1

7.3. ELK YAPILARDA YKSEK MUKAVEMETL BULONLARIN

KULLANIMI ve HESABI

7.3.1. Konu

Yksek mukavemetli bulonlar, elik yapilarda makaslamaya ve delik evresinde ezilmeye
alisan birlesimlerde, srtnme kuvvetli birlesimlerde ve ayni zamanda ekme kuvveti de
aktaran birlesimlerde birlesim araci olarak kullanilirlar. Bulonlarin bu birlesim sekilleriyle
ilgili hesap esaslari Blm 4.3.3, Blm 4.3.4 ve Blm 4.3.5`de yer almaktadir. Bu tr
birlesimlerin kullanilmasi durumda, alisma biimlerinin ve retim tekniginin ok iyi
bilinmesi gerekmektedir. Bu nedenle, bu tr birlesimlerin yapimi ve montajini, bunlari atlye
veya santiyede yapabilecek donanima sahip uzman mhendisler ve Iirmalar taraIindan
yapilmasina izin verilmelidir.

Bu ynetmelige, sadece denetleyici kurulusun izin verdigi ve uygun deneylerin yapilmasi gibi
istisnai durumlarda uyulmayabilir.


7.3.1.1. Kapsam

Bu ynetmelik yksek mukavemetli bulonlarla teskil edilen birlesimlerde kullanilacaktir.
Tasiyici elik yapi kisimlari veya elemanlarinin hesabi, teskili ve yapimi iin
- aksi belirtilmedigi srece - konuyla ilgili kabul edilmis standartlar ve ynetmeliklere
uyulacaktir.



7.3.2. Malzeme

7.3.2.1. Yap Ksmlar

elik malzemesi cinsi olarak genelde DIN 17 100 uyarinca sadece St 37 ve St 52 eligi ve
bunun yanisira DASt-Ri 007 Ynetmeligi uyarinca WT St 37 ve WT St 52 eligi
kullanilabilir. (Not .: WT : hava etkilerine dayanikli elik).

Teknolojik zellikleri yetkin kurumlarca yapilan testlerle saptanmis olan diger Iarkli yapi
eliklerinin kullanilmasi durumunda, ilgili ynetmeliklere uyulmasi gerekir.



7.3.2.2. Birleyim Arac

Birlesim araci olarak DIN 6914`e uygun yksek mukavemetli bulonlar kullanilmalidir.
Bulonlar DIN 267- Yaprak 3 uyarinca (bkz. Tablo 7.6) 10.9 ve daha yksek kalitede elikten
retilmelidir. Pullarda DIN 6915 gznne alinmali ve DIN 267- Yaprak 4`e uygun elik
cinsi kullanilmalidir. Ayrica sertlestirilmis simlerde DIN 6916 - DIN 6918 gznne
alinmalidir. Galvanizlenmis yksek mukavemetli bulonlar iin Blm 7.3.9.2.2` ye bakiniz.

Birlesimde d delik api, d
g
bulon gvde api olmak zere, d - d
g
0,3 mm olan yksek
mukavemetli bulonlar kullanildiginda, gvde api ve gvdeye ailan disler iin gerekli ller
DIN 7968`den alinmalidir.

2
Blm 4.3.2.1`de adi geen elik malzemesi ve yapi eliklerinden Iarkli zellikteki
eliklerden retilen yksek mukavemetli bulonlarin kullanilmasi durumunda - eger
denetleyici kurulusun zel bir izni olmadigi veya uygun bir deney raporunun gsterilemedigi
durumlarda - denetimle ilgili ynetmeligin bu zel durumlarda ngrdg kosullarin yerine
getirildigi, yetkin kurumlarca yapilacak testlerle gsterilmelidir.

Yksek mukavemetli bulon reten kurulus bulon llerinin, kullanilan elik cinsine iliskin
malzeme mukavemet zelliklerinin, bulon ekme mukavemetinin ve bulon dis yzey olusumu
ile ilgili kosullarin uygun olup olmadigini, bunlara iliskin gerekli ve uygun deneyleri
yrterek garanti etmelidir.

retici kurulus yksek mukavemetli bulonlarla ilgili bir garanti belgesini veya en azindan
retilen yksek mukavemetli bulonlarin Blm 7.3.2.2`ye uygun olduguna iliskin bir
malzeme raporunu gsterebilmelidir.




7.3.3.Yksek Mukavemetli Bulonlarla Teykil Edilen ve Makaslamaya ve
Delik evresinde Ezilmeye alyan Birleyimler
( SL ve SLP - Tipi Birleyimler)


7.3.3.1. Kapsam

Yksek mukavemetli bulonlarla teskil edilen, delik api d ve bulon gvde api d
g
olmak zere
d d
g
1 mm olan bulonlarin kullanildigi kaymaya ve delik evresinde ezilmeye alisan
birlesimler (SL - birlesimleri), sadece agirlikli olarak hareketsiz yklerin hakim oldugu yapi
kisimlarinda kullanilmalidir.

Yksek mukavemetli bulonlarla teskil edilen ve d d
g
0,3 mm oldugu birlesimler
(SLP - birlesimleri) ise, agirlikli olarak hareketli yklerin hakim oldugu yapi kisimlarinda da
kullanilabilir.


7.3.3.2.alyma $ekli

Birlesim yerinde bulon eksenine dik kuvvetlerin aktarilmasi szkonusu ise, bulonlarda
makaslama gerilmesinin (
s
) yanisira, bulonda ve yapi kisminda (birlesimde yer alan yapi
elemanlarinda) delik evresinde ezilme gerilmesi (
l
) de hesaplanmalidir.

Yksek mukavemetli bulonlara kismi miktarda ngerilme uygulanmasi durumunda ki bu
durum bulonlara hibir ngerilmenin uygulanmamasina veya bir miktar ngerilmenin
( 0,5 x P
v
; burada ngerilme kuvveti P
v
iin Tablo 7.20 Kolon 2`e bakiniz; uygulanan
ngerilme miktarinin kontrol iin Blm 7.3.8`e bakiniz) uygulanmasina karsi gelir.



7.3.3.3. Hesap Esaslar

SL veya SLP tipi bir birlesimde yer alan bir yksek mukavemetli bulonun, eksenine dik herbir
makaslama yzeyinden emnivetle aktarabilecegi makaslama kuvveti sirasiyla N
SL,em
veva
N
SLP,em
asagidaki grlen sekilde hesaplanir :
3


4
2
,
,
,
d
N
N
em s
em SLP
em SL

(7.10)

Delik evresinde ezilme gerilmesi ise asagidaki gibi tahkik edilir :

=
d t
N
l
min

em , l
(7.11)


(7.10) ve (7.11) numarali iIadelerde

N : bir bulonun aktardigi makaslama kuvveti
min

t : delik evresindeki ezilmenin olustugu dogrultuda levha

et kalinliklarinin toplamindan en kk olani
d : bulon gvde apidir.

SL ve SLP tipi birlesimlerde emnivetle aktarilabilecek sirasiyla N
SL,em
ve N
SLP,em

makaslamat kuvveti degerleri Tablo 7.9 ve 7.10` dan ve
em , l
e:ilme emnivet gerilmesi ile
ilgili degerler ise Tablo 7.11`dan alinir.

Tasiyici yapi kisimlarinin genel gerilme tahkiklerinde delik kayiplari DIN 1050- Blm 4.2
(Haziran 1968 baskisi), DIN 1073 - Blm 3.5 (Temmuz 1974 baskisi) ve DV 804
Madde 28 (1965 baskisi) uygun sekilde belirlenir. Temas yzeylerinin durumu iin ise
DIN 1000 Blm 4.3.2 veya Blm 5.3.2`ye (Aralik 1973 baskisi) uyulur.


Ilave olarak dis ykler nedeniyle bulonlarin eksenleri dogrultusunda ekmeye alismalari
durumunda, yksek mukavemetli bulonlarin hesabi Blm 7.2.5 uyarinca yrtlr.

