E DIEL 17 Mars

2013

e-mail: milosao2005@yahoo.com

Humanoidt e Rexhep Ferrit lirohen nga prangat

Vargas Llosa vs Lipovetsky

Quo Vadis kultur?!

Debati i mbajtur n Institutin Cervantes n Madrid

Gzim Qendro, publicisti dhe kritiku i njohur i artit, sjell pr publikun nj monografi pr veprn e autorit t njohur Ferri dhe mendimet pr modernitetin dhe udht ndryshe n veprn e artistve t Shqipris dhe Kosovs

Redaktor: Ben Andoni; Grafika Artan Buca 70

Pr imazhin e faqes s par sht marr nj nga veprat e Rrexhep Ferrit

NJ MEMO PR T HARRUARIN E MADH (Fan Noli)-Nga Pllumb Xhufi

& B. Akunin, Miroslav Holub

16- ARTE PAMORE.

E diel, 17 mars 2013

Kjo intervist sht br me z.Gzim Qendro, njri prej kritikve dhe publicistve m t njohur t artit shqiptar. Vepra e Ferrit dallohet edhe pr frymn ekzistencialiste, thot Qendro, t ciln ta ndrmend fillimisht atmosfera e gjith korpusit t veprave t tij. Bota q na ofron Ferri shfaqet n m t shumtn e rasteve e zymt, nj bot e zgavrt ku mungon hareja, ana me drit e natyrs njerzore. Duket sikur artisti e sheh botn nga pozita subjektiviteti t pastr, pra, t cogito-s karteziane, astit kur njeriu prballet me thellsin e humnershme t vetmis s tij, ndrkoh q e ka t pamundur ti arrij t tjert me cogito-n e tij

Intervist e z.Gzim Qendro pr veprn e piktorit t njohur kosovar Rexhep Ferri dhe mendime t tijat pr artin shqiptar dhe kosovar...
INTERVISTOI BEN ANDONI Metaf ora n to gfjalshin Ar keolo gjia e Metafora togfjalshin Ar Ark eologjia mngje zit, q prbn titullin e librit t tuaj mngjezit, t fundit, mton t g rish pr a gun e moder grish agun modernitetit t ar tit k oso var . Nj pr pjekje disi sfartit koso osov ar. prpjekje iduese . Pse zgjodht pikrisht v eprn e R exiduese. ve Rexhe pF er rit pr t shkuar mu pikrisht a tje? hep Fer errit atje? Sepse prof. Rexhep Ferri sht njri nga prfaqsuesit m t spikatur t nj periudhe mjaft t rndsishme t artit laik shqiptar, e njohur si periudha e artit modernist t Kosovs. Vepra e tij mund t kuptohet vetm e brendashkruar n kuadrin e saj shoqror, politik dhe kulturor, ndrsa rndsia mund t kuptohet me tr peshn e saj vetm nse bjm nj kthim prapa n koh. Pas rnies s Shkodrs (1479), shqiptart (ndonse krahasimet jan gjithmon t mangt), n marrdhnien me epokat kulturore t Perndimit t kujtojn banort e nj lugine t thell t cilt, n ato dy hektar qiell mbi kok, arrinin ta shihnin mngjesin vetm aty nga mesdita, e cila pas pak nxitonte t ia linte vendin muzgut. T ndar kulturalisht nga kufiri i perandorit bizantin Teodosius Ir (viti 395), shqiptart jan ushqyer n shekuj nga dy kordor krthizor, ai i Lindjes dhe Perndimit duke jetuar gjithmon n hapsirn liminale (pragnore) midis ktyre dy kulturave. Por vlen t theksohet se fatkeqsisht n shekullin e XVt u pre pikrisht ai kordon q prcillte bashkkohsin, sepse duhet pranuar se ka qen Perndimi ai q ka shtruar prpara popullsive t kontinentit sfidn e bashkkohsis. Sidoqoft, n kt histori t errt ka dy momente dritplot q lidhen me periudhn moderne t Europs perndimore dhe me fillimet e artit laik shqiptar; njri u shfaq n Shkodr n fillimet e periudhs moderniste kur Pietro Marubi, nj italian nga Piacenza pasi u ngjit nga Jugu ndaloi n qytetin q m shum se kushdo tjetr kish mbajtur kontakte me Perndimin dhe hapi n 1856-n dritshkronjn e par; ndrsa i dyti ndodhi n ann tjetr t kufirit gjithnj e m poroz q ndan sot hapsirn kulturore shqiptare, n Kosov, ku pas Lufts s Dyt Botrore deri n vitet 80 artistt kosovar krijuan prmes talentit, studimit n akademi cilsore arti dhe kontakteve me artin modernist, at tradit e cila sot njihet si periudha e artit modernist t Kosovs. Kontaktet me kulturn perndimore rinisin me Marubin, ndrsa arti modernist i Kosovs i mbylli pr ti ln vendin periudhs postmoderne ku artistt shqiptar n t dyja ant e kufirit jan, t paktn, t lir nga kufizimet me karakter ideologjik apo shtetror q kan vuajtur m par. Ndonse e kapn modernizmin n kohn kur mesdita po prgatitej tia linte vendin muzgut (n fazn e tij t lart) artistt e Kosovs arritn t krijojn nj korpus veprash dinjitoze dhe t arrira prpara se mbi Europ t binte muzgu i periudhs moderniste. Prof. Rexhep Ferri s bashku me brezin e artistve t talentuar si Mulliqi, Emra, Berisha, Xhafa, Gjoka, avdarbasha, Salihamixhiq etj., por edhe artist fusha t tjera, i dhan artit pamor shqiptar traditn e munguar t modernitetit, urn lidhse me kulturn e lart t Perndimit, e cila kish munguar pr shekuj me radh. Tradita jon mjaft e respektuar n fotografi dhe e artit modernist t Kosovs jan t vetmet n historin e shkurtr t artit laik t hapsirs mbarkombtare, q me plot t drejt meritojn t quhen: qui nunc, nostro tempore est, novellus [...].Fotograft shqiptar (gjysma e dyt e shekullit XIX) dhe artistt kosovar (gjysma e dyt e shekullit XX), arritn t prballojn me sukses sfidn m t vshtir: bashkkohsin. Ishte e para her pas disa shekologjia dhe semiotika, strukturalizmi dhe poststrukturalizmi t cilt realitetin e vetm t mendimit e shohin n gjuh. Sipas tyre kufiri i mendimit mbaron aty ku mbarojn kufijt shprehs s gjuhs, pra, gjithka sht gjuh. Greenberg-u me prkufizimin e pikturs moderniste si prdorim i metodave karakteristike t nj disipline pr t kritikuar vet disiplinn, jo pr ta shkatrruar plotsisht, por pr ekzistencialiste t ciln ta ndrmend fillimisht atmosfera e gjith korpusit t veprave t tij. Bota q na ofron Ferri shfaqet n m t shumtn e rasteve e zymt, nj bot e zgavrt ku mungon hareja, ana me drit e natyrs njerzore. Duket sikur artisti e sheh botn nga pozita subjektiviteti t pastr, pra, t cogito-s karteziane, astit kur njeriu prballet me thellsin e humnershme t vetmis s tij, ndrkoh q e ka t pamundur ti arrij t tjert me cogito-n e tij. Humanoidi, personazhi i kudogjendur i tablove, nj alegori figurative erudite dhe e qlluar e autorit, prmban marrdhnien themelore t ekzistencializmit midis ekzistencs dhe thelbit: ekzistenca i paraprin thelbit, ose, q duhet nisur nga subjektivizmi2. Njerzit n fillim, duket sikur na thot piktori prmes tablove t tij, jan t gjith njlloj, kan t njjtat dshira e ndrra dhe t gjith ndodhen prpara imperativit pr ti realizuar ato. Pr ta br m t qart kt, ai u heq at ka m s pari i dallon menjher njerzit nga njri-tjetri, tiparet e fytyrs. Duket si nj njerzim n faz embrionale kur ende nuk jan ngjizur karakteristikat q m pas do t dallojn kombet gjinit dhe racat, sht njeriu q prgatitet t ngjitet n skenn e bots, nj lloj qenieje androgjene e cila nuk ka zgjedhur ende asnj rol dhe ai nuk mund t lexoj tekstin e rolit sepse edhe ai nuk ekziston; ai do t shkruhet dora-dors q Njeriu prpiqet t realizoj thelbin e tij. Figura humanoide e Rexhep Ferrit e ndrton vetveten dhe moralin prmes zgjedhjeve t saj, ecjes s vazhdueshme, pushimeve t herpashershme, pr tu uar srish duke u vetprcaktuar prmes marrdhnieve dhe lidhjeve shoqrore. Nga ecje-mos-ecja e tij kuptojm se nuk ka shpres t mbrrij diku, por edhe nse arrin vrtet, pr t asgj nuk do t prmirsohet, sepse gjithmon do t rrethohet nga kjo atmosfer as-dit-as-nat dhe nga bashkudhtar t heshtur, t prhumbur dhe mosprfills ndaj pranis s njri-tjetrit, q rrugtojn t kredhur n shqyrtimin e Unit t tyre. b -Rrafshi f or mal for ormal Diapazoni i korpusit piktorik t prof. Rexhepit prfshin pikrisht elementet gjuhsor q i prkasin mediumit t tij, pikturs. Ferri shpall hapur, pa droj, rrafshsin e planit piktorik t tablove t tij, tipar q prbn thelbin e rebelimit t pikturs moderniste ndaj asaj tradicionale dhe t prpjekjeve pr t prcaktuar mirfilli zonn e saj t kompetencs. Kjo sepse rrafshsia e planit sht karakteristik vetm e pikturs dhe e asnj arti tjetr. Piktori n kt rast e ndrton rrafshin baz topologjik t tablove t tij si nj fush dinamike gjysm t zbrazt, si nj copz hapsire t ngarkuar me energji q prodhohet prej ndrprerjeve kndore t dy ifteve t drejtzave horizontale e vertikale. Njri nga tiparet dalluese q prforcon zonn e kompetencs s pikturs sht theksimi i rrafshsis s planit piktorik. Prof. Rexhepi ndjek t njjtn strategji. Ashtu si t gjith piktort modernist, ai paraplqen ta lr mnjan integritetin e dikurshm t tablove klasike; t rrafshsis nn bojn, ndrsa sipr saj iluzionin e fuqishm t hapsirs triprmasore. Ai as i shmanget dhe as e zgjidh kt kundrti, por vetm e propozon n kushte t tjera: nse n pikturn tradicionale shohim

INTERVISTA

Arkeologjia e Mngjesit, apo e pathna e artit t Rexhep Ferrit

Kritiku i artit, Gzim Qendro ujsh q artistt pamor laik shqiptar arritn t ngjiten me guxim mbi supet e viganve t munguar, mundsi t ciln e kishin humbur njkohsisht me shkputjen e dhunshme nga kultura e lart e Perndimit. Pra, kto dy periudha, pr arsyet e msiprme, mendoj se meritojn nj vmendje t veant nga kritika jon. Nisur nga rndsia historike e periudhs moderniste t Kosovs zgjedhja e prof. Rexhepit si njri nga artistt m t shquar t saj bhet e vetvetishme dhe e natyrshme. Pse pr puthet me moder nen, ajo q del prputhet modernen, ng a la bora tori krijues i R exhe pF er rit? nga labora boratori Rexhe exhep Fer errit? E gjith struktura e librit ndrtohet mbi kt pyetje e cila mendoj se duhet trajtuar n dy drejtime: n at filozofik dhe at formal. a - Rrafshi filo zofik filozofik Shfaqja e artit modernist n nj kuptim m t gjer nuk ishte nj izm dhe aq, por nj skizm, nj arje, nj humbell ndaj artit t mparshm t shnjuar nga folklori etnik dhe i territorit, por ishte edhe nj sizm, nj trmet trondits q ndryshoi prgjithmon artin e Kosovs, duke e futur n rrjedhat e artit bashkkohor europian, paka se Kosova nuk kishte pasur mundsi m par t krijonte nj tradit mirfilli realiste. shtja ndrlikohej nga kmbngulja e ideologjis s modernizmit pr t krijuar nj gjuh universale simbolesh estetike dhe formash, pra, njfar ekonomie t shenjs t mbshtetur te vegimi vetjak i artistit. Rexhep Ferri, si artist i mirfillt modernist kryen nj ndrhyrje tipike moderniste n rrafshin gjuhsor. Dihet se periudha e shfaqjes s modernizmit (por sidomos n fazn e lart t tij) prkon me interesin pr gjuhn, n fillim at t shkruar (Saussure) dhe m pas shfaqen semi-

ta ngulitur m fort n zonn e saj t kompetencs.1 nuk bn gj tjetr vese zbaton kredon strukturaliste n estetik duke e reduktuar fushn e nj mediumi t caktuar me diapazonin e elementeve gjuhsor q disponon. Fjalt e Heidegger-it apo Lacan-it i gjejm n tablot e Ferrit pasi aty duket qart se artisti banon n gjuh, lind prej saj dhe sht ajo, gjuha, q flet prmes tij. A nuk vijn humanoidt e tij nomad nga e pandrgjegjshmja, e cila sipas Lacan-it: sht dija q nuk e dinim se e dinim. Kjo zon, (ID-i) e cila sipas Freud-it nuk ka nj topos t prcaktueshm, sht edhe burimi i paraplqyer i hulumtimit pr artistt modernist dhe Ferri nuk bn prjashtim nga ky rregull. Toposi ku ai merr lndn pr veprat e tij sht m i paraplqyeri nga artistt modernist. Vepra e Ferrit dallohet edhe pr frymn

E diel, 17 mars 2013

ARTE PAMORE -17

thjesht deri n nai vizm. Mendoni se piknaivizm. tori n uk do t jet r ob i saj a po do t theknuk rob apo soj thellsin e subjekti vitetit t v et? subjektivitetit vet? N veprat e Rexhep Ferrit jo vetm q nuk gjejm huazime nga disiplina t tjera artistike, por prforcimi i zons s kompetencs s pikturs s tij, shpeshher, merr forma t skajshme, duke shtjelluar me zhdrvjelltsi teknike ato risi q transformuan rrnjsisht marrdhniet themelore t artit europian: t artistit me realitetin, t hapsirs reale me at piktorike, apo t ksaj t fundit me hapsirn kontekstuale, t imazhit me realitetin, t mediumit me teknikn dhe t plasticitetit modal me subjektin. Trajtimi q Ferri i bn mediumit t pikturs prputhet plotsisht me konstatimin e Grinbergut se: [] arti realist dhe natyralist shprbn mediumin duke prdorur artin pr t fshehur artin; Modernizmi prdor artin pr t trhequr vmendjen ndaj artit. Kufizimet q prbnin mediumin e pikturs - siprfaqja e shesht, forma e rrafshit piktorik, cilsit e pigmentit - trajtoheshin nga mjeshtrit e vjetr si faktor negativ, t cilt duheshin treguar vetm trthorazi. Ndrsa piktort modernist i shohin t njjtat kufizime si faktor pozitiv dhe i pranojn hapur ato.3 Prof. Rexhepi bn pikrisht kt n veprat e tij: nuk fsheh, por i prdor hapur si faktor pozitiv, duke shfrytzuar gjith potencialin e tyre artistik, ato elemente t mediumit t pikturs q dikur trajtoheshin si kufizime dhe mangsi t pandreqshme t ksaj disipline. Jo vetm kaq, por Ferri i kthen n elemente themelore t marrdhnies s plasticitetit modal me subjektin e tablove, duke i par si tejet t dobishme pr artin e tij. Ai zbaton me prpikri at q thekson Grinbergu se: zona e vetme dhe e mirfillt e kompetencs s secilit art qndron n natyrn e mediumit t tij4. Prsiatja juaj rreth Rexhep Ferrit, jep nj model t ri pr t par veprn e nj artisti. Pun e lodhshme, por mbi t gjitha e veant pr sa i prket shikimit t kujdesshm s t gjith elementve t krijimit dhe mesazheve artistike-filozofike. K do gjenit t prshtatshm pr objektivin tuaj nga artistt e ktej Vijs s re t Teodosit? I ndjek me vmendje zhvillimet n artin pamor si ktu edhe n Kosov. Mund t them se megjith shfaqjen e disa t rinjve shum premtues pres t shoh n punn e tyre nj koherenc q do t ishte shenja m e sigurt e pjekuris s tyre artistike. Prsa u takon artistve me prvoj nuk marr prsipr t caktoj se cilt kan vler dhe cilt jo. Por po tregoj dy tekstet e fundit t shkruar kt vit q tregojn trthorazi edhe paraplqimet e mia (ndonse jo t vetmet): njri tekst i titulluar Zanafilla si fund, u paraqit n muajin janar n ceremonin e prurimit t ekspozits vetjake t prof. Thoma Thomait, hapur n galerin e MAD Center t universitetit POLIS (e cila po shndrrohet n nj hapsir dinjitoze ekspozimi) dhe teksti kuratorial i ekspozits s piktorit t mirnjohur Edi Hila me titull Zbraztia ludike e objektit, e cila do t hapet po aty n muajin mars. Me financimin bujar t universitetit Polis bashkpunimi me kta dy artist parashikon edhe botimin e dy katalogve me nj tekst shoqrues. Mendoj se ndonse nuk jan t vetmit, kta dy artist meritonin prej kohsh t kishin nj monografi si ajo q mu krkua t shkruaj pr prof. Rexhepin nga Akademia e Shkencave dhe e Arteve t Kosovs. Edhe Ministria e Kulturs duhet q pr personalitete me rndsi si kta q prmenda, por edhe t tjer, t financoj monografi t cilat jo vetm do tu jepnin vlersimin e munguar disa figurave t shquara t artit ton pamor, por edhe do t pasuronin edhe botimet tona ende shum t varfra n kt fush. Shpresoj q libri Arkeologjia e mngjesit, me botimin vrtet cilsor t shtpis botuese Dituria, t ndihmoj sadopak n mbushjen e ksaj zbraztie. Shnime
1 Clement Greenberg, Modern Art and Modernism: A Critical Anthology , Harrison Publishing House, 1982, f. 51. 2 Jean Paul Sartre, Existentialisme est un humanisme, Editions de la Minuit, Paris, 1979, f. 22. 3 Clement Greenberg, Modern Art and Modernism: A Critical Anthology , Harrison Publishing House, 1982, f. 36. 4 Po aty .

