2 LENO
PGR Longuinhos Tauk Prosesa Atentadu 11 Fevereiru ?
zevonia, olegario, zecoro
K
azu 11 Fevereiru 2008, tinan ida
ona, maibe too ohin loron publiku
seidauk hatene nia prosesu ne’e
to iha nebe ona. Kazu 11 Feve-
reiru nebe hakanek Prezidente
Ramos-Horta ho nia eskoltu no hamate Major
Alfredo Reinado no Leopoldino iha reziden-
sia Prezidente Ramos-Horta Metiaut, komesa
hamosu duvidas no haluan tan espekulasaun
desde kazu ne’e akontese too ohin loron.
Duvidas no espekulasaun mosu tanba lia
los husi kazu 11 Fevereiru 2008 sei taka metin.
Bainhira los mak lia los husi kazu ne’e bele
nakloke ba publiku? Kona-ba idane’e publiku
hein hela, se tilun no se matan nafatin ba
iha prokuradoria Geral da Republika maski
tinan ida ona, liu loron 13 bainhira artigo
kla’ak ne’e fo sai.
Iha parte seluk, maski publiku sei se
nafatin tilun no matan ba iha Prokuradoria
Geral kona-ba kazu 11 Fevereiru, maibe du-
vidas mos komesa rona sai katak Prokura-
dor Geral da Republika, Longuinhos Mon-
teiro la pronto atu rezolve kazu 11 Fevereiru
nebe rezulta ema nain rua mate no hakanek
todan Ramos-Horta no nia eskoltu, derepente
mosu informasaun foun katak, Loguinhos sei
sai komandante Geral PNTL, nebe iha medio
fulan Marsu sei halo tomada de pose ba
nia.
Jose Luis de Oliveira, aktivista direitus hu-
manus husi Perkumpulan HAK, ba jornalista
kla’ak iha ninia servisu fatin, Farol foin lalais
ne’e deklara katak husi ninia parte, nia rasik
seidauk fiar katak kazu 11 Fevereiru 2008 ne’e
bele lori ba oin. “Hau dúvidas. Durante ne’e,
nia (Longuinhos-red) mos tauk wainhira kazu
ne’e bele la’o ba oin ho prosesu ne’ebe lalais
tanba nia mos iha laran. Kuandu prosesu
ne’e bele lao ba oin, nia (Longuinhos-red)
mos aban bain rua justisa se la’o ba nia,”
afirma aktivista Direitus Humanus ne’e.
Tinan ida ona kazu 11 Fevereiru 2008
nebe ema barak no media nasional balun
sempre temi nudar atentadu husi grupo
Major Alfredo Reinado, maski ema barak
mos hein hela lia los husi kazu 11 Fevereiru
tinan kotuk liu ba ne’e.
Povu tomak ejiji atu hatene lolo’os lia
los husi kazu 11 Fevereiru 2008 no hein
hela prosesu justisa nebe bainhira los mak
halao. Tanba sa maka Alfredo ho nia grupu
hakarak tiru Prezidente Repúblika, José Ramos-
Horta no grupu Salsinha tenke halo embos-
kada ba Primeiru Ministru Xanana Gusmão
iha Balibar hanesan informasaun nebe nakle-
kar iha rai laran tomak?
Wainhira jornalista kla’ak dada lia ho
ativista ba direitus humanus, Jose Luis Oliveira,
nia pessoalmente senti pesimista, wainhira
kazu ne’e PGR bele prosesa ba oin. “Lon-
guinhos Monteiro tuir lolos iha responsabi-
lidade prinsipal atu prosesa kazu ne’e lori
to’o iha tribunal maibé nia (Longuinhos-red)
iha conflict of Interest maka barak liu,” ob-
serva Jose Luis.
Jose Luis haforsa liután katak Longuinhos
rasik iha kazu hirak ne’ebe hasoru nia. “Hau
dúvidas, durante ne’e nia (Longuinhos-red)
mos tauk wainhira kazu ne’e bele la’o ba
oin ho prosesu ne’ebe lalais.”
“Bankada FRETILIN atu abandona
Parmento Nasional, bainhira los?
Abandona deit ona tanba iha Parlamento
fo liu vantagem ba AMP ukun i la tuir
regras normas nebe maka lei inan no lei
barak haruka. Barak defini tuir deit maun
boot ho maun kiik nia gostu, ida ne’e mak
lei?
Joao Castro, Lospalos
mobile: 7435XXX
“Hau dúvidas...kazu ne’e bele la’o ba oin ho prosesu ne’ebe lalais
tanba nia (Longuinhos Monteiro-red) mos iha laran. Kuandu pro-
sesu ne’e bele lao ba oin, nia (Longuinhos-red) mos aban bain
rua justisa sei la’o ba nia.”
- José Luis de Oliveira
Tuir observasaun eiz
direitór Perkumpulan
HAK ne’e katak Lon-
guinhos Monteiro
la hala’o servisu
ho profesional.
Se karik Lon-
guinhos Mon-
teiro mak kaer
nafatin kargu ne’e,
maka la’os deit kazu
11 Fevereiru mak la
la’o, maibé krizi 2006 sei
la prosesa ho lolos nomos
kazu 4700 resin ne’ebe
maka sei pendenti hela iha
PGR sei susar atu julga.
Tanba nia (Longuinhos-
red) tuir Jose Luis, iha
intervensaun la murni tuir
lei maibé ho interese po-
lítiku maka barak liu.
Jose Luis Oliveira mos
hato’o nia hanoin katak pú-
bliku nia direitu mak atu
hatene lolos informasaun ne’e oinsa.
“Ida ne’e hodi bele garantia katak sei la
akontese tan. Públiku nia direitu ne’e estadu
ladún kumpri. Ita tenki luta ba justisa nafa-
tin katak prosesu kazu ne’e la’os maluk sira
ne’ebe suspeita tanba sira nia direitu ne’e
ema viola. Maibé povu rasik bele iha garan-
tia katak akontesimentu ne’e la akontese
tan,” esplika Jose Luis.
Maibe tuir Jose Luis fali katak, kuandu
iha interese polítika mak boot liu, Estadu
komesa viola ona públiku nia direitu no viola
ema suspeita sira nia direitu.
“Tanba tuir prosesu penal, ita hasai ema
nia liberdade hodi hatama ema nia kbi’it iha
prizaun tenki nato’on ka limite katak ema
ne’e salan saida los. Tuir lei atu tahan ema
ida tenki prosesu fulan 3 to’o fulan 6. Agora
suspeita sira ne’e prosesa to’o tinan 1 ona.
Bele dehan katak Estadu Timor-Leste halo
dadauk violasaun ba direitu suspeitu nian
ne’ebe nia prosesu kazu ne’e besik tinan 1
ona. Ne’e hanesan kazu ne’ebe akontese iha
prizaun Guantanamo ne’ebe la halo prose-
su,” subliña Jose Luis.
Iha parte seluk, deputadu CNRT, Paulo
Martins nebe bainhira krize politika 2006
hahu mosu nia sei nudar Komandante Jeral
PNTL, ba jornalista kla’ak hateten katak kazu
11 Fevereiru kompleksu. “Hau hanoin kom-
petensia Ministériu Públiku nian para halo
investigasaun, maibe ita hatene katak kazu
ne’e kompleksu liu. Ministériu Públiku tenki
halo ho kuidadu hodi nun’e bele akumula
verdades, faktus hodi lori kazu ne’e ba
tribunal. Ansi liu, kazu ne’e bele sabraut.
Tanba ita hatene kazu ne’ebe bo’ot hasoru
Xefi Governu ho Xefi Estadu,” dehan nia.
Paulo Martins mos fo nia hanoin katak
investigasaun ba atentadu 11 Fevereiru ba-
lun ne’ebe foin dezenvolve. Ho nune’e sira
AVIZU
Redasaun kla’ak hatoo deskulpa ba sani nain sira
tanba kla’ak la publika ona ho kolorido (kapa oin no kotuk).
Ida ne’e halo sani nain balun la satisfeitu. Maibe redasaun
mos hakarak hatoo katak, mudansa ne’e iha tanba bazeia
ba sasan merkadu nebe folin sae.
Impaktu husi sasan folin sae, laos povu kiik sira
deit maka senti, maibe mos ba kolektiva media kla’ak.
Atu ita hamutuk hasoru “tsunami” folin sae iha mer-
kado, kla’ak hakarak hakma’an todan sani nain sira
nebe agora dadaun hasoru hela sasan folin sae hodi
hatun presu kla’ak nebe ho folin 75 cent ba fali 50 cent.
Too iha desizaun ne’e, dalan uniku maka kla’ak tenke
bele prolonga tan prosesu investigasaun.
Eiz komandante Jerál PNTL ne’e fiar katak
prosesu ne’e lao ba oin ho diak.
Vendedor ida ne’ebe lor-loron fa’an
sasán iha dalan ninin, Agustinho Freitas ba
jornalista kla’ak hateten krizi ne’ebe mosu
iha rai laran fo impaktu ba sira. “Ami povu
ai-leba sira moris iha unidade nia laran. Ami
la husu barak ba ulun boot sira. Ami nia
hakarak konflitu ne’e para ona. Ami mos
iha direitu moris hakmatek. Ami la hakma-
tek tanba ulun boot no grupu balun nia
hahalok,” dehan Agustinho.
Estudante UNTL, Pregrino da Conceição,
esplika katak maske hau ema ki’ik maibé
hau iha direitu atu hatene rezultadu kona
ba atentadu 11 Fevereiru. Tanba nia impaktu
ne’e afekta kedas povu kiik sira nia moris.
“Majór Alfredo mate maibé laos signifika
justisa mos mate. Justisa tenki lao ba oin
nafatin ho lia los,” espera da Conceição.
Juventude Timor oan, Elmelita do Rosario
mos hato’o nia hanoin katak maske Major
Alfredo mate tinan 1 ona maibé tenki iha jus-
tisa tanba kazu ne’e laos ba ema boot sira
deit. “Maibé ita povu ki’ik sira hotu. Hau husu
ko’alia sai lalais kazu 11 Fevereiru. Povu ki’ik
iha direitu atu hatene saida maka iha kotuk.
Kuandu ulun boot balun iha kotuk tenki lori
ba justisa. Justisa ba ema hotu,” katak do
Rosario.
Vice Xefi bankada FRETILIN, Francisco
Miranda Branco husu para lia los tenki ase-
lera lalais. “Povu iha direitu atu hatene. Se
deit maka responsavel ba krizi, ne’ebe povu
hetan kanek boot, no mos kanek boot ba
estadu direitu demokrátiku ida ne’e,” infor-
ma Miranda ba jornalista kla’ak foin lalais
ne’e iha Uma Fukun Parlamentu Nasional.
Miranda haktuir tan katak, iha mekanizmu
seluk atu fo perdaun ba malu maibé lia los
“kesi kabun” hodi publika kla’ak ho kor metan-mutin.
Ema barak dehan mundu infrenta hela krize eko-
nomia global, nebe ekonomikamente fo impaktu nega-
tivu ba nasaun kiik-kiak. Maibe krize ne’e ita kal hare
deit iha nivel povu kiik, katak, ekonomikamente povu
kiik-kiak la-iha forsa atu hasoru sasan folin nebe sae
iha merkado, lahanesan ita nia membrus governu no
membrus PN. Ita lahare sira halao hela politika (kebijakan
politik) “kesi-kabun” hodi hasoru krize ekonomia global
ne’e, maibe rame-rame hasae tan sira nia salario. Pro-
blema mak sei mosu katak, “lompatan gila” kenaikan
gaji ne’e sei hamosu “lonjakkan gila” kenaikan harga.
Obrigado ba sani nain sira nia komprensaun.
Kla’ak Semanal 24 Fevereiru 2009
tenki hasai. “Se lae, ita nia estadu ne’e ha-
mosu imajen la diak, deskonfia ba malu ne’e
la hotu. Ami nia bankada laos halo mensa-
jen atu fahe ita Timor oan, ita hotu hamu-
tuk maka sei harii nasaun ida ne’e. Justisa
tenki lao ba oin, povu atu moris hakmatek
tenki hatene lia los, ida ne’e maka preoku-
pasaun ami nian,” afirma Miranda.
Tuir Lei atu tahan ema ida tenki prosesa
iha fulan 3 to’o fulan 6. Suspeita sira
ne’ebe involve iha 11 Fevereiru to’o tinan 1
ona. Atentadu 11 Fevereiru sai preokupa-
saun povu tomak, Maibe preokupasaun
hirak ne’e la hatán ho sériu husi PGR.
Miranda kestiona katak tanba sa kazu
atentadu 11 Fevereiru tenki hein tinan ida
resin maka hato’o rezultadu. “Povu
hatene katak ekipa ne’ebe ser-
visu hamutuk hodi halo in-
vestigasaun ne’e mesak
ekipa ne’ebe profesio-
nál hanesan FBI Ame-
rika no FSI Australia,”
dehan nia.
Iha parte seluk,
tuir PGR, Longuinhos
Monteiro, nia haree
ba faktus 11 Feve-
reiru, katak inves-
tigasaun ne’e sei-
dauk tinan ida. Tanba
José Luis de Oliveira
investigasaun ne’e
hahú iha loron 4 Marsu
tinan kotuk liu ba. Ne’e duni rezultadu final
sei fo sai iha 4/3. Haree husi parte PGR nian
ne’ebe katak sei fo sai rezultadu iha loron 4
Marsu 2009. Wainhira jornalista husu ha-
noin ba Jose Luis de Oliveira kona-ba oinsa
servisu PGR nian relasiona ho kazu hirak
nebe akontese?
Jose Luis esplika katak, “PGR la hala’o
servisu ho profisionál. Longinhos mete de-
mais politik praktis. Lei la hare se maka iha
okos maibe ema hotu iha lei nia okos. Du-
rante nia (Longinhos, red) kaer kargu nudár
PGR, iha governu AMP nia tempu, ita la hare
kazu ne’e se maka iha oin? Tanba ne’e se
maka besik ba nia, ne’e nia husik tiha maibé
ema ne’ebe la besik nia, tenke kaer no nia
prosesu la’o ba oin. Ne’e violasaun direitus
humanus, hanesan iha tempu Indonezia,
tahan ema tanpa proses peradilan (sem ho
prosesu tribunal).
Husi parte parlamentu nian, Miranda mos
hato’o kestaun katak, intensaun la’os atu kari
rai rahun no soe fatuk ba ema ruma. “Ami nia
intensaun direitu povu nian hakarak hatene
saida maka akontese. Direitu ema hotu nian
atu hetan informasaun husi responsavel ba
defeza seguransa, saida maka akontese,”
tenik nia.
Tuir Miranda katak saida mak durante ne’e
bankada Fretilin haree maka iha intensaun
atu subar fali segredu iha justisa nia kotuk.
“Uluk governu AMP kumpri desizaun polítika
ne’ebe Parlamentu Nasional hasai rezolu-
saun númeru 9/11, atu harii Komisaun In-
kéritu Internasionál (KII), ami fiar katak oras
ne’e KII fo sai tiha ona nia rezultadu. Maibé
ida ne’e la akontese tanba la iha vontade
polítika husi governu AMP,” dehan Miranda.
Wainhira jornalista kla’ak dada lia ho
petisionariu ida ne’ebe lakohi temi naran,
iha Bidau Lesidere nia haktuir katak kazu
>kontinua ba iha pajina 11
Hakarak haruka lia menon, bele tatoli liu
husi nomeru telefone 7363738 (No.foun)
ka ho SMS ba numeru ne’e ho dalan
(dengan cara) hakerek hanesan ne’e:
[Lia Menon]_Mensajen..............
Bele mos liu husi E-mail:
klaak_investigativu@yahoo.com ka
klaak.redasaun@gmal.com
Kla’ak Semanal 24 Fevereiru 2009
Kazu 11 Fevereiru:
Governu Kontinua Subar Lia Los,
Longuinhos Involve?
Tinan ida ona Alfredo Reinado ema tiru mate, tiru ba Presi-
dente Republika Ramos Horta no ataka ba kareta Primeiru
Ministru Xanana Gusmão sei kontinua sai misteriu ida. Iha
parte ida Governu kontinua lakohi implementa rezolusaun
Parlamentu Nasional nebe husu governu atu harii Komisaun
Inkeritu Internasional.
D
nuno rodriguez TCHAILORO
uvida konaba kazu Onze Feve-
reiru sei kontinua sai se-gredu
publiku, balun fiar ba versaun
estadu nian nebe hateten ka-
tak grupu Alfredo Reinado ha-
lo ‘golpe atentadu’, maibe barak mos la fiar
ba versaun ne’e hodi konklui katak Alfredo
Reinado tama iha lasu laran.
Hodi responde duvida ba akontesimentu
Onze Fevereiru, Prokurador Jeral da Republi-
ka halo investigasaun hodi haree akontesi-
mentu 11/2. Investigasaun ne’e rasik mos
involve polisia Estadus Unidus (FBI) no Aus-
tralia. Maibe too ohin loron seidauk iha re-
zultadu investigasaun nebe fo sai ba publiku.
Esforsu atu fo sai rezultadu investigasaun
kontinua. Relasiona ho relatoriu autopsia ne-
be too ohin loron familia matebian rasik sei-
dauk hetan ema fo sai subar. Iha fulan Agustu
2008, Jornal Australia fo sai rezultadu au-
topsia ba Alfredo Reinado nia isin maten. Xefi
patholojista Timor Leste Dr. Muhammad Nurul
Islam nebe lidera autopsia ba Alfredo Reinado
hateten katak kada tiru iha Alfredo nia isin
iha buat metan no sunu tamba uza kilat
nebe ho velosidade as no iha distansia nebe
besik liu. Atu bele konfirma dokumentus ne’e
fo sai suba, jornal Australia ne’e mos halo
konfirmasaun ba rezultadu ne’e ba peritu
David Ranson husi Victoria Institute of Fo-
rensic Medicine nebe hateten katak kanek
nebe iha hatudu katak tiru ho distansia be-
sik: la dook liu 30 sentimetru.
Hatan ba hahusuk hosi jornalista sira iha
tempu neba Prokurador Jeral Repubilika
Longuinhos Monteiro hateten: “Ida ne’e la
los, informasaun ne’e la los”. Kazu ne’e sei
iha investigasaun hela.” Nia dehan katak re-
zultadu seidauk bele fo sai ba publiku.”
Jornal The Australian iha loron 18 Agustu
2008 fo sai intervista ida nebe ema ida halo
ho Susar iha prizaun Becora. Susar fo sai
katak nunka tiru ema. No nia tiru ba leten
deit atu fo sinal hodi dada an. Nia rasik ha-
teten sira nunka hetan Presidenti Republika
nia espiritu santo bainhira sira ba Presidenti
Republika nia uma iha Onze Fevereiru.
Rezultadu analiza telefone ba Alfredo
molok too Onze Fevereiru molok nia mate
ema fo sai subar, maibe Prokurador Jeral
Republika kontinua la fo komentariu.
Numeru 41/09 Fevereiru 2009
foto: ze’sopol caminha
Longuinhos Monteiro
Presidenti Republika Ramos Horta rasik
hateten ba media katak Marcelo Caetano
mak tiru nia maibe too ikus nega fali katak
laos Marcelo Caetano mak tiru.
Prokurador Jeral Republika iha loron 17
fulan Marsu 2008 hateten ba Timor Post katak
Nia instituisaun identifika ona se mak tiru Horta
maibe seidauk bele fo sai sira nia naran. Pro-
kurador Jeral Republika sei husu modelu kar-
tus musaun iha nia isin lolon. Prokurador Je-
ral Republika mos afirma katak membru ne-
be tiru agora hamutuk ho Salsinha iha ai
laran. Longuinhos Monteiro mos hateten ka-
tak Prokurador Jeral Republika sei konklui
investigasaun bainhira Salsinha integra an,
Salsinha bele hariku liu tan prosesu inves-
tigasaun ema 17 mak sai arguidu. (TP, 19/03
2008)
Prokurador Jeral Republika mos fo sai
ba publiku katak hetan osan iha Alfredo Rei-
nado nia isin lolon nebe too ikus hetan katak
iha osan miliaun ida nebe iha Banku Com-
mon Wealth iha Darwin nebe Prokurador
Jeral Republika fo sai ba publiku nebe too
>kontinua ba pajina 11
“Ema bele tahan moris la
ho oksijeniu iha minute
hirak nia laran, la ho bé
durante semana rua, la
ho hahan durante fulan
rua—no la ho hanoin foun
durante tinan ba tinan.”
- Kent Ruth
LENO 3
HALIRI
Longuinhos Monteiro Serve atu
Sai Komandante Jeral PNTL?
L
onguinhos Monteiro sai nudar buah bibir publiku Timor-Leste. Longuinhos Monteiro
sei husik nia kargu nudar Prokurador Jeral Republika sai fali komandante jeral PNTL
iha fulan Marsu nia laran. Hanesan mos Prokurador Jeral Republika, PNTL mos sei
iha relasaun ho implementasaun justisa. Setor justisa durante ne’e nudar orgaun
estadu ida nebe sai kritiku liu, tamba la lao tuir lei nebe vigora tiha ona.
Tuir informasaun nebe fo sai ba publiku katak iha kazu liu 4700 nebe sei pendenti hela iha
Tribunal. Kazu hirak ne’e sei pendente hela tamba mos Prokurador Jeral Republika la halao nia
knaar lolos. Tuir Jose Luis de Oliveira husi Asosiasaun HAK katak Prokurador Jeral Republika iha
intervensaun tidak murni iha area justisa.
Onze Fevereiru nudar kazu ida nebe sei moris buras iha memoria ita hotu nian; hanesan toos
nain nebe hein udan iha bailoron, ita hotu mos hein hela rezultadu investigasaun Onze Fevereiru.
Udan tun dala rua tiha ona maibe investigasaun sei Prokurador Jeral Repu-blika nia liman. Maibe
udan sei tun tuir nia tempu, investigasaun iha ema nia liman tamba ema mak servisu, bele hatun
rezultadu investigasaun bainhira deit ita hakarak. Maibe, liu-tiha tinan ida ona rezultadu mos laiha.
Investigasaun nebe Prokurador Jeral Lidera hodi bolu mos polisia Amerika (FBI) no Australia,
rezultadu investigasaun hirak ne’e too agora publiku seidauk hetan. Autopsia nebe tuir lolos
familia iha direitu atu hetan, ohin loron la hetan nia paradeiru. Rezultadu au-topsia nebe fo sai
subar ba publiku liu husi Jornal Australia The Age nebe hateten katak Alfredo Reinado mate
tamba ema tiru besik. Maibe hanesan tipiku Longuinhos, nia hatene nega deit katak informasaun
ne’e la los, tamba hakarak kontrola informasaun. Informasaun tenki tuir nia hakarak. Maski nia
hatene katak rezultadu nebe fo sai subar ne’e Xefi autopsia Muhamad Nurul Islam mak lidera.
Se tan mak halo autopsi ba Alfredo Reinado no Leopoldino nia mate? Klaru katak ema bain-
bain laiha kbiit atu halo autopsia, signifika katak autopsia ne dokumentu validu ida.
Dala ida tan Jose Luis de Oliveira nebe durante ne’e akompaña prosesu judisiariu hateten
katak Longuinhos Monteiro rasik involve iha Onze Fevereiru, se hodi kazu ne’e ba oin
Longuinhos sei hasoru mos justisa.
Sei hanoin… oinsa Longuinhos Monteiro involve halo diskusaun politika relasiona ho
kampaña eleisaun jerais hodi koalia telefone ho Leandro Isaac konaba Alfredo Reinado Alves
nebe nia gravasaun telefonika ema fo sai iha Parlamentu Nasional? Sei hanoin mos oinsa
Longuinhos Monteiro halo negosiasaun fali ho Gastão Salsinha molok atu kaer nia. Saida
mak nia koalia ho Gastão Salsinha iha tempu neba? Ohin loron mos sei sai segredu hela, karik
Gastão Salsinha mak loron ruma sei fo sai. Ida ne’e mak ita bolu Prokurador Jeral Republika
halo intervensaun politika maibe laos atu implementa lei. Perguntas katak nia halo
intervensaun politika tamba halo tuir ordem ema seluk nia, ne kestaun seluk. Kestaun mak
nia Prokurador Jeral Republika nasaun RDTL nian.
Informasaun katak Alfredo Reinado mai ataka Presidenti Republika ho osan barak iha
bolsu mai husi Prokurador Jeral Republika. Informasaun katak Alfredo Reinado iha osan
USD miliaun 1 ida iha Banku Australia mai mos husi Prokurador Jeral Republika. Maibe,
triste liu informasaun hirak ne’e Prokurador Jeral da Republika governu Australia nega
katak konta bankaria ne’e la ejiste. Informasaun barak relasiona ho Onze Fevereiru nebe
sai husi Presidenti Republika mai husi Prokurador Jeral Republika.
Laos governu Australia deit mak nega informasaun husi Prokurador Jeral Republika,
maibe tribunal rasik mos kontra tiha ona akuzasaun nebe prokurador jeral halao ba advogadu
Aqui Leon nian konaba kazu korupsaun nebe involve Prokurador Jeral Republika. Estrañu liu
mak kazu korupsaun nebe akuza Prokurador Jeral Republika halo korupsaun ba osan liu juta
370 rupiah la prosesa to ohin loron. Maibe prosesa fali kazu nebe Longuinhos Monteiro foti
hodi hasoru advogadu Aqui Leon nian nebe foin lalais tribunal deside invalidu. Kazu Aqui
Leon hanesan mos kazu sira seluk sei arkiva deit ka pendenti hela. Se karik Prokurador Jeral
Republika foun bele prosesa fali kazu hirak ne’e? Bele deit maibe knaar investigasaun sei
iha fali PNTL nia liman, nebe Longuinhos Monteiro agora sai nudar komandante jeral.
Saida deit Prokurador Jeral Republika sei halo. Tuir lolos Salsinha ho nia grupu sai tiha ona
husi prizaun preventiva, maibe too agora besik tinan ida ona. Los katak tuir prosesu kodiku
penal Timor-Leste fo dala atu hatutan prizaun preventiva bainhira kazu ne’e kompleksu.
Maibe kazu Onze Fevereiru mak kompleksu ka tamba Salsinha ho nia grupu mak lakohi tuir
skenariu nebe prepara tiha ona ba sira?
Iha loron 2/2 foin lalais iha enkontru Presidenti Republika no Gastão Salsinha nebe tuir Joa-
quina Lemos, Salsinha nia kaben hateten ba LUSA (8/2) katak enkontru ne’e husu ba
Salsinha ho nia grupu atu bainhira sai husi prizaun nonok deit maibe Salsinha lakohi tamba
hakarak koalia sai saida los mak akontese.
Triste liu dala barak Prokurador Jeral kahor tiha entre prosesu justisa no investigasaun.
Tribunal uza fali hanesan ameasa ba Gastão Salsinha ho nia grupu tamba liutiha enkontru ho
Presidenti Republika, Longuinhos hateten ba media katak kazu sei prosesu iha fulan Janeiru,
maibe resposta husi ministeriu publiku mak hateten katak prokurador jeral mak seidauk prontu.
Prosesu justisa iha tribunal buat ida, Salsinha sira iha direitu atu defende an iha tribunal.
Maibe la signifika katak rezultadu investigasaun sei la fo sai too desizaun tribunal. Rezultadu
investigasaun tuir lolos fo sai ona. Kazu nebe kompleksu no barak mak krize nebe akontese
iha 2006 maibe Komisaun Inkeritu Internasional fo sai relatoriu iha fuln Outobru 2006 ba
kazu Abril no Maiu. Rekomendasaun husi komisaun inkeritu internasional mos too agora
seidauk implementa. Justisa Timor-Leste sei sai diak liu bainhira PNTL nebe iha knaar atu
mantein lei no ordem iha Longuinhos Monteiro nia ukun? No tamba sa nudar Prokurador
Jeral Republika iha kazu barak mak la rezolve, ohin loron sai fali komandante jeral PNTL?
klaak-semanal.blogspot.com 5. Duru foto: ze’sopol
6. Tatoli Lia: guteriano NEVEZ (Hawai, USA)
REDASAUN KLA’AK 7. Banati & Illas Nain: Zeloy.
Responsavel Jornál Semanal kla’ak : 8. Makaer Fukun: arlindo SANCHES
Kolektiva
1. Responsavel Jeral: almerio ALVAREZ
9. Lian Maus : julião SOARES, nico ZECORO
10.Karikatura : bayu, zecoro,
11 Habelar : noolok CARMO, julião osorio AMARAL
2. Xefe Redasaun: zevonia VIEIRA
3. Manu Ain : maria BIBEL, agostinha XIMENES, efrem 12.Fafahek : noolok CARMO
dos ANJOS, almerio ALVAREZ, isolino VASGA, waidinik,
nico zecoro SANTOS, noolok CARMO, danu FREITAS,
Pintor logo
Resposavel
: Alit Ambara
online: atero
gerson abel GEMCY, memia FERNANDES, juvito CRÚZ,
bendita RIBEIRO, sebastião avan PEDRO
4. Hakerek Nain: nuno RODRIGUEZ, zevonia VIEIRA, Knar Fatin: Farol Rua. De Monzambique 1/IA Palapaso,
celina HANJAN, gill GUTERRES, almerio ALVAREZ, Dili Timor-Leste
efrem dos ANJOS, zeloy aquino VIEIRA, ze’sopol Email: klaak.redasaun@gmail.com
Númeru kontaktu: +670 735 1360, +670 727 8247
CAMINHA, vital da CRÚZ
referensi: Mak Sait (Kolektiva Media Kla’ak), Knar Fatin (Alamat), Hakerek Nain (Penulis), Manu Ain
(Wartawan), Tatoli Lia (Koresponden), Duru basa (Penerjemah), Duru Foto (Foto Grafer), Banati &
Ilas Nain (Layout & Grafik Design), Makaer Fukun (Pengacara), Lian Maus (Iklan), Habelar
(Pemasaran) Fafahek (Distribusi), Banku (Bank)
4 LENO Kla’ak Semanal 24 Fevereiru 2009