4
Tablo 4.9. Yksek mukavemetli bir bulonun, bulon eksenine dik olarak bir makaslama yzeyinden
emniyetle aktarabilecegi N
SL,em
veya N
SLP,em
makaslama kuvvetleri
(10.9 kalitesinde bulonlar iin)


1 2 3 4 5 6 7


Emniyetle Aktarilabilecek Kuvvet (SL-birleyimi)
Yksek Mukavemetli Bulonlar ( d - d
g
1 mm)*

max N
SL,em


Emniyetle Aktarilabilecek Kuvvet (SLP birleyimi)
Yksek Mukavemetli Bulonlar ( d - d
g
0,3mm)*

max N
SLP,em


BULON Kayma
Alani
Ykleme Durumu Kayma
Alani
Ykleme Durumu

API
F
a

4
2
d

EY
em s,
2400
kg/cm
2

(240 N/mm
2
)
EIY

em s,
2700
kg/cm
2

(270 N/mm
2
)

F
a

4
2
d

EY

em s,
2800
kg/cm
2

(280 N/mm
2
)
EIY
em s,
3200 kg/cm
2

(320 N/mm
2
)

cm
2
ton veya (kN) ton veya (kN) cm
2
ton veya (kN) ton veya (kN)
1
2
3
4
5
6
7
8
M12
M16
M20
M22
M24
M27
M30
M36
1,13
2,01
3,14
3,80
4,52
5,73
7,07
10,18
2,70 (27,00)
4,85 (48,50)
7,55 (75,50)
9,10 (91,00)
10,85 (108,50)
13,75 (137,50)
16,95 (169,50)
24,43 (244,30)
3,05 (30,50)
5,45 (54,50)
8,50 (80,50)
10,25 (102,50)
12,20 (122,50)
15,45 (154,50)
19,10 (191,00)
27,49 (274,90)
1,33
2,27
3,46
4,15
4,91
6,16
7,55
10,75
3,70 (37,00)
6,35 (63,50)
9,70 (97,00)
11,65 (116,50)
13,75 (137,50)
17,25 (172,50)
21,15 (211,50)
30,11 (301,10)
4,25 (42,50)
7,25 (72,50)
11,10 (111,00)
13,30 (133,00)
15,70 (157,00)
19,70 (197,00)
24,15 (241,50)
34,40 (344,00)

*)
EY :
d : delik api
Esas Ykler
d
g
: bulon gvde
EIY : Esas ve
api
Ilave

Ykler



Tablo 4.10. Bir bulonun, bulon eksenine dik olarak bir makaslama yzeyinden emniyetle aktarabilecegi
N
SL,em
veya N
SLP,em
makaslama kuvvetleri (8.8 kalitesinde bulonlar iin)



1 2 3 4 5 6 7


Emniyetle Aktarilabilecek Kuvvet (SL-birleyimi)
Yksek Mukavemetli Bulonlar ( d - d
g
1 mm)*

max N
SL,em


Emniyetle Aktarilabilecek Kuvvet (SLP birleyimi)
Yksek Mukavemetli Bulonlar ( d - d
g
0,3mm)*

max N
SLP,em


BULON Kayma
Alani
Ykleme Durumu Kayma
Alani
Ykleme Durumu

API
F
a

4
2
d

EY
em s,
1900
kg/cm
2

(190 N/mm
2
)
EIY

em s,
2100
kg/cm
2

(270 N/mm
2
)

F
a

4
2
d

EY

em s,
2200
kg/cm
2

(220 N/mm
2
)
EIY
em s,
2600
kg/cm
2

(260 N/mm
2
)

cm
2
ton veya (kN) ton veya (kN) cm
2
ton veya (kN) ton veya (kN)
1
2
3
4
5
6
7
8
M12
M16
M20
M22
M24
M27
M30
M36
1,13
2,01
3,14
3,80
4,52
5,73
7,07
10,18
2,15 (21,50)
3,82 (38,20)
5,97 (59,70)
7,22 (72,20)
8,59 (85,90)
10,89 (108,90)
13,43 (134,30)
19,34 (193,40)
2,37 (23,70)
4,22 (42,20)
6,59 (65,90)
7,98 (79,80)
9,49 (94,90)
12,03 (120,30)
14,85 (148,50)
21,38 (213,80)
1,33
2,27
3,46
4,15
4,91
6,16
7,55
10,75
2,93 (29,30)
4,99 (49,90)
7,61 (76,10)
9,13 (91,30)
10,80 (108,00)
13,55 (135,50)
16,61 (166,10)
23,65 (236,50)
3,46 (34,60)
5,90 (59,00)
9,00 (90,00)
10,79 (107,90)
12,77 (127,70)
16,02 (160,20)
19,63 (196,30)
27,95 (279,50)

*)
EY :
d : delik api
Esas Ykler
d
g
: bulon gvde
EIY : Esas ve
api
Ilave

Ykler



5

Tablo 4.11. St 37 (Fe 37), WT St 37 ve St 52 (Fe 52), WT St 52 elik cinslerinin kullanldg yap
ksmlarnda kg/cm
2
veya (N/mm
2
) cinsinden ezilme emniyet gerilmesi
em , l

(10.9 ve 8.8 kalitesinde elikler iin)

1 2 3 4 5

Birlesimde yer alan yapi kisimlarinda kullanilan
MALZEME CNS
Satir
No.
BRLE$M $EKL St 37 , WT St 37
3)
St 52 , WT St 52
3)


Birleyim ngerilme Ykleme Durumu

Tipi Kuvveti EY EIY EY EIY
1
0 2800 ..(280) 3200 ..(320) 4200 ..(420) 4700 ..(470)
2
SL - birleyimi
(d - d
g
1 mm)
2)
0,5 P
v

1)
3800 ..(380) 4300 ..(430) 5700 ..(570) 6400 ..(640)
3
0 3200 ..(320) 3600 ..(360) 4800 ..(480) 5400 ..(540)
4
SLP - birleyimi
(d - d
g
0,3mm)
2)

0,5 P
v

1)
4200 ..(420) 4700 ..(470) 6300 ..(630) 7100 ..(710)
1)
ngerilme kuvvetinin sonradan kontrol (test) edilmedigi durumlarda (bkz. Blm 4.3.8), P
v
ngerilme kuvveti
Tablo 4.20 - Kolon 2`den alinir.
2)
d : delik api d
g
: bulon gvde api
3)
WT : hava etkilerine dayanikli elik
EY : Esas Ykler
EIY : Esas ve Ilave Ykler





7.3.4. Srtnme Kuvvetli Birleyimler ( GV ve GVP - Tipi Birleyimler )


7.3.4.1. Kapsam

Yksek mukavemetli ngerilmeli bulonlar ile teskil edilen ve d delik api, d
g
bulon gvde
api olmak zere, d d
g
1 mm olan srtnme kuvvetli birlesimler (GV - birlesimleri)
veya/ve d d
g
0,3 mm olan srtnme kuvvetli birlesimler (GVP - birlesimleri)
gerek agirlikli olarak hareketsiz yklerin hakim oldugu ve gerekse de agirlikli olarak hareketli
yklerin etkidigi tasiyici yapi kisimlarinda kullanilabilirler.

7.3.4.2. alyma $ekli

Srtnme kuvvetli birlesimlerde bulonlara Blm 7.3.7 uyarinca planli bir sekilde ngerilme
uygulanir. Bylece birlestirilen tasiyici yapi kisimlarinin nceden zel olarak hazirlanan
birlesim temas yzeylerinde (bkz. Blm 7.3.4.5), bulon eksenine dik olarak etkiyen
kuvvetler srtnme yoluyla aktarilirlar.

GVP tipi birlesimlerde birlesime etkiyen kuvvetin aktariminda, makaslama ve delik
evresinde ezilme gerilmesi de hesaplarda ayrica dikkate alinarak tahkik edilir.

6
7.3.4.3. Hesap Esaslar

7.3.4.3.1. GV - Tipi Birleyimler

d delik api ile d
g
bulon gvde api arasindaki Iark 1 mm ( d d
g
1mm) olan yksek
mukavemetli bulonlarin kullanildigi srtnme kuvvetli birlesimlerde ( GV birlesimleri )
bir makaslama yzeyinden bulon eksenine dik olarak bir yksek mukavemetli bulonun
emnivetle aktarilabilecegi kuvvet N
GJ,em
asagidaki gibi hesaplanir :

N
GV,em

v
P

(7.11)
Burada
P
v
: Tablo 7.20 - Kolon 2`den alinan bulona uygulanan gerekli ngerilme kuvveti
: Tablo 7.12`den alinan birlesim temas yzeyine ait srtnme katsayisi
: Tablo 7.13`den alinan kaymaya karsi emniyet katsayisidir.

Bir yksek mukavemetli bulonun emniyetle aktarilabilecegi N
GV,em
kuvvetine iliskin esitli
degerler Tablo 7.14`den de alinabilir.