fillimisht subjektin dhe pastaj pikturn, tablot e tij moderniste shfaqen para s gjithash si nj rrafsh dyprmasor i pikturuar. Duke u rebeluar ndaj trajtimit klasik t hapsirs piktorike (perspektiva e Alberti-t dhe Brunelleschi-t) prof. Ferri jo vetm i shpton detyrimit t rikrijimit t hapsirs euklidiane, por arrin t i shmanget edhe nevojs pr t rikrijuar virtualisht hapsirn triprmasore dhe pr t imituar efektet vllimore tipike pr skulpturn. Motoja e Rilindjes europiane, Ars est artem celare (lat. arti sht pr t fshehur artin), n rastin e Ferrit kthehet n Ars est artem demonstrare (lat. arti sht pr t treguar artin). Vepra e tij shprfaq edhe nj element tjetr t artit modernist: prirjen e theksuar antiskulpturore t trajtimit dyprmasor t hapsirs piktorike dhe figurave q gjallojn n t. Pr t siguruar pavarsin, piktura moderniste nxori nga zona e saj e kompetencs gjithka q e kishte marr hua n shekuj prej skulpturs. Rexhep Ferri, po ashtu, n shumicn e rasteve e koncepton formn si dyprmasore, duke mos prdorur vese n raste fare t rralla chiaro-scuro-n (drithijen) klasike. Duke prvetsuar taktikat moderniste, edhe Ferri me nj lvizje, si t thuash, vret dy zogj: me an t forms dyprmasore prjashton nga tablot e tij rrfimin linear letrar, duke nxjerr nga zona e kompetencs s pikturs huazimet letrare, dhe ndrkoh pastron gjuhn pamore moderniste prej elementeve vllimore tipike pr skulpturn. Kjo bn q tablot e Ferrit t mos jen nj prag nga ku kalohet n thellsin e fshehur pas saj, por nj ftes pr t ndjekur mbi siprfaqen e rrafshit topologjik itinerarin e detyrueshm t prcaktuar prej artistit. Gjakimi i tij pr t ecur n nj hap me kohn rishfaqet edhe n serin e ndrhyrjeve t guximshme grafike mbi faqe t ilustruara librash q prmbajn tekste dhe shmblltyra njerzish, kafshsh, qeniesh mitologjike, simbolesh t lashta etj., praktik artistike q dshmon pr ide dhe koncepte artistike t cilat, ndryshe nga ekzistencializmi, q na shrbeu si korniz filozofike pr tablot e dhjetvjearve t mparshm, lidhen me koncepte filozofike postmoderne si dekonstuktivizmi apo poststrukturalizmi. Kjo qasje e guximshme i shtyn m tej kufijt e modernitetit t veprs s tij duke e vendosur at n qendr t diskutimeve t sotme mbi statusin e artistit (auctor apo scriptor) apo tekstit (veprs) s hapur, teori e analizuar gjersisht nga filozofi francez Roland Bart (Barthes) apo ta lidh me strategjin artistike t njohur me emrin Postproduksion, e ideuar nga esteti francez Nikola Burio. Duke ndrhyr grafikisht n marrdhnien kopje-origjinal, si dhe duke krijuar tensionin midis riciklimit t paprsritshmris s auras t origjinalit dhe bjerrjes s saj prej teknikave t riprodhimit t imazhit, Prof. Rexhepi rikthen nj tem t trajtuar gjersisht vite m par nga Valter Benxhamini (Benjamin), ndonse n nj kontekst tjetr. Pse duk et sikur ngjyra n uk e ka t gjith duket nuk kushtimin e F er rit? Si e administr on prkushtimin Fer errit? administron pr ngjyrn ai, n k once ptin tuaj? konce onceptin Tablot e tij prpiqen t na ofrojn nj rishikim t normave q kishte ndrmarr asoko-

he piktura, prfshir ktu edhe marrdhnien historikisht problematike t vizatimit me ngjyrn, si e dshmojn konfliktet e hapura mes Rubensit e Pusenit dhe pastaj m von edhe mes Dlakruas dhe Engrit. Kjo sepse vizatimi identifikohej me arsyen, ndrsa ngjyra me emocionin. Duhet thn se sot ndarje t tilla na duken paksa arbitrare, pasi edhe vizatimi mund t jet po aq emocional sa edhe

jrn syresh, por me ndrthurjen e tyre harmonike krijon nj sinergji, e cila gjeneron fuqin mbreslnse t tablove t tij. Humanoidi, po ashtu, paraqitet me nj ekonomi kromatike, ku bashktingllimi ngjyror reduktohet shpesh n ndrthurjen e dy apo tri ngjyrave, her t fuqishme e her t buta, me tone t prpunuara ku me ndjeshmri t holl bashkthuren tone dhe nuanca n t cilat mbi-

Rexhep Ferri

Ngjyra
Ngjyra e objekteve n tablot e Prof. Rexhepit nuk lidhet me aftsin pasqyruese t rrezeve t drits nga nj lnd e caktuar. N to ngjyra dhe lnda jan shkrir n mnyr t pandashme, nuancat e kursyera nuk lidhen me ndonj burim t jashtm drite apo me prthyerjen eventuale t rrezeve; ngjyra nuk sht m dukuri fizike me natyr valore, por pjes e qensishme e ontologjis s lnds me t ciln jan gatuar gjallesat q rravgojn hapsirn e tablove dhe objektet e rralla q ndeshim her pas here n to; ngjyra duket sikur buron nga brenda lnds duke prjashtuar pasqyrimin mbi siprfaqen e saj. Kjo cilsi e ngjyrs, e cila nuk merr pjes n prcaktimin e vllimeve triprmasore duke paqtuar siprfaqet e rrafshta sht nj ndr tiparet m moderniste t tablove t piktorit shqiptar
ngjyra. Pa e vrar mendjen pr hierarkin midis tyre, Ferri, njlloj si tradita moderniste, nuk tregon ndonj paraplqim t veant pr ndon-

zotron vendosja n kontrapunkt me njratjetrn. Kjo virulenc ngjyrash, mospranimi pr t akorduar ngjyrat e palets me ato t natyrs, shfrytzimi i efektshm i pushtetit t ngjyrs dhe kontrasti i skajshm midis energjis s linjave dhe qetsis s siluetave statike t siprfaqeve ngjyrore t rrafshta jan disa nga tiparet dalluese t stilit piktorik krejt t veant t Rexhep Ferrit. Ngjyra e objekteve n tablot e Prof. Rexhepit nuk lidhet me aftsin pasqyruese t rrezeve t drits nga nj lnd e caktuar. N to ngjyra dhe lnda jan shkrir n mnyr t pandashme, nuancat e kursyera nuk lidhen me ndonj burim t jashtm drite apo me prthyerjen eventuale t rrezeve; ngjyra nuk sht m dukuri fizike me natyr valore, por pjes e qensishme e ontologjis s lnds me t ciln jan gatuar gjallesat q rravgojn hapsirn e tablove dhe objektet e rralla q ndeshim her pas here n to; ngjyra duket sikur buron nga brenda lnds duke prjashtuar pasqyrimin mbi siprfaqen e saj. Kjo cilsi e ngjyrs, e cila nuk merr pjes n prcaktimin e vllimeve triprmasore duke paqtuar siprfaqet e rrafshta sht nj ndr tiparet m moderniste t tablove t piktorit shqiptar. For ma q pr dor piktori juaj duk et e orma prdor duket

18- MEA CULPA nga numri i shkuar

Me rastin e 15 Marsit, dat q korrespondon me simotrn e frikshme t vitit 1973, kur filloi koha pr reprezaljet komuniste q nuk do t ndalonin m, ne botuam nj shkrim prshkrues t nj bashkkohsi n t rit e vet. Deri m ather, flasim pr at koh, kishte ende mundsi q Shqipria t merrte pak frym lirie dhe emancipimi. Por, duket jo aq shum. Nga 1967, arti kishte filluar t politizohej, kurse n mas fryma e kohs apo m mir t themi ajo pjes e madhe e popullsis q donte t prshtatej n shum gjra po prshtatej, ashtu si donte partia. Pakica, q sot, sht br shumic, pothuaj ishte inekzistente dhe s'kishte fuqi as t blbzonte. Megjithat pati pak fllad lirie. Kjo koh e pati nj fund. Enver Hoxha kuptoi se valvula ishte hapur m shum sesa duhet t merrnin lirin shqiptart. N kohn e duhur pr t, ai mbajti nj fjalim, q do rezultonte n kob pr ka do ndodhte. Shum kok t prera dhe nj ndjesi shum e keqe, pr at q do t vinte m pas. Frika u institucionalizua, pr tu futur thell te shqiptart. Jorgji Kote, sot n shrbimin diplomatik, dhe ather n

E diel, 17 mars 2013

organizimet rinore i prshkruan t gjitha kto nga kujtimet e veta. sht pak si shum bardhezi dhe mbase ktu sht "faji" i prshkrimit t ktij autori, q i ka shkruar me nj stil t rrjedhshm kujtimet e veta. Do t duhej q t bnte nj prshkrim m t sakt t background-it ndrkombtar, mbase edhe ku gjendej Shqipria. Dhe, ku qndronte frika pr kto ndryshime. Sknder Drini na sjell nj rekuiem pr Karlo Ljarjen, nj personazh i kndshm q edukoi breza t tr n Shkodr dhe Gjirokastr. N fakt, qllimi i botimit ishte ve rekuiemit pr kt personazh, edhe skalitja e portretit t mrekullueshm trajtuar nga shkrimtari i njohur, pr fat ruajtur nga ditirambet dhe prshkrimit tejet t kndshm. N numrin e kaluar lam vend pr nj cikl t Zagajevskit, ku botuam t shkurtuar dhe nj tekst t Derek alcott, nj mundsi ku autort tan mund t shohin sesi prshkruhet nj autor. Poezit jan prkthyer nga poeti Bardhyl Londo, por kuptohet nga nj gjuh e tret. Me shpres se sht afr origjinalit, por q kuptohet patjetr duhet t ket pak firo. E kndshme sht q ky

autor sht m i plot n shqip. S fundmi, duket pak si barok prkthimi i Londos, kurse botimi i Aleph duhet vlersuar pr pretendimet dhe emrat e poetve q na ka sjell. Dhe, si zakonisht n nj periudh t caktuar na vjen nj ese e radhs e Rexhep Ferrit. sht pak n nj mjedis surreal, ajo q prshkruhet nga ky autor, por n nj form ku bashkohet mendimtari dhe njeriu i lir. Sul Gragjevi, q gjendet prej vitesh n SHBA, nuk rresht nga prcjellja e emocioneve kur ka gjra interesante n kalendaret e artit muzikor klasik. E veanta sht se duhej t'i prshtaste n nj form m moderne. Por, ai ka vendosur t mbetet srish pjes e t shkruarit n shqip dhe pr kt s'mund ta gjykojm. Redaktori vendosi t'i jap fund ciklit t gjat t reportazhit t Vatrs, realizuar gati 100 vjet m par nga Aleks Mavraqi. Pr her t par n kt numr patm emrin e tij. Pr hir t s vrtets, duhet t themi se nuk pati impaktin e duhur n publik. Ndoshta, edhe przgjedhja e redaktorit, me sa duket, s'ishte ajo e duhura...

Nuk duhet t harrojm at q kaloi shoqria shqiptare nn frymn e keqe t politiks n kohn e Socializmit, e q duhet t na shrbej dhe si nj msim i mir pr koht ku jemi, pasi srish jemi br robr t frikshm t politiks...

Detant, integrim, liberalizm

NGA DR. JORGJI KOTE Vijon ng an umri i shkuar nga numri

NGA PLLUMB XHUFI

prgjithsi, edhe pse n kushtet e Lufts s Ftoht, n marrdhniet ndrkombtare t asaj kohe po vre hej nj detant ndrmjet fuqive kryesore. Po vijonin bisedimet sovjeto - amerikane pr kufizimin e armve brthamore" SALT"; m 1971 Niksoni bn vizitn e tij historike n Kin, q hapi nj kapitull t ri cilsor n marrdhniet ndrmjet tyre; m 1973 filluan prgatitjet pr krijimin e KSBE-s historike ( Sot OSBE), madje ftesa pr antarsim i vjen edhe qeveris shqiptare e cila e refuzon, duke e etiketuar Helsinkin historik si "Konferenca e Mossiguris Europiane". Po n kt periudh, SHBA u trhoq nga lufta e saj ne Vietnam, ka hapi nj kapitull t ri n marrdhniet ndrkombtare dhe krijoi nj ensionim te situats. Madje dhe vendi yn kishte prmirsuar ndjeshm, madje kishte vendosur dhe marrdhniet diplomatike me Greqin. Rregjimi i kolonelve n kt vend i kishte ditt e numruara. Nuk kishte m banda diversantsh dhe t ashtuquajturit " komplotist t viteve 60 ishin pushkatuar. N shtetet e tjera t Europs Qendrore dhe Lindore nga fundi i viteve 60 kishte filluar vala e reformave t tregut dhe vendosja e marrdhnieve me BE dhe organizmat e mdha ndrkombtare; "Ostpolitika " e Brandit legjendar kishte hapur perspektiva t reja n tensionimin e situats lindje - perndim dhe marrdhnie m miqsore me to; n fushn e kulturs dhe muziks, jemi n vitet kur Beatllsat e famshm, Rolling Stones, Elvis Prestley e t tjer kishin tronditur botn me muzikn e tyre, duke shkallmuar tabut dhe klishet; Kto prirje moderne vreheshin edhe n gjinit e tjera t artit, n piktur, kinematografi, etj. Shkurt, askund nuk binte " er" rrethim apo izolim. Si e tregova edhe m lart, ky fllad i ri liberalizmi dhe modernizimi kishte deprtuar, madje po fitonte terren edhe n Shqipri, pavarsisht nga pengesat, madhsia dhe ritmet e tij. Kjo vihej re m shum sidomos n arte dhe letrsi. Ismail Kadareja me veprat e tij, por edhe Dritro Agolli e t tjer po thyenin klishet duke krijuar nj realizm t ri n art q ndihej nga gjithkush. Nj ekip poetsh dhe shkrimtarsh t rinj e modern po shprthenin, ku dalloheshin Xhevahir Spahiu, Visar Zhiti, Frederik Reshpja, Koi Petriti, Moikom Zeqo, etj; n muzik, krahas legjendares Vae Zela, kishin dal brilant t kngs, muzikant e kompozitor t tjer t shquar. N pararoj ishte dhe teatri, fal nj trupe elitare rregjizorsh dhe aktorve t shquar e liberal si Edi dhe Mihal Luarasi, Piro Mani, Kujtim Spahivogli, piktura mod-

M
erne me Edison Gjergon, etj. Kto prirje mbshteteshin nga drejtues partiak m liberal t asaj kohe, si Fadil Parami dhe Todi Lubonja. Po ashtu, rinia po krkonte m shum terren, jet, liri edhe pse politizimi dhe ideologjizimi ishin "shtruar kmb e kryq" n Shqipri. Madje, kto prirje, po vreheshin edhe n fushn e ekonomis, industris dhe tregtis s jashtme, ku Abdyl Kllezi, Koo Theodhosi, Kio Ngjela, Vasil Kati, e t tjer po krkonin m shum fusha veprimi dhe lirim nga vargojt ideologjik q po e asfiksonin sistemin e ekonomis s komanduar.