Victor Alves:

“Major Alfredo sira

tiru menus de 30
centimetrus”
La sente tinan Ida ona kazu 11 Fevereiru kuaze atu lakon le’et deit husi memoria emar Timor
oan tomak sein hatene lolo’os kazu ne’e nia-hun ho nia-rohan oinsa. Ita dala ruma lakohi atu ha-
noin hikas fali kona-ba akontesementu ne’e, ou dala ruma mós ita tauk atu ko’alia sai kona-ba
saida mak lia lo’os no justisa relasiona ho kazu ne’e. Maibe iha parte seluk familia matebian sira
nian no ema ne’ebé mak iha interese ba justisa, oras ne’e dadaun tu’ur no hein hela bainhira mak
governu ne’e fó sai buat ne’ebé mak lo’os ba publik.
Atu hatene oinsa familia sira nia hanoin konaba justisa ne’e rasik, tuir mai Avan Pedro husi
kla’ak dada lia ho Sr. Victor Alves, aman husi matebian Major Alfredo Reinado iha nia hela
fatin Marconi, Dili, loron 10/02/09 liu-ba.

Nudar aman ida, saida mak ita boot
sente no hanoin konaba tinan Ida ona
Major Alfredo Reinado nia mate?
Sim, ami nudar inan aman, nudar tiun,
bem tinan ida ona kazu Alfredo nian nonok
hela i too agora mós ami la-hatene justisa
ne’e ba iha ne’ebé. Ami nia hakarak ne’e mak
dehan, justisa ne’e ko’alia lolo’os, lia lo’os no
buat ne’ebé ke lao lo’os, tanba governu iha
kapasidade para halo investigasaun ba kazu
sira ne’e. I alendiso ami mós simu ona ha-
nesan notifikasaun husi Nasoens Unidas nian
konaba invesigasaun kazu Major ninian, ne’ebé
ami mós haree tuir nasoens unidas nian ne’e
iha ne’eba ne’e hatete katak, tidak terbukti
nia ba halo asaltu dan kazu Major Alfredo nian
ne’e homisidiu ida.
Mai ami mós kerdizer la-hatene lo’os bain-
hira mak justisa ne’e bele ko’alia lo-lo’os.
Ne’ebé nudar emar ki’ik, ami labele halo
buat ida, ami hein deit bainhira mak governu
ka tribunal fó desizaun justisa ho lia lo’os ba
Alfredo ho Leopoldiño, tan maluk sira seluk
ne’ebé ke mate hotu tanba kauza ida ne’e i
sira ne’ebé ke sei moris too agora mós sei
iha hela kadeia ne’eba tanba kauza ida ne’e.
Mais ou menus ita boot nudar aman,
hetan ona ka lae kebocoran ou rezul-
tadu husi notifikasaun Nasoens Unidas
nian ne’e?
Iha, iha bocoran informasi, maibe prontu
buat ida ne’e hanesan emar mai fó hatudu
deit para ami bele hatene maizumenuz. De-
pois ami mós pernah hanesan hetan iha
website internet konaba kazu ida ne’e, mais
buat ne’e kal sai maizumenuz meia hora de
tempo deit i depois lakon tiha.
Maizumenuz tuir ita boot nia haree,
rezultadu autopsi ne’ebé halo iha tem-
po ne’eba ne’e oinsa?
Autopsi laiha, sira nunka fó rezultadu au-
topsi ba ami. Simplesmente esperiensia hau
nudar eis militar jersu Portugueza nian ne’ebé
ke uluk hau halo parte konaba investigasaun
balistik, hau haree hanesan mate iha mor-
tuari ne’eba ne’e tiru sira ne’ebé ke kona
nia tiru ho ahi han fali nia isin. Ne’e Berarti
hanesan tiru ne’ebé ke besik, tanba ahi la-
kan iha kanu rohan ne’e mak sunu nia isin.
Ida ne’e mak ba hau hanesan estraiñu
teb-tebes. Se ita tiru emar besik hanesan
ne’e nusa ita la tau tiha borgol ba nia? Ida
ne’e mak too agora ba hau duvidas teb-
tebes tanba oan matebian sira ne’e hetan
hotu tiru, maibe tiru sira ne’e ho ahi han
hotu dala ida.
Entaun tuir ita boot nia haree, 11
fevereiru ne’e tipu de traisaun ida ka
lae?
Bele hotu, ita bele dehan hanesan ne’e,
ida mós kerdizer ami haree tuir ba estra-
tejia militar nian, nudar ita emar militar
kaer kilat, hau seidauk haree iha mundo
ne’e tiru emar ida ho kurang dari 30 centi
ne’ebé ke ahi han emar ne’e. Berarti ita halo
krime ida por vontade la’os krime para hodi
buka justisa. Kerdizer ita haree hanesan ninia
isin ne’e hatete katak, menus de 30 centi
metrus ne’e mak ahi han. Ne’ebé hanesan
ita mós la-hatene, tanba saida mak sira oho
nia, tuir lolo’os sira borgol nia deit. Ida ne’e
mak ba ami duvidas boot, i konfirmadu mós
hanesan ami simu informasaun husi liur, surat
ne’e too agora hau sei rai hela iha ne’e ko-
naba sira hatete katak, Major Alfredo sira
tiru menus de 30 centi metrus. Ne’e husi
Australia mak fó mai, i dokumentus hirak
ne’e ami rai hela deit. So’o perguntas ami
nian mak ne’e,
se’e 30 cen-
timetru ki-
lat musan
ida atu ko-
na ema ida,
nusa mós
30 centi
metru ne’e
nia labele tau
borgol ba nia?
Oinsa tuir ita boot
nia haree konaba pozi-
saun Angela Pires rasik
iha kazu 11 Fevereiru
ne’e?
Sim, hau la-iha akuzasaun
kontra Angela Pires, nia de-
han advogado, mais nudar
ne’ebé ke hau hatene selama
labarik (Alfredo Reinado, red)
sei moris hela, hau ba leten
ba-mai nia (Alfredo-red) sei-
dauk hatete katak Angela Pires
mak advogado ou defensor Al-
fredo nian. Hau so hatene Senhor
Benevides, a...ida ne’e labarik
hatete ba hau ida ne’e duni. I
depois kerdizer hau rona mós An-
gela Pires antes dia Sete (7) nia
han iha hotel ida i ami nia
maluk sira mós parese ke
presta deklarasaun iha
polisia ona, nia (Angela-
red) hatete katak, se’e imi la kaer no la
hakuak Alfredo metin, Alfredo tu’un mai dia
11 nia sei mate. Too agora investigasaun
inkeritu sira ne’e hotu lao, provas sira ne’e
hotu lao, berarti senhora Angela Pires
hatene katak dia 11 ema atu oho Alfredo.
Tuir ita boot nia haree, Sr. Prezi-
dente Ramos Horta rasik mós vitima
ida husi Major Alfredo?
Sim, agora kerdizer e ita la-bele dehan
Major mak tiru ou entaun la-tiru, atu jus-
tifika katak tiru ka la-tiru too agora ami sei-
dauk hatene. Ema konta deit istoria ida dehan
Senhor Prezidente ema tiru iha ne’eba, mai-
be hanesan konkritizadu ho faktas nyata
hatudu katak, ou kanek mak ne’e, kilat mu-
san kona hanesan ne’e, ran fakar hanesan
ne’e ami la-haree, maibe Alfredo nian ita
haree hotu. Kilat musan kona iha ne’ebé,
ran fakar iha fatin no buat sira ne’e hotu.
Maibe ida ne’e kompetente ba Sua
Exe-lensiu Senhor Prezidente,
tanba nia maka vitima i too
agora mós se’e nia hetan tiru
duni nusa maka too agora tinan
ida emar la-konsege deskobre
ema ida tiru be Senhor ba Pre-
zidente ne’e.
Oinsa ita boot nia haree
konaba Gastão Salsinha no
nia maluk sira ne’ebé too
agora seidauk iha prosesu
justisa ida ba sira?
Sim, hanesan ohin hau dehan
ona, ami hotu hein kleur ona.
Tinan ida kona-ba sira
ne’ebé mate ona mós
justisa seidauk iha,
sira ne’ebe moris
ke agora iha hela
kadeia mós too
agora seida-
uk iha justisa. Hau la-hatene sira ne’eba
ne’e prizaun saida mak ida ne’e, porque
tuir lei lolo’os sira ne’e hetan.........ne’e
kuaze tinan ida ona julgamentu ba sira la-
iha, i too agora seidauk rona tan rezultadu
ida konaba Gastão Salsinha ho nia kolega
sira seluk hanesan mós Marcelho Caetano
ne’ebé ke ema dehan katak nia mak tiru
Prezidente. Se ke konfirma ona ida ne’e
nusa mak la-halo julgamentu para hodi
despaisu buat hirak ne’e para ita bele haree.
Kerdizer too agora buat ida ke ami haree
hanesan atu taka tiha mak ne’e ka, atu halo
nusa ami mós la-hatene. Maibe hau sente
katak, Sua Exelensia Senhor Prezidente
maka bele iha forsa para atu tuntut iha
tribunal, porque nia mak dehan ema tiru
nia. Berarti nia nudar Prezidente nasaun
ida nian, nia tenke kaer emar sira ne’ebé
ke tiru nia, i membuktikan ba mundo tomak
dehan hau nia kanek mak ne’e, i ema ne’e
mak tiru hau. Ida ne’e mak
ami hakarak.
Iha parte seluk,
oinsa ita boot nia
haree kona-ba ata-
ke ka emboskada
ne’ebé halo hasoru
Primeiru Ministru
iha Balibar?
Hau dehan embos-
kada hau la-hatene por-
que hau la-asisti iha
ne’eba. Mais prontu,
buat ne’e hanesan
>>
Kla’ak Semanal 24 Fevereiru 2009 LENO 5
“Wainhira los mak iha justisa. Ida ne’e mai mak tiru Prezidente, no se mak tiru Primeiru
Joana nebe prepara Hahan ba Major Alfredo Reinado bainhira iha Aisirimou:
ami hanesan sei dúvidas hela. Ita mos seidauk Ministru. Kazu hirak ne’e to’o agora sei taka