GV tipi birlesimlerde tasiyici yapi elemaninda delik evresinde
l
ezilme gerilmesinin
tahkiki, Blm 7.2.3.3`de verilen (7.11) numarali iIade kullanilarak yapilir. Bu hesap
sirasinda srtnme kuvvetlerinin etkisi dikkate alinmaz. E:ilme emnivet gerilmesinin
em , l

degerleri Tablo 7.15 Satir 1`den alinacaktir.

GV - tipi birlesimlerde
s
makaslama gerilmesinin tahkikine gerek yoktur.

ekmeye alisan yapi kisimlarinin genel gerilme tahkiklerinde ve yorulma tahkiklerinde
GV tipi birlesimde gznne alinan net enkesit (Iaydali enkesit) zerinde yer alan yksek
mukavemetli bulonlarin emnivetle aktarabilecegi N
GJ,em
- kuvvetinin 40` inin, zayiIlamis
enkesitten hemen nce srtnmeyle aktarildigi kabul edilir. GV tipi birlesimde bu sekilde
aktarildigi kabul edilen kuvvetin, birlesime etkiyen toplam kuvvetin 20`sini asmamasi
gerekir. Ayrica birlesime etkiyen toplam kuvvet de gznne alinarak, brt (zayiatsiz)
enkesitte tahkik yapilmalidir.

Yapi kisimlarina basin kuvvetinin etkimesi halinde, net enkesit (Iaydali enkesit) alaninda
tahkik gerekli degildir.

GV tipi birlesimlerde bulonlarda yorulma tahkikine gerek yoktur.

Dis ykler nedeniyle bulon ekseni dogrultusunda ilave olarak ekme kuvvetinin etkimesi
durumunda, hesaplar Blm 7.3.5 uyarinca yrtlr.

Tablo 7.12. eyitli temas yzeylerine ait srtnme katsaylar

1 2 3
Satir Temas yzeyinin hazrlanmas elik Cinsi
No. (bkz. Blm 7.2.4.5) WT St 37
1)

St 37
WT St 52
1)

St 52
1 Dkme elik kumu pskrtme
2 2 x alev pskrtme

0,55
3 Kum pskrtme
4 Blm 4.3.4.4 uyarinca srtnmeyi artirici boya srme

0,50

0,50

1)
WT : hava etkilerine dayanikli elik cinsi
7
Tablo 7.13. Kaymaya kary emniyet katsays


1 2 3
Ykleme Durumu
Satir
No.
Etkiyen Ykler
H/EY HZ/EY
1
Agirlikli olarak hareketsiz ykler
(rnegin, ok katli elik yapilar)

1,25

1,10
2
Agirlikli olarak hareketli ykler
(rnegin, kprler, krenler, kren kirisleri)

1,40

1,25


Tablo 7.14. GV tipi birleyimde bir yksek mukavemetli bulonun, eksenine dik ynde bir makaslama
yzeyinden emniyetle aktarabilecegi A
CJ,em
- kuvveti ton veya (kN) ]
(10.9 kalitesindeki yksek mukavemetli bulonlar iin)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

ngerilme
Kuvveti

Agrlkl olarak hareketsiz ykler
(rnegin : ok katli elik yapilar)

Agrlkl olarak hareketli ykler
(rnegin : kprler, krenler, kren kirisleri)


Bulon
P
v
tasiyici yapi kisminda kullanilan
elik Cinsi

ap
(bkz.
Tablo 7.20
Kolon 2)
St 37 (Fe 37),
St 52
1)

WT St 37,
WT St 52
1)


St 52
2)
(Fe 52
2)
)
St 37 (Fe 37),
St 52
1)

WT St 37,
WT St 52
1) 4)


St 52
2)
(Fe 52
2)
)

Ykleme Durumu Ykleme Durumu
|ton ;(kN)|
EY EIY EY EIY EY EIY EY EIY

1

2

3

4

5

6

7

8

M12

M16

M20

M22

M24

M27

M30

M36

5,0
(50,00)
10,0
(100,00)
16,0
(160,00)
19,0
(190,00)
22,0
(220,00)
29,0
(290,00)
35,0
(350,00)
51,0
(510,0)


2,00
(20,0)
4,00
(40,0)
6,40
(64,0)
7,60
(76,0)
8,80
(88,0)
11,60
(116,)
14,00
(140)
20,4
(204)

2,25
(22,50)
4,55
(45,50)
7,25
(72,50)
8,65
(86,50)
10,00
(100,0)
13,20
(132,0)
15,90
(159,0)
23,18
(231,8)

2,20
(22,00)
4,40
(44,00)
7,05
(70,50)
8,35
(83,50)
9,70
(97,00)
12,75
(127,5)
15,40
(154,0)
22,44
(224,4)

2,50
(25,00)
5,00
(50,00)
8,00
(80,00)
9,50
(95,00)
11,00
(110,0)
14,50
(145,0)
17,50
(175,0)
25,50
(255,0)

1,80
(18,00)
3,55
(35,50)
5,70
(57,00)
6,80
(68,00)
7,85
(78,50)
10,35
(103,5)
12,50
(125,0)
18,21
(182,1)

2,00
(20,00)
4,00
(40,00)
6,40
(64,00)
7,60
(76,00)
8,80
(88,00)
11,60
(116, 0)
14,00
(140,0)
20,40
(204,0)

1,95
(19,50)
3,95
(39,50)
6,30
(63,00)
7,45
(74,50)
8,65
(86,50)
11,40
(114,0)
13,75
(137,5)
20,04
(200,4)

2,20
(22,00)
4,40
(44,00)
7,05
(70,50)
8,35
(83,50)
9,70
(97,00)
12,75
(127,5)
15,40
(154,0)
22,44
(224,4)

1)
2)



3)

4)
Srtnme
Srtnme



d d - d
g

WT :
EY :
EIY :
yzeyinin hazirlanmasi iin bkz. Tablo 7.12 - Satir 4
yzeyinin hazirlanmasi iin bkz. Tablo 7.12 - Satir 1 3
Agirlikli olarak hareketsiz yklerin etkin oldugu yapi kisimlarinda
1 mm d
3)
3 mm olan srtnme kuvvetli birlesimler de kullanilabilir.
Bunun iin bu tablonun Kolon 3 - 6`da verilen degerleri 80 miktarinda azaltilir.
d : delik api d
g
: bulon gvde api
Hava etkilerine dayanikli elik cinsi
Esas Ykler
Esas ve Ilave Ykler
8
Tablo 4.15. Birleyimde yer alan yap ksmlarnda St 37 (Fe 37), WT St 37, St 52 (Fe 52) ve
WT St 52 elik cinslerinin kullanlmas halinde GV ve GVP - tipi srtnme kuvvetli
birleyimlerde delik evresinde ezilme emniyet gerilmesi
em , l
kg/cm
2
veya (N/mm
2
)]
(10.9 kalitesindeki yksek mukavemetli bulonlar iin)


1 2 3 4 5
Birlesimde yer alan yapi kisminda kullanilan
elik Cinsi
St 37 (Fe 37)
WT St 37
2)

St 52 (Fe 52)
WT St 52
2)

Ykleme Durumu

Satir
No.

Birleyim $ekli
EY EIY EY EIY

1
GV - tipi birleyim, d d
g
1 mm
1)

GVP - tipi birleyim, d d
g
0,3 mm
1)

P
v
ngerilme kuvveti iin bkz. Tablo 2.13 - Kolon 2
4800
(480)
5400
(540)
7200
(720)
8100
(810)

1
)
d : delik api d
g
: bulon gvde api
EY : Esas Ykler EIY : Esas ve Ilave Ykler
2)
WT : hava etkilerine dayanikli elik






4.3.4.3.1. GVP - Tipi Birleyimler

d delik api ve d
g
bulon gvde api olmak zere d - d
g
0,3 mm olan yksek mukavemetli
bulonlarla teskil edilen GVP tipi srtnme kuvvetli birlesimlerde, bulon eksenine dik bir
srtnme veya makaslama yzeyinden emnivetle aktarabilecek kuvvet N
GJP,em
asagidaki
gibi hesaplanir :


em GJ em SLP em GJP
N N N
, , ,
2
1
+ = (7.12)

Bu iIadeden yararlanarak hesaplanabilecek SLP tipi birlesimde emnivetle aktarilabilecek
N
SLP,em
makaslama kuvveti, Tablo 7.9 Kolon 6 ve 7`den yararlanark da esitli bulon
aplarina karsi gelecek sekilde belirlenebilir.