Vetr rethim i plot etrr

Ksisoj, me ndonj prjashtim episodik, zhvillimet e brendshme dhe ato ndrkombtare nuk kishin t bnin me " rrethimin e trumpetuar imperialisto - revizionist" q gjoja na ishte imponuar, sepse " armiqt e kishin hal n sy socializmin", se ai po u prishte gjumin dhe planet e tyre pr kapitalizimin e bots e prralla t tjera si kto. Ky liberalizm rrezikonte " rolin udhheqs t Partis," pra pushtetin e Njshit dhe luftn famkeqe t klasave. Ndaj, i duhej thn " JO" me forc ktyre prirjeve. Dhe ashtu u b. N planin e jashtm, Qeveria e asaj kohe hodhi refuzoi aderimin n OSBE, hodhi posht "Ostpolitikn" e Brandtit, distancoi vehten nga reformat n vendet lindore, me pretendimin se Shqipria ishte i vetmi vend socialist n bot, shpalli BE-n, NATO-n, Bankn Botrore, FMN-n si dhe SHBA-n, ish-BS-n si armiqt m t mdhenj; m tej, Shqipria akuzoi Kinn e Mao Ce Dunit pr tradhti ndaj parimeve t M-L, pasi kishte pritur Niksonin, ka oi n prishjen e marrdhnieve n vitin 1978; obsesioni ideologjik diktatorial onte deri n mospranimin pr t zhvilluar as ndeshje sportive me Izraelin, SHBA-n, Rusin, etj. Por " shpata dragoniane" ra sidomos brenda vendit. U shfrytzua pikrisht mbledhja e dats 15 Mars 1973 e organizats s partis n Aparatin e KQ PPSH-s pr t filluar sulmet, ekzekutimet, kufizimet, shtrngimet e t gjitha llojeve q do t vazhdonin deri von.

jaftoi nj fishkllim e Kryem inistrit Sali Berisha pr Fan Nolin "dhe bashibozukt e tjer", t cilt n vitin 1924 "u prpoqn t rrzonin me pu kryeministrin e vetm t Ballkanit t zgjedhur n mnyr demokratike", q turma laramane e kameleonve historian, shkrimtar, gazetar e politikan t dnonte me heshtje n kt 100-vjetor nj nga korifejt e Rilindjes, t Pavarsis e t shtetit demokratik shqiptar, peshkopin Fan Noli. Nj 100-vjetor pa Fan Nolin! Gj e dhimbshme pr ne q kemi festuar edhe 50-vjetorin e Pavarsis dhe q kujtojm se si n nntor t vitit 1962, po aq sa emri i Ismail Qemalit, vrtitej deri n gojt e fmijve t paditur edhe emri i Fan Nolit, i cili m kot u prit t merrte pjes n festimet e atij jubileu. Fatmirsisht, kt heshtje t imponuar nga politika, e theu, dhe s'kishte si jo, studiuesi e shkrimtari i njohur, Prof. Nasho Jorgaqi. Botimi i tij m i fundit, "Letrkmbimi i Fan Nolit", i shtohet galeris noliane, i s cils Prof. Jorgaqi sht krijuesi e kuratori besnik prej ktu e tridhjet vjetsh. Bhet fjal pr nj fond prej m se 200 letra t Nolit dhe pr Nolin, t qmtuara prej tij me durim n Arkivin e Shtetit si dhe n arkiva, biblioteka e koleksione t tjera private, n t cilat pasqyrohen 60 vjet t historis s Shqipris (1906-1965). Kto letra, gjykon Prof. Jorgaqi, prfaqsojn nj autobiografi akoma m autentike se vet Autobiografia q Fan Noli i ka kushtuar vetes. Aty pasqyrohet, n sinqeritetin dhe spontanitetin e vet, ajo bot e trazuar noliane, ku bashkjetojn dhe krleshen dashuria me urrejtjen, harmonia me kundrshtin, intimiteti me solemnitetin, urtsia me ngutjen, shprthimi me vetprmbajtjen, besimi me dyshimin, entuziazmi me skepticizmin, ngazllimi me dshprimin, realiteti me iluzionin, iltrsia me ironin, motivet e mdha me voglsit e s prditshmes, finesa intelektuale me finokrin fshatare. N kt trazim ndjenjash, situatash e prjetimesh ngjizet portreti i nj gjeniu, q si rrallkush ishte i bindur pr aftsit e pr misionin e vet. Mungesat dhe mizerjet e jets s prditshme nuk iu ndan Nolit deri n fund t jets. Por nuk u dha, dhe si i shkruante n 1908 Thanas Tashkos, "jam i zoti t'i ap vetes sime zemr dhe kuraj, se kam qiell, diell e drit n trupt tim...jam bir i Perndis nga t zgjedhurit...dhe do luftoj gjer sa t vdes". Ishte njeri i qllimeve t mdha Fan Noli: n letrat e tij t shkmbyera me miq e shok, qysh nga viti 1907, fillojn t "lvrijn" tre projektet e tij t mdha kombtare, t cilave iu prkush-

tua me gjith qnien e vet: themelimi i nj kishe autoqefale shqiptare, t ndar nga ndikimi molepss i kishs greke; krijimi i nj shteti shqiptar demokratik dhe evropian; hartimi i nj historie t Sknderbeut, q t ishte "bibla" e patriotizmit shqiptar. T rrall jan gjenit q arrijn ta programojn jetn e tyre qysh n vitet e para t rinis, si bri Noli yn. Nuk qen t shumt ata q e kuptuan. Shum e luftuan, duke filluar nga prfaqsuesit e regjimit t vjetr, q ia kishin shitur shpirtin me para "dovletit". Ndaj, nuk pati pik mshire t shigjetoj bejlert, "q iu qasn ides shqiptare vetm kur muarr vesh q edhe Shqipja ka ylefe". Pr t njjtn arsye shigjetoi edhe publicistt e paguar nga t huajt, duke u kundrvn atyre figurn e Shahin Kolonjs, shqiptarit me integritet, q u b i pari "q la ylefen" dhe q nuk u b mercenar, si shum t tjer. E revoltonte plogshtia dhe indiferenca e bashkpatriotve kundrejt shtjeve t mdha t kombit, dhe nuk ua kurseu as atyre rrufet e mllefit t tij: "Msoni pra, se un armt nuk do t'i hedh as prpara armiqve, as prpara Shqiptarve, t cilt sot jan armiqt tan m t mdhenj", shkruante n 1907. Dekada m von, n 1943, mikja e madhe e shqiptarve, Miss Edit Durham, do t'i shprazte pikrisht tek Noli zhgnjimet e nj jete plot prpjekje e shpresa n t mir t popullit q e adhuroi edhe m shum se populli i vet: "Jam e lodhur, ndaj dua t shkoj aty ku t kqijt pushojn s bri keq e ku t lodhurit gjejn m n fund paq: nuk dua t jetoj pr t par se si Shqipria shkatrrohet nga plogshtia dhe mnduria e njerzve t vet". I paracaktoi vetes, si tham, nj mision t madh, krijimin e kishs autoqefale shqiptare, i bindur se: "...nj nga ndalimet e mdha pr shtjen ton sht fanatizma q ka mbjell priftria dhe kjo fanatizm sikundr sht mbjell prej priftrijsh, gjithashtu duhet t tarret e t rrnjoset prej priftrinjsh, me ndryshimin q kta priftrinj duhet t jen Shqiptar orthodoks" (Letr shoqris "Bashkimi", 1907). Iu fut ksaj ndrmarrjeje me nj vullnet t hekurt, kur nuk ishte ve nj emigrant i mjer "pa kmish, pa brek dhe pa kpuc". Dhe pa shok. U mundua t trheq n betejn e jets s tij pr kishn shqiptare dhe t'u krkoj ndihm patriotve t tjer, m t moshuar, m t kamur, por q nuk e kishin zjarrin e tij. Dhe ua krkoi sipas mnyrs s tij, pa qarje dhe jargavitje ("Dhe n mos jini ju t zot, jam un dhe do ta bj"). Qllimi i madh ja errsonte syt dhe ja ashprsonte gojn. Prball pavendosmris e plogshtis pr t'u prfshir n projektin e tij, me nota t holla humori, autoironie por edhe me poza prej "t forti", iu kanos njher mikut t tij Thanas Tashko: "N mos ma mbarofsh kt pun, do t mallkoj. Mund t m thuash se mallkimi im nuk ze, meqnse akoma nuk jam br prift. Po un them q ze, se n mos jam akoma prift i Kishs, pa fjal jam prift i Shqipris. Dhe kij kujdes"! N vitin 1909 ishte gati t niste at, q ai vet e pagzoi "Kryqzata e Par e Historis s Shqipris". At vit i shkruante Aleksandr Xhuvanit se kishte ndrmend q betejn e par kundr klerit grek ta zhvillonte pikrisht n Elbasanin e Konstantin Kristoforidhit.

ESSE

E diel, 17 mars 2013

IN MEMORIAM-19

Mjaftoi nj fishkllim e kryeministrit Sali Berisha pr Fan Nolin "dhe bashibozukt e tjer", t cilt n vitin 1924 "u prpoqn t rrzonin me pu kryeministrin e vetm t Ballkanit t zgjedhur n mnyr demokratike", q turma laramane e kameleonve historian, shkrimtar, gazetar e politikan t dnonte me heshtje n kt 100-vjetor nj nga korifejt e Rilindjes, t Pavarsis e t shtetit demokratik shqiptar, peshkopin Fan Noli.
Ishte fort i ndrgjegjshm pr rolin q luante lvizja shqiptare e zhvilluar n kolonit jasht Shqipris, dhe ajo q zhvillohej n atdhe. "Gjer m tani shqiptart e kishin syrin jasht dhe jashtazi e prisnin shptimin; tani gjith bota shqiptare e jashtme e ka syrin, zemrn, shpirtin dhe mendjen ne ju dhe nga ju pret ta bni t mburret", i shkruante klubit "Bashkimi" n 1908, n prag t Kongresit t Manastirit. E adhuroi, deri n himnizim, Luigj Gurakuqin, t cilit i njihte meritn e madhe se, ndryshe nga patriott e kolonive dhe nga i vet, zgjodhi ta zhvilloj luftn e tij n atdhe, mes njerzve t tij, sa n Veri, aq edhe n Jug t Shqipris. "Un, do t shkruante n 26 gusht 1925 n gazetn 'Dielli', nuk kuxonj t matem me Gurakuqin, as sot as nesr, se m duhen edhe 12 vjet t tjert pune, lufte e vojtje n Shqipri q t kem pretencjen t'i rri pran. Z. Konica sht i ishm m se nj her n Lidhjen e Kombeve, ku luftoi si luan pr njohjen dhe afirmimin e t drejtave t kombit e t shtetit shqiptar. E tregoi gjithashtu kur zhvillimet e brendshme e vun pashmangrisht at, kampionin e idealeve patriotike, demokratike e republikane, prball atij Ahmet Zogu, q n ditt e ekzilit t tij t detyruar, pas dhjetorit 1924, e quajti plot urrejtje e vrer: "Sulltan Kukudhi, gogozheli i bejlerve dhe i rajave, mydir i Pashiit, ai bashk me tufn e bashibozukve e mercenarve t tij". Letrkmbimi i viteve t eksilit politik n Evrop tregon se sa natyrshm Fan Noli u njoh si kreu absolut i emigracionit antizogist n Evrop. Rreth tij vrtiteshin element sa konservator, liberal e profashist, aq edhe demokrat, anarkist e deri komunist, q nga Mit'hat Frashri, Spiro Koleka, e Mustafa Kruja, e deri te Xhevat Kora, Shqipria ishte ai vet. Pa u hequr asnj pik bindjeve t tij demokratike e republikane, as edhe vlersimeve t tij historike, ai e hodhi i pari hapin drejt rivendosjes s nj kontakti me mbretin Zog. Krkoi nga shteti i tij nj pension t thjesht, n mirnjohje t kontributit kolosal q kishte dhn pr popullin dhe vendin e tij. Por Zogu, n voglsin e dinakrin e tij, nxitoi ta shfrytzoj rastin pr t eliminuar nj kundrshtar politik e pr ta kthyer at "n nj prkthyes t thjesht librash fetar". M tej akoma, n vitet e Lufts II Botrore, Zogu u prpoq ta shfrytzonte autoritetin e Nolit pr t siguruar njohjen ndrkombtare dhe rikthimin n Shqipri si sovran. Ju lut t bhej kryeministr n "qeverin" e tij, gj q Noli e refuzoi n mnyr kategorike. Mbshtetja e tij pr Zogun dhe "qeverin" e tij n mrgim, nse kjo do t njihej nga Aleatt, do t shtrihej deri h, u shpreh i gatshm t kontribuonte n rilindjen kulturore t Shqipris: n 28 korrik 1946 i shkruante mikut t tij Sejfulla Malshova: "Duhet t hapsh nj Institut t gjuhs e letrsis. Un vij t ndihmoj pr nja 3 muaj, vetm m hiqni harxhet e rrugs". Duke par rrshqitjen progresive t Shqipris drejt izolimit dhe ndarjes nga Perndimi, Noli luftoi me t gjitha forcat pr ta prfshir Shqiprin n Organizatn e Kombeve t Bashkuara. Ishte i bindur, si i shkruajti nj her redaksis s gazets amerikane "Christian Science Monitor", se "pranimi n Kombet e Bashkuara mund ta ndryshonte rrnjsisht gjendjen dhe mund t shnonte fundin e komunizmit n Shqipri". Pr kt i krkoi n mnyr t prsritur Enver Hoxhs t njihte traktatet e nnshkruara nga qeverit e mparshme shqiptare, t abroguara nga Kongresi i Prmetit, pa t ciln nuk mund t fitohej