“Major Alfredo Mate, Ami Lakon

hatene se mak oho Alfredo Reinado,” hatutan nafatin. Ami povu kiik, ami hakarak buat hotu-
Babo ne’ebe mak akaba ninia estudu iha nivel hotu klaru no lolos. Ami mos hakarak moris
ensino Sekundária Aileu ne’e. hakmatek. Ami nia oan sira mos hakarak hak-

Joven Ne’ebe Luta ba Justisa”

Uluk Major Alfredo Reinado sei hakilar ma-
ka’as hodi kontra governasaun Mari Alkatiri,
lideransa sira ne’ebe mak dau-daun ne’e tuur
iha kadeira partidu politika, komesa fase liman
hotu. “Sira nonok hotu. Wainhira Alfredo Rei-
“Hau senti kontente tanba iha suku Aisirimou ne’e, joven lubuk ida mai hamutuk iha fatin ida nado mate tanba defende povu kiik. Maibe
ne’e no konsentra hamutuk atu luta ba justisa no lia los. Tan ne’e ami iha suku Aisirimou foti to’o agora ema hotu nonok. Ema boot sira ne’e-
inisiativa hodi fo suporta ba Major Alfredo Reinado ho ninia grupu. Ami tein ba sira. Ami halo be mak uluk suporta tiha nia, agora nonok
bee manas no kafé manas ba sira. Maibe wainhira Alfredo Reinado mate, ami lakon joven hotu,” Subliña Babo.
Babo fiar metin katak, matebian Major Al-
ida ne’ebe mak luta ba justisa,” konfesa Joana Maria Babo (37), Xefi aldeia Aisirimou, Hudi-
fredo Reinado sei hasai povu kiik sira husi injus-
Laran, Aileu.
tisa. Maibe realidade koalia tiha oin seluk. Babo
ne’ebe mak hakarak sai voluntáriu tein no pre-
almerio ALVAREZ Depois liu tiha tinan ida, Major Alfredo para kafé manas ka be manas ba Major Alfredo
matek iha ukun aan nia tempu ne’e,” men-
siona Babo.
Realidade ne’ebe mak Babo haree katak,
depois de krizi, povu kiik sira sempre sai vitima
no terus hela deit. Ema boot sira, ohin kedas
sae aviaun semo tiha ba rai seluk, tanba sira iha
osan. “Ami mos hakarak moris hakmatek, kuandu
ami atu ba Loromonu mos bele ba Lorosae mos
bele,” sujere Babo ba ukun nain sira.
Wainhira husu ninia pontudevista, konaba
eiz Tanenti Salsinha ho ninia grupu sira ne’ebe
mak tinan ida ona sei sulan nafatin iha kadeia
no seidauk iha prosesu justisa, Babo hateten
katak tenki iha justisa lolo’os ba sira. Ami mos

T
Reinado Alves ne’ebe mak konsege sai sentru Reinado ho ninia grupu sira, ikus mai nia rasik nebe servisu iha feto nian, to’o agora seidauk
atensaun ba jornalista internasional no nasional sai vítima. Husi konsekuensia ida ne’e, ema iha. “Ami mos hakarak justisa ne’e tenki iha.
inan ida ona, Major Alfredo Reinado
tanba lideransa sira temi nia nu’udar Major sobu rahun tiha Babo ninia kios kiik-oan ne’ebe Ami feto mos koalia barak konaba justisa.
rai hela deit prezente ba joven foin-
rebeldes, halo povu sira ne’ebe mak uluk besik mak nia halao iha merkado Aileu. “Uluk hau tein Tanba boot sira halo problema ruma, taka tiha
sa’e sira nia imajinasaun. Major Al-
liu Alfredo Reinado, oras ne’e dau-daun tauk ba Major Alfredo Reinado, hau nia kios rasik deit. Povu kiik mak halo, lori lalais kedas ba
fredo Reinado, luta ba justisa no lia
koalia sai, realidade saida mak akontese ba mos ema sobu. To’o agora, hau nia vida mak justisa. Ami povu kiik haree ida ne’e, ami nia
los. Ikus mai, nia tenki mate tanba
nia rasik. Ema balun fo tan merese ba Alfredo hanesan ne’e hela deit,” konfesa Babo ho laran tristi tebes,” konfesa Babo.
bala musan. Povu barak to’o agora sei dúvi-
Reinado. “Sorte boot, Major Alfredo Reinado laran triste no laran susar. Povu barak inklui Babo rasik to’o agora sei
das, Alfredo ninia mate ne’e nu’udar drama
mate tiha ona. Se lae oras ne’e dau-daun Inan ne’ebe mak kous oan hamutuk ema hein rezultadu lolos husi kazu atentadu 11
ida husi jogus lideransa sira ou tanba Major
Major Alfredo Reinado sai aitarak ba rejimi AMP,” nain neen ne’e hatutan liu tan katak wainhira fevereiru 2008. “Alfredo mate, se mak tiru.
Alfredo Reinado rasik mak hakarak atu atakes
tenik petisionariu ida ne’ebe mak lakohi hate- nia oferese nia aan atu sai voluntáriu hodi Se mak tiru Prezidente? Ida ne’e mos to’o
duni Prezidente Repúblika, Jose Manuel Ramos-
ten sai nia naran, wainhira jornalista kla’ak tein ba grupu Major Alfredo Reinado no petisio- agora seidauk klaru. Ema si A ka si B mak tiru
Horta. Governu AMP ne’ebe mak uluk luta ma-
hasoru nia iha ninia uma, iha Aileu, Tersa- nariu sira, tanba haree katak petisionariu no Alfredo no se mak tiru Prezidente, to’o agora
ka’as hamutuk ho Major Alfredo Reinado, ikus
feira 10/02 semana liu ba. Alfredo Reinado luta ba justisa no lia lós hodi lia los seidauk iha. Ida ne’e mak ami povu kiik
mai fila kotuk hotu. Nega mos ninia kontribui-
La’os petisionariu ida ne’ebe mak simu osan defende ema kiik sira. “Sira lori foz mai, ami ne’e hakarak hatene konaba realidade ida
saun ba AMP sira nia susesu. Drama saida mak
$ 8.000.00 ne’e mak hato’o ninia sentimentu mak tein iha aldeia Aisirimou ne’e,” katak nia. ne’e,” tenik Xefi aldeia Aisirimou, Hudi-Laran,
ne’e no drama ne’e sei para iha ne’ebe?
ladiak ba rejimi AMP ne’ebe mak lidera husi To’o agora Babo ho ninia colega sira ne’ebe Aileu ne’e.
Atu hatene lolós, ema sira ne’ebe mak uluk
Xanana Gusmão, maibe xefi aldeia Aisirimou, mak uluk tein ba Major Alfredo Reinado, Ta- Wainhira Major Alfredo Reinado koalia
besik liu Major Alfredo Reinado, jornalista kla’ak
Hudi-Laran, Aileu, Joana Maria Babo rasik mos nente Salsinha ho ninia grupu petisionariu sira maka’as konaba justisa, Babo imajina do’ok
to’o iha Distritu Aileu atu husu tuir povu sira
hato’o ninia sentimentu ladún diak ba ne’e, senti triste wainhira rona obituáriu Major kedas katak justisa no lia los sei harii. “Hau
ne’ebe mak tein hahan no prepara kafé manas
governu AMP. “Uluk boot sira ne’ebe mak fó Alfredo nian. “Hau rona fou-foun Alfredo Rei- kontente. Tanba ema joven ida hamrik afirma
ba Major Alfredo Reinado ho ninia grupu sira,
apoiu ba Major Alfredo Reinado, oras ne’e nado ninia mate iha tuku 10 hanesan ne’e, ninia pozisaun hakarak atu luta ba justisa no
wainhira konsentra iha suku Aisirimou. Joana
dau-daun balun nonok deit no lakohi koalia hau senti tristi no tanis,” konfesa Babo ba lia los,” esplika Babo.
Maria Babo, ne’ebe moris iha Maubesse iha 4
konaba Alfredo ninia mate,” tenik Babo ne’ebe jornalista kla’ak iha ninia hela fatin, Aisirimou. Maibe realidade neébe akontese, Major
Marsu 1970 koalia buat barak konaba Major
mak iha tempu indonezia servisu iha NGO Udan boot ne’ebe tun halo bokon rai no Alfredo Reinado mate la iha valor. Ema sira
Alfredo Reinado ninia mate.
Christian Children’s Fund (CCF), ajensia Aileu abu-abu taka metin rai, halo Babo esplika buat ne’ebe mak uluk hamutuk ho nia, fila kotuk
Maske koalia ho laran tauk, tanba hanoin
ne’e. barak la taka konaba problema no krizi ne’ebe tiha husi nia. Ema sira ne’e karik hakarak uza
kala ema ruma husi Procuradoria Geral da Re-
Babo husi inan-aman, Maria Mendonça mak akontese iha tinan 2006-2007 liu ba. deit Alfredo Reinado?
pública (PGR) ou husi instituisaun Polisia
(inan) no Jose Salsinha (aman) ne’ebe mai “Ami povu kiik to’o agora seidauk hatene se
Nasional Timor Lorosa’e (PNTL) mak halao
husi subdistritu Maubesse ne’e ba kla’ak
investigasaun konaba kazu Alfredo Reinado
esplika liu tan katak prinsipiu ne’ebe mak
ninia mate. Joana Maria Babo koalia ho jor-
Major Alfredo Reinado ho ninia grupu sira
nalista kla’ak nakonu ho isin nakdedar, tauk,
ejiji ne’e, to’o agora seidauk hetan.
no trauma.