Benzer sekilde, GV tipi bir birlesimde emnivetle aktarilabilecek N
GJ,em
- kuvveti
Tablo 7.14 Kolon 3 - 10`dan yararlanarak saptanabilir.

GVP tipi birlesimlerde ise emnivetle aktarilabilecek N
GJP,em
kuvveti
Tablo 7.16 `da grlmektedir.

Tasiyici yapi kisimlarinda olusturulan GVP tipi birlesimlerde delik evresinde
l
ezilme
gerilmesi Blm 7.3.3.3`de verilen (7.11) numarali iIade ile hesaplanarak tahkik edilir.
Bu islem sirasinda srtnme kuvvetlerinin etkisi dikkate alinmaz.
em , l
delik evresinde
ezilme emniyet gerilmesi Tablo 7.15 Satir 1` den alinir.

GVP tipi birlesimlerde
s
makaslama gerilmesinin tahkikine gerek yoktur.


9
Tablo 7.16. GVP tipi birleyimde yksek mukavemetli bir bulonun eksenine dik ynde bir
makaslama yzeyinden emniyetle aktarabilecegi A
CJP,em
- kuvveti ton veya (kN) ]
(10.9 kalitesindeki yksek mukavemetli bulonlar iin)


1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

ngerilme
Kuvveti
Agrlkl olarak hareketsiz ykler
(rnegin : ok katli elik yapilar)
Agrlkl olarak hareketli ykler
(rnegin : kprler, krenler, kren kirisleri)
Bulon P
v
Tasiyici yapi kisimlarinda kullanilan elik Cinsi
api
(bkz.
Tablo 4.20
St 37 (Fe 37), St 52
1)

WT St 37,WT St 52
1)

St 52
2)
(Fe 52
2)
)
St 37 (Fe 37), St 52
1)

WT St 37,WT St 52
1)4)

St 52
2)

(Fe 52
2)
)

Kolon 2)
Ykleme Durumu Ykleme Durumu

ton (kN)
EY EIY EY EIY EY EIY EY EIY

1

2

3

4

5

6

7

8

M12

M16

M20

M22

M24

M27

M30

M36

5,0
(50,00)
10,0
(100,00)
16,0
(160,00)
19,0
(190,00)
22,0
(220,00)
29,0
(290,00)
35,0
(350,00)
51,0
(510,00)

3,85
(38,50)
7,20
(72,00)
11,25
(112,50)
13,40
(134,00)
15,65
(156,50)
20,20
(202,00)
24,55
(245,50)
35,45
(354,50)

4,35
(43,50)
8,20
(82,00)
12,80
(128,00)
15,30
(153,00)
17,85
(178,50)
23,05
(230,50)
28,00
(280,00)
40,38
(403,80)

4,05
(40,50)
7,60
(76,00)
11,90
(119,00)
14,15
(141,50)
16,55
(165,50)
21,35
(213,50)
25,95
(259,50)
37,49
(374,90)

4,60
(46,00)
8,65
(86,50)
13,55
(135,50)
16,15
(161,50)
18,85
(188,50)
24,35
(243,50)
29,60
(296,00)
42,70
(427,00)

3,65
(36,50)
6,75
(67,50)
10,55
(105,50)
12,60
(126,00)
14,70
(147,00)
18,95
(189,50)
23,05
(230,50)
33,26
(332,60)

4,10
(41,00)
7,65
(76,50)
11,95
(119,50)
14,25
(142,50)
16,65
(166,50)
21,45
(214,50)
26,10
(261,00)
37,60
((376,00)

3,80
(38,00)
7,15
(71,50)
11,15
(111,50)
13,25
(132,50)
15,50
(155,00)
20,00
(200,00)
24,30
(243,00)
35,09
(350,90)

4,30
(43,00)
8,05
(80,50)
12,60
(126,00)
15,00
(150,00)
17,55
(175,50)
22,60
(226,00)
27,50
(275,00)
39,64
(396,40)

1)
2)




3)
4)
Srtnme
Srtnme




d

WT :

EY :
EIY :
yzeyinin hazirlanmasi iin bkz. Tablo 4.12 - Satir 4
yzeyinin hazirlanmasi iin bkz. Tablo 4.12 - Satir 1 3
Agirlkli olarak hareketsiz yklerin etkin oldugu yapi elemanlarinda 1 mm d
3)
3 mm
olan srtnme kuvvetli birlesimler de kullanilabilir.
Bunun iin bu tablonun Kolon 3- 6`da verilen degerleri 80 miktarinda azaltilir.
etkilere dayanikli elik cinsi
d - d
g
; d : delik api d
g
: bulon gvde api
Hava etkilerine dayanikli elik cinsi
Esas Ykler
Esas ve Ilave Ykler




ekmeye alisan yapi kisimlarinin genel gerilme tahkiklerinde ve yorulma tahkiklerinde
gznne alinan net enkesit (Iaydali enkesit) zerinde yer alan GVP tipi bir birlesimde,
yksek mukavemetli bulonlarin emnivetle aktarabilecegi N
GJP,em
kuvvetlerinin 40` inin,
zayiIlamis enkesitten hemen nce srtnmeyle aktarildigi kabul edilir.
GVP tipi birlesimde bu sekilde aktarildigi kabul edilen kuvvetin, birlesime etkiyen toplam
kuvvetin 10` unu asmamasi gerekir.

Bunun disinda kalan durumlar iin Blm 7.3.4.3.1`dekiler geerlidir.
10
4.3.4.4. Srtnmeyi Artrc Boyalarn Uygulandg GV ve GVP - Tipi Birleyimler

Eger Blm 7.3.4.5 uyarinca birlesim kesitindeki temas yzeylerine srtnmeyi artirici boya
srlmesi halinde, St 37(Fe 37) ve St 52 (Fe 52) eliklerinin kullanildigi tasiyici yapi
kisimlarinda teskil edilen GV veya GVP tipi birlesimler iin emnivetle aktarilabilecek
kuvvetler, sirasiyla Tablo 7.14 Kolon 3 ve 4 veya Tablo 7.16 Kolon 7 ve 8` den
alinarak tahkikler yrtlr.

Bu ynetmelikte Tablo 7.12`de tanimlanan srtnme katsayilarinin degerlerinin tesbiti iin
konusunda yetkin bir kurum labaratuvarindan alinacak buna iliskin bir rapor geerlidir.
Szkonusu bu deneylerin en az 2 yil araliklarla tekrarlanmasi gerekir.


4.3.4.5. Birleyim Temas Yzeylerinin Hazrlanmas

Srtnme kuvvetli birlesimlerde birlesim temas yzeylerine esitli malzemeler (dkme elik
kum , kum) pskrtlerek veya 2 misli alev pskrtlerek birlesim yzeyleri temizlenir.
Hazirlanan birlesim temas yzeyleri Tablo 7.12`de yer alan srtnme degerlerini azaltacak
nitelikteki maddelerden, rnegin pas, toz, yag ve eski boya kalintilarindan arindirilmalidir.
Hava kosullarina dayanikli WT (hava etkilerine dayanikli elik) eliklerinin kullanildigi yapi
kisimlarinda (bkz. Blm 7.3.2.1) ise, birlesim temas yzeyleri daima Blm 7.3.4.4`de
belirtilen sekilde srtnmeyi artirici bir boya srlerek hazirlanmalidir.




7.3.5. lave Olarak Bulon Ekseni Dogrultusunda ekme Kuvveti Aktaran
Makaslama / Delik evresinde Ezilmeye alyan Yksek
Mukavemetli Bulonlarla Teykil Edilen Birleyimler ve Srtnme
Kuvvetli Birleyimler



7.3.5.1. alyma $ekli

4.3.5.1.1. Planl Bir ngerilmelendirme Tatbik Edilen Yksek Mukavemetli Bulonlarla Teykil
Edilen Birleyimler

Etkiyen dis ykler nedeniyle ilave olarak bulon ekseni dogrultusunda ekme kuvveti de
aktaran makaslamaya ve delik evresinde ezilmeye alisan SL, SLP, GV veya
GVP tipi birlesimlerde, yksek mukavemetli bu bulonlara Tablo 7.20 Kolon 2` de
tanimlanan P
V
- ngerilme kuvveti uygulanmalidir. Bunun sonucunda birlesim temas
yzeyleri arasinda olusan sikma etkisi nedeniyle temas yzeyleri arasinda belirli bir artik
basin gerilmesi olustugunda, ngerilmelendirilen yksek mukavemetli bulonda hesapla
saptanan ekme kuvvetinin kk bir miktari kalir. Bu deger, hesapla saptanan veya
Tablo 7.17`de tanimlanan emnivetle aktarilabilecek Z
em
ekme kuvvetlerini asmamalidir.