NJ MEMO PR T HARRUARIN E MADH

mndjes se kam qen vegl e Gurakuqit. Nuk e besonj. Por edhe sikur t jet e vrtet, e kam e do ta kem pr nder. Ishte mjaft i madh q t kishte vegla si mua e si t tjer novic (rishtar, P. Xh.)t lufts n Shqipri, kupa e hidhur e s cils ua ngjeth mishrat atyre q kan shijuar jetn n pjest e mira t bots s qytetruar". Kur u hodh n Evrop pr t hyr n Shqipri, n Nntor 1912, e kuptoi se sa e largt dhe virtuale ishte bota shqiptare e perceptuar jasht saj. Nuk mundi t zbarkoj n Vlor, pr shkak t bllokimit t bregdetit shqiptar nga flota greke. Por urimet e zjarrta q i drgoi Ismail Qemalit dhe Qeveris s Prkohshme nga Londra, vlejn edhe si nj autokritik pr mosbesimin dhe hidhsin, q rrethe t diaspors shqiptare, t afrta me t, kishin treguar deri ather ndaj Plakut t Pavarsis. N Londr bri gjithshka pr t qen i vlefshm pr Shqiprin dhe qeverin e saj. Nga letrat e tij msojm se u ofrua si kshilltar vullnetar i delegacionit shqiptar, dhe n kt cilsi realizoi nj sr kontaktesh n marzhet e Konferencs s Ambasadorve. Takoi ambasadort e huaj dhe njerz t shquar t politiks e t shtypit londinez, nga kshilltari Norman i Ministrit t Jashtm, Edard Grey, deri tek Lucien olf, gazetari me fam i "Daily Graphic", me origjin hebraike, i kthyer mu pr shkak t tij n nj mik t vendosur t shtjes shqiptare. N vern e vitit 1913 mundi, m n fund, t hyj n Vlor, me dshirn, por edhe me ankthin e nj shqiptari q e shihte pr her t par atdheun e vet...n moshn 31 vjeare. Tensioni dhe njhersh tensionimi i prjetuar n kt moment kulmor t qnies s vet shqiptare, pasqyrohet n telegramin entuziast q u drgoi shokve t tij n Boston, n 3 shtator 1913: "N Shqipri punt shkojn shum mir. N Vlor m pritn shum mir si musliman e t krishter. Pritja q m bn m dha guxim t fort, por mos harroni se nderi q m bn, ia bn gjith shqiptarve t Ameriks". Por ishin koh t kqija pr Shqiprin, dhe nj telegram tjetr, i nisur prej dors s tij nga Trieste, n 7 maj 1914, do t prmblidhte n mnyr lapidare tragjedit e Vitit t Mbrapsht t historis shqiptare: "Toskria sht n rrezik. Grekt prparojn. Mblidhni e drgoni shpejt vullnetar n Vlor te oficert Hollandez. Mos dgjoni Esat Pashn". Nse epopen e Pavarsis e prjetoi, prgjithsisht, nga nj distanc diskrete, n periudhn e mvonshme, at t lufts pr krijimin dhe njohjen e shtetit demokratik shqiptar, Fan Noli ishte nj protagonist i vijs s par. Nervin e tij jakobin, antifeudal e republikan pati rastin ta zbuloj furprkrahja amerikane. Kt t fundit e konsideronte vendimtare si pr pranimin n OKB, ashtu edhe pr mnjanimin e rrezikut t aneksimit nga Greqia t Shqipris s Jugut. Por asnjher nuk mori prgjigje pr kt krkes, si dhe pr krkesn tjetr t uarjes n vend t amanetit pr drgimin n atdhe t eshtrave t Faik Konics, "ampionit t shklqyer t shtjes kombtare". Udhheqsit e rinj t Tirans nuk e dgjuan pr asnjern nga kto krkesa. Prkundrazi, me an t emisarve t tyre n ashington, u prpoqn t prcaktojn e t kushtzojn sjelljet e Nolit. Zhgnjimin e tij pr "njerzit e rinj t Tirans", Noli nuk mungoi t'ia parashtroj si m posht mikut t tij t hershm, Koo Tashkos, n 22 dhjetor 1946: " Me delegatt nuk na shkoi muhabeti: Tuku m hapi nj polemik ditn q shkoi nga Ne Yorku. Kapoja mu zotua q do t vinte tek Te Deum i Dits s Flamurit, pastaj e ktheu fjaln. Sjellja e tyre m duket enigmatike. Por eksperienca e gjat m ka msuar t kem durim me budallenjt. Gjer kur vall?" Me sa duket durimi nuk zgjati shum, sepse menjher m pas Noli iu drejtua plot maraz vet Enver Hoxhs: "Kur r n jetn time nuk jam dshpruar aq sa kur pash kt njri (Tuk Jakovn)si prf aqsonjs t Shqipris s ReM shikonte me mosbesimin instiktiv t barbarit kundrejt njeriut t msuarN doni bashkpunimin tim, duhet t drgoni nj njeri q t m ket besim dhe i cili t dij t paktn shqip, q t merremi vesh. Sa pr t huajt, duhet t dij t paktn inglisht, meq kndej nuk shkon shum frngjishtja. Nga ana tjetr, nuk duhet t m impononi zevzekt e ktushm si bashkpuntor, t cilt ju nuk mund t'i njihni.Kam shpres q episodi me Kolonelin sht vetm makthi i nj nate t keqe, dhe q kurr nuk keni patur qllim t'u bini me shqelm miqve tuaj". Pas ksaj, merr kuptim heshtja e gjat q ndoqi marrdhniet e Nolit me Tirann zyrtare, merr kuptim edhe vet mungesa e tij n festimet pr jubileun e 50-t t Pavarsis, n 28 Nndor 1962. Kt heshtje mund ta thyej fondi prej m se 3000 letrash, q ruhen ende t pabotuara n arkivin e Katedrales Ortodokse Shqiptare t Shn Gjergjit, n Boston. Kt lajm na e jep pikrisht Prof. Nasho Jorgaqi, botuesi i ktij transhi t par t epistolarit t Fan Nolit. Pasktaj nuk na mbetet vese t shpresojm se do t jet prsri Prof. Jorgaqi, ai q do t'i sjell lexuesit shqiptar pjesn e mbetur t letrkmbimit t nj kolosi, t cilin pr nj ast, n mar rzin ton, e har ruam t gjith. Prve tij.

Fan Noli Sknder Luarasi, Omer Nishani, Tajar Zavalani, Anton Logoreci, Qamil ela, Sejfulla Malshova e Ali Kelmendi. N kt qerthull shum t vshtir bindjesh e karakteresh njerzor, Noli u soll n mnyr sovrane, duke vn n themel t marrdhnieve t tij interesat e Shqipris dhe integritetin njerzor. Prandaj, nuk ka pse t uditemi kur n letrkmbimin e tij, ndrsa zbulojm nj antipati befasuese ndaj Kost ekrezit ("sharlatan, i paprincip, i paskrupullt, dikur panegjirist i monarkis dhe agjent shtypi i mbretit Zog, tani i shpallur kampion i republikanizmit shqiptar vetm prej njerzve q s'e kan ndjenjn e humorit"), ndeshemi edhe me nj simpati e respekt ndaj Ali Kelmendit, komunistit gjakovar plot dinjitet e integritet njerzor, ndr t paktt q nuk iu qa dhe nuk i krkoi gj tjetr, ve librave, dhe q protestonte gjith turp, kur Noli i fuste n zarf ndonj dollar, si vepronte me t gjith miqt e tij. Noli e kishte t shnjt Shqiprin, por nuk pretendonte se n Konferencn e Paqes, ku Noli priste me ankth t riviheshin n diskutim kufijt e Shqipris. N t kundrtn, ai bashk me miqt e tij t prhershm, Tajar Zavalanin apo Miss Edith Durham, mendonte se shtjen e regjimit dhe t qeverisjes pas lufts do ta vendosnin vet shqiptart, q ishin prballur me pasojat e egra t pushtimit nazi-fashist. Paslufta i rezervoi Nolit prjetime t kundrta: u entuziazmua nga njerzit e rinj, q bn luftn dhe q me entuziazm e kmbngulje iu prveshn puns pr ndrtimin e Shqipris s re. Vuri nj kufi t qart midis vetes dhe atyre q me prmim i quante "gangstert e Komitetit Shqipria e Lir", mbeturina t kolaboracionistve t strehuar n Perndim. Por e shqetsuan q simptomat e para t ngritjes s nj pushteti totalitar n Shqipri, i cili goditi m s pari mjaft nga bashklufttart e tij t betejave t shkuara. Ndaj refuzoi do ofert q iu b nga Tirana pr t'u prfshir n jetn politike shqiptare. Ndrko-

20- KULTUR

E diel, 17 mars 2013

"Prust sht i rndsishm pr kdo"

Gilles Lipovetsky dhe Mario Vargas Llosa debatojn n nj mas, q do t'ua kishin zili t gjith intelektualt e kohs son. Nuk mllefosin njri-tjetrin, por parashtrojn me shum menuri dhe shum pastr idet e tyre pr kulturn e mass dhe at t shoqris s lart..., megjithse me shum diferenca mes tyre...

DEBATI

N bised me sociologun Gilles Lipovetsky, romancieri dhe fituesi i Nobelit, Mario Vargas Llosa diskuton mbi meritat relative t kulturs "s mass" dhe asaj t shoqris "s lart" n botn bashkkohore dhe mbron iden e eksploruar n librin e tij t fundit La civilizacin del espectculo. Debati u mbajt n Institutin Cervantes n Madrid m 24 prill t vitit 2012...

ario V arg as Llosa: "'La civiliza Varg argas cin del espectculo' sht nj prpjekje pr t shprehur nj ndjenj shqetsimi, pr t shqyrtuar at far kuptojm ne sot me "kultur", ndryshe nga koha kur un isha i ri, kur ishte krejtsisht tjetr nga 'kuptonim me "kultur" n vitet'50, '60 dhe '70. Libri prpiqet ta prshkruaj kt transfor mim dhe t ekzaminoj efektet e tekave t asaj q ne quajm kultur sot n aspekte t ndryshme t aktivitetit njerzor - si n at social, politik, fetar, seksual dhe kshtu me radh - duke qen se kultura sht nj dika, e cila na mbrun pr t gjith at far bjm n jet. Libri nuk shprehet pesimist pr problemet, por ka si qllim t ngrej shqetsimin dhe t inkurajoj njerzit pr t menduar m s miri rreth faktit nse roli hegjemonistik i zbavitjes dhe i trheqjes q jan tashm t pranishm n jetn ton, ka br q ato t ken rol qendror n jetn kulturore. Un besoj se kjo ka ndodhur me bekimin e nj pjese t gjer t shoqris, prfshir dhe atyre q n mnyr tradicionale prfaqsonin institucionet e shoqris dhe vlerat kulturore. N pikpamjen time, Gilles Lipovetsky sht sot nj nga mendimtart q e ka analizuar kt kultur t re n thellsin m t madhe dhe me shum vendosmri. N librin e tij "The Empire of Fashion: Dressing Moder n Democracy", ai ka prshkruar n mnyr shum profesionale se n far konsiston kjo lloj kulture e re. Ndryshe nga un, ai i sht afruar asaj pa ankth, pa asnj sens t tepruar alarmi, por me simpati, e duke par n t tipare, t cilat i konsideron vrtet si shum pozitive. Pr shembull, demokratizimin e efektit t kulturs q shtrihet tashm tek kushdo, nj kultur e cila ndryshe nga ajo tradicionale, nuk mund t bj m dallime, e po ashtu, nuk sht e monopolizuar nga nj elit e tarafeve t studiuesve apo intelektualve, por q e prshkon t gjith shoqrin n nj mnyr apo n tjetrn. Ai thot gjithashtu, anipse kjo mbetet nj pik e debatueshme dhe interesante, se ajo kultur ka prcjell nj liri individuale shum m t madhe. Prndryshe, ndrsa n t shkuarn - individt, ishin n nj far mnyre t burgosur n shprehjen e nj kulture, sot, ata mund t zgjedhin prmes nj game t gjer t mundsive kulturore, kshtu q ata jo vetm mund ta ushtrojn sovranitetin e tyre dhe dshirn e liris, por gjithashtu edhe shijen e tyre bashk me prirjet individuale. Ai argumenton se kjo kultur sht e till q t'i lejoj njerzit ta krkojn knaqsin e tyre n aktivitete q jan t kategorizuara si kulturore, por q n t shkuarn s'kishin qen t konsideruara fare si t tilla. Kto ide jan t padebatueshme: disa her m bindin; dhe disa her t tjera m len t pavendosur. Mendoj se nj dialog mes dy qndrimeve tona - pozicione q jan ndryshe por q prshtaten n disa forma, t jen plotsuese t njri-tjetrit, e n kt rast gjykoj se do t ishin m t frytshm".

kt aspekt. Por dua t'i jap mundsi vetes ta zhvilloj kt pik pak m tepr pasi besoj se ajo shkon n drejtimin ku u fokusuat edhe ju vet. far sht kultura e fisme, kultura e lart pr Modernt? Kultura prfaqson absolutizimin e ri. Ashtu si Modernt filluan ta zhvillonin shoqrin shkencore dhe demokratike, Romantikt gjerman krijuan nj form t fes prmes artit, misioni i t cils ishte t kontribuonte n at q as religjioni dhe as shkenca s'ishin kujdesur deri m ather, sepse shkenca thjesht i prshkruan gjrat. Arti u b dika vrtet shum e shenjtruar. N shekujt e shtatmbdhjet dhe tetmbdhjet, n prgjithsi, poeti dhe artisti - ishin ata q tregonin udhn apo q tregonin at far feja kish thn m par. Kur ne vzhgojm se far kulture ekziston n botn e konsumit, n botn e spektaklit - at far ju e quani menurisht "civilizimi i spektaklit"- kjo prbn n mnyr t sakt kolapsin e modelit Romantik. Kultura sht br tani nj njsi konsumi. Ne nuk po presim m nga kultura t ndryshojm jetn, t ndryshojm botn, ashtu si mendonte n kohn e vet Rembo. Ajo sht detyr e poetve, si Bodleri, q e hodhi posht botn e utilitarve. Ata besonin se kultura e lart ishte pikrisht ajo q ndryshonte njeriun, q shkrbente jetn. Sot, askush s'ka t ngjar t mos e besoj se kultura e lart ka pr qllim t ndryshoj botn. N fakt, n at baz sht sot shoqria e zbavitjes, e spektakleve, e cila ka fituar terren m shum. Ajo q ne sot presim nga kultura sht thjesht t na zbavis, q prbn thjesht nj ngritje fare t pakt nga forma e kulturs s argtimit; kurse ajo q ndryshon vrtet jetn sot sht kapitalizmi bazik dhe teknologjia. Dhe kultura na del t jet lavdia kurorzuese e gjith ksaj. Pr nj hapsir t caktuar, ne ndajm n prgjithsi nj vizion negativ e disi strikt t ktij civilizimi t spektakleve dhe shoqris

Llosa pr spektaklin
Un nuk besoj se civilizimi i spektaklit ka sjell paqe, qetsi dhe konformitet, i cili do eliminoj apo t paktn do ta zvogloj dhunn. Prndryshe, dhuna sht ende aty, me nj prani konstante n qytetet tona t mbushura me dhun, n krimet e seksit dhe n diskriminimet e do lloji. Ka fantazma q burojn nga kriza ekonomike q rezultojn me ksenofobin, racizmin dhe diskriminimin. Dhuna sht e pranishme kundr minoriteteve seksuale, pr shembull, dhe sht e prbashkt dhe me fare pak prjashtime, n t gjith botn.

Gilles Lipo vetsk y: Shum faleminderit, Lipov etsky: Mario, pr kt hyrje t kndshme, nga e cila po njoh veten krejtsisht. Ju theksuat faktin se kjo shoqri e spektaklit sfidon kuptimin e fism t kulturs. Un jam dakord me ju n

t konsumit. Megjithat pr vite t tr, prve t tjerave, un jam prpjekur gjithashtu t demonstroj potencialin e saj pozitiv. Par nga modeli tradicional i kulturs, aspekti negativ sht pamohueshmrisht m i madh. Por jeta s'sht vetm kultur. Jeta sht gjithashtu politik - pr ne, demokraci - n marrdhnien ton me t tjert, lidhjet tona me vetveten, me trupat tan, me vet konceptin e knaqsis dhe me shum element t tjer. N at nivel, ne mund t themi se shoqria e spektaklit, shoqria e konsumit i ka shtuar shum modelet e sjelljes, i ka dhn nj shkall m t lart autonomis s individit. Pse? Pr shkak se e ka futur kuptimin e shkatrrimit t mega-diskurseve, ideologjive t mdha politike q i mbajn individt t kufizuar brenda nj seti rregullash tepr strikte. Pr t'i zvendsuar ato me pushimin e ngeshm, me t ashtuquajturin hedonizmin kulturor. Duke marr parasysh kt, njerzit tashm duan t'i nnshtrohen autoritetit: ata duan t jen t gzuar dhe t krkojn lumturin me t gjith kuptimin e predispozits s tyre. S fundmi, shoqria hedoniste dhe konsumatore i ka lejuar kto mnyra jetese t shtohen s teprmi. Televiz-

