EXPROOF

PATLAYICI ORTAMLAR ve PATLAYICI ORTAMLARDA KULLANILAN ELEKTRK AYGITLARI HAKKINDA GENEL BLG

Yazan :

Elektrik Yk. Mh. M. Kemal Sar Srm Eyll 2007

1

ZET
EXPROOF PATLAYICI ORTAMLAR ve PATLAYICI ORTAMLARDA KULLANILAN ELEKTRK AYGITLARI HAKKINDA GENEL BLG Petrol, petrol rnleri, kimya, LPG, doal gaz, kmr madenleri, hububat silolar, eker fabrikalar, kereste ve mobilya fabrikalar, ekmek frn ve fabrikalar ve saire gibi yanc, parlayc ve patlayc maddelerle uraan bir ok sanayi kollarnda normal alma icab veya arza ve bakm gibi hallerde (gaz , toz, veya yanc madde buhar gibi nedenlerle) patlayc ortam olumaktadr. Elektrik aletlerinin kard kvlcm ve ark bu ortamlar tehlikeye drmekte ve patlamalara neden olmaktadrlar. Bu nedenlerle bu gibi iyerlerinin patlayc ortamlarnda kullanlan elektrik aletleri farkl olmak zorundadr. te bu olaya EXPROOF ve kullanlan elektrikli aletlere de exproof elektrikli aletler ad verilmekte ve ticari piyasada bu isimlerle tannmaktadrlar. Aslnda exproof tabiri Amerikan uygulamasndan alnm olup Trkesi yazmzn balnda olduu gibi PATLAYICI ORTAMLAR ve PATLAYICI ORTAMLARDA KULLANILAN ELEKTRKL ALETLER eklinde olmaldr. Exproof yerine ksaca PATLAMAYA KARI KORUNMU tabiri de kullanlabilir. Bu konuda ngiliz sanayi evrelerinde EXPLOSON PROTECTION ve Alman sanayi evrelerinde de EXPLOSIONSSCHUTZ tabirleri kullanlmaktadr. Bu konuda Trke yazlm kaynak yok denecek kadar azdr. Yazmzda konu ile ilgili en son teknik ve hukuki (yasa ve ynetmelik gibi) gelimelere yer verilmei olup, okuyanlara exproof (patlayc ortam) hakknda ksa z ve kapsaml bir bilgi verilmeye allmtr. Exproof konusunda Avrupa ve Amerikan uygulamalar ok farkl olup, bu konu yazmzda aydnlatlmaya allmtr. Her ne kadar son yllarda Amerikallar Avrupa uygulamalarna yanayor ve IEC normlarn kabul etmeye balamlar ise de, sanayide eski tesisler kurulu vaziyettedir ve bir ok meslektamz, eski, yeni, Amerikan veya Avrupa uygulamalar ile kar karyadrlar. Bu nedenlerle her ne kadar gnmzde EXPROOF uygulamalar Avrupa normundan ziyade (ATEX ve EN) IEC (Uluslar Aras Elektroteknik Komisyonu) standartlar etrafnda birleiyorlar ise de eski uygulamalar da bilmek zorundayz.

YAZARIN ZGEM
1945 doumlu olan yazar Elektrik Mhendislii tahsilini Almanyada Berlin Teknik niversitesinde tamamlam ve uzun yllar Zonguldaktaki ta kmr maden ocaklarnda almtr. 1970 yllarnda Zonguldakta faaliyet gsteren kmr iletmesi (o zamanki ksa ad ile EK) madenlerde kulland elektrik aletlerini kendisi retme ve gerekli exproof testlerini de kendisi yapma giriiminde bulunmutur. Yazar da konu ile ilgili kurulmak istenen Test stasyonunun 1975-76 yllarndaki kurulu almalarna katlm ve ayn ilemleri yapan ngiliz ve Alman Test stasyonlarnn almalarn izleyerek, o devre gre kolay olmayan yerli imkanlarla bir test laboratuar kurulmasna n ayak olmutur. Meslek hayat boyunca exproof ortamlar ve exproof aletlerle ilgilenen yazarn konu ile ilgili deneyim ve tecrbelerini kada aktard bu yaznn okurlara yaral olacan umarz.

KISIM I TEMEL TANIM ve TEMEL BLGLER

1. KISA TARHE
Maden sanayi bilinen en eski sanayi kollarndan biridir ve patlayc ortamlarla ilk karlama kmr madeni ocaklarnda olmutur. Bu nedenle patlayc ortamlarla ilgili tedbirlerin (exproof teknolojisinin) ncln maden sanayi yapmtr. Dolays ile yazmzda sk sk madenlerden sz edilecektir. Maden sanayinin tarihesi ok eski zamanlara inmekle beraber elektriin sanayideki gemii en ok 100 yl kadardr. 1800lerin sonlarna ve 1900lerin balarna doru artan enerji ihtiyac ile kmr ve petrol retimi hzla artmaya balamtr. Bu arada dier sanayi kollarnda kullanlan elektriin stn zellikleri fark edilerek maden ocaklarnda ve petrol rafinerilerinde elektrik enerjisi kullanmna balanmtr. Elektriin maden ocaklarna inii 1900 yllarna rastlar. Uzun bir gemii olan maden ocaklarnda grizunun tehlikesi bilindiinden, kullanlacak elektrik aygtlarnn da tehlike yaratp yaratmayaca hemen dikkate alnarak gerekli nlemler alnmtr. Yani elektriin maden ocanda kullanm bir dinamite veya lambaya benzemez. nce kullanlp sonra nlemleri alnmamtr. Balangtan itibaren hemen tedbirler dnlm, bir dinamit veya lamba kadar madenciyi uratrma mtr. Ne var ki , ilk zamanlar grizulu maden ocann kendi zel artlarnda denemeler yaplm, bu gnk gibi genel geerlilii olan zel deney yntemleri uygulanmamtr. Zamanmzda deney yntemleri gelitirilip kolaylatrlm ve standart hale getirilmitir. Bu konuda lkemizde de TSE tarafndan yaynlanan standartlar mevcuttur