Dis ykler nedeniyle olusan ekme kuvvetinin hesaplarda bulonlar taraIindan emniyetle
aktarildigi kabul edilir, baska bir deyimle birlesimin temas yzeylerinde olusan sikma
kuvvetinin azalmasi ve bunun yanisira bulon basi ve somununun mesnetlendigi yzeylerde
olusan basincin artmasi, ayrica dikkate alinmaz.

11

Tablo 7.17. Yksek mukavemetli bir bulonun ekseni dogrultusunda emniyetle aktarabilecegi ilave ekme
kuvveti : Z
em



1 2 3 4

Satir
Agrlkl olarak Hareketsiz Ykler
(rnegin : elik yksek yapilar)
Agrlkl olarak Hareketli Ykler
(rnegin : kprler, krenler, kren yollari)
No.
Ykleme Durumu
EY EIY EY EIY
1 0,7 x P
v
0,8 x P
v
0,6 x P
v
0,7 x P
v


P
v
ngerilme kuvveti, Tablo 7.20 Kolon 2` den alinacaktir.
EY : Esas Ykler EIY : Esas ve Ilave Ykler




7.3.5.1.2. Plansz Bir ngerilmelendirme Tatbik Edilen Yksek Mukavemetli Bulonlarla
Teykil Edilen Birleyimler

ngerilme uygulanmayan veya kismi bir ngerilmenin (bkz. Tablo 7.11 Satir 2 veya 4)
uygulandigi yksek mukavetli bulonlarla teskil edilen birlesimlerde bulonlara, dis ykleme
nedeniyle eksenleri dogrultusunda ekme kuvvetinin ilave olarak etkimesi durumunda ve
Blm 7.3.5.2.1`de tanimlanan kosullardan sapmalar meydana geldiginde, denetleyici
kurulus taraIindan uygun grlen yetkili bir kurumdan yapim ynetmeliklerin izin vermesi
halinde onay alinmasi gerekir.



7.3.5.2. Hesap Esaslar


7.3.5.2.2. Bulon Ekseni Dogrultusundaki Kuvvetlerin Aktarlmas


7.3.5.2.2.1. Planl ngerilmelendirilen Yksek Mukavemetli Bulonlarla Teykil Edilen Birleyimler

Bir yksek mukavemetli bulona ekseni dogrultusunda etkiyen ekme kuvvetinin hesapla
bulunan degeri, Tablo 7.17`de verilen emnivetle aktarilabilecek Z
em
ilave ekme kuvveti
degerini asmamalidir.


7.3.5.2.2.2. Plansz ngerilmelendirilen Yksek Mukavemetli Bulonlarla Teykil Edilen Birleyimler

Yksek mukavemetli bir bulonun bulon ekseni dogrultusunda emnivetle aktarabilecegi
Z
em
- ekme kuvveti asagida grlen sekilde hesaplanir :


s em : s
s
em
A A Z = =
,

(7.13)

Bu iIadede,

s
90 kg/mm
2
(DIN 267 - Yaprak 3 uyarinca en dsk akma sinir gerilmesi)

H
2,5 (EY) ykleme durumuna karsi gelen emniyet katsayisi
12

HZ
2,2 (EIY) ykleme durumuna karsi gelen emniyet katsayisi

2
3 2
2 4

+
=
d d
A
s

(7.14)

(DIN 267 - Yaprak 3 - Tablo 5 (Ekim 1967 baskisi) uyarinca :

d
2
: nominal (anma) dis ap
d
3
: nominal (anma) ekirdek api


Emnivetle aktarilabilecek Z
em
- ekme kuvveti Tablo 7.18 veya 7.19`dan alinir. Yksek
mukavemetli bir bulona etkiyen maksimum ekme kuvveti, bu degeri asmamalidir.

te yandan yapilan bu hesabin geerli olabilmesi iin, sabit ykler altinda birlesim iin
ngrlen hesap mrne karsi geldigi dsnlen N - yk tekrar sayisinin asagida belirtilen
sartlari saglamasi gerekir:

1. N 10
4
ise :
Bu sartin konutlarda, is yerlerinde, ktphane ve depolarda kar yk, isi
degisimi, Iaydali ykler gibi sabit yke karsi gelmeyen diger ykleme
durumlarinda saglandigi kabul edilir.

2. N 10
5
ise :
Eger hesaplanan kuvvetler Tablo 7.18 veya 7.19 Kolon 3`deki
EY yklemesine karsi gelen emniyetle aktarilabilecek ilave ekme kuvveti
degerlerinin 40`indan bykse, bu durumda N yk tekrar sayisinin degeri
10
4
` asmamalidir.

Gznne alinan yapinin rnegin zorlanmis titresimler nedeniyle rzgarda
periyodunun zel bir degerde olmasi istenmedigi srece, bu sartin rzgar
yklemesinde saglandigi kabul edilir.

3. herhangi bir N degeri ise :
Bu durumda hesaplanan ekme kuvveti iinde sabit olarak etkimeyen yklerin
miktari, Tablo 7.18 veya 7.19 Kolon 3`de yer alan ve EY ykleme durumuna
karsi gelen emnivetle aktarilabilecek Z
em
ekme kuvveti degerinin 20`sini
asmamalidir.


7.3.5.2.3. Bulon Ekseni Dogrultusunda ve Bulon Eksenine Dik Dogrultuda Ayn Anda Etkiyen
Kuvvetlerin Aktarlmas

4.3.5.2.2.1. Makaslama/Delik evresinde Ezilmeye alyan Birleyimler

Yksek mukavemetli bulonlarla teskil edilen birlesimlerde (SL ve SLP birlesimlerinde)
bulonlarin ayni zamanda makaslama ve eksenleri dogrultusunda ekmeye alismalari
durumunda, Tablo 7.17 ve 7.18 veya 7.19 da verilen emnivetle aktarilabilecek kuvvetler
gznne alinarak bulonlarda ekme gerilmesi tahkiki ve (7.10) ve (7.11) numarali iIadeler
kullanilarak da makaslama ve ezilme gerilmesi tahkikleri birbirinden bagimsiz olarak
yapilmalidir.
13

Tablo 7.18. Plansz yekilde ngerilmelendirilen yksek mukavemetli bulonlarn eksenleri
dogrultusunda emniyetle aktarabilecekleri ekme kuvveti : Z
em

(10.9 kalitesindeki yksek mukavemetli bulonlar iin)


1 2 3 4
Ykleme Durumu
Satir
No.

Bulon
ap

Bulon diydibi
enkesit alan
A
s

EY
em :,
3600 kg/cm
2

(360 N/mm
2
)
EY
em :,
4100 kg/cm
2

(410 N/mm
2
)
cm
2
ton veya N ton veya N
1
2
3
4
5
6
7
8
M 12
M 16
M 20
M 22
M 24
M 27
M 30
M 36
0,843
1,570
2,450
3,030
3,530
4,590
5,610
8,530
3,05 (30,5)
5,65 (56,5)
8,80 (88,0)
10,90 (109,0)
12,70 (127,0)
16,50 (165,0)
20,20 (202,0)
30,71 (307,1)
3,45 (34,5)
6,45 (64,5)
10,05 (100,5)
12,40 (124,0)
14,45 (144,5)
18,80 (188,0)
23,00 (230,0)
34,97 (349,7)




Tablo 7.19. Plansz yekilde ngerilmelendirilen yksek mukavemetli bulonlarn eksenleri
dogrultusunda emniyetle aktarabilecekleri ekme kuvveti : Z
em

(8.8 kalitesindeki bulonlar iin)


1 2 3 4
Ykleme Durumu
Satir
No.

Bulon
ap

Bulon diydibi
enkesit alan
A
s

EY
em :,
2560 kg/cm
2

(256 N/mm
2
)
EY
em :,
2910 kg/cm
2

(291 N/mm
2
)
cm
2
ton veya N ton veya N
1
2
3
4
5
6
7
8
M 12
M 16
M 20
M 22
M 24
M 27
M 30
M 36
0,843
1,570
2,450
3,030
3,530
4,590
5,610
8,530
2,16 (21,6)
4,02 (40,2)
6,27 (62,7)
7,76 (77,6)
9,04 (90,4)
11,75 (117,5)
14,36 (143,6)
21,84 (218,4)
2,45 (24,5)
4,57 (45,7)
7,13 (71,3)
8,82 (88,2)
10,27 (102,7)
13,36 (133,6)
16,33 (163,3)
24,82 (248,2)



14
Bu tahkiklerde emnivetle aktarilabilecek kuvvetler herbir alisma sekline karsi gelecek sekilde
hesaplarda ayri ayri dikkate alinmalidir. Kiyaslama gerilmesi tahkikine gerek yoktur.

Delik evresinde
l
ezilme gerilmesinin tahkikinde, eger yksek mukavemetli bulonlara
Blm 7.3.5.1.1. uyarinca planli bir sekilde ngerilme uygulanmissa,

SL tipi birlesimler iin Tablo 7.11 Satir 2 ve
SLP tipi birlesimler iin Tablo 7.11 Satir 4` de

verilen
em , l
e:ilme emnivet gerilmesi gznne alinir.

Eger bu bulonlara Blm 7.3.5.1.2. uyarinca plansiz bir sekilde ngerilme uygulanmissa,

SL tipi birlesimler iin Tablo 7.11 Satir 1 ve
SLP tipi birlesimler iin Tablo 7.11 Satir 3` de

verilen
em , l
e:ilme emnivet gerilmesi gznne alinarak delik evresinde
l
ezilme
gerilmesi tahkiki yapilir.


7.3.5.2.2.2. Srtnme Kuvvetli Birleyimler

7.3.5.2.2.2.1. GV - Tipi Birleyimlerin lave Olarak ekmeye alymas

GV - tipi birlesimlerin dis ykler nedeniyle ilave olarak ekmeye alismasi durumunda,
emnivetle aktarilabilecek N
GJ,em
kuvveti azaltilmalidir. Bu durumda Tablo 7.17` de verilen
emnivetle aktarilabilecek Z
em
ilave ekme kuvvetinin tamami kullanildiginda, GV tipi bir
birlesimde bir yksek mukavemetli bulonun eksenine dik dogrultuda bir srtnme yzeyinden
emnivetle aktarabilecegi kuvvet, asagida grlen sekilde tanimlanir :

N`
GV,em
0,2 x N
GV,em
(7.15)

Bu iIadenin sag taraIinda yer alan emnivetle aktarilabilecek N
GJ,em
kuvveti degerleri
Tablo 7.14` den alinir. Etkiyen ekme kuvvetinin degerinin dsk olmasi durumunda, bu
azaltma 0,2 ila 1,0 degerleri arasinda lineer enterpolasyon yapilarak gznne alinir.

Bunun yanisira, GV - tipi birlesimlerde delik evresinde ezilme gerilmesinin tahkikinde
kullanilacak emnivetle aktarilabilecek N
GP,em
degerleri, Tablo 7.11 Satir 2`den alinir.
Burada bulonda bir gerilme tahkikine gerek yoktur.


7.2.5.2.2.2.2. GVP - Tipi Birleyimlerin lave Olarak ekmeye alymas

GVP - tipi birlesimlerin dis ykler nedeniyle ilave olarak ekmeye alismasi durumunda,
emnivetle aktarilabilecek N
GJP, em
kuvveti azaltilmalidir. Tablo 7.17` de verilen emnivetle
aktarilabilecek Z
em
ilave ekme kuvvetinin tamami kullanildiginda, GVP - tipi bir
birlesimde bir yksek mukavemetli bulonun eksenine dik dogrultuda bir srtnme yzeyinden
emnivetle aktarabilecegi kuvvet asagida grldg gibi hesaplanir :


N`
GVP,em
0,5 x N
SLP,em
0,2 x N
GV,em
(7.16)


15
Bu iIadenin sag taraIinda yer alan emnivetle aktarilabilecek N
SLP,em
kuvvetine iliskin
degerler Tablo 7.9 Kolon 6 ve 7` den ve emnivetle aktarilabilecek N
GJ,em
kuvvetine
iliskin degerler ise Tablo 7.14` den alinir.

Etkiyen ekme kuvveti degerinin dsk olmasi durumunda, (7.16) numarali iIadenin sag
taraIinda yer alan 2. terimde 0,20 mertebesinde yapilan azaltma yerine, 0,2 ila 1,0 degerleri
arasinda lineer enterpolasyon yapilarak bir azaltmaya gidilir.

Bunun yanisira, GVP tipi birlesimlerde delik evresinde ezilme gerilmesinin tahkikinde
kullanilacak emnivetle aktarilabilecek N
GP,em
degerleri, Tablo 7.11 Satir 4`den alinir.
Burada bulonda bir gerilme tahkikine gerek yoktur.


7.3.6. Farkl Birleyim Aralarnn Birlikte Kuvvet Aktarmas


7.3.6.1. Makaslama / Delik evresinde Ezilmeye alyan Srtnme Kuvvetli Birleyimler

d delik api ve d
g
bulon gvde api olmak zere, d d
g
1 mm olan yksek mukavemetli
bulonlarla teskil edilen SL tipi birlesimler (bkz. Blm 7.3.3) ile Blm 7.3.4`de aiklanan
srtnme kuvvetli birlesimler (GV veya GVP tipi birlesim), ayni birlesimde birlikte kuvvet
aktaracak sekilde kullanilmamalidir.


7.3.6.1. Perinli, Kaynakl ve SLP Tipi Birleyimlerle Srtnme Kuvvetli Birleyimlerin
Birlikte Kuvvet Aktarmas

Gerek SL ve gerekse de SLP tipi birlesimlerin srtnme kuvvetli birlesimlerle (GV veya
GVP tipi birlesimlerle) agirlikli olarak hareketsiz yklerin etkidigi yapi kisimlarinda birlikte
yk aktarabilecekleri kabul edilir.

Eger Iarkli birlesim aralari birarada kullanilarak bir birlesim olusturulmussa ve bu yapi
kismina agirlikli olarak hareketli ykler etkiyorsa, olusabilecek sekil degistirmelerinin kabul
edilebilir olup olmadigina dikkat edilmelidir. rnegin ayni birlesim kesitinde GV ve GVP
tipi birlesimlerin yanisira kt kaynak dikislerinin de bulunmasi halinde, birlikte kuvvet
aktardiklari kabul edilebilir (ayrica bkz. Blm 7.3.11.5).

Farkli birlesim aralarinin birarada yk aktardiklari bir birlesimde emnivetle aktarilabilecek
toplam kuvvet, herbir birlesim aracinin emnivetle aktarabilecekleri kuvvetlerin cebirsel
toplami olarak hesaplanir.




4.3.7. Bulonlarn ngerilmelendirilmesi

Yksek mukavemetli bulonlara, somun veya bulon baslari sikilarak, bulon basina dnme
momenti uygulayarak, dnme impulsu vererek veya dnme aisi yntemi kullanarak
ngerilme verilebilir. Bu amala tork anahtari, darbeli tork anahtari vb. sikma uygulayan
aletler kullanilabilir.

16
7.3.7.1. Dnme Momenti Uygulama Yntemi

Bu yntemde nceden ayarlanmis belirli bir dnme momenti degeri tork anahtari elle
dndrlerek uygulanir ve bylece gerekli P
v
ngerilme kuvveti yksek mukavemetli
bulona tatbik edilir. Uygulanmasi arzulanan M
a
dnme momenti degeri, bulon gvdesi ve
dislerinin yaglanma miktarina bagli olarak Tablo 7.20 Kolon 3 ve 4`de verilmistir.

Ya kullanilan tork anahtari, uygulanacak gerekli M
a
- dnme momenti degerinin belirgin bir
sekilde okunabilmesine ve llmesine olanak veren bir donanimda olmali veya ayarlanan
dnme momenti degerine yeterli bir yaklasiklikla ulasilmasi halinde, otomatikman durabilme
zelliginde olmalidir. Bu ayarlama sirasinda olusabilecek sapma miktari, en Iazla 0,1
seviyesinde olabilir.

7.3.7.2. Darbeli Tork Anahtar Kullanma Yntemi

Yksek mukavemetli bulonlara darbeli tork anahtari ile bir dnme impulsu verilerek gerekli
P
v
- ngerilme kuvveti tatbik edilir. Uygulanan P
v
ngerilme kuvveti degerleri
Tablo 7.20 Kolon 5`de grlmektedir.