E diel, 17 mars 2013

KULTUR-21
pr shembull t publicitetit, q jep gjithnj fjaln e fundit. sht e vrtet se n fusha t tjera konfuzioni kurr s'ka arritur kt ekstrem, por n disa hapsira ka gjetur udhn t prohet dhe t krijoj nj pasaktsi jashtzakonisht t madhe. Nse kultura sht thjesht zbavitje, asgj tjetr nuk ka rndsi. sht thjesht nj shtje, e cila lidhet me argtimin, ndaj nj kinse mundet q padyshim t m zbavis shum m tepr sesa nj person krejtsisht i thell. Por nse kultura do t thot m shum se kaq, ather ka vrtet dika pr t'u shqetsuar. Dhe, un, besoj se kultura mund t thot shum m tepr, jo vetm pr shkak t knaqsis, q ne mund ta kapim prej nj pune t madhe t letrsis apo shikimit t nj opere t madhe, duke dgjuar nj simfoni t mrekullueshme, apo duke par nj balet elegant, por pr shkak t tipit t sensibilitetit, tipit t imagjinats, tipet e oreksit dhe dshirs pr t cilat kultura e lart, arti i madh, prodhuar n qeniet humane individuale, u jep qenieve forcn dhe elementt pr t jetuar shum m mir. Ajo i aftson njerzit t jen m shum n dijeni t problemeve ku jan zhytur, t jen m t kthjellt pr sa i prket asaj q sht e drejt dhe asaj t gabuar, n botn ku jetojm. Ndjeshmria e formuar nga arti, formson mundsi q i prcakton ata t mbrojn veten m mir dhe ta gzojn jetn m shum - ose t paktn t vuajn m pak. Po flas nga eksperienca personale. Mendoj se mundsia q t lexoja dhe shijoja Gngorn [Luis de Gongora, 1561-1627, nj poet i barokut spanjoll], apo t lexoja dhe kuptoja "Uliksin" e Xhoisit, ka br q jeta ime t pasurohej s teprmi. Kuptohet, jo vetm thjesht prej knaqsis q m dha t jetoja prmes ktyre eksperiencave kulturore, por sepse ato m dhan mundsi t kuptoja m mir pr lidhjet e politiks dhe ato humane, t kategorive se far sht e drejt dhe far sht e padrejt dhe far sht shum e shum e gabuar. Feja u zhduk nga jeta ime, kur isha fare i ri dhe n vend t tij erdhi nj spiritualitet, t cilin pa kto libra, nuk do ta kisha pasur ndonjher. Jam duke folur nga pikpamja individuale, por nse do e shtrim kt koncept n shoqri si nj t tr, kur e gjith ajo kultur do t thot zhdukje dhe e cila duhet zvendsuar nga nj zbavitje e pastr, ather far do t ndodh me t tjerat, kur kjo kultur dhe i gjith kuptimi i saj zhduket pr t'u zvendsuar me thjesht argtimin, far do ndodh m tutje? A sht vall argtimi i pastr i aft ta pajis shoqrin me cilsit e nevojshme pr t'i prballuar gjith kto probleme? Un nuk jam kundr kapitalizmit, jam n favor t tij; ende sht i mundshm nj prparim i jashtzakonshm pr njerzimin. Ai na ka sjell standarde m t larta jetese, nj lloj zhvillimi shkencor, q na lejon t jetojm jashtzakonisht m mir sesa strgjyshrit tan. Megjithkt, teoricient e mdhenj kan thn gjithnj se kapitalizmi sht nj sistem gjakftoht, i till q krijon pasuri por njkohsisht edhe shum egoizm. Ndaj, paqsia duhet t ngrihet nga nj jet jashtzakonisht shum e pasur shpirtrore. Shum teoricien t kapitalizmit mendojn se kjo udh e spiritualitetit dikur ishte feja; t tjert, t cilt nuk ishin fetar, mendonin se ishte kultura. Nse nuk do t donim t arrinim pikn drejt s cils sht duke lvizur shoqria moderne - nj zbrazti shpirtrore n t ciln t gjitha kto aspekte negative t shoqris industriale, apo i gjith dehumanizimi i sjell me vete, po bhen m t dukshme nga dita n dit, un besoj vendosmrisht se udha m e mir e kundrveprimit ndaj egoizmit, vetmis, konkurrencs s jashtzakonshme q arrin ekstremet e dehumanizimit, do t ishte nj jet kulturore jashtzakonisht e pasur, n kuptimin m fisnik t fjals "kultur". Ndryshe nga Gilles, un nuk besoj se civilizimi i spektaklit ka sjell paqe, qetsi dhe konformitetin, i cili do eliminoj apo t paktn do ta zvogloj dhunn. Prndryshe, dhuna sht ende aty, me nj prani konstante n qytetet tona t mbushura me dhun, n krimet e seksit dhe n diskriminimet e do lloji. Ka fantazma q burojn nga kriza ekonomike q rezultojn me ksenofobin, racizmin dhe diskriminimin. Dhuna sht e pranishme kundr minoriteteve seksuale, pr shembull, dhe sht e prbashkt dhe me fare pak prjashtime, n t gjith botn. Si e shpjegojm t gjith kt? Nj rrug n t ciln kjo dhun manifestohet si e till sht pikrisht kolapsi i kulturs s lart. sht kjo q pasuron ndjeshmrit tona dhe q na on, n at far mund t vij q t na prfshij drejt shtjeve t mdha. Nj kultur e cila po aq sa sht zbavitse sht preokupuese, shqetsuese dhe q e rrnjos shpirtin jo-konformues dhe kritik, sht dika q nj kultur e cila sht thjesht zbavitje nuk mund ta ket n vetvete. N nj nga eset e tij, Gilles e quan at "kultura e bots". Nuk kam asgj pr spektaklin; pr mua spektakli sht fantastik dhe m argton shum. Por nse nj kultur sht vetm kjo, ather ajo q m n fund do t predominoj do t jet konformizmi m shum sesa qetsia, nj lloj dorheqjeje pasive. Dhe n shoqrin moder ne kapitaliste, pasiviteti i pastr i individve nuk do t thot thjesht forcimi kulturs demokratike, por edhe shkatrrimi i institucioneve demokratike; nj qndrim i till shkon kundr pjesmarrjes krijuese dhe kritikuese t individit n jetn shoqrore, politike dhe civile. Pr mua, nj nga fenomenet m shqetsuese t shoqris bashkkohore sht mosangazhimi i artistve dhe intelektualve n shtjet publike, prbuzja e tyre publike pr jetn politike, t ciln ata e shohin si t papastr, t ult dhe t korruptuar, dika t cils ata duhet t'i kthejn kurrizin, nse do duan t mbeten t pandotur. Si mund t mbijetoj nj shoqri demokratike pr nj koh t gjat, pa pjesmarrjen e atyre personave t cilt jan m mendimtar; q jan m t ndjeshm, krijues dhe njerz m imagjinues?" GL: "Ne shpesh e lidhim shoqrin e spektaklit me zhdukjen e idealeve. Kjo sht padyshim nj aspekt, por nuk sht i vetmi. N brezat e rinj t njerzve t angazhuar ekziston nj baz e cila s'sht m politike por e lidhur ngusht me rndsin e madhe t bujaris dhe ndihms reciproke. Shoqria bashkkohore nuk sht sinonimike me cinizmin total apo me nihilizmin. Ky mund t jet aspekti i vet dominant, por ka dhe nj kundr-tendenc. Ne e shikojm kt me OJQ-t me vullnetar, njerz q angazhohen, japin kohn e tyre dhe krkojn t bjn dika pr t tjert, m shum sesa t mbeten thjesht me veten. E pranoj se ky nuk sht nj fenomen universal por jam habitur q prve t tjerave, shoqria e spektaklit i favorizon kto shfaqje t bujaris kudo n bot. Shoqria e spektaklit nuk sht se krijon vetm egoizmin, por krijon dhe fenomene e tjera q na lejon t'i balancojm shkallt. Ne kemi nj koncept t ndryshm pr sa i prket kulturs s lart. Ju e shihni at si

ioni, pr shembull, ka qen nj lloj varreze pr kulturn e lart, por gjithashtu edhe nj lloj mbrojtjeje pr njerzit me referenca t tjera, si dhe na ka elur horizonte t reja: u ka krijuar mundsi individve t bjn krahasime. N kt pikpamje, shoqria e spektaklit i ka aftsuar individt t jen m autonom, duke krijuar nj lloj shoqrie t re la carte, n t ciln njerzit e ndrtojn vet mnyrn e tyre t jetess. Un mendoj se ky fakt sht nj aspekt shum i rndsishm, sepse shoqrit n t cilat dominon spektakli jan n prgjithsi shoqri konsensuale krijuar mbi baza demokratike. Sot luftrat sociale nuk mbarojn me gjakderdhje dhe n shum vende figura e diktatorit sht hedhur posht. N kt logjik, mendoj se shoqria e spektaklit ka lejuar demokracit t jetojn n nj mnyr m pak tragjike, apo edhe m pak skizofrenike sesa koh m par. E megjithat edhe kjo nuk na ka liruar krejtsisht nga

dentve nuk ekziston m. Mund t pohojm se kjo sht e jashtzakonshme, qkur ajo nnkupton se momentalisht kemi liri t pakufishme n fushn e kulturs, por brenda ksaj lirie ka t ngjar t jemi gjithashtu dhe viktima t marrzis m t madhe. Dhe, ky sht realiteti, t cilin mund ta vzhgojm gjat dits. Ndoshta rasti m dramatik lidhet me artet vizuale. Liria q kan marr artet vizuale konsiston n faktin se do gj mund t quhet art ashtu si dhe faktin tjetr q asgj nuk sht e till; apo q i gjith arti mund t jet i mrekullueshm apo i shmtuar, por s'ka m nj mnyr t sakt pr t'i shquar t dyja. Kanoni i vjetr, pikrisht ai q na aftsonte t dallonim mes t shklqyers, t zakonshmes dhe t neveritshmes nuk vlen m: sot kjo varet thjesht nga trilli i klientit. N botn e artit, konfuzioni ka arritur disa her madje deri n ekstreme komike. Talenti i madh dhe batakiu jan t dy tashm viktima t makinacioneve t ndryshme,

Mario Vargas Llosa dhe Gilles Lipovetsky gjat debatit dy karakteristika bazike apo dy cene t mdha t moshs moderne: revolucioni dhe nacionalizmi. Nacionalizmi ekziston kudo ku shoqria e spektaklit triumfon, por tani nuk ka prgjakje dhe vet revolucioni (epika e madhrishme e Marksizmit, shpresa e madhe eskatologjike revolucionare), s'numron m si dikur aq shum ndjeks besnik. Duke kujtuar edhe se far mund t prbnin nacionalizmat dhe revolucionet pr shekullin e njzet, ather kjo na jep mundsin t shmangim leximet apokaliptike t shoqris s spektaklit, megjithse neve mund t vazhdojm t jemi kritik pr t". MVL MVL:Kto jan nj aspekt pozitiv i asaj q ne mund ta quajm civilizim i spektakleve dhe un jam prgjithsisht dakord me ju. Por le t bjm nj kqyrje tek disa koncepte prej tyre q konsiderohen negative. Zhdukja apo kolapsi i kulturs s lart ka uar n triumfin e konfuzionit. Prgjat shfaqjes s kulturs s lart, jemi dshmitar t kolapsit t vlerave t vrteta estetike, asaj hierarkie q ka ngritur kultura e vjetr dhe q ishin pak a shum t respektuara; t themi me kanonet e pranuara: rendi i prece-

Lipovetsky pr Nacionalizmin
Nacionalizmi ekziston kudo ku shoqria e spektaklit triumfon, por tani nuk ka prgjakje dhe vet revolucioni (epika e madhrishme e Marksizmit, shpresa e madhe eskatologjike revolucionare), s'numron m si dikur aq shum ndjeks besnik. Duke kujtuar edhe se far mund t prbnin nacionalizmat dhe revolucionet pr shekullin e njzet, ather kjo na jep mundsin t shmangim leximet apokaliptike t shoqris s spektaklit, megjithse neve mund t vazhdojm t jemi kritik pr t

Vijon n faqen 22

22-KULTUR

E diel, 17 mars 2013

Vijon nga faqja 21

nj kundrpesh, nj lloj shptimi apo antidod pr rregullimin e tmerrshm t spektaklit dhe kapitalizmit. Ju vrtet nuk jeni kundr kapitalizmit, por krkoni nj udh pr ta humanizuar at. Ktu, ne prputhemi. Nuk jemi, megjithat njsoj optimist. Ju mendoni se kultura e lart sht mjet themelor dhe thelbsor pr t korrigjuar nj aspekt t kapitalizmit. Jam m skeptik; ndoshta ngaq kam m pak besim se ju n kulturn e lart. Juve keni thn disa gjra shum interesante rreth dhuns: si pr shembull n shoqrin e spektaklit, e cila bashkshoqrohet me zbavitjen, shfaqen t gjitha llojet e dhuns. Megjithkt, gjat nj momenti t till t rndsishm t shfaqjes s kulturs s lart, Oskar Uaild kaloi dy vjet n burg dhe kusurin e jets s tij t shkurtr n mrgim. Dhe, po ashtu, kultura e lart ishte e paaft pr t'i mbrojtur qeniet njerzore nga barbarizmi nazist n vendin e Gtes dhe Kantit. Un jam nj akademik dhe e mbroj kulturn e lart, por mendoj se duhet gjithashtu t propozojm edhe udh t tjera t reja. Duke e menduar si t mirqen disorientimin e bots, ajo q na mbetet t bjm sht ta kthejm dinjitetin dhe besimin e njerzve n veprim. Dhe jo vetm besimin n njohurit dhe gzimin e punve t mdha. Kultura e lart ndihmon n krijimin e nj individi, por kshtu bn q individt t jen edhe aktor, t cilt e ndrtojn vet botn e tyre. T msuarit nuk duhet t qndroj akoma apo t fluturoj n faqe t televizionit dhe t dikaje t ngjashme. T msuarit duhet t siguroj mjetet pr individt, t cilt duhet t bhen krijues dhe jo vetm pr artin apo letrsin, por pr do gj tjetr. Kultura e lart, humanizmi, duhet t shkoj paralel me udht e tjera, por nse e marrim at dhe e vendosim n qendr t jets, ather do t kemi probleme. N shoqrin e argtimit, sht m e vshtir pr masat t marrin pjes n kt tharm kulturor. Pr njerzit q s'e kan arsimin e nevojshm, leximi sot i "Uliksit" sht i vshtir - megjithse jo fare i pamundur. Ne mund t jetojm dhe jetojm mir, n nj mnyr tepr dinjitoze edhe pa i njohur fare klasikt. Ne jemi n pajtim me diagnozat tona t shoqris t spektaklit, q krijohen me kolapsin e hierarkive estetike. Por ktu na duhet t bjm nj hap t vogl prapa dhe t vzhgojm se shoqria e spektaklit nuk sht i vetmi fajtor. Ajo filloi me kulturn m t lart: avant - garde. Pikrisht atje ndodh q goditja e vrtet shkon kundr artit akademik, t ashtuquajturs "t mrekullueshme". Dushamp s'ishte pjes e shoqris s spektaklit, por ishte dikushi q hapi dern pr iden q mund t vendosim gjithka n nj ekspozit dhe se kjo mund t quhet "art". Farat e kolapsit t estetiks dhe kulturs s lart jan brnda vet kulturs s lart. Si prfundim, shoqria e spektaklit s'e ka ndryshuar shum hierarkin estetike. far ka br? Shoqria moderne e shekullit t njzet ka krijuar dika t padgjuar n histori: nj "art t masave". T marrim kineman, prshembull. Nj film ka pr qllim t shkoj tek dokush, pavarsisht nga bagazhi i tyre kulturor; nuk ka nevoj t kesh lexuar klasikt pr t'i vlersuar ata. Kinemaja nuk e ka ndryshuar estetikn; por ka krijuar dika t ndryshme. Ka krijuar artin e argtimit, q na jep copa mediokre pune dhe gjithashtu gjra t mrekullueshme. Gjithnj e m shum filmat mesatar, q s'jan as shum cilsor apo pak si t till, prodhojn emocione dhe i bjn njerzit t mendojn seriozisht". MVL: Jam i lumtur q Gilles e ka prekur shtjen e nazizmit. Gjja e par sht se

nazizmi q sapo erdhi n fuqi bri djegie masive librash, pikrisht prball universitetit t Berlinit, ku praktikisht e gjith tradita e kulturs s madhe t Gjermanis prfundoi sakaq n nj zjarr t madh. Nazizmi s'ishte e vetmja lvizje totalitare q kishte nj munges besimi total t krijimit artistik, t mendimit filozofik, apo t vet artistve, q ishin pak a shum kritik pr koht e tyre, t shoqris s tyre, artist t cilt, natyrisht jan shtypur brutalisht. Pr shkak t mosbesimit t jashtzakonshm ndaj kulturs, dikur gjja e par e gjith shoqrive autoritariste ishte t ndrtonin sisteme censure. Dhe, kishin t drejt t shikonin nj krcnim t madh, i cili u vinte pikrisht q nga kultura. Kjo ndodhi, q nga Inkuizicioni, nj institut krijuar pr t shtypur qarkullimin e lir t ideve dhe besimit, t mendimeve t paprshtatshme, jets intelektuale dhe jets shpirtrore brenda normave tamam t prcaktuara, q korrespondonin me vullnetet e tyre t fuqis. Kjo ishte arsyeja ka Komunizmi, Fashizmi, Nazizmi apo t gjith diktaturat q nuk kishin ekzistuar ndonjher bn sapo erdhn n fuqi. Atje patm demonstrimin m t qart t rndsis t kulturs s pasur, ans shum krijuese t saj dhe t liris s t shprehurit. N fakt, q nj kultur e pasur dhe shum krijuese t mund t jet vetm e lir, prbn nj nga themelet e liris. Nse kjo kultur zhduket, kjo ndodh pasi liria sht zhdukur nga zemrat e ksaj shoqrie. Liria mund t zhduket prej duarve t regjimeve brutale dhe totalitare udhhequr nga t tillt si Hitler, Stalin, Fidel Kastro, Mao Ce-Dun - por mund t zhduket po ashtu edhe n mnyra t tjera. Nse ne arrijm pikn e besimit tek njerz t caktuar q s'kan kulturn e nevojshme t'u kumtojm se Xhojsi, Eliot dhe Prusti jan totalisht t padobishm dhe s'shrbejn pr asgj apo se kta njerz jan pjes direkte e nj ndjesie shtypjeje, ather shoqria bhet shum m e varfr prmes kombinimit t kotsis dhe snobizmit. Ky lloj mendimi sht vrtet i rrezikshm. Un e besoj Prustin