ita emar dehan, uluk hau primeiru dia kedas
hau hakfodak oitoan kona-ba akontesementu
iha Senhor Primeiru Ministru nia uma. Ne’e
hau mos hakfodak, i presizamente iha mo-
mentu ida ne’e hau telefoni kedas ba Gastão
Salsinha, hau telefoni ba nia, nia hata’an mai
hau dehan lae, nia la-hatene buat ida ne’e.
Agora ikus fali dehan Gastão Salsinha
involve iha kazu be Sua Exelensia Primeiru
Ministru ne’e hau la-hatene. Maibe buat ne’e
fofoun hanesan manas hela emar la-kohi
ko’alia, ikus fila fali hanesan agora malirin
ona besik tinan ida ona, hau rona deit infor-
masaun husi populasaun husi ne’eba ne’e
mós hakfodak. Dehan Salsinha mak tiru buat
sira ne’e, mais sira haree sira konta mai hau
buat seluk fali. Ne’ebé populasaun mós ha-
nesan iha duvidas konaba kazu ida ne’e.
I emar mai husu fali hau, ema balun
hatete hanesan ne’e, ou ami hanoin katak
sira la-gosta ona kareta ne’e mak sira tiru
tiha kareta ne’e dudu-tun tiha ba rai naruk
karik. Ne’e emar ko’alia soe lia mai hau ha-
nesan ne’e ne’ebé hau mós hamnasa.
Hau dehan se’e mak la-gosta karik ka
Gastão Salsinha sira mak la-gosta kareta
ne’e karik, ne’ebé sira dehan Salsinha ami
la-haree, mais ami mos hakfodak. Maibe
se’e baino Salsinha, sira dehan baino Sal-
sinha mak hanoin halo buat ida ne’e, sira
ko’alia lia los tanba keta nia (Salsinha-red)
klamar karik. Emar mai hateten hanesan
ne’e ba hau, i hau kazu ida akontese iha Ba-
libar ne’e hau la-haree, hau la-asisti i taon
poco hau nein hatene tan. Mais hau telefoni
ba Salsinha, hau husu buat ida ne’e, nia
hatete dehan nia la-iha ne’eba, agora nia
dehan nia iha ne’eba fali mak hau la-per-
seve, tanba sira mós bele bosok ita.
Saida mak Familia Matebian Major
nian hakarak husu ba orgaun soberania
relasiona ho Major nia mate?
Sim, hau uluk kedas, iha primeiru kedas,
primeiru mate isin ami seidauk foti husi
os-pital, hau iha inkontru ida ho Senhor
Primeiru Ministru sei iha palacio da
Cinzas, hau sei hato’o lia ba nia husu
dehan, Senhor Primeiru Ministru (uluk
sei Prezidente, red) favor ida rezolve
buat ne’e halo didiak ba, hadia labarik
nia naran ba. Mak ne’e halo justisa ba,
ko’alia didiak ba para halo ita nia rain
ne’e hakmatek atu povu ne’e bele puas.
Ita dehan katak rezolve deit hanesan
ne’e, matan barak haree kazu ne’e,
emar barak hatene, iha interese politiku
mós iha laran. Buat barak ke fofoun kedas
kuandu sei manas emar hotu ko’alia,
mais ikus emar ko’alia oin seluk fila fali.
Ne’ebé ami husu deit, se’e governu bele
rezolve kazu ida ne’e tenke ho diak ba,
tanba ita mesak Timor deit, ita uza ita
Timor ba Timor deit, oho malu deit, ita
Timor oan mak oho malu hodi rezolve
ita nia problema.
Hau so beik i admira oitoan tanba
saida mak tenkiser tiru, tanba saida mak
tenkiser atake. Tanba konversasoens Al-
fredo ho emar sira nia grupo be sira
nene’e momentu ne’e lao hela, se Al-
fredo seidauk dehan hau la-kohi ko’alia
ona hakarak tiru malu bele tiru malu.
Bein hau akompaña kazu ne’e dezde
akontesimento iha Same too mai iha ne’e,
hanesan hau triste teb-tebes enkuantu
meja perundingan ita seidauk sobu de-
repente forsa mós ba tiru. I asin, hane-
san rentetan mai too fila fali nia nudar
Major ida matenek teb-tebes bele ba
tama los iha klot ida ne’eba ne’e ba se-
an deit ba oho. Kala nune duni, ita nia
oan mós kala hakarak dehan, rezolve
la-bele ona hau fó hau nia isin para mate
tiha ba para imi hodi rezolve buat ne’e
ho diak. Kala nune karik, ne’e nudar ami
familia nia haree.
6 Kla’ak Semanal 24 Fevereiru 2009
Projeksaun AMP Ba OJE Lahatudu
Sustentabilidade Ba Futuro Timor-Leste
Bikeli
Despesas Montante Global OJE
Lahatudu Equilibriu
D espesas montante global, katak mon-
tante osan tomak (global) mak nasaun
ka estado ne’e gasta iha tinan ida hodi selu
ba lalaok administrasaun estado no desen-
volvimentu ba Timor-Leste.
Despesas montante global tuir lei OJE
2009 engloba kategorias lima hanesan; sa-
lários no vencimentos; bens e serviços; ca-
pital menor; capital desenvolvimento no trans-
ferências publicas. Hafoin Guvernu AMP ham-
ri’ik, montante despesas global mak Guvernu
ne’e gasta tinan-tinan aumenta ba bebeik.
Dalabarak gastus sira nebe mak Guvernu halo
tuir OJE 2009, nebe mak aprova iha Parla-
mento Nasional, hatudu deit katak rai ne’e
moris ba ohin deit nune’e osan nebe mak
ohin loron iha, bele gasta hotu ohin, ho lia-
fuan seluk ita bele hateten katak rai nia moris
ba ohin deit la-iha aban bainrua. Tuir doku-
mento OJE 2009 nebe Parlamentares AMP
nian aprova iha fulan Janeiro 2009 nia laran,
Guvernu AMP se gasta montante ba despesas
global ho total hamutuk, $2, 408, 450bilhoes
ba tinan 4 oin mai. Total montante despesas
tinan hat nian osan barak se gasta ba lalaok
administrasaun estado inklui lalaok Guverno
AMP,no sei gasta arbiru deit no fahe deit.
Iha dokumento OJE 2009 nebe aprezenta iha
Par-lamento Nasional, iha tinan 2009 Guverno
kontinua gasta osan barak ba despesas cor-
rentes (anggaran rutin) hanesan gasta atu
selu salá-rios vencimentos, bens e servisus,
kapital menor no transferensias pu-blikas
ho total ba tinan hat nian hamutuk $1,792,531
bilhoes reprejenta 74%. Kapital Desenvol-
vimento tuir lolos sai hanesan investimento
makas ba desenvolvimento rai ne’e liu-liu iha
sektor in-frastrutura basika hanesan estradas,
pontes, be’mos, elektrisidades, kontrolo ba
inundasaun guverno atu gasta deit, $615,919
milhoes nebe reprejenta deit 24% deit ba
tinan 4 oin mai, hahu husi tinan 2009.
MAUBOSSI, 1974, 1975 – 1978 – 1979 to’o ohin loron 2009,
LEOPOLDO HERALDO, ANIBAL DE ARAUJO no RESISTENSIA.
José Manuel Fernandes (Nakfila)
H
au hakfodak tebes ho deklara-
saun nebe foin lalais ne’e
mosu iha Jornal DIARIO (05 de
Fevereiro de 2009), nebe Mau-
bosi rasik dehan nia uluk nu’u-
dar Vice-Secretario Zona iha Estrutura FRETI-
LIN nian, maibe nia la dehan iha Zona nebe,
tebes duni, maibe la kompleto, agora hau
kompleta nia, liu husi artigo ida ne’e.
Titulo husi artigo ida ne’e, desenha in-
volvimento Maubosi nian iha aktividade
tomak nebe durante tinan hirak nia laran
hala’o hamutuk ho FRETILIN, karik se la sala,
hahu husi Dili (nu’udar Estudante iha UNETIM
nia mahon) hodi ba to’o Baguia nu’udar Vice-
Secretario Zona Baguia nian, mai rende ba
Bapak sira nune’e mos moris iha Dili laran
halo saida?
Tempo to’o ona atu ita koalia buat nebe
los, tan ne’e, liu husi artigo ida ne’e hau ha-
karak loke momos Maubosi nia lala’ok iha
tempo nebe, nia rasik hanaran an nu’udar
ema Resistensia liu fali ema balu. Hatan ba
artigo Maubosi nian dunik iha Jornal STL,
Fulan Outubro tinan 2008, atu nune’e ema
bele hatene se mak Maubosi ne’e. Dala ruma
maluk sani nain sira bele dehan nune’e, tan
Grafiku 1
Guverno rasik maske hateten ona katak
tinan 2009, nee tinan infrastuturasaun, ad-
mite katak sedauk iha plano desenvolvi-
mento estratejiku hodi sai hanesan baze
ba gastus osan povo nian. Faktu ne’e hatu-
du momos iha dokumento OJE 2009 Gu-
verno AMP nian, nebe dokumento OJE 2009
nian lahatudu Guverno iha programa inte-
grado no plano assaun annual, médio no
longo prazo hodi lori povo ne’e sai husi kiak.
Ho ida ne’e, ha-tudu mai ita, katak Guverno
AMP dala-barak halo gastus arbiru no fahe
deit ba populasaun Timor-Leste laiha equili-
briu ba osan nebe investe ba desenvolvi-
mento infrasturuta rai ida nee. Razaun tan
laiha plano no vijaun politika desenvolvimento
klaru, despesas tomak OJE 2009 to’o 2012
provoka deit aumento desequilibriu iha sek-
tor hotu-hotu ba desenvolvimento rai nee.
Orsamento Ba Estrada, Pontes,
Kontrolo Inunda-saun, Be’mos no
Sanea-mento Kiik Liu.
M
aske Guverno deklara ona katak tinan
2009 ne’e tinan infrastruturasaun ho
aloka osan barak ba kapital desenvolvimento
ho total hamutuk $205, 334milhoes, husi total
$680,873milhoes, total kapital desenvolvi-
mento nee rasik hatudu desequilibriu bo’ot
hanesan tuir mai;
Iha total despesas kapital desenvolvi-
mento, osan barak mak gasta ba projetu
sa mak agora foin hetan resposta ba artigo
nebe mak publika kleur tiha ona? Hau dehan,
FRETILIN hanorin ita nune’e, Quem investiga
tem direito a fala, ne’e doutrina no prinsipiu
nebe mak ita nu’udar ema FRETILIN tenki kaer
metin, baseia ba ida ne’e mak hau foin hatan
ba Maubosi nia artigo hirak ne’e hotu.
Hau lori fulan rua (2) resin halo investiga-
saun ba Maubosi nia passado/back-ground,
nu’udar nia resultadu mak hau hatun liu husi
jornal ida ne’e.
Iha tinan 1975, Maubosi nu’udar Vice-
Secretario Zona Baguia, nia Secretario Zona
mak Saudoso Alberto Kehibere, durante
tempo neba saida mak Maubosi halo nu’u-
dar Vice-Secretario Zona? Ita halo Kestiona-
rio lobuk ida ba senhor Maubosi atu fo res-
posta.
1. Husu ba Maubosi atu explika saida mak
mosu iha Lekidiga? Tan sa no liu husi
se’e mak Militar Indonesia sira halo as-
salto ba Lekidiga, hodi hadau G3 ida
iha neba? No G3 ne’e agora iha nebe?
Iha se?
2. Oinsa Maubosi rende? Tansa Maubosi
rende? Maubosi rende iha nebe?
3. Inimigo hetan informasaun husi se mak
hodi deskobre fatin ida iha Matebian
naran Tetukura? Se mak deskobre fatin
Grafiku
2
elektrisidade óleo pesado
kompara ba osan nebe mak
investe atu hadia estradas,
pon-tes, kontrolo ba inunda-
saun, be’mos no saneamento. Husi total
$205,334milloes osan investe ba projetu
elektrisidade hamutuk $87milhoes bot liu
osan ne-be mak investe ba estradas, pontes,
kontrolu ba inundasaun no ba hadia be’mos
no saneamento nebe iha deit $22,715milhoes
ba tinan 2009.
Desequilibriu nee hatudu inkompe-tensia
aloka osan ba eletrisidade haluha tiha katak
presija pontes no dalan diak bele falilita kons-
trusaun ba elektrisidade to’o sucos no alde-
ias. At liu tan projetu elektrisidade óleo pe-
sado se hamosu problema foun iha povo nia
let ho estragus nebe se halo ba meio ambiente
liu-liu ba rai-to’os nain sira.
Osan nebe mak Guverno aloka ba salá-
rios no vencimentos ba funsionarios estado
inklui ba membros Guverno no Deputados
sira hamtutuk $93, 223milhoes iha tinan
2009 boot liu dala tolu osan nebe mak aloka
ba hadia, halo estradas foun, pontes, kon-
trolo inundasaun no be’e mos saneamento
ba povo tomak nebe Guverno aloka deit $22,
715milhoes deit.
Ba tinan hat oin mai (2009/2012) tuir do-
kumento OJE 2009 nebe Guverno hato’o ba
Parlamento Nasional iha fulan Janeiro, pro-
jeksaun atu gasta ba salários no vencimen-
ne’e? Maubosi hatene? Hamutuk ho nia
maluk Tentara no Hansip sira halo plano
ba fatin ne’e. Tetukura ne’e nu’udar base
de apoio iha Matebian neba iha periodo
75 to’o 1979, tan Maubosi nia hahalo’k
fatin ne’e rahun.
4. Maubosi mos aproveita uja poder hodi
halo/komete kazu immoral balun, ema
ida ne’e uluk kedan ona halo foer tiha
ona FRETILIN nia naran, tan ne’e haha-
lo’k atu mengkhianati FRETILIN ne’e
la’os foin agora.
5. Tansa mak Maubosi tenki halai ba to’o
iha Watu-Karbau? Komandante Hansip
ida ho naran TDC nia kaben iha nebe?
6. Informasaun saida deit mak nia fornese
ba Militar Indonesia sira wainhira nia
rende? Tansa mak nia tenki deskobre
fatin hirak nebe konsidera estrategiku
no hanesan baze de apoio ba resisten-
sia nian ba Bapak sira? Hanesan fatin
hirak iha Lu’uru (baliza entre Baguia-Los-
palos), fatin seluk hanesan Buibela (ba-
liza entre Baguia-Watulari) iha Zona 75
nian (baliza entre Baguia-Quelikai )?
7. Wainhira Militar Indonesia halo assalta
ba Tetukura iha periodo 1979, Maubosi
iha nebe? Sei iha ailaran ka iha tiha Dili
ona? Hamutuk ho se? Rona katak nia
iha tiha ona Shangthai Hoo (la’o hamu-
tos hamutuk $386,699 milhoes dólares no
projetu elektrisidade óleo pesado hamutuk
$371 milhoes maibe investimento ba estra-
das,pontes, kontrolo ba inundasaun, be’mos
no saneamento kiik liu ba tinan 4 oin mai,
nia total hamutuk $62,989 milhoes nebe re-
prejenta deit 2%, husi total projeksaun osan
povo nian ho estimativa gastus husi 2009 to’o
20012 hamu-tuk $2,408, 450 bilhoes. Husi
faktus nebe mak hatudu iha leten ita bele
hatete katak osan povo nian nebe foti husi
reseitas mai husi Fundo Minarai sei gasta ba-
rak liu atu selu ba funsionarios estado nian
inklui membros guverno, deputados nebe ha-
hu iha tinan 2009 sei simu salários fulan ida
entre $3000 ba leten duke investe atu hadia
estradas, pontes, be’mos no saneamento.
Guverno AMP maske hateten katak ferik ka-
tuas sira simu ona $20 fulan ida mas inves-
timento kiik liu halo ba sira nebe mak halo
bisnis, lasimu osan inlkui jovens sira nebe
la-serbisu se aumenta tan numero kiak iha
Timor-Leste.
Despesas Korrentes De-pende
Ba Reseitas Minarai
D
espesas Korrentes (anggaran rutin)
nee katak montante osan nebe mak
> kontinua ba iha pajina 8
tuk ho Major Genap) tan ne’e nia moris,
Leopoldo Heraldo Joaquim no Anibal de
Araujo lakon to’o ohin loron.
8. Tan sa mak Leopoldo Heraldo Joaquim
no Anibal de Araujo Lakon? Maubosi ten-
ki hatene! Tan Maubosi hamutuk ho sira
nain rua nebe naran hau temin iha leten.
9. Saida mak nia halo ba Kamaradas ma-
luk sira nebe Militar Indonesia kaptura
iha tempo neba? Maubosi nu’udar tra-
dutor no liman-ain Bapak sira nian hatene,
saida mak sira halo hasoru maluk sira
ne’e. Iha rendisaun massal ida iha Meti-
naro, Maubosi ho Nanggala sira ba iha
neba, tesi no koi maran deit Kamarada
maluk balu nia fu’uk, maluk sira ne’e,
balu oras ne’e sei moris hela iha Dili.
Faktu veridiku ida iha Metinaro, iha 1979
(fatin rendisaun massal), Maubosi la’os nu’udar
deit tradutor diak hodi fasilita Militar Indo-
nesia iha prosesu investigasaun nia laran,
maibe, Maubosi mos dala ruma hola posi-
saun extrema hasoru nia Kamaradas maluk
sira, insulta no halo moe Ex Colaborador
Chefe Estado Maior das FALINTIL nian
iha tempo neba, hodi tesi mos ex Colabo-
rador ne’e nia fu’uk. Tanba tuir senhor Mau-
bosi, ema sira nebe fu’uk naruk ne’e hane-
>
Kla’ak Semanal 24 Fevereiru 2009
Padre Polónia Barak Mak Hola Feto Ona
Padre barak iha Polónia (Polandia-red) mak hakarak atu kaben. Entretantu, nian, durante iha sékulu hirak nia
1/3 nonok-nonok viola lei selibatu nian, maibe sira rasik lakohi kaben. Bele laran, hanesan argumentu impor-
ka lae, lei ne’ebe mak bandu Padre sira labele kaben, bele ezisti nafatin?
“
Nu’udar Padre foinsa’e fou-
foun hau senti kontenti mo-
ris nu’udar selibatu, maibe
ho tempu ne’ebe mak lao dau-daun,
hau komesa moris ona iha solidaun
laran laran,” dehan Jozef Strezynski,
tinan 58. Wainhira hasoru malu ho
feto ida ne’ebe mak hau simpatia,
nia rasik komesa moris ona iha di-
lemátiku nia laran. Ikus mai, de-
pois liu tiha tinan 16 nu’udar padre,
Strezynski rasik sai husi igreja Ka-
tólika no kaben. Agora nia iha oan
nain rua ona.
Jozef Strezynski: ‘Ida ne’e hau
nia desizaun rasik ne’ebe mak hau
tetu tasak tiha ona duranti tinan
haat nia laran. Ikus mai hau senti,
la iha ona valór, hau atu sai padre
ne’ebe mak la kontenti.’
Iha Polónia, Jozef Strezynski laos
de’ut-malu mesak-mesak hodi ha-
kruk ba regulamentu nu’udar pa-
dre ida. Maibe realidadi ne’e ba-
zeiandu ba dada lia hamutuk ho
padre nain 800 liu, ema sosiologu
Polónia afinal hetan porsentu 54
ne’ebe mak hakarak moris hamu-
tuk ho feto no hakarak kaben. En-
tretantu liu 1/3 mak konfesa katak
sira halao tiha ona relasaun sek-
sual ho feto no porsentu 12 kome-
sa iha hanoin hakarak halo rela-
san Bandidu, kontra Bapak. Re-
sultado husi hahalok Maubosi nian
ne’e, ikus mai nu’udar Kompen-
sasi ba nia, Maubosi hetan Pro-
jektu hirak ne’e:
1. Rumah Dinas DPRD
Lautem;
2. PUSKESMAS
(Buruma) Baucau.
Hare didiak ba kronologia iha
leten, hatudu katak, Maubosi uluk
fo duni kontribuisaun ba luta ne’e
husi anglo seluk ida, sai amigo
Bapak nian, (husi anak angkat
ba anak mas no husi anak mas
ba anak kandung), tan ne’e, mak
iha periodo 80 mai to’o iha tinan
nebe Maubosi halai sai husi Timor-
Leste nia halo saida? Tanba koo-
perasaun no relasaun amizade diak
ho Bapak sira, Maubosi ha-luha
tiha ho funu ba Ukun Rasik-An.
Imagina deit, iha tempo neba
wainhira ema nebe hetan posi-
saun no kargo bo’ot iha ai-laran
tu’un mai apresenta an ka rende
mak la mate no hetan tratamento
diak ikus mai hetan fali projetu
ne’e ita bolu oinsa?
Hau dehan nune’e tanba Ka-
maradas maluk sira nebe dadur
hamutuk ho Maubosi iha Shang-
thai Hoo, hanesan Leopoldo no
Anibal oras ne’e nu’udar Saudoso
tiha ona, maibe Maubosi sei sai
Maubosok nafatin, tanba nia nu’u-
dar anak mas no anak kandung
husi Major genap nian, nia moris
no sira seluk tenki sai nu’udar
Martir no oras ne’e Saudoso tiha
ona.
Kamaradas Saudoso Leopoldo
Heraldo Joaquim no Anibal de
Araujo hatudu sira nia brani nu’u-
dar as’wain dunik, la hatene ha-
kru’uk no fa’an an ba inimigo, ham-
ri’ik metin iha prinsipiu FRETILIN
nian, hatudu sira nia determina-
tanti atu kria moris selibatu.
“Selibatu la’os doutrina antigu,
saun metin ho feto. Wieslaw Dawi-
dowski, padre ida ne’ebe mak husi
kongregasaun Agustinho iha War-
sawa, hateten katak nia la hakfo-
dak ho númeru hirak ne’e.
Wieslaw Dawidowski: ‘Hau ku-
ñese eiz padre barak ne’ebe mak
komesa husik ona igreja, ne’e duni
hau sei la hakfodak kuandu pro-
blema ne’e akontese duni iha vizi-
ñansa igreja nian rasik. Ne’e nu’udar
umanu. Se mak la halo sala, nia mak
kaer fatuk depois tuda dahuluk.’
Mudansa Boot Iha
Komunidade Nia Le’et
Tuir padre Dawidowski, selibatu
la’os buat ne’ebe mak sagradu no
tenki simu iha igreja Katólika Po-
lónia. Padre sira ne’ebe mak iha ha-
karak atu kaben, hatudu momós
katak mudansa ne’ebe akontese iha
komunidade nia le’et livre liu no
sekuláriu liu depois dekade ko-
munizmu nian.
Selibatu mos la’os buat ne’ebe
mak fasil. Tanba ne’e mak ba foin-
sa’e sira, hau afirma katak diak liu
sira hanoin tasak didiak lai mak
foin hili dalan selibatu nian. Ba sira
iha mensajen bulik katak sai padre
ne’e buat ida ké furak, no nu’udar
sakrifisiu ida. Maibe, sai padre iha
saun no kumpri promesa hirak ne-
be sira halo ho Povo Maubere wain-
hira sira sei moris, katak Maubere
lakoi atan tan, sei la hakru’uk ba
ida, maske nia ho poder beliku, sei
la hamate hanoin Ukun Rasik An.
Hahalok ida ne’e Maubosi la so’e
to’o ohin loron. Tempo nebe nia halai
sai ba Australia, nia bosok maluk
sira iha Australia katak nia halo Klan-
destina maka’as iha Timor-Leste
mak Bapak duni nia atu kaer nia, tan
ne’e nia halai tiha ba Australia, nu-
ne’e maluk sira iha Australia mos
fiar nia, hodi naran Resistensia nian,
nia mos hala’o kobransa ba maluk
sira iha neba dehan atu haruka osan
mai Resistensia, maibe ikus mai
osan hirak ne’e ba tama hotu iha
Maubosi nia kabun nu’udar Resis-
tensia kabun laran.
Husu to’ok ba Maubosi, 5000
USD nebe nia simu husi Camarada
Mari ho objektivu atu hasai Mau-
Hodu husi Kadeia ka Detensaun Mi-
litar Indonesia nian ne’e iha nebe
hotu? Dadus hatudu katak, Maubosi
lori osan ne’e ba gasta tiha iha Sin-
gapura hafoin fila husi neba to’o
iha Australia nia (Maubosi) sosa tiha
kareta foun ida ho osan nebe fo ba
nia ho objektivu seluk ida , uja ema
nia terus ba nia interesse privado
(Kabun Laran), tan ne’e mak hau
dehan “Maubosi halo Resistensia
Kabun Laran nian“.
Husu to’ok ba Maubosi, tansa
mak hafoin Konferensia Nasional
Extraordinaria nebe hala’o iha Sidney
Australia seidauk hotu, nia halai lakon
tiha? Tanba Mau-Hodu, hakarak atu
husu ba nia (Maubosi) kona ba osan
ne’e paradeiro iha nebe, nia tauk
no lahatene atu justifika, tanba gasta
tiha hotu ona osan ne’e, entaun nia
tenki halai, faktus ne’e Mau-Hodu
mak konta mai hau iha Sidney Aus-
tralia.
Hau laiha fundo Racista hane-
san Maubosi, maibe nia la hatene
TASIBALUN 7
bandu ida iha igreja Katólika nia
laran iha Polónia. Xefi konferensia
Bispo Polónia, Arsebispo, Josep
Michalik iha ninia reasaun hateten
foin iha sékulu medievál mak esta- katak, padre sira ne’ebe mak husik
momentu agora, la’os buat ida ké belese,” esplika jornalista no peritu tiha ona vida padre nian, kita haree
diak. Hateten padre Dawidowski ba igreja Adam Szostkiewics ne’e. sira nu’udar heroi.
ho lian ne’ebe mak foinsa’e sira uja Nia haree nanis ona katak ema Jozef Strezynski, ne’ebe mos
bai-bain. ne’ebe mak atu tuir dalan selibatu nu’udar membru ba grupu eiz pa-
“Sá tan iha suku-suku no iha gru- ne’e komesa menus ona ne’e bele, dre Polónia, arrepende ba igreja
pu ne’ebe mak taka-an, maibe ema kria debates maka’as iha públiku rasik ne’ebe mak taka aan. Sa tan
hatene katak padre halao duni nia le’et. tanba deit práika, ninia hahalok
relasaun seksual ‘nakukun’ ho feto,” Adam Szostkiewics: ‘Nu’udar ne’ebe mak radikál hanesan ne’e
tenik jornalista no mos observadór ideia ne’ebe la lójiku atu kria na- bele kria nafatin padre sira ne’ebe
igreja, Adam Szostkiewicz. “Povu fatin selibatu iha igreja Katólika iha mak hadomi feto no kaben nonok
bele fó toleransia ba padre ne’e, Polónia, ne’ebe karik Paíz ida ne’ebe bele kontinua sai boot liu tan.
maibe ofisialmente, sira la simu
nafatin.”
‘’Hau hanoin katak padre
ne’e farigadu tebes ho ninia ‘Hau kuñese eiz padre barak ne’ebe mak komesa husik ona igreja, ne’e
duni hau sei la hakfodak kuandu problema ne’e akontese duni iha vizi-
servisu no la iha ona tempu
ñansa igreja nian rasik. Ne’e nu’udar umanu. Se mak la halo sala, nia mak
ba familia,” hateten Renata,
kaer fatuk depois tuda dahuluk.’
vizitante leál iha igreja War-
sawa. “Selibatu nu’udar dog- Wieslaw Dawidowski
ma importanti igreja Ka-
tólika no ida ne’e tenki kaer
metin nafatin,” hateten Michal, ne’e- sarani Katólika barak liu ona iha Jozef Strezynski: ‘Sala tebes,
be foin asisti misa importanti. Europeia, komesa hatudu momo’os kuandu tau karimbu ba padre sira
ona katak fatin atu eduka semi- ne’ebe mak kaben no husik vida nu’u-
La’os Doutrina Antigu narista sira komesa mamuk ona. dar padre selibatu hanesan trai-dór
Bandu para padre sira halo re- Iha Papa Benedicto ninia lideransa, ba Maromak. Hau hanoin iha kon-
lasaun seksual, la se’es husi doutrina hau ladún haree mudansa. Maibe trariu: ema ne’ebe mak lakohi hili
igreja Katólika nian. Kazamentu depois ida ne’e, tenki iha duni mu- dalan rua, maibe nia honestu, ba
hanesan atitude ida ne’ebe mak dansa.’ ema ne’ebe nia hadomi, no ba Ma-
impede relasaun padre ho Maro- romak, tebes duni katak tenki lori
mak. Buat seluk tan mak, dúvidas Bandu
todan, maibe importante mak nia
konaba nepotizmu no patrimóniu Dau-daun ne’e, padre sira ne’ebe honestu ona.’
ba pozisaun iha estrutura igreja mak kaben, sei haree hanesan
(fontes: www. ranesi.nl)
an, dala barak iha nia artigu balun nia salan deit, maibe, kakutak eleisaun 2001, Maubosi iha expek-
nia sempre koalia dehan Etnia mi- la’ek, tanba hanoin deit atu tativa (ka Mehi bo’ot) atu tur nu’u-
noria ida iha Timor-Leste ne’e mak halo explorasaun ba nia ema dar mos Membro Governo ruma,
perturba hotu proseso tomak iha rasik, halo mate inisiativa po- mehi ida ne’e la realiza. Tan ne’e
ne’e, husu to’ok nia, nia mos husi pulasaun nian rasik, hatun kre- iha 2003, wainhira halo remode-
Etnia minoria hotu ka la’e? dibilidade empresario nasional sira lasaun ba Governo, Maubosi ho nia
Maubosi la’os ema FRETILIN iha povo Maubere nia oin. Maluk maluk sira exige atu hari Governo
nebe diak, Racista, kontra prinsi- empresario sira, sera que, Maubosi ida exkluzivamente FRETILIN, la
piu bo’ot nebe FRETILIN hatun iha nia inkompetente, inkapasidade aceita ho ema independente iha
tempo neba, labele halo deskrimi- ne’e imi mak tenki selu? Governo nia laran, ran hakarak ida
nasaun entre sexo, rasa, kor, Iha tinan 2000, Maubosi mai la akomoda, hahu kedas iha tempo
no fiar, tan ne’e, saida mak Mau- Timor-Leste husi Australia nu’udar neba nia halo manobra tun sa’e,
bosi hatudu ne’e, la reflekte espiri- Staff kontratado UNTAET nian, nia no subar nia interese particular/
tu revolucionario, at liu, hatudu ha- serbisu iha Sekretaria Turismo, pessoal iha interese kolektivo nia
halok deskriminativo, ne’e ita tenki iha tempo neba kedas, Maubosi ba mahon, komesa halo reuniaun iha
kombate, tenki halo lakon iha ita mai Australia haklaken ba ema to- fatin bar-barak nu’udar sinal frus-
nia Sociedade Maubere nia le’et. mak katak nia hanesan Ad Intern trasaun bo’ot hasoru desijaun ne-
Katuas sira iha filosofia sira nian Minister of Tourism of RDTL in be kontrariu husi nia hakarak.
dehan nune’e, ai nebe moris mai Waiting), hafoin FRETILIN manan
kleuk hadia kedas iha tempo
nebe nia foin tubun, karik nia
a’as no bo’ot ona, atu halolo fali,
labele ona, nune’e mos Maubosi,
kleuk nanis, estraga imagem FRE-
TILIN nian iha tempo base de apoio,
rende ba Militar Indonesia sai cola-
borador activo no manas hasoru
nia Kamaradas maluk rasik, to’o
oras ne’e mos nia la kole ho nia ma-
nobras hirak ne’e, soran tun, soran
sa’e, sobu tun, sobu sa’e, uja FRE-
TILIN hodi sobu FRETILIN, subar
nia interese particular iha interese
colektivo nia laran.
Hetan oportunidade barak iha
tempo Governasaun FRETILIN nian,
ida nebe konkreto liu mak Indus-
tria Mina Nu’u iha Viqueque,
maibe, saida mak akontese, husik
hela tusan ba populasaun sira iha
Bekarin, ema nia nu’u la selu, nu’u
kakun atu halo kopra mos la selu,
halai lakon deit, ne’e dehan Res-
ponsavel, katak iha Responsa-
bilidade no halo serbisu ho Res-
ponsabilizasaun? Industria Mina
Nu’u iha Viqueque tansa mak monu?
Tan laiha gestaun empresarial ida
diak, inkompetente, ibun mak bo’ot,
hatene hatudu liman ba ema seluk
8 KNUA
Projeksaun AMP Ba OJE Lahatudu Sustentabilidade
Ba Futuro Timor-Leste >tutan husi pajina 6
Grafiku 3
tinan-tiznan Guverno AMP hakarak
ka lakoi tenke aloka iha Orsa-
mento Jeral Estado (OJE). Despe-
sas Kor-rentes engloba osan nebe
mak aloka ba salários e vencimen-
tos nebe iha tinan 2009 hamutuk
$93,123 milhoes, bens e servisus
$247,998 mi-lhoes, kapital menor,
$38,054 millhoes no ikus liu kate-
gorias nebe mak halo parte ba
despesas korrentes mak kategorias
ba trans-ferensias publikas nebe
iha tinan 2009 alokasaun hamutuk
$96,334 milhoes. Maske argumen-
to balun hateten katak despesas
korrentes kontribui direita no indi-
rektamente ba kresimento ekono-
mia Timor-Leste nian, argumento
ne’e ladun forte selaiha equilibriu
substansial ba investimento ba ka-
pital desenvolvimento atu hadia
estradas, pontes be’mos no kria
serbisu ba mini-mu 10mill jovens
Timor oan nebe tama iha merkado
serbisu tinan-tinan. Iha parte
seluk despesas korrentes ba kate-
gorias balun, ezemplu ita hare ba
aumento ba salários no vencimen-
tos ba funsio-narios nian, la pro-
posional ho salários no vencimen-
tos ba membros Governo no
Deputados ho subsidio 20$ ba
ferik katuas fulan-fulan, aumento
no diferensa iha leten provoka
deit inflasaun ho aumenta folin
sasan iha merkadu. Husi des-
pesas korrentes tomak hateten iha
leten osan barak mak sei la hela
iha Timor-Leste tanba gastus ba
bens e serbisus no kapital menor
sei sosa sasan barak mai husi rai
liur, inklui fos. Despesas korrentes
aumenta makas hafoin Guverno
AMP kaer ukun, despesas nee bo’ot
liu reseitas domestikas Timor-
Leste nian nebe iha tinan 2009 es-
timativa reseitas domestikas nian
hamutuk $91,3milhoes deit kom-
para ho total gastus korrentes.
Reseitas domestikas rasik, nia es-
timativa ba tinan hat mai hamutuk
$285 milhoes deit inklui tinan 2009.
Estimativa reseitas domestikas nian
kontribui kiik liu ba estmativa gas-
tus ba despesas montante global
ba tinan 4 oin mai, hamutuk $205,
334 milloes. Estimativa montante
global hatudu katak Guverno AMP
aumenta gastus ba despesas kor-
rentes depende makas ba osan
mai husi Fundo Minarai nian. Ita hotu
hatene katak montante des-pesas
global Orsamento Jeral Estado nian,
foti osan mai husi reseitas minarai
no resei-tas domestikas. Iha OJE
2009 Guvernu hasai osan husi Fun-
do Minarai liu husi rendimentu sus-
tentable 3% nian hamutuk $589,
828 milhoes no $91,3 milhoes mai
husi reseitas domestikas.
Guverno halo tiha ona reforma
tributaria atu hatun folin sasan
maibe aumenta reseitas domesita
nia resultado sedauk halo ita kon-
tente. Polikas fiskal hamenus im-
postos ba sasan lahatudu resulta-
dos ho sasan folin tun maibe ha-
menus reseitas domestika ba rai
ida nee nian no kontinua lahame-
nus dependensia ba reseitas mai
husi Fundo Minarai.
Estimativa ba gastus nebe mak
Guverno halo tuir dokumento OJE
2009 hatudu katak alem guverno
gasta osan mai husi reseitas mina-
rai no reseitas domestikas arbiru
no iha desequilíbrio bo’ot, Guverno
tau risku ba futuru Timor-Leste iha
inserteza nia laran. Guverno iha
tinan ne’e no tinan tolu oin mai se
gasta osan barak ba selu salários
no vencimentos, fahe osan nar-
naran deit nebe iha diferensa no
gap bot ho resei-tas nebe mak se
mai husi reseitas domestikas. Po-
litika ida sei aumenta dependensia
to’o tempo naruk no sei halo povo
Kla’ak Semanal 24 Fevereiru 2009
barak baruk atu serbisu. Husi Grafiku 4
total estimativa reseitas mina- Estimativa no Projeksaun Despesas Korrentes no Reseitas Domestikas 2009/12 ($millhoes)
rai ba tinan 4 oin mai (inklui
2009) hamutuk 5, 329bilhoes
Guverno se hasai total hamu-
tuk hamutuk, $2, 408, 165bilhoes
restu se mai husi estimativa
reseitas domestikas nebe nia
total ba tinan 4 oin mai hamu-
tuk $285 milhoes deit hodi
gasta $2,408, 450 bilhoes iha
tinan 2009 to’o 2012. Estima-
tiva no projeksaun finansia-
mento desenvolvimento liu husi
Orsamento Jeral Estado tinan-
tinan ba rai nee se la sunsten-
tabel tan dependensia ba OJE Grafiku 5
ba reseitas minarai nian ma- Komparasaun Diferensa Husi Despesas Korrentes no Reseitas Domestikas ($millhoes)
kas liu duke reseitas domes-
tikas nebe sai hanesan sasukat
ba Guverno ne’e sei serbisu
atu hetan osan husi kosar ben
rasik ka hein deit osan mai husi
Fundo Minarai? Insustentabili-
dade ne’e se makas liu tan, tan-
ba gastus nebe mak Guverno
AMP halo laiha plano, programa
no gasta arbiru deit. Laiha mos
equilibriu gastus ba despesas
global nebe investimento kapi-
tal desenvolvimento hodi hadia
dalan be’mos pontes hodi tulun Grafiku 6
kiak sira halo movimento fa’an si-
Reseita Domestikas Ki’ik Liu Despesas Global no Ki’ik maka liu Husi Reseitas Domestikas
ra nia sasan, kiik liu gastus kor-
rentes inklui gastus nebe mak
halo atu selu salários vencimen-
tos membros Guverno, deputa-
dos sira.
Ema hanesan ita, nebe fiar
ba fizika, hatene katak
diferensias-diferensias en-
Kay Rala Xanana
tre loron liu ba (pasadu), Gusmão nia mehi
ohin loron no loron oin mai no Pedro Lay nia
(futuru) hanesan iluzaun hahalok
>tutan
bandel nebe kusta atu husi pajina 9
hamoos. (tradusaun livre) http://gulfbusiness.tradeholding.
com/default.cgi/action/viewtra-
deleads/tradeleadid/190805/s
- Albert Estein http://houheijiaotu.trustexpor-
ter.com/tepd-213-430221/Used-
HFO-Diesel-Generator-or-Se
http://www.1stworldtradepor-
tal.com/default.cgi/action/view-
tradeleads/tradeleadid/189533/
http://www.bikudo.com/buy/de-
tails/247852 u s e d _ s e c o n d _ -
hand_hfo_diesel_generator_pow#desc
http://www.ecplaza.net/trade-
leads/seller/5034981 used_die-
sel_power_plant.html
http://www.ecthai.com/en/
trade-post/?tradepost=186163
http://www.ecvv.com/product/
vp1270854/China-Used-HFO-
Diesel-Generator-or-Second-H
1 http://www.gdfao.gov.cn/english/
news/guangdong/
200802270021.htm
2 http://www.laohamutuk.org/Oil/
Power/IEIPT17Jun08.pdf
3 http://www.cni22.com.cn/english/
index_en.asp
Kla’ak Semanal 24 Fevereiru 2009 KADI 9

