Th vi n H c li u M Vi t Nam module: m33839

Nh p mn thin vn h c
Tr n Qu c H
This work is produced by Th vi n H c li u M Vi t Nam and licensed under the Creative Commons Attribution License

Tm t t n i dung thin vn h c

1 Thin vn h c l g?
1.1 i t ng, n i dung nghin c u Thin vn h c l mn khoa h c v cc thin th - nh ng v t th t n t i trn tr i. l cch ni nm na. Th c ra, nh ngha m t cch chnh xc hn l: Thin vn l mn khoa h c v c u t o, chuy n ng v ti n ha c a cc thin th (k c Tri t), v h th ng c a chng v v v tr ni chung. N i dung nghin c u c th chia lm 3 ph n chnh : V qui lu t chuy n ng c a cc thin th trong m i quan h gi a Tri t v b u tr i. V c u trc v b n ch t v t l c a cc thin th v cc qu trnh x y ra trong v tr . V ngu n g c hnh thnh v pht tri n c a cc thin th , c a h th ng c a chng v c a v tr . Vi c phn chia cc n i dung ny r t trng kh p v i l ch s pht tri n c a mn thin vn h c. S ph c t p c a n i dung tng d n cng v i s pht tri n c a mn h c. i t ng nghin c u c a thin vn cng c xc nh ngy cng r ng ra v ph c t p hn. T thin th chung chung, ch cc v t trn b u tr i, c m r ng ra, c th hn, a d ng hn. T m t tr i, m t trng, cc hnh tinh, cc thin th ch... n cc v tinh nhn t o, cc sao, b i sao (Tinh vn) cc qu n sao, cc thin h. Cng ngy ng i ta cng pht hi n ra nhi u v t th l (c nh ng v t c tin on tr c b ng l thuy t) nh sao n trn (pun xa), cc quaza, cc l en v.v... Nh v y ta th y thin vn khng ph i thu n ty l mn kh t ng h c hay mn chim tinh nh ng i ta th ng nh m. 1.2 Phng php nghin c u Do i t ng nghin c u l nh ng v t th r t to l n v trong v tr xa xi (tr Tri t) nn phng php nghin c u c a thin vn cng r t c bi t, th m ch khng gi ng b t k m t mn khoa h c no. Phng php ch y u c a thin vn c i n l quan st v quan tr c. Ng i ta khng th lm th nghi m v i cc thin th (t c khng th b t chng tun theo nh ng i u ki n m ta t o ra), cng khng th tr c ti p s m c chng. Ngu n thng tin ch y u l nh sng t cc thin th . Do nh h ng c a kh quy n, do chuy n ng c a Tri t v do chnh tnh ch quan c a vi c quan st lm cho k t qu nghin c u c th b h n ch , th m ch d n n nh ng k t lu n sai l m. (V d : Vi c quan st chuy n ng bi u ki n c a M t
Version