ESSE

Mario Vargas Llosa

"Prust sht i rndsishm pr kdo"

Kultura e lart sht e pandashme me lirin, shprehet Vargas LLosa. Kultura e lart ka qen gjithnj kritike dhe gjithnj rezultat i jo-konformizmit dhe nj burim pr paprshtatshmrin
se sht i rndsishm pr kdo; megjithse disa nuk mund t din sesi ta lexojn, por far ka thn Prusti sht vrtet e vlefshme pr ta, kuptohet, prve atyre t cilt s'e kan aftsin ta lexojn. Ai krijoi nj lloj ndjeshmrie, aspekt i gjrave t vrteta q i bri individt t aft t ndjeheshin t trhequr nga kjo gjendje m e prekshme drejt situats s njerzve gjithnj e m t varfruar. Dhe, ai, i bri ata vrtet t vetdijshm se atje ku jetonin ata kishte t drejta humane t caktuara. Kjo lloj ndjeshmrie sht rezultat i kulturs. Kur kultura s'sht pas ksaj ndjeshmrie, ather sht jashtzakonisht e molisur. Kjo e shpjegon faktin se megjithse Evropa e ka jetuar eksperiencn mizore t Holokaustit, jo vetm q nuk e ka zhdukur antisemitizmin, por ai n mnyr periodike po rilind. Kjo shpjegon edhe pse ksenofobia q sht nj dshtim mbarbotror, ka plasur srish, dhe jo vetm n shoqrit primitive dhe t pakulturuara, por edhe n shoqri ekstremisht t kulturuara dhe pikrisht n ato vende ku Prusti, Elioti apo "Uliksi" i Xhojsit, kurr nuk mbrritn. Kultura e lart sht e pandashme me lirin. Kultura e lart ka qen gjithnj kritike dhe gjithnj rezultat i jo-konformizmit dhe nj burim pr paprshtatshmrin. Dikush, i cili nuk mund t lexoj Kafkn, Tolstoin apo Floberin, s'mund t jet i bindur se bota sht e keq-prfytyruar, q mund t krahasohet me gjrat m t mira, kaq perfekte, kaq elegante, ku do gj sht elegante - apo se edhe e shmtuara dhe e keqja jan gjithashtu elegante dhe t dashura - apo bota reale sht kaq mediokre. Kjo krijon tek ne ndjenjn e jashtzakonshme t jo-konformizmit t rezistencs dhe t hedhjes posht t realitetit aktual. Ajo sht edhe burimi kryesor i progresit dhe i liris, dhe kjo jo vetm n arealin material, por edhe n arealin e t drejtave njerzore dhe institucioneve demokratike. Mbrojtja e kulturs s lart sht e lidhur me preokupimin e madh pr lirin dhe demokracin. sht e vrtet se n shoqrit kulturore t s kaluars kan ndodhur padrejtsi t mdha sociale dhe ekonomike. Cili element na vuri n dijeni se kto padrejtsi ishin atje? Kultura pra. Kultura na dha ndjeshmrin dhe racionalitetin duke na br t vetdijshm se far shkonte keq rreth nesh. Ishte pikrisht ajo kultura q na ndrgjegjsoi pr t kuptuar se skllavria ishte e pa-

Llosa pr artistin
Pr mua, nj nga fenomenet m shqetsuese t shoqris bashkkohore sht mosangazhimi i artistve dhe intelektualve n shtjet publike, prbuzja e tyre publike pr jetn politike, t ciln ata e shohin si t papastr, t ult dhe t korruptuar, dika t cils ata duhet t'i kthejn kurrizin, nse do duan t mbeten t pandotur. Si mund t mbijetoj nj shoqri demokratike pr nj koh t gjat, pa pjesmarrjen e atyre personave t cilt jan m mendimtar; q jan m t ndjeshm, krijues dhe njerz m imagjinues?

E diel, 17 mars 2013

nga t cilat un ruaj t njjtin mosbesim dhe frik - kan arritur t shkatrrojn prmes kulturs s spektaklit; se shoqria e spektaklit ka qen m efektive sesa racionale, e q shrben si nj argument demokratik n luftn kundr ideologjive t mdha utopike. Nse nj nga arritjet e shoqris s spektaklit dhe nevoja e saj pr knaqsin e diversionit, zbavitjes, mods, knaqsis s menjhershme, ka qen desintegrimi gradual dhe zhdukja e shum e ideologjive, ather ka dika t ciln vrtet duhet ta festojm. Shkatrrimi i ideologjive t mdha sht shkatrrimi e njrit prej burimeve m t mdha t lufts dhe dhuns n shoqrit moderne. GL: Mario ka nnvizuar nj pik pr t ciln jam krejtsisht dakord: se fakti q ne jemi burra dhe gra moderne s'do t thot se kt ia kemi pr borxh vetm kulturs s lart. Ne i detyrohemi asaj n filozofin dhe letrsin e saj. Megjithat demokracia, t drejtat e njeriut dhe vet humanizmi nuk kan ardhur thjesht prej ksaj. Ato kan ardhur nga nj tharm i tr idesh, nga nj ndjeshmri moderne, n t ciln kan kontribuar filozof dhe shkrimtar dhe kjo i ka dhn trajt kozmosit humanist, individualist dhe demokratik. Bota moderne del nga mndjet e mendimtarve t vrtet q e mbjellin farn; ajo ndodhet tek njerzit e vrtet q ruajn kodin e shoqris q nuk e kan m shum krijimin e tyre n Prtej koh, por q mbrujn brnda vetes s tyre mbi t gjitha duke e njohur lirin, dinjitetin dhe barazin. Kjo shpikje intelektuale sht ajo t cils ne i detyrohemi pr kulturn e lart. Ne pranojm, ashtu si kemi rn dakord q kreativiteti duhet t mbrohet si nj agjent i liris. Nga ana tjetr, nuk jam krejtsisht i bindur nse kultura e lart na konservon apo na mbron kundr shfrimit t dhuns totalitare apo dhuns t fardolloji. Nse kultura e lart gjeneron liri, shpesh, ashtu si do t thoshte Kanti: mund t jet e paralizuar nga krcnimi i fuqis dhe interesave private. Sot, nuk sht vetm kultura e lart q mbron vlerat q ju doni dhe vlersoni po aq shum sa un; televizioni, kinemaja dhe nj val e gjer e produkteve t masmedias po ashtu kremtojn t drejtat dhe dinjitetin e njeriut. Ato mbase nuk mund t jen pun q do mund t konsakrohen nga historia, por ve do gjje, ato po shprhapin kudo ideologjin humaniste. Jam habitur kur kam par filmat e Spielberg-ut. Ato nuk i prkasin m kulturs s lart, ato jan goditje arkash biletarie dhe kushtojn miliona dollar pr t'u prodhuar. Vetm se ato shprhapin ide humaniste dhe imagjinat demokratike dhe vlerat q n mnyr origjinale formohen kshtu n kulturn e lart, i komunikohen shoqris. Shoqria e konsumit, shoqria e spektaklit, q sht pothuaj e njjta gj, ka kontribuar n shum aspekte: ka krijuar mirqenien, ka lejuar njerzit t ndajn mesveti opinionet e tyre, ka shkatrruar ideologjit e mdha dhe u ka dhn njerzve shum m tepr pavarsi. Por kjo nuk sht ende e mjaftueshme. Shoqria e spektaklit, q premton gzim, nuk mund ta pr mbush premtimin e vet. Megjithat, ne nuk mund t demonizojm shoqrin e konsumit, ose si thuhet pr nj fjal goje. Ne duhet t marrim far sht pozitive n kt shoqri:lirin, jetgjatsin, udht e jets, por gjithashtu na duhet t njohim, dhe ktu kemi nj marrveshje, se bota e konsumit sht e paaft pr t prmbushur dshirat m t larta t njerzve. Njerzit s'jan thjesht konsumator, anipse shoqria e konsumit i adresohet njerzve, sikur ata t ishin n t vrtet. Cili sht ndryshimi n mes t nj konsumatori dhe nj individi? Kemi nj marrveshje t paqt. Duke i dhn perspektivn humaniste trashgimis s kulturs s lart, ne presim q njerzit t jen krijues, t shpikin gjra, t ken vlera t vrteta. Shoqria e konsumit nuk i siguron kto dhe kshtu shohim pafund lvizje q i besojn vetes, q propozojn ide, q veprojn. Njerzit kan nevoj t prmbushin vetveten. Prmes internetit dhe mjeteve t tjera t komunikimit, shikojm zhvillime t jashtzakonshme tek amatort e rinj q bjn gjra, krijojn video, filma t shkurtr dhe muzik. Kuptohet se jo i gjith ky prodhim sht

KULTUR-23
brilant, por ky aktivitet na tregon at q Nie n kohn e tij e quante: "Fuqia e vullnetit" dhe q pr ne sht tashm fuqia pr t krijuar. Kjo dshir sht dika q shoqria e konsumit nuk e ka shkatrruar dhe as e ka menaxhuar si duhet, pra q t arrij t'i shndrroj njerzit n entitete q thjesht do donin emra markash. Njerzit vazhdojn t duan t bjn dika me vet jett e tyre. Kjo sht ajo se far na msohet t bjm: t sigurojm mjete pr njerzit, kudo q ata jan, fardo t duan t bjn me jett e tyre dhe jo thjesht t jen konsumator t emrave t markave dhe mods. Ne kemi nj pun t jashtzakonshme n duart tona. Sistemi global i kapitalizmit e zvoglon hapsirn e manovrimit, ngushton lirin e veprimit, e ndrsa n kultur mund t bjm gjra, edukimi ende vepron. Kjo sht nj nga sfidat m t mdha t shekullit t njzet-enj-t. Shoqria nuk ka pr qllim t formohet vetm nga teknologjia por edhe nga njerzit q kan mnurin e tyre, e q posedojn brenda vetes dshira t mdha. Arsimi duhet t ndih njerzit ta arrijn kt. Kultura e lart sht nj nga mjetet, por nuk sht e vetmja. Ne duhet t rimendojm pr msimin n ern e internetit. Ne duhet t mendojm pr far edukimi ka nevoj nj shoqri e orientuar, q s'ka shum pika reference q kishte dikur. sht nj detyr e madhe, por ka pr qllim t disenjoj nj bot t s nesrmes". MVL MVL: "Jam plotsisht dakord. Shoqria moderne industriale, shoqria e tregut, shoqria e vendeve t zhvilluara i ka prmirsuar n mnyr t jashtzakonshme kushtet e jets t individit. Por, n asnj mnyr, s'ka sjell gzimin, t cilin njerzit e krkojn si qllimin e tyre prfundimtar. Ajo q mungon sht ajo far pikrisht shkon me prcaktimin "e jets s pasur shpirtrore". Feja e siguron kt pr nj pjes t shoqris, mu at pjes q do t besoj ekzistencn e vet materiale dhe e cila sht e rrumbulluar nprmjet besimit, anipse mbetet nj sektor i gjer q religjioni nuk e prek dot, pr t cilin s'thuhet asgj, dhe pikrisht aty kultura duhet t luaj nj rol themelor. Pr edukimin jam dakord, se duhet t jet nj nga instrumentet kryesor, prmes t cilit shoqria moderne mund ta mbush gradualisht kt vakum shpirtror. Por nse ka ndonj gj, e cila sht n kriz n shoqrit moderne sht pikrisht edukimi preciz. Nuk gjen dhe nj vend t vetm n bot, ku sistemi i edukimit nuk e reflekton kt kriz t thell, pr nj arsye t thjesht se ne nuk e dim se cili sht sistemi m i mir dhe m i prshtatshm, nj sistem q t krijoj n nj an teknik dhe profesionistt e vrtet, q i krkon kjo shoqri dhe nga ana tjetr t prmbush gropn, q kjo shoqri moderne ka sjell n arealin shpirtror. Arsimi sht n kriz sepse sht i paaft pr t gjetur nj formul, q mund t'i sjell t dy kto objektiva s bashku. sht pikrisht atje objektivi, q ne duhet t punojm, nse do duam q nj shoqri moderne t jet e aft pr t knaqur nevojat materiale t burrave dhe grave si edhe prmbushjen me vakumin shpirtror. Edukimi sht absolutisht fundamental, por s bashku me edukimin familjar edhe individi ka rol gjithashtu fondamental dhe e gjith kjo krkon q atje t ket nj konsensus t vrtet, kur vjen pr t zhvilluar programe se si duhet t qeverisen jett e shkollave tona, institucioneve dhe universiteteve tona. Nj konfuzion i jashtzakonshm po ekziston rreth ktij fakti, por nse ekziston nj dituri q lidhet me edukimin se ne duhet t jemi krijues dhe funksional, mendoj se sht koha t hedhim nj hap t strmadh prpara. N do rast, megjithse mbi siprfaqen e papajtueshmrive tona mund t ket shum gjra, un mendoj n nj pik: se Gille dhe Un biem dakord se sht e nevojshme t lexohet Prust, Xhojs dhe Rembo; apo ajo far Kant, Poper apo far Nie mendonin pr gjrat e vlefshme n kt dit dhe koh, pasi ato mund t na ndihmojn t prcaktojm ato programe edukimi, n t cilat shoqria e t ardhmes do mbshtetet nse do t dshirojm t ket shum m pak dhun dhe shum m tepr gzim sesa sot". Pr kth yer ng a spanishtja n anglisht Prkth kthy nga pr ej P aul Hamond pr Letras Libr es prej Paul Libres Ng a anglishtja er dhi pr ej Ben Andonit Nga erdhi prej

Gilles Lipovetsky drejt dhe se ne duhet t'i jepnim fund; se kolonializmi ishte i padrejt dhe q ne po ashtu duhet t'i jepnim fund; se t gjitha format e racizmit dhe diskriminimit jan t padrejta dhe t dhunshme. Kur Prusti shkruante: "N krkim t kohs s humbur" nuk e dinte se po punonte pr lirin dhe t drejtn, por ja q po e bnte. Kjo ishte arsyeja prse Rembrandti dhe Mikelanxhelo bnin t njjtn gj n kohn e tyre; ashtu si Vagneri kur kompozoi muzikn e tij, megjithse ishte racist. Dhe, mbetet e njjta me do artist t madh, me do mendimtar t madh, me t gjith krijuesit e mdhenj. Funksioni i tyre s'sht si ai i teknokratve apo shkenctarve, pavarsisht nga kontributi i jashtzakonshm i mvonshm pr njerzimin; ata jan specialist dhe puna e tyre shkon prgjat nj linje t drejt. Puna e humanistve t mdhenj, nga ana tjetr, lviz n m shum se nj drejtim t vetm; ajo sht e orientuar kah shoqris si nj e tr dhe n disa hapsira krijon emrues t prbashkt, q ka humbur me modernizmin dhe industrializimin. Shoqria moderne veon dhe i ndan individt; ndaj sht e rndsishme t kemi nj emrues t prbashkt q na bn t ndjehemi bashkrisht si t ndrgjegjshm dhe vllazror sepse sht pikrisht kjo ide, e cila krijon nj komunitet interesash mes nesh. Vetm kultura e krijon kt komunitet interesi; ajo nuk mund t krijohet nga teknologjia dhe shkenca, q krijon lloji i specialistit me ndarjet strikte t mosprputhjeve reciproke mes tyre. T mbrosh kulturn e lart do t thot t mbrosh jo vetm elitn e vogl, q u knaqet produkteve t kulturs s lart, por gjithashtu edhe t mbrohen gjrat bazike t cilat i shrbejn humanizmit si liri dhe kultur demokratike. Kultura e lart na mbron, po ashtu, kundr totalitarizmit dhe autoritarizmit, por gjithashtu edhe kundr sektarizmit dhe dogms. Gilles Lipovetsky sugjeron se ideologjit,

Lipovetsky pr artin
Ne kemi nj koncept t ndryshm pr sa i prket kulturs s lart. Ju e shihni at si nj kundrpesh, nj lloj shptimi apo antidod pr rregullimin e tmerrshm t spektaklit dhe kapitalizmit. Ju vrtet nuk jeni kundr kapitalizmit, por krkoni nj udh pr ta humanizuar at. Ktu, ne prputhemi. Nuk jemi, megjithat njsoj optimist. Ju mendoni se kultura e lart sht mjet themelor dhe thelbsor pr t korrigjuar nj aspekt t kapitalizmit. Jam m skeptik; ndoshta ngaq kam m pak besim se ju n kulturn e lart.