Se mak bosok se:

ne’e bele la’o ho gás” Ida ne’e klaru, maibé
hahalok bosok povu buat ida ne’ebé a’at la
halimar nune’e moos lider sira tenke, molok
ko’alia kona-ba “udan sin” ka “nabeen sin”
ka kualkér koisa ne’ebé sira la toman atu
ko’alia, di’ak liu sira check didi’ak, tan se la’e,
ema ida husi kompañia, ka vendedor free-

Jeradór Sulzer 14ZAV40S bele la’o ho gás ka la’e? lance ida, bele bosok lider ida, no la kleur
lider ida fiar, no fila fali ba Timor-Leste no
hada’et lia-bosok ba povu tomak ida. Lide-
ransa tenke matan moris, se la’e sira nak-
Rui Pinto halo ahi. fila husi “eroi” ba “mentirozu”, husi “liberta-

K
Bazea ba informasaun ne’ebé jornál dor” ba “afundadór da patria”.
kla’ak husi fonte kompañia nian, iha Ma- Será ke iha jogu ne’e, kompañia bosok
ay Rala Xanana Gus-
natuto ne’ebá, kompañia sira hanoin atu Kay Rala Xanana Gusmão? No ita nia koman-
mão nudar reprezentan-
hola jerador 6 (neen) ho espesifakasaun dante mai fali bosok ita? Se mak beik uluk?
te AMP hatete iha Parla-
ne’e: Sulzer Generator Sets 14ZAV40S. Ho Se mak beik ikus?
mento Nasionál semana
informasaun ne’e, no ho email ho data 10/ Kona-ba kestaun ne’e, ita lalika hatán,
hirak liu ba katak Sen-
02/09 husi fornesedór freelance ba Sulzer importante mak lideransa sira tenke hadook
trál eletriku mina todan ne’ebé go-
14ZAV40S, Vincent Lee, iha Guangdong, Chi- husi hahalok beik nian, no loke tilun no loke
vernu Timor-Leste atu hola segun-
na, jeradór ida ne’e tama ba kategoria HFO matan. Tanba bainhira ita “mehi” katak ida
da maun, bele, enves de uza minha
(heavy fuel oil), no la tama ba kategoria “dual ne’e bele sai di’ak ita nia mehi bele sai reali-
todan, buat ida ne’ebé hamosu po-
fuel operation” ne’ebé bele uza mina-todan dade a’at ba povu tomak. Ami membru so-
luisaun makás, bele uza gás natu-
no gás. siedade sivíl, ami atan ba imi nia hakarak,
ral. Se ida ne’e lós, governu lalika
Ho informasaun ida ne’e, ita bele husu: ami beik hein katak imi ukun na’in bele ukun
uza mina todan, uza gás deit, tan
“Se mak bosok povu? Ita nia lider ka kom- di’ak, loos no ho matenek envés de ukun a’at
ida ne’e la hamosu poluisaun ma-
pañia?”. Ita rasik moos bele hatán: “ema ne’ebé ho bosok no ho beik. Ba sani na’in, mak ne’e
kás hanesan sunu mina todan hodi
hatete ba povu Timor-Leste katak jeradór deit. Obrigadu basuk wa’in.
Xanana Gusmão, eiz Prezidente RDTL

China Power Contractor no nia informasaun kona-ba teknolojia ba Timor-Leste

Tuir planu kompañia China ne’ebé manán kontratu atu monta sentrál elétriku iha
Timor-Leste, Timor-Leste atu hetan sentrál elétriku rua: ida iha Manatutu no ida
iha Same. Iha kazu sentrál elétriku Same, tuir kompañia nia informasaun, kompañia
hakarak uza jeradór ho motor marka SULZER 14ZAV40S hamutuk ho motor rua
marka PC, ida mak PC-4 no seluk PC2-6.