Buharl gemilerin gelimesi ile 1800lerde kmre ihtiya artm ve kalorisi yksek olan yer alt ta kmr retilmeye balanmtr. O devirlerde yer alt tnellerinin (galeri) aydnlatlmas petrol lambalar ile yaplyor idi. Ak alevli olan petrol lambas kmrn kard metan gazn (grizu) phesiz patlatyor idi. Derinlere inildike grizu da arttndan buna bir are bulunmas gerekiyor idi. Madencileri uratran bu lambalara ilk tedbir ngiliz kimyager Sir Davy tarafndan 1815 ylnda getirilmi ve kendi ad ile anlan davi emniyet lambas n gelitirmitir. Bu lamba da petrol ile almakta olup zerindeki zel zgaralar sayesinde ierdeki atei darya vermemektedir. Bir zellii de alevi uzaynca grizunun arttn iaret etmesidir ki, bu durumda alanlar tehlikeli ortam terk edip patlamadan kurtulmaktadrlar. Davy emniyet lambas gnmzde de halen kullanlmaktadr. 1925lerde kurun oksitle alan ba lambalar kullanm ile madenciler petrol lambas belasndan kurtulmular ve madenlerdeki kazalar % 95 azalmtr. Bu gn cadmium-nikel akl hafif ve tamas kolay olan lambalar gelitirilmi olup bir nevi aydnlatmadan kaynaklanan patlama tehlikesi tamamen ortadan kalkmtr.

Transformatr, elektrik motoru, alt cihazlar ve akkor flamanl aydnlatma armatrleri gibi bir ok elektrik aletinin madenlerde kullanmna 1912lerde sonra balanm olup, bu gn bilinen nlemlere benzer tedbirler alnmaya balanm ve bu gn d-tipi koruma olarak bilinen ilk alev szmaz (flameproof) koruma tipi gelitirilmitir. D cam kaln ve zerinde zgaralar bulunan akkor flamanl aydnlatma armatrne ve tam kapal asenkron motoruna msaade edilmitir. Alev szmazlk (flamaproof) ile ilgili ilk standart ngilterede 1926 ylnda BS229: Flameproff enclosures ad altnda yaynlanmtr. Almanyada ise konu ile ilgili ilk standart 1935 de (VDE 0165/1935) ve 1943 de (VDE 0170/0171/1943) yaynlanmtr. 1900-1920lerde elektrik sanayinin gelimesine paralel olarak, elektrikli cihazlarn madenlerde nasl kullanlabilecei zel laboratuarlarda denenmeye balanm ve ilk deney laboratuarlar kurulmaya balanmtr. Bu gnk gibi uluslar aras bir birlik ve fikir al verii yok idi ve her lke kendi sistemini kendisi gelitiriyor idi. Bir ok lkede maden ve petro-kimya sanayinin sorunlarn zmek iin birbirinden bamsz ayr ayr laboratuarlar ve test merkezleri kurulmutur. Bu nedenle maden ve petro kimya sanayi iin ayr ayr standartlar yaynlanm olup bu ayrm gnmzde de halen devam etmektedir. Patlayc ortamla almak zorunda olan petrol, petro-kimya, ila ve gaz sanayi madenler gibi bir balang sreci yaamam ve madenlerden bilinen tecrbeler dolays ile bu sanayi kollarnda iin bandan itibaren tedbirler alnmaya balanmtr. Aada da bahsedeceimiz gibi bu sanayi kollarnda patlayc ortamlara kar nlem almak daha kolayadr.

2.0. PATLAYICI ORTAM NEDR 2.1. TANIM

Patlayc, parlayc ve yanc nitelikteki gaz, toz veya buharn hava ile kararak patlayc kvama geldikleri yerlere patlayc ortam denir. Patlayc ortamn ksa tarifi budur. Patlayc ortam olumas ve tehlike yaratabilmesi iin unsurun bir araya gelmesi gerekir. A. Patlayc madde; Patlayc, parlayc ve yanc gaz, buhar veya toz B: Hava (Oksijen) C: Enerji, patlamay ateleyecek bir kvlcm veya g kayna. Bu unsurdan biri devre d edilebilirse patlama tehlikesi kalmaz. Patlama geni olarak bilinen bu olay aadaki resimde sembolize edilmitir.

2.2. PATLAYICI, PARLAYICI ve YANICI GAZ, TOZ ve BUHARLAR a) GAZLAR

Yaygn olarak bilinen patlayc gazlarn en banda, doal gaz, evlerde kullanlan tp gaz (LPG) ve kaynak ilerinde kullanlan hidrojen ve asetilen gazlar gelir. nemli patlayc gazlar ve zellikleri aadaki tablolarda grlmektedir. Bu gazlar hava ile kartklarnda patlayc hale gelirler ve herhangi bir tetikleme ile (kvlcm) patlayabilirler. Patlama hava ile karm oranna baldr. Karmn bir alt ve bir de st patlama snr vardr. Gazlarla ilgilenenler, alt patlama snrnn ngilizce ksaltmas olan LEL lmnden bahsederler (LEL= lower explosive limit). Tm dnyada LEL tabiri kullanld iin yazmzda da ayn simge kullanlmaktadr. LEL deeri, alnacak tedbirler iin ok nemli bir veridir ve gazlarn tehlike derecesini (patlama kabiliyeti) belirler. Ayn ekilde gazlarn st patlama snr UEL olarak adlandrlr. (UEL= upper explosive limit) Patlayc maddelerin nemli bir blmn karbon-hidratlar oluturur. Karbon hidratlarn fiziksel zellii karbon ve hidrojen saysna gre deiir. Alkan ad verilen bu grubun ilk 4 karbonlu eleman gaz, 11-18 karbonlular akar yakt (sv), 19-40 karbonlular makine ya ve daha uzun karbon zincirliler zift ve mumlar oluturur.
5

Tablo 01: KARBON HDRATLARIN ALKAN GRUBU CH4 metan (gaz) C6H14 heksan (sv) C2H6 etan (gaz) C7H16 heptan (sv) C3H8 propan (gaz) C8H18 octan (sv) C4H10 butane (gaz) C9H20 nonan (sv) C5H12 pentan (sv) C10H22 decan (sv) nemli gazlarn alt (LEL) ve st patlama snrlar (UEL) aada tabloda verilmitir. Tablo 02: NEML GAZLAR ve ZELLKLER
Hava ile karm Gaz Metan Propan Btan Hexan Nonan Etilen Benzol Hidrojen Asetilen Forml CH4 C3H8 C4H10 C6H14 C6H20 C2H4 C6H6 H2 C2H2 LEL *) 4.4-5.0 1.7-2.1 1.4-1.8 1,0 0,7 2,3-2.9 1,2 4 1,5 OEL *) 15-16,5 10-10,9 9,3-10.6 8,1 5,6 32,4-33.5 8,0 77 78 Saf oksijenle karm LEL *) 4.8 2.0 1.8 OEL *) 60 60 57.5 Patlama ss 595 470 365 265 205 425 555 560 305 Minimum Patlama enerjisi 280 250

3.0 4.0

81.5 95.0

200 11 19

b) SIVILAR
Bilinen, yanc parlayc ve patlayc svlarn banda petrol rnleri gelir (benzin, benzol, mazot, tiner gibi). Yanc svlar buharlaarak hava ile karp patlayc ortam olutururlar. Svlarn buharlamas ortam scaklna baldr. Patlayabilecek kvamda (oranda) sv buhar oluturan en dk scakla PARLAMA NOKTASI (FLASH POINT) denilir. Bu deer, gazlardaki LEL gibi, alnacak tedbirler iin nemli bir veridir ve svlarn tehlike derecesini belirler. Svlar patlama noktalarna gre tehlike snflarna ayrlmaktadr. Bu snflandrmalar Amerikan NFPA 30 standardna gre yaplmaktadr ve Dnyaya Amerikan uygulamas hakimdir. TS 12820de yaplan snflandrma da NFPA 30 dan alnmtr. Tablo 03: YANICI SIVILARIN TEHLKE SINIFLARI (HAZARD CLASS) SINIF (class) Parlama noktas (flash point) Kaynama noktas (boiling point) IA (parlayc) Tf < 22.8C Tf<73 F Tb<37.8 C Tb<100 F IB (parlayc) Tf < 22.8C Tf<73 F Tb>37.8 C Tb>100 F IC (parlayc) Tf > 22.8 C Tf>73 F Tb<37.8 C Tb<100 F 37.8 C<Tf< 60C 100 F<Tf<140 F II II (yanc) 60 C < Tf < 93 C 140 F<Tf200 F IIIA (yanc) IIIA IIIB (yanc) Tf>93 C Tf>200 F IIIB Yanc svlarn tehlike snflarna tipik rnekler. IA IB IC II IIIA IIIB Dietil eter, etilen oksit, baz hafif ham petroller Araba ve uak benzinleri, toluen, lakuer, lakuer tiner Ksilen, baz boyalar, solvent tabanl baz imentolar Mazot (diesel yakt), boya tineri Evlerde kullanlan yaktlar, fuel oil ve kalorfer yakt gibi Yemeklik yalar, yalama yalar ve motar yalar
6

Tablo 04: TS 12820 ye gre baz parlayc ve yanc Patlama noktas Snf Flash point C F -40 ile -40ile IB Benzin -46 -46 Diesel yakt > 55 > 131 II Gaz ya > 38 > 100 II IIIB IIIB IIIB IIIB IIIB IIIB IIIB IIIB IB IB II IIIB

svlar ve zellikleri
Kaynama noktasi Boiling point C F 38 ile 100 ile 204 400 151 ile 301 149 282 >427 >427 >427 >288 >427 64 304 ile 574 300 540 >800 >800 >800 >550 >800 148 Havada asgari Tutuma scakl C F Yaklak Yaklak 441 825 227 (440)

Antifiriz 110 230 Fren svs 149 300 ase gresi 204 400 Dili ya 202 395 Lityum-moli gres 193 380 Yalama yalar 149-232 300-450 Hidrolik direksiyon svs 177 350 Beyaz gres 241 465 Cam ykama svs Metanol/su karmlar %100 metanol 12 54 % 50 metanol 27 80 %20 metanol 48 118 %5 metanol 97 206

>427 >427 >482

>800 >800 >900

>427 385

>800 725

Gazlardaki patlama snr (LEL) ile svlardaki parlama noktas (flash point) aadaki resimde sembolize edilmitir.

c) KATI MADDELER, TOZLAR

Tozlarn havann oksijeni ile karm ya toz bulutu halinde veya ince tabaka eklinde mmkndr. Tozlar genellikle ince bir film eklinde tesis zerine yapk ekilde dururlar. Tesisin snmasndan veya dardan gelen her hangi bir s kayna ile yanc tozun ok kk bir blm akkor hale gelerek patlamaya neden olabilir. Patlayan bu ok kk porsiyon dier tozlar havaya fleyerek patlayc bir toz bulutu olumasn salar. Bu bulut daha da iddetli patlar ve patlayan bulut yeni toz bulutlar olumasna yardmc olaca iin toz patlamas zircirleme bir reaksiyona ve dier bir deyim ile yryen bir patlama felaketine dnebilir. Toz patlamalar gaz patlamalarndan ok daha tehlikeli ve tahrip edicidirler. Kat maddelerin, lif, yonga, krpnt veya toz eklinde olanlar tehlike arz etmekte ve patlayc ortam oluturmaktadr. ekirdek bykl yaklak 500 m altnda olan ve

havada belli bir sre szlen kat maddeler toz olarak kabul edilmektedir. Patlayc tozlar bal bana ayr bir konudur kitabmzda bu konunun detaylarna girilmeyecektir. Tozlarn tehlike derecesini belirleyen nemli verileri: - ekirdek irilii (M) - Minimum patlama enerjisi (MEE) - Azami patlama basnc (EP) ve - Patlama iddeti Kst , hava toz karmnn kapal bir kapta rettii azami basn deiimidir. Dier bir tabir ile basncn zamana gre azami ykselme deeridir. Tozlar iin en nemli tehlike ve tahribat belirleyici deer Kst dir. Baz tozlar ve statik patlama scaklklar aada tablo halinde verilmitir. Tablo 05a: Patlayc tozlar ve zellikleri PATLAMA ISISI TOZ CNS BULUT 5 mm film Aluminyum 560C >450C Odun kmr 520C 320C Linyit kmr 380C 225C Kakao 590C 250C Kahve 580C 290C Hububat, msr 530C 460C Methyl cellulose 420C 320C Kat lifi, 570C 335C krpnts Tablo 05b: Patlayc tozlar ve zellikleri Toz cinsi M, [m] Aktif kmr bis 10 Yeil mercimek unu 27 amur ktrc 89 (76 % organik bileenlil) Msr niatas 10 Paraformaldehyd 19
Polyoxymethylen; HO(CH2O)nH

TOZ CNS Polietilen tozu PVC tozu eker tozu Kurum, is Niasta Toner Buday Phenolic resin (reine)

PATLAMA ISISI BULUT 5 mm film 440C melts 700C >450C 490C 460C 810C 570C 460C 435C 520C melts 510C 300C 530C >450C

Pmax, [bar] 7,3 9,1 7,5 9 9,6 8,4 7,8 7,5 5,6 7,5 7,8 11,4

Kst, [bar m s-1] 72 109 71 200 405 185 140 116 90 161 150 625

MEE [mJ] 500000 100 50 10 5 5 5 5 5 1 1 0,1

Bal mumu, parafin Polyester, poliester Seliloz asetat stifleme, rt tozu (60 % anorganik bileenli) Epoxidharz , epoksi reine Polyurethan,poliretan Aluminyum

bis 20 35 31 40 27 29 bis 10

2.3. ATELEME KAYNAKLARI:

Patlayc, parlayc ve yanc gaz, toz ve buharn havann oksijeni ile kartklarnda patlayabilmeleri iin bir enerji kaynana ihtiya vardr. Bu enerji kayna genellikle elektrikli aletlerin ark karan kontaklar ve snan yzeyleri olmakla birlikte, enerji birikimi ve biriken enerjinin boalmasna neden olan tm kaynaklar tehlikeli ortam patlatabilirler.
8

rnein srtnme dolays ile meydana gelen statik elektrik ve yine srtnerek kvlcm karan metal paralar kolaylkla tehlike kayna olabilir. Tehlikeli ortam ateleyen balca olay ve enerji kaynaklar unlardr: (ignition source) - Elektrik ark ve kvlcm: alterler alp kapandklarnda Elektrostatik olarak ykl elemanlar dearj olduklarnda Kablolar ezilip koptuklarnda veya ksa devre olduklarnda Herhangi bir ksa devre annda meydana gelen dengeleme akm gibi olaylarda kan ark ve kvlcm ortam tehlikeye drebilir. Elektrikli aletlerin tamam ya ark kardklarndan veya s rettiklerinde her zaman patlayc ortam tehlikeye drebilirler. Bu nedenle, patlayc ortamlarda kullanlan elektrikli aletlerde azami itina gsterilip gerekli tedbirler alnmaldr. Kitabmzn devamnda ,konu enine boyuna incelenecektir. - scak yzeyler: (statik s ile patlama). Elektrik aletleri snmalar dnda mekanik aletlerin almalar dolays ile kardklar slar da tehlikeli olabilir. rnein skan yatak ve rulmanlarn ar snmalar gibi. Bu nedenle patlayc ortamda alan (yalnzca elektrikli deil) tm ekipmanlara dikkat etmek gerekir. - mekanik srtnme ile kan kvlcm: Hi kimse patlayc gaz bulunan bir ortamda talama tezgah altrmaz. Tan kard kvlcm, patlayc ortam tehlikeye drebilir. Srekli kvlcm karan bir kayna patlayc ortamdan elimine etmek kolaydr. Buna karlk, patlayc ortamda bulunan bir elik konstruksiyonda grlmeyen srtnmeler (rzgardan arpma gibi) meydana gelebilir. Gaz kaa olan bir vanann zerindeki kebentlerin rzgardan birbirlerine arpmas beklenmedik kazalara neden olabilir. Kmr madenlerinde, gazn patlayc orana gelmemesine ok dikkat edilir. Havalandrma ile gaz dar atlmaldr. Aksi takdirde patlayc kvamdaki gaz her halikarda patlar. Elektrik aletlerinin alp almamas nemli deildir. Kazmann, ekicin, ayakkab demirinin ucundan kan kvlcmla patlar. Elbisedeki naylon paralarn srtnmesinden doan statik elektrikle patlar. - her nevi statik elektriklenme: ok tehlike yaratan bir kaynaktr. Akla gelmedik ve dnmedik yerlerde sorun tekil eder. Bilhassa kurulu tesislerde bakm dolays ile yenileme ve tadilat yaparken bolca yaanan bir olaydr. Bu nedenle patlayc ortamda alan baz tesisler iin, srtnme ile elektriklenmeyen malzeme temin edilir. rnein anti statik havalandrma vantpleri, anti statik firen balatalar, anti statik konveyr kaylar gibi. Statik elektriklenme, patlayc gaz altnda alan bir tesiste, mhendisleri uratran bir patlama (tehlike) kaynadr. Akar yakt ve yanc tozlarn doldurma ve boaltma olaylarnda da karmza kan patlama kayna yine statik elektriklenmedir. Yukardakiler kadar nemli ve ska rastlanmamakla birlikte aada sayacamz olaylar da patlama kayna tekil ederler. - ak alev scak gaz ve akkor haldeki paracklar (hot particles): rnein kaynak esnasnda etrafa frlayan okkor haldeki paracklar patlayc ortam ateleyebilir. Bu tip partikeller bilhassa yanc tozlar iin tehlike arzetmektedirler.

- adiyabatik basn, ok dalgas: Tp eklinde olup, dk basnta alan aletler patlama kayna tekil edebilirler. rnein floresan tpleri, krldklarnda tehlikeli olabilmektedirler. Yalnz bu olay tpn krl ekline baldr. Adiyabatik ban skmas olabilmesi iin tpn ortadan deil ucundan krlm olmas gerekir. - yldrm dmesi ve elektrikli hava artlar: Yldrm ok yksek enerji ierdiinden dt yerde yalnzca patlayc ortam ateleme ile kalmaz, tesiste mekanik tahribata ve yangna neden olur. Elektrikli hava artlar, yani elektrik ykl bulutlar metal kapl depolarda (influenz olay) elektrostatik yklenmelere neden olur. rnein st inko kapl bir saman deposu veya hububat silosu bu nedenle yanabilir. yi bir topraklama yaplarak metal yzeylerin yer yz ile ayn potansiyelde olmas salanr. - parazit akm, katodik koruma: Elektrikli raylar ve dier toprakl elektrik besleme akm tayan benzeri tesislerde, rnein katodik koruma uygulanan ekipmanlarda parazit akmlar oluur. Bu akmlar topraklama noktalar aras gerilim fark yaratabilir ve bu gerilim fark da ark kmasna neden olabilir. Bu nedenle patlayc madde tayan borularda paslanmaya kar katodik koruma ulgulanrken, E POTENSYEL topraklamaya dikkat edilir, ki topraklama noktalar aras gerilim fark olumasn. rnein conta ile izole edilmek zorunda kalnan boru ksmlarnn, cvata ile metalik balants olmasna ramen, bakr bir levha ile ilaveten bir birlerine irtibatlanmalar gibi. - ultrasonik ses dalgalar: 20 kHz ve zeri mekanik dalgalar enerji birikimine ve dolays ile snmaya neden olabildiklerinden, patlayc ortam tehlikeye drebilirler. Bu nedenle patlayc ortamda almas icap eden ultrasonik cihazlar da, elektrikli aksamlarn yan sra , retilen ses dalgasna da dikkat edilmelidir. - radyo dalgalar: dalga buyu 10km ile 1m aras olan radyo dalgalar baz hallerde snmalara neden olabilmekte ve dolays ile patlayc ortam tehlikeye drebilmektedirler. - mikro dalgalar: Dalga boyu 1m ile 1mm aras olan elektro manyetik dalgalar snmalara neden olabilmektedirler. - Kzl tesi k (IR): Dalga boyu 1 mm ile 770nm aras olan elektro manyetik dalgalar. Kzl tesi nla alan l aletleri, bil hassa odaklama yaptklarnda, yzeylerin snmasna neden olabilirler. - Grnr k: Dalga boyu 770nm ile 390nm aras olan elektro manyetik dalgalar. - ultra viole nlar: Dalga boyu 390 ile 10 nm aras elektro manyetik dalgalar. - rntgen ve gama nlar: Dalga boyu 10nmnin altnda olan elektro manyetik dalgalar - baz kimyasal reaksiyonlar: Is reten baz kimyasal reaksiyonla da patlayc ortam tehlikeye drebilir.

2.4 PATLAMAYA KARI ALINAN NLEMLER

Patlayc, parlayc ve yanc gaz, toz ve buhar ile almak veya bu maddeleri ilemek zorunda olan i yerlerinde alnmas gereken ilk ve en nemli tedbir, patlayc ortam
10

olumasn nlemektir. Bu konuda meslek kurulularnn tavsiyeleri olduu gibi i gvenlii ve ii sal ile ilgili mevzuatn zorlayc yaptrm artlar da mevcuttur. Patlayc ortam olumasn nlemek iin alnan tedbirler iki blmde incelenmekte olup birinci ve en nemli olan PRMER TEDBRLER dir.

2.4.1 BRNCL (PRMER) NLEMLER

Hedef, patlayc ortam olumasn nlemektir. Dier bir ifade ile, patlama genindeki A=patlayc madde ve B=oksijen ayaklarn bertaraf etmektir. Exproof alet kullanmndan nce, patlayc ortamlarla ilgili olarak yaplmas gereken ilk ve en nemli tedbir BRNCL NLEMLER almaktr. Kullanlan sanayi prosesine gre alnacak tedbirler ok eitli ve deikendir. En ok kullanlan, yaygn yntemleri, ana balklar ile aada izah edilmektedir. 1. En ok kullanlan yntem, genin Enerji ayan (C) patlayc ortamdan uzak tutmaktr. rnein transformatr ve alt merkezleri gibi tesisler, patlayc ortam oluan veya oluma ihtimali olan yerlerden ok daha uzaa monte edilirler. Petrol ve kimya sanayinde ok uygulanan bir yntemdir. Prensip, ateleme kaynan patlayc ortamdan uzak tutmaktr. 2. Havann oksijenini bir ekilde azaltarak, patlama noktasnn altna drmek de mmkndr. Bir ad da inertising olan bu yntem baz proseslerde uygulanabilmekte ve ortama, prosesi etkilemeyen bir nevi l gaz (inert gas) pompalanarak, patlayc ortam olumas nlenebilmektedir. rnein azot gaz, karbon monoksit veya su bahar pompalanarak oksijen oran drlmektedir. Genelde, havadaki oksijen oran %10un altna dtnde patlama ihtimali kalmamaktadr. 3. Kullanlan patlayc madde orannn alt patlama snrnn altnda veya st patlama snrn yukarsnda tutulmas baz proseslerde mmkndr. Bu tip proseslerde benzeri bir nlem alnmas ok faydal olabilmektedir. 4. Havalandrma yaplarak patlayc gaz veya buharn uzaklamas salanabilir veya patlayc kvama gelmesi nlenebilir. Prosesin durumuna gre havalandrma kendiliinden tabii bir ekilde olabilecei gibi vantilatrlerle zoraki havalandrma da yaplarak patlayc ortam olumas nlenebilir. Girzulu kmr madenlerinde zorunlu olan bir uygulama yntemidir. Madenler, hem alanlarn oksijen ihtiyac ve hem de oluan metan gaznn dar atlmas iin havalandrlmak zorundadr. 5. Baz patlayc ve yanc svlarn iersine ilave madde katlarak patlama noktas (flash point) ykseltilmekte ve bylece patlayc buhar olumas nlenmektedir. 6. Patlamaya dayankl veya patlama tahribatn nleyici dizayn ile de nlem alnabilir. Bu tip nlemler patlamay tamamen nlemek iin deil, tahribatn azaltmak iin yaplr. - ban tahliye vanalar (relief valve) ile patlama annda oluan basncn tehlikesiz sahaya ynlendirilmesi salanabilir.

11

- patlamay bastrma (explosion suppression) tertibatlar ile, patlama olur olmaz patlama enerjisini soutmak ve ilerlemesini nlemek iin yaplan tertibatlar mevcuttur. Bilhassa toz patlamasna kar uygulama alan bulmaktadr. 7. Patlayc gaz veya buhar olumas buhar bariyeri denilen zel tertibatlarla nlenmektedir. Bu yntem sv yaktlarda yaygn olarak kullanlmaktadr.

2.5 KNCL (SEKONDER) NLEMLER

Primer nlemler alnamyor veya bu nlemlere ramen patlayc ortam ihtimali halen mevcut ise, KNCL nlemlere ba vurulur yani bu ortamlarda tehlikesiz alabilecek alet veya ekipman seimi yaplr. Dier bir sz ile exproof alet kullanlr. Konumuz da budur ve bundan sonraki blmlerde KNCL NLEMLER ilenecektir.

3.0 PATLAYICI ORTAMLARIN SINIFLANDIRILMASI 3.1 PATLAYICI BLGE veya ZONLARIN TARF
alma ve iletme artlar her i yerinde ve her sanayi dalnda ayn deildir. Her tehlikeli ortama ayn tip aleti yerletirmek ve tek bir sistem uygulamak ekonomik olmamaktadr. Bu nedenle konunun uzmanlar, patlayc ortamlar tehlike derecesine gre snflara ayrmlardr. Emniyet, gvenlik, iletme ve bakm kolayl ve bilhassa ekonomik nedenlerle her ortam iin farkl bir uygulama ngrmlerdir. Dier bir deyi ile, srekli patlayc kvamda gaz olan bir yerde alnacak tedbirler ve konulacak elektrik aygtlar ile, tesadfen, arada bir ve ok ksa sreli patlayc ortam teekkl eden bir yerde alnacak nlemler ile altrlacak elektrik aygtlar ayn olamaz. En azndan ekonomik olmalar iin patlayc ortamlar snflara ayrmak gerekir. Bu snflara BLGE veya ZON adn verilir. Uluslar aras ad ZON olduu iin Trkesi yerine ZON tabiri kullanlacaktr. Patlayc ortamlar zonlara ayrmada iki gr hakimdir. Birincisi kmr sanayinde nc olan BATI AVRUPA GR ve ZON SSTEM, dieri de petrol sanayiinde nc olan KUZEY AMERKAN GR ve DIVISION SSTEM ve uygulamasdr. Bu gn Bat Avrupa AET olarak bir araya gelmi ve EN (euro norm) ad altnda standartlar yaynlamaktadr. EN standartlar ye lkeler iin balayc olmaktadr. lkemiz de AT ye girme abasndadr. Bu nedenle patlama ile ilgili EN standartlar ve AET uygulamalar bizim iin nem kazanmaktadr. Bat Avrupa gr IEC ile ayndr. (IEC = International Electrical Commission) ve Kuzey Amerika lkeleri ve bilhassa ABD hari, tm dnya lkeleri ZON sistemi etrafnda birlemilerdir.

3.2 BATI AVRUPA GR ve UYGULAMASI ZON SSTEMI

ZONlarn tarifi IEC 79-10 ve EN 50 014 de yaplmtr. En son ekli ile ATES 137 de (Avrupa Parlamentosu talimat 99/92) dzenlenmitir ve IECden fark yoktur. ZON 0 : Normal alma koullarnda patlayc ortam oluan (ve oluma ihtimali yksek olan) ve olutuu an uzun sren yerler ZON 0 kapsamna girer.
12

Patlayc madde kaplarnn ii ve patlayc ileyen aparatlarn ( buharlatrc, reaksiyon kaplar gibi) i ksmlar gibi yerler bu gruba girer. ATEX 100aya gre bu zonda 1.kategoriye giren aletler kullanlabilir. Kategoriler ATEX blmnde tekrar ele alnacak olup, bu gruptaki aletler yksek gvenlik ve emniyet zelliine sahiptirler. Ancak kendinden emniyetli ve a-kategorisindeki sistemler (devreler) ZON 0 da kullanlabilir (Ex-ia sertifikal sistemler). ZON 1 : Normal alma icab patlayc ortam teekkl etme ihtimali az olan (veya hi olmayan), yalnzca arza ve anormal alma koullarnda ve tesadfen patlayc ortam oluabilen veya oluma ihtimali olan ve yine olutuunda da ksa sren yerler bu gruba girer. Ksaca, patlayc ortam oluma ihtimaliz olan ve olutuunda da ksa sren yerler ZON 1 olarak adlandrlmaktadr. Zon 0 n yakn evresi, patlayc madde pompa istasyonlar, vana ve klape yaknlar pompa istasyonlar gibi yerler bu gruba gerer. Mevcut patlayc ortamlarn %95inden fazlas bu gruba girmektedir. ATEX 100aya gre 2.kategorideki aletler zon 1 de kullanlabilir. Hemen hemen ex-sertifikal tm aletler bu kategoriye girmektedir.

ZON 2 : Normal alma icab patlayc ortam teekkl etme ihtimali olmayan ve ayrca arza, kaza, tamir, bakm gibi hallerde de patlayc ortam teekkl etme ihtimali ok az olan ve bu gibi hallerde de ok ksa sren (srme ihtimali) olan yerler Zon 2 kapsamna girerler. Yalnzca kaynakl boru balantlar bulunan tesis veya tesisin ksmlar, doal gaz ve petrol boru hatlar bu gruba girer. ATEX 100a ya gre 3.kategorideki aletler zon 2 de kullanlabilmektedir. Bu kategorideki aletlerin ex-sertifikalar olmakla birlikte dier kategoriler gibi sk artlara bal deildir. Koruma tipi Ex-n olan aletler kullanlabilir. n iareti non-sparking terimini artryor ise de standartlarn son versiyonlarnda ABD uygulamas olan non-sparking e yer verilmemekte ve hafifletilmi p ve d tipi korumamalar da iine almaktadr. Koruma tipleri yazmz ileriki blmlerinde izah edilecektir.

13

Resim 05 de zon ayrmnn iyi anlalmas iin rnek verilmi olup yazmz ileriki blmlerinde akar yakt dolum istasyonlarndaki zon tarifleri ayrca izah edilecektir. Tozlar iin ayr bir ZON tarifi (EN50.028) yaplm olup, gaz ve buharlarn aynsdr. Burada toz Zonlar Zon 10, 11 ve 12 olarak adlandrlm ise de 1999 ylnda yaynlanan ATEX137 bu isimlendirmeyi Zon 20, 21 ve 22 olarak deitirmitir. erik ayndr, deien isimdir. ZON 20: Normal alma icab patlayc toz ve lif ortam oluan ve oluma ihtimali yksek olan ve uzun sren yerler. ZON 21: Normal alma icab patlayc toz ve lif ortam teekkl etme ihtimali az olan ve olutuunda da ksa sren yerler. ZON 22: Normal alma icab patlayc toz veya lif oluma ihtimali olmayan ve ancak arza ve kaza gibi anormal hallerde oluabilen ve bu durumlarn da ok ksa srme ihtimali olan yerler bu gruba girer. Ayrca tbbi ortamlar da Zon G ve Zon M gibi iki snfa ayrlmaktadr.

ZON G: Kapal medikal gaz sistemi olarak bilinir. Srekli veya tesadfi, patlayc karm (patlayc ortamdan farkl olarak) retilen, iletilen, veya kk miktarlarda uygulanan yerleri kapsar. Bu gibi yerlerin her taraftan kapal olmas gerekmez, ufak ke ve oyuklar bu kapsama girer. ZON M: Medikal ortam olarak bilinir. Ar kesici madde veya tbb deri temizleme, dezenfekte, antiseptik ila kullanm gibi olaylarda, kk miktarda ve ksa sreli patlayc ortam oluan ve oluma ihtimali oyan yerleri kapsar. Zon sisteminde patlayc gazlar G ve tozlar da D harfi ile belirlenir. Tbbi ortamlardaki zon tarifi ile kartrlmamaldr. Gazlar IEC ve EN de aadaki gruplara ayrlmaktadr.

GAZ GRUPLARI:
IEC ve EN gazlar iki patlama grubuna ayrm ve metan gazn (grizulu madenleri) I.gruba dahil etmitir. Dier bir sz ile EN maden sanayi ile dier sanayi dallarn ayrmtr. PATLAMA GRUBU I : METAN PATLAMA GRUBU II A : Propan, btan, aseton, kereson, hexan, trimat, hylamin, vs.. PATLAMA GRUBU II B : Etilen, karbon monoksit, hidrojen slfit, etil-, -metil, -eter, vs.. PATLAMA GRUBU II C : Hidrojen, Asetilen ve karbon di slfit
14

3.3. KUZEY AMERKAN GR ve UYGULAMASI: DIVISION SSTEM

Amerikan gr ANSI/NFPA 70, NEC standartlarnda belirlenmitir. NEC = National Electrical Code Article 500 (madde 500) de snflandrma yaplmtr. NEC evvela patlayc maddeleri snflara ayrr, sonra bu maddeleri gruplara ve daha sonra da blmlere (DVSION) ayrr. Ksaca USA standartlar patlayc ortamlar iki blme ayrmaktadr. DIVISION 1 : Normal alma (koullarnda) esnasnda patlayc ortam oluan ve oluma ihtimali yksek olan ve uzun sren yerler DIVISION 1 kapsamndadr. DIVISION 2 : Normal alma esnasnda patlayc ortam oluma ihtimali az olan yerler. Ancak anormal hallerde (tamir bakm, arza, kaza gibi) patlayc ortam oluan ve oluma ihtimali olan ve ksa sren yerler DIVISION 2 kapsamndadr. NEC patlayc maddelere gre de snf ayrm yapmaktadr. Bunlara CLASS ad veriler. CLASS I : Patlayabilir gaz ve buharlar. CLASS II : Patlayabilir tozlar; kmr tozu un ve eker tozu gibi. CLASS III : Uucu tozlar. Normalde tozdan daha iri maddeler. Pamuk tozu, hzar tozu, tekstil liftleri gibi. Bu maddeler patlayc deil daha ziyade yanc ve yangn tehlikesi ieren maddelerdir. NEC ayrca aadaki patlayc madde gruplarn da tarif etmitir. GROUP A : Bu gruba asetilen gaz dahil edilmitir. Bu gazn hidrojen gazndan daha st gruba alnmasnn nedeni bakr asetilenin srtnme ile kolayca ate almasdr. GROUP B : Bu grupta hidrojen gaz vardr. GROUP C : Alkoller ve eterler GROUP D : Metan, propan, oktan, dekan vs GROUP E,F,G : Toz gruplardr. Ayn patlama zelliine sahip maddeler ayn gruba alnrlar. Patlama iin gerekli olan enerji miktarlar llerek grubu tespit edilir. Artk gnmzde bu lmler yaplm bilinen gazlar gruplara ayrlmtr. Molekl yaplar veya arlklar ayn olan gazlar ayn grupta olabilir. Genelde ayn isimdeki gazlar ayn patlama grubundadr. GROUP E : Metal tozlar. letken olan ve iletkenlii 100 /cm olan tozlar. GROUP F : Kmr tozu gibi karbon ieren tozlardr. GROUP G : Direnci yksek olan plastik tozlar ve benzerleri. NEC 1984 F grubunu iptal etmi iletken ve yaltkan ad altnda E ve G gruplarn tanmlamtr. nk iletken olan grafit tozu ayn zamanda karbondan ibarettir.

15

Tablo 06: NECe gre gaz ve toz gruplar Asetilen Hidrojen CLASS I Alkoller ve eterler v.s. Metan, propan oktan Dekan v.s. Metal tozlar <100 /cm Kmr tozlar >100 /cm GROUP A GROUP B GROUP C GROUP D GROUP E GROUP G
Division 1 Division 2 Division 1 Division 2 Division 1 Division 2 Division 1 Division 2 Division 1 Division 2 Division 1 Division 2

CLASS II

Gaz gruplar ile ilgili Amerikan ve Avrupa uygulamasnn ksa zet tablosu Tablo 07: EN, IEC ve NEC gaz gruplarnn karlatrlmas PATLAYICI GAZ RNE ASETLEN HDROJEN ETLENLER PROPANLAR METANLAR KUZEY AMERIKA NEC ARTICLE 500, CEC SECTION 18 A veya IIC B veya IIC C veya IIB D veya IIA D veya I CENELEC/IEC EN 50014, IEC 79-0 IIC IIC IