grtla alt ve yanlardan sarar. Cartilago cricoidea (yzks kkrdak): ekli mhr yze benzer. Cartilago arytenoidea (ibriksi kkrdak): Larynxin ift olan kkrdadr.
ekil 5.2 Larynx (Grtlak) sol yandan ve stten grnm. Kaynak: Popesko P. (1979): Atlas der Topographischen Anatomie der Haustiere. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart.
Dil kemii briksi kkrdak Larynx boluu Epiglottis
Soluk borusu kkrda Kalkans kkrdak
Ad geen kkrdaklar arasnda yer alan kaslar kkrdaklar hareket ettirir. Kaslar larynx kkrdaklarnn birbirlerine gre olan durumlarn ayarlarlar. Ses tellerinin (plica vocalis) uzama, ksalma ve gevemesinden sorumludur. Bu pozisyonlar sesin istenilen ekilde kmasn salar. Larynxin i yz de mukoza ile rtldr. Enfeksiyonlarna larenjit denir. Larynx temelini oluturan yaplar nelerdir?
SIRA SZDE
74
SOLUK BORUSU (TRACHEA)

Soluk borusu, halka eklinde, stte ular genileyebilme olana salamak zere birbirleri ile kar karya gelen kkrdaklar (cartilago trachealis) ile bunlar birbirine balayan ve saran ba doku kas ve mucosadan yaplm borusal organdr. Kkrdak yap organn devaml ak kalmasn salar. Soluk borusunun uzunluu kkrdak says ve hayvan trlerine gre deiir. Soluk borusu bulunduu blgelere gre, boyun ve gs blgesi olmak zere iki blm halindedir. Soluk borusu akcierlere girmeden nce gs ierisinde iki kola (bifurcatio trachealis) ayrlr. Bu kollar akcierlerin iine (bronchus principalis dexter ve sinister) girer. Akcier lop blmlemelerine uygun ekilde tekrar kollara ayrlarak en u baloncuklara (alveolus pulmonis) ular. Bronchusun devam olan son kollara bronchulus denir. Bronchuluslarn ierisinde kkrdak ve salg bezi yoktur. Oksijen ve CO2 deiimi alveollerde (alveolus pulmonis) olur.
AKCERLER (PULMONES)
Akcierler, gs boluunda bulunan ve buray hemen hemen tamamyla dolduran sa ve sol iki organdr. Sivri ucu ne ynelik bir gen prizmaya benzetilebilir. Rengi glpembedir. Yumuak adeta sngersi bir yapya sahiptirler. Suya atldnda iinde hava bulunduundan yzer. l doanlarn akcieri batar. Hayvan trlerine gre farkl bir loplanmaya sahiptirler. Loplanma en fazla gevigetirenlerde, en az tek trnakllardadr. Akcierdeki bu loplanmalar ventral kenardan organn iine doru giden bir takm yarklanmalar ile ekillenir. Loplanmalar hayvan trlerine gre farkllklar gsterdii gibi sa ve sol akcierler arasnda da farkllklar gsterir. Buna gre loplanma aadaki gibidir: Sa akcier (pulmo dexter) 1- n lop (lobus cranialis) n para (pars cranialis) arka para (pars caudalis) 2- Arka lop (lobus caudalis) 3- Eklenik lop (lobus accessorius) 4- Orta lop (lobus medius) Sol akcier (pulmo sinister) 1- n lop (lobus cranialis); gevigetirenler, etil ve domuzda paral n para (pars cranialis) arka para (pars caudalis) 2- Arka lop (lobus caudalis)
75
ekil 5.3 Hayvan trlerine gre akcierlerin toplanmas.
a b
At akcieri
Sr akcieri
a a b b
Domuz akcieri
Kpek akcieri
n lop, a) n para, b) Arka para, Eklenik lop,
Orta lop, Arka lop,
76
Kpeklerde sa lobus cranialisin ucu yuvarlak, sol lobus cranialisin ucu sivridir. Kedide her iki tarafn ucu sivridir. Ruminant sa ve sol akcierinde, etil ve domuz sol akcierinde n lop iki para halindedir. Lobus medius tek trnakl hayvanlarda bulunmaz.
ekil 5.4 Kpek ve atn akcier loplanmas. Kaynak: Popesko P. (1979): Atlas der Topographischen Anatomie der Haustiere. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart.
n lop
Orta lop
Arka lop
Kpek sa akcieri
At sa akcieri
n lop
n lop n para
n lop Arka para
Arka lop
Kpek sol akcieri
At sol akcieri
77
AKCERLERN YERLEM
Akcierler gs kafesi (cavum thoracis) iinde yer alr. Gs boluu, diyafram (diaphragma) ile karn boluundan ayrlmtr. Diaphragmann pozisyonu soluk alma (inspirasyon) ve vermede (expirasyonda) deiir. Bu nedenle diaphragma en nemli solunum kasdr. Bunun yannda kaburgalar aras kaslar ve karn kaslar soluk alma ve vermede nemlidir.
ekil 5.5
Akcierlerin soluk Son kaburga verme hatt
Soluk borusu Birinci kaburga
Atn gs boluunun soldan grnm. Kaynak: Popesko, P. (1979): Anatomy der Haustiere, Ferdinand Enke Verlag, Stutgart.
Diyafram Kaburgalar aras boluk Kalp
Gs kemii
Gs boluu iindeki akcierler pleurann oluturduu ift katl zardan oluan kese iinde yer alrlar. Pleurann gs kafesini rten d katna pleura parietalis, i ve akcieri rten katna ise pleura visceralis denir. Pleurann bu iki kat arasnda cavum pleurae bulunur. ki akcier aras bolua mediastinum denir. Mediastinumda kalp, yemek borusu, byk damarlar, mediastinal lenf yumrular ve sinirler bulunur.
78
ekil 5.6 Srn gs boluunun caudalden enine kesitindeki grnm. Kaynak: Popesko P. (1979): Atlas der Topographischen Anatomie der Haustiere. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart.
Srt omuru
Mediastinum Aort damar Yemek borusu
Sa akcier Vcut arka blm toplardamar
Kalp Pleura
Gs kemii
SIRA SZDE
Akcierler nerede yer alr? Sa ve sol akcier arasndaki loplanma nasldr? Loplanmay hayvan trlerine gre karlatrnz?
79
zet
A M A
Burundan alveollere kadar soluk iletim yollar tanmlamak. Burun delikleri, temelini oluturan kkrdaklar nedeniyle srekli aktr. Solunan hava burun deliklerinden, burun boluuna geer. Bolukta hava vcut ssna uygun hale gelirken, iindeki yabanc cisimler de uzaklatrlr. Daha sonra yutan geniz blmnden geerek, ses ve solunum organ, grtlaa ular. Grtlan yapsn oluturan kkrdalar yapnn srekli akln salar. Grtlaktan solunan havay akcierlere ileten, soluk borusudur. Soluk borusuda dier iletim yollar gibi daima aktr ki bunu salayan, cartilago trachealis denen yaplardr. Soluk borusu akcierlere girmeden once bir atallama, bifurcatio tracheay oluturur. Bundan sonra her bir akciere giren kol ilgili akciere girerek dallanr. Deiim organ akcierler tanmlamak. Akcierler, gs boluunda bulunan ve buray hemen hemen tamamyla dolduran sa ve sol iki organdr. Sivri ucu ne ynelik bir gen prizmaya benzetilebilir. Rengi glpembedir. Yumuak adeta sngersi bir yapya sahiptirler. Suya atldnda iinde hava bulunduundan yzer. l doanlarn akcieri batar. Oksijen ve CO 2 deiimi alveollerde (alveolus pulmonis) olur.
A M A
Akcierlerin hayvan trleri arasnda karlatrlmasn aklamak. Akcierlerde loplanma en fazla gevigetirenlerde, en az tek trnakllardadr. Akcierdeki bu loplanmalar, ventral kenardan organn iine doru giden bir takm yarklanmalar ile ekillenir. Loplanmalar hayvan trlerine gre farkllklar gsterdii gibi, sa ve sol akcierler arasnda da farkllklar gsterir. Gevigetirenlerde sa ve sol akcierinde, etil ve domuz sol akcierinde n lop iki para halindedir. Lobus medius tek trnakl hayvanlarda bulunmaz. Akcierlerin yerleimi tanmlamak. Akcierler gs kafesi (cavum thoracis) iinde yer alr. Gs boluu, diaphragma ile karn boluundan ayrlmtr. Diaphragmann pozisyonu soluk alma (inspiration) ve vermede (expiration) deiir. Gs boluunu ve iindeki organlar, pleura ad verilen serz bir zar sarar. Serz zar gs boluunun ekline uyan, cavum pleurae isimli sa ve sol iki kapal kese meydana getirir.
A M A
A M A
6
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Evcil memeli hayvanlarda Boaltm Sistemi ile Erkek ve Dii reme Sistemlerini tanmlayabilecek, Sistemlere ait organlar listeleyebilecek, Bu organlarn morfolojik zelliklerini aklayabilecek, Evcil memeli hayvanlar arasnda, bu sistemleri oluturan organlarn morfolojik farkllklarn ayrt edebilecek, bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Bbrek (Ren) Sidik kanal (Ureter) Sidik kesesi (Vesica urinaria) D sidik yolu (Urethra) Erbezi (Testis) Eklenik reme bezleri (Glandulae genitales accessoriae) Kam (Penis) Yumurtalk (Ovarium) Rahim (Uterus) Klf (Vagina) Fer (Vulva)
indekiler
Temel Veteriner Anatomi Boaltm ve reme Sistemleri BOALTIM SSTEM (SYSTEMA URINARIA) REME SSTEM (SYSTEMA GENITALIA)
Boaltm ve reme Sistemleri

BOALTIM VE REME SSTEMLER (SYSTEMA UROGENITALIA)
Boaltm ve reme sistemlerini oluturan organlarn tek sistem altnda toplanmalarnn nedeni geliim, yerleim ve ilev ynnden birbirlerine ok yakn olmalardr. Oysa bu iki sistem grubunun ortak son blmleri hari birbirleri ile ilgileri bulunmamaktadr. Bu nedenle, bu sistem grubunu systema urinaria (boaltm sistemi) ve systema genitalia (reme sistemi) ad altnda ayr ayr alt balklar halinde incelemek daha dorudur.
Boaltm Sistemi (Systema Urinaria)

Bu sistemi oluturan organlar; drar kandan szen ren, renden idrar vesica urinariaya gtren ureter, sidii ierisinde depolayan vesica urinaria ve sidik kesesinden sidii dar tayan urethradr.
Bbrek (Ren)
Cavum abdominis denilen karn boluunun tavannda, planum medianumun sanda ve solunda, son gs omurlar ile ilk bel omurlar dzeyinde bulunan bir ift organdr. Srekli olarak kandan re ve rik asit gibi artk rnleri szerler. Vcudun tuz ve su dengesini ayarlarlar. Rengi, kapsad kana ve hayvan trne bal olarak kahverengimsi, krmzdan mavimsiye kadar deiir. Kvamlar biraz sertedir. Memeli trlere gre deimekle birlikte genellikle ekilleri gbei mediale ynelik faslye tanesine benzer. Etil ve kk gevigetirenlerin reni dolgun ve yuvarlakadr. domuzunki yasslm izlenimi verir. Atn sa reni kalp eklini andrr. Sr reninin zerleri loplu grnmdedir ve dzgn olmayan oval ekil gsterirler. Bbrek, en dtan capsula adiposa denen ya dokusu kat ile sarlmtr. Bu tabaka bbrekleri d etkilerden etkin olarak korur. Hemen zeri ise capsula fibrosa denilen, okta elastik olmayan bir zar ile sarldr. Bu katman ren zerinden kolayca soyulabilir. Capsula fibrosann genileme yetenei olmad iin bbrek ii basn deimelerinden bbrein grev yapan hcreleri zarar grr. ki bbrein duruu asimetriktir. Genellikle ren dexter biraz daha nde yeralmtr. Gevigetirenlerde rumen (ikembe) cavum abdominisin sol tarafn tamamen doldurmasndan tr ren sinister, bulunduu yerdeki peritoneumu da beraberinde srkleyerek saa ve ortaya doru bir kay yapmtr.
86
SIRA SZDE
Ren nerede bulunur ve grevi nedir?
1
ekil 6.1 Sr bbrei ve damarlar.
Vena cava caudalis
Aorta abdominalis
Vena renis Arteria renis Ren dexter Ren sinister
Ureter dexter
Ureter sinister
Kaynak: Popesko, P. (1979): Anatomy der Haustiere, Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart.
Sidik Kanal (Ureter)

drar, renden vesica urinaria denilen sidik kesesine tayan, ince boru eklindeki bir kanaldr. Bbreklerde oluan sidik, bu kanal sayesinde sidik kesesine tanarak burada birikimi salanr. Ureterin karn boluu ierisinde seyreden ksmna pars abdominalis denir. Pelvis boluuna girdii noktadan vesica urinariaya kadar olan ksmna da pars pelvina ad verilir. Ureterin duvar tunica adventitia, tunica muscularis ve tunica mucosae olmak zere kattan yaplmtr. At ureterinin balang blmnn (pars abdominalis) tunica mucosas ierisinde glandula ureterica ad verilen bezler vardr. Bu bezlerin salgsndan tr at sidii bulanktr.
SIRA SZDE
Ureter hangi yaplar birbirine balar?
2
Sidik Kesesi (Vesica Urinaria)
Ureter sayesinde bbrekten gelen sidiin depoland ve genileme kabiliyetinin olduka yksek olduu torba eklindeki bir organdr. Solum pelvis osseumun (pelvisin kemiksel taban) n blmnn zerinde yer almtr. Dolduunda byr ve zellikle de etillerde cavum abdominisin tabanna doru sarkar. Boaldnda ise bzerek cavum pelvisin ierisinde kalr. Diide vesica urinariann dorsalinde uterus (rahim) yer alr. Erkekte ise vesica urinaria dorsalde rectuma deer. Bu durum, erkek hayvanlarda vesica urinariann rectal yolla palpe edilmesine (elle yoklama) imkn verir.
6. nite - Boaltm ve reme Sistemleri
87
ekil 6.2
Ureterin pars abdominalisi
Prostata Rectum
Ren sinister Ureter sinister Ureter dexter
Vesia urinaria
Anus Gl. bulbourethralis Regio perinealis Kaynak: Popesko, P. Testis (1979): Anatomy der Penis Haustiere, Ferdinand Ductus deferens Enke Verlag, Stuttgart.
Kedide cavum abdominis ve cavum pelvis in soldan grnm.
Ureterin pars pelvinas
Sidik kesesinin duvar tunica adventitia, tunica muscularis ve tunica mucosae olmak zere kattan yaplmtr. zellikle de duvarn orta kat olan tunica muscularis, dta uzunlamasna, ortada enlemesine ve ite gene uzunlamasna giden kas liflerinden olumutur. Ayrca bunlara kesenin boyun ve u ksmnda halka eklinde dairesel seyreden lifler de katlr. Kesenin boyun ksmnda bulunan dairesel kas lifleri kasldnda sidik, kesenin ierisinde hapsolur. Kesenin u ve gvde ksmndaki dairesel kaslar kasldnda ise kesedeki sidik darya doru boaltlr. kat oluturan tunica mucosaenn yzeyi deiken epitel ile kapldr. Bundan tr kesenin genilemesine bu katman kolayca uyabilir. Kese bo olduunda tunica mucosann yz buruuktur. Vesica urinaria dolduunda nereye doru yer deitirir?
SIRA SZDE
3
D Sidik Yolu (Urethra)
Urethra, gerek boaltm gerekse de reme sisteminin ortak son blmn oluturmas ve daha kolay anlalmas amac ile erkek ve dii reme sistemleri ierisinde bahsedilecektir.
reme Sistemi (Systema Genitalia)

Systema genitalia organlar erkek hayvanlarda drt, diilerde ise grup organdan oluur. Bu organlar srasyla; 1. Her iki cinsiyette de erkek veya dii tohum hcresini oluturan gonad organlar, 2. Tohum hcresini geriye doru gtren iletim yollar, 3. Erkekte bulunan eklenik reme bezleri (glandulae genitales accessoriae), 4. iftleme (copulator) organlar. reme sistemi ierisinde yer alan bu organlarn her iki cinsiyette de gerek morfolojik gerekse de ilevleri ynnden birbirinden olduka farkl zelliklere sahip olduu grlmektedir. Bu nedenle sistemi, erkek reme sistemi (systema genitalia masculina) ve dii reme sistemi (systema genitalia feminina) balklar altnda incelemek konunun anlalabilirliini arttracaktr.
88
Erkek reme Sistemi (Systema Genitalia Masculina)

Sistem ierisinde yer alan organlar srasyla; erbezi torbas (scrotum), erbezi (testis), epididymis, ductus deferens, eklenti reme bezleri (glandulae genitales accessoriae), kam (penis), erkek d sidik yolu (urethra masculina) ve snnet derisi (preputium).
Erbezi Torbas (Scrotum)

Testis ile epididymis denilen kanal ierisinde barndran, deriden meydana gelmi kr bir kesedir. Gevigetiren ve tektrnakllarda arka bacaklarn arasnda bulunduu halde, domuz ve etilde daha geriye yani anuse doru kaymtr. Bunun sonucunda scrotum ile anus arasnda regio perinealis ad verilen blge, ince derili ve tyl olup ilk iki trde uzun, dierlerinde ve zellikle kedide ksadr. Scrotum derisi de ince olup ierisinde ok sayda ya ve ter bezi kapsar.
Erbezi (Testis)
Erkek gonad organ olan testisler, epididymisle birlikte scrotum ierisinde bulunan oval ekilli bir ift organdr. Grevi, erkek tohum hcresi olan spermatozoay retmektir. Elastik kvaml olan bu organlarn renkleri byk hayvanlarda mavimtrak beyaz, kk hayvanlarda krmzdr. Sol testis biraz daha aada ve geride bulunur. Testisi dtan saran ve ona sk skya yapm olan sert, beyaz, fibrz zara tunica albuginea ad verilir. Elastik olmayan bu zar, erbezinin i oluumlarnn genilemesine izin vermez. Bu nedenle kesitlerde iyapnn darya doru tat grlr. Bu katmandan ieri doru bir dizi deiik kalnlkta, ba doku blmeleri septula testis uzanr. erisinde kan damarlar ve sinirlerin bulunduu septula testisler, organ loplara (lobuli testis) ayrr. Loplarn ierisinde evrede fazla bkml olan tubuli seminiferi contorti ile ortaya doru dzelmi tubuli seminiferi recti ad verilen tohum borular bulunur. Tohum borular ductuli efferentes testis olarak epididymidise girerler. Erkek reme hcresi olan spermatozoa, tubuli seminiferilerin duvarndaki hcreler tarafndan meydana getirilir.
Epididymis
Testis ile birlikte, scrotum ierisinde onun bir kenarna yapk olarak bulunur. Ba doku, damarlar, sinirler ve tohum kanallarndan olumutur. Grevi, spermatozoann olgunlamasn ve depo edilmesini salamaktr. iftlemeyi takiben boalma annda ierisinde bulunan spermatozoa peristaltik (hem dairesel, hem de uzunlamasna) kaslmalar ile bir sonraki iletim kanal olan ductus deferense doru kuvvetli bir ekilde iletirler. Testisten kan ince tohum kanallar birleerek ductus epididymidis isimli tek kanal olutururlar. erisinde daha fazla spermatozoa depolamak iin kvrml bir yap gsteren bu kanal daha sonra ductus deferens olarak karna doru uzanr.
SIRA SZDE
Epididymisin grevleri nelerdir?
89
ekil 6.3 Bosta testis, epididymis, ductus deferens ve funiculus spermaticus. Kaynak: Popesko, P. (1979): Anatomy der Haustiere, Ferdinand Enke Verlag, Stutgart.
Funiculus spermaticus Dustus deferens
Epididymis Testis
Ductus Deferens
Ductus epididymidisin devam niteliindedir. Onunla urethra arasnda seyreden iletim kanaldr. Grevi, spermatozoay urethraya aktarmaktr. Ductus deferens testis hizasndan karna doru getikten sonra testis damar ve sinirleri ile birlikte serz bir klfla sarlarak funiculus spermaticus ad verilen kordonun oluumuna katlr. Funiculus spermaticus, kastrasyon (eneme, hadm etme) operasyonlarnn uyguland yer olmasndan tr nem tar. Karn duvarn kask kanalndan (canalis inguinalis) geen her iki yann ductus deferensleri pelvis boluu ierisindeki urethrann dorsal duvar zerinde sonlanr.
Eklenti reme Bezleri (Glandulae Genitales Accessoriae)

Urethrann pars pelvinas evresine dizilmi bezden oluur. Cranialden caudale doru, glandula vesicularis (atta vesicula seminalis), prostata ve glandula bulbourethralis eklinde dizilirler. Gelimeleri ve ilevleri seks hormonlarnn etkisi altndadr. Bu bezler byk hayvanlarda (at, sr) rectal yolla kolayca yoklanabilir. Kk hayvanlarda bu i ancak parmakla yaplabilir. Bezlerin salglar, semenin byk bir blmn oluturur. Bezlerin salglar, spermatozoann iletimini salad gibi onun iin bir beslenme ortam grevi de yapar. Ayrca dii reme yolundaki asit ortam karsnda onlarn korunmasn salar. Bezlerden sal sollu iki para halinde bulunan glandula vesicularis, etilde bulunmaz. Prostata btn evcil memelilerde grlr. D sidik yolu denilen urethra ile hemen hemen kaynam ve onu sarm vaziyettedir. Yallarda bzen bez bu kanal sktrarak ieme zorluklarna neden olur. Semenin kendine has kokusunu bu bezin salgs verir. Dier bez olan glandula bulbourethralis bir ift bezdir. Etil dnda dier btn evcil memelilerde bulunurlar. Herbiri urethrann caudal ucunun dorsalinde yer alr. bez de salglarn, ayr kanallar halinde urethra ierisine boaltr.
Semen (ejaculat, atmk, meni): Eklenti reme bezleri salglar ile spermatozoa karmndan olumu svya denir.
90
Kam (Penis)
Erkek iftleme organ olarak grev yapar. Caverna denen i boluklar, kan ile dolduktan sonra ien ve sertleen dokudan yaplm bir organdr. Kedide yn geriye doru olduu halde dier trlerde, bacaklarn arasnda ve yn cranioventrale dorudur. At ve etil penisleri kavernz tiptir. Yani i boluklar bakmndan olduka zengindir. ekil itibariyle etilde penis silindiriktir ve ierisinde os penis ad verilen, oluu ventrale ynelik sonda benzeri uzun bir kemik bulunur. At penisi yanlardan bask silindire benzer. Domuz ve gevigetirenler ise fibroelastik tip penise sahiptirler. Bu canllarn penisi uzun, ince, olduka silindirik ve ereksiyon dneminde olmad zaman bile sert olan bir organdr. Ayrca son iki hayvan trnde, penisin gvde ksmnda flexura sigmoidea penis denilen S harfi biiminde bir bklme grlr.
Erkek D Sidik Yolu (Urethra Masculina)

Urethra masculina, pelvis ierisinde bulunan pars pelvina ile dieri darda penisin ventral yznde bulunan pars penina olmak zere iki blmden meydana gelmitir. Sidik kesesinin boyun blmnde ostium urethrae internum ile balayp, glans penisin ucundaki ostium urethra externum ile son bulur. Urethrann pars pelvinasnn ostium urethra internumdan balayp ductus deferenslerin ald yere yani prostataa kadar olan ksa blmne pars preprostatica denir. Bu blm sadece sidik iletir. Bundan sonraki ksm ise hem sidik hem de meni iletir. Pars pelvinann pars preprostaticasndan sonraki blmne ductus deferenslere ilaveten glandula vesicularis, prostata ve glandula bulbourethralisin aktc kanallar da alrlar. Pars penina penis altnda yer alan urethrann en uzun blmdr. Kk gevigetirenlerde bunun d ucu glans penisi aarak processus urethralis isimli, 2-3 cm uzunluunda serbest bir boru halinde darya uzanr. Bunun ucunda urethrann ostium urethra externum isimli d alma delii yer almtr. Urethrann bu blmnn mucosasnda bulunan glandula urethralis isimli bezler salglarn urethra iine aktarak daima kaygan olmasn salarlar.
SIRA SZDE
Glandula urethralisin grevini aklaynz?
5
Snnet Derisi, av Torbas (Preputium)
Penisi ierisinde saklayan deriden bir klftr. Domuz preputiumunun dorsal duvarnda diverticulum preputiale isimli bir kr kese ekillenmitir. Burada toplanan sidik artklar, l hcreler ve evre bezlerin salglar erkek domuzun zel kokusunun olumasn salar. Penis kaslarndan preputiumla ilgili olan musculus preputialis cranialis snnet derisini ne doru, musculus preputialis caudalis ise geriye doru eker.
91
ekil 6.4
Bosta erkek reme organlar ve cavum pelvis. Rectum
Aorta
Vesica urinaria Glandula vesicularis
Ren sinister Colon Dustus deferens
Ans Urethann pars pelvinas Radis penis Corpus penis
Canalis inguinalis
Flexura sigmoidea penis Funiculus spermaticus Glans penis Preputium
Scrotum
Kaynak: Popesko, P. (1979): Anatomy der Haustiere, Ferdinand Enke Verlag, Stutgart.
Systema Genitalia Feminina (Dii reme Sistemi)

Dii reme organlar, yumurtalk yani ovarium ile yumurtalklar dzeyinde balayan ve rahime alan yumurta kanal (tuba uterina), rahim (uterus), klf veya mehbil (vagina), klf giriti (vestibulum vagina), fer (vulva) ve bzrdan (clitoris) meydana gelmitir.
Yumurtalk (Ovarium)
Dii reme bezleri olan ovariumlar testislerin aksine btn geliim srecini vcut boluunun ierisinde geiren sa ve sol bir ift organdr. Evcil memelilerde karn boluunda ve genellikle bbreklerin gerisinde bulunurlar. Dii reme hcresi olan oocytin olutuu organ olan ovariumlar pembemsi beyaz, grimtrak renkli, oval veya yuvarlaktr. Kvamlar sert ve elastik olup ounlukla zerleri, follikllerden tr kntl bir grnm arzeder. Yumurtalklar yerlerine, reme organlarn karn duvarna balayan ve peritoneum drmnden baka bir ey olmayan, ligamentum latum uterinin mesovarium denen cranial paralar tarafndan balanrlar. Yumurtalklara gelen ve giden kan ve lenf damarlar ile sinirler mesovariuma sarl olarak organa ularlar. Yapsal bakmdan ovariumlar dta cortex ovarii ve ite medulla ovarii olmak zere iki farkl blmden olumulardr. Testislerde olduu gibi ovariumlar da dtan tunica albuginea denen sert bir zarla sarlmlardr.
Yumurta Kanal (Tuba Uterina, Oviduct, Salpinx)

Herbiri kendi tarafnn ovariumlar ile ayn tarafn rahim boynuzu (cornu uteri) arasnda seyreden, sa ve sol iki ince, kassal borulardr. Oocyti ovariumdan rahi-
92
me iletme grevini stlenmilerdir. Yumurtann bir ka saatlik bir yaam sreci olduuna gre ounlukla dllenme tuba uterinada meydana gelir. ok hareketli olan spermatozoa, tuba uterina mucosasndaki kirpikler (cilia) ve salg akm ile ters ynde arparak ovariuma doru yol alr. Oocytle karlatnda hemen onun ierisine girer ve dllenme ilemi tamamlanm olur. Dllenen yumurta, tpteki herhangi bir tkanklktan tr rahime (uterus) inemezse olduu yerde gelimesini srdrr. Bu ekilde tp gebelii denen gebelik ekillenmi olur. Tuba uterinann ovariuma ynelik, huni eklindeki ucuna infundibulum tubae uterinae denir. Bunun ortasnda ostium abdominale tubae uterinae isimli bir delik bulunur. Dii reme hcresi oocyt bu delikten tuba uterina ierisine der. Geriye doru ok kvrml bir seyir gsteren bu blmn uterusa doru uzanan ksmnn ucunda, uterusa alan ostium uterinum tubae isimli bir delik bulunur. Tuba uterina, yerine mesosalpinx ad verilen peritoneum drmyle aslmtr. Etillerde burada ok fazla ya biriktiinden ovariumu bulmak olduka zordur.
SIRA SZDE
Dllenmenin olduu dii reme organ neresidir?
6
Rahim, Dl yata, Kuzuluk (Uterus)
Uterus, nde tuba uterina arkada ise klf denilen vagina ile ilikili olan, ii bo kassel bir organdr. almas hormonlarn kontrolndedir. Dllenmi ovumu alr ve onun yerleip balanmasn salar. Douma kadar srekli gelien embriyoyu besler, korur ve onun foetus haline gelmesine imkn verir. Gebeliin sonunda foetusu kendi kaslarnn gl kaslmalar ile doum kanal veya iftleme yolu aracl ile d dnyaya kartr. Evcil memeli hayvanlarda uterus, ne doru uzayan ve cornu uteri denen bir ift boynuz, corpus uteri isimli bir gvde ve geriye ynelik cervix uteri isimli bir boum veya boyun blmlerini kapsar. Cornu uteri, corpus uterinin cranialinden karak sal sollu ne doru ve birbirinden uzaklaarak giden borusal oluumlardr. Etiller ve atta olduka dz olmalarna karn, domuz ve gevigetirenlerde kendi zerlerine kvrlmlardr. Baz trlerde cornu uterilerin caudal ular arasnda ligamentum intercornuale denilen peritoneum drm grlr. Corpus uteri, deiik uzunluklarda, basit bir kassal borudur. Ksmen cavum abdoministe ksmen cavum pelviste yer alr. boluu cavum uteri adn alr. Cervix uteri, uterusu vagina ile balayan gerideki blmdr. Duvarn dz kaslar ve kat bir fibrz doku oluturmutur. Kaln duvarl bir silindir grnmndedir. Dar olan i boluu, canalis cervicis uteri adn alr. Cervix uterinin caudal blm domuz dndaki trlerde vaginann iine doru hafife uzayarak portio vaginalis isimli bir knt yapmtr. Normalde kapal olan kanaldan ieri girmek zellikle gebelik dneminde olanakszdr. Kanal sadece iftleme dneminde ve doumda alr.
93
ekil 6.5
Ligamentum intercornuale
Cornu Uteri Mesosalpinx
Srda dii reme organlar.
Ovarium Ovarium damarlar Mesoovarium Lig. latum uteri Uterusun damarlar Ureter
Kaynak: Popesko, P. (1979): Anatomy Tuba uterina der Haustiere, Infundibulum Ferdinand Enke tubae uterina Verlag, Stuttgart.
Corpus uteri Cervix uteri Portio vaginalis Vagina
Ostium uretha externum Vestibulum vaginae Clitoris Labium vulva
Gevigetiren uterusunun corpusu ksadr. Buna karlk cornu uteriler uzundur. Boynuzlar, corpusdan ktktan sonra ne doru paralel olarak uzanrlar nce ventrale sonra caudale ve en sonra da dorsale ynelik birer kvrm ekillendirirler. Atta uterusu geni bir lumene sahiptir. Byk olan corpus uterinin uzunluu cornularnkine hemen hemen eittir. Domuz uterusunun corpusu ksadr. Cornu uteriler uzun ve kvrmldr.Kpekte corpus uteri ksa ince olup cornu uteriler ok uzundurlar ve son bel omurlar dzeyinde birbirinden uzaklaarak ne doru bbreklere kadar uzanrlar. Evcil memelilerde uterusun byk bir blm cavum abdoministe bulunur. Yalnz cervix uteri cavum pelvistedir. At ve srda rectal yol ile tm uterus ve ovariumlar elle yoklanabilir. Uterusun en dn tunica serosa denen, peritoneumdan gelen serz bir zar kaplamtr. Buna perimetrium da denir. Doumda uterustaki yavrunun dar kabilecei en uygun durumu almasn bu ba salad gibi uterusun kendi evresinde dnmesi ile yer deitirmesi gibi baz zararl durumlara gene bu ba neden olur. Uterusun tunica muscularisine myometrium denir. Bu katman cervixte kaln olduundan, uterusun bzgeci grevini de stlenmitir. Uterusun i yzn endometrium denilen tunica mucosae kat demitir. Gevigetirenlerde endometriumunun zerinde caruncula isimli bir takm ortas ukur kntlar vardr.
Caruncula: Et tomurcuu anlamna gelen bu yaplarn says 80-120 arasnda deiir.
Klf, Hazne, Mehbil (Vagina)

Cervix uteri ile klf giriti denilen vestibulum vagina arasnda yer alan ince duvarl borusal bir organdr. Vestibulum vagina, vulva ve clitoris ile birlikte diinin iftleme organlarn olutururlar. iftlemede penis buraya kadar girer. Bu fonksiyonun dnda vagina, doum yolunun nemli bir blmn de oluturur.
94
Cavum pelvisin ierisinde uzun eksen boyunca uzanr. Dorsalinde rectum, ventralinde vesica urinaria ile urethra bulunur. Cervix uterinin caudal blm domuz dndaki trlerde vaginann n blmnn ierisine doru hafife uzayarak portio vaginalis isimli bir knt yapmtr. Vagina ile vestibulum vaginann birletii noktada, vaginann tabannda ostium urethrae externum ad verilen urethrann d delii yer almtr. Buradan craniale doru olan para, vagina caudale doru olan para vestibulum vaginadr. Bu birleme noktasnda, hymen veya kzlk zar denen ve kadnda tam gelimi olan dairesel, deiik ekillerde bir mucosa drm yer almtr. Evcil memelilerde hymen ok az gelimi veya hi gelimemitir.
Klf Giriti, Mehbil Giriti (Vestibulum Vaginae)

Hem reme, hem de boaltm sistemine aittir. Yani bu sistemlerin salglar ve gerekli ilevleri iin ortak bir yol olmutur. Ostium urethrae externumdan vulvaya kadar uzanr. Gevigetirenler ve domuzda organn tabannda ve urethrann d deliinin hemen altnda diverticulum suburethrale ad verilen bir kr kese bulunur. Krmzmtrak renkli olan vestibulum vagina mucosas ierisinde mukus reten bezler bulunur. Bezlerin salglad mukus vestibulum yolunu yaladndan iftleme ile doumda ilevsel ynden byk kolaylk salar. Kzgnlk dneminde bolca mukus salglanr. Bu salg, fremon denen ve erkekleri ekici koku hormonlar kapsadndan kart cinsin, diisini arayp bulmasn salar.
ekil 6.6 Kedide cavum abdominis ve cavum Tuba uterina pelvisin grnm. Kaynak: Popesko, P. (1979): Anatomy der Haustiere, Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart.
Ureterin pars abdominalisi Cervix uteri Corpus uteri Vagina Rectum Vestibulum vaginae Anus Ren Ovaryum Cornu uteri Vesica urinaria Regio perinealis Clitoris Urethra Ureterin pars pelvinas
Fer (Vulva)
Dii reme yolunun dar alan yark eklindeki en son blmdr. Anusun hemen altnda yer alr. Temelini labium vulvae ad verilen sa ve sol dudaklar olutururlar. Dudaklar arasndaki yara rima vulvae ad verilir. Bu yarktan vestibulum vaginaeye dolaysyla reme kanalna girilir. Vulvann st ucu ile anus arasndaki regio perinealis denilen blgede yeralan ve raphe perinei denen kabark blm g doumlarda veya yavrunun byk olduu hallerde kesilerek douma yardmc olunur.
95
Bzr (Clitoris)
Vulva dudaklarnn alt, i ksm ierisinde bulunan ve penis karl olan bir organdr. Bu nedenle yaps ve balantlar penisinkilere olduka benzer. Penisten en byk farkll kk oluu ve zerinde urethrann bulunmamasdr.
ekil 6.7
Ostium urethra Vagina
Vagina
Srda urethra femininann ematik izimi.
Uretha Divericulum suburethrale
Ostium urethra internum Vesia urinaria
Dii D Sidik Yolu (Urethra Feminina)

Dii hayvanlarda urethra, cervix vesicae denilen sidik kesesinin boyun ksmndan balar, pelvisin taban boyunca orta eksen zerinde geriye doru uzanr. Vagina ile vestibulum vagina arasna alr. Balad yerdeki deliine ostium urethrae internum, ald yerdeki deliine ise ostium urethrae externum denir. Sr ve domuzda vaginaya ald yerin altnda ve ayn delie alan bir kr kese veya torba meydana gelmitir. Buna, diverticulum suburethrale denir. Klinikte idrar sondas kullanlrken bu anatomik durum her zaman anmsanmaldr. Urethrann boyu at, domuz ve kpekte 6-8 cm., srda 10-12 cm. kadardr. Tunica muscularis dta uzunlamasna ite dairesel liflerden olumutur. Son blmde bu kaslar lateral ve ventralden izgili bir kas olan musculus urethralis evreler ve bu ekilde sidik akmn denetleyen sphincter urethrae isimli bir bzge ekillenmi olur.
96
zet
A M A
Evcil memeli hayvanlarda Boaltm Sistemi ile Erkek ve Dii reme Sistemlerini tanmlamak. Systema urogenitalis ad verilen boaltm ve reme sisteminin kandan idrar szp dar aktaran blmne systema urinaria denir. Erkek reme hcresi olan spermatozoa ile dii reme hcresi olan ovumu reten ve iftleme organlar ile bu yaplar gerekli noktalara tayan ve foetusun d ortamda kendisine bakacak dzeye gelinceye kadar onu barndran organlar kapsayan blmne de systema genitalia denir. Sistemlere ait organlar listelemek. Systema urinaria; ren, ureter, vesica urinaria ve urethradan oluur. Systema genitalia masculina; Scrotum, testis, epididymis, ductus deferens, glandulae genitales accessoriae, penis, urethra masculina ve preputiumdan meydana gelir. Systema genitalia feminina; ovarium, tuba uterina, uterus, vagina, vestibulum vaginae, vulva ve clitorisi kapsamaktadr. Bu organlarn morfolojik zelliklerini aklamak. Faslye tanesi eklinde olan renden szlen idrar, borusal bir yapda bulunan ureter ile kese eklinde bulunan vesica urinariaya aktarlr. Burada biriken idrar belirli bir hacme ulatktan sonra kanal yapsndaki urethra ile dar aktlr. Oval ekilli testislerde retilen spermatozoa ona yapk ve ince bir kordon eklinde olan epididymiste depo edilir. Yine kanalms yapda olan ductus deferens ile urethraya aktarlan spermatozoa iftleme sayesinde silindirik yapdaki penis araclyla dii reme organlarna boaltlr. Dii reme hcresi olan oocytin olutuu organ ovariumlardr. Oocyti ovarium'dan rahime iletme grevini ise tuba uterina stlenir.. Burada spermatozoon tarafndan dllenen ovum geni bir beslenme ve koruma kanal eklindeki uterus ierisinde trnn zelliklerini kazanncaya kadar bekler, korunur ve beslenir. Takiben borusal yapdaki iletim ve iftleme organlarndan darya aktarlr.
A M A
A M A
A M A
Evcil memeli hayvanlar arasnda, bu sistemleri oluturan organlarn morfolojik farkllklarn ayrt etmek. Genellikle faslye tanesi eklinde olan renin srda loplu grnml, atta sa bbreinin ise kalp eklinde olduu grlr. Kedi bbreinin zerinde ise damarlama fark edilir. Gevigetirenler ve atta arka bacaklarn arasnda bulunan scrotum ve ierisindeki testisler, domuz ve kpekte, zellikle kedide daha geriye yani anus'e doru kaymtr. Glandulae genitales accessoriaey oluturan bezlerden glandula vesicularis etillerde grlmez iken atta armut eklinde, dierlerinde ise bir ift bez halindedir. Erkek iftleme organ olan penis at ve etillerde kavernz, domuz ve gevigetirenlerde ise fibroelastik yapdadr. Gevigetirenler, kpek ve domuzda corpus uteri ksa iken atta olduka byk olup bu yap cervix uteri denilen bzge ile skca d alemden ayrlr. Diilerde vagina ile vestibulum vaginaey ayran ostium urethra externum, dii reme organlarnn ierisinde yeralrken erkeklerde bu deliin penis ucunda bulunduu grlmektedir.
7
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Dolam genel olarak aklayabilecek, Kalbin yeri, duruu ve kalp duvarnn yapsn tanmlayabilecek, Kalbin blmleri, atrioventricular ve semiluner kapakklarn yerleri aklayabilecek, Atardamar, toplardamar ve klcal damarlarn yap ve fonksiyonlar karlatrlabilecek, Lenfatik sistemi aklayabilecek, Ana endokrin bezleri tanmlayabilecek, Bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Pericardium Atrium Ventriculus Arteria Vena Truncus pulmonalis Aorta Ductus thoracicus
indekiler
DOLAIM KAN PLAZMASI VE EKLL ELEMENTLER KALBN YER KALP DUVARI YAPISI KALBN BLMLER KALP KAPAKLARI FONKSYONEL VE YAPISAL OLARAK DAMARLARI LENFATK SSTEM SALGI BEZLER- ENDOKRN BEZLER
Dolam Sistemi (Cardiovasculer System) ve Salg Bezleri
Dolam Sistemi (Cardiovasculer System) ve Salg Bezleri

DOLAIM
Omurgaszlarn pek ounda dolam sistemine gerek yoktur. Mesafeler ksa, yaplar basittir. Bunun sonucu olarak vcut ierisinde maddelerin iletimi, difzyon (bir maddenin ok youn ortamdan, az youn ortama gemesi) ve vcut hareketinden doan i svlarn hareketi ile olur. Vcut bydnde ve daha kark yaplara sahip olduunda belli bir iletim sistemine yani dolam sistemine gereksinim domaktadr. Omurgallarda dolam sisteminin grevi, hcrelere, yaamlar ve almalar iin (doku svs aracl ile) madde iletimi ve oluan artklarn oradan uzaklatrlmasdr. Dokular devaml olarak, akcierlerden salanan oksijen ile barsaklardan, depo ve yapm merkezlerinden (zellikle karacier) salanan gda maddeleri ile yakn olarak ilikilidir. Atklardan karbondioksit akcierlerden, nitrojenli maddeler bbreklerden, fazla su ter ile deriden vcut dna karlrlar. Bunun dnda dolam sistemi hcre sal iin gerekli i dengeyi salar. Devaml sv dolam vcudun her yerinde eitlii salad gibi vcut ssn da her tarafta eitler. Ayrca dolam sistemi vcuda giren yabanc yaplar da yok eder. Sistem temel e kan ile kann iinde dolat borusal yaplar, damarlar ve bu dolamn g kayna (itici-emici) olan, istemsiz alan, kassal bir koni, kalpten oluur. Borusal yaplar (arter-ven-lenf kanal) kapal bir devre olutururlar.
KAN PLAZMASI VE EKLL ELEMENTLER

Kan, hcreler aras maddesi sv olan bir destek dokusu eitidir. Bu doku kan damarlar ierisinde btn vcudu dolaarak eitli vcut blmleri arasnda balanty salar. Kann sv olan hcreler aras maddesine kan plazmas denir. Kann ekilli elemanlar denen kan hcreleri bu kan plazmas iinde sspansiyon halinde bulunurlar.
102
Kan Kan plazmas - Serum - Fibrin a Kan hcreleri - Eritrosit (alyuvar) - Trombosit (kan pulcuklar) - Lkosit (akyuvar) Granulosit - Ntrofil - Eozinofil - Basofil Agranulosit - Lenfosit - Monosit Lenf, kan gibi sv bir plazma ile bunun iinde sspansiyon halinde bulunan ekilli elemanlardan (lenfosit) olumutur. Lenf plazmas, lenf damarlar ierisinde toplanan sonra venz kan sistemine boaltlan doku svsdr. Boalma ileminden nce damar kesinlikle bir lenf yumrusundan geer. Lenf damarlar lenf dmlerini (lenfonodus) geerken ilerine bol miktarda lenf hcresi (lenfosit) dolar. Ayrca monositler de lenfin ekilli elemanlardr. Lenf phtlamas, kan phtlamasndan daha yavatr ve pht daha yumuaktr. Kan nelerden oluur?
SIRA SZDE
KALBN YER
Emme-basma tulumba gibi alan kalp (cor) gs boluunda iki akcier arasnda mediastinum mediumda yer alr. Taban yukarda tepesi aa ve azda olsa geriye ynelik kassal bir konidir. Yerine byk damarlar ve kalp zar (pericardium) ile balanmtr. Ortasnn st tarafndaki enlemesine boumlama (koroner oluk-sulcus coronorius) ile stte kulakklar (atrium) ile altta daha byk olan karncklara (ventriVena azygos dextra culus) ayrlr. Evcil memeMediastinum lilerin yanlardan bask gAorta Lenf yumrusu s kafesinin ekline uyEsophagus gun olarak kalp ucu, gBifurcatio trachea s kemiine (sternum) Sa ve sol Vena cava caudalis arteria pulmonalis dik olarak durur. Kendi Atrium sinister Ventriculus dexter uzun ekseni evresinde Ventriculus sinister sola 90 derecelik bir dn yaptndan venz blm sa ve nde, arteriyel blm sol ve geride yer alr . Btn evcil memelilerde kalbin taban, birinci kaburgann ortasndan geirilen dzlem zerinde yer alr.
ekil 7.1 At gs kafesinin enine kesiti (coudaldan grnm). Kaynak Popesko, P. (1979): Anatomy der Haustiere, Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart.
7. nite - Dolam Sistemi (Cardiovasculer Systek) ve Salg Bezleri
103
nden arka ynde kalp; Kpek.................3.-7. Kedi..................4.-7. Gevi getirenlerde...2.-5. Tektrnakllarda.....3.- 6. kaburgalar arasnda yer alr. Orta dzleme gre kalbin byk ounluu solda, az bir blmde sada yer alr.
SIRA SZDE
Kalbin gs bolundaki yerini tanmlaynz.
2
ekil 7.2
Truncus brachiocephalicus Atrium dextrum Vena cava cranialis
Sr kalbinin sa ve sol yzeyden grnm. Kaynak Popesko, P. (1979): Anatomy der Haustiere, Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart.
Aorta Truncus pulmonalis Venae pulmonalis Vena cava caudalis Sol atrium kulak
Ventriculus dexter Ventriculus sinister
Apex cordis Sol yz Sa yz
KALP DUVARI YAPISI

Pericardium (perikardiyum) Myocardium (miyokardiyum) Endocardium (endokardiyum) olmak zere katmandan oluur. Pericardium: Fibrz ve serz yapraklardan olumu, kalbi epeevre saran kesedir. Dta fibrz yaprak, pericardium fibrosum, byk damar kklerini sardktan sonra altta kalbi sternum veya diaphragmaya balar. Fibrz yapran i yz ile kalbin zerini saran yaprak, pericardium serosumdur. Pericardium serosumun kalbi saran blmne, epicardium denir. Myocardium: Kalp duvarn oluturan en gl katman kalp kas, myocardiumdur. Bu katman kalp karncklarnda, atriumlara gre ok gldr. Ayn zamanda sol boluklar saranlar, sa tarafnkilerden daha kuvvetlidir. Endocardium: Kalp boluklarnn i yzn deyen ve boluklardaki yaplar rten epitel dokusudur.
KALBN BLMLER
Kalp dtan btn bir organ olarak grnmesine karn, iten vertical bir blme aracl ile 4 bolua ayrlr. Boluklardan sa ve nde bulunan venz kan, sol ve geride bulunan arteriyel kan ierir. Boluklar da, kalbin taban, basis cordisin (kalbi besleyen koroner damar oluu sulcus coronarius buraya tekabl eder) stnde kalanlar atria cordis, altnda kalanlar, ventriculi cordis (karnck) adn alr.
104
Kalbin iini iki yarma ayran blmenin iki atrium arasndaki blm, septum interatriale, iki ventriculus arasndaki kesimi ise, septum interventricularedir. Septum interatriale araclyla ile birbirinden ayrlan iki atriumdan sadakine, atrium dextrum, soldakine, atrium sinistrum denir. Atrium dextrumun altnda, ventriculus dexter, atrium sinistrumun altnda ise, ventriculus sinister yer alr.
ekil 7.3 Kalbin venz ve arteriyel blmnn sa yzden grnm. Kaynak Popesko, P. (1979): Anatomy der Haustiere, Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart.
Aorta
Venare pulmonales Vena cava caudalis Atrium sinistrum Vena azygos sinistra
Truncus brachiocephalicus Vena cava cranialis Atrium dextrum Sinus coronarius
Ventriculus dexter Ventriculus sinister Myocard
ekil 7.4 Kalbin venz ve arteriyel blmnn sol yzden grnm. Kaynak Popesco, P. (1979): Anatomy der Haustiere, Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart.
Aorta
Truncus brachiocephalicus
Truncus pulmonalis
Atrium sinistrum Atrium dextrum
Ventriculus sinister Ventriculus dexter Myocard
n ve sa tarafdaki atrium dextrum ve ventriculus dexter (sa yarm) venz kan tarlar. Arka ve sol taraftaki atrium sinistrum ile ventriculus sinister (sol yarm) arteriyel kan tarlar.
105
Kalp odacklarnn isimleri nelerdir?
SIRA SZDE
KALP KAPAKLARI
Kulakklar ile karncklar birletiren ara delikler, ostium atrioventriculare dextrum (sa atrium ile sa ventrikl arasnda), ostium atrioventriculare sinistrum (sol atrium ile sol ventrikl arasnda) kan geiini salayan deliklerdir. Bu delikler zerinde temelini fibrz dokunun oluturduu, zerini, kalbin i zarnn sard, sada (tricuspital), solda iki (bicuspital-mitral) yapraktan oluan kapakklar tarafndan kontrol edilirler . Atriumlar kan toplayp karnca ileten, karncklar da ilerindeki kan akcierlere (sa karnck) ve tm vcuda (sol karnck) ileten yaplardr. Bu aklamalardan sol karncn daha gl olmas gerektii anlalmaldr. Onun iin sol karncn duvar kalnl u noktas dnda ok fazladr.
ekil 7.5
Vena cava caudalis Aorta Truncus pulmonalis Vena cava cranialis Tricuspidal kapakk Sa ventrikl boluu Myocard Septum interatriale Vena cava caudalis
Sa ve sol karncn (ventrikl) i boluk grnm. Kaynak Popesko, P. (1979): Anatomy der Haustiere, Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart.
Bicuspidal kapakk
Sa atriuma, vcudun n ve arka tarafnn venz kann toplayan iki ana damar (vena cava cranialis ve vena cava caudalis) alrlar. Bunun yannda gsn n yarmnn venz kann toplayan, vena azygos (gevi getirenlerde ve domuzda) ve kalbin venz kann getiren, sinus coronariusta buraya alr.
ekil 7.6
Vena cava cranialis Trachea Vena cava cranialis
Sr kalbinin gs boluu iindeki yerinin sa taraftan grnm. Kaynak Popesko, P. (1979): Anatomy der Haustiere, Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart.
A. carotis communis Vena jugularis Ventriculus dexter Pericardium 6. costa
106
Atriumlarn kaslarak skmas sonucu sa karnca geen venz kan, karncn kaslmas ile karncktan akcier damar (truncus pulmonalis) aracl ile akcierlere pompolanr. Akcier alveollerinin evresindeki klcallara yaylan oksijenden fakir kan orada havadan oksijen alr, karbondioksiti havaya verir. Bu ekilde gaz deiimi sonucu oksijenlenmi kan, yine klcal damarlar aracl ile toplanarak kalbin sol kulakna, venae pulmonales ile dner (kk dolam). Oradan sol karnca geen temiz kan (arteriel kan), aort vastasyla tm vcuda pompalanr Hcrelerdeki metabolik faaliyetler nedeni ile oksijeni azalm kan vcudun n ve arka tarafnn venz kann toplayan iki ana toplar damar (vena cava cranialis ve vena cava caudalis) araclyla kalbin sa kulakna dklr (byk dolam).Truncus pulmonalisin balang delii, ostium trunci pulmonalis ve aortun balang delii, ostium aorta zerinde kann geri gelmesini engelleyen yarm ay ekinde, semilunar kapakklar bulunur. Kalp delikleri zerinde yer alan yukarda isimleri aklanan kapakklarn alp kapanmalarnda kalp sesleri ekillenir.
SIRA SZDE
Kalp odacklar arasndaki delikler nelerdir ve zerinde hangi kapakklar bulunur?
4
ekil 7.7 Sr kalbinin gs boluu iindeki yerinin sol taraftan grnm. Kaynak Popesko, P. (1979): Anatomy der Haustiere, Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart.
Arcus aorta Truncus pulmonalis Truncus brachiocephalicus Vena azygos dextra Aorta thoracica
Diaphragma A. carotis communis 7. costa Pericardium 1. costa 6. costa Sternum
FONKSYONEL VE YAPISAL OLARAK DAMARLARI

Vena (venz kan danar) Arter (arteriyel kan damar) Kapiller (klcal kan damar) Vena (venz kan damar) : Kann kalbe iletimini salayan tm damarlara vena denir. Saysal olarak atardamarlardan iki kat daha fazladr. Venalar genelde yzlek ve derin olmak zere ikiye ayrlr. Derin olanlar ounlukla bir artere elik eder.
107
Genel dolam venalar iki sistem ekillendirir. Bunlar akcierlerden sol atriuma arteryel kan getiren venae pulmonales adndaki damarlardr. Vcuttan sa atriuma venz kan getiren damarlar; Vena cava cranialis (ba, boyun ve n bacaklarn venz kann toplar) Vana cava caudalis (arka bacaklarn, karn boluu organlarnn venz kann toplar) Vena azygos (gs boluu n yarmnn sa ya da sol tarafnn venz kann toplar) Kalbin zel venalarnn ald sinus coranarius Venz kan damarlar incedir. boluklar genitir. Esnektirler. Bacak venlerinin iinde ukurlar kalbe ynelik kapakklar bulunur. Venler genellikle damar ii, intravenz (I.V.) ila uygulamalar ve kan alm amal olarak kullanlr. Byk hayvanlarda boyun blgesinde, vena jugularis, karn blgesinde halk arasnda st hokkas olarak adlandrlan, Vena epigastrica cranialis superficialis (vena subcutanea abdominis) bu amala kullanlan venalardr. Kedi ve kpek gibi hayvanlarda ise yzlek bacak venalar bu amala kullanlr. Arter (arteriyel kan damar): Kalpten karak tm vcuda yaylan damarlara arter denir. ersinde oksijenlenmi kan bulunur. Arterler ounlukla derinde seyrederler. Kemiklerin yaknnda ve eklemlerin bklme yzeyleride bulunur. Sol karncktaki arteriyel kan en byk arter aortaya pompalanr. Aortann kollar kan vcudun btn organ ve dokularna ulatrr. Aorta; kalbi besleyen, arteria coronaria dextra ve sinistray verdikten sonra, ne yukarya bir kemerleme, arcus aortaey oluturur. Arcus aortaeden ba, boyun ve n bacaklar besleyen ana bir kol, truncus brachiocephalicus kar. Ba besleyen A. ilaca externa (sol) arteria carotis communis A. ilaca interna (sol) (ah damar) bu damarn koludur. Arcus aortae daha sonra aorta thoracica olarak devam eder. BulunduA. ilaca interna (sa) u blgedeki organlara kolA. ilaca externa (sa) lar verdikten sonra, diaphragmadaki deliinden karn boluuna geer. Bundan sonraki ismi, aorta abA. femoris dominalis olur. Aorta abdominalisten ayrlan kollar karn boluundaki organlara ve kaslara kollar verir. Son kollar arteria iliaca interna (pelvis boluu organlarn beslar) ve arteria iliaca externa dr (arka baca besler). Kalbin sol karncnn kaslmas sonucu, kann basnla damarlara (aorta) pompaland daha nce aklanmt. Her kaslmada oluan basn da kanla dolu olan damar duvarlarnn o oranda genilemesine sebep olur. Parmak ular ile bunu yani vurmay hissetmek mmkndr. Buna nabz (pulsation) ad verilir. Kalp
ekil 7.8 Atta aortann son kollar (soldan grnm). Kaynak Popesko, P. (1979): Anatomy der Haustiere, Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart.
108
atm ve basn kalitesinin incelenmesi hekimlikte ok kullanlan bir tan yntemidir. Byk atardamarlarn kemik zerinden getii baz noktalarda parmak ucu ile damar kemik zerine bastrlrsa nabz kolayca hissedilir. Byk hayvanlarda alt enenin alt kenar gerisinden (arteria facialis), kuyruun alt yznn ortasndan (arteria cocygea medialis) ender olarak dirsein i tarafndan ve kask iinden nabz alnr. Kk hayvanlarda (koyun, kei, kpek, kedi v.s.) ise kask iinden (arteria femoralis), nabz alnr. Evcil Hayvanlarda Ortalama Nabz Saylar: At dakikada 30-40 adet Sr dakikada 60-80 adet Koyun-kei dakikada 70-80 adet Domuz dakikada 60-90 adet Kpek dakikada 70-120 adet Kedi dakikada 110-130 adet Kapiller (klcal kan damar): En ufak damar (kapiller), doku ve hcreler ile kann temasn salayan kan damarlardr. Arter sistemi ile ven sistemini birbirine balayan a olutururlar. Kan damarlarnn yaps: Arteriyel kan damarlarnn duvarlar kaln, i boluklar azdr. Venalarda orta katmanda daha az kas lifleri yer aldndan duvarlar incedir. Kan damar en dta kendisini evresine balayan balayc katman (adventitia), ortada duvarnn temelini oluturan orta katman (media), ite ise kann kolayca akmasn en az srtnme ile salayan i katman (intima) dan yaplmtr. Damarlarn beslenmesi tadklar kan ile olmaz, vaso vasorum adndaki zel damar sistemi ile olur.
SIRA SZDE
Hayvanlarda nabz almnan damarlar aklaynz?
LENFATK SSTEM
Omurgallarda kardiovaskler sistemin yannda bir de lenf sistemi gelimitir. Damarlarnn duvar yaps kan damarlarna benzer. Hcreler arasndan kr ve ince klcallar halinde balayarak (btn vcudu ve ilgili organlar a eklinde sarmlardr.) daha byk damarlara sonra da omurgann gs blmnn altnda aort ile komu olan gs kanalnn (ductus thoracicus) oluumu ve bunun venz sisteme almasyla lenf sisteminin borusal yaplar ekillenmi olur. Ba, boyun ve n bacak lenfini getiren kanallar ya ayr olarak ya da gs kanalyla birletikten sonra venz sisteme alrlar. lerinde kapakklar mevcuttur. Lenf kanallar seyirleri boyunca bir ka lenf dmne girerler karlar. u halde lenf sistemine kanallardan sonra bir de lenf dmleri dediimiz ve vcudun koruma hcrelerini (lenfosit) yapan dmler dhildir. Dmler hemen hemen her organ evresinde, kaslar arasnda, vcut boluklarnda bulunur. Dmlerin ikinlii vcudun hastalnn kantdr. Kaslar arasnda ve olduka yzlek bulunan yumrular (et lenf yumrular) mezbahalarda ve hasta muayenelerinde ska muayene edilen yaplardr. rnein enealt lenf dm, yutak evresi lenf dmleri gibi. Lenf serum yapsnda parlak sar bir svdr (plazma ve lenfositlerden olumutur). sar Sivilceler skldktan sonra yara yerinde ekillenen parlak krmzms sv lenftir. Skmak suretiyle hcreler aras svnn dar szmasna olanak verilmi olur.
109
SALGI BEZLER- ENDOKRN BEZLER

Salglarn (hormon) dorudan kana vererek ilgili organlara kan araclyla etkiyen yaplardr. Bundan tr evrelerinde bol miktarda kan damarlar bulunur. Bu salg bezleri, tek yaplar halinde bulunduu gibi (glandula thyroidea ve adren), d salg (ekzokrin) yapan bir bezin paranimi ierisinde yerlemi olarak ta (duodenumdaki i salg bezleri ile bbreklerdeki rinifer tpler) bulunabilirler. Vcutta i salg yapan bezleri yle sralayabiliriz: Hypophysis-Hipofiz (beyinalt bezi): Btn i salg bezlerini kontrol eden bir bezdir. Bu nedenle bezlerin ah olarakta isimlendirilir. Kamams kemikdeki (os sphemoidale) fossa hypophysialis zerinde bulunur. Damarlar, bbrek kanallarn, bymeyi, diide gebelik ve ay hallerini, st salglanmasn v.s.ye etki eder. Hipofiz n lob ve arka lob olmak zere iki blmden oluur. Hipofizin arka lobundan, oksitoksin ve antidiretik hormon salglanr. Oksitosin, yavru yata dz kaslarnn kaslmasn uyarr. Ayn zamanda st salgsn balatr. Anti diretik hormon vcutta sv dengesini ve kan basncn dzenler. Hipofiz n lobundan salglanan hormonlar: a. Tiroid uyarc hormon, triod bezine etkir. b. Adrenocorticotrop hormon, bbrek st bezine etki eder. c. Gonadotrop hormonlar, ovarium ve testislere etki ederler d. Follikl uyarc hormon, yumurtalktaki folliklleri uyarr. e. Prolaktin, st salglanmasna etki eder. f. Somatotrop hormon, protein sentezini uyarr. Glandula pinealis (epifiz beyinst bezi): Melatonin salgs ve sexel aktiviteden sorumludur. Glandula parathyroidea-Paratiroid: Parathormon salglarlar. Vcudun fosfor ve kalsiyum metabolizmasn ayarlar. Glandula thyroidea-Tiroid bezi: Salgsnn okluu canly fazla aktif yapar, azl ise uyuuk bir halde kalmasna neden olur. Guatr bu bezin hastaldr. Glandula adrenalis-Glandula suprarenalis (adrenler-bbrek st bezi): Heyecanlanmalarda vcuda destek olan salglar yaparlar (adrenalin). Ya, protein ve karbonhidrat metabolizmasna etkir (steroid hormonlar). Vcudun su minarel dengesi ile seks hormonlarnn salglanmasn douran n uyar hormonlarn yaparlar. Pankreas: nsulin ve glukagonu yapar. Kan ekeri dzeyini ayarlar. Ovarium: Dii seks hormonu strojen ile progesteronu yapar. Bunlar canlnn diilik verilerini (feminismus) gelitirir ve canl tutar. Testis: Erkek seks hormonu, testesteron ile andosteronu yapar. Bunlar erkeklik ralarn (masculunite), geliken ve canl tutarlar. Plasenta: Koryon epiteli strojen ile progesteron salglar. Hipofiz bezinden salglanan hormonlar nelerdir?
SIRA SZDE
110
zet
A M A
Dolam genel olarak aklamak. Vcut bydnde ve daha kark yaplara sahip olduunda, bir iletim sistemine yani dolam sistemine gereksinim duymaktadr. Bunu da merkezi organ, kalp ve kapal borusal damarlar sistemi salar. Kan, hcreler aras maddesi sv olan bir destek dokusu eitidir. Kalbin yeri, duruu ve kalp duvarnn yapsn tanmlamak. Emme-basma tulumba gibi alan kalp (cor) gs boluunda iki akcier arasnda mediastinum mediumda yer alr.Kalp pericardium (perikardiyum), myocardium (miyokardiyum) ve endocardium olmak zere katmandan oluur Kalbin blmleri, atrioventricular ve semiluner kapakklarn yerleri aklamak. Kalp dtan btn bir organ olarak grnmesine karn, iten dikey bir blme, septum interatriale ve septum intervetriculare aracl ile 4 bolua ayrlr. Boluklardan sa ve nde bulunan venz kan, sol ve geride bulunan arteriyel kan ierir. Kulakklar ile karncklar birletiren ara delikler, ostium atrioventriculare dextrum (sa atrium ile sa ventriculus arasnda), ostium atrioventriculare sinistrum (sol atrium ile sol ventriculus arasnda) kan geiini salayan deliklerdir. Bu delikler zerinde temelini fibrz dokunun oluturduu, zerini, kalbin i zarnn sard, sada (tricuspital), solda iki (bicuspital-mitral) yapraktan oluan kapakklar tarafndan kontrol edilirler.Kalp delikleri zerinde yer alan yukarda isimleri aklanan kapakklarn alp kapanmalarnda kalp sesleri ekillenir. Atardamar, toplardamar ve klcal damarlarn yap ve fonksiyonlar karlatrmak. Arteriyel kan damarlarnn duvarlar kaln, i boluklar azdr. Venalarda orta katmanda daha az kas lifleri yer aldndan duvarlar incedir. Kan damar en dta kendisini evresine balayan balayc katman (adventitia), ortada duvarnn temelini oluturan orta katman (media), ite ise kann kolayca akmasn en az srtnme ile salayan i katmandan (intima) yaplmtr.
A M A
Kalpten karak tm vcuda yaylan damarlara arter denir. ersinde oksijenlenmi kan bulunur. Arterler ounlukla derinde seyrederler. Kemiklerin yaknnda ve eklemlerin bklme yzeyleride bulunur. Kann kalbe iletimini salayan tm damarlara vena denir. Saysal olarak atardamarlardan iki kat daha fazladr. Venalar genelde yzlek ve derin olmak zere ikiye ayrlr. Derin olanlar ounlukla bir artere elik eder. En ufak damar (kapiller), doku ve hcreler ile kann temasn salayan kan damarlardr. Arter sistemi ile ven sistemini birbirine balayan a olutururlar.
A M A
A M A
Lenfatik sistemi aklamak. Lenf kanallar seyirleri boyunca bir ka lenf dmne girerler karlar. u halde lenf sistemine kanallardan sonra bir de lenf dmleri dediimiz ve vcudun koruma hcrelerini (lenfosit) yapan dmler dhildir. Dmler hemen hemen her organ evresinde, kaslar arasnda, vcut boluklarnda bulunur Omurgallarda kardiovaskler sistemin yannda bir de lenf sistemi gelimitir. Damarlarnn duvar yaps kan damarlarna benzer. Hcreler arasndan kr ve ince klcallar halinde balayarak btn vcudu ve ilgili organlar a eklinde sarmlardr. Ana endokrin bezleri tanmlamak. Salglarn (hormon) dorudan kana vererek ilgili organlara kan araclyla etkiyen yaplardr. Bundan tr evrelerinde bol miktarda kan damarlar bulunur. Bu salg bezleri, tek yaplar halinde bulunduu gibi (tiroid ve adren), d salg (ekzokrin) yapan bir bezin paranimi ierisinde yerlemi olarak da (duodenum'daki i salg bezleri ile bbreklerdeki rinifer tpler) bulunabilirler.
A M A
A M A
8
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Sinir sisteminin tanmn yapabilecek, anatomik ve fonksiyonel adan snflandrabilecek, Merkezi sinir sisteminin blmlerini tanmlayabilecek, evresel sinir sistemini blmlere ayrabilecek, Otonom sinir sisteminin blmlerini ve ileyiini aklayabilecek, Bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sinir sistemi Nron Beyin Omurilik Kafa sinirleri Spinal sinirler Sempatik sinirler Parasempatik sinirler
indekiler
SNR SSTEM (SYSTEMA NERVOSUM) MERKEZ SNR SSTEM (SYSTEMA NERVOSUM CENTRALE) EVRESEL SNR SSTEM (SYSTEMA NERVOSUM PERIPHERICUM) SOMATK (STEML) SNR SSTEM OTONOM (STEMSZ) SNR SSTEM
Sinir Sistemi
Sinir Sistemi
SNR SSTEM (SYSTEMA NERVOSUM)
Vcutta bulunan tm sistemler, hcrelerin dzgn ve dengeli bir ekilde almasn salamak iin srekli birbirleriyle etkileim halindedir. Sinir sistemi vcut iinde ve d ortamda meydana gelen deiimleri (uyarmlar) alglayan, deerlendiren ve gerekli tepkiyi vermek zere organizmay dorudan yada dolayl olarak dzenleyen sistemdir. Sonu olarak tm sistemler arasndaki koordinasyonu salar. Bu sistemi ekillendiren sinir dokusu hcrelerden ve hcreleraras maddelerden oluur. Sinir dokusundaki temel fonksiyonel yap nron ad verilen sinir hcresidir. ekil ve byklk bakmndan olduka farkllk gsteren nronlar, ekirdek, ekirdei saran bir gvde (perikaryon) ve bu gvdeden kan uzun (akson) ve ksa (dendrit) sitoplazmik uzantlar ierir. Aksonlar hcre gvdesinden aldklar uyarmlar nrotransmitterler araclyla dier nronlara yada alc hcrelere iletirler. Genellikle myelin ad verilen bir klf, ile sarldrlar. Yksek miktarda lipit ierdii iin beyaz renkte grlen myelin klf aksonu d ortamdan yaltarak uyarmlarn daha hzl iletilmesini salar. Merkezi sinir sisteminde myelinli aksonlarn bulunduu ksmlar renginden tr ak madde yada beyaz cevher (substantia alba) olarak adlandrlr. Buna karn dendritler ise evreden uyarmlar alan myelinsiz Dendrit nronal uzantlardr. Bunlar nron gvdesinin yaknnda bulunurlar. Bu blgeler sinir hcrelerinin ekirdeklerindeki pigment granllerinden tr koyu Perikaryon renkli grlrler ve boz madde yada gri cevher (substantia grisea) olarak isimlendirilirler. Gri cevher Akson dnda kalan nron gruplarna; merkezi sinir sisteminde nucleus, evresel sinir sisteminde ise sinir dm (ganglion) denir. Sinir hcrelerinin gvdesinNrotransmitter: ki sinir hcresi arasndaki sinaps blgelerinde, sinir hcreleri tarafndan salglanarak impuls iletimini salayan kimyasal maddelerdir. ok sayda nrotransmitter madde bulunmakla birlikte, sinir sistemindeki balca impuls tayc kimyasallar serotonin, dopamin, asetilkolin ve gama aminobutirik asit (GABA)tir. Nrotransmitterler etkilerini impuls iletimini hzlandrc yada basklayc tarzda gsterirler.
ekil 8.1 Bir akson ve bir dendrite sahip bipolar sinir hcresi. Kaynak: Pasquini C, Spurgeon T, Pasquini S (1996). Anatomy of Domestic Animals. Sudz Publishing, Texas.
116
den karak innervasyon blgesine giden aksonlarn oluturduu sinir lifleri; merkezi sinir sistemi ierisinde tractus, evresel sinir sisteminde ise nervus olarak adlandrlr. Bylece tm sinir hcreleri ksa ve uzun uzantlar sayesinde birbirleriyle birleerek vcutta hibir yerde kesintiye uramayan bir a olutururlar. Sinir sistemi anatomik olarak merkezi sinir sistemi (systema nervosum centrale) ve evresel sinir sistemi (systema nervosum periphericum) eklinde iki blme ayrlr. Merkezi sinir sisteminde beyin (encephalon) ve omurilik (medulla spinalis) bulunurken, evresel sinir sistemi kafa (beyin) sinirleri (nervi craniales) ve spinal sinirler (nervi spinales) tarafndan oluturulur. Bu ayrma ilave olarak evresel sinir sistemi fonksiyonel adan da somatik (istemli) sinir sistemi ve otonom (istemsiz) sinir sistemi olmak zere iki ksmda incelenir.
SIRA SZDE
Sinir sistemini oluturan yaplar anatomik olarak blmlendiriniz.
MERKEZ SNR SSTEM (SYSTEMA NERVOSUM CENTRALE)

Merkezi sinir sistemi, ftal dnemde gelien ve kafatas boluu (cavum cranii) iinde yerlemi olan beyin (encephalon) ile omurga (columna vertebralis) iindeki omurga kanalnda yerlemi olan omurilikten (medulla spinalis) oluur. Embriyonun srt ksmnda bulunan ektoderm yaprann kalnlamas ile ekillenen embriyonal disk zerinde bulunan nral oluun (sulcus neuralis) kapanmas sonucu nral tp (canalis neuralis) denen iki ucu ak bir boru meydana gelir. Daha sonra bu tpn n ucundaki deliin kapanarak kanaln bu blgede ikinlik yapmas ile beyin kabarc ekillenir. Tpn arkada kalan ince ksmndan ise omurilik geliir. Merkezi sinir sistemi organlar (beyin ve omurilik) kafatas kemikleri ve omurga tarafndan korunmasna karn, dtan meninges ad verilen ve esasn badokunun oluturduu, aralarnda boluklar bulunan katman halindeki beyin zarlar ile evrelenmitir. Bu zarlar en dta sert zar (duramater), ortada rmceksi zar (arachnoidea) ve altta i zar (piamater) eklinde isimlendirilir. Duramater damardan fakir, sert, kaln ve olduka salam fibrz bir zardr. Kafatas kemiklerine skca yaprken, belli blgelerde beynin korunmasna ve tespit edilmesine katk salayan uzantlar verir. Bunlar; iki beyin yarmkresini ayran beyin ora (falx cerebri), beyin yarmkreleri ile beyincii ayran beyincik adr (tentorium cerebelli membranaceum) ve iinde hipofiz bezinin yerletii fossa hypophysialis denen ukuru rten diaphragma sellaedr. Duramaterin omurga ile balants ise gevektir. Kemik doku ile arasnda kalan arala cavum epidurale denir. Bu sayede duramater omurgann normal hareketlerinden etkilenmez. Orta tabaka, arachnoidea, duramatere gre daha ince, damardan yoksun ve effaf bir zardr. Duramater ile arasndaki bolua cavum subdurale, altndaki piamater ile arasndaki bolua ise cavum subarachnoidale ad verilir. En iteki zar olan piamaterin asl fonksiyonu organlarn korunmasndan ok, damarl yaps sayesinde tm merkezi sinir sistemi organlarnn beslenmesini salamaktr. Bu nedenle beyin ve omurilii hibir aralk brakmayacak ekilde tamamen sarm, tm oluk ve yarklardan organlarn iine doru girmitir. Piamaterin yapm olduu bu girintiler, etrafndaki kan damarlaryla birlikte Beyin Omurilik Svs (BOS) (liquor cerebrospinalis) denilen bir sv retirler. Kandan szlen ve merkezi sinir sistemi organlarnn hem iindeki boluklar, hem de cavum subarachnoidaleyi dolduran BOS, organlarn adeta su iinde yzer bir konumda bulunmasn salar. Bu sv merkezi sinir sistemindeki dolamn tamamladktan sonra cavum subarachnoidaleden geri emilerek venz dolama katlr. Dolaysyla svnn srekli bir retimi ve geri emilimi sz konusudur.
8. nite - Sinir Sistemi
117
Beyin
Sinir sisteminde, reseptrlerden gelen uyarmlar deerlendiren en st merkezdir. Organizmadaki tm yaamsal fonksiyonlar kontrol eden beyin olduka salam bir kemiksel at olan kafatas boluu iinde yerlemi ve beyin zarlar tarafndan evrelenmitir. ekli, hacmi ve arl canlnn filogenetik geliimine gre, hem trler arasnda, hem de ayn tr iindeki bireylerde rk, cinsiyet ve yaa bal olarak deiiklik gstermektedir. Tablo da insan ve evcil memeli hayvanlara ait ortalama vcut ve beyin arlklar verilmitir.
Canl tr nsan At Sr Koyun Domuz Kpek Kedi Ortalama Vcut arl (kg) 70 521 465 56 192 7-59 5 Ortalama Beyin Arl (g) 1500 655 423 175 180 68-135 27 Tablo 8.1
Canllarda beyin bykl deerlendirilirken beyin arlnn vcut arlna oran dikkate alnmakta ve relatif beyin bykl belirlenmektedir. Bununla birlikte ne beyin arl, ne de relatif beyin bykl ile zeka arasnda kesin bir ilikiye rastlanmamtr. Ftal dnemde beyin kesecie ayrlr. Bu kesecikler daha sonra geliim srasna gre, arkadan ne doru yamuk beyin (rhombencephalon), orta beyin (mesencephalon) ve n beyin (prosencephalon) olarak adlandrlan beyin blmlerini ekillendirir. n beyin de daha sonra ara beyin (diencephalon) ve u beyin (telencephalon) eklinde isimlendirilen iki ksma ayrlr. Keseciklerin iinde kalan boluklardan ise beyin boluklar (ventriculus cerebri) denen, drt adet, ii BOS ile dolu olan alanlar oluur. Yamuk Beyin; Encephalonun en gerideki parasdr. Omuriliin, nde, genilemi bir devam niteliindeki soanilik (medulla oblongata), onun nnde yer alan kpr (pons) ve bu iki yapnn zerinde yerlemi olan beyincikten (cerebellum) olumutur. Beyincik ile altndaki kpr ve soanilik arasnda ise 4. beyin boluu (ventriculus quartus) ekillenir. Soanilik, beynin kabuk ksmndaki yksek merkezler tarafndan dzenlenen solunum ve dolam fonksiyonlarn kontrol eder. Ayrca sa ve sol beyin yarmkrelerinden gelen liflerin aprazlat yerdir. Palpebral refleks, ksrme ve yutma reflekslerinden sorumlu ekirdekler de yine bu blgededir. Kpr, beyin kabuu (cortex cerebri) ile beyincik arasnda seyreden sinir lifleri tarafndan ekillendirilen, soaniliin ndeki kalnlam devamdr. Vcudun motor fonksiyonlarndan sorumlu ekirdeklerin ou bu ksmda bulunur. Beyincik, yamuk beynin stte kalan parasdr. ekli, transversal ekseni daha uzun olan, yzeyi girintili kntl, dzensiz bir kreye benzer. Her iki yanda beyincik yarmkreleri (hemispherium cerebelli) ile ortada kurtuk (vermis) ad veri-
DKKAT
118
len dar bir paradan oluur. Kas tonusunun kontrol, hareketlerin koordinasyonu ve dengenin salanmas gibi motor faaliyetlerin dzenlenmesinde nemli bir role sahip olan bu yap fissura transversa cerebri denilen enine bir yark araclyla beyin yarmkrelerinden (hemispherium cerebri) ayrlr. Beyincie uzunlamasna bir kesit yapldnda, i ksmdaki beyaz cevher dokusunun, beyincik kabuuna doru ince uzantlar gndermesi ile hayat aac (arbor vitae) ad verilen karakteristik bir aa grnts oluturduu grlr. Orta beyin; Encephalonun en kk blmdr. Kpr ile ara beyin (diencephalon) arasnda yerlemi, stten ise u beyin (telencephalon) tarafndan rtlmtr. Dolaysyla bu ksm ancak beynin alt yznden yada stten fissura transversa cerebri araland zaman grlebilir. Orta beyinde, yukardan aaya doru, stte grme ve iitme refleks merkezlerinin bulunduu orta beyin tavan (tectum mesencephali), arada 3. ve 4. beyin boluklarn birletiren ortabeyin su yolunun (aqueductus mesencephali) etrafn evreleyen tegmentum mesencephali ve en altta beyin kabuu ile kpr arasnda uzanan myelinli sinir liflerinin ekillendirdii sal sollu iki kaln sinir stununu ieren beyin ayaklar (crus cerebri) bulunur. n beyin; Encephalonun en nde yer alan ve en byk blmdr. Ara beyin (diencephalon) ve u beyin (telencephalon) olmak zere iki ksmdan oluur. Ara beyin, stten ve yanlardan beyin yarm kreleri ile evrelenmi, dtan yalnzca beynin alt yznden grlebilen blmdr. Drt farkl ksm ierir. Bunlardan ilki ve en byk olan thalamustur. Koku duyusu hari tm duyu uyarmlarnn beyin kabuuna gitmeden nce topland nemli bir gri cevher kitlesi olan bu merkezin etraf 3. beyin boluu (ventriculus tertius) tarafndan evrelenmitir. kinci ksm thalamusun dorsolateralinde yerlemi, grme yollar zerinde yer alan corpus geniculatum laterale ile iitme yollar zerinde yer alan corpus geniculatum mediale denen ekirdek gruplarn barndran blmdr ve metathalamus olarak adlandrlr. Yine thalamusun st ksmnda yer alan ve endokrin bir bez olan epifizin (corpus pineale) bulunduu blge epithalamustur. Son olarak ara beynin alt ksm, thalamusun altnda, hipofiz bezinin de dahil olduu, otonom sinir sistemi, endokrin sistem ve duyusal fonksiyonlarn dzenlenmesi ile ilgili nemli bir kontrol merkezi olan hypothalamus tarafndan oluturulur. U beyin, filogenetik snflandrmada beynin en yeni ve en gelimi blmdr. Sal-sollu iki beyin yarm kresi (hemispherium cerebri) ile onlarn altnda yerlemi olan nasrl cisim (corpus callosum), izgili cisim (corpus striatum) ve koku beyni (rhinencephalon) isimli yaplardan oluur. Tm bu yaplarn ortasnda da yan beyin boluu (ventriculus lateralis) yer almaktadr. Beyin yarmkreleri ortadan uzunlamasna bir yark ile (fissura longitudinalis cerebri) ayrlmtr. Aln lobu (Lobus frontalis), akak lobu (lobus temporalis), eper lobu (lobus parietalis) ve artkafa lobu (lobus occipitalis) olmak zere 4 loptan meydana gelen beyin yarmkrelerine kesit yaplrsa, d ksmnda sinir hcrelerinin ekirdekleri tarafndan oluturulan beyin kabuu (cortex cerebri), i ksmnda ise myelinli sinir lifleri tarafndan oluturulan beyaz cevher ktlesi (corona radiata) ile beyaz cevher iine gmlm zel ekirdek gruplar grlr. Yarm krelerin d yz, beyin kabuunun yzey alann arttrmak iin kvrml bir yapdadr. Bu kvrmlarn oluturduu kabarklklara gyri, kvrmlar arasndaki oluklara da sulci denir. Bu kvrmlarn ekli ve says hayvan trlerinde, ayn tr iindeki hayvan rklarnda ve hatta zellikle yksek snf canllarda ayn beynin her iki yarmkresi arasnda dahi farkllk gsterebilmektedir. Nasrl cisim sa ve sol yarmkrelerdeki ayn fonksiyona sahip ekirdek merkezlerini birbirine balayan beyaz maddeden yaplm
119
Limbik sistem: Beyin kabuunun altndaki blgelerde yerlemi ve duygular, igdleri, drtleri ve davran kontroln dzenleyen yaplar iine alan fonksiyonel bir sistemdir. Bu sisteme dahil olan anatomik yaplar hipotalamus, hipokampus, amigdala ve forniks ile gyrus cinguli, gyrus parahippocampalis ve gyrus subcallosustur.
oluumdur. Bu geni beyaz madde tabakas ayn zamanda lateral beyin boluklarnn tavann da ekillendirir. izgili cisim, yarmkrelerin i ksmndaki beyaz madde ierisine gmlm, bazal ganglionlar (nuclei basales) denen vcudun motor hareketlerinin uyumunda rol alan subkortikal ekirdekler topluluunun bir parasdr. Koku beyni ise esasen limbik sistemi oluturan yaplar ieren blmdr. Bu sisteme dahil olan yaplardan hippocampus, fornix ve corpus amygdaloideum koku beyni iinde incelenir. Hippocampus, zellikle kuduz hastalnn tehisinde deerlendirilen, hcre ii mikroskobik negri cisimciklerinin grld yer olmas asndan da nemlidir.
U beyin (Telencephalon) Ara beyin (Diencephalon) Orta beyin (Mesencephalon) Yamuk beyin (Rhombencephalon) Beyin Omurilik Svs Omurilik (Medulla spinalis)
ekil 8.2 Beyin blmlerinin medran hat zerinden geen kesit zerinde grnm. Kaynak: Knig HE, Liebich HG, Cerveny C (2009). Anatomy of Domestic Animals. Schattauer, Stuttgart. Resim 8.1
Fissura longitudinalis cerebri Koku so an (Bulbus olfactorius)
Tektrnakllarda Beynin stten grnm. Kaynak: Oto (2007). Merkepte Encephalonun Anatomisi ve Transversal Kesitlerinin ncelenmesi. Ankara niversitesi Salk Bilimleri Enstits, Doktora Tezi.
Gyrus
Sulcus
Fissura trasversa cerebri
Beyincik (Cerebellum)
Omurilik (Medulla spinalis)
Kurt uk (Vermis)
120
Omurilik
Cauda equina: Ftal dnemin balangcnda omurilik, omurga kanaln tamamen doldurur. Ancak kemik dokunun geliimi daha hzl olduundan ilerleyen dnemde omurga daha fazla uzar, dolaysyla omuriliin uzunluu, omurgadan ksa kalr. Bu sebeple omuriliin bel, sar ve kuyruk segmentlerinden kan spinal sinirlerler, ilgili omura ait foramen intervertebralelerden geebilmek iin geriye doru dalrlar. Sonu olarak omuriliin bu son ksm tipik bir at kuyruu grnts alr ve cauda equina olarak isimlendirilir.
Merkezi sinir sisteminin beyinden sonraki ikinci ksm olan omurilik, omurga denen kemik stunun iinde bulunan omurga kanalna yerlemi ve bu kanaln ekline uyum gstermi sinirsel bir kordondur. Soaniliin devamnda foramen magnum hizasndan balar, geriye doru boyun blm (pars cervicalis), srt blm (pars thoracalis), bel blm (pars lumbalis), sar blm (pars sacralis) ve kuyruk blm (pars caudalis) olmak zere be paraya ayrlr. Omurilik seyri boyunca iki blgede belirgin birer genileme yapar. Bunlardan ilki intumescentia cervicalis olarak adlandrlr. Boyun blgesindeki bu genilemenin yeri plexus brachialisin oluumuna katlan spinal sinirlerin (nervi spinales) ktklar segmentlere uyar. Dier genileme ise bel blgesinde, plexus lumbosacralisi oluturan spinal sinirlerin k segmentlerinin bulunduu blgede ekillenen intumescentia lumbalistir. Bu genilemelerden sonra omurilik geriye doru incelerek devam eder ve genellikle sacrumun balangc hizasnda conus medullaris denilen koni eklinde sivri bir u ile sonlanr. Bu blge etrafndaki spinal sinirler ile birlikte cauda equina olarak adlandrlr. Omurilie transversal bir kesit yapldnda, beyinden farkl olarak, dta beyaz cevher, ite ise H harfi eklinde bir gri cevher katmanndan olutuu grlr. H harfinin kollar, st boynuz (cornu dorsale) ve alt boynuz (cornu ventrale) olarak adlandrlr. Tam ortasndan ise canalis centralis denen ve iinde BOS bulunan bir kanal geer. Bu kanal conus medullarisin gerisinde ventriculus terminalis denen bir genileme ile sonlanr. Duyu lifleri evreden aldklar uyarmlar st boynuzlar oluturan ekirdeklere getirirken, vcuda dalan motor lifler alt boynuzlardaki ekirdeklerden karlar. Ayrca omuriliin tm srt ve ilk 2-3 bel segmentlerinde, st ve alt boynuzlar arasnda, her iki yanda yerlemi ekirdek kmeleri bulunur. Sempatik sinir sistemine ait liflerin kken ald bu kntlara da yan boynuzlar (cornu laterale) denir.
ekil 8.3 Omuriliin stten grnm ve boyun blgesinden geen enine kesiti. Kaynak: Knig HE, Liebich HG, Cerveny C (2009). Anatomy of Domestic Animals. Schattauer, Stuttgart.
intumecentia cervicalis intumecentia lumbalis
cauda equina beyaz cevher (substantia alba) gri cevher (substantia grisea)
st boynuz (cornu dorsale) canalis centralis alt boynuz (cornu ventrale)
Omurilik, beyin ile perifer yaplar arasndaki iletiimi salamann yan sra, kas, eklem ve deri reseptrlerinden gelen uyarmlarn st merkezlere gemeden, dnmeksizin, hzl ve basit bir ekilde deerlendirilmesinden (spinal refleks) sorumlu olan kontrol merkezidir.
121
Embriyolojik geliimine gre beynin blmlerini arkadan ne doru isimlendiriniz.
SIRA SZDE
EVRESEL SNR SSTEM (SYSTEMA NERVOSUM PERPHERCUM)

Merkezi sinir sistemi ile vcuttaki dier tm yaplar arasnda balanty salayan sistemdir. Reseptrler tarafndan alglanan tm evresel uyarmlar, afferent (duyu) lifler ile beyin ve omurilie tanr. Deerlendirme sonucunda verilecek cevap efferent (motor) lifler ile ilgili kaslara, organlara yada salg bezlerine iletilir. Bu motor lifler, merkezde oluan cevabn fonksiyonel zelliine gre, istemli veya istemsiz karakterdeki ipliklerden oluur. Dolaysyla, evresel sinir sistemini oluturan sinirler, anatomik olarak, ilikide olduklar merkezi sinir sistemi organna gre kafa (beyin) sinirleri (nervi craniales) ve spinal sinirler (nervi spinales) olmak zere iki ksmda incelenirken, fonksiyonel adan da somatik (istemli) ve otonom (istemsiz) sinir sistemi eklinde blmlendirilir.
Kafa Sinirleri
evre dokulardan aldklar uyarmlar beyine getiren yada beyinden karak etki edeI. cekleri organ ve yaplarda dalan sinirlerdir. nden arkaya doru numaralanm, salsollu simetrik olarak yerlemi 12 ift sinirden oluur. Bu sinirler duyu, motor ve paraII. sempatik lifler ierebilirler. I. Koku Sinirleri (nervi olfactorii); Burun mukozasndaki, reseptr sinir hcreleriIII. nin myelinsiz aksonlar tarafndan oluturulur. Bu lifler IV. kalbur kemikteki deliklerden V. kafatasna girerek beyinde, VII. VI. koku soannda (bulbus olfacIX. VIII. torius) sonlanrlar. II. Grme Siniri (nervus X. XI. opticus); Gzn retina katmaXII. nndaki reseptr sinir hcrelerinin myelinli aksonlar tarafndan oluturulur. Grme siniri foramen opticumdan kafatasna girer. Beynin alt yznde chiasma opticum denen aprazlamay yaptktan sonra tractus opticus adyla thalamusa gider. III. Gz Hareket Siniri (nervus oculomotorius); Gzn hareket sinirlerindendir. Hem motor, hem de parasempatik lifler tar. Bu lifler orta beyindeki crus cerebriden karlar. Motor lifler direk, parasempatik lifler ise gz (kirpik) sinir dmnde (ganglion ciliare) sinaps yaptktan sonra gz kaslarn innerve ederler. IV. Troklear Sinir (nervus trochlearis); En ince kafa siniridir. Gzn hareket sinirlerindendir. Motor liflerden oluur. Bu lifler orta beyindeki tectum mesencephaliden karak (beynin bazalinden kmayan tek sinirdir) gz kaslarn innerve eder.
ekil 8.4 Etillerde beynin alttan grnm ve kafa sinirleri. Kaynak: Popesko P (1979). Atlas der topographischen Anatomie der Haustiere. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart.
122
V. z Sinir (nervus trigeminus); En kaln kafa siniridir. Hem motor, hem de duyu liflerinden oluur. Yamuk beyinde, kprnn yan tarafndan kan sinirin, motor iplikleri ineme kaslarnda dalrken, duyu iplikleri ganglion trigeminaleden gelen merkezi uzantlar tarafndan oluturulur. Bu sinir dmnn periferik uzantlar aln, gz, burun, st ene, damak, alt ene, yanak blgesi ile dilin n 2/3lk kesiminin duyusunu alr. VI. Uzaklatrc Sinir (nervus abducens); Gzn hareket sinirlerindendir. Motor liflerden oluur. Bu lifler yamuk beyinde, kprnn ventralinden karak gz kaslarn innerve ederler. VII. Yz Siniri (nervus facialis); Soaniliin ventrolateralinden kan yz siniri hem motor, hem duyu, hem de parasempatik iplikler ierir. Motor lifler, yz kaslarnda dalr. Duyu lifleri ganglion geniculiden kan merkezi uzantlar tarafndan oluturulur. Bu sinir dmnn periferik uzantlar yumuak damak ve d kulak yolu ile dilin n 2/3nn duyusunu alrlar. Yz sinirinin parasempatik lifleri ise ganglion pterygopalatinum ve ganglion mandibulare zerinden gzya bezi ile dil alt ve altene tkrk bezlerinde dalrlar. VIII. Denge-itme Siniri (nervus vestibulocochlearis); kulakta bulunan denge ve iitme merkezlerindeki reseptr sinir hcrelerinin aksonlar tarafndan oluturulan sinir lifleri soaniliin ventrolateralinden beyine girerler. Kafatasndan dar kmayan tek beyin siniridir. IX. Dil-Yutak Siniri (nervus glossopharyngeus); Soaniliin ventrolateral ksmndan kan sinir lifleri hem motor, hem duyu, hem de parasempatik iplikler ierir. Motor iplikler yutak kaslarn innerve eder. Duyu iplikleri yumuak damak ve dilin arka 1/3lk kesiminin duyusunu alr. Parasempatik iplikler ise ganglion oticum zerinden kulak alt tkrk bezine giderler. X. Akcier-Mide Siniri (nervus vagus); En uzun kafa siniridir. Soaniliin ventrolateralinden kan sinir lifleri hem motor, hem duyu, hem de parasempatik iplikler ierir. Motor iplikler yutak, grtlak ve yumuak damakta dalr. Duyu iplikleri d kulak yolu, grtlak, yutak, bronlar, akcierler, kalp ve yemek borusundan gelen duyuyu alrken, parasempatik iplikler herhangi bir sinir dmne uramadan yemek borusu, mide, ince barsaklarn tm, kaln barsaklarn byk ksm, soluk borusu, bronlar ve kalpte dalrlar. XI. Kafa Spinal Siniri (nervus accessorius); Soaniliin ventrolaterali ile omurilikten kan ve yalnz motor liflerden oluan bu sinirin iplikleri boyun blgesindeki yzeyel ve derin kaslarda dalrlar. XII. Dilalt Siniri (nervus hypoglossus); Dilin tm kaslarnn hareket siniridir. Soaniliin ventrolateralinden kan motor liflerden oluur.
ekil 8.5 Beyin blmlerinin ve kafa sinirlerinin medain hat zerinden geen kesit zerinde grnm. Kaynak: Knig HE, Liebich HG, Cerveny C (2009). Anatomy of Domestic Animals. Schattauer, Stuttgart.
zel duyu lifleri Genel duyu lifleri Motor lifler Parasempatik lifler U Beyin (Telencephalon) Ara Beyin (Diencephalon) Orta Beyin Beyincik (Cerebellum) I. Kpr (Pons) Soanilik (Medulla oblongata)I. I III.IV. VI V V V VII VIIIIX X XI XII
123
Spinal Sinirler
Omurilikten sal sollu simetrik olarak orijin alan sinirlerdir. Omuriliin her segmentine ait duyu sinirlerinin ekirdekleri, yine her segmente ait foramen intervertebrale iinde birleerek ganglion spinaleyi olutururlar. Bu ekirdeklerin periferik uzantlar, evreden aldklar duyuyu, merkezi uzantlar araclyla, dorsal kk (radix dorsalis) oluturarak omurilie (cornu dorsaleye) iletirler. Omurilikte (cornu ventralede) motor hcrelerin ekirdekleri yerlemitir. Bu hcrelere ait aksonlar ventral kk (radix ventralis) oluturarak, demetler halinde omurilikten ayrlrlar. Omurilikten kan dorsal kk (bu kk ganglion spinaledeki hcrelerin merkezi uzantlardr ve aslnda medulla spinalise girerler) ve ventral kk, foramen intervertebrale hizasnda (ganglion spinaleden hemen sonra) birleerek ilgili omurilik segmentinin spinal sinirini (nervus spinalis) oluturur ve omurga kanalndan dar karlar. Kanaldan dar kan spinal sinir daha sonra dorsal (ramus dorsalis) ve ventral (ramus ventralis) iki dala ayrlr. Dorsal dallar genellikle daha incedir, her biri ayr ayr kendi segmentine yakn blgedeki deriden gelen duyu lifleri ve bu blgelerdeki kaslara giden motor liflerden oluurlar. Ventral dallar ise yaplarnda duyu, motor, sempatik ve parasempatik lifler tayabilirler ve tm vcuda dalrlar.
ekil 8.6
Dura mater Arachnoidea+ Pia mater Dorsal kk (Radix dorsalis) Ganglion spinale Dorsal dal (Ramus dorsalis) Nervus spinalis Ventral dal (Ramus ventralis) Ventral kk (Radix ventralis) Omur Omurga kanal Omurilik
Omuriliin foramen intervertebrale dzeyinden geen enine kesit emasnda beyin zarlar ve spinal sinirlerin grnm. Kaynak: Knig HE, Liebich HG, Cerveny C (2009). Anatomy of Domestic Animals. Schattauer, Stuttgart.
Spinal sinirler, omurgann ve kken aldklar omurilik segmentinin blmne gre 5 ksm gsterirler. Her blgedeki spinal sinir says hayvan trlerine gre omur saysyla paralel olarak deiiklik gstermektedir. 1. Boyun Spinal Sinirleri; Omuriliin boyun blmnden kken alrlar. Birinci servikal spinal sinir os occipitale ile atlas arasndan kt iin tm evcil memeli hayvanlarda servikal spinal sinir says sekiz ifttir. Servikal spinal sinirlerin dorsal dallar ilgili blgedeki deriden duyuyu alrlar ve kaslar innerve ederler. Ventral dallar ise kendi aralarnda birleerek plexus cervicalis ve plexus brachialisi olutururlar. Plexus cervicalis, ilk drt yada be boyun spinal sinirinin ventral dallarnn birlemesinden oluan bir sinir adr. Bu adan boyun blgesindeki deri, fascia ve kaslarda dalan dallar ile diyafram siniri nervus phrenicus kar. Diyafram siniri miks bir sinirdir. Motor iplikleri ile diyafram, duyu iplikleri ile pleuray innerve eder. Plexus brachialis, at, sr ve kpekte 6., 7., 8. boyun ve 1., 2. srt spinal sinirinin ventral dallar; Domuzda 5., 6., 7., 8. boyun ve 1. srt spinal sinirinin ventral dallar; Koyun ve Kedide 6., 7., 8. boyun ve 1. srt spinal sinirinin ventral dallar tarafndan oluturulur. Bu adan kan sinirler n ekstremiteler ile gs glgesindeki deri ve kaslarda dalrlar. Bu sinirler iinde en kaln nervus radialis, en uzunu nervus medianustur.
124
2. Srt Spinal Sinirleri; Omuriliin srt blmnden kken alrlar. Saylar srt omuru saysyla ayndr. Srt spinal sinirlerinin dorsal dallar ilgili blgedeki deriden duyuyu alrlar ve kaslar innerve ederler. Ventral dallar ise a oluturmadan nervi intercostales olarak isimlendirilirler ve kaburgalar arasnda seyrederler (ilk iki srt spinal sinirinin ventral dallar plexus brachialisin oluumuna da katlrlar). 3. Bel Spinal Sinirleri; Omuriliin bel blmnden kken alrlar. Saylar bel omuru saysyla paraleldir. Bel spinal sinirlerinin dorsal dallar ilgili blgedeki deriden duyuyu alrlar ve kaslar innerve ederler. Birinci bel spinal sinirinin ventral dal nervus iliohypogastricus, ikinci bel spinal sinirinin ventral dal ise nervus ilioinguinalis olarak isimlendirilir. Bunlarn dnda kalan bel spinal sinirlerinin ventral dallar kendi aralarnda birleerek plexus lumbalisi olutururlar. Bu a, sar spinal sinirlerinin ventral dallarnn kendi aralarnda bilemesinden oluan plexus sacralis ile birlikte plexus lumbosacralisi ekilllendirir.
DKKAT
Bel omuru says yedi olan etillerde birinci bel spinal sinirinin ventral dalna nervus iliohypogastricus cranialis, ikinci bel spinal sinirinin ventral dalna nervus iliohypogastricus caudalis denir. Bu hayvanlarda, nervus ilioinguinalis, nc bel spinal sinirinin ventral dal tarafndan oluturulur. 4. Sar Spinal Sinirleri; Omuriliin sar blmnden kken alrlar. Saylar sacrumu oluturan omur saysyla ayndr. Sar spinal sinirlerinin dorsal dallar ilgili blgedeki deriden duyuyu alrlar ve kaslar innerve ederler. Ventral dallar ise plexus sacralisi oluturduktan sonra, plexus lumbalis ile birleerek plexus lumbosacralisi meydana getirirler. Plexus lumbosacralis; Karn ve pelvis duvar ile arka bacaklara giden sinirlerin kken ald sinir adr. Bel omurlarnn yanal kntlar ile sacrumun alt tarafnda psoas kaslarnn derininde lokalize olmutur. Bu adan kan siyatik sinir (nervus ischiadicus) vcuttaki en kaln sinirdir ve arka bacaklarn innervasyonundan sorumludur. Tablo da plexus brachialis ve plexus lumbosacralisten ayrlan sinirlerin listesi verilmitir.
Tablo 8.2
Plx.brachialisten ayrlan sinirler Nervus suprascapularis Nervi subscapulares Nervus musculocutaneus Nervus axillaris Nervi pectorales craniales Nervus thoracodorsalis Nervus thoracicus longus Nervus thoracicus lateralis Nervi pectorales caudales Nervus radialis Nervus ulnaris Nervus medianus
Plx.lumbosacralisten ayrlan sinirler Nervus iliohypogastricus Nervus ilioinguinalis Nervus genitofemoralis Nervus cutaneus femoris lateralis Nervus femoralis Nervus obturatorius Nervus gluteus cranialis Nervus gluteus caudalis Nervus cutaneus femoris caudalis Nervus ischiadicus Nervus pudendus Nervi rectales caudales
125
ekil 8.7 Tektrnakllarda plexus brachialis, sa n bacan i yandan grnm. Kaynak: Knig HE, Liebich HG, Cerveny C (2009). Anatomy of Domestic Animals. Schattauer, Stuttgart.
nervi subscapulares
nervus subrascapularis nervi pectorales craniales nervus musculacutaneus nervus medianus
nervus thoracicus longus nervus axillaris nervus thoracodorsalis nervus thoracicus latera nervus radialis nervi pectorales caudale nervus ulnaris
ekil 8.8
nervi rectales caudales nervus gluteus caudalis nervus gluteus craniali nervus ischiadicus nervus pudendus nervus cutaneus femoris caudalis
nervus ilohpogastricus nervus ilioinguinalis nervus cutaneus femoris lateralis nervus genitofemoralis nervus femoralis nervus obturatorius
Tektrnakllarda plexus lumbosacralis, sa arka bacan i yandan grnm. Kaynak: Knig HE, Liebich HG, Cerveny C (2009). Anatomy of Domestic Animals. Schattauer, Stuttgart.
126
5. Kuyruk Spinal Sinirleri; Omuriliin kuyruk blmnden kken alrlar. Saylar kuyruk omuru saysndan farkl olarak trler arasnda deimekle birlikte 48 arasndadr. Bu sinirler kuyruk kaslar ile blge derisini innerve ederler.
SIRA SZDE
Parasempatik lif tayan kafa sinirlerini ve bu sinirlere ait parasempatik sinir dmlerinin isimlerini yaznz.
SOMATK (STEML) SNR SSTEM

Sinir sisteminin isteimiz dahilinde alan blmdr. Kas, eklem, tendo gibi yaplarda ve duyu organlarnda bulunan reseptrler tarafndan alglanan zel ve genel duyu uyarmlarn merkezi sinir sistemine getiren ve merkezi sinir sisteminden gelen cevab iskelet kaslarna ileten periferik sinirlerden oluur.
OTONOM (STEMSZ) SNR SSTEM

Sinir sisteminin isteimiz dnda alan ve i organlar, kalp kas ile dz kaslar ve salg bezlerini innerve ederek bunlarn almalarn dzenleyen blmdr. Esasen beyindeki hypothalamus ve soanilik ile omurilik tarafndan kontrol edilen bu sistem sempatik sinir sistemi ve parasempatik sinir sistemi olmak zere, fonksiyonel adan birbirinin tersi (antagonisti) olarak ilev gsteren iki ksmdan oluur.
Sempatik Sinir Sistemi

Genel olarak vcudu srekli tetikte tutan, metabolizma hzn ykselten dolaysyla enerji gerektiren faaliyetler srasnda baskn olan sistemdir. Kalp atm hzn, kan basncn ve solunum saysn arttrrken, mide ve barsaklarn (gastrointestinal sistemin) almasn yavalatr. Sempatik sinirlerin k merkezi omuriliin tm srt ve ilk 2-3 bel segmentlerinde bulunur. Bu blgelerden kan aksonlarn bir ksm omurgann her iki yannda segmental olarak yerlemi olan paravertebral sinir dmlerine (ganglion vertebrale) gelirler. Omurga boyunca dizilmi bu sinir dmleri ile onlar birletiren uzunlamasna lifler sempatik zinciri (truncus sympathicus) oluturur ve tm vcuda dalrlar. Beyinde ve omuriliin boyun blmnde sempatik sinir merkezleri olmadndan vcudun ba ve boyun blgesine dalacak olan sempatik lifler omuriliin ilk be srt segmentinden kken alrlar. Bu sinirler sempatik zincir zerinde ne doru ilerleyerek arkadan ne doru ganglion cervicothoracicum (ganglion cervicale caudale - ganglion stellatum), ganglion cervicale medium ve ganglion cervicale craniale denen sinir dmlerinde sinaps yaptktan sonra ba, boyun ve gsn n blgesinde dalrlar. Benzer bir durum sempatik zincirin son iki- bel ve tm sar segmentlerine ait paravertebral sinir dmleri iin de geerlidir. Omuriliin ilgili segmentlerinde sempatik merkezler olmad iin bu segmentlere ait sinir dmleri sempatik liflerini ilk iki- bel segmentlerindeki sempatik sinir merkezlerinden alrlar. Omurilikten kan aksonlarn bir dier ksm ise paravertebral gangliyonlara uramadan nervus splanchnicuslar oluturarak karn boluundaki sinir dmlerine ve sinir alarna giderler.
Parasempatik Sinir Sistemi