1.1: Jan 10, 2011 1:56 am GMT+7

http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/

http://vocw.vn/content/m33839/1.1/

Th vi n H c li u M Vi t Nam module: m33839

tr i v cc hnh tinh d n n k t lu n v h a tm c a Ptolemy). M t kh khn n a ph i k n c a vi c quan st l cc hi n t ng thin vn x y ra trong m t th i gian r t di so v i i s ng ng n ng i c a con ng i v i khi khng l p l i. Tuy v y, khi khoa h c cng pht tri n th vi c nghin c u thin vn cng tr nn d dng hn. Ngu n thng tin chnh g i n tri t l b c x i n t c khai thc tri t c hai vng kh ki n v v tuy n gip cho s hi u bi t v v tr c phong ph hn. ng th i, cng v i s pht tri n c a ngnh du hnh v tr (cng l m t thnh t u c a thin vn) con ng i b c ra kh i s rng bu c, h n ch c a Tri t c c nh ng thng tin khch quan hn v v tr . Vi c x l thng tin b ng k thu t tin h c gip thin vn pht tri n v t b c. Khc h n v i thin vn c i n l kin tr thu th p s li u quan tr c v suy lu n tm ra qui lu t, thin vn hi n i s d ng phng php m hnh ha, ra nh ng thuy t c tnh ch t d n ng v vi c quan st thin vn l tm ki m nh ng b ng ch ng ki m nh s ng n c a l thuy t. Nhn chung phng php nghin c u khoa h c c a thin vn cng n m trong khun kh nh ng phng php lu n khoa h c ni chung, n lun pht tri n v s cn c hon thi n mi. 1.3 Cc n i dung v t l chnh c a thin vn Cc gio vin v t l khng th bi t h t cc phng php nghin c u thin vn, cc phng ti n, d ng c v.v... Nhng h c n ph i bi t nh ng nguyn t c c b n v cc k t qu nghin c u thin vn c c ci nhn y , t ng qut v th gi i t nhin. Nh ng n i dung v t l chnh m thin vn c lin quan l: C h c c i n i n t Quang V t l ch t r n V t l th ng k v nhi t ng h c V t l Plasma C h c l ng t V t l nguyn t h t nhn, h t c b n, v t l nng l ng cao Thuy t tng i (h p, r ng) Thuy t th ng nh t l n v.v...

Trong khun kh gio trnh ny ta s c bi t ch n cc ph n: C h c i n t Quang Nhi t Nguyn t h t nhn, h t c b n C h c l ng t Thuy t tng i

1.4 c i m c a vi c d y v h c thin vn Th gi i t nhin t n t i m t cch khch quan. Nhng nh n th c c a con ng i v t nhin l i mang tnh ch quan. Do , s ph n nh t nhin qua nh n th c c a con ng i v c c k t thnh cc mn khoa h c d sao cng ch l nh ng ng ti m c n v i chn l. Thin vn h c cng v y. N cng lun pht tri n nh t t c nh ng n l c c a con ng i trong vi c tm hi u t nhin. V v y, khng ph i t t c nh ng s li u, nh ng k t lu n trong thin vn hi n nay u l ng n v b t bi n. Cn r t nhi u v n c a t nhin m thin vn cha bi t ho c cha gi i thch c. M t khc, t nhin l v t n nn mn thin vn cng r t phong ph. Khng m t cu n sch gio khoa no c th c p c m t cch chi ti t v y m i v n