24- LETRSIA KLASIKE

E diel, 17 mars 2013

PROZA

Tregimi sht marr nga cikli "Prralla pr debil", prshtatur nga prkthyesi i njohur i rusishtes. N nj rrfenj t goditur prshfaqet njeriu prball ndjenjs dhe detyrimeve....Se kush fiton, sht m mir t lexohet...

NGA B. AKUNIN

PASIONI DHE DETYRA

partis t rajonit t shn-Danielit, pr shkak t nj bukurosheje leshverdh. Edhe m von kishte patur disa raste; Polina Apolonovna, ather thjesht Polinka, pat provuar edhe hidhrime, edhe lot, edhe thyerje t zemrs. Mirpo, aty pran t tridhjetave, kur vagabondt e tjer sapo nisin t'i futen rrugs s Korrupsionit t Madh, me Kurjatnikovin ndodhi nj ndryshim i habitshm. Ndjenja e detyrs paska qen te ai m e fort se pasioni. Gavrili papritur arriti t kuptoj, se njeriu q zgjedh rrugn e drejtsis, duhet t jet i paprlyer dhe i pastr, ndryshe nuk do e ket t drejtn t mbroj togn bor t bardh t Ligjit. Ksisoj, Kurjatnikovi mundi ta mposht djallin e pabes t joshjes. Jeta, deri ather e turbullt dhe e dehur, menjher hyri n brazd t shesht dhe t qet. Polinka u gjallrua, u rinua, i lindi t shoqit njrn pas tjetrs dy vajza t bukura dhe t zgjuara. Edhe me karriern nisi t'i vej mbroth; Gavrili u b shoku m i ri i prokurorit t prgjithshm n historin e Rusis dhe m pas, n afatin e caktuar, u emrua kreu i ktij dikasteri t nderuar. Dhe vetm nj Zot, ose m sakt, nj djall e di, far torturash, far tensioni t pabesueshm provonte Kurjutnikovi tek sodiste i qet sekretaret kmbdrejta me minifunde prej funksionarve m t rndsishm t shtetit, u dashurua njkohsisht me dy femra. As n vitet e mendura t rinis nuk i kishte ndodhur dika e till... Zoti Gavril ndiqte nj shtje me rndsi kolosale shtetrore. E dinte, q ecte n teh t thiks. Nga keqbrsit mund t prisje gjithka: edhe ndonj shuplak n publik, edhe shpifje, madje edhe helm n gotn me koktejin e plqyer t prokurorit, "margarita". Nj dit shklqesia e tij po i afrohej godins s prokuroris n "dajmler-benz-in" e tij t blinduar. Shkputi syt nga shkresa sekrete q po lexonte dhe ngriu. Pran ports qndronte nj zonjush shtatderdhur. N kok mbante nj kapel me pend struci dhe vello n fytyr. Kur ndeshi vshtrimin e burrit t shtetit, vajza e largoi gazin tymoss nga fytyra e holl, bri prpara (limuzina po frenonte) dhe zoti Gavril provoi nj shtrngim n gjoks nga vezullimi i syve t saj jeshil. Po at dit, m sakt, n mbrmje, tek ndiqte n "Helikon opera" "Prrallat e Hofmanit" n shoqrin e kolegut t tij zviceran, Kurjatnikovit i zun syt t panjohurn e mngjesit ulur n lozhn ngjitur. Ajo ktheu kokn dhe prokurori i prgjithshm mbeti gojhapur. Tani syt e vajzs magjepsse tilla, por ndjekja e dy femrave, madje pr motive vetjake, shkonte ndesh me idet e Kurjutnikovit, lidhur me nderin. Kshtu nisi makthi. Zotit Gavril i dilte n ndrr her Odilia me sy jeshil, her Norma sykaltr, kurse nganjher ('ka ishte knaqsi e veant) t dyja njherit. Kotka u zgjidh krejt papritur. Nj dit, ndonj gjysm viti m par, sekretarja i solli nj zarf. N t nj pusull q mbante arom parfumi "Kenzo" (vajza m e vogl e prokurorit t prgjithshm, studente n fakultetin e Histori-Filologjis po t till prdorte). N pusull nuk kishte gj tjetr, ve nj adres t shkruar me ngut me buzkuq t elt. N t vrtet, fjalt ishin t panevojshme. Zoti Gavril u mbshtoll me pardesy, ngjeshi borsalinn dhe vetm, pa suit, madje pa truproj ('ka ishte marrzi e plot) doli n rrugn e mbuluar nga mugtira e hirt. Rrugs e mundonte pyetja: Cila syresh? Her donte patjetr t ishte Norma, pastaj papritur belbzonte: "Odilia, Odilia, Odilia". Dera u hap vet, kur gishti i futur n dorashk prej lkure dreri ende nuk e kish prekur butonin e ziles. Matan kanateve t hapura nxinte terri me arom t mir. "Nganjher un t pres, dgjohej zri i magjishm i Alsu, kngtares, q kshilltari plqente m shum. Zoti Gavril bri prpara dhe n ast e rrokn duar t zhveshura, t padukshme, vese jo dy , por katr, madje dukej si t ishin m shum. N kraht e ksaj perndeshe mijraduarshe dhe mijrakmbshe, zoti Gavril kaloi natn m t mbl t jets s tij. Sa pr t tjerat... ato dihen nga t gjith; shantazh i ndyr, videokaseta, krkesat pr interpelanc n parlament dhe fyerja m e rnd, m e pamerituar, reskripti m i lart me pezullimin nga detyra. T'ja hiqte vetes... kuptohet, kjo qe e para q i vajti n mendje; t vdes, t fler dhe ta dij, q bashk me gjumin do marrin fund shqetsimet e zemrs dhe t gjitha vuajtjet. Nj plumb ballit... kjo do t ishte dobsi e falshme, kurse dorheqjen me dshirn e vet zoti Gavril as e oi n mendje. T injoronte detyrn, t mos e onte deri n fund betimin aq t rndsishm, nga i cili varej e ardhmja jo vetm e Rusis, por edhe e njerzimit mbar! Jo, duhej t tregohej i fort, ta mbante deri n fund barrn e rnd! Prokurorit t prgjithshm t rn nga fiku shumkush i ktheu kraht. Vese jo t gjith, sepse pr nnpunsat shtetror rus fjala "nder", lavdi Zotit, nuk sht tingull bosh. .................................. Pyetjeve t senatorve dhe deputetve, zoti Gavril nuk pranoi t'i prgjigjej, sepse njeriu fisnik nuk pranon t tregoj n publik pr t dashurat e veta, madje edhe kur ato jan sjell n mnyr t padenj. E, po ta themi t gjith t vrtetn, deri mngjesin e sotm n zemrn e gjor t shklqesis s tij fshijej nj shpres e ndrojtur, thuajse e marr: po sikur Odilia dhe Norma t ken qen viktima e nj intrige t pakndshme? Ather vinte pr ndihm parimi i shenjt, emri i t cilit sht Presupozim. Ja tani edhe nj goditje tjetr. "Dshmi t skandaleve t prostitutave..." Si thuhet atje, n pr mbledhjen e "Mbretit Lir"? "ahu, zemr. Si nuk u ave?" Duke u vjedhur pazhurm, zoti Gavril e la dhomn e pritjes dhe ndaloi te dera e dhoms s gjumit t gruas. Polinka, engjlli i ndritur, ende flinte.

Pr ktheu Sokra t Gjerasi Prktheu Sokrat

shilltari i fsheht efektiv Gavril Kurjatnikovi, pasi u mbshtoll mir me kindat e rrobs s trash t shtpis (mngjesi qe goxha i freskt), hapi ngadal dern e apartamentit shtetror dhe zbriti me ashensor pr te kutit e posts. Rrotulloi elsin, e nxori turrn e gazetave t dits. N fillim me shum kujdes dhe neveri, si t hapte nj gjarpr helmues, mori numrin e freskt t "Pelegrimit t Mosks" dhe zuri t shfletoj flett e hirta. N faqen e par t gazets aq t plqyer nga moskovitt, shkruar me germa t mdha, binte menjher n sy titulli "Shklqesia e Tij i donte fort shpendt shtpiak". Nn t, m imt, por gjithsesi me germa t dukshme: "Dshmit skandaloze t prostitutave kundr prokurorit t prgjithshm, Kurjatnikovit." Zoti Gavril zuri t rnkoj dhe mezi u mbajt n kmb, duke kapur ballin me dor. Ta gris, menjher ta gris kt fletushk rrugsh. "Listat e deputetve t popullit", si i takon nj gazete t matur e t respektuar e kishin vn lajmin n faqen e dyt dhe me grma t vogla. Dhnt Zoti, Polina nuk do e pikas; ajo menjher e shfleton gazetn n faqen e kroniks mondane dhe kulturs. Me "Fjaln ruse" dhe "Kqyrsi moskovit" puna qndronte m mir; redaktort e ktyre gazetave e respektonin pozitn e zotit Gavril. Pasi e asgjsoi "Pelegrimin" prgojues, shklqesia e tij i palosi me kujdes gazetat e tjera dhe i futi srish n kutin e posts. Kur t zgjohet Polina, t pij kafen, le t zbres vet t marr shtypin e dits. Tani nuk ka m rrezik. Q kur nisi ky makth, lajmet televizive n shtpi nuk i ndiqnim m, (madje pa u marr vesh me njri-tjetrin); shikonim vetm serialin hollivudian "Ndihma e shpejt" dhe kanalin "Kultura". Edhe radion nuk e dgjonim. N familje u pranua n heshtje t mos flitej pr makthin... si t mos ishte. Javt e para zonja Polin rrinte e ngrysur, si e sterosur dhe rrekej t mos ja hidhte syt bashkshortit, por m pas i vuri gur zemrs, e kuptoi q, nse edhe ajo do e ndshkonte, i shoqi nuk do t mbante dot m, do t thyhej. Jo se mshiroi at, shprbetarin dhe kurvarin.... jo! Por u kujtua pr detyrn. Tjetr sht Gavrili, dobsit dhe mkatet e t cilit ajo i kishte msuar m tepr se mir, gjat gjith atyre viteve martes, dhe krejt tjetr prokurori i prgjithshm Kurjatnikovi, burr shteti dhe njeri i nderit. T thuash t drejtn, zoti Gavril nuk do e merrte kurr ndjesn e t shoqes, ama respektin e saj, t paktn nuk e humbi si dhe t vetin. Po, i dobt ishte dhe mkatar. Gjat gjith jets ja njihte vetes kt mangsi, q n kohn e shkolls, kur pas lutjes s mbrmjes hidhej nga muri dhe deri n t zbardhur argalisej npr bordelet e lira n Lugovka. Djalli i fort, i tmerrshm, me emrin epsh, q prej s vogli mundonte gjakun dhe shpirtin Kurjatnikovit, me joshjen e egr. Pr shkak t moshs s njom, Gavrili nuk dinte t prmbahej dhe mse nj her, nga q ishte n jet i ndjeshm dhe dashurohej leht, qe ngatrruar disa her n histori t pakndshme. Se si arriti t mbahej n zanatin e juristit, kt nuk di ta thot kush. Me siguri, do e ket ruajtur nga vdekja engjlli mbrojts. Gavrilit t fuqishm, pr ndonj qllim t madh, vdekja i qe afruar disa her fare pran. Edhe tani, n mot t lagsht e ngacmonte nj cop plumbi i ngecur n brrylin e djatht, kujtim i nj dueli t kahershm me sekretarin e dyt t komitetit t

t puthitura pas vitheve, apo deputetet e bshme t fraksionit "Zonjat e Rusis", apo ministren e Punve bamirse, Amali Francevna, apo thjesht folse buzagaz t kanalit NTV (shklqesis s tij i plqente veanrisht nj ezmere, me nj vngri t leht t syve t kndshm). Kur mbushi t pesdhjetat, zoti Gavril mendoi se gjithka mori fund, fare pak i ka mbetur t torturohet, shum shpejt do t jet m i qet, trbimi i hormoneve do t shuhet, gjaku do t ftohet, duke i elur rrug urtsis, shprblimit t bekuar t moshs s pjekur. Dhe vrtet, sikur u ndie m i qet. Megjithse ndrrat prvluese t pacipa e mundonin si m par. Por 'jan ndrrat? Dihet, materie e paprgjegjshme, q nuk i bindet forcs s vullnetit. Dhe papritur, si vettim n qiell t pastr, ndodhi srish. Ndodhi ajo e mallkuara, e bekuara, q t ngjit deri n kolibet e parajss, pastaj t flak n honet e ferrit. I dukej se do t ishte gati t jepte gjithka, q t mos qe ajo nat fatale. Dhe njher (epo... zemrn nuk e gnjen dot) Gavrili e dinte mir: po t mos ndodhte ajo nat, jeta e tij nuk do t quhej jet. Ja si ndodhi; kshilltari efektiv i fsheht Kurjatnikovi, prokurori i prgjithshm, kavalier i urdhrit t Lidhjes dhe i ylli "Pr merita para Atdheut" shkalla e 2-t, njri

nuk ishin jeshil, por... t kaltr, t kaltr. Zoti Gavril e mblodhi veten, tek u kujtua pr lentet me ngjyra t syve dhe u dha i tri pas fuqis magjepsse t Ofenbahut. Fundi i kshilltarit t fsheht efektiv erdhi t nesrmen, n pritjen te i drguari i Britanis, sr Endry Vudi. Te shkallt e mermerta, pran nj pasqyre t madhe, Kurjotnokovi pa t panjohurn e bukur, si t dyzuar. N fillim kujtoi se ky qe nj truk i pasqyrs veneciane, por, kur u afrua, e kuptoi q vajzat ishin vrtet dy; njra me sy t kaltr, si uji i Detit t Kuq n Ejlot, tjetra me jeshil, si gjethet e mendrs. Zotit Gavril iu kujtua tabloja e Xhon Everet Milesit "Gjethet e vjeshts" dhe, megjithse e dinte, se t duash pararofaelit, do t thot t kesh shije t keqe, (gjat takimit t fundit n Kremlin pr kt kish diskutuar me kryeministrin), pikrisht kjo piktur me dy vajza enigmatike, me sy robrues dhe t frikur, q n fmijri ja mbushte shpirtin Gavrilit me vuajtje t pashpjegueshme. Ai iu afrua vet dy motrave binjake, nuk e detyroi njeri. Nisi biseda. Njra i tha, se quhej Odilia, tjetra Norma. As mbiemrat, as vendin e puns t dy t njohurave t reja Gavrili nuk arriti t'i msoj; i erdhi zor t pyeste. Natyrisht, me postin q mbante dhe mundsit gati t pakufizuara pr t hetuar, nuk i kushtonte gj t sqaronte voglsira t

1) Letr e monarkut, adresuar nj vartsi (zakonisht zyrtar i lart) m prmbajtje falnderimi, dekorimi apo dika tjetr.

E diel, 17 mars 2013

LETRSIA BASHKKOHORE -25

mendim ka Minotauri pr poezin

Takim me poetin Ezra Pound
S'e di se kush kan qen m par, poett apo festivalt. Megjithat, shkak pr takimin tim me Ezra Pound-in, u b nj festival. E uln n karrige, n nj shesh n Spoleto dhe m shtyn drejt tij. Ma shtrngoi dorn q i zgjata dhe m pa tejprtej koks, me syt e tij t kaltr thell n largsi. Kaq qe e gjitha. M pas, nuk lvizi. S'ma lshoi dorn syt i harroi fare. Ishte nj shtrngim q zgjat, si gjest i nj statuje. Dorn e kishte t akullt. T ngurt. E pata t pamundur q t'i ikja. Thash dika. Harabelat cicrin. Nj merimang zvarritej npr mur, ngjronte gurin me kmbt e prparme. Nj merimang q gjuhn gurit ta kuptonte. Nj tren transporti mallrash kalonte prmes tunelit t koks sime. Nj sinjalizues me kominoshe blu, trishtueshm tundte flamurin nga vagoni i fundit. Interesante: sa koh i duhet nj treni t till t t kaloj anash? M pas na ndan. Dhe dora ime qe e ftoht, dukej sikur kisha prekur Udhn e Qumshtit. Kshtu pra, paska edhe trena mallrash q nisen pa orar. Paska edhe merimanga mbi mur. Kshtu pra, vetm nj dor dhe ekziston nj dor pr se. Pra, paska takime pa takim dhe persona pa person. Paska tunele -- Nj rrjet i tr tunelesh, t zbrazt dhe t errt, q ndrlidhin at materie t gjall q quhet poezi npr festivale. Q t mund t takoja Ezra Pound-in, ve se pak a shum at ast nuk ekzistoja.