Genel olarak vcudun dinlenme annda baskn olan ve enerji korumaya ynelik alan sistemdir. Parasempatik sinir sisteminin etkisi ile kalp hz yavalar, kan basnc ve solunum says derken barsak hareketleri artar. Parasempatik sinirlerin
127
k merkezleri beyinde ve omuriliin sar segmentlerinde yerlemitir. Bu sebeple bu sisteme cranio-sacral sistem de denir. Bu sistemin ba ksmn oluturan merkezlerden kan parasempatik lifler nervus oculomotorius, nervus facialis, nervus glossopharyngeus ve nervus vagus iinde bulunurlar. lk sinirin iindeki parasempatik lifler ilgili parasempatik sinir dmlerinde nron deitirerek innerve edecekleri blgelere giderler. Nervus vagus iindeki parasempatik lifler ise herhangi bir parasempatik sinir dmne uramakszn etki blgelerinde dalrlar. Omuriliin sar segmentlerinden kan parasempatik lifler ise plexus pelvinus denen sinir ann oluumuna katlr ve daha sonra pelvis blgesindeki yaplarn innervasyonunu salarlar.
ekil 8.9 Otonom siniri sisteminin blmleri.
Omurilik Boyun blm (Medulla spinalis) Beyin (pars cervicalis) Bel blm (Encephalon) (Pars lumbalis) Srt blm Sempatik sistem Sar blm Sempatik zincir (Pars thoracalis) (Truncus sympathicu (Pars sacralis) Parasempatik sistem
Kaynak: Seiferle E (1975). Nervensystem, Sinnesorgane, Endokrine Drsen. In: Nickel R, Schummer A, Seiferle E. Lehrbuch Der Anatomie Der Haustiere Band IV. Verlag Paul Parey, Berlin
Otonom sinir sistemini blmlendirerek ilgili sinirlerin k merkezlerini yaznz.
SIRA SZDE
128
zet
A M A
Sinir sisteminin tanmn yapabilecek, anatomik ve fonksiyonel adan snflandrmak. Sinir sistemi i ve d uyarmlar alglayan, deerlendiren ve gerekli tepkiyi vermek zere organizmay koordine eden sistemdir. Vcudu hibir yerde kesintiye uramayan bir a eklinde kuatan sinir dokusunun, temel fonksiyonel birimi olan ve nron olarak adlandrlan sinir hcresi, gvde ve bu gvdeden kan uzun ve ksa uzantlardan oluur. Sinir sistemi anatomik olarak merkezi sinir sistemi ve evresel sinir sistemi eklinde iki blme ayrlr. Merkezi sinir sisteminin blmlerini tanmlamak. Merkezi sinir sistemi, kafatas boluu iinde yerlemi olan beyin ile omurga kanalnda yerlemi olan omurilikten oluur. Beyin ve omurilik, dtan beyin zarlar ad verilen ve aralarnda boluklar bulunan katman halinde, zarlar ile evrelenmitir. Bu zarlar en dta sert zar, ortada rmceksi zar ve altta i zar eklinde isimlendirilir. Bu zarlar ad geen organlar korumann yan sra Beyin Omurilik Svsnn salglanmas ve geri emilerek venz dolama geirilmesinde de grevlidirler. Beyin, sinir sistemindeki en st merkezdir. ekli, hacmi ve arl canlnn filogenetik geliimine gre deiiklik gsterir. Kabuk ksm gri cevherden olumutur. Beyaz cevher ise i ksmda bulunur. Beyin geliim srasna gre, arkadan ne doru yamuk beyin, orta beyin ve n beyin olmak zere ksmdan oluur. Yamuk beyin en gerideki paradr. Omuriliin, nde, genilemi bir devam eklinde olan soanilik, soaniliin nnde yer alan kpr ve bu iki yapnn zerinde bulunan beyincii kapsar. Beyincik ile altndaki kpr ve soanilik arasnda ise 4. beyin boluu bulunmaktadr. Orta beyin, beynin en kk blmdr. Kpr ile ara beyin arasnda yerleen bu blm yukardan aaya doru tavan, tegmentum ve beyin ayaklar tarafndan ekillendirilir. n beyin, beynin en nde yer alan ve en byk blmdr. Ara beyin ve u beyin olmak zere iki ksmdan oluur. Ara beyin, stten ve yanlardan
A M A
beyin yarm kreleri ile evrelenmitir. Thalamus, metathalamus, epithalamus ve hypothalmus eklinde adlandrlan yaplardan oluur. nc beyin boluunun yannda, endokrin sistemin nemli merkezlerinden olan hipofiz ve epifiz bezleri de ara beyinde bulunur. n beynin ikinci paras olan u beyin ise filogenetik snflandrmada beynin en yeni ve en gelimi blmdr. ki beyin yarm kresi, bu yarm kreleri birbirine balayan sinir liflerinin oluturduu corpus callosum, yarm krelerin i ksmnda yerlemi olan ekirdek kmelerinden corpus striatum ile koku beyni isimli yaplardan oluur. Omurilik, merkezi sinir sisteminin ikinci parasdr. Soaniliin gerisinde, foramen magnumdan balayarak sacrum hizasnda sonlanan sinirsel bir kordondur. Her iki yanndan spinal sinirlerin kken ald bu kordon nden arkaya doru, omurgann blmlerine paralel ekilde 5 paradan oluur. Omuriliin enine kesitlerinde, beyinden farkl olarak, gri madde ite (H harfi eklindedir), beyaz madde ise dta yer ald grlr. Omurilik, beyin ile perifer yaplar arasndaki iletiimi salamann yan sra, spinal reflekslerden sorumlu olan kontrol merkezidir.
129
A M A
evresel sinir sistemini blmlere ayrmak. evresel sinir sistemi vcuttaki dier tm yaplar ile beyin ve omurilik arasndaki balanty salayan sistemdir ve anatomik olarak, ilikide olduklar merkezi sinir sistemi organna gre kafa sinirleri ve spinal sinirler olmak zere iki ksmda incelenirler. Bu sinirler evreden gelen uyarmlar merkeze tayan duyu lifleri ile merkezden gelen cevab ilgili kaslara, organlara yada salg bezlerine ileten motor liflerden oluur. Kafa sinirleri, beyine giren yada beyinden kan, nden arkaya doru numaralanm, sal-sollu simetrik olarak yerlemi 12 ift sinirden oluur. Bunlar srasyla; koku sinirleri, grme siniri, gz hareket siniri, troklear sinir, z sinir, uzaklatrc sinir, yz siniri, denge-iitme siniri, dil-yutak siniri, akcier-mide siniri, kafa spinal siniri ve dil alt siniridir. Bu sinirlerden 1., 2. ve 8. yalnz duyu liflerinden oluurken, 3., 4., 6., 11. ve 12. sinirler sadece motor lifler tarlar. 5., 7., 9. ve 10. iftler ise hem motor, hem de duyu ipliklerine sahiptirler yani miks sinirlerdir. 3., 7., 9. ve 10. sinirlere ait motor liflerin iinde parasempatik iplikler de bulunmaktadr. Bu sinirlerden 3., 7.,ve 9. iftler kendilerine ait parasempatik sinir dmlerine sahipken, akcier-mide sinirinin parasempatik sinir dm bulunmaz. Spinal sinirler, omurilikten sal-sollu simetrik olarak orijin alan sinirlerdir. Omuriliin blmlerine paralel biimde 5 paradan oluan bu sinirler dorsal ve ventral dallara ayrlarak tm vcuda dalrlar. Ventral dallarn birlemesi ile oluan plexus brachialisten kan sinirler n bacan, plexus lumbosacralisten kan sinirler ise arka bacan innervasyonundan sorumludur.
A M A
Otonom sinir sisteminin blmlerini ve ileyiini aklamak. evresel sinir sisteminde bulunan motor lifler, merkezden verilen cevabn fonksiyonel zelliine gre, somatik (istemli) veya otonom (istemsiz) karakterde ipliklerden oluur. Somatik sistemde motor lifler cevab iskelet kaslarna iletirken, otonom sinir sisteminde bu lifler i organlar, kalp kas ile dz kaslar ve salg bezlerini innerve ederek bunlarn almalarn dzenlerler. Otonom sinir sistemi de sempatik sinir sistemi ve parasempatik sinir sistemi olmak zere, fonksiyonel adan birbirinin antagonisti olarak ilev gsteren iki ksmdan oluur.
9
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Duyuyu alglayan organlarn neler olduunu Hayvanlarn hayatta kalabilme ve yaamlarn srdrebilmeleri iin gerekli olan koku duyusunu Tat duyusunun alglanma mekanizmasn Grme duyusu organn Denge ve iitme duyusunun nasl ekillendiini Dokunma duyusu organ deri ve deriden olumu klsz organlar aklayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Burun Boluu ve Koklama Sinirleri (Cavum nasi ve Nn.olfactorii) Tat tomurcuu (Caliculus gustatorius), Gz kresi (Bulbus oculi) Gzn Eklenti Organlar (Organa oculi accessoria) Auris (Kulak) Deri ve Deri Alt Dokusu (Integumentum cummune) Meme (Mamma) Trnak (Ungulae)
indekiler
DUYU ORGANLARI (ORGANA SENSUUM, AESTHESIOLOGIA) KOKU DUYUSU ORGANI (ORGANUM OLFACTUS) TAT DUYUSU ORGANI (ORGANUM GUSTUS) GRME DUYUSU ORGANI (ORGANUM VISUS) TME DUYUSU VE DENGE ORGANI (ORGANUM VESTIBULOCOCHLEARE) DOKUNMA DUYUSU ORGANI (ORGANUM TACTUS)
Duyu Organlar
Duyu Organlar
DUYU ORGANLARI (ORGANA SENSUUM, AESTHESIOLOGIA)
Hayvan trlerinin gerek vcut dndan gerekse iinden gelen eitli uyarlar alarak bunlarn dorultusunda kendi yararna olan fonksiyonlar yapmasn salayan, yaad ortamla uyum iinde olmasna araclk eden organlara Duyu Organlar denir. Bir duyunun belirlenebilmesinde gerekli olan anatomik oluumlar: a) Uyarlar almaya yarayan bir organ b) Alnan bu uyarlar merkezi sinir organna getiren bir sinir c) Merkezi sinir organnda, gelen bu uyarlar duyuya eviren ve deerlendiren bir merkez olarak sralayabiliriz. Duyu Organlar 1. Organum olfactus, koku duyusu organ 2. Organum gustus, tad duyusu organ 3. Organum visus, grme duyusu organ 4. Organum vestibulocochleare, iitme duyusu ve denge organ 5. Organum tactus, dokunma duyusu organ
ORGANUM OLFACTUS, KOKU DUYUSU ORGANI

Burun boluunun st konka blgesini rten mukoza glanduler zelliktedir. Epitel katnda kokular alan olfaktorik hcreler bulunur. Bazal ve destek hcreleri arasnda yer alan bu bipolar hcrelerin burun boluuna bakan yzlerinden dendrit konumundaki koku alma tyckleri kar. Hcrenin dier uclar incelerek akson grevini yaparlar. Tycklerle alnan koku duyusu aksonlar araclyla beynin koku lobunda yer alan sinir hcrelerine iletilir. Bu aksonlar nevrvi olfactoriiyi yani koku sinirlerini oluturur. Koku siniri burun boluundan beyin boluuna geerken os ethmoidalenin kalbur gibi delikli olan arka duvarn (lamina cribrosa) kullanr. Burun boluunun tabannda septum nasinin her iki tarafnda arkas kr olarak sonlanan tubuler organa organum vomeronasale (Jacobson organ) denir. Drdnc az diinden canin di blgesine kadar uzanan organum vomeronasale ductus incisivusa balanmtr. Bylece az boluu ile burun boluunun birbiri ile iliki kurmas salanm olur. Bu organ zellikle etilde az iindeki besinin kokusunu ve ksmen de tatn almada grev yapmaktadr. Dier duyu yollarnn aksine koku duyusunu tayan yollar thalamusa uramadan koku merkezine gider.
Ductus incisivus: Burun damak kanal. st kesici dilerin caudalinde sal sollu bulunan ve az boluu ile burun boluunu birletiren kanal.
134
ekil 9.1 Burun delii ve Burun boluu Kaynak: McCracken TO, Kainer RA (2008): Color Atlas of small animal anatomy, WleyBlackwell, Iowa.
Burun delii
st dudak yar (Philtrum)
Sinus frontalis Nervus ethmoidalis Os nasale Septum nasi Cartilago nasi
Nervi olfactorii Maxillann processus palatinusu
Nervus vomeronasale
Organum vomeronasale Ductus incisivus
ORGANUM GUSTUS, TAT DUYUSU ORGANI

Tat duyusunu alan tat tomurcuklar (caliculus gustatorius), genellikle dil mukozas zerine dalm olarak bulunan tat papillalarnda bulunur. Dil, sindirim sistemindeki grevi dnda ayn zamanda bir tat alma organ olarak da fonksiyon yapar. Tat alma duyusunun gereklemesi iin aza alnan maddelerin erimesi gereklidir. Tkrk aracl ile eriyen maddeler tarafndan uyarlan dil zerine dalm tat alma sinirleri bu uyarlar beyindeki tat merkezine ulatrarak duyunun alnmasn salar. Dil zerinde tad almay salayan tr papilla bulunur. Bunlardan mantar benzeri papillalar (papillae fungiformes) dilin hemen her tarafna serpilmi olmakla birlikte daha ok dilin u apex linguae ve dilin gvdesinin (corpus linguae) stnde yer alm olan papillalardr (Resim 9.2). Hendeksi papillalar, (papillae vallatae) dilin kk yaknnda (radix linguae) dilin st ksmnda bulunurlar. Bu papillalarn evresi hendek biiminde ukurdur. Ykseklii dil mukozasnn seviyesini amaz. Papillae vallataenn says dilin bir yarmnda at ve domuzda 1 adet, srda 8-17 adet, kk gevigetirenlerde 18-28 adet, kpekte 2-3 adet kadardr. Yaprak benzeri papillalar (papillae foliatae) gevigetirenlerde bulunmaz. Transversal ynde ve birbirine paralel birtakm mukoza oluklarndan meydana gelmitir. Dil kknn yaknnda corpus linguaenn yan tarafnda dil ile damak arasnda yer almtr. Genel olarak dilin bir yarmnda bir adet olarak bulunur.
9. nite - Duyu Organlar
135
ekil 9.2 Dil papillalar
Aditus laryngeus Epiglottis Papillae conicae Tonsillae palatina Papillae vallatae Papillae foliatae
Kaynak: McCracken TO, Kainer RA (2008): Color Atlas of small animal anatomy, WleyBlackwell, Iowa.
Radix linguae Papillae fungiformes Sulcus medianus linguae Apex linguae
Corpus linguae
Papillae marginales
Dilde iki papillae vallatae arasndan geirilen transversal izgi dilin n 2/3n ayrr. Bu blgenin tad alma siniri nervus lingualis ve chorda tympanidir. ki sinir birlikte dilin belirtilen blgesinde bulunan tad papillalarna dalr. Dokuzuncu ift beyin siniri olan nervus glossopharyngeus, dilin kk ksmnn 1/3n sensitif olarak innerve eder. Bu sinir yumuak damaa, yutak giriine (isthmus faucium) ve tonsillaya kollar verir. Bu sinirlerden baka n. vagus da dil kknn arka ksmnn tad duyusunu alr. Dil eki, tatl, tuzlu ve ac olmak zere drt esas tad duyusunu alr.
ORGANUM VSUS, GRME DUYUSU ORGANI

Omurgal hayvanlarda grme duyusu organ gz kresi (bulbus oculi) dir. Ayrca ona yardmc organlar olan gz kapaklar (palpebrae), gz ukuru (orbita), gz kaslar (mm. bulbi) ile gzya aygt (apparatus lacrimalis) bulunur. Gz kresi (Bulbus oculi), Grme fonksiyonunu yapan organdr. Gz kresi, orbita ad verilen gz ukurunun n ksm iine yerlemi olarak sr ve atta ban yan tarafnda lokalize olduu halde kpekte rostrolateralinde (nyan) yer almtr. Gz kresi, orbita iinde nde gz kapaklar ve tunica conjunctiva, dier ynlerden fascia bulbi, gz kaslar ve ya dokusu ile korunmutur. Hekimler hastalarn muayene ederken niin gz kapann iine bakar.
Tunica conjunctiva: Gz kapaklarnn i yzn sardktan sonra gz kresinin zerini rten zellemi bir mukozadr.
SIRA SZDE
136
ekil 9.3 Gz kresinin yandan ematize edilmi kesiti. Kaynak: McCracken TO, Kainer RA (2008): Color Atlas of small animal anatomy, WleyBlackwell, Iowa.
M. rectus dorsalis Sclera Choroidea-Tapetum lucidum Retina Fibrae zonulares Discus n. optici Nervus opticus
Corpus ciliare
Pupilla Cornea ris Camera anterior bulbi Camera posterior bulbi Processus ciliaris
Damarlar
M. rectus ventralis
Tapetum lucidum: Choroideada discus n. opticinin hemen zerinde rastlayan blgede tapetum lucidum denilen parlak ve renkli bir blge bulunur. Trlere gre mavi-yeil (at), mavi ya da saryeil (gevigetirenler), portakal veya altn sars (etil) renkte olan bu oluum zerine den yanstt iin hayvanlarn karanlkta daha iyi grmesini salar. Domuz ve insanda tapetum lucidum iyi gelimemitir. Akomodasyon: Gz dinlenme anndayken uzaa ayarldr. Yakndaki cismin grlebilmesi iin lensin daha fazla krmas, yani ortasnn kalnlamas gerekir. Yoksa grnt retinann arkasna der. Corpus ciliarede yer alan m.ciliaris kaslrsa fibrae zonulares gerginlii azalr lensin iki yznnde dbkeylii artar. Bylece gzn yakna uyum yapmas salanr. Kasn gevemesi ile lensin konvekslii azalr. Bylece uzaktaki cismin grnmesi salanr.
Grme duyusunu ileten gz kresi ikinci ift beyin siniri olan n. opticus vastas ile beyine balanmtr. Gz kresinde ii corpus vitreum denilen pelte kvamnda bir kitleyi kapsayan camera vitrea bulbi ile humor aquosus adndaki sv ile dolu bulunan n gz kamaras (camera anterior bulbi) ve arka gz kamaras (camera posterior bulbi) ismindeki odacklar yer almtr. Gze gelen nlar krmaya yarayan ve iki taraf da d bkey olan gz mercei (lens) gz kresinin nortasnda bulunur. Dtan ie doru tabakadan olumu olan gz kresinin en dta bulunan fibrz kat, tunica fibrosa bulbi olup saydam ve dayankl bir yapya sahiptir. Bu kat cornea ve sclera olmak zere iki ksmdan oluur. Gz kresinin n 1/5ini oluturan corneann d bkey olan d yz tunica conjunctiva ile rtlmtr. Da doru hafif konveks olan cornea gze giren n krlmasn salar. bkey olan i yz ise n gz kamaras iindeki humor aquosus ile temastadr. Gz kresinin 4/5ini saran sclera, hayvanlarda beyaz renklidir. Sclerann arka yznden grme sinir iplikleri gz kresini terk eder. Bu blge sinir iplikcikleriyle kalbur eklinde delindii iin area cribrosa sclerae olarak adlandrlr. Gz kresinin ikinci tabakas olan tunica vasculosa bulbi damar ve pigment ynnden zengindir, arkadan ne doru ksmdan oluur. Arkada bulunan choroidea sclerann i yzn rter, choroidea zerinde gz sinirinin gz kresine girdii yer olan discus n. opticinin dorsaline rastlayan renkli bir blge tapetum lucidum bulunur. Corpus ciliare choroideann ne doru uzanan devam olup lensin tutunmas ve akomodasyon ile ilgili yapdr. Corpus ciliarenin bir paras olan processus ciliares, lensi ekvator blgesinden bir halka gibi sarmtr. Processus ciliarisler kan damarlar bakmndan zengin anatomik oluumlardr ve humor aquosusu salglarlar. Ayn zamanda lensi asan fibrae zonularesin tutunduu yaplardr. Bylece corpus ciliarenin hareketi ile lens ekil deitirir. Lensin yasslamasyla gz uzaktaki bir noktay grebilmeye odaklanr. Grnty netletirmek iin lensin odak uzakln ayarlamasna akomodasyon denir. Tunica vasculosa
137
bulbinin nde yer alan paras iris, corpus ciliareden balayp lensin nne uzam perde grnm veren kassal bir oluumdur. Irisin ortasnda, pupilla ad verilen hem camera anterior bulbi ile camera posterior bulbiyi birbirine balayan hem de gelen nlarn lense ulamasn salayan bir delik bulunur. Irisin rengi iinde damar ve sinirlerinde bulunduu i yzn oluturan katn ierdii pigmente gre deiir. Pupillann daralp genilemesini irisin iindeki dz kaslar salar. Bu kaslardan m. dilatator pupillae sempatik sisteme ait sinirle innerve olur bu kas uyarldnda pupillay geniler. M.sphincter pupillaenn lifleri margo pupillarise yakn ve kenara paralel olarak bulunur. Parasempatik sinirle innerve olan bu kasn uyarlmas pupillay daraltr. Pupillann daralmasna miosis, genilemesine ise mydriasis denir. Bylece pupilla gze gelen n iddetine gre ayarlanm olur. Gz kresinin en i tabakas tunica nervea bulbi (retina) ince, sinirsel bir katmandr. Retina, gz kresinin en i ksmn rten ince bir zar olup grme siniri (n. opticus) gz kresinden ayrld yerden balayarak irisde pupilla snrna kadar devam eder. Retina nn bulbus oculinin i ksmnn arka yarmn kaplayan geni bir blgesi a hassastr, gzn renkli ve renksiz grmesini salayan sinir hcrelerinden oluur. Retinada grme duyusuna ait sinir hcrelerinin aksonlarnn bulbus oculiyi terk ettii yerdeki oval veya yuvarlak, beyaz renkli blgeye discus n.optici denir. Bu blge a hassa olmadndan kr nokta olarak adlandrlr. Discus n.opticinin biraz lateralinde yer alan en iyi k ve grnt alan blge insanda sarya yakn bir renkte olduu iin macula lutea, hayvanda ise area centralis rotunda olarak adlandrlmtr. Area centralis rotunda ift gzle (binoculer) grmeye yarar. Ayrca tektrnakllar, gevigetiren ve domuzda discus n. optici yaknnda tek gzle (monoculer) grmeye yaryan ak renkli izgi gibi grnen blge area centralis striaeformis bulunur. Retinann corpus ciliare ve iris ardnda kalan ksmnn grme duyusu ile ilgisi yoktur.
ekil 9.4
Corpus ciliare Processus ciliaris Fibrae zonulares
Lensin yandan kesiti. Kaynak: McCracken TO, Kainer RA (2008): Color Atlas of small animal anatomy, WleyBlackwell, Iowa.
Pupilla Lens Cornea
ris
Camera anterior bulbi Camera posterior bulbi
138
SIRA SZDE
Gz hastalklarndan olan katarakt nedir.
2
Dardan gze gelen krarak cisimlerin net olarak grnmesini salayan lens, her iki yz de d bkey olan renksiz, saydam ve hafif yumuak bir yapdr. Corpus ciliare ve lens arasnda fibrae zonulares yer alr. Bu iplikcikler lensi ekvatorundan sararak lensi rten kapsle tutunur ve lensi tutan asc oluumu zonula ciliarisi ekillendirir. Camera posterior bulbiye bakan lensin n yz humor aquosus ile temasta olduundan daima slak ve kaygandr. Lensin arkada corpus vitreuma bakan yz corpus vitreum zerinde bir ukurlua yaslanm durumdadr. Camera anterior bulbi ve camera posterior bulbi iinde bulunan berrak, renksiz svya humor aquosus denir. Bu svnn hacmi gz kresinin gerginliini ve gz ii basncn deitirir. Processus ciliaresdeki damarlar tarafndan oluturulan humor aquosus, camera posterior bulbide toplandktan sonra genelde pupilla aracl ile camera anterior bulbiye geer. Buradan iris ile cornea arasnda bulunan plexus venosus sclera vastas ile venz dolama dahil olur. Bylece gz i basnc dengelenmi olur. Bu dengede ekillenen bozukluk gz tansiyonu glokom a neden olur.
Glokom: Gz iersinde retilen svnn gz terk etmesinde doan aksaklktan kaynaklanan, artan gz ii basncnn grme sinirini olumsuz etkilemesi sonucu ortaya kan bir hastalktr.
Gzn Eklenti Organlar (Organa Oculi Accessoria)

Gzn eklenti organlar, anatomik olarak gz ukuru (orbita), gz kresini ve gz kapann i yzn saran serz zar (tunica conjunctiva), gz kapaklar (palpebrae), gzya organ (apparatus lacrimalis) ve gz kaslarndan (mm. bulbi) olumaktadr.
ekil 9.5 Gzn aksesuar organlar. Kaynak: McCracken TO, Kainer RA (2008): Color Atlas of small animal anatomy, WleyBlackwell, Iowa.
Glandula lacrimalis Conjunctiva
Commissura palpebrarum lateralis Sclera
Pupilla ris Palpebra III Caruncula lacrimalis Canaliculi lacrimalis Saccus lacrimalis
Glandulae tarsales Ductus nasolacrimalis
Palpebra IIIe ait bez
Gz ukuru evcil hayvanlarda trne gre az veya ok ban iki yanna kaym durumdadr. Evcil hayvanlarda yalnz medial, nasoventral blgeleri kemik duvarlarla kapl olup laterali kk gevigetirenler ve tektrnakllarda arcus zygomaticus ile domuz ve etillerde ise ligamentum orbitale ile rtldr. Gz kapaklarnn d yzn rten deri, gz kapann kenarndan i yze kvrlarak aslnda bir mukoza olan tunica conjunctivay oluturur. Gz kapaklarnn i yzn kaplayan conjunctiva, orbitann giridi yaknnda gz kresi zerine atlayarak sclerann bir ksm ile cornaenn tmn rter. Bylece n taraf ak bir conjunctiva kesesi oluturur. Salkl hayvanlarda conjunctiva pembe veya ak krmz renge sahiptir.
139
Gz kresini her trl zararl d etkenlerden ve fazla ktan koruyan gz kapa (palpebrae), d yzleri deri, i yzleri tunica conjunctiva ile rtlm ve bu iki tabaka arasnda kas ile ba dokunun yer almas ile meydana gelmi oluumlardr. st gz kapa (palpebrae superior) ile alt gz kapana (palpebrae inferior) ilaveten evcil memelilerde medial gz asnda yeralm olan nc gz kapa (palpebrae tertia) bulunur.
ekil 9.6
Canaliculus lacrimalis Saccus lacrimalis
Gz ya aygt. Kaynak: McCracken TO, Kainer RA (2008): Color Atlas of small animal anatomy, WleyBlackwell, Iowa.
Ductus nasolacrimalis
Gzya bezi (gl. lacrimalis) ile onun salgs olan gzyan (lacrima) burun boluuna nakleden kanallardan oluan sisteme gzya aygt (apparatus lacrimalis) denir. Gzya bezi, orbitann oluumuna katlan aln kemiinin (os frontale) i yzndeki ukur iinde bulunur. Bu blge bulbus oculinin dorsolateraline rastlar. Gzya nce tunica conjunctivann oluturduu kese ierisine akar, medial gz asndaki gzya etiinin (caruncula lacrimalis) evresinde toplanr. st ve alt gz kapann birletii medial gz asndaki iki ince kanalla os lacrimalede yer alan gzya kesesi ukurluundaki (fossa sacci lacrimalis) gzya kesesine (saccus lacrimalis) ular, oradan da gzya kanal (ductus nasolacrimalis) araclyla burun boluuna alr.
ekil 9.7 Gz kaslar.
Trochlea M. obliquus dorsalis
M. rectus dorsalis M. obliquus dorsalis M. retractor bulbi
Kaynak: McCracken TO, Kainer RA (2008): Color Atlas of small animal anatomy, WleyBlackwell, Iowa.
M. obliquus ventralis M. rectus ventralis
M. rectus laterali Nervus opticus Fissura orbita
140
Gz kresinin hareketi salayan gz kaslar ayr kas grubundan oluur. Bunlar dz seyirli kaslar (mm. recti bulbi), gz yuvarn geriye eken m. retractor bulbi ve verev seyreden kaslardr (mm. obliqui bulbi)..
ORGANUM VESTIBULOCOCHLEARE, TME VE DENGE ORGANI

itme duyusu ve denge organ olarak iki grevi olan kulak (auris), sekizinci ift beyin siniri olan n. vestibulocochlearis aracl ile iitme ve denge merkezine balanmtr. Kulan en nemli blmleri os temporalenin pars petrosas iine yerlemitir. Kulak, d kulak (auris externa), orta kulak (auris media) ve i kulak (auris interna) olmak zere ksmdan olumutur.
D Kulak (Auris Externa)

Kulak kepesi (auricula), d kulak iitme yolu (meatus acusticus externus), kalkan kkrda (scutulum) ve d kulak kaslar, d kula oluturan yaplardr. nsanlar, sesin geldii yne doru her zaman ban evirdii halde hayvanlar balarn sabit tutup kulak kepelerini evirir. nsanda bulunmayan scutulum isimli kkrdan varl ve d kulak kaslarnn hayvanda iyi gelimi olmas, kulak kepesinin hayvan trlerinde olduka hareketli olmasn salamtr. Kulak kepesinin dik ya da sarkk olmas hayvan trlerine gre deiiklik gstermektedir. Sesi toplayan kulak kepesi, d kulak yolu (meatus acusticus externus) aracl ile ses dalgalarn orta kulaa doru getirir. Orta kulaa alan oval bir delik olan anulus tympanicus zerinde kulak zar (membrana tympani) gerilmitir.
ekil 9.8 D ve orta kulan yandan ematize edilmi kesiti. Kaynak: McCracken TO, Kainer RA (2008): Color Atlas of small animal anatomy, WleyBlackwell, Iowa.
Meatus acusticus externus Auricula
Musculus temporalis Ossicula auditus Cartilago auriculae Cartilago anularis Glandula parotis Glandula mandibularis Membrana tympani Cochlea
Auris media
141
Orta Kulak (Auris Media)

Os temporalenin pars tympanicas iine yerlemi olan orta kulak, ii mukoza ile rtl ekilsiz bir boluktan (cavum tympani) ibarettir. Hava ile dolu olan bu boluk membrana tympani ile d kulaktan ayrlr, staki borusu (tuba auditiva) araclyla yutak (pharynx) ile balantldr. Kanal orta kulaktaki salglarn dar aktlmasn, hava basncnn dengelenmesini salar. Tuba auditiva genelde kapaldr, yutma, emme, haprma hareketlerinde alr.
ekil 9.9 Kulak kemikcikleri.
Yarmdaire kanallar Canalis semicirculares ossei N. vestibulocochlearis
Utriculus Sacculus Incus Stapes ve M. stapedius Malleus M. tensor tympani Membrana tympani
Kaynak: Knig HE, Liebich HG (2004): Veterinary Anatomy of domestic mammals, Textbook and Colur Atlas, Schattauer, Stuttgart.
Salyongoz Cochlea
Orta kulak boluu d duvarn ekillendiren membrana tympani ile i duvar zerinde yeralan oval delik (fenestra vestibuli) arasnda ard arda dizilmi adet kulak kemikcii (ossicula auditis) bulunur. Kulak kemikikleri dtan ie doru srasyla eki kemii (malleus), rs kemii (incus) ve zengi kemii (stapes)dir eki kemii kulak zarna dayanr. zengi kemii ise oval delii kapatr ve i kulakla balanty salar. Kulak kepesi ile toplanarak kulak zarna gelen ses dalgalar bu zarn titremesi sonucu etkiyi kulak kemikcikleri yardm ile kemikten i kulak ve zardan i kulak arasndaki svya (perilymph) iletir. Kulak kemikciklerinin kaslar (musculi ossiculorum auditis) iitme organna gelen ses dalgalarna kar uyum salayarak kulan gereken fonksiyonunu yapmasn salar. Bu kaslar m.tensor tympani ve m. stapediusdur. M.stapedius vcudun en kk izgili kasdr. Orta kulan iinde yer alan bu kaslarn grevi ne olabilir?
staki borusu (tuba auditiva): Tuba auditiva orta kulak boluunu yutan pars nasalis pharyngis blmne balayan bir kanaldr. staki borusunun mukozas gevigetirenler, domuz ve etillerde boru eklindedir. tektrnakllarda ise ventrale doru bir genileme yapar, dolaysyla bu tre zg olan hava kesesini (diverticulum tubae auditivae) oluturur.
SIRA SZDE
Kulak (Auris Interna)