http://vocw.vn/content/m33839/1.1/

Th vi n H c li u M Vi t Nam module: m33839

trong thin vn. Do v y, vi c d y v h c thin vn th c ra l r t lu di v ph i lun c p nh t. Ta cng c n nhi u th i gian nghin c u, gi ng d y, h c t p thin vn v h u h t cc i t ng c a mn h c u r t xa l v i i th ng, r t tr u t ng (con ng i m t c ngn nm m i hi u ng v H M t tr i). Cng c n ph i c nhi u th i gian suy ng m th ng c cc nh ki n sai l m v t nhin m m i ng i t tch ly trong mnh. Th nhng chng ta l i ch c r t t th i gian cho vi c gi ng d y. i u ny i h i s n l c r t l n c a ng i d y v h c. Chng ta nn bi t i u . Ngoi ra, thin vn l mn h c i h i s quan st. Trong i u ki n hi n nay ta cha lm t t c. y cng l m t v n ta c n tm cch kh c ph c trong vi c d y v h c mn ny. 1.5 M i lin h c a thin vn v i cc mn khoa h c khc v ngha c a vi c nghin c u, gi ng d y thin vn Thin vn c lin h v i r t nhi u ngnh khoa h c. V n l m t mn khoa h c xu t hi n r t s m, ngay t trong cc n n vn minh c , thin vn l n i dung chnh c a cc cu c m o c a cc nh thng thi. D n d n, khi khoa h c c s phn ha r r t, thin vn l mn khoa h c gp ph n c l c nh t vo vi c tr l i nh ng cu h i l n c a tri t h c nh: Th gi i c t o ra nh th no? V t ch t c tr c hay tinh th n c tr c? Th gi i l kh tri hay b t kh tri? Cu c u tranh t t ng gi a hai tr ng phi tri t h c xoay quanh nh ng cu h i l cu c u tranh gay go, kh c li t v cn cha ng ng. Thin vn lun ng trong hng u c a cu c u tranh . Trong ph n l ch s pht tri n thin vn ta s th y r i u ny. M i quan h c a thin vn v i v t l l qu r rng. Trong qu trnh h c thin vn ta s th y r i u ny. Cc nh lu t v t l c ng d ng trong thin vn, em l i phng ti n gi i quy t nh ng v n c a thin vn. Nhng ng th i chnh thin vn th ng d n ng v nu ra nh ng t ng m i cho v t l. Cng c tnh ton c a thin vn l ton h c, nh t l ph n thin vn tnh ton. R t nhi u nh thin vn ng th i l cc nh ton h c. Tr c kia mn thin vn cng th ng c d y trong khoa ton. Trong qu trnh tm hi u c u t o c a cc thin th ta khng th khng bi t n ha h c. Ngy nay trong thin vn c ring ngnh ha h c thin vn. Sinh v t h c cng tm c cch l gi i r t nhi u v n c a mnh nh thin vn. c bi t trong sinh h c, m i quan h Thin - a - Nhn ngy cng c ch . hi u r b n ch t ngu n g c v s ti n ha c a s s ng khng th khng bi t g v thin vn. i v i a l mn thin vn chnh l ng i anh em. i t ng nghin c u c a a l t nhin l Tri t, m t thnh vin c a h M t tr i. Khng th hi u r c Tri t n u khng n m c m i quan h c a n v i cc thnh vin trong h ni ring v trong ton v tr ni chung. Ngay c l ch s , v n l mn khoa h c x h i t ng nh xa l v i thin vn, nhng xc nh chnh xc cc s ki n trong l ch s ph i bi t cch tnh th i gian trong thin vn. Nhi u cng trnh c c a cc n n vn minh l n c a loi ng i u ghi l i cc ki n th c thin vn th i . Lm sao c th hi u c n u khng c ki n th c thin vn? V tr l m t phng th nghi m thin nhin v cng v i cho t t c cc ngnh khoa h c. Chnh thin vn kch thch cc ngnh k thu t khc pht tri n theo. T m quan tr ng c a vi c nghin c u v gi ng d y thin vn l r t r rng. khng ch l v n h c thu t, m cn l v n xy d ng nhn sinh quan, th gi i quan ng n cho con ng i. Hy v ng thin vn s c m t ch ng x ng ng trong n n gio d c o t o c a n c nh. Tuy nhin, thin vn l mn h c d a trn c s v t l v ton cao c p, nn vi c a thin vn vo d y cc b c h c ph thng l v n cn r t kh khn, c n ph i nghin c u nhi u.

2 L ch s pht tri n c a ngnh thin vn h c

Thin vn xu t hi n t r t lu. y ta ch c th k s l c m t s m c chnh trong s pht tri n c a n. T th i h ng hoang, khi con ng i cn s ng trong c nh mn tr i chi u t h c nh ng nh n xt v v tr , l gi i n m t cch ngy th trong cc cu chuy n th n tho i. H u nh khng c m t dn t c no l i khng c nh ng th n tho i nh v y (th n tho i Hy L p, chuy n th n tr tr i Vi t Nam, cc chuy n th n tho i Ai C p, n , Trung Qu c...). D n d n cc quan tr c v b u tr i tr nn r t c n thi t cho vi c canh tc nng nghi p v i bi n (qui lu t ma mng, con n c, xc nh v tr trn bi n b ng cc sao). Engels t ng ni v s xu t hi n c a khoa h c: Tr c tin l thin vn h c. . . Nh ng ng i dn du m c v nng

http://vocw.vn/content/m33839/1.1/

Th vi n H c li u M Vi t Nam module: m33839

dn lm nng nghi p r t c n thin vn h c xc nh th i v *. Trong cc cng trnh ki n trc c a cc n n vn minh c nh : Ai C p, Maya... u lu l i nh ng ki n th c thin vn r t su s c c a ng i c i. L ch s pht tri n c a thin vn nh m t m t mn khoa h c c th chia lm ba giai o n chnh: C i, c i n v hi n i. Thin vn c i (Ancient Astronomy): T nh ng nm 2000 tr c cng nguyn con ng i c nh ng ghi nh n r t chnh xc v thin vn nh v tr cc chm sao, ng i c a cc hnh tinh, ng hong o, chu k Saros. Nh ng n c c n n vn minh c ng lu l: Ai C p, n , Trung Qu c, cc n c R p, nhng c bi t l Hy L p. Ng i ng ch nh t l Aristotle (kho ng nm 350 tr c cng nguyn) v i cc t ng ng lu nh: t ng v h a tm, v 4 nguyn t c u thnh v tr : t, khng kh, l a, n c, v s b t bi n c a v tr , s phn chia th gi i pha d i M t trng v bn trn M t trng v.v... Cng v i s ra i c a Thin cha gio v i t ng Cha (Th ng ) sng t o ra th gi i v con ng i l trung tm u i, h a tm Ptolemy ra i (nm 150 tr c cng nguyn). N th ng tr trong thin vn trong su t m t th i gian r t di. Ch b ng nh ng cu c u tranh kin tr c a bi t bao nhiu nh thin vn dng c m m i lm thay i c ci nhn sai l m v H M t tr i m n a ra. Thin vn c i n (Classical Astronomy): T th k 16, m c d b gim st ch t ch c a nh th , cc nh thin vn v n khng ch u cng nh n h a tm Ptolemy v kin tr u tranh cho nh ng t t ng m i. H nh t tm do nh thin vn Ba Lan Nicolaus Copernicus (1473 - 1543) a ra trong tc ph m V s quay c a thin c u m ra cho thin vn h c m t k nguyn m i. Sau , nh thin vn c Iohan Kepler (1571 - 1630) tm ra 3 nh lu t v s chuy n ng c a cc hnh tinh trong H mt tr i. y l th i k u tranh kh c li t cho s th ng l i c a thuy t nh t tm. T m gng chi n u tiu bi u l ci ch t trn dn h a thiu c a nh khoa h c G. Bruno t i Roma v s kin nh c a nh thin vn G. Galileo (1564 - 1642). Galileo cn l cha c a knh thin vn, m t cng c khng th thi u c trong vi c quan st b u tr i. Nhng c bi t nh t trong giai o n ny l cc cng trnh nghin c u v c h c c a nh bc h c Anh I. Newton v i tc ph m Principia ( Cc nguyn l (1643(1727). ng t n n mng v ng ch c cho mn c h c thin th cng nh thin vn quang h c. Cc phng php tnh ton c a Newton ng gp r t nhi u cho ton h c. Sau ng, cc nh ton h c nh: Lagranges, Laplace, Le Verrier (Php) tnh ton tm c thm m t s hnh tinh m i c a H M t tr i, nh d u s ton th ng c a thin vn c i n. Thin vn hi n i (Modern Astronomy). Vo cu i th k XVIII b ng nh ng n l c hon thi n cng c quan st (knh thin vn) F.W. Herschel ng i Anh (1738(1822) khai sinh thin vn h c h ng tinh (sao). ng nh n th y M t tr i khng ng yn m t ch m tham gia chuy n ng trong m t h th ng sao g i l Ngn h (Our Galaxy). ng l ng i u tin thu c m hnh k t c u c a Ngn h. Sau , nh thin vn M Shapley ch ng minh c M t tr i khng n m t i tm Ngn h, n khng ph i l tm c a v tr . M t l n n a con ng i nh n th c chnh xc hn v ch ng c a mnh trong v tr . ng th i trong qung th i gian ny nh ng nghin c u v quang h c cng pht tri n v t b c, v i s pht hi n quang ph v ch M t tr i c a Fraunhofer, cc l thuy t v b c x c a v t en tuy t i c a Kirchhoff... Cu i th k XIX cu c tranh lu n v b n ch t c a nh sng ch m d t v ng gp r t nhi u cho vi c hi u cc qu trnh thu nh n thng tin (nh sng) t cc thin th . Cc nh lu t v b c x c a Boltzmann, Plank, Einstein... lm c s cho mn thin vn v t l. Cc php tr c quang (Photometry) v quang ph nghi m (Spectroscopy) cho php ta hi u su v b n ch t c a cc qu trnh v t l trong cc thin th . u th k XX E.P. Hubble (1889 - 1953), nh thin vn M , ng i sng l p ra thin vn h c tinh h , nh n th y qua hi u ng Doppler l cc tinh h (thin h) l ang r i xa chng ta: v tr khng c tm, t t c ang dn n . V ng tm ra nh lu t v s dn n . Cng v i cc thuy t tng i r ng v h p c a A. Einstein v i (1879 - 1955) v b n ch t c a khng th i gian, nh ng pht ki n c a Hubble lm cho mn v tr lu n (Cosmology) ti n thm m t b c, v i thuy t v n l n (Big - Bang) n i ti ng hi n nay. T nm 1945 thin vn v tuy n ra i, gp ph n c l c cho vi c tm hi u v tr . Trong th k XX ta th y c s k t h p hi ha gi a hai lnh v c nghin c u khc nhau c a v t l: vi m v siu v m. Cc v t th v tr d to l n n m y cng c c u t o t nh ng thnh ph n r t nh l nguyn t v h t nhn. V t l h t nhn - nguyn t cho php gi i thch ngu n g c nng l ng c a cc thin th . Cc nh lu t c a th gi i vi m trong c h c l ng t lm cho ng i ta hi u r c ch c a cc qu trnh

http://vocw.vn/content/m33839/1.1/

Th vi n H c li u M Vi t Nam module: m33839

hnh thnh, ti n ha c a cc v t th trong v tr (Nguyn l Pauli, Gi i h n Chandrasekhar, Nguyn l b t nh Heisenberg, Nh ng k d ton h c (Singularity) c a S. Hawking...). Thin vn t ra nhi u v n cho v t l h c hi n i v v t l cng gp ph n gi i quy t nhi u v n c a thin vn. c bi t trong vi c gi i thch ngu n g c c a v tr r t c n s k t h p gi a cc l thuy t v t l hi n i thnh m t l thuy t th ng nh t hon ch nh m hi n nay v t l cha tm ra c. Do thin vn v t l ang l m t ngnh mi nh n trong khoa h c. Khng th khng k n vi c t nh ng nm 60 c a th k ny con ng i thnh cng trong vi c b c ra kh i chi c ni Tri t b b ng c a mnh, t nh ng b c chn u tin vo v tr . chnh l nh ng b c s i di trong l ch s thin vn. Nh c ngnh hng khng v tr thin vn c a th k XX thu c nhi u thnh t u r t l n. Tuy nhin, v tr l mnh mng v t n, so v i s t n t i c a n th l ch s pht tri n c a mn thin vn ch cha y m t tch t c. Thin vn v n cn cha vi t o n k t cho r t nhi u v n c a mnh.