NGA MIROSLAV HOLUB

Pr ktheu Arben Dedja Prktheu

Mbi nj kodr, Cezava, n zemr t Europs - eshtrat e nj vajze dhe nj djaloshi t Epoks s Bronxit, krahcung, kmbprer, viktima t ritit kanibal. Ja venat varikoze t gurit, m'e fundit gj q pan tek u hapnin kraharort, me shee gjaku, kakrdhi dhe gjmim hyjnor. Ja heshtja larushitse, e dhunshme e dheut. Si e vrejti msuesi fardo thni rreth Zotit sht gabim.

POEZIA

Miroslav Holub sht nga pjesa e atyre autorve q formimin baz e kan n shkenca. Autori i njohur ek u grish t shkruaj shpejt poezi, dhe q n vitet '60, koh kur u botua nga "Penguin", ai do t botohej dhe prkthehej gjersisht. N Shqip ka ardhur nga Aleph, n nj prpjekje interesante pr t sjell autort m t njohur t kohs son...

Di rreth Zotit

Mjellmat n fluturim
sht si dhun q i bhet atmosfers: sikur Michelangelo t zgjaste dorn q prej gurit. Gjith mjellmat e kontinentit ngrihen njkohsisht n fluturim, t ndrlidhura nga nj qark i vetm Sillen n rrath, kjo do t thot se po vjen ushtria e Fortinbrasit, se Hamleti do shptoj dhe aktort do luajn nj tjetr akt. N t gjitha prkthimet, n gjith teatrot , pas gjith perdeve, pa mshir.

Harbimi
T fundit her q pati prnjmend harbim luzmash me t katra me vrullin e uraganve me dndurin e shqots dhe forcn e fatit, kur gjma shunglloi kah kupola viloze, kur m t fortt prin drejt gjmimit mizor t kamxhikut teksa zombit rrzoheshin territ t prhershm, t fundit her q kalorsia msyu prgjat gjith frontit mes jets edhe vdekjes, dhe as edhe nj bul dshprimi nuk pikoi, t fundit her q di vrtet u b munds edhe kusuri lluc ndodhi kur sperma kreu udhtimin npr ovidukt.

'mendim ka Minotauri pr Poezin

Sigurisht q kjo gj ekziston. Sepse ndonj nat t errt kur eci, i papar, prmes dredhave krmillore t rrugs zri i bulrims sime arrin tek un nga largsi e madhe. Po. Kjo gj ekziston. Sigurisht edhe gjinkallat njher e nj koh kishin shtat gjigant dhe sot mund t gjesh nn guralec, erdhe mamuthi. Toka, natyrisht, sht m e leht se njher e nj koh. Prve ksaj, evolucioni s'sht asgj ve nj varg i gjat hapash t gabuar; dhe mund t ndodh q nj kok e prer kndon. Dhe kjo s'mund t'i mvishet shpikjes s fjalve si shum vet besojn. Gjaku n cepat e gojs sht m i lasht n thelb dhe brthamat e planetve shkmbor nxehen nga skrmit je dhmbsh. Sigurisht Sepse nj mij buaj duan t jen njerz. Dhe anasjelltas.

Tashm aktorve po u dalin kraht kundr fatit T rezistosh: kjo sht gjithka!

Engjjt Parak T part engjj murro qen, grrmuq, leshtak, ballult-e-rrafshuar me rrashta t kreshta. krah pezull mbi gjunj. Pr flatra parashuta t lkurta kishin, nj si tip ketri i zi fluturues ndr shtjella vullkanike. U zihej bes. Bnin mrekulli t habitshme. Translndzime. Metamorfoza nga lluc n merluc. Drdylin e frynin n prmasa qiellore, fuzion atomik n temperaturn e dhoms, pasqyra q i ofrohen spektatorit, trazim ndrgjegjeje q madhshtin e vdekjes e sheston. I vinin gjoksin puns. Bubrronin me varret. Notonin ujrash t turbullt. Strukeshin gypash vezoresh. Fshiheshin pas dere. Dhe prisnin. Dhe prisnin m kot.

26-EREDITUS

E diel, 17 mars 2013

Historia e statujs fillon para se Mikelanxhelo ta merrte porosin pr kt pun, q do ta realizonte pr gati tre vjet, nga viti 1501 deri m 1504. Pr shkak t dukjes gjithnj e m t madhe profesionale t Mikelanxhelos, Mbikqyrsit e Zyrs s Punve t Firences, t cilt konsistonin n shum prej antarve t nj Gildi, t cilt merreshin me t linjtat ose Arte della Lana, kishin planifikuar nj seri me dymbdhjet skulptura t strmdha me motive nga Testamenti i Vjetr, pr t mbushur siproren e Katedrales s Santa Maria Del Fiores

SKULPTURA

avidi sht kryevepra e skulpturs s Renesanss, nj vepr e krijuar mes viteve 1501 dhe 1504 nga artisti i mirnjohur italian Mikelanxhelo. sht skulptura e nj nudoje mashkullore me lartsi 5.17metra, punuar me material mermeri. Statuja prfaqson heroin biblik David, nj subjekt shum i adhurueshm n at koh n artin e Firences. U porosit q t ishte si nj nga serit e skulpturave q do t vendoseshin sipr siprores s Lindjes n fund t Katedrales s Firences, por n vend t ktij vendi, puna u ekspozua n sheshin publik, mu jasht Palazzo della Signoria, e cila ishte vendndodhja e pushtetit lokal t Firences, ku edhe u zbulua puna m 8 shtator t vitit 1504. Pr shkak t natyrs s heroit q kjo skulptur edhe do prfaqsoj me besnikri, ajo shpejt simbolizonte mbrojtjen e lirive civile mishruar n Republikn e Firences, nj nga shtetet e pavarura e cila krcnohej shpesh nga t gjitha ant prej shteteve m t fuqishme dhe he gjemonis s familjes Medii. Syt e Davidit, me nj shklqim paralajmrues, ishin t kthyera n drejtim t Roms. Statuja u lviz drejt Galeris s Akademis n Firence vetm m 1873, dhe m von u zvendsua me nj kopje t saj. Historia e statujs fillon q para se Mikelanxhelo ta merrte kt pun, t ciln do ta realizonte pr tre vjet nga 1501 m 1504. Pr shkak t angazhimit t Mikelanxhelos, Mbikqyrsit e Zyrs s Punve t Firences, njsi q konsistonte me shum prej antarve t nj Gildi me tregtar t t linjtave ose Arte della Lana, kish planifikuar nj seri me dymbdhjet skulptura t strmdha me motive nga Testament i Vjetr pr t mbushur siproren e Katedrales s Santa Maria Del Fiore. Nj nga kto skulptura ishte br nga Donatello m 1410 dhe ishte figura e Joshuas prej terakote. E dyta, srish me terrakot, por kt her e Herkulit u mor si porosi nga skulptori fiorentinas Agostino di Duio m 1463. Studiuesit mendojn se Agostino punoi nn drejtimin e Donatellos. I etur t vazhdonte projektin e tyre m 1464, Operai kontraktoi Agostino t krijonte nj skulptur t Davidit. U sigurua nj bllok mer meri nga nj gurore e Karreras, nj qytet n alpet e Apuanit n veri t Toskans. Agostino shkoi deri n modelimin n dorn e par t shputave, kmbve dhe torsit, madje duke sajuar po kaq edhe nj hapsire boshe mes kmbve t tij. Por vazhdimi n kt projekt ndaloi, pr arsye t panjohura, me vdekjen e Donatellos m 1466 dhe dhjet vjet m von ishte Antonio Rossellino, i cili u caktua t vazhdonte punn atje ku e kishte ln Agostino. Kontrata e Rosellinos prfundoi shum shpejt pas ksaj, kurse blloku i mermerit mbeti i paprfillur edhe pr njzet e pes vjet t tjera. Mermeri mbeti i gjithi i ekspozuar ndaj elementve t natyrs n kopshtin e punishtes s katedrales. Ky ishte nj lloj detyrimi i madh pr personalitetet e Operai, q nj mas e till mermeri kaq t

DAVIDI i Mikelanxhelos
q i jan br ktij subjekti, ku heroi biblik nuk sht prshkruar me kokn e Goliatit t therur, si ndodh t jet n statujat e Donatelos dhe Verrokios. Shum nga studiuesit e mendojn figurn q e prshkruan Davidin, si pak para lufts s tij me Goliatin. N vend q t prshkruante fitoren mbi nj armik m t madh se ai vet, Davidi tregohet q shikon krejt i prqendruar dhe gati t luftoj me ar mikun imagjinar. Tejzat n qafn e tij qndrojn t fiksuara, pejzat muskulor q nga buza e siprme dhe hunda jan t fiksuara, balli i tij duket i rrudhosur dhe syt e tij duket se jan fiksuar me qllim drejt nj distance paprcaktim. Damart dalin nga krahu i tij i djatht, i cili qndron posht, ndrsa trupi i vet sht n nj poz krejt t relaksuar contrapposto, ku statueta mban hoben, t ciln e ka mbshtetur pas supit t vet t majt. Pjesa m e madhe e peshs s vet sht n kmbn e pasme, e cila qndron konsistente me praktikn e zakonshme t Renesanss pr t prshkruar personazhin n pozicion qetsie, vetm pak para aksionit. Figura e Davidit sht n momentin e prfaqsimit mes nj zgjidhje t ndrgjegjshme dhe t nj veprimi t menduar mir. Ishte pikrisht masa kolosale e statujs q i mahniti bashkkohsit e Mikelanxhelos. Vasari e prshkruan si 'sigurisht nj mrekulli at q Mikelanxhelo riktheu n jet nj t vdekur" dhe pastaj duke listuar do njrn prej statujave t njohura gjigande t lashtsis q kish par ndonjher, ai pohon pa mdyshje se puna e Mikelanxhelos "hedh posht t gjith statujat modern dhe antike, greke apo latine q kishin ekzistuar ndonjher." Proporcionet jan atipike pr punn e Mikelanxhelos, pasi figura ka nj kok jashtzakonisht t madhe dhe njsoj e duart po ashtu (m e dukshme kjo n dorn e djatht), Kto prmasa me sa duket jan br t tilla pr faktin se ajo ishte menduar t ishte n atin e Katedrales, ku pjest m t rndsishme t skulpturs duhej q medoemos t dukeshin q nga posht.

madhe, aq kushtueshme, po lihej m kot. Ajo prfaqsonte dhe nj mundim t madh, shtuar edhe me vshtirsit e transportit n Firence. M 1500, pas nj inventari q iu b punishtes s katedrales, copa e mermerit e prshkruajn n dokumentet e kohs si nj mas "e nj figure t vrtet mermeri q i shmbllen Davidit e bllokuar keq dhe shtrir n shpin". Nj vit m von dokumentet tregojn se Operai vendosn q t gjenin nj artist, i cili do ta merrte kt cop mermeri dhe ta prfundonte si vepr arti. Ata urdhruan q blloku i gurit, q ata e quanin Gjigandi, "t ngrihej mbi kmbt e veta" n mnyr q nj mjeshtr me eksperienc n kt lloj pune, mund ta ekzaminonte dhe t jepte nj mendim pr t ardhmen e vet. N at koh u konsultuan Leonardo da Vini dhe shum t tjer, por ishte tamam Mikelanxhelo, n at koh, gati vetm njzet e gjasht vje q e bindi Operai se ai e meritonte kt pun. M 16 gusht t vitit 1501, Mikelanxhelos iu dha kontrata zyrtare, n mnyr q t ndrmerrte sfidn pr kt detyr t re. Ai filloi ta gdhendte statujn hert n mngjesin e t hns s 13 shtatorit, nj muaj pas marrjes s porosis. Ai punoi mbi heroin biblik masiv pr m shum se dy vjet. M 25 janar t vitit 1504, kur skulptura ishte gati drejt kompletimit, autoritetet fiorentinase kuptuan se kishte fare pak mundsi t bhej ngritja e nj statuete t till gati 6 tonshe drejt atis s katedrales. Ata mblodhn nj komitet t prbr prej 30 qytetarsh fiorentinas e prbr nga shum artist, ku prfshiheshin edhe Leonardo da Vini dhe Sandro Botielli, t vendosnin pr nj vend t prshtatshm pr Davidin. Ndrsa diskutohej pr

Skeda e David Artisti Viti Tipi Vendndodhja

Mikelanxhelo 1501-1504 mermer nga Karrara Galleria dell'Accademia, Firence

gati nnt vende t ndryshme ku t vendosej statueta, pjesa m e madhe e njerzve t komitetit dukej q u nda n mes t dy vendeve ku do vendosej: nj grup q drejtohej nga Xhuliano da Sangallo dhe mbshtetej nga Leonardo dhe Piero di Kosimo, besonin se pr shkak t ceneve t mermerit, skulptura duhej t vendosej n atin e Logia dei Lanzi mbi Piazza della Signoria; grupi tjetr donte q skulptura t ishte n hyrje t Palazzo della Signoria, holli i njsis komunale t kohs. Vetm nj pjes shum e vogl e tyre, mbshtetur nga Botielli, besonin se statuja duhej vendosur mbi siprores ose afr katedrales. N qershor t vitit 1504 Davidi u instalua n hyrje t Palazzo Vecchio, duke zvendsuar skulpturn e bronzt t Xhudit dhe Holofernes, q mishronte nj tem nga rezistenca historike. U deshn plot katr dit pr t lvizur statujn n Piazza della Signoria q ishte vetm 800 metra larg nga punishtja e Mikelanxhelos. Vetm m 1873 statuja e Davidit u hoq nga Piazza, n mnyr q t mbrohej nga dmtimet dhe u vendos n Galerin e Akademis n Firence, ku trheq n do koh shum vizitor. Kurse nj replik e saj u vendos n Piazza della Signoria m 1910. M 1991, nj njeri me problem mendore goditi statujn me ekiin, q e kish fshehur posht xhakets s tij, vandalizm gjat t cils dmtoi gishtrinjt e kmbs s majt,

Konservimi
para se ai t ndalohej pr kt akt. Kurse m 12 nntor t 2010 nj replik e br me fibra xhami e Davidit u instalua n atin e katedrales s Firences pr vetm nj dit. Pamja e instalacionit zbuloi statujn ashtu si dshironte n kohn e vet Operai, t ishte kur e porositi punn. M 2010 u ngrit nj debat mbi pronsin e David, bazuar n dokumentet historike, ku Ministria Italiane e Kulturs pretendonte pr pronsin kundrejt pretendimeve t pushtetit lokal t Firences. Statuja n nj nga seksionet prmbante dhe ar, ishin tre shufra q u prodhuan m 1504 dhe kishte po ashtu dhe nj kuror t praruar mbi kok. Por kto zbukurime kan humbur qyshkur. M 1991 statuja u dmtua nga nj njeri me eki. Kur shkenctart pan n copat e thrrmuar, zbuluan n laborator se mermeri kishte ardhur nga guroret e Fantiscritti n Miseglia, nj nga tre luginzat e vogla, ku nxirrej mermeri n Karrera. Mermeri prmbante shum vrima mikroskopike, t cilat shkaktojn dmtime m t mdha dhe m t shpejta se mermert e guroreve t tjera. Ndaj m 2003 iu dha pastrimi i par q nga i fundit kur ishte br m 1843. Disa ekspert vrejtn se uji e dmtonte m shum skulpturn. Nn drejtimin e Dr. Franca Falleti, e restauratorve me prvoj Monica Eichmann dhe Cinzia Parnigoni u ndrmor nj pun e madhe pr restaurimin e statujs. Kurse m 2008 u propozua q t izolohej statuja nga vibrimet e hapave t turistve n Galerin e Akademis n Firence.

Inter pr etimi Interpr pretimi

Davidi i Mikelanxhelos ndryshon shum nga prfaqsimet e mparshme