T
Rui Pinto
uir informasaun, China Power
Contractor 1, Repúblika Popular
Xina fan duni jeradór PC-4, PC2-
6 no Sulzer 14ZAV40S no tuir
kompañia nia espesifikasaun ba je-
radór ne’e sira hotu tama fali iha kategoria “HFO”
heavy fuel oil, ida ne’e hatete momoos katak,
jeradór ne’e la’o ho mina todan deit, la la’o ho
gás hanesan reprezentante AMP hatete iha Par-
lamentu Nasionál.
Karik ita buka informasaun kle’an tan kona-
ba mákina sira atu uza ita hetan katak:
10PC-4 > mak motor ba jeradór ida
ne’ebé kompañia Japan NKK harii iha 1979
maibé tan razaun oioin para hala’o servisu iha
2006.
PC2-6 > mak motor ba jeradór ida ne’ebé
kompañia Japan NKK harii iha 1985 maibé
tan razaun oioin para hala’o servisu iha 2005.
Sulzer 14ZAV40S> mak jeradór ida ne’ebé
kompañia Sulzer halo iha Fransa, no nia motor
no nia jeradór harii iha 1989. Tuir informasaun
China Power Contractor unidade ualo ne’e iha
problema balun: “1 unit not ins-talled, 1 unit
with burnt rotor, 6 unit Normal shut down in
good condition” ida ne’e signifika katak, unidade
ualu husi China Power Contractor ida keima
tiha ona, ida seidauk instala, no unidade
neen servisu bainbain, maibé tan ne’e tenke
para hala’o servisu.
Ho informasaun ne’e, duvida oioin mosu:
1) Seráke Governu AMP hola jeradór ida ne’ebé
unidade ida sunu tiha ona no pesa tohar? 2)
Se mak selu atu hadi’a “rotor” ne’ebé sunu tiha
ona? 3) Se mak koko atu haree se unidade ida
ne’ebé seidauk monta fun-siona duni? Hanesan
ita nia esperiénsia iha Dili, ita haree katak EDTL
susar atu halo jeradór hotu-hotu la’o hamutuk
hodi fó ahi ba Dili tomak. Tuir informasaun
kompañia ne’ebé hatete katak sentrál atu uza
jeradór marka oioin, motor ho marka oioin no
rota-saun oioin, 4) serake EDTL iha kapasidade
atu jere no sinkroniza jeradór hotu ne’e, no
halo katak sira bele la’o hamutuk hodi fó ahi
ba Timor-Leste tomak?
Karik ita analiza espesifikasaun tékniku,
Dili, susar uitoan atu konsege simu ró ahi ida ne’ebé
lori karga boboot hanesan ne’e. Tuir informasaun
enjeñeiru konstrusaun sivíl husi GERTIL, dalan
balun no ponte barak iha Timor-Leste natoon
atu simu todan makás ida hanesan todan jeradór.
Ho informasaun ne’e Jornál Kla’ak husu boot
ba lideransa AMP:
1) “halo nusa mak sira bele hi’it sai sasán ne’e
husi ró ahi?”;
2) “halo nusa mak sira bele lori sasán boboot
husi portu to’o fatin sentrál se dalan la toman
atu hetan todan makás ne’e?”;

Kay Rala Xanana Gusmão nia mehi

ne’ebé kompañia fó ita haree katak: Motor 3) “Osan atu aluga guindastre no hadi’a dalan
SULZER nia todan hamutuk liu 250 toneladas; se mak selu? Governu ka Kompañia?”
PC-4 iha todan 210 toneladas; no PC2-6 todan

no Pedro Lay nia hahalok 150 toneladas. http://www.china-power-contractor.cn/Used-HFO-

1

Hanesan Sani Na’in bele haree, jeradór sira diesel-generator-set-for-sale-at-2008.html

ne’e boot la halimar, no iha Timor-Leste ita la iha
guindastre atu hiit sai sasán todan hanesan ne’e
husi ró ahi ba ita nia portu. No mós, tuir relatóriu
Investigasaun espesiál ba kla’ak
banku Asiatiku ba dezenvolvimentu2 ita nia Portu
2
http://www.adb.org/Documents/TARs/ETM/R69-
00.pdf ka moos bele hetan informasaun tan iha
http://www.adb.org/Documents/Conference/Timor-
Leste/Sixth_Progress_Report/sixth_progress_report.pdf

I
Rui Pinto Hanesan Asiatimes hakerek, hanesan ONG
La’o hamutuk hakerek, prosesu tender la dun
ha artigu seluk ne’ebé jornál transparente. Ida ne’e loos duni, bainhira trans-
kla’ak publika nudar resposta parensia la iha, korrupsaun bele mosu, bainhira
ba Prezidente nia du’u hodi korrupsaun mosu osan barak tama ba ema
hatún dignidade jornalista balun nia bolsu. Iha kazu ne’e, se mak joga husi
ambientál kla’ak nian (artigu kotuk? Timor-Leste lakon, povu lakon maibé
nia naran “Se mak beik”), Jornál kla’ak se mak manán?
ko’alia uitoan kona-ba falta transpa- Ho informasaun ne’ebé jornál Kla’ak hetan
réncia iha prosesu konkursu públiku husi fonte iha empresa no husi fornesedór
(prosesu tender) hodi hola sen-trál freelance Vincent Lee, kompañia atu hola jera-
mina todan no dada fiu hodi fó ahi ba dór ba mina todan barak ho marka Sulzer no
Timor-Leste tomak. Informasaun ne’e PC. Bainhira iha halo peskiza ho espresaun
Fotografia husi: .dExTeR.’s (karuk) no Rusty Stuart (loos)
jornál sira seluk (Asia-times) mós fó buliana (boolean expression) ita haree katak
hatene ba públiku mundu tomak, iha fulan hirak ema ne’ebé fan jeradór ne’e, hotu hela iha Guang-
liu ba. Lay moos aumenta tan katak nia hakarak duni Ministériu Finansas loke prosesu tender hodi dong (Lista link), fatin ne’ebé Sr. Pedro Lay
Edisaun ida ne’e dala jornalista kla’ak buka servisu hamutuk ho Guangdong enterprises ema bele fó “pareser legal kona-ba halo nusa vizita no barak mak iha ligasaun ho Shenzhen
hatene “mehi ne’e mosu husi ne’ebé?” hodi hamutuk sira bele halo kooperasaun ho mak governu bele hakerek kontratu ho kom- TeWeiTe Mechanical & Electrical Equip-
Bainhira ita hanoin hikas, informasaun kona- Timor-Leste. Bainhira ita haree didi’ak komuni- pañia ida hodi mai monta sentrál elétriku2”. ments Co., Ltd. Tuir informasaun ne’e jorna-
ba intensaun lider AMP atu hola jeradór kadu imprensa ne’e ita haree katak, Sr. Pedro No iha 24 Outrubru Governu asina kontratu lista kla’ak hakarak husu ba Sani Na’in: “iha
segunda maun mosu kedas iha komunikadu Lay bolu emprezáriu husi kompañia: Shenzhen ho kompañia Xina nian naran China Nuclear mehi ne’e, se mak mehi? Se mak hanakonu
imprensa husi Governu Xina nian iha loron 18 High-Tech Industrial Park, Yantian Port. ZTE Cor- Industry 22 nd Construction 3 (tuir komu- bolsu?”
Fevereiro 2008. Durante Sr. Pedro Lay nia vizita poration, Conbo Electric Power Development nikadu imprensa Governu Timor-Leste nia ho Lista link, Jerador no Guandong:
ba Guangdong, eskritóriu Relasoins Externas Co. Ltd, hodi la’o hamutuk ho nia durante nia títulu “East Timor to Electrify the Nation”) http://www.tradeaegea.com/default.cgi/
Provinsia Guandong nian hakerek: «Timor- vizita ne’ebé la’o dezde 28 Janeiro to’o 1 de Sosiedade sivíl hakilar, parlamentu nasionál action/viewcompanies/companyid/315565/
Leste hakarak hola jeradór diesel ka oleo pesa- Fevereiro. hakilar, biar ne’e, governu la’o ha oin ho proposta
du, segunda maun lailais hodi hasoru problema Durante fulan hirak nia laran ita la rona kona-ba ida ne’e no iha diskusaun OJE 2009 proposta http://b2b.tradeholding.com/default.cgi/
ahi iha Timor-Leste» buat planu ne’e, maibé bainhira orsamentu hodi hola no monta sentrál oleo pesadu iha action/viewtradeleads/tradeleadid/189533/
Ida ne’e sai iha komunikadu ofisial imprensa retifikativu mosu, ita haree katak asuntu sentrál Timor-Leste aprova ho votos husi deputadu subject/U
husi Guangdong Foreign Affairs Office1. Sr. mina todan mosu fali. Iha loron 19 Setembru AMP. >kontinua ba pajina 8
10 LISAN
Dezobediénsia no
Rezisténsia sivíl
Rui Pinto
Ema balun hakfodak bain-
hira iha sorumutu ki’ik oan
ida, Ha’u hatete katak, bain-
hira Estadu taka tilun no ha-
dook povu husi prosesu de-
mokrátiku no hamate parti-
sipasaun popular iha Timor-
Leste, ita hotu, individual ka
koletivamente bele hala’o
kampaña dezobediénsia no
rezisténsia sivíl hodi obriga
Estadu atu hanoin tetu kona-
ba dezenvolvimentu ekoló-
jiku sustentável no; haburas
iha Governu nia laran, ha-
noin katak sira tenke envol-
ve komunidade no sosieda-
de sivíl iha prosesu hili dalan
ba progresu.
D
ezobediénsia sivíl no
Rezisténsia sivíl nu-
dar konseitu la iha
konotasaun ho haha-
lok violentu (hanesan
tuda fatuk ho fisga ka liman,
ameasa ema). Dezobediénsia no
Rezisténsia sivíl hanesan hahalok
ida ne’ebé mosu bainhira ema ida
ka barak hili atu la sees husi regra,
ka orden balun ne’ebé governu
konstitusionál, ka organizasaun ida
ne’ebé kaer ukun tuir dalan inkons-
titusio-nál hanehan sidadaun atu
la’o tuir. Iha hahalok Dezobedién-
sia no Rezisténsia sivíl ita la hetan
violénsia fíziku ka/no verbal tanba
tuir loloos dezobediénsia sivíl mak
dalan ida hodi hatudu sidadaun nia
deza-kordu tuir hahalok ida ne’ebé
na-konu ho kompaixaun no respeitu
hodi hasoru rejime ne’ebé ita ha-
noin katak ukun la di’ak.
Matenek Na’in barak hatete ba
ita katak dezobediénsia sivíl hane-
san direitu natural ida. Direitu ne’e
a’as liu fali ukun Estadu nian. Ha-
noin ida ne’e kona-ba Dezobedién-
sia no Rezisténsia sivíl ita hetan husi
autór tolu hanesan Henry Thoreau,
Mahatma Gandhi, no Hannah Arendt.
Henry Thoreau (1817- 1862)
mak ema dahuluk atu uza lia-fuan
“Dezobediénsia sivíl” iha testu ida.
Hanoin husi matenek na’in ne’e mo-
su bainhira Estadu kaer no hatama
nia ba komarka tanba nia hili atu
desrespeita regra rejime nia tuir
dalan pasifiku hodi kontribui ba
dame entre Estadus Unidus Amé-
rika do Norte no Estadus Unidus iha
Méxiku. Iha nia testu ho títulu “De-
zobediénsia sivíl” Thoreau hakerek
uitoan kona-ba ukun balun ne’ebé
mak ukun sira halo no ne’ebé la
reflete nesesidade povu nian:
«Iha ukun balun ne’ebé la justu!
Seráke ita tenke hakru’uk ba ukun
ne’e no la’o tuir, ka: ita tenke koko
atu hadi’a ukun ne’e no durante tem-
pu ita seidauk hadi’a ita hakru’uk
nafatin ba ukun aat; ka: ita tenke
dezdeke Estadu fó sai ukun ne’e
ita tenke hili kedas atu hadook a’an
no la la’o tuir ukun aat ne’e?».
Thoreau rasik hatete ba ita katak,
tuir nia hanoin, ita tenke hili kedas
atu ignora ukun a’at; maibé, ita nun-
ka bele uza violénsia hodi hasoru
Estadu. Tuir Thoreau, dezobedién-
sia mak hahalok mesak deit ne’ebé
ema bele hatudu katak le-jislasaun
no rejime nia lala’ok la la’o tuir kri-
tériu justisa ka/no prinsípiu moral
ema ida-idak nian.
Matenek Na’in seluk naran Ma-
hatma Gandhi mós hili dalan “não-
violénsia”, hanesan Thoreau. Tuir
Matenek Na’in ne’e, nia tuir loloos
nia la konsidera nia hahalok iha Afri-
ka do Súl nudar kampaña desobe-
diénsia sivíl maibé nudar kampaña
Rezisténsia sivíl, tanba hanesan nia
rasik hatete, kontestu istóriku no
konjuntura sosio-politika ne’ebé nia
moris bainhira nia hala’o atividade
la hanesan Henry Thoreau nia tem-
pu.
Gandhi hakerek kona-ba kon-
seitu desobediénsia sivíl husi Tho-
reau no tansá mak nia hanoin tuir
loloos hanesan fali Resisténsia sivíl.
«Afirmasaun ne’ebé hatete ka-
tak ha’u nia hanoin kona-ba dezo-
bediénsia sivíl mosu tanba ha’u sa-
ni Thoreau nia hakerek sala boot
ida. Ha’u nia atividade iha Áfrika do
Súl la’o ona, molok ha’u simu artigu
husi Thoreau. Bainhira ha’u hetan
testu Thoreau ho títulu in-glés
“Civil Disobedience” ha’u hahú uza
lia-fuan rua ne’e hodi esplika no
ko’alia ba ema ne’ebé ko’alia Inglés
kona-ba ami nia asaun mai-bé,
ikus fali mai ha’u haree katak kon-
seitu ne’e nia arti la to’o hodi esplika
didi’ak ami nia luta iha ne’e, nune’e
mós ami hili lia-fuan “Rezisténsia
Sivíl”.»1
Karik ita haree Gandhi nia regra
hodi hala’o hahalok dezobediénsia
sivíl ita haree katak tuir matenek
Na’in ne’e, ema ne’ebé hala’o ha-
halok dezobediénsia sivíl (rezis-
tente sivíl) ka satyagrahi labele:
laran-manas, hirus ka siak biar
oponente sira ne’ebé nia atu ha-
soru (polísia ka órgaun represaun
balun husi rejime) bele hirus, siak
no uza violénsia hodi hasoru nia re-
zisténsia;
Bainhira rezistente sivíl hasoru
violénsia husi órgaun represaun,
nia labele hatán ba hahalok violén-
sia nian ho violénsia tan;
Bainhira órgaun represaun ha-
karak prende nia, nia tenke prontu
atu ba komarka;
Bainhira órgaun represaun ha-
karak hadook nia husi tadak ka sa-
sán balun ne’ebé koletivu fó ba nia
atu kaer nudar símbolu dezobe-
diénsia sivíl (bandeira ka spanduk)
nia labele fó no tenke proteje di-
di’ak sasán ne’e mézmuke ida ne’e
hamosu violénsia husi polísia hodi
hasoru ita; maibé, ita nunka bele
uza violénsia, tolok ka hakilar hodi
defende a’an rasik ka nudar jus-
tifikasaun hodi defende sasán ne’ebé
koletivu husu ba ita atu kaer;
Dala ruma ema barak nia matan-
belik ba kestaun jéneru, no nune’e
sira bele hanoin katak filózofu sira
mesak mane deit; maibé tuir lo-
loos iha filozofia ita hetan feto barak
ho kontribuisaun makás liu. Nudar
ezemplu ida ita bele haree Hannah
Arendt (1906-1975) no nia kontri-
buisaun hodi haburas no hametin
konseitu no filozofia dezobediénsia
sivíl.
Hannah Arendt; hanesan ma-
Kla’ak Semanal 24 Fevereiru 2009
adora osan..
mendewakan materi..
in money we truts..
Adora dinheiro
Uma fukun kabesa malu too fukun tanba osan
Manobra dadus Refujiadus tanba osan
Laiha komentariu petisionariu tanba osan
Osan…….. fahe osan
Osan…….. kari osan
Ho osan manu aman hafetu sai manu modo
Ho osan didin komarka naben hanesan lilin
Ho osan ema koko sosa oin falsu
Osan…….fakar osan
Osan..…gasta osan
Tanba osan prinsipiu ema halo’ot iha kaisaun
Tanba osan idealismu ema soe ba lixu
Tanba osan o se’e hau se’e
Osan....
“Avan Pedro’’
kla’ak, Farol, 10/02/09
ba indivíduu nudar membru sosie-
tenek na’in rua ne’ebé foin temi ha-
dade organizada ida no ema ne’ebé
kerek no haklaken ba sidadaun hotu
hola parte iha Estadu ida.
katak, biar rejime sira sempre koko
Matenek Na’in tolu ne’e hatudu
atu dehan katak: ema ne’ebé ha-
ba ita hotu katak dezobediénsia si-
la’o dezobediénsia ka rezisténsia
víl bele sai dalan ida hodi hatudu
sivíl mesak kriminozu2 sira, tuir lo-
sidadania responsável bainhira re-
loos ida ne’e propaganda ida ne’ebé
jime lakohi simu ita nia preokupa-
rejime ne’ebé ukun aat hala’o hodi
saun. Sidadaun hotu-hotu bele ha-
sees no hamate sidadania respon-
la’o ida ne’e tuir porezemplu Greve
sável.
de Zelu (ba ema ne’ebé iha obri-
Tuir Arendt, ema ne’ebé hala’o
gasaun hodi servisu hamutuk ho
dezobediénsia sivíl, hala’o atividade
governu; hanesan funsionáriu sira
ne’e bainhira sira 1) sente katak
ne’ebé la simu polítika balun) ka
rejime taka dalan hotu ba sida-
Tuur metin (ba estudante no ema
daun no povu nia hanoin hodi hadi’a
ho servisu laek) iha fatin ida ne’ebé
sistema, 2) Governu la iha interese
ema barak bele haree no sani nia
liu ba sidadaun nia keixa no neon
preokupasaun. Importante mak
todan, no 3) Governu hili atu la’o
ema labele uza violénsia tanba tuir
tuir dalan ne’ebé la hakru’uk ba ukun
loloos rejime ukun ita nian, mak
no konstituisaun.
kontrola órgaun ho kna’ar, estrutura
Hannah Arendt, hatete momoos
no treinu hodi uza violénsia hodi
katak dezobediénsia sivíl la’ós buat
hasoru ita (polísia).
ida ne’ebé ita hala’o hodi hadi’a
rejime ida, maibé, dezobediénsia
Surat husi Gandhi ba P.K. Rao iha 1935
sivíl hatudu deit dalan ida hodi ha- 1
2
Arendt, H. (1999). Desobediência
para injustisa3. Arendt moos hatete
Civil. Iha livru Crises da República, 2º
katak sei iha dikotomia ka dife- ed., São Paulo.Pg. 68
rensa ida entre: 1) ema di’ak no si- 3
Paquot, T. (2005) Da desobediência
dadaun di’ak, no moos entre 2) buat civil. Le monde Diplomatique – Janeiro
de 2005 <http://diplo.uol.com.br/2005-
ne’ebé di’ak ba indivíduu no nia kon-
01,a1052.>
xiénsia rasik no buat ne’ebé di’ak
Hau sempre
hatene saida los
mak sai resposta
nebe los liu ba
perguntas idak-
idak no nia
resposta mak
hau lahatene!
Maibe dalaruma
ita boot hatene?
- Mark Twain
Kla’ak Semanal 24 Fevereiru 2009
Rumór no nia papél
iha diskusaun OJE ba
tinan sivíl 2009
kla’ak
I
ta hotu rona diskusaun ma-
kás iha Parlamentu Nasionál
kona-ba orsamentu jeral
do Estado ba tinan sivíl
2009. Hanesan Relatóriu ko-
misaun D, komisaun ida ne’ebé mem-
bru husi bankada hotu-hotu hola
parte, lide-ransa AMP viola dala ida
tan ukun Timor-Leste nian, no la ha-
ruka orsamentu bainhira nia iha
obrigasaun tuir ukun. Ida ne’e, par-
tidu opozisaun fó hatene ba públiku.
Maibé foin pseudo-lider (lider falsu)
balun hahú soi lia-anin katak ezeku-
saun ba tinan sivíl 2009 dala ruma
bele fraku uitoan, tanba partidu opo-
zisaun mak atraza prosesu aprova-
saun. Tan sá mak sira halo ida ne’e?
Karik sira si’ik katak opozisaun atu
lori, dala ida tan, ba Tribunal. Maibé
ita, tuir esperiénsia promesa partidu
opozisaun bele husu, seráke opozi-
saun iha Kbi’it nudar instituisaun atu
lori kazu ne’e ba tribunal? Serake ita
nia “opposition” sai fali “hope-posi-
tion”? Ita sei hein dala ruma ida ne’e
(lori kazu ba tribunal)
moos hein AJM atu hotu karik.
Tuir esperiénsia Timor-Leste
nian, no tuir esperiénsia Kay Rala Xa-
nana Gusmão, ne’ebé ohin loron sai
“komandante supremu” ba rejime
AMP; tátika boatu no rumór mak
tátika ida ne’ebé desde uluk kedas,
maluk sira ne’ebé hola parte iha mo-
vimentu klandestina uza hodi atra-
palla inimigu. Durante diskusaun orsa-
mentu ita haree katak boatu no ru-
mór barabarak mosu, no tuir aná-
lize fenómenu ne’e, ita haree katak,
boatu no rumór infelizmente kon-
Kazu 11 Fevereiru:
Governu Kontinua Subar Lia Los,
Longuinhos Involve?
>tutan husi pajina 3
ikus Presidenti Republika habelar
liut tan. Maibe, too ikus governu
Australia rejeita katak konta ban-
karia ne’e eziste.
Atu bele iha investigasaun ida
nebe independenti, Parlamentu Na-
sional nebe hetan apoiu husi Fre-
tilin, Kota no PD propoin atu kria
Komisaun Inkeritu Internasional.
Cecilio Caminha mos fo apoiu:
”Tenki iha KII atu nune’e bele ha-
mosu verdade oinsa mak ma-
tebian Alfredo Reinado Alves bele
too iha Presidenti Republika Horta
nia uma hodi integra nia vida.” (TP,
27/2-08).
Iha parte seluk, Deputada Car-
melita Moniz husi CNRT hateten ;
“Se kria Komisaun Inkeritu Inter-
nasional signifika PN konsidera
PGR inkapasidade atu halo inves-
tigasaun ba kazu atentadu 11 Fe-
vereiru. (TP, 27/2-08).
Liutiha tinan ida ona maibe re-
zultadu investigasaun rasik seidauk
fo sai ba publiku. Kazu Onze Feve-
reiru nebe sai preokupasaun ema
hotu trata diferenti liu ho kazu hirak
nebe akontese iha fulan Abril no
Maiu 2006 nebe iha tempu neba
Ramos Horta laos sai vitima no sai
nudar Ministru Negosiu Estranjeiru
hakerek karta ba Nasoens Unidas
iha loron 8 Juñu hodi harii Komisaun
Inkeritu Internasional. Nasoens
forma deputadu sira nia análize ba
OJE.
Lia-anin hadook ema husi lia-loos
no halo sira hanoin-tetu laek. Ema
ne’ebé Koko atu kaer lia-anin ne’e
soi enerjia deit, halakon enerjia iha
hahalok ida ne’ebé la produtivu. Ha-
halok produtivu mak, hadook husi
rumór. Bainhira ema ida ka barak
ko’alia, ta’es ema nia lia, buat ne’ebé
bele loos husi buat ne’ebé laloos.
Halo nusa mak ita bele hatene ka-
tak lia-bosok, ka lia-anin? Husu ba
ema ne’ebé ko’alia: “Ita boot haree
ida ne’e o ita boot nia matan?”, “Se
mak fó hatene ida ne’e ba ita bo-
ot?...Ha’u bele hetan nia kontaktu
hodi ko’alia ho nia?”. “Cross check”
informasaun (konfirma ho ema barak
katak lia ne’e loos, ka lia ne’e sala,
bosok, ka rumór ida)
Iha diskusaun ba OJE, rumór no
boatu balun deputadu rasik mak
ko’alia, balun hakerek jornál, no seluk
tan hada’et husi sms. Ema ne’ebé
soi boatu no rumór, hane-san uluk,
buka rezultadu ida deit: atrapalla
povu no, husi kotuk hala’o estratéjia
ne’ebé “komandante su-premu” ka
“responsável máximu” hanoin atu
la’o. Maibé, bainhira ema uza ida ne’e
atu hasoru membru par-tidu polítiku
sá ida mak Lia-anin Na’in hakarak? Sá
rezultadu mak sira hakarak hetan?
Ita haree katak, ho problema iha
bankada opozisaun nia laran kona-
ba simu ka la simu karreta, bankada
opo-zisaun no balun militante ba
partidu opozisaun soi tempu barak
no enerjia iha prosesu ko’alia ba
malu iha bankada nia laran kona-ba
ida ne’e, kona-ba posivel “justu kor-
rektivu” ka dalan seluk tan hodi re-
zolve problema ne’e. Bainhira ema
Unidas responde kedan proposta
ne’e iha loron 20 Juñu hodi harii Ko-
misaun Inkeritu Internasional ba
violasaun direitus umanus nebe
akontese. Iha loron 22 Outobru
2006, komisaun inkeritu interna-
sional fo sai relatoriu ba akontesi-
mentu iha fulan Abril no Maiu 2006.
Ema hotu iha asesu ba relatoriu
ne’e no hatene saida mak akon-
tese, maski rekomensaun barak
nebe seidauk implementa.
Hatan ba rezultadu investiga-
saun nebe liu tiha tinan ida maibe
Prokurador Jeral Republika sei-
dauk fo sai, Fernanda Borges ha-
teten katak Prokurador presija
kaer metin artigu 132 no 133
konstituisaun RDTL nian hodi
defende legalidade demokratika.
Labele uza segredu justisa atu
kaer knar prokurador nebe la tuir
lei. Presiza iha transparansia no
presiza iha hahalok nebe sempre
tuir lei. Iha kazu ida ne’e presiza
tebtebes atu halo lolos atu para
povu labele iha duvida hodi nu-
ne’e ita bele iha hakmatek, paz
no sosial iha Timor-Leste. (TP, 2/2)
Mario Carrascalao nudar de-
putadu PSD hateten katak Hau ra-
sik kritika PGR tanba buat nebe besik
tinan ida ona maibe ita la hatene
nia rezultadu investigasaun, talvez
buat ruma mak macet hele iha ne-
ba karik, sira hakarak desblokeia
karik, hau lahatene. (TP, 2/2)
Atu komemora tinan 1 Onze
Fevereru, Presidenti Republika
Ramos-Horta halo enkontru ho
Gastão Salsinha, Amaro da Silva
Kronolozia 11 Fevereiru 2008
>tutan husi pajina 12
laiha ema ida mak mate ou kanek, ”I
mezmu kilat tarutu maibe situasaun
seguransa iha Ermera la’o diak nafatin
no la-halo populasaun paniku’’, Baker
ba Timor Post.
Hatan ba kestaun tiru ameasa iha
leten, deputadu Adriano husi bankada
PD, Fernando dias Gusmao (PSD) no
Francisco Araujo (ASDT) iha jornal ha-
nesan (Timor Post, 09 Fevereiru 2008)
hatete katak, Komandante Forsa Se-
guransa Iinternasional, Baker, halo
ona dekla-rasaun ida ne’ebé bosok
publiku konaba tiru ne’ebé sira du’un
ba grupo Alfredo. Tuir konferensia
da imprensa ne’ebé fó sai husi depu-
tadu nain tolu iha tempo ne’eba katak,
amea-sa sira ne’e bosok tanba mo-
menta ne’eba ami nain tolu halo hela
enkontru ho Alfredo Reinado ho Gas-
tao Salsinha.
Konaba Prezidente ne’ebé hetan
kanek iha atentadu ne’e, Victor Alves
(Reinado nia aman-red) ba kla’ak ha-
too katak, agora ita la-bele dehan