3 T ng quan v v tr
3.1 Nh ng quan st u tin t Tri t T Tri t ng c m t nhn ln b u tr i ta s th y m t vm c u trong su t p xu ng m t t b ng ph ng, ni ta ng s l trung tm. V v y ta c c m gic tr i trn, t vung v ta l trung tm c a v tr (!). Th c ra, vm c u m ta nhn th y ch l o gic. V tr l v t n, khng c ng bin l vm c u, khng c ni ti p gip gi a tr i v t nh ng chn tr i m ta nhn th y. Ta g i vm c u t ng t ng l thin c u. Ban ngy, M t tr i xu t hi n r c r t ng chn tr i pha ng, ln cao trn n n tr i trong xanh v l n xu ng chn tr i ty. m b t u, b u tr i t i en thm th m, r i rc trn vm c u l cc sao, v tr gi a chng d ng nh khng i m n u nh k t n i chng l i ta s c c v s hnh nh l th. Ng i xa t tn cho chng theo nh ng nhn v t th n tho i nh chm sao Hercules (V tin); Orion (L p h ) ho c cc con v t nh Ursa (G u), Canis (ch), Leo (s t ). M t th ng ta c th th y r 88 chm sao trn b u tr i. M t trng xu t hi n trn b u tr i m v i hnh d ng v th i i m lun thay i nh m t c gi ng nh, nhng l m t thin th sng nh t, p nh t v ng ch nh t c a b u tr i m.

Hnh 1: B ng nh ng ng n i t ng t ng gi a cc ngi sao sng trong m t chm sao, ng i ta c c hnh t ng nhn v t Trng s trong th n tho i Hy L p t tn cho chm sao l chm sao Trng s (L p h ) Orion

http://vocw.vn/content/m33839/1.1/

Th vi n H c li u M Vi t Nam module: m33839

Quan st k ta c c m gic nh M t tr i, M t trng, sao u quay quanh m t tr c xuyn qua ni ta ng, n i v i m t ngi sao g n nh n m yn g i l sao B c c c. Ta g i tr c quay ny l thin c c v hi n t ng quay quanh tr c c a cc thin th trong m t ngy m l nh t ng. Ng i ta qui c thin c c b c l thin c c m nhn v th th y cc thin th nh t ng (quay) ng c v i chi u kim ng h (n u ng bn c u b c c a Tri t). Theo qui nh ny th n u ta ng nh v y tay ph i l phng ng, tri l ty, tr c m t l b c, sau lng l nam. B u tr i nh t ng theo chi u t ng sang ty (cc thin th m c pha ng, l n pha ty). Quan st k c nm ta s th y c i m chuy n ng c a cc thin th nh sau: a) M t tr i ( ) m t nm M t tr i ch m c ng h ng ng v l n ng h ng ty vo 2 ngy: xun phn (20 ho c 21 thng ba); thu phn (23 ho c 24 thng chn). Sau xun phn i m m c c a M t tr i l ch d n v pha ng b c, ngy l ch c c i l h ch (22 thng 6) 23o27 so v i chnh ng. i m l n cng l ch v pha ty b c theo qui lu t y. Sau , i m m c d ch d n v pha nam v t ng chnh ng vo thu phn. Qua thu phn i m m c d ch d n v pha ng nam (i m l n ty nam), t l ch cao nh t vo ngy ng ch (22 thng 12) kho ng 23o27 r i l i d ch d n v pha b c cho t i ngy xun phn. Nh v y i m m c c a M t tr i c th l ch nhau t i 46o54 trong m t nm (minh h a h.2).

Hnh 2: S thay i i m m c c a m t tr i trong nm

Ngoi ra, trong nm v tr M t tr i trn n n tr i sao cng thay i. M t tr i t t d ch chuy n i v i cc sao theo ng c chi u nh t ng (ty qua ng), tr n m t vng h t kho ng 365 ngy. M t tr i d ch chuy n in hnh ln cc chm sao v m i thng g n nh vo m t chm. ng i ny g i l Hong o v i c u bao g m 12 chm sao g i l hong i. Ban ngy ta khng nhn th y sao, song ban m ta c th xc nh nh c chm sao m M t tr i ang in vo nh s xu t hi n c a chm sao i di n. V d : Thng ba i di n thng chn, m ta th y M t tr i l n, chm Trinh n xu t hi n (nh t ng i di n v i M t tr i trn thin c u). V y M t tr i ang in ln chm Song ng. (xem b ng 1)

http://vocw.vn/content/m33839/1.1/

Th vi n H c li u M Vi t Nam module: m33839

Thng 123456

Tn chm sao M t tr i in ln Con hu Ci bnh Song ng Con d Con truSong t Capricornus Aquarius Pisces Aries TaurusGemini