Yeterli sayida yksek mukavemetli bulonlarin yer aldigi bir birlesimde rnegin bulon api,
birlesim uzunlugu vb. bilindigi takdirde, uygun lm aletine sahip bir darbeli tork anahtari
yardimiyla nceden ngrlen ngerilme kuvveti kolayca ayarlanip uygulanabilir.
te yandan, tork lm cihazinda okunan tm degerler lm deIterine islenmelidir.
Uygulamada, ngrlen P
v
ngerilme kuvveti degerine gre darbeli tork anahtarinin
ayarlanmasi sirasinda, gerek lm aletindeki ve gerekse de ngerilme uygulanan tork
anahtarinda olusabilecek belirsizlikler nedeniyle, tatbik edilecek ngerilme kuvveti
Tablo 7.20 Kolon 2`de verilen degerlerden bir miktar daha byk tutulur.

Bunun yanisira uygulamada sadece kullanilan tipe bagli olarak daha nceden ayarlanip
denenmis ve uygun merkezlerce onaylanmis mekanik ekiler kullanilmalidir.

4.3.7.3. Dnme As Yntemi

Bu yntemle yksek mukavemetli bulonlara ngerilme verilmesi 2 adimda gereklestirilir.
nce bulona Tablo 7.20 Kolon 6`da tanimlanan M
av
- n sikma momenti uygulanir. Bunun
ardindan da Tablo 7.20 Kolon 8 - 9`da verilen - dnme aisi bulon ve somunlara
karsilikli olarak tatbik edilerek bulonlara ngerilme uygulanir. Bu sirada somun ve bulonlar
birbirlerine zit ynde dndrlerek sikilirlar. - dnme aisi ve U - devir sayisi l - birlesim
uzunluguna baglidir, buna karsin bulon apina, dislerin yaglanmis olup olmadigina, bulon ve
somunun enkesit alanina bagli degildir.


4.3.8. Srtnme Kuvvetli Birleyimlerin Kontrol Edilmesi

Srtnme kuvvetli birlesimlerin etkinligi, birlesim temas yzeyine ait srtnme katsayisinin
yanisira, daha ok bulonlara uygulanan ngerilme kuvveti miktarina baglidir. ngerilme
kuvvetinin ngrlen (nceden ayarlanan) degerde olup olmadigina ynelik olarak yapilacak
olan kontrolde, birlesimde yer alan tm bulonlarin 5` i gznne alinir. Bu kontrolle ilgili
olarak yapilacak testte, ngerilmenin tatbik edilmesi sirasinda kullanilan sikma aletine uygun
bir deney aracindan yararlanilmalidir; diger bir deyimle elle sikilan bulonlardaki ngerilme
17
kuvveti el anahtarlariyla; makina kullanilarak sikilan bulonlardaki ngerilme miktari ise bir
makina kullanilarak kontrol edilmelidir (bkz. Tablo 7.22). Bu kontrol sirasinda tekrar sikma
uygulanarak, tatbik edilen ngerilmenin ngrlen degerde olup olmadigi tahkik edilir, syle
ki :


Tablo 7.20. Gerekli ngerilme Kuvveti, Skma Momenti ve Dnme As
(10.9 kalitesindeki yksek mukavemetli bulonlar iin)


1 2 3 4 5 6 7 8 9


Bulonda
Bulona ngerilme Verilmesi

gerekli Dnme Momenti
Yntemi
(bkz. Blm 7.3.7.1)
Darbeli Tork
Anahtari
Yntemi
(bkz. Bl.
7.3.7.2)
Dnme Aisi Yntemi
(bkz. Blm 7.3.7.3)





Bulon
ngerilme
Kuvveti
P
v


Uygulanacak
Skma Momenti M
a

Uygulanacak
ngerilme
Kuvveti

Uygulanan
n Skma
Momenti

Birlesim
Boyu

Dnme
aisi

Devir
sayisi


ap


Bulon
MoS
2
ile
yaglanmis
Bulon
haIiI
yaglanmis

P
v
1)


M
av
1)

l
k


) 2


U
1)



ton
(kN)
kgm
(kNm)
kgm
(kNm)
ton
(kN)
kgm
(kNm)
mm




1

M 12
5,0
(50)
10,0
(100)
12,0
(120)
6,0
(60)
1,0
(10)




2

M 16

10,0
(100)

25,0
(250)

35,0
(350)

11,0
(110)


5,0
M

3
0

0-50 180
o
1/2 8

3

M 20

16,0
(160)

45,0
(450)

60,0
(600)

17,5
(175)
(50)



-



4

M 22

19,0
(190)

65,0
(650)

90,0
(900)

21,0
(210)


10,0
M

1
2

51-100 240
o
4/6 9

5

M 24

22,0
(220)

80,0
(800)

110,0
(1100)

24,0
(240)
(100)



6

M 27

29,0
(290)

125,0
(1250)

165,0
(1650)

32,0
(320)





7 M 30 35,0
(350)
165,0
(1650)
220,0
(2200)
39,0
(390)
20,0
(200)
101-240 270
o2)
3/4
2)
10
3)
360
o
1 8 M 36 51,0
(510)
280,0
(2800)
380,0
(3800)
56,0
(560)

4)

171-240
270
o
3/4
11
1) Somun ve pullarin oturdugu yzeylerin ve bulon dis kisminin yaglanmis olmasina bagli degildir.
2) Birlesim uzunlugu 171 240 mm olan M12 M 22` lik bulonlarda, dnme aisi 360
0
ve devir sayisi U 1 alinacaktir.

Bulonlara ksmi ngerilme ( 0,5 x P
v
) uygulandiginda; 6. kolonda oldugu gibi 3-5, 8 ve 9. kolonlarda yer alan degerlerin
yarisinin kullanilmasi yeterlidir.


18
a) Sikma (dnme) momenti ynteminde elle kullanilan tork anahtari yardimiyla
bulonlar sikilir. Test sirasinda bulona Tablo 7.20 Kolon 3 veya 4`de verilen M
a

sikma momenti degerinin 10`undan daha byk bir dnme momenti uygulanir.

b) P
v
- ngerilme degerine ayarlanmis darbeli tork anahtari ile ngerilmelendirilmis
her bulonda, kontrol iin Tablo 7.20 Kolon 5`de verilen n sikma kuvveti
degerinin tekrar uygulanmasi yeterlidir.

c) Dnme aisi yntemi kullanilarak ngerilmelendirilmis bulonlarin kontrolnde,
ngerilme uygulanan alete bagli olarak ya yukarda belirtilen
a) kontrol yntemi veya b) yntemi kullanilir, diger bir deyimle deney aletleri
Tablo 7.20 Kolon 3 veya Kolon 4 veya 5`de verilen degerlere ayarlanir.

Kismi ngerilmelendirilmis bulonlarda ( 0,5 x P
v ;
burada P
v
ngerilme kuvvetidir)
tatbik edilen ngerilme miktarinin uygun olup olmadiginin sonradan kontrolne gerek yoktur.



Tablo 7.21a. Gerekli ngerilme Kuvveti (ton)
(8.8 ve 10.9 kalitesindeki yksek mukavemetli bulonlar iin)

Malzeme Bulonlar
M12 M16 M20 M22 M24 M27 M30 M38
10.9 5 10 16 19 22 29 35 51
8.8 3.5 7 11.2 13.3 15.4 20.3 24.5 35.7



Tablo 7.21b. Gerekli ngerilme Kuvveti (kN)
(8.8 ve 10.9 kalitesindeki yksek mukavemetli bulonlar iin)

Malzeme Bulonlar
M12 M16 M20 M22 M24 M27 M30 M38
10.9 50 100 160 190 220 290 350 510
8.8 35 70 112 133 154 203 245 357



Tablo 7.22. Tatbik edilmiy olan ngerilme miktarnn sonradan kontrol edilmesi

1 2
1 30
o
Bulonda sorun yok

2

30 60
o

Bulonda sorun yok ;
ayni ekte ilave olarak 2 bulon
daha kontrol edilmeli
3
Uygulanan ngerilme
miktarinin a, b ve c)
yntemleri kullanilarak
kontrolnde, bu yntemlerde
tanimlanmis olan kontrol
degerlerine ulasana kadar
bulonu (veya somunu)
dndrme aisi

~ 60
o

Bulon degistirilmeli;
ayni ekte ilave olarak 2 bulon
daha kontrol edilmeli


19

7.3.9.Srtnme Kuvvetli Birleyimlerin Korozyona Kary Korunmas

7.3.9.1. Birleyim Temas Yzeyleri

Srtnme kuvvetli bulonlarin etkinligi, bulonlara uygulanan ngerilmenin yanisira, birlesim
temas yzeylerinin srtnme katsayilarina da bagli oldugundan, alinan uygun nlemlerle bu
yzeyler korozyona karsi korunmalidir.