Major mak tiru ou entaun la-tiru, atu
justifika katak tiru ka la-tiru too agora
ami seidauk hatene. Tanba tuir Alves,
emar konta deit istoria ida dehan Pre-
zidente emar tiru iha ne’eba, maibe
hanesan konkritizadu ho faktas ha-
halo ida ne’e sira hadook a’an husi
parte importante husi ita nia
realidade: Diskusaun ba orsamentu
jeral do Es-tadu ba tinan sivíl 2009.
Bainhira ema ko’alia kona-ba re-
galias eis-titular sira, sá ida mak lia-
anin Na’in hakarak? Hadook depu-
tadu sira nia hanoin husi OJE 2009 no
habesik sira ba problema ida ne’ebé la
relevante ba nasaun: Diskusaun OJE.
no Marcelo Caetano iha loron 2
Fevereiru. Media lokal laiha asesu
ba enkontru ne’e. Prokurador Jeral
Republika hakarak koalia deit ho
media internasional. Longuinhos
dehan kazu 11 Fevereiru bele julga
ona iha fulan janeiru. Maibe foin
dadaun tribunal dili informa katak
kazu ne’e seidauk bele tama iha
julgamentu tamba investigasaun
iha Ministeriu Publiku seidauk re-
mata. (TP, 2/2)
Joaquina Lemos, Gastão Sal-
sinha nia kaben hateten ba LUSA
(8/2) konaba enkontru ne’e: “Sira
hakarak koalia konaba perdaun
maibe hau nia laen rejeita tamba
sira la simu atu nonok bainhira sai
PGR Longuinhos
Tauk Prosesa
Atentadu
11 Fevereiru ?
>tutan husi pajina 2
matebian Major Alfredo Reinado
tenki loke ba públiku. “Hau nia es-
peransa maka tenki loke kazu ne’e,
atu nune’e ema hotu bele hatán ba
atentadu 11 Fevereiru, se los maka
sai autór,” afirma nia foin lalais ne’e.
Petisioanariu ne’ebe hatudu nia
laran triste no laran moras ne’e ha-
tutan liu tan katak kuandu ema hotu
hakarak hakruk ba lei ne’ebe vigora,
kazu saida deit sei bele rezolve.
tudu katak, kanek mak ne’e, kilat
musan kona hanesan ne’e, ran fakar
hanesan ne’e ami la-haree. “Maibe
Alfredo nian ita haree hotu, kilat mu-
san kona iha ne’ebé, ran fakar iha
fatin no buat sira ne’e hotu’’ tenik Alves.
Alves mós realsa tan katak, ida ne’e
kompete ba Sua Exelensiu Prezi-
dente, tanba nia maka vitima i too
agora mós se nia hetan tiru duni nusa
maka tinan ida ona emar la-konsege
deskobre emar ida ne’ebé tiru Pre-
zidente. Tinan ida ona mos tuir Al-
ves, julgamentu ba sira la-iha, i too
agora seidauk rona rezultadu ida
kona-ba Gastão Salsinha ho nia
kolega sira seluk hanesan Marcelho
Caetano ne’ebé emar dehan nia mak
tiru Prezidente.
Iha tempo hanesan ba kla’ak,
Alves mós fahe informasaun relasiona
ho kazu tiru hasoru PM iha balibar
ne’ebé hatete katak Salsinha involve
iha laran, tuir Alves mos hakfodak ba
informasaun ne’e. I iha momentu ida
ne’e kedas Alves telefone kedas ba
Gastão Salsinha, no Gastão hata’an
ba Alves dehan nia la-hatene buat
ida ne’e. “Agora ikus fali dehan Gastão
Salsinha involve iha kazu ba Sua Exe-
lensia Primeiru Ministru, ne’e hau la-
konserteza katak ema iha direitu atu
defende a’an kontra injustisa, no
hahalok ne’ebé hatún ema seluk nia
onra no dignidade, maibé lalika soi
tempu no enerjia barak iha parla-
mentu nia laran hodi tau matan ba
ida ne’e durante momentu krusial ba
futuru nasaun nian, bainhira tau ma-
tan ba asuntu ne’e, matan ne’e la
kleur sai belik, ibun sai foer, no uma
husi prizaun laho deklara saida mak
akontese lolos.”
Jose Luis de Oliveira husi Aso-
siasaun HAK hateten ba kla’ak :
”Hau duvidas kazu ne’e bele lao ba
oin ho prosesu nebe lalais tamba
nia (Longuinhos Monteiro) mos iha
laran. Kuando prosesu ne’e bele
lao ba oin, nia (Longuinhos) mos
aban bainrua sei lao ba nia.”
Angelita Pires nebe Presidenti
Republika no Prokurador Jeral Re-
publika konsidera nudar ema nebe
iha Alfredo Reinado nia kotuk ba
akontesimentu Onze Fevereiru ha-
teten ba LUSA: “F-FDTL no PNTL
uza nudar instrumentu atu servi ba
ambisaun pesoal. Alfredo mos, ha-
“Maibé nai ulun sira deit la iha in-
terese ona. Sa tan atu lori kazu
ne’e ba iha tribunal, liu husi dalan
justisa. Ne’e hatudu inkapasidade
husi parte ne’ebe refere. Problema
ida ne’e nasaun nian, la’os problema
individual,” salienta nia.
Eiz F-FDTL ne’e ejiji ba governu
atu loke hikas kazu ne’e iha tribu-
nal, liu husi dalan justisa. Se sedu
diak liután, atu nune’e justisa ne-
be ita hotu hakarak no hein, bele
hetan nia solusaun.
Eiz F-FDTL ne’e realsa liután ka-
tak nudár nasaun foun, labele su-
bar autór. “Tanba uluk ita luta la’os
luta hodi hakiak autór maibé ita luta
ba independénsia, lia los no justisa.
Dalan ne’ebe ami parte rebelde sira
hirak luta la’os to’o iha ne’e deit.
Ami sei mantén pozisaun atu luta
kontinua ba justisa iha tribunal.
NASIONAL 11
hatene’’ tenik Alves.
Hatan ba ejizensia governu nian
ne’ebé mak hakarak kria dialogu ho
petisionariu sira iha tempo ne’eba,
Gastao Salsinha iha nia intervista via
telefoni ho Timor Post loron 20 No-
vembro 2007, hatete katak, ami na-
fatin hein too bainhira governu kon-
taktu, ami sempre prontu iha tempo
saida deit. Maibe iha tempo ne’eba
fatin ne’ebé governu deside mak
Distritu Aileu. Relasiona ho fatin
dialogu, lia husi via telefoni eis militar
ho deviza Tanente ne’e hatete katak,
fatin ne’ebé sira (petisaun-red) husu
maka Distritu Ermera la’os Aileu.
Haree ba ejizensia fatin sorumutu
ne’ebé diferensia entre estadu no
petisionariu mak rezultadu hanesan
fó sai husi jornal Timor Post, 20 No-
vembru 2007 katak, PM Xanana la-
konsege halo dialogu ho grupo peti-
sionariu iha Aileu tanba grupo peti-
sionariu sira la-kohi hola parte.
Alende planu governu nian ba dia-
logu ne’e rasik la konsege realiza iha
tempo ne’eba, iha parte seluk iha mós
komentariu ne’ebé hatete katak, go-
vernu iha planu atu fahe petisionariu
ba rua hanesan buat ne’ebé hatoo
husi deputadu bankada PD, Adriano
do Nascimento ba Timor Post, 08 Fe-
vereiru 2008, katak sekuandu go-
vernu la-kontaku portavoz petisio-
nariu, Salsinha hodi konsentra hamu-
tuk iha Dili hodi ba dialogu, signifika
katak governu maka hakarak fahe pe-
tisionariu sira ba grupo rua.
Povu tomak hein katak, dia 4 de
Marsu 2009, kazu ne’e bele hetan ona
nia solusaun hodi hatene lolos se
mak vitima no se mak suspeitu.
fukun nia laran sai fatin ida ne’ebé
hetan anin makás loroloron tan ema
lia, no fatin ida ne’ebé ema harii hodi
finje ba malai sira ne’e katak ita “de-
mokrasia” tanba ita hakilar ba malu,
tarata malu, no atu baku malu; Iha
malai nia matan karik ita nia depu-
tadu sai nudar karau timur ne’ebé
haat du’ut lia-anin no tee fali “de-
klarasaun de votu”.
nesan nia koalia abertamente. Uza
atu servi ba ema hirak nebe iha
interese atu hatun governu Fre-
tilin. Ikus mai, ema halo traisaun
ba Afredo.” Angelita mos hate-
ten:”Hau konvesidu katak Onze Fe-
vereiru nudar rezultadu husi 2006.”
Tuir Jose Luis de Oliveira hate-
ten katak bainhira Longuinhos
Monteiro mak kaer kargu ne’e,
laos deit kazu Onze Fevereiru mak
sei la prosesu, maibe mos Proku-
rador Jeral Republika la prosesa
kazu liu 4700 nebe sei pendenti
hela iha prokuradoria sei susar atu
julga. Maibe, tamba sa Longuinhos
Monteiro sai fali komandante jeral
PNTL ninian?
Ami petisionariu sira maka sala ka
ema ruma maka finje taka no su-
bar an hela iha problema ne’e nia
kotuk,” hatutan nia.
Atu ema labele intervein aten-
tadu 11 Fevereiru 2008, tenki iha
advokasia hodi hapara interven-
saun politika iha orgaun judisiariu.
“Tenki hanoin halo polítika inter-
vensaun orgaun Estadu nia servisu
tuir lei ne’ebe mak iha.Tenki fun-
siona Konsellu Superior Ministériu
Públiku atu kontrola servisu Proku-
rador sira nian se karik la diak,” husu
Jose Luis, aktivista Direitus Humanus
no eiz direitur Perkumpulan HAK.
Públiku to’o agora sei hein katak
iha loron 4 Marsu, povu tomak sei
hatene se maka autór iha atentadu
11 Fevereiru 2008. Justisa sei tuir
dalan los ka lae?
12
Alfredo-Horta-Xanana:
Se Mak
Trai
Se?
almério ALVAREZ
M
aske tinan ida resin
ona, matebian Major
Alfredo Reinado la-
iha ona iha komuni-
dade no ninia familia
rasik nia le’et, maibe ninia oin no
ninia lalatak, to’o agora sei hamu-
tuk nafatin ho komunidade sira ne’e-
be mak durante ne’e fó elójia ba
nia ho ninia grupu. Realidade hirak
ne’e bele haree husi matebian Al-
fredo Reinado ninia imazen no lia-
fuan ne’ebe mak hakerek iha fatin
balun hatudu katak matebian Alfredo
Reinado ba komunidade sira hane-
san heroi. Maibe tan sa nia mate.
Entre Alfredo-Xanana-Horta: se mak
traidór ba se? Tan sa Major Alfredo
sai mehi at ba Xanana-Horta?
Iha Distritu Suai, kuandu ita lao
aitanan estrada entre Igreja Ave
Maria no merkadu Suai, iha hateke
ba moru, ita sei lee liafuan balun
hanesan ne’e: “Viva Major Alfredo
Reinado. Major Alfredo Reinado he-
roi ba povu kiik sira.”
Karik ema matan foun ne’ebe mak
durante ne’e nunka akompaña kro-
nolojia kazu matebian Major Alfredo
Reinado, ema bele haree liu deit. Karik
ema sei la husu tuir tan, se mak ma-
tebian Major Alfredo Reinado ne’e.
Maibe kuandu ema sira ne’e mak
durante ne’e akompaña didiak krizi
ne’ebe mak akontese iha rai laran,
nia sei hamrik iha fatin hodi lee
Kronolozia 11 Fevereiru 2008
avan PEDRO
B
ainhira mosu atentadu 11
Fevereiru tinan Ida liu ba
iha Metiaut no Balibar,
kazu ne’e rasik hetan
atensaun boot ba emar
kuaze iha mundo tomak inklui ukun
nain husi na-saun barak nomos povu
tomak iha Timor Leste rasik. Tuir re-
zultadu reportazen ne’ebé mak fó sai
iha tempo ne’eba, hatete katak emar
nain Sanulu resin Ualu (18) inklui Major
Alfredo mak sai hanesan suspeitu
husi tiru ne’ebé hakanek Prezidente
da Republika.
’’Emar nain Sanulu Resin Ualu ne’e
(18) Ministeriu Publiku identifika ona
la’o hamutuk ho Major Reinado hodi
halo atake ba Prezidente nia hela fa-
tin’’, Longinhos Monteiro ba Timor Post,
14 Fvereiru 2008. Emar 18 inklui ma-
tebian nain rua klaru ona sekarik ba-
zeia ba komentariu PGR nian iha le-
ten, maibe perguntas mak ne’e, tanba-
sa seidauk iha justisa ida ba sira,
sekarik dadus hirak ne’e kompleitu
ona?
liafuan hirak ne’ebe mak fó elójia
ba Alfredo Reinado ninia luta. Jo-
ven sira ne’ebe mak durante ne’e
konsidera matebian Alfredo Rei-
nado nu’udar heroi, sira senti lakon
ema diak ida. Sa tan Major Alfredo
Reinado mate, wainhira mundu sai
silensiouzu, se mak oho Major Al-
fredo Reinado? Tan sa mak ema
bele oho Major Alfredo Reinado.
Se mak sai autór no sei responsa-
biliza ba Alfredo Reinado ninia
mate?
Matebian Alfredo Reinado iha
entrevista ekslusivu ho Metro TV
husi indonezia iha programa KICK
ANDY, Reinado esplika buat barak.
Nia dehan katak lider nasaun ne’e
halo propaganda no manipulasaun
oi-oin ba ninia luta rasik. “
“Lider nasaun foun ida ne’e,
Xanana Gusmão no Ramos-Horta
husu forsa Australianu sira atu
kaer nia mate ka moris, tanba
konsidera nia nu’udar ema fuji-
tivu,” esplika KICK ANDY iha Metro
TV Indonézia ne’ebe mak ikus mai
hamosu polémika entre lideres
sira tanba Alfredo Reinado ne’ebe
mak iha altura ne’eba sai nu’udar
fujitivu ba polisia, maibe nia mosu
fali iha televizaun. Sa tan televi-
zaun Indonézia iha Indonézia.
Alfredo konfesa ba Andy Flores
Noya ne’ebe mak kaer programa
KICK ANDY iha Metro TV iha loron
kinta feira-kinta feira ne’e katak
Xanana Gusmão rasik mak sai trai-
Tuir eis Direitur Perkumpulan HAK,
Jose Luis, ba Jornal kla’ak iha nia hela
fatin, Farol, Dili, katak “dari awal ke-
das (husi premeiru kedas, red) hau
pesimista oitoan wainhira kazu ne’e
bele la’o, tanba durante ne’e nia mós
(Longinhos Monteiru-red) tauk atu
prosesa kazu ne’e lalais, tanba nia
mós iha laran.”
Jose realsa tan katak “Sekuandu
prosesu ne’e la’o, aban bainrua jus-
tisa mós sei la’o ba nia (Longinhos
Monteiro-red)’’.
Luis hatutan tan katak, “Se Sr.
Longinhos Monteiro mak ka’er na-
fatin kargu nudar PGR, entaun la’os
deit kazu 11/02 mak la-la’o, maibe
krize 2006 mós sei la prosesa lolos,
in-klui kazu 4700 resin ne’ebé oras
ne’e pendin hela iha PGR mós susar
atu julga, “Tanba nia iha interven-
saun ne’ebé la-la’o murni tuir lei
maibe interese politiku mak barak
liu,’’ tenik Luis.
Atraves deklarasaun ne’ebé nia
fó sai iha TVTL liu husi programa
debate semana hirak liu ba, rela-
siona ho lei ou artigu 64 konaba se-
gredu de justisa, Longinhos Mon-
NASIONAL
dór ba nia rasik. “Xanana fó apelu
ba Alfredo atu entrega kilat. Alfredo
kumpri apelu ne’e no ikus liu nia
tun ba Dili entrega kilat balun ba
militar Australianu,” hateten Alfre-
do ba Metro TV.
Ikus mai, saida mak akontese
ba Major Alfredo? Tanba ho argu-
mentu katak Major Alfredo Rei-
nado sei kaer kilat, Forsa Stabili-
zasaun Internasional (FSI), kaer
no ho ninia maluk sira, depois ha-
tama ba iha prizaun Bekora. Maibe
seidauk to’o fulan rua iha prizaun
Bekora, Alfredo Reinado ho ninia
grupu halai sai husi prizaun. “Tanba
lei no justisa la lao. No hau rona
katak hau ho hau nia elementus,
ema sei oho. Ami sai mehi aat ba
Xanana no Ramos-Horta,” tenik
Alfredo ho lian nakdedar ba KICK
ANDY iha Metro TV.
Ikus mai, Alfredo Reinado sai
duni mehi aat ba Xanana no Ramos-
Horta. Alfredo ninia mate ne’ebe
mak to’o agora sei rai perguntas
barak iha públiku nia le’et ne’e,
públiku Timor-Leste sei hein nafa-
tin ninia rezultadu ne’ebe mak lós
no justu.
Inan-Feto ida ne’ebe mak pre-
para hahan ba Alfredo Reinado ho
ninia grupu sira, wainhira ba hela
iha Aileu no Maubesse, esplika ba
kla’ak iha Aileu semana foin lalais
ne’e katak wainhira rona Alfredo
ninia obituariu, nia la hakfodak no
senti la laran-susar, tanba nia iha
teiro isplika katak, hahu husi kazu
ne’e rezista too hatama iha tribunal
konsidera hanesan segredu justisa.
Bazeia ba lei ne’e, Monteiro sublina
katak, autor ne’ebé iha koñesemen-
to konaba kazu ne’e tantu husi Po-
lisia nomos Ministeriu Publiku labele
divulga kualker informasaun sai ba
liur, tanba se-lae publiku liu husi jornal
bele halo akuzasaun ona ba ema ida
inkuantu nia kazu rasik seidauk tama
iha tribunal.
Hatan ba kestaun ne’ebé Mon-
teiro hatoo, defensor publik, Sergio
Hornai iha eventu hanesan (debate
iha TVTL-red), isplika katak, ita ten-
kiser kaer asas legalitas, porque ida
ne’e mak sai hanesan sasukat, katak
ita nia implementasaun iha pratika
estadu de dereitu ne’e iha ka la’e.
Hornai hatutan, hau aseita katak
dala ruma hanoin balu bele estraga
prinsipiu, porezemplo atu subar se-
gredu justisa, maibe problema subs-
tansial mak labele divulga ba iha pu-
blika, mais publik iha obrigasaun atu
akompaña andamento progreso ne’e
too iha ne’ebé. “Povo ida ne’e hakarak
alerta hodi hatene progerso saida mak
hanoin atu oho fali Prezidente.
“Uluk hau mak tein ba Alfredo Rei-
nado ho ninia grupu sira iha hau
nia restaurante ne’e rasik, maibe
ikus mai hau lagosta nia tanba ni-
nia hahalok rasik,” katak inan ne’ebe
mak dau-daun ne’e loke restau-
rante iha distritu Aileu vila ne’e.
Maske ikus mai nia la gosta
matebian Major Alfredo Reinado
ninia hahalok, maibe nia mos afir-
ma katak kuandu Alfredo Reinado
ninia mate ne’e involve lider balun
ne’ebe mak dau-daun ne’e kaer
ukun, sira tenki ba tribunal hodi res-
ponsabiliza sira nia hahalok rasik.
“Justisa laos deit ba povu kiik, maibe
mos ba ema hotu,” espera inan ne’e-
be mak lakohi ninia identidade kom-
pletu hakerek iha jornal kla’ak ne’e.
Iha parte seluk, maske petisio-
nariu sira ne’ebe mak uluk orga-
niza husi lideransa balun atu halo
manifestasaun, ikus-ikus ne’e, ko-
mesa tau sira nia antipátia ba go-
vernu Aliansa Maioria Parlamentar
(AMP). Tanba sira lakon sira nia ko-
lega ka komandante diak ida. “Major
(Alfredo Reinado-red) mate, tanba
uluk atu luta ba injustisa ne’ebe mak
ami hetan no hasoru. Maibe ikus
mai, lider sira ne’ebe mak uluk ha-
mutuk ho ami no Major Alfredo Rei-
nado, to’o loron ikus haluha tiha
Alfredo. Lider sira gosta uza ami,
maibe sira lakohi hamutuk ho ami
to’o ami hetan justisa. Sira halo ami
hanesan eskada atu hetan sira nia
prokurador jeral halo no progresu
saida mak polisia investigasaun kri-
minal halo ba iha asuntu ida ne’e’’,
tenik Hornai.
Iha nia intervista ba Timor Post,
Sabado 24 Novembro 2007, Horta
hatete katak ’’Se’e Alfredo hakarak
manan konfiansa husi povu, nia
(Alfredo-red) tenke hakmatek hodi
la-halo parades oin-oin’’. Tuir Horta
kazu Alfredo nian nudar kazu ida
ne’ebé mak pretense ba justisa,
tanba ne’e Prezidente da Republika
ne’e mensiona katak, diak liu Alfredo
simu esforsu husi governu atu bele
halo dialogu hodi infrenta justisa. Iha
jornal no data ne’ebé hanesan, Hor-
ta nafatin hatete katak, “Hau halo
apelu dala barak ona ba petisionariu
sira ne’ebé la komete iha violensia
atu hela hakmatek, mais sira balu ne’ebé
halo violensia tenke infrenta justisa’’.
Ko’alia konaba violensia, Timor
Post, 07 Fevereiru 2008 hatu’un
headline ida ho titulu Grupo Major
Alfredo tiru ameasa forsa Australia
ne’ebé headline ne’e rasik haforsa
klean liu tan husi Komandante Forsa
Seguransa Internasional, Brigjen Ja-
mes Baker. Tuir Baker, Major nia ele-
mentus sira iha tempo ne’eba tiru
ameasa ida atu halo violensia, maibe
>kontinua ba pajina 11
Kla’ak Semanal 24 Fevereiru 2009
objetivu,” konfesa petisionariu ida
ho naran inisial AM ne’ebe mak la-
kohi nia naran públika iha jornal
kla’ak ne’e.
AM hatutan liu tan katak maske
nia rasik ho ninia kolega sira simu
tiha ona osan hamutuk $ 8.000.00,
maibe ida ne’e la signifika atu taka
justisa ba nia ho ninia kolega peti-
sionariu sira seluk. “Kuandu iha tem-
pu ruma mak, estadu hakarak atu
loke fali kazu petisionariu ne’e lolós,
hau prontu sei hatan. Se mak uluk
fó apoiu mai ami atu hasees-an husi
ami nia Kuartel-Jeral F-FDTL,” tenik
AM semana foin lalais ne’e iha ni-
nia hela fatin iha Dili laran.
Kazu matebian Major Alfredo
Reinado, eiz Tanente Salsinha, Su-
sar ho ninia kolega sira seluk ne’ebe
mak to’o agora sei prizaun laran,
espera katak iha loron ikus, sira sei
la taka buat ruma ba públiku, kuan-
du sira hakarak kolabora ho justi-
sa. Sasin-nain importante ne’ebe
mak públiku hatene katak nia rasik
mak halo emboskada ba Primeiru
Ministru Xanana Gusmão iha Bali-
bar ne’e, dau-daun ne’e sei moris.
Salsinha bele dehan, nia mak sai
sasin xave importante ba tiru PM
Xanana iha Balibar. Problema mak
Salsinha hakarak kolabora ho jus-
tisa ho didiak ka lae? Alfredo mate
tiha ona, maibe Salsinha ho ninia
kolega sira sei moris atu konta is-
tória lolós no justu. Ita hein, lia los
sei mosu mai loron ida.
INDISE
PGR Longuinhos
Tauk Prosesa
Atentadu 11
Fevereiru ?
pajina 2
Kazu 11 Fevereiru:
Governu Kontinua
Subar Lia Los,
Longuinhos
Involve?
pajina 3
Victor Alves:
“Major Alfredo
sira tiru menus
de 30 centimetrus”
pajina 4