Thn g 789101112

Tn chm sao M t tr i in ln Con tm S t Trinh n Ci cn Th n nngNhn m Cancer Leo Virgo Libra ScorpiusSagittarius

Table 1: Cc chm sao trn hong i

b) M t trng ( ) cng t t d ch chuy n i v i cc sao ng c chi u nh t ng, tr n 1 vng g n 27 ngy. ng th i hnh dng c a M t trng cng thay i (lc trn, lc khuy t, lc khng xu t hi n). c) Cc sao d ng nh ch tham gia nh t ng, v tr tng i gi a chng khng i trong m t nm, t o nn cc chm c nh. d) Tuy v y c m t s sao i lang thang gi a cc sao khc (hnh tinh). Ng i xa tm th y 5 hnh tinh l Th y, Kim, H a, M c, Th . Cc hnh tinh ni chung d ch chuy n i v i cc sao ng c v i chi u nh t ng, nhng c th i gian chng d ch chuy n ng c l i t o nn qu o hnh nt. ng i c a chng g n v i Hong o. c bi t Th y tinh, Kim tinh th ng g n M t tr i (Th y tinh: 280, Kim tinh : 480). Ng i xa d a trn nh ng quan st v qui lu t chuy n ng c a M t tr i, M t trng... xc nh th i gian, lm l ch v xc nh phng h ng. H nh n th y M t tr i, M t trng, Tri t v cc hnh tinh k t h p thnh m t h m ta g i l H M t tr i sau ny. 3.2 B c tranh ton c nh v v tr T nh ng quan st ban u, ng i xa c k t lu n v v tr g m m t h ch a Tri t, M t tr i, M t trng, cc hnh tinh. Gi i h n c a v tr l m t vm c u trong su t c g n cc sao. Ngy nay, con ng i nh n th c c v tr l v t n. Ph n v tr m con ng i tm hi u c cng v cng l n (c 3.1026m) trong c hng t t cc ngi sao. Cc ngi sao th ng t p h p l i thnh h g i l thin h, hay tinh h (galaxy), ta th ng nhn th y d i d ng nh ng v t sng nhe y u t nn cn g i l tinh vn. Thin h c a chng ta (l ch Galaxy vi t hoa) g i l Ngn h, l m t d i sng v t ngang b u tr i m, c kho ng 6000 sao nhn c b ng m t th ng v hng trm t ngi sao khc. M t tr i l m t ngi sao trung bnh n m ngoi ra c a Ngn h. M t tr i ko theo m t b u on th t g m cc hnh tinh, ti u hnh tinh, sao ch i quay xung quanh, t p h p thnh H M t tr i. Kch th c c a cc thin th r t l n, nhng kho ng khng v tr gi a chng cn l n hn nhi u. Trong kho ng khng cn c v t ch t t n t i d i d ng b i, kh, h t c b n, tr ng... lm c n tr t m quan st. Chng ta th t ng c nhin tr c kh nng tm hi u v tr c a con ng i. Ta th lm m t php so snh t ng t ng ra m c v i . Tr c h t l Tri t, c ng knh c hng ngn km. i c vng quanh Tri t con ng i m t h t hng n a nm, n u i b v Tri t hon ton b ng ph ng. Trong th c t , cch y 500 nm Magellan ph i m t 3 nm trn bi n m i i h t c m t vng Tri t v k t lu n Tri t hnh c u. Ngy nay b ng my bay ta cng m t c 30 gi bay vng quanh Tri t. Tri t v i th t nhng ch th m vo u so v i v tr . M t tr i, m t ngi sao trung bnh g n Tri t nh t, c ng knh g p trm l n ng knh Tri t. M t tr i c th ch a hng tri u Tri t [(100)3 l n]. Kho ng cch t Tri t n M t tr i c hng trm tri u km. N u con ng i c th i b c n M t tr i th cng m t hng ngn nm. nh sng, v t th c v n t c nhanh nh t (c 300.000 km/s), i t M t tr i xu ng Tri t h t 8 pht. Nhng nh sng i t M t tr i ra n ra H M t tr i (v tr c a Dim vng tinh) h t 5,2 gi . C ngha l g p 40 l n qung ng t Tri t ln M t tr i. y v y m n ngi sao g n ta nh t, sao C n tinh, nh sng ph i i h t 4,3 nm. Kch th c ph n v tr ta c th quan st c l c 1010 nm nh sng. C ngha l nh ng s ki n ta quan st c t ra v tr x y ra cch y hng ch c t nm! Th t kh ki m c m t t l thch h p m t v tr . Ngay i v i H M t tr i nh b n u ta l y ng t l (ngha l thu nh kch th c v kho ng cch theo cng m t t l ) th: N u M t tr i l m t kh i c u ng knh 1,4m t t i t ng Ph ng Thin vng trn giao l Cch m ng thng Tm - Nguy n Tri - L T Tr ng, Tri t