Birlesim temas yzeylerine ynelik olarak alinacak koruyucu nlemlerin arasinda rnegin,
aik derzlerin kapatilmasi veya derzlerin iyice boyanmasi vb. klasik korozyon nlemlerinin
yanisira, Blm 7.3.4.4`de aiklanan srtnmeyi artirici boyalarin kullanilmasi da dikkate
alinmalidir.



7.3.9.2. Yksek Mukavemetli Bulonlar

7.3.9.2.1. Korozyona Kary Kaplanmamy Yksek Mukavemetli Bulonlar

Korozyona karsi kaplanmamis yksek mukavemetli bulonlarin bir birlesimde kullanilmasi
durumunda, bunlar montajdan sonra boyanarak korozyona karsi korunmalidirlar.



7.3.9.2.2. Galvanize Edilmiy Bulonlar

Galvanize edilmis yksek mukavemetli bulonlar, somunlar ve pullar bir birlesimde
kullanilabilirler. Galvanizleme islemi, reticinin kendi tesisinde veya yabanci bir isletmede
gereklestirilmis olsa dahi, retici Iirmanin sorumlulugu altindadir. Bulon seti, olarak
adlandirilan somunu ve pullari ile bulonlar hepbirlikte takim olarak tek ve ayni reticiden
temin edilip kullanilmalidirlar.

Galvanizlenmis yksek mukavemetli bulonlarda disler ve pullar molibdenslIit ile iyice
yaglanmalidir. Blm 7.3.7.1`de tanimlanan sekilde bulonlara ngerilme uygulanmasi
durumunda, Tablo 7.20 Kolon 3`de verilen degerler kullanilabilir. Blm 7.3.7.2 veya
Blm 7.3.7.3`de aiklanan sekilde bulonlara ngerilme tatbik edilmesi durumunda ise
Tablo 7.20 Kolon 5 veya Kolon 6`dan Kolon 9`a kadar alinan degerler geerlidir ve
degistirilmeksizin kullanilabilirler.


7.3.9.2.3. Korozyona Kary Farkl Koruyucu Tabakalar ile Kaplanmy Bulonlar

Korozyona karsi Iarkli koruyucu tabakalar ile kaplanmis yksek mukavemetli bulonlarin
kullanilmasi durumunda uygulanan yaglamanin, ngerilmenin ve kontrol ynteminin uygun
olup olmadigi deneylerle gsterilmelidir.

20
7.3.10.Aln Levhal Birleyimler

DIN 1025 Yaprak 2, 3 ve 5 uyarinca IPE, IPBl ve IPB proIillerinin yer aldigi yksek mukavemetli
bulonlarla rijit bir birlesim olusturacak sekilde teskil edilen alin levhali birlesimlerde ok katli elik
yapilarda kullanilan yapim esaslari gznne alinmalidir.


7.3.11.Yapm Esaslar

7.3.11.1. Alan Delik ile Bulon Arasnda Kalan Aralk

Blm 7.3.3`de Tablo 7.9 veya 7.10 Kolon 3 ve 4`de tanimlanan emnivetle aktarilabilecek N
SL,em
makaslama kuvveti ve Tablo 7.11 - Satir 1 ve 2`de tanimlanan
em , l
e:ilme emnivet gerilmesi
kullanilarak ve benzer sekilde, srtnme kuvvetli birlesimler iin Blm 7.3.4.3.1
Tablo 7.14`de verilen emnivetle aktarilabilecek N
GJ,em
kuvveti degerlerinden yararlanilarak
makaslamaya ve delik evresinde ezilmeye alisan yksek mukavemetli bulonlarda
(SL ve GV tipi birlesimlerde) gerekli tahkikler yapilir. Bu tip bulonlarin kullanilmasi durumunda delik
api, bulon gvdesi apindan 1 mm kadar byk olabilir.

Blm 7.3.3`de Tablo 7.9 Kolon 6 ve 7`de tanimlanan emnivetle aktarilabilecek N
SLP,em
makaslama
kuvveti ve Tablo 7.16 - Satir 3 ve 4`de tanimlanan
em , l
e:ilme emnivet gerilmesi kullanilarak ve
benzer sekilde, srtnme kuvvetli birlesimler iin
Blm 7.3.4.3.2`de verilen Tablo 7.16`daki emnivetle aktarilabilecek N
GJP,em
kuvveti degerlerinden
yararlanilarak, makaslamaya ve delik evresinde ezilmeye alisan yksek mukavemetli bulonlarda
gerekli tahkikler yapilir (SLP ve GVP tipi birlesimlerde).
Bu tip bulonlarin kullanilmasi durumunda, delik api ile bulon gvdesi api arasindaki
Iark 0,3 mm olacak sekilde ayarlanir.



7.3.11.2.Bulonlar Aras Uzaklk

Birlesimde yer alan yksek mukavemetli bulonlarin ara uzakliklari ve kenara olan uzakliklarinin
belirlenmesinde 4.6 ve 5.6 kalitesindeki eliklerden retilen bulonlar iin geerli olan DIN 7968 ve
DIN 7990, bunun yanisira DIN 1050 - Tablo 6 (Haziran 1968 baskisi) ve DIN 1079 - Tablo 2 veya 3
(Eyll 1970 baskisi) ve DV 805 Tablo 4.4 (1955 baskisi) gznne alinir.

Blm 4.3.10`da tanimlanan alin levhali birlesimlerde, bunlardan Iarkli bulon araliklarinin
kullanilmasina izin verilir.


7.3.11.3. Pullar

Her bulonun basi veya somununun altina DIN 6916 DIN 6918 uyarinca bir pul yerlestirilir.
Birlestirilen elemanda bulonun dis blgesine kadar girilmesini nlemek iin somunun altina iki adet
pulun yerlestirilmesi gerekebilir (bkz. DIN 1000 (Aralik 1973 baskisi) -
Blm 4.3.1.3 veya 5.3.1.3.).
21
7.3.11.4. Yardmc Korniyer ve Takviye Levhas Kullanlarak Teykil Edilen
Bulonlu Birleyimler

Blm 7.3.4`de aiklanan srtnme kuvvetli birlesimlerde yardimci korniyer, takviye levhasi ve
besleme levhasi kullanilmasi durumunda, kesit tesirlerinin artirilmasi gerekmez.


4.3.11.5. Kaynak Dikiyleri ve Yksek Mukavemetli Bulonlarn Birlikte
Yer Aldg Birleyimler

Ayni birlesimde kaynak dikislerinin yanisira yksek mukavemetli bulonlarin birlikte kullanilmasi
durumunda, kaynak dikisi ve bulonlarin karsilikli birbirini etkilemesine dikkat edilmelidir. rnegin
kaynak dikisinin yapilmasi sirasinda olusabilecek bzlmenin, bulonlara uygulanmis olan ngerilme
miktarini etkileyip etkilemedigi kontrol edilmelidir.



7.3.11.6. Srtnme Kuvvetli Birleyimlerde Besleme Levhas

Birlestirilen yapi kisimlarinda kullanilan hadde proIillerdeki haddeleme kusuru toleraslarina ve
kaynaklama islemi sonucu olusabilecek sekil degistirmelere bagli olarak birlesim temas yzeyleri
arasindaki araligin 2 mm olmasi halinde, gerekli ayarlamanin yapilabilmesi iin besleme
levhalarinin kullanilmasi gerekir. Bunlar iin Blm 7.2.4.4 ve Blm 7.2.4.5`de belirtilenler, hibir
sinirlama olmaksizin geerlidir.



4.2.11.7. Byk Bir Birleyimde Yer Alan Bulonlarn ngerilmelendirilmesi

Byk bir birlesimde yer alan yksek mukavemetli bulonlara ngerilme miktari asamali olarak tatbik
edilmelidir. Birinci turda bulonlara birer atlayarak Tablo 7.20 Kolon 3, 4, 5, 8 veya Kolon 9`da
tanimlanan degerlerin 60` ina varan miktarda ngerilme uygulanmalidir. ngerilme miktarinin
gerekli nihai degeri ise ikinci turda tamamlanmalidir.
Bu islemlerin herbirinde, birlesimin u kisimlarinda yer alan bulonlara ngerilmenin tatbik edilmesi ise
en sona birakilmalidir.



4.2.11.8. Bulonlarn Tekrar Kullanlmas

ngerilmelendirilmis yksek mukavemetli bulonlar, sklp baska bir birlesimde tekrar
kullanilamazlar.