Os temporalenin pars petrosas iinde yer alm ve beyine yakn birtakm dolambal yollarla bu yollarn arasnda bulunan boluklardan olumutur. Burada hem ses, hem de denge duyusunu alan hcreler bir arada bulunur. kulak, kemiksel ve zarsal olmak zere iki ksmdan olumutur. Kemiksel i kulak (labyrinthus osseus), giri ksm (vestibulum), kemiksel yarm halka kanallar (canales semicirculares ossei) ve salyangoz (cochlea) olmak zere e ayrlr. Zarsal i ku-
142
lak (labyrinthus membranaceus) ekil bakmndan kemiksel i kulaa benzer fakat kemikten i kulakla arasnda perylimpha denilen berrak bir sv ieren boluk bulunur. Zarsal i kulak bu svnn iinde asl olarak yer almtr. Zarsal i kulan iindeki boluklar dolduran svya da endolenf (endolympha) denir. Zarsal i kulak, zarsal vestibulum (utriculus ve sacculus), zarsal yarm halka kanallar (ductus semicirculares) ve zarsal salyangozdan (ductus cochlearis) olumaktadr.
ekil 9.10 Orta ve i kulan yandan ematize edilmi kesiti. Kaynak: McCracken TO, Kainer RA (2008): Color Atlas of small animal anatomy, WleyBlackwell, Iowa.
Canalis semicirculares Incus Stapes Vetibulum Ostemporale
Cochlea
Malleus Fenestra cochlea Fenestra vestibuli
Membrana tympani Tuba auditiua
Vestibulum iinde bulunan sacculus ve utriculusun i yz zerinde kk bir alanda denge duyusu ile ilgili zel hcreler bulunur. Bu blgelere macula utriculi ve macula sacculi denir. Duyu hcrelerinin serbest yzeylerinden tyckler uzanr. Tyckler endolympha iinde yzen statoconia ad verilen ok kk kire adacklarna sokulurlar. Bu oluumlar denge merkezini oluturur. Endolympha ile dolu zarsal yarm halka kanallar u ksmlarnda ampullae membranaceae denilen ikinlikleri yaparlar. Bunlarn devamnda ductus semicirculares anterior, posterior ve lateralis olmak zere adet yarm halka kanal yer alr. Her ikinlik iinde ductus semicircularise dik olan zerinde denge duyusu ile ilgili hcrelerle destek hcreleri bulunduran crista ampullaris adndaki kntlar yeralr. Duyu hcrelerinin serbest yzeylerinden kan tyckler cupula ampullaris denilen jelatinz bir maddeden yaplan kk oluumlarn iine sokulurlar. Cupula ampullaris duyu hcrelerinin uyarlmasnda byk nem tar. Ksacas i kulakta utriculus ve sacculus ile ductus semicirculares denge ile ilgili oluumlardr. Zarsal salyangoz (ductus cochlearis) bir takm spiral kvrmlar yapm, iki ucu kapal olan uzun bir boru biimindedir. Ductus cochlearisin transversal kesitinde bu oluumun gen biiminde olduu ve duvarla snrlandrld grlr. itme duyusunu alan bu duvardan lamina spiralis membranacea zerinde bulunan organum spirale (corti organ) dir. Bu organ ductus cochlearisin tm kvrmlar zerinde yer alr. Corti organndaki duyu hcrelerinin ularnda ductus cochlearis boluuna uzanan tyckler yer alr. Corti organ membrana tectoria denilen bir membranla rtldr. Membrana tectoria tycklerle iliki halindedir. En-
143
dolymphain dolaysyla membrana tectoriann titremesi tycklerin bklmesine neden olur. Corti organ dolaysyla ductus cochlearis iitme duyusu ile ilgilidir. itme duyusunun oluumu: Dardan gelen ses titreimleri kulak zarna ular. Kulak zar titreimi kulak kemikciklerine geirir. Oval delii (fenestra vestibuli)i kapatan kulak kemikciklerinden stapes fenestra vestibuliden ieri girerek perilymphai hareket ettirir. Buna bal olarak endolympha etkilenir ve corti organn uyarr. Corti organndaki tyl hcreler duyusal alclardr. Alnan duyu iitme siniri araclyla merkezi sinir sistemine ulatrlr.
ORGANUM TACTUS, DOKUNMA DUYUSU ORGANI

Vcudun koruyucu rts olan deri ayn zamanda kapsad sensible sinirlerin periferik ular vastas ile dokunma duyusunun zel organ olarak da grev yapar.
Deri ve Deri Alt Dokusu (Integumentum Commune)

Tm vcudu sarm olan deri, d yznde yerine gre uzun veya ksa kllar, iinde ter bezleri (gll. suderiferiae) ve ya bezlerini (gll. sebaceae) kapsar. Bu bezlerin salglar derinin yzne dklr. Kllar, vcudu scak tutmaya ve belirli baz blgeleri d etkilerden korumaya yarar. Ter bezlerinin salgs olan ter (sudor) vcut scaklnn azalmasn, ya bezlerinin salgs olan ya (sebum) ise kllarn ve derinin yumuak kalmasn salar. Deri, vcudu mikroorganizmalarla her trl mekanik, termik ve kimyasal etkilere kar korur. zerine yaplan basncn, altnda bulunan ya dokusu vastas ile iteki organlara gemesini nler. Ayrca derinin st ksmn oluturan epidermis tabakas, sv ve gaz halinde olan birok maddeleri derinlere geirmez. Kapsad ok saydaki kan damarlarnn daralp genilemesi ile darya verilen scakln, ayarlanmasnda da rol oynar. Deri eitli metabolizma art maddelerin bezler vastas ile darya atlmasna olanak salar. Az da olsa darya CO2 vererek solunuma destek olduu gibi, gne etkisi ile D vitamini oluturarak kemiklerin gelimesinde rol oynar.
ekil 9.11
Epidermis Ya bezi GI. sebaceae Musculus arrectores pilorum Ter bezi GI. sudoriferae Bulbus pili Dermis Duyu siniri
Integumentum commune. Kaynak: Knig HE, Liebich HG (2004): Veterinary Anatomy of domestic mammals, Textbook and Colur Atlas, Schattauer, Stuttgart.
Arter
Subcutis
Ya doku
144
Deri doal delikler olan az, burun, anus, vulva ve urethradan ieriye dnerek mukozay oluturur. Mukozann d deriden en nemli fark ya ve ter bezleri ile kllardan yoksun oluudur. Derinin kalnl, skl ve ok yksek olan esneme yetenei hayvann cinsiyetine, trne, yana ve kaplad vcut blgesine gre deiir. Genel olarak deri, kltr rklarnda yerli rklara, genlerde ise yallara oranla daha incedir. Deri (Cutis), stte epidermis ve onun altnda dermis (corium) olarak ikiye ayrlr. Deriyi altndaki dokulara balayan deri alt dokusu (subcutis) ise gevek ba doku ve yadan olumutur. Deriyi fascia veya periosta balayan katmandr. Ancak dudak, gz kapa ve genital organlarn bulunduu blgelerde subcutis ok azdr. Derinin esas tabakasn oluturan dermisin st epidermis ile rtldr. Esnek bir yapya sahip olan dermis, deri bezlerini, damar ve sinirleri ayrca kllar kaldrmaya yarayan kas tellerini (m. arrectores pilorum) kapsar. Dermisin kalnl derinin kalnln oluturur. Deri sanayinde epidermisin atlmas ile geride kalan dermis ilenerek pek ok eyann yapmnda kullanlr. Morfolojik olarak birbirine benzeyen deri bezleri, salglar bakmndan farkllk gsterir. Bu bezler, salglarnn niteliklerine gre ya bezleri, ter bezleri olarak isimlendirilir.
Ya bezleri (Glandulae Sebaceae)

Alveolar biimde ve lobler grnldr. Genital organlar ve ans civarndaki kll blgede daha gelimitir. Her bezin bir kanal vardr. Kanallar ounlukla kl follikllerine alr. Vcut yzeyine alanlar da vardr. Sebum ad verilen bir salgya sahiptir. Sebum deri ve kllarn yalaycsdr. Dudak, gz kapaklar, glans penis ve praeputiumda olduu gibi kllarn bulunmad baz blgelerde de ya bezlerine rastlanr. Meme ba, boynuz, pulvinus ungulae, burun ve buradaki planumlarda ya bezlerine rastlanmaz. Bu bezlerin salgsndan kan koku zellikle seksel devrede hayvanlar iin nemli bir rol oynar.
Ter bezi (Glandulae Sudoriferae)

D derinin mukozaya yakn olan ksmnda, etillerin tabanlarnda, koyunda kuyruk alt blgesinde, kedi ve domuzda meme balarna yakn olan blgelerde hem byk hem de sayca ok olarak bulunduklar halde trnakta, glans penisde ve srda meme banda yoktur. Ter (sudor) re, tuz ve dier baz maddeleri kapsayan asit karekterli bir svdr. Bu svnn deri zerinden buharlamas fazla snn atlmasn salar.
zel Deri Bezleri

Bu bezler gll.sebaceae ve gll.sudoriferae gibi bezlerin bymesi ve deimesi sonucu meydana gelmi oluumlardr. Srda merme (planum nasolabiale) eki gll.plani lasolabiales, koyunda medial gz as altndaki ukurlukta yer alan gll.sinus infraorbitales, keilerde boynuz kknde bulunan gll.cornuales, d kulak yolunda grlen gll.ceruminosae, koyunda parmak aras boluunda yeralan gll.sinus interdigitales, kpekte anus blgesinde gll.circumanales, evcil etillerde ayn blgedeki gll.paranales, koyunda inguinal blgedeki gll.sinus inguinales bu tr bezlerdendir. Meme bezleri de (gl.mammaria) ter bezlerinin ayr ve bamsz biimde gelimesinden olumutur.
145
Kl (Pili)
Epidermisde ve bazen coriuma kadar inen boru biimindeki ukurluklar iine yerlemitir. Kln kknde kendisini oluturan matrix hcreleri bulunur. Bu blge kan damar ve sinirler tarafndan yaplm ince ve sk bir a ile sarlmtr. Bu yzden kllar, dokunma duyusuna kar ok hassastr. Boynuzlam epitel hcrelerinden oluan kllar vcut blgelerine ve fonksiyonlarna gre rt kllar, uzun kllar ve dokunma kllar diye snflandrlr. rt kllar (capilli) hayvanlarn tm vcudunu rten kllardr. Ksa ve sert olan rt kllarna setae denir, domuz iin karakteristik olan vcut kl bu gruptandr. Uzun ayn zamanda kvrml, yumuak olan rt kllarna da pili lanei ad verilir. Uzun kllar vcudun sadece belirli blgelerinde grlen kllardr. ki kulak arasnda yer alan, aln blgesini rten kahkl kllarna cirrus capitis, boynun st kenarnda bulunan ve yanlara doru sarkan yele kllarna juba, kuyruun st ve yan kenarlarndan kan kuyruk kllarna cirrus caudae, bukalk (topuk) blgesinde demetler halinde bulunan n ayak kllarna cirrus metacarpeus, ayn blgedeki arka ayak kllarna cirrus metatarseus ad verilir. Bunlardan baka gz kapaklar zerinde kirpikler (cilia), baz hayvanlarn kulak kepelerinin i yzndeki kllar (tragi), burun kllar (vibrissae) ile keinin sakal kllar (barba) bulunur. Dokunma kllar (pili tactiles), zellikle ba blgesinde yer alan uzun, kaln ve kuvvetli kllardr, canlnn evresi ile uyumunu salarlar.
Meme (Mamma)
Ter bezlerinin ayr ve bamsz bir ekilde gelimesinden olumutur. Gen diilerde ilk gebelik devresine kadar kk bir yapdadr. Gebelik oluunca salglanan hormonlarn etkisiyle hem memelerdeki byme tamamlanr hem de st salglayabilecek erginlie ular. Doumdan itibaren st verme devri (lactation) balar. Bu srenin bitiminde salg yapm durarak meme tekrar klr. Mamma (meme kompleksi), ksm kapsar.
ekil 9.12 Meme lokalizasyonu ve kesiti. Kaynak: Knig HE, Liebich HG (2004): Veterinary Anatomy of domestic mammals, Textbook and Colur Atlas, Schattauer, Stuttgart.
Corpus mammae
Sinus lactifer boluk sistemi Pars glandularis Pars papillaris
Papilla mammae
Ductus papillaris
146
Corpus mammae asl meme kitlesidir. Esasn bez dokusu, ya dokusu ve ba dokusu oluturur. Ba dokusu corpus mammaenn bez ve ya dokusunu dtan bir kapsl gibi epeevre sarar ayrca memelerin birbirine bakan i yzn rterek iki meme arasnda, hem de her bir memenin d yzn rterek memenin karnn ventral duvarna bakan yzne kadar uzanr. Papilla mamae corpus mammaedan belirgin bir ekilde ayrlm, ventrale doru uzam silindir biiminde bir yap olup meme kompleksinin ikinci ksmdr. Trlere gre ksa ve sivri grnmdedir. Her bir corpus mammae iin bir papilla mammae mevcuttur. Corpus mammae ve papilla mammae iinde yer alan ayn zamanda st depo eden boluk sistemi (sinus lactiferi), meme kompleksini oluturan nc ksmdr. Boluk sistemi, corpus ierisinde ise pars glandularis, papillann iinde ise pars papillaris olmak zere iki ksma ayrlr. En byk boluk sistemi keide sonra srasyla byk ruminantlarda ve koyunda bulunur. Meme kompleksi gvdenin ventral duvar zerinde, median hattn sa ve solunda yer almtr. Kk gevigetirenler ve tektrnakllarda her bir yarmda bir adet, srda iki, kedide drt adet, kpektede 4-5 adet, domuzda ise ortalama yedi adet meme kompleksi bulunur. Memeler maymun ve filde thoracal, kedide thoracoabdominal, kpek ve domuzda thoracoinguinal, gevigetiren ve tektrnakllarda ise inguinal blgede yer alr.
Deriden Olumu Klsz Organlar

Epidermisin ok fazla kalnlap boynuzlamasyla olumu bez ve kllar iermeyile karakterize olan organlardr. rnek olarak organum digitale (trnak), etilde tori, atta mahmuz ve kestaneler ve gevigetirenlerde boynuzlar verilebilir.
Organum Digitale (Trnak)

Evcil memelilerin parmaklarnn son parmak kemiinin (phalanx distalis) zerini rten deri, zel biimde deierek trnak yani organum digitaleyi oluturur. Epidermisin fiziki etkiler altnda boynuzlamas ile meydana gelen ve son phalanx kemiine balarla sarlm olan trnakta ok az bez bulunduu halde, kllar tamamen yok olmutur. Trnak insanda unguis, etilde unguicula, tektrnakl ve gevigetirenlerde ungula terimi ile adlandrlr. Tektrnakllarda boynuzlam olan yap capsula ungulae damar ve sinirden zengin olan corium ungulaeyi aynen bir ayakkab gibi iine alr. Capsula ungulae; paries ungulae, solea ungulae ve pulvinus ungulae olmak zere ksma ayrlr. Solea ungulae dtan d bkey bir kenarla snrlanr. Bu kenara margo parietalis denir. Paries ungulae ile solea ungulaenin ortak snrnda ak renkli olduka yumuak bir doku bulunur beyaz izgi eklinde grlen bu blgeye linea alba ad verilir. Ata nal aklmas esnasnda ivi beyaz izginin dna yani capsula ungulaeye aklr. Capsula ungulaenin iinde yer alan corium ungulae kan damarlar ve sinirden olduka zengindir. Unguligrad olarak isimlendirilen tektrnakllar ve gevigetirenlerde trnak yere basan organ olarak gelimitir. Subcutiste organn fonksiyonuna uyarak trnan yerle temas ettii taban blgesinde kalnlaarak esnek iplikler ve ya dokudan olumu yastklar (torus- oul, tori) ekillenmitir. Atta en gelimi olan torus digitalis torus ungulae adn alr. Digitigrad olarak tanmlanan etillerde ise parmaklar yere basan organ olarak gelimitir. Etilde yere temas eden yerlerde torus digitalis, torus metacarpeus, torus metatarseus ve torus carpeus yer almaktadr.
147
ekil 9.13
Paries ungulae Solea ungulae
Trnak blmleri ve kesiti. Kaynak: Knig HE, Liebich HG (2004): Veterinary Anatomy of domestic mammals, Textbook and Colur Atlas, Schattauer, Stuttgart.
Pulvinus ungulae
Capsula ungulae
Corium ungulae Capsula ungulae Corium ungulae
Linea alba
Attaki az gelimi olan torus carpeus ve torus tarseusa kestane, reduksiyona uram torus metatarseus ve metacarpeusa ise mahmuz ad verilir.
ekil 9.14 Tela subcutanea torinin ve atta kestanenin grnm. Kaynak: Knig HE, Liebich HG (2004): Veterinary Anatomy of domestic mammals, Textbook and Colur Atlas, Schattauer, Stuttgart.
Torus carpeus
Digiti I Torus metacarpeus
Digiti V Digiti II
Digiti IV
Digiti III Torus digitalis
Kestane
148
Boynuz (Cornu)
Boynuz, derinin epidermis katmanndan meydana gelmi bir oluumdur. Os frontaledeki boynuz kntsnn (processus cornualis) zerinde yer alr. Onun ekline uyan bir kalp oluturur ya da onun zerine bir klf gibi geer. Kl ve bez kapsamaz. Hayvann korunma organ olan cornunun ekil ve yaps rk ve tre gre deiir.
ekil 9.15 Cornunun yandan grnm. Kaynak: Knig HE, Liebich HG (2004): Veterinary Anatomy of domestic mammals, Textbook and Colur Atlas, Schattauer, tuttgart.
Cornu Boynuz
Cilia-Kirpik
Barba Sakal
149
zet
A M A
Duyuyu alglayan organlarn neler olduunu aklamak. Hayvanlar yaamlarn srdrmek, reyebilmek ve dmanlarndan korunabilmek iin duyu organlarn kullanmaktadr. Hayvan trleri arasnda bir duyu organ dier duyu organlarna kyasla daha fazla gelimitir. Organum olfactus, koku duyusu organ; organum gustus, tat duyusu organ; organum visus, grme duyusu organ; organum vestibulocochleare, iitme duyusu ve denge organ; organum tactus, dokunma duyusu organdr. Hayvanlarn hayatta kalabilme ve yaamlarn srdrebilmeleri iin gerekli olan koku duyusunu aklamak Yaamn srdrebilmek iin avlanmak ya da dmanlarna yem olmamak iin srekli evresini koklamak zorunda olan hayvanlarn koku duyusu ok gldr. Koku alma duyusu iftleme ve remede de nemli rol almtr. Dii hayvann kzgnla geldii esnada salglam olduu koku erkek hayvanlar iin bir davet anlamna gelmektedir. Bir kuzu annesini sesinden ve kokusundan tanmakta, koyun srs kurttan kaarken liderin kokusunu takip etmektedir. Koku sinirleri (Nn.olfactorii) beyinin nasal ucunda bulunan bulbus olfactorius ile burun boluunun tavannda ve arka blgesinde yer alan olfaktorik mukoza arasnda uzanr. Ayrca burun boluunun tabannda yer alan organum vomeronasalede az boluundan gelen kokularn alglanmasn salar. Tat duyusunun alglanma mekanizmasn Tat alma organ dildir. Tat alma duyusunun gereklemesi iin aza alnan maddelerin erimesi gereklidir. Tkrk aracl ile eriyen maddeler tarafndan uyarlan dil zerine dalm tat alma sinirleri, bu uyarlar cerebrumdaki tat merkezine ulatrarak duyunun alnmasn salar. Dilin 2/3n oluturan blgenin tat alma siniri nervus lingualis ve chorda tympanidir. ki sinir birlikte dilin belirtilen blgesinde bulunan tat papillalarna dalr. Dokuzuncu ift beyin siniri olan nervus glossopharyngeus, dilin kk ksmnn 1/3n sensorik olarak innerve eder. Bu sinir yumuak damaa, isthmus faucium ve tonsillaya
kollar verir. Bu sinirlerden baka n. vagus da dil kknn arka ksmnn tat duyusunu alr.
A M A
A M A
A M A
Grme duyusu organn aklamak Her canlnn gz ve grme sistemi, onun yaad hayata uygun olarak gelimitir. Gece veya gndz m yaadklar, av ile mi beslendikleri, kara, hava veya deniz canls olduklarna gre gzde farkllklar ekillenmitir. Hayvanlar sol gzle sol, sa gzle sa yanlarn grrler. Dnyay bir resim gibi alglarlar yani derinlik boyutu yoktur. Tavan ban evirmeden ayn zamanda hem arkasn hem de nn grebilmektedir. ahin ok uzaklar grp uzaktaki hareketi alglaya bilmekte, bir kedi gece karanlnda ok net olarak grebilmektedir. Ne kadar canl tr varsa, o kadar da farkl gz ve bak as vardr. Hayvanlarn gzleri ne kadar farkllk gsterirse gstersin aslnda optik sistem ayndr. Dtan ie doru tabakadan olumu olan gz kresinin en dta bulunan fibrz kat, tunica fibrosa bulbi olup dayankl bir yapya sahiptir. Gz kresinin n 1/5ni cornea, arka 4/5ni sclera oluturur. Gz kresinin ikinci tabakas olan tunica vasculosa bulbi, arkadan ne doru ksmdan oluur. Arkada bulunan choroidea ve corpus ciliare, scleraya yapt halde nc ksm olan iris serbest olarak ne doru uzanmtr. Gz kresinin en i ksmn rten retinada (tunica nervea bulbi) alglayan ve grmemizi salayan reseptr hcreler bulunur. Gz kresindeki grme noktasndan balayan n.opticus cerebrum ile balanty salar. Grnt olarak algladmz k srasyla cornea, camera anterior bulbi, pupilla, camera posterior bulbiyi geerek lense ular. Lens tarafndan krlan k camera vitreum bulbiyi geerek retinada yer alan grme noktasna der. Retinada alglayan hcreler uyarlarak grme duyusu n.opticus araclyla beyine tanarak grme salanr. Gz koruyan ve grevini kolaylatran yardmc organlar (organa oculi accessoria) gz kaslar, gz kapaklar, conjunctiva ve gzya aygt ekillendirir.
150
A M A
Denge ve iitme duyusunun nasl ekillendiini aklamak itme duyusu ve denge organ olarak iki grevi olan kulak (auris), sekizinci ift beyin siniri olan n. vestibulocochleare aracl ile iitme ve denge merkezine balanmtr. Kulan en nemli blmleri os temporalenin pars petrosas iine yerlemitir. Kulak, d kulak (auris externa), orta kulak (auris media) ve i kulak (auris interna) olmak zere ksmdan olumutur. Sesi toplayan kulak kepesi d kulak yolu aracl ile ses dalgalarn orta kulaa doru getirir. Orta kulaa alan oval bir delik olan anulus tympanicus zerinde kulak zar gerilmitir. Hava ile dolu olan orta kulak membrana tympani ile d kulaktan ayrlm olmasna ramen staki borusu araclyla yutak ile balantldr. Kulak zarna gelen ses titreimleri bu zarn da titremesi sonucu etkiyi kulak kemikcikleri yardm ile i kulaktaki perilymphaya iletir. Ses titreimleri i kulakta corti organ tarafndan iitme duyusu olarak alglanr. Yine i kulakta bulunan utriculus, sacculus ve ductus semicirculares denge ile ilgili oluumlardr.
A M A
Dokunma duyusu organ deri ve deriden olumu klsz organlar aklamak. Dnyaya dokunarak yaayan ylan grme duyusunun eksikliini dokunma duyusunu daha da gelitirmek suretiyle syla alglayarak giderir. Vcudun koruyucu rts olan deri ayn zamanda kapsad sensible sinirlerin periferik ular vastas ile dokunma duyusunun zel organ olarak da grev yapar. Tm vcudu sarm olan deri, d yznde yerine gre uzun veya ksa kllar, iinde ter bezleri ve ya bezlerini kapsar. Deri, vcudu mikroorganizmalara, her trl mekanik, termik ve kimyasal etkilere kar korur. Kl deriyi tmyle rten, boynuzlam epitel hcrelerinden ibaret oluumlardr. Kllar rt kllar, uzun kllar ve dokunma kllar diye e ayrlr. Morfolojik olarak birbirine benzeyen deri bezleri, salglar bakmndan farkllk gsterir. Bu bezler, salglarnn niteliine gre ya bezleri, ter bezleri olarak isimlendirilir. Deiiklie uram ter bezi olan memenin hayvan trlerine de gre lokalizasyonu ve lob saylar farkldr. Corpus mammae, papilla mammae ve boluk sistemi olarak ksmdan oluur. Deriden olumu klsz organlar, epidermisin ok fazla kalnlap boynuzlamas ayrca bez ve kllarn bulunmay ile karakterize olmu organlardr. rnek olarak organum digitale (trnak) ile etilde tori, atta mahmuz ve kestaneleri ve gevigetirenlerin boynuzlar verilebilir.
10
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Evcil kanatl hayvanlarda Hareket sistemini ve bu sistemin memeli hayvanlardan farkllklarn aklayabilecek organlar ve bularn memeli hayvanlardan temel farkllklarn tanmlayabilecek Dolam ve sinir sistemlerini, duyu organlarn tanyacak memeli hayvanlardan farkllklarn aklayabilecek Bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Evcil kanatllar Anatomi Karlatrma Uma
indekiler
EVCL KANATLILAR HAKKINDA TEMEL ANATOMK BLG LOKOMOTOR SSTEM SNDRM SSTEM (SYSTEMA DIGESTORIUM) SOLUNUM SSTEM (SYSTEMA RESPIRATORIUM) ROGENTAL SSTEM (SYSTEMA UROGENITALIS) ENDOKRN SSTEM SNR SSTEM (SYSTEMA NERVOSUM) DUYU ORGANLARI
Evcil Kanatllarn Anatomisi
Evcil Kanatllarn Anatomisi

EVCL KANATLILAR HAKKINDA TEMEL ANATOMK BLG
Kanatl hayvanlardan (aves) Temel Veteriner Anatomi Dersinin konusuna girenler; tavuk (veya horoz), hindi, rdek, kaz ve evcil gvercin olarak zetlenebilir. Bu trlerin Latince isimleri ile ilgili olarak 1. nitede bilgi verilmitir. Kanatl hayvanlardaki anatomik yaplar temel olarak daha nceki konularda bahsedilen evcil memelilerle byk benzerlikler gsterse de, kularn yaay biimleri, yeme alkanlklar, reme ekilleri, gnlk davranlar, av-avc ilikisi vb. faktrlerin de etkisiyle doku, organ ve sistemlerde nemli anatomik deiiklikler gze arpmaktadr. Bu deiiklik veya modifikasyonlar, kanatllarn yaad ortama ok daha iyi adapte olmasn ve sonucunda hayatta kalmasn salamtr. Kular arasndaki bu anatomik farkllklar da yaam alan, beslenme ekilleri, reme periyotlar, uucu olup olmamalar, avlanma uslleri vb. etkenlere bal grlr. Kanatllarda birok anatomik yap, umay kolaylatrmak iin memelilerden farkllamtr. Bu nedenle kanatllar havalanp, havada uzun sre kalabilme yeteneine sahiptir. Kanatllarda umay kolaylatran faktrlerin balcalar unlardr; 1. n bacaklar (ekstremiteler) farkllaarak kanat biimini almtr. 2. Vcudun hemen her taraf arl arttrmadan, hacmi geniletmek amacyla uzun tylerle kaplanmtr. 3. skelet kemiklerinin bir ksm arl azaltmak amacyla kemik ilii yerine hava dolu keseleri ierir. 4. Kanatllarda idrar kesesi yoktur, dolaysyla idrar depolanmas sz konusu olmad iin vcudun genel arl azaltlm olmaktadr. 5. Erkek bireylerde testisler karn boluu ierisine gizlenmitir ve sadece kzgnlk dneminde arl ve hacmi artar. 6. Kanatllarda diler, arln azaltlmas amacyla teekkl etmemitir. 7. Yumurtlama yoluyla rerler. Bylelikle yavru vcutta tanmaz. 8. Gs kemiinin alt yznde havay yarmaya yarayan aaya doru sivrilmi, carina isimli bir knt bulunur. 9. Son kuyruk omurlar birlemi ve pygostyl denilen bir kemik halini almtr. Bu yap uma esnasnda dmen grevi grr.
156
Kanatllarda vcut boluklar memelilere gre farkl yaplanmtr. Gs boluu ile karn boluunu ayran diyafram (diaphragma) tam olarak ekillenmedii iin bu iki boluk birbiri ile tam itiraktedir. rnein kalp ve akcierler gs boluunda yer alr fakat karacier ile de temas halindedir.
LOKOMOTOR SSTEM
Lokomotor sistem kanatllarn uma, zplama, ayakta kalabilme, kimilerinde koma vb. hareketlerinin tamamn kapsayan bir sistemdir. Ksaca hareket sistemi de denilmektedir. Memeli hayvanlarda olduu gibi kanatllarda da lokomotor sistemi temel unsur oluturur. Bunlar; pasif unsurlar olan iskelet ve eklem sistemleri, ayrca hareketin aktif unsuru olan kas sistemidir. Bu sistemin kusursuz almas sayesinde kanatl hayvanlar hareket eder.
skelet Sistemi
Kanatl hayvanlarda, ekillerine gre yass (ossa plana), uzun (ossa longa) ve ksa (ossa brevia) olmak zere eit kemik grubu iskeleti oluturur. Memelilerden farkl olarak bu gruplara dahil baz kemikler, ilerinde kemik ilii (medulla ossea) yerine hava dolu kanallar barndrrlar. Kemiklerin bu ekilde olumasnn yegne sebebi uuu kolaylatrmak iin fazla arlktan kurtulmaktr. Bu tr kemiklere haval kemik (pneumatik kemik, os pneumaticum) ismi verilir. n ekstremitede nkol (radius) ve dirsek kemiinin (ulna) st ucundan kanadn serbest ucuna kadar, arka ekstremitede ise uyluk kemiinin (femur) st ucundan ayakucuna kadar bulunan kemikler dnda tm kemikler pneumatik kemik zelliindedir. Kanatllar ve memeliler arasndaki balca kemik ve iskelet farkllklar unlardr: 1 Kanatllarda st ene, memelilerden farkl olarak az da olsa hareketlidir. 2. Gz ukuru (orbita) kafatasna (cranium) gre memelilerle kyaslandnda olduka byktr. 3. Kanatllarda alt ene (mandibula) 11 kemikten oluur. 4. Alt ene, st eneye (maxilla) kk bir kemik vastas ile eklemleir. 5. Kanatllarda ard kafa kemiinde (os occipitale) memelilerden farkl olarak omurgayla eklemleen knt (condylus occipitalis) tektir. 6. Memelilerde boyun omurlar (vertebrae cervicales) her zaman 7 adet iken kanatllarda 12-18 arasnda deiir. 7. Kanatllarda bel (lumbal) ve sakral omurlar biribiriyle kaynaarak os lumbosacraleyi oluturur. 8. Memelilerin aksine ilk ift kaburga (costa) gs kemiine (sternum) balanmam, geri kalanlar ise sternuma direkt ve kemiksel olarak balanmtr. 9. Memelilerdan farkl olarak n bacak kemeri tam olarak olumutur ve bu kemeri krek kemii (scapula), gagams kemik (os coracoides) ve kprck kemii (clavicula) birlikte ekillendirir. 10. ki clavicula ortada birleerek lades veya atal kemiini yani furculay oluturur. 11. n ayak bilek kemiklerinden (ossa carpi) sadece 2 adedi mevcuttur. 12. Kanatllarda arka ayak bilek kemiklerinin (ossa tarsi) st sras baldr kemii ile alt sras ise ayak tarak kemikleri ile (ossa metatarsalia) kaynam durumdadr. 13. Evcil kanatllarn arka ayaklarnda 4 parmak vardr. Her parmaktaki parmak kemii (phalanx) says parmak numarasndan 1 fazladr. rn. 2. parmakta 3 adet parmak kemii bulunur.
10.nite - Evcil Kanatllarn Anatomisi
157
Ba skeleti
Ba iskeleti memelilerinkine nazaran olduka farkl bir yaplanma gsterir. Hereyden nce yz kemiklerinden bazlar zelleerek gagann kemiksel yapsn yani rostrumu ekillendirir. Kularda gaga trn yaama alanna ve beslenme ekline gre olduka farkl ekillerde olabilir. Kafa kemikleri cranium cerebrale ve cranium viscerale olmak zere iki blmde incelenir. Cranium cerebrale kemikleri olarak arda kafa kemii (os occipitale), kamams kemik (os sphenoidale), duvar kemii (os parietale), aln kemii (os frontale) ve akak kemii (os temporale) saylabilir. Memelilerden farkl olarak ara duvar kemii (os interparietale) bulunmaz. Kalbur kemii (os ethmoidale) cranium cerebralenin bir paas deildir. Orbitann basksyla ne doru kaymtr. Bu nedenle cranium viscerale grubunda deerlendirilir. Cranium viscerale kemikleri ise; gzya kemii (os lacrimale), burun kemii (os nasale), kesici di kemii (os incisivum), st ene kemii (os maxillare), elmack kemii (os zygomaticum), damak kemii (os palatinum), kanats kemik (os pteryoideum), saban kemii (os vomer), alt ve st eneyi birletiren kemik (os quadratum) ve alt ene kemiinden (mandibula) oluur. Kesici di kemii (os incisivum) adnn aksine, kanatllarda di ihtiva etmez ve st gagann oluumuna katlr. Alt ene kemii (mandibula) ise memelilerden farkl olarak 11 adet kemiin bir araya gelmesi ile oluur. Ayrca kanatllarda memelilerden olduka farkl bir ekle sahip olan dil kemii de (os hyoideum) mevcuttur. Kanatllarda cranium cerebraleyi hangi kemikler oluturur?
SIRA SZDE
1
Omurga (Columna Vertebralis)
Omurga veya omur stunu, boyun (cervical), srt (thoracal), bel (lumbal), sar (sacral) ve kuyruk (caudal) omurlarndan oluur. Boyun omurlarnn (vertebrae cervicales) says trlere gre 12-18 arasnda deiir. Srt omurlarndan (vertebrae thoracicae) bazlar birbirleriyle kaynarlar. Kanatllarda omurgann bel, sar ve kuyruk blmleri memelilerden olduka farkldr. Sklkla son birka srt omuru, tm bel ve sar omurlar ve ilk birka kuyruk omuru kaynaarak olduka byk bir kemii os lumbosacrale veya synsacrumu oluturur. Bu kemik vcudun iskelet yapsna temel bir destek grevi grd gibi birok organ da d etkilerden korur. ndeki kuyruk omurlar synsacrumun oluumuna katlr,bunlar takip edenler serbest olarak bulunur fakat daha gerideki kuyruk omurlar da kendi ilerinde yeniden kaynaarak tek bir kemik yani pygostyli oluturur. Pygostyl uu srasnda dmen gibi kullanlr.
Tablo 10.1 Kanatl Hayvan Trlerine Gre Omurga Blmlerindeki Omur Saylar. Kaynak: Dursun N (2007): Evcil Kularn Anatomisi
Tavuk Boyun Srt Bel Sar Kuyruk 14 7 4 10 7
rdek 14 9 4 10 7
Kaz 17 9 4 10 7
Gvercin 12 7 4 10 7
158
Kaburgalar (Costae)
Tavuk ve gvercinde 7, rdek ve kazda 9 ift kaburga bulunur. Memelilerin aksine 1., bazen de 2. ift kaburga (costa) gs kemiine (sternum) balanmamtr.Yani yzc kaburga (costa fluctuantes) konumundadr. Geri kalanlar ise sternuma direkt kemiksel olarak balanmtr. Memelilerdeki kaburgalar sternuma balayan kkrdaksal blm (cartilago costalis) kanatllarda grlmez.
Gs Kemii (Sternum)
Vcut organlarn alttan saran ve koruyan alt taraf dbkey bir kemik durumundadr. Uucu kularda gs kemiinin altndaki ibiksi knt aerodinamik yaps ile havay yarmaya yardm eder. Bu ksma carina ismi verilir. Carina, trlere gre olduka farkl bir anatomik yaplanma gsterir. Su kularnda gs kemiinin dz olan yanal blmleri alan olarak daha fazladr ve su zerinde rahat hareket etmede rol oynar.
ekil 10.1 Horozda Vcut Kemiklerinin Genel Grnm. Kaynak: McCracken TO, Kainer RA, Spurgeon TL. (2006): Spurgeons Color Atlas of Large Animal Anatomy: The Essentials.
n Bacak Kemikleri (Ossa Membri Thoracici)

Kularda kanat memelilerin n bacana karlktr. Memelilerdan farkl olarak n bacak kemeri (cingulum membri thoracici) tam olarak olumutur ve bu kemeri krek kemii (scapula), gagams kemik (os coracoides) ve kprck kemii (clavicula) birlikte ekillendirir. ki clavicula gs kemerini tamamen balamak zere orta hatta birleerek lades veya atal kemiini yani furculay oluturur. n bacak bu kemikler aracl ile gvdeye balanr ve bu balant, kaslar ve balar araclyla desteklenir. Kemerden sonra gelen n bacak blmleri ise hareketli paralardr ve dolaysyla kanat oluturur. Kanad oluturan kemikler srasyla kol kemii (humerus), n kol kemikleri (radius-ulna), 2 adet el bilek kemii (ossa carpi), kanatllarda bilek kemiklerinden sadece st sray oluturanlardan iki tanesi mevcuttur, alt sra tarak kemii ile kaynamtr), 2 adet ossa carpometacarpalia
159
(tarak kemikleriyle bilek kemiklerinin alt srasnn kaynamasyla oluur) ve devamnda parmak kemikleridir (ossa digitorum manus). Evcil kanatllarn n ayaklarnda 3 adet parmak vardr.
Arka Bacak Kemikleri (Ossa Membri Pelvini)

Kularda synsacrum ve kala kemiinin (ossa coxarum) birlemesi ile oluan kemik grubu vcudun en byk kemii durumundadr. Os coxaey yapan kemik ise ilye kemii (os ilium), at kemii (os pubis) ve oturga kemiidir (os ischii). Sal sollu bu 3 ift kemik kala kemerini (cingulum membri pelvini) oluturur. Kala kemeri ayn ekilde sabit olup arka bacaklarn dier iskelet blmleri ile balants durumundadr. Kala kemiklerinden distale doru sras ile uyluk kemii (femur), diz kapa kemii (patella), baldr kemikleri (ossa cruris veya tibia-fibula) gelir. Kularda arka ayak bilek kemiklerinin (ossa tarsi) st sras tibia ile kaynam, alt sras ise arka ayak tarak kemikleriyle birleerek tarsometatarsusu oluturmutur. Evcil kanatllarn arka ayaklarnda 4 parmak vardr. Her parmaktaki parmak kemii (phalanx) says parmak numarasndan 1 fazladr. rn. 3. parmakta 4 adet parmak kemii bulunur.
Eklemler
Memelilerde olduu gibi kanatllarda da iskeleti oluturan kemikler birbirleriyle hareketsiz, az hareketli veya hareket edecek ekilde balanrlar. Bu balant eitlerinin herhangi biri ile kemiklerin birbiri arasnda yaptklar balantlarn tmne birden genel olarak eklem (articulatio) denir. Evcil memelilerden farkl olarak kanatllarn kafa kemiklerinde birok hareketli birlemeler bulunur. Omurgada omurlarn birleme noktalar ise benzerdir. ki omur gvdesi arasna halka tarznda bir disk (discus intervertebralis) girer ve darbelere kar bir nevi omurlar aras tampon vazifesi grr. Evcil memeli hayvanlarda grdmz eklem hareketlerinin hemen hemen hepsi kanatllarda da mevcuttur. Yalnz yapsal olarak el ve ayak bilek kemiklerindeki farkllamalaradan tr pronation ve supination hareketleri olduka snrldr.
Kas Sistemi
Lokomotor sistemin hareketi salayan aktif ksm kaslardr. Kaslar bir kemikten dierine balanarak, tutunduklar iki kemik arasndaki eklem vastasyla hareketi salarlar. Memelilerde olduu gibi kularda da istemli ve istemsiz alan kas gruplar mevcuttur. Fakat kanatllarda krmz ve beyaz kas liflerinden oluan iki tr istemli kas bulunur. stemli kas liflerinin krmz veya beyaz rengi almasn, myoglobulin denen bir proteinin miktar belirler. Kanatl kaslarnn ounda krmz ve beyaz lifler birlikte bulunur. Bir kas iinde bu liflerin birbirine oran, o kasn srekli alp almama durumuna gre deiir. Farkl oranda kas liflerinin oluturduu farkl yapdaki kaslar vcutta fonksiyon grecekleri yerlere gre lokalize olmulardr. Eer kanatl uzun mesafe uucusu bir tr ise umaya yarayan kaslarn bulunduu gs (pectoral) blgesinde kaslar koyu krmz renk grlr. Bunun tersine tavuk gibi umayan bir tr ise gs kaslar beyaz renkte yaplanr. Toporafik ve fonksiyonel adan iskelet kaslarn; deri kaslar, ba kaslar, gvde kaslar ve ekstremite kaslar olarak gruplandrlr. Kularn vcut kaslarnn yaplanmas, beslenme biimleri, yaam alanlar ve tabi ki uucu zellikleri nedeniyle memelilerden farkllamtr. Gagalama-grme-duyma ve denge koordinasyonun kafa blmnde salanmas sebebiyle kular iyi organize olmu ba ve boyun
160
kaslaryla desteklenen ok hareketli bir baa sahiptirler. Boyun kaslarnn gelimi olmasna ramen srt kaslar memelilere kyasla daha basit yaplanmtr. Bunun sebebi; omurlarnn saysnn ve dolaysyla fonksiyonunun fazla olmasna karn bir ksm srt, bel ve sar omurlarnn kaynaarak sabit hale gemesidir. Kuyruk omurlarndaki kaslar, uzun kuyruk tylerini tamann yan sra uu esnasnda yn deitirme, havada kalmaya yardmc olma gibi faaliyetleri olmas sebebiyle olduka kompleks ve gl yaplanma gsterirler. Kularn gs kaslar uma faaliyeti nedeniyle yaamlar boyunca en ok kullanmalar ve en gl olmas gereken kas gruplardr. Dolaysyla bu kaslar dier tm vcut blmlerindeki kaslardan ktlesel olarak daha fazladr. Gs ve karn kaslarnn ortak grevi solunuma yardmc olmaktr. Karn kaslar, dklama ve dii kularn yumurtlama faaliyetinde de etkindir. n ekstremite kaslar temel olarak kanatlara uma yeteneini kazandrr. Periyodik olarak kanad ileriye uzatma, havay kanat altna alma ve geriye itme hareketi yaparak uma ilevini gerekletirirler. Arka ekstremite kaslar ku trne gre deien tneme, avlama, koma vb. aktiviteleri stlenirler. Bunlarn yannda vcudun arln tamalar sebebiyle gs kaslardan sonra en gelimi kas grubudur.
SIRA SZDE
Kularda ktlesel olarak vcudun en byk kas grubu hangisidir?
SNDRM SSTEM (SYSTEMA DIGESTORIUM)

Kanatllar ve evcil memelilerde sindirim sistemi temel mekanizma olarak ayn gibi grnse de birok anatomik yap deiiklie uramtr. Beslenme ekli ve besin trleri bu deiikliklerde ana etken olmaktadr.
Az Boluu (Cavum Oris)

Kularda diler, dudaklar ve yanaklar bulunmamaktadr. Bunun yan sra memelilerde olduu gibi kendine zg bir ekli, boluu olan, snrlar belirgin bir yutak da (pharynx) kanatllarda mevcut deildir. Kanatl da yutak; dil ve damak papillalar vastas ile ayrt edilir. Alt ve st ene gagann (rostrum) olumasn salamtr. Gaga kularn beslenme tarzna bal olarak her trde farkl ekildedir. rnein avc kularda delme-paralama iin gelimi sivri ve kavisli bir gaga mevcuttur. Dil (lingua); gagann ekline uygun olarak gaga boluu iine yerleecek ekilde sivri veya kt yapda olabilir. Dilin n ucu serbest ve hareketli iken arka taraf yani kk dil kemiine (os hyoideum) tutunur. Tkrk bezleri (glandulae salivariae) kularda da mevcuttur. Bcek, tahl vb. su oran dk besinlerle beslenenlerde daha gelimiken, balk vb. besinlerle beslenenlerde az gelimitir. Kimi kularda besini tamak veya bekletmek iin ya da dikkat ekmek veya kendini savunmak amacyla az boluunun alt ksmnda, gagann gerisinden boyun balangcna kadar olan ksmda eitli ekil ve byklkte az keseleri grlebilir.
Yemek Borusu (Esophagus)

Pharynxten balayp mideye kadar uzanan sindirim sistemi blmne yemek borusu (esophagus) denir. Yemek borusu boyun blmnde balar, nden vcut boluuna girerek devam eder, nce iki akcierin (pulmones) arasndan sonrasnda da karacierin (hepar) st ksmndan geerek mideye alr. Memelilerden farkllat en nemli nokta ise yemek borusunun vcut boluuna girmeden hemen
161
nce boynun alt ksmnda yapt genilemedir. Depo organ olarak kullanlan bu yapya kursak yani ingluvies ismi verilir. Kursak konumuza giren kularda mevcut ise de her ku trnde bulunmayabilir. Kularda yemek borusunda bulunan kanatllara zg anatomik oluum ne denir? Grevini aklaynz.
SIRA SZDE
Mide (Gaster, Ventriculus)

Kanatllar, memelilerden ayran temel anatomik farkllklardan biri de midede grlr. Kularda yemek borusundan sonra mide; bezsel mide (proventriculus, ventriculus glandularis) ve kassel mide (ventriculus, ventriculus muscularis) olmak zere iki kompartmanldr. Bezsel mide karacierler arasnda orta (median) hat zerinde yer alr. Yemek borusunun devam grnmndedir. Adndan da anlalaca gibi bezsel midede sindirime yardmc salglar reten salg bezleri mevcuttur. Kassel mide ise bezsel mideden sonraki ksmdr. Yanlardan bask bir kre grnmndedir. Mekanik sindirimde grevli blmdr. Dz kas niteliinde gl kaslardan oluur. Tohum, dane vb. ekilde beslenen kanatllar zaman zaman kk ta veya kum paracklar yutarlar. Bu paracklar kassel mide ierisine yerleerek tc vazifesi grr ve mekanik sindirime yardmc olur. Paracklarn tme etkisi vastasyla mekanik sindirim ok daha etkin gereklemi olur. Kassel mideye talk da denmektedir.
ngluvies: Kursak yani ingluvies kularn fazla besin bulduklar zamanlarda kullanabileceinden fazlasn depolad bir organdr. Ayrca baz ku trleri kursaklarnda beklettikleri besini tekrar kusarak yavrularn beslerler..
Barsaklar (Intestinum)
Barsaklar memelilerde olduu gibi ince (intestinum tenue) ve kaln (intestinum crassum) olmak zere iki blmde yaplanmtr. Kassel mideden hemen sonra ince barsaklarn ilk blm olan oniki parmak barsa (duodenum) balar. Sonrasnda ince barsaklarn en uzun ksm olan bo barsak (jejunum) gelir. Bu blmn uzunluu tavukta 103-112 cm arasnda olabilir. nce barsaklar kvrk barsak (ileum) ile sonlanr ve kaln barsaklara alrlar. Kaln barsaklara alma; kr barsak (caecum) ile dz barsak (rectum veya colon) balang ksm arasna olur. Kanatllar memelilerden ayran ok nemli bir fark da kularn ift kr barsaa (caecum) sahip olmasdr. Kularda biri sada biri solda olmak zere iki adet cecum bulunur. Konumuza giren kanatllardan gvercinde cecum olduka kktr. Dz barsak (rectum veya colon) kvrk barsan (ileum) direkt devam eklindedir. Rectum, omurgann altnda olduu halde geride cloacaya alarak sonlanr. Cloaca; ayn zamanda genital kanallarn da ald, sindirim sisteminin son ksm niteliinde bir kanaldr. Dtan ie blm gsterir. Colondan sonra gelen ilk ksm coprodeumdur. Bbrekten idrar tayc kanal olan reterler ile erkek ve dii reme organlarnn son kanallarnn ald ikinci ksm urodeum adn alr. Cloacann en gerideki son ksm ise proctodeum ismini alr. Bu blm idrarn, dknn, diide yumurtann, erkekte ise spermin d leme k iin ortak kullanlr. Proctodeumun st duvarnda baklk sistemine ait bir yap olan bursa fabricius (bursa cloacalis) bulunur. Alt duvarnda ise her kanatlda olmamakla birlikte memelilerdeki penisin karl olan bir iftleme organ bulunur. Bu yapya phallus denir. Phallus bulunan trlerde cinsiyet saptamas buradan yaplabilmektedir. Cloacann darya al ksmna kanatllarda zel bir tanmlama olarak ventus ismi verilmitir. Ventus; memelilerdeki ansn karl durumundadr.
162
ekil 10.2 Tavukta Sindirim Kanal Organlar. Kaynak: McCracken TO, Kainer RA, Spurgeon TL. (2006). Spurgeons Color Atlas of Large Animal Anatomy: The Essentials.
Karacier (Hepar)
Kanatlda karacier yap ve fonksiyon olarak memeliye benzer. Sa ve sol iki lop halinde bulunur. Trn yana, beslenme alkanlklarna gre rengi kahverengi ve krmz arasnda deiir. Karacier zerinde safra kesesi (vesica fellea) kanatllarda genelde mevcut olmasna karn baz trlerde bulunmayabilir. Safra kesesi karacier tarafndan retilen safrann depolanmasnda kullanlan bir organdr.
Pankreas (Pancreas)
Kanatlda pankreas on iki parmak barsann iki kolu arasna erit eklinde yerlemi bir bez grnmndedir. Memelilerde olduu gibi hem endokrin hem de ekzokrin salg yapan bir bezdir.
Dalak (Lien)
Dalak midenin hemen yaknnda, karacierin sa lobunun st tarafnda yeralan bir organdr. Genelde lacivertimsi-kahve bir renkte grlr. Kanatllarda dalak kre
ekil 10.3 Horozda Organlarn Sol Yandan Grnm ve Vcut indeki Konumlar. Kaynak: Nickel R, Schummer A, Seiferle E. (1977): Anatomy of the Domestic Birds.
163
veya yumurta biiminde olmasna ramen su kularnda gen ekillidir. Yapsal ve fonksiyonel olarak dalak, kan reten bir organ olsa da, baklk sisteminin de ok nemli bir elemandr.
SOLUNUM SSTEM (SYSTEMA RESPIRATORIUM)

Havada bulunan serbest oksijenle solunum yapan tm hayvanlar gibi kular da temel olarak solunum aktivitesini burun, grtlak, soluk borusu ve akcierler vastas ile yaparlar. Fakat kanatllarda solunum sistemi sadece kan dolamn oksijen bakmndan zenginletirmek iin deil ayn zamanda uma ve havada kalma aktiviteleri iin de nemlidir. Solunum sistemi ile ilikili olan hava keseleri bu fonksiyonda nemli bir grev stlenir. Grtlak memelilerde tek bir organ iken kanatllarda n grtlak (larynx cranialis) ve ses karmaya yarayan ard gtlak (larynx caudalis veya syrinx) olmak zere iki ayr oluum bulunur. Kanatllarda gs boluu ve karn boluu tam bir diyafram ile ayrlmaz. Diyafram ok az gelimitir ve iki boluu birbirinden tmyle ayrmamtr. Dolaysyla kanatllarda vcut boluunun ald durumlarda tek bir kavite grnmnn olmas ok doaldr.
Burun Delikleri (Nares) ve Burun Boluu (Cavum Nasi)

Burun delikleri (nares) st gagann st yznde bulunur. Burun delikleri burun boluuna (cavum nasi) alr ve kanatllarda memelilerde olduu gibi burun boluu iinde klahs yaplar (concha) bulunur. Kimi kularda sa ve sol burun boluu biribirinden tamamen ayrlmken kimilerinde geride ksmen birleme olmaktadr. Burun boluu choana denilen yark eklindeki bir aklk ile az boluu ile itirak halindedir.
n Grtlak (Larynx Cranialis)

Burun boluunu terk eden hava yutan tabannda bulunan organ olan n grtlaa ynlenir. n grtlak memelilerde olduu gibi kendine zg kkrdaklardan olumu ve soluk borusunun (trachea) balangc niteliinde bir organdr.
ekil 10.4 Kanatlda Organlarn Sa Yandan Grnm ve Vcut indeki Konumlar. Kaynak: Nickel R, Schummer A, Seiferle E. (1977): Anatomy of the Domestic Birds.
164
Soluk Borusu (Trachea)

Soluk borusu (trachea) n grtlaktan sonra balayp st tarafnda yemek borusu olduu halde boynun en alt ksmndan akcierlere doru uzanan dtan sadece deriyle kapl olan bir tp niteliindedir. Boynun uzunluuna gre deimekle birlikte 100n zerinde kkrdak halkadan oluur. Trachea akcierlerin hemen nnde ikiye atallanr, sa ve sol akcierlere havay tar.
Ard Grtlak (Larynx caudalis, Syrinx)

Syrinx soluk borusunun ikiye atallanp akcierlere girdii noktada bulunan bir organdr. tme, kur yapma, avn artma gibi birok ses faaliyeti iin gerekli olan kanatllara zg bir ses organdr.
Akcierler (Pulmones)
Soluk borusu gs baoluuna girdikten sonra ikiye atallanr ve akcierlere (pulmones) girer. Pulmones; sa (pulmo dexter) ve sol (pulmo sinister) olmak zere bir ift organdr. Gs boluunun tavan ksmna yakn yerlemi 1. kaburgadan bbreklere kadar uzanmtr. Memelilerin aksine akcierlerde belirgin bir loplanma grlmez ve vcutla oranlandnda daha kktr. Kularda vcut boluu aldnda akcierler (pulmones), memelilere oranla daha kk ve srta yakn bir ekilde grlr.
Hava Keseleri (Sacci Pneumatici)

Solunum sistemine ait ince duvarl keselerdir. Kk kanallar vastas ile akcierler ile itirak halindedir. Temel alma prensibi arl arttrmadan hacmi arttrarak umay kolaylatrmaktr. Uu annda keseler hava ile dolar. Bu keseler ayn zamanda baz kemiklerdeki hava boluklar ile de balantldr. Uucu kularda
ekil 10.5 Kanatlda Hava Keselerinin skelet inde (A) ve skelet Olmadan (B) Grnm. Kaynak: Nickel R, Schummer A, Seiferle E. (1977): Anatomy of the Domestic Birds.
A.
4. costa
B.
165
ok gelimitir. Bu keseler; clavicula kemii civarna yerlemi (saccus clavicularis), cervical omurlar ierisine yaylm (saccus cervicalis), gs boluuna dalm, (saccus thoracalis cranialis ve caudalis) ve karn organlarn rtmtr (sacci abdominales). Hava ile dolduklarnda olduka fazla yer kaplarlar. Kanatlda hava keselerinin fonksiyonu nedir?
SIRA SZDE
ROGENTAL SSTEM (SYSTEMA UROGENITALIS)

Bu tanmlama; canllardaki boaltm (riner) sistemi ve reme (genital) sisteminin ortak addr. Bu iki sistem baz noktalarda ayn yollar ve organlar ortaklaa kullanmalar sebebiyle birlikte anlatlacaktr.
drar Sistemi (Systema Urinaria)

Bu sistem kularda idrar reten bbrekleri ve idrar cloacaya tayan reterleri kapsar. Deve kuu hari kularda sidik kesesi (vesica urinaria) bulunmaz. Kanatlda bbrekler os lumbosacralenin alt tarafndaki ukurlara gmlm tarzda yerlemitir. nde pulmones, arkada ise colon ile komudur. Evcil memelilerden farkl olarak 3 loplu bir yapya sahiptir. Bbreklerden kan reterler sal sollu olarak geriye doru uzanr. Geride cloacann urodeum ksmna alarak sonlanr. Bbreklerden szlen svnn byk bir ksm geri emilir. Dolaysyla ok az miktarda retilen idrar dkyla kark olarak cloacadan atlr.
reme Sistemi (Systema Genitalia)

Erkek reme Organlar (Systema Genitalia Masculina)
Erkek bireylerde reme sisteminin merkez organ testislerdir. Memelilerden farkl olarak testisler karn boluunun iinde yer alr. Umay kolaylatrmak zere gelimi bir deiikliktir. Kzgnlk dnemine giren kularda testislerin bykl olekil 10.6 Erkek rogenital Sisteminin (A) ve Cloacann (B) Grnm. Kaynak: McCracken TO, Kainer RA, Spurgeon TL. (2006). Spurgeons Color Atlas of Large Animal Anatomy: The Essentials.
A.
166
duka artar. Testislerin zerinde bulunan kabart memelilerdeki epididymise karlk gelir. Testislerde retilen spermatozoa epididymiste depo edilir ve iftleme srasnda ductus deferens isimli bir kanal ile tanr. Bu kanal reterlere komu olacak ekilde geriye doru ilerler ve cloacann urodeum ksmna alr. Birok kanatlda penis ya yoktur ya da gelimemi olarak bulunur. Cloacann son blm olan proctodeumun alt duvarnda ise her kanatlda olmamakla birlikte memelilerdeki penisin karl olarak phallus bulunur. Kular genelde cloacalarn az aza gelmesi ile iftleir.
Dii reme Organlar (Systema Genitalia Feminina)

Diide reme organlar yumurtalk (ovarium) ile balar. Ergin kanatl trlerinin hemen hemen hepsinde sa veya sol ovaryumlardan yalnzca biri geliir ve reme aktivitesi iin yumurta (ovum) retir. Evcil kanatllarda ise genelde sol ovaryum geliimini tamamlar ve faaliyet gsterir. Ovaryumlardan sonra gelen ksm yumurta kanal (tuba uterina veya oviduct) adn alr. Tuba uterinann ovaryuma dnk balang ksm bir huni tarznda genilemitir. Ovaryumda retilen ve atlan yumurta, sadece yumurta sars yapsndadr. Bu huni tarznda oluum (infundibulum) yumurta sarsn yakalar. Tuba uterina ierisinde ilerleyen yumurta geliimine devam eder. evresini yumurta ak sarar, kabuk zar ve kabuk oluur. Kanatlda rahim (uterus) ve vajina (vagina), tuba uterinann kanalnn birer blmn olutururlar. Uterus, memelilerde olduu gibi gelimi bir organ deil sadece bir kabarklk yapsndadr. Tuba uterina kanalnn devam niteliindeki vagina, cloacann urodeum ksmna alarak sonlanr. Kabuklaan yumurta cloaca yoluyla d ortama atlr.
ekil 10.7 Dii rogenital Sistemine Ait Organlar. Kaynak: McCracken TO, Kainer RA, Spurgeon TL. (2006). Spurgeons Color Atlas of Large Animal Anatomy: The Essentials.
DOLAIM VE LENF SSTEM

Dolam sistemi (systema vasorum) ve lenf sistemi (systema lypmhaticum) vcut iinde kapal devre bir iletim a oluturan iki ana sistem konumundadr.
Dolam Sistemi (Systema Vasorum)

Memelilerde olduu gibi hcresel dzeyde beslenme, oksijen transportu, hormonlarn tanmas vb. aktivitelerden dolam sistemi sorumludur. Sistemin merkez organ olan kalp, kalpten vcuttaki tm birimlere kan tayan atardamarlar (arteriae), vcuttan kalbe kan getiren toplardamarlardan (venae) olumaktadr.
167
Kanatllarda kalp memelilerde olduu gibi 4 odackldr. Sa ve sol kulakk (atrium dextrum ve atrium sinistrum) ile sa ve sol karncktan (ventriculus dexter ve ventriculus sinister) oluur. Gs boluunda akcierlerin alt ksmnda bulunur. Hatta kalbin u (apex) ksm, gs boluu ve karn boluu arasnda diyafram tam olarak bulunmad iin karacierin sa ve sol loplar arasna uzanr. Kalp pericardium denilen bir klf ile sarldr. Kalbin beslenmesini salayan atardamarlara arteria coronaria denmektedir. Akcierlerden kalbe gelen oksijen bakmndan temiz kan kalpten tm vcuda tayan ana atardamar ise aortadr. Kularda kalp memeli hayvanlara gre ok daha hzl atmaktadr. Kimi kk tc kularda nabz dakikada 1000i bulmaktadr. Aortadan ayrlan atardamarlar (arteriae) organlara, kanatlara, arka bacaklara giderek temiz kan tm yaplara tarlar. Hcrelerde kullanlan kirli yani karbondioksit asndan zengin olan kan toplardamarlar (venae) aracl ile kalbe doru geri tanrlar. Kalbin n tarafndaki organlarn, dokularn kirli kann getiren venalar nde sal sollu iki ana toplardamar olan vena cava cranialis dextra ve vena cava cranialis sinistray yapar. Kanatllarda ve kemirgen vb. baz memelilerde sal sollu ift vena cava cranialisin bulunuu ok tipik bir zelliktir. Kalbin gerisindeki toplardamarlar birleerek kirli kan kalbe getirmek zere vcudun en byk toplardamarn, vena cava caudalisi yaparlar. Memelide olduu gibi bu toplardamar kanatlda da tektir.
Lenf Sistemi (Systema Lymphaticum)

Vcudun baklk sisteminde grev alan en nemli unsur lenf sistemidir. Lenf sistemi de dolam sistemi gibi kapal devre bir damar ana (vas lenfaticum) sahiptir fakat bu damarlarda kan yerine lenf svs dolar. Lenf sistemi dhilinde lenf nodlleri ve eitli lenfoid organlar grev yapar. Bu organlardan ilki daha nce anlatlan dalaktr (lien). Bir dieri; yavru ve gen hayvanlarda aktif olan, ergin hayvanlarda ilerleyen yala beraber klen organ olan timustur (thymus). Cloacann proctodeum blmnn st ksmnda bulunan bursa fabricius da lenfatik sisteme ait bir organdr.
ENDOKRN SSTEM
rettikleri salglar ya da dier adyla hormonlar kan dolamna aktararak hedef organlara ulamasn salayan salg retici bezlere endokrin bezler denir. Endokrin bezler, bu bezlerin rettii hormonlar ve hormonlarn oluturduu fizyolojik aktivitenin tamamna birden endokrin sistem ad verilir. Kanatllarda bulunan endokrin bezler srasyla unlardr: Beynin alt ksmna yerlemi olan hipofiz bezi (hypophysis), beyin yar kreleri ile beyincik arasnda yer alan epifiz bezi (epiphysis), memelilere gre daha geride, gs boluu giriinde yerlemi olan tiroid bezi (glandula thyroidea), tiroid bezinin hemen gerisinde bulunan paratiroid bezi (gl.parathyroidea), bbreklerin st ularnda bulunan bbrekst bezleri (glandula suprarenalis), duodenumun iki yapra arasnda bulunan pankreas ve son olarak ayn zamanda reme organlar olan ovarium ve testislerdir. Bunlarn haricinde kularda, srngenlerde ve amfibilerde bulunup memelilerde olmayan dier bir bez ise ultimobranchial cisimdir. Kanatlda bulunan endokrin bezler hangileridir?
SIRA SZDE
168
SNR SSTEM (SYSTEMA NERVOSUM)

Kanatlda sinir sistemi; merkezi sinir sistemi (systema nervosum centrale) ve evresel sinir sistemi (systema nervosum periphericum) olmak zere iki blmde incelenir. Memelilerde olduu gibi kanatllarda da motor ve sensbl sinirler mevcuttur. Bunun yan sra otonom sinir sistemi de sempatik ve parasempatik aktivitelerini gerekletirir.
Merkezi Sinir Sistemi (Systema Nervosum Centrale)

Merkezi sinir sistemini beyin (cerebrum), beyincik (cerebellum), omurilik soan (medulla oblongata) ile omurilik (medulla spinalis) ekillendirir. Beyin, beyincik ve omurilik soan birlikte merkezi sinir sisteminin temel paras saylabilecek olan encephalonu ekillendirir. Kanatlda encephalon blmden oluur. n beyin (prosencephalon), orta beyin (mesencephalon) ve arka veya yamuk beyindir (rhombencephalon). n beyin (prosencephalon) diencephalon ve telencephalon olmak zere iki ksmda incelenir. Diencephalonda bulunan anatomik yaplar talamus (thalamus), metatalamus (metathalamus), hipotalamus (hypothalamus), epitalamus (epithalamus) veya epifiz bezi (epiphysis cerebri) olarak sylenebilir. Telencephalonda ise beyin yarkreleri (hemispherium cerebri), koku beyin (rhinencephalon), corpus callosum, fornix, corpus striatum ve lateral ventrikl (ventriculus lateralis) bulunur. Orta beyin (mesencephalon) blmnde beyin ayakklar (pedunculus cerebri) ve tectum mesencephali incelenir. Yamuk beyin (rhombencephalon) ise omurilik soan (medulla oblongata), kpr (pons) ve beyincikten (cerebellum) oluur. Omurilik soannn devam niteliinde olan omurilik (medulla spinalis), omurlarn ortasnda kalan omur kanal (canalis vertebralis) boyunca kuyruk omurlar da dhil olmak zere geriye kadar uzanr. Cauda equinae yapmadan iplik eklinde sivrilerek sonlanr. Merkezi sinir sistemi embriyonik dnemdeki farkllamalarla birlikte oluumunu tamamlarken, ayn zamanada ierisindeki bir de boluklar sistemi meydana getirir. Bu boluklar sistemi memelilere benzer tarzda, lateral ventriklle (ventriculus lateralis) balayan ve dier beyin ii ventrikllerden getikten sonra omuriliin ortasndaki bir kanalla (canalis centralis) devam eden bir silsile eklindedir. Bu boluk ve kanal sisteminin tamamn beyin-omurilik svs (liqour cerebrospinalis), ksaca BOS doldurur. Memelilerde olduu gibi beyin ve omurilik 3 ayr zar katmanyla rtldr. Bu zarlar dtan ie doru dura mater, arachnoidea ve pia materdir.
SIRA SZDE
Kanatlda encephalon ka blmden oluur?
evresel Sinir Sistemi (Systema Nervosum Periphericum)

evresel sinir sisteminin ilk ksmnda kraniyal sinirler (nervi craniales) incelenebilir. Oniki ayr ift olarak encephalondan ayrlan kraniyal sinirler kafa iindeki veya vcudun kalan ksmlarndaki hedef organlarna giderler. Kanatllardaki cranial sinirlerinin grev ve fonksiyonlar memelilerdeki gibidir. Omurilikten (medulla spinalis) kp, omurlar arasnda oluan delikler (foramen intervertebrale) vastasyla sal sollu ayrlarak vcuda dalan sinirlere spinal sinirler denir. evresel sinir sisteminin bir dier basaman olutururlar. Omurlar
169
aras delikler, omur saylarnn deikenliine bal olarak kanatlda ok farkl sayda olabilir. Genelleme yaplacak olursa kmes hayvanlarnda 41 ift spinal sinir olduu sylenebilir. Spinal sinirler omurilikten ktktan sonra vcutta baz noktalarda sinir alar yani plexuslar oluturur.
Otonom Sinir Sistemi (Systema Nervosum Autonomicum)

Vcudun metabolik ilemlerinin korunmasyla srekli veya zaman zaman grevli olan tm organlar otonom sinir sisteminin kontrol altnda alr. Bu sisteme bitkisel veya vegetatif sistem de denir. nk vcudun o anki durumuna, ihtiyacna, hareketliliine uyum salayarak istemsiz bir ekilde almasn, vcudu aktive veya pasifize etmesini srdrr. Otonom sinir sistemi lifleri dz yani istemsiz kaslara, kalp kasna, vcudun i salg sistemine, kan damarlarna vb. istem d alan doku ve organa dalr. htiyaca gre o organn aktivitesine gre onu hzlandrr veya yavalatr, arttrr veya azaltr. Bu ilemleri de sempatik ve parasempatik sinir sistemini kullanarak yapar. Otonom sinir sisteminin temel iki eleman bu sistemlerdir. Bu sistemlerin fonksiyon ve anatomik yaplanmas memelilerle ayn temele dayanr.
DUYU ORGANLARI
Duyu organlar (organa sensuum); ses, koku, tat vb. farkl tipteki uyartlar alma kabiliyetine sahip organlarn tmn kapsar. Bu organlarda farkl tipteki uyartlar alan zellemi sinir uzamlar yani reseptrler bulunur. Bu reseptrler alnan uyarty elektrik impulslar halinde beyne ve omurilie iletirler. Uyartlar bu blmlerde deerlendirilip gereken yant yine sinirsel olarak gerekli organa veya dokuya iletilir. Tad organ (organum gustus) yutak, az boluu zellikle dilin arka blm ve dilalt mukozasnda bulunan ve tat tomurcuu olarak bilinen kemoreseptrler tarafndan ekillendirilir. Kanatllar bu ekilde gdalar seebilir ve kendisi iin daha faydal olabilecek olanlar bu organdan gelen uyartlar vastasyla muhtemelen igdsel olarak deerlendirebilirler. Koku organna (organum olfactus) ait koku reseptrleri burun boluunun koku ile ilgili mukozasna (regio olfactoria) yerlemitir. Buraya gelen uyartlar sinirsel impulslar vastasyla koku beyine (rhinencephalon) iletilir. Kularda bir iki tr hari koku duyusu ok gelimi deildir. Denge ve iitme organ (organum vestibulocochleare) kulak; hem iitmeye hem de kanatllarda ok nemli olan denge sistemine ait kompleks bir anatomik yaplanmay iinde barndrr. Kanatllarda kulak kepesi yoktur. Gzn gerisindeki kk delikikler d kulan balangcn tekil eder. Ses buradan alnr, srasyla d, orta ve i kulaa geer. kulaktaki ilgili blm farkl frekanstaki titreimleri alabilen reseptrler ile kapldr. Uyartlar elektriksel impulslar ile beyne iletir. Denge ise yine i kulaktaki farkl bir mekanizma ile kurulur. Denge aygt (apparatus vestibularis) denilen bir oluum ve iinde bulunan kk denge kristalleri bu grevi stlenir. Kanatlnn pozisyon deitirme, bir tel zerinde dengede durma, havada yn deitirme vb. aktivitelerinin mekanik etkisi bu kristalleri uyarr ve vcudu dengeleme iin gereken impulslar deerlendirilmek zere beyine gnderilir. Grme organ (organum visus); gz kresini (bulbus oculi) ve eklenti organlarn (organa oculi accessoria) kapsar. Gz kresi; orbita ad verilen gz ukurunun iine oturur. Kularda gzler memelilere oranla olduka byktr. Trlere bal olarak kularda grme yetisi bir hayli deiir. rnein avc kularda ok uzak
170
mesafelerden avnn hareketini izlemeyi salayan son derece gelimi bir grme sistemi mevcuttur. Grnt yani k gz kresine girer ve gz kresinin en iteki tabakas olan retinann grme reseptrleri ile bezeli olan zellemi bir blgesine der. Grntye ait elektriksel impulslar derhal beyne iletilir. Retina zerinde, grme merkezi yaknnda sadece kanatllara zg olan bir yap mevcuttur. ekli trden tre deien ama genelde tarak benzeri bir yapda olan bu oluuma pecten oculi denir. Bu yapnn retinaya oksijen ve dier hcresel besinleri salad, gzn termal dengelemesinde rol oynad dnlmektedir. Kularda alt ve st gz kapaklarnn (palpebra) yansra nc bir gzkapa olan palpebra tertia da mevcuttur. Dokunma vb. aktivitelerin impulslarn ileten reseptrleri tamann yan sra daha birok zellemi yaplar oluturan, organ deridir. Kanatllarda deri, memelilere kyasla olduka incedir. Kas tabakasna ok gevek tutunur. Fakat kularn umasnda byk rol oynayan, onlar d etkilere, darbelere kar koruyan kuvvetli ve uzun tyleri retir. Derinin eitli blgeleri ihtiyaca gre zellemi ibik, sakal, sorgu, pene, gaga vb. oluumlar ekillendirmitir. Memelilerden farkl olarak ter ve ya bezleri yok denecek kadar seyrektir. Derinin gelimesiyle olumu nadir bezlerden biri glandula uropygiidir. Bu bez son sar ve ilk kuyruk omurunun st yzeyinde bulunur. Aktc kanallar kuyruun ucuna doru alr. Kular gagalarn kuyruklarna, bu bezin yaknna srterek bezin rettii bir eit yams salgy tm vcut tylerine yayarlar. Tyler zerinde oluan katman yzc kularda suyun deriye ve tylere ilememesi iin izolasyon salamann yan sra mikroorganizmalarn deriye geiine engel olur.
171
zet
A M A
Evcil kanatl hayvanlarda hareket sistemini ve bu sistemin memeliden farkllklarn aklamak. Kanatl hayvanlardan konumuza girenler; tavuk (veya horoz), hindi, rdek, kaz ve evcil gvercin olarak zetlenebilir. Kanatl hayvanlarda, ekillerine gre yass, uzun ve ksa olmak zere eit kemik grubu iskeleti oluturur. Fakat memelilerden farkl olarak bu gruplara dhil baz kemikler, ilerinde kemik ilii yerine hava dolu keseleri barndrrlar. Bu tr kemiklere haval kemik ismi verilir. Memelilerde olduu gibi kanatllarda da iskeleti oluturan kemikler birbirleriyle hareketsiz, az hareketli veya hareket edecek ekilde eklemlerle balanrlar. Kularda da istemli ve istemsiz alan kas gruplar mevcuttur. Fakat kanatllarda krmz ve beyaz kas liflerinden oluan iki tr istemli kas bulunur. Evcil kanatl hayvanlarn i organlarn ve bularn memeli hayvanlardan temel farkllklarn tanmlamak. Kularda diler, dudaklar ve yanaklar bulunmamaktadr. Alt ve st ene gagann olumasn salamtr. Yemek borusunun vcut boluuna girmeden hemen nce boynun alt ksmnda yapt genilemeye ingluvies ismi verilir. Kularda yemek borusundan sonra mide; bezsel mide ve kassel mide olmak zere iki odacklardr. Barsaklar memelilerde olduu gibi ince ve kaln olmak zere iki blmde yaplanmtr. Rectum, omurgann altnda olduu halde geride cloacaya alarak sonlanr. Cloacann darya alan deliine kanatllarda zel bir tanmlama olarak ventus ismi verilmitir. Kanatlda karacier yap ve fonksiyon olarak memeliye benzer. Kanatllarda solunum sistemi sadece kan dolamn oksijen bakmndan zenginletirmek iin deil ayn zamanda uma ve havada kalma aktiviteleri iin de nemlidir. Grtlak memelilerde tek bir organ iken kanatllarda n grtlak ve ses karmaya yarayan ard gtlak olmak zere iki ayr oluum bulunur. Akcierler gs boluunun tavan ksmna yakn yerlemi 1. kaburgadan bbreklere kadar uzanmtr. Hava keseleri, solunum sistemine ait ince duvarl keselerdir. Kk kanallar vastas ile akcierler ile itirak halindedir ayrca baz kemikleri havalandrr. Kularda idrar sistemi bbrekleri ve idrar cloacaya tayan reterleri kapsar. Erkek bireylerde reme sisteminin merkez organ testislerdir. Tes-
tislerde retilen spermatozoa epididymiste depo edilir ve iftleme srasnda ductus deferens isimli bir kanal ile tanr. Diide reme organlar yumurtalk (ovarium) ile balar. Ovaryumlardan sonra gelen ksm yumurta kanal (tuba uterina, oviduct) adn alr. Evcil kanatl hayvanlarn dolam ve sinir sistemlerini, duyu organlarn tanmakmemeliden farkllklarn aklamak. Kanatllarda kalp memelilerde olduu gibi 4 odackldr. Aortadan ayrlan atardamarlar organlara giderek temiz kan tm yaplara tarlar. Hcrelerde kullanlan kirli yani karbondioksit asndan zengin olan kan toplardamarlar aracl ile kalbe doru geri tanrlar. Vcudun baklk sisteminde grev alan en nemli unsur lenf sistemidir. Lenf sistemi de dolam sistemi gibi kapal devre bir damar ana sahiptir. rettikleri salglar ya da dier adyla hormonlar kan dolamna aktararak hedef organlara ulamasn salayan salg retici bezlere endokrin bezler denir. Kanatlda sinir sistemi; merkezi sinir sistemi (systema nervosum centrale) ve evresel sinir sistemi (systema nervosum periphericum) olmak zere iki blmde incelenir. Memelilerde olduu gibi kanatllarda da motor ve sensbl sinirler mevcuttur. Bunun yan sra otonom sinir sistemi de sempatik ve parasempatik aktivitelerini gerekletirir. Duyu organlar; ses, koku, tat vb. farkl tipteki uyartlar alma kabiliyetine sahip organlarn tmn kapsar. Bu organlarda farkl tipteki uyartlar alan zellemi sinir uzamlar bulunur. Kularda bir iki tr hari koku duyusu ok gelimi deildir. Kanatllarda kulak kepesi yoktur. Gzn gerisindeki kk delikikler d kulan balangcn tekil eder. Kularda gzler memelilere oranla olduka byktr. Trlere bal olarak kularda grme yetisi fakllk gsterir. Retina zerinde, grme merkezi yaknnda sadece kanatllara zg olan bir yap mevcuttur. ekli trden tre deien ama genelde tarak benzeri bir yapda olan bu oluuma pecten oculi denir. Kanatllarda deri, memelilere kyasla olduka incedir. Derinin eitli blgeleri ihtiyaca gre zellemi ibik, sakal, sorgu, pene, gaga vb. oluumlar ekillendirmitir. Memelilerden farkl olarak ter ve ya bezleri yok denecek kadar seyrektir. Glandula uropygii kanatlya zg bezdir. Gagalarn bu bezin yaknna srten kanatllar bezin rettii bir eit yams salgy tm vcut tylerine yayarlar.
A M A
A M A

Anatomi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Anatomi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TEMEL VETERNER ANATOM

Anatominin Tanm ve Temel Anatomik Kavramlar...........

skelet Sistemi ve Eklemler .................................................... 20

Kas Bilimi (Myologia) .............................................................. 38

Solunum Sistemi (Systema respiratorium) ......................... 70

Boaltm ve reme Sistemleri............................................... 84

Dolam Sistemi (Cardiovasculer System) ve Salg Bezleri ......................................................................... 100

Sinir Sistemi ............................................................................. 114

Duyu Organlar ........................................................................ 132

Evcil Kanatllarn Anatomisi ................................................... 154

TEMEL VETERNER ANATOM

Temel Veteriner Anatomi

Anatominin Tanm ve Temel Anatomik Kavramlar

ANATOMNN TANIMI ANATOMK TERMLER MEMELLERDE BYK VCUT BOLUKLARI

Anatominin Tanm ve Temel Anatomik Kavramlar

Temel Veteriner Anatomi

Latince ae oe, eu au ph sh rh th ch sch t y x ca ce ci j ps i sca,scu,sco qu v

Trke e o, av f r t k s,t i ks ka se si y ps y ska, sku,sko ku v

1. nite - Anotominin Tanm ve Temel Anatomik Kavramlar

VCUT DZLEMLER (PLANA CORPORIS)

DORULTU, YN, KONUM BLDREN TERMLER

Temel Veteriner Anatomi

Abaxialis: Eksenden uzak olan

Planum dorsale Planum dorsale

cranial caudal Planum transversum

VETERNER ANATOMDE NCELENEN HAYVANLAR

1. nite - Anotominin Tanm ve Temel Anatomik Kavramlar

MEMELLERDE BYK VCUT BOLUKLARI

Akier Diyafram (Pulmo) (diaphragma)

Temel Veteriner Anatomi

Vcut boluu duvar Organ Serz membran (Lamina intermedia)

Serz membran (Lamina parietalis)

Serz memran (Lamina vesceralis)

GS BOLUU (CAVUM THORACIS)

Kaburga (Costa) cranial caudal

1. nite - Anotominin Tanm ve Temel Anatomik Kavramlar

Diyafram zerinde gs ve karn boluu arasnda geii salayan delikler

Diyaframn zarsel blm

Diyaframn kassel blm

Temel Veteriner Anatomi

Kaslar Akcierler Mediastinum Kalp (Cor)

Mediastinum ne demektir? Ka blme ayrlr?

KARIN BOLUU (CAVUM ABDOMINIS)

1. nite - Anotominin Tanm ve Temel Anatomik Kavramlar

Kr barsak Diyafram Akcier (Secum) (Diaphragma) (Pulmo)

ekil 1.9 Karn boluunun regionlara (blgelere) ayrlmas.

Temel Veteriner Anatomi

LEEN BOLUU (CAVUM PELVIS)

Dz barsak (Rectum) Rahim (Uterus) Sidik kesesi (Vesica urinaria)

Karn Boluu ve Peritoneum

1. nite - Anotominin Tanm ve Temel Anatomik Kavramlar

Sidik kesesi (Vesica urinaria)

Omentum majus neye denir? Grevleri nelerdir?

Leen Boluu ve Peritoneum

Temel Veteriner Anatomi

Dl yolu, Klf (Vagina)

Peritoneumun pelvis boluunda oluturduu kmaz yollar

Sidik kesesi (Vesica urinaria)

1. nite - Anotominin Tanm ve Temel Anatomik Kavramlar

TEMEL VETERNER ANATOM

Temel Veteriner Anatomi

skelet Sistemi ve Eklemler

KEMKLER VE SKELET SSTEM SKELETN BLMLER EKLEMLER