http://vocw.vn/content/m33839/1.1/

Th vi n H c li u M Vi t Nam module: m33839

s l m t hn bi ng knh 1,3 cm t cch 150m. Khi Dim vng tinh (gi i h n c a H M t tr i) n m t i ng t B y Hi n (cch c 6km) l m t h t u c 2mm. Th t l kh c t l nh hn thu vo m t trang gi y, th m ch vo m t phng th nghi m hay m t cng vin ! M c d v y, v i t l th p nh t ny ngi sao g n nh t cng n m tu t t n... sao h a! Nh ng kho ng cch th t kinh kh ng. V y m con ng i v n hi u bi t v chinh ph c c v tr . Th t v i!. By gi ta th so snh s ti n tri n c a v tr theo th i gian. Gi s v tr c hnh thnh t m t Big - Bang lc n a m (0 gi ) v t n t i n nay c 1 ngy (24 gi ) . Trong th c t l c 15 t nm. y ta lm php thu nh th i gian d t ng t ng. Ta khng bi t c t ng t n nh ng kho ng kh c u c a v tr (trong th c t ta ch bi t n 10- 43 sau Big - Bang). Nhng theo thang th i gian ny ngay l p t c v t ch t trong v tr tr thnh H v He. Cc thin h u tin hnh thnh lc 2 gi sng. Quasar l m t trong s cc thin h . Vo kho ng 6 gi sng cc sao trong thin h c a chng ta c hnh thnh. Trong qu trnh ti n ha, nhi u ngi sao n tung, b n ra cc nguyn t C, N, O, Fe. Sau chng l i h p thnh cc ngi sao m i. M t tr i thu c lo i ngi sao th h sau, hnh thnh lc 5 gi chi u. ng th i v i M t tr i l Tri t v cc hnh tinh. Kho ng 6 gi t i Tri t b va ch m d d i b i cc ti u hnh tinh v c l M t trng b vng ra t y. Ch m hn m t t c s s ng nguyn th y. Nhng c sau 1/4 gi l i c nh ng v va ch m v i ti u hnh tinh, h y di t t t c . n 9 gi t i s s ng ti n tri n v l i ha th ch n nay. Kho ng 6 pht tr c 12 gi m ng v t c v xu t hi n. S ti n ha a n s xu t hi n con ng i vo lc 18 giy tr c 12 gi m. c Ph t, Cha Gisu, Mohammet s ng tr c n a m c 0,01 giy! V y th i s ng c a con ng i (c 100 nm trong th c t ) ch l g so v i thang th i gian ny. M t gi h c v thin vn trn l p hi u v nh ng vi c x y ra trong c t nm, qu th t l qu t i!

http://vocw.vn/content/m33839/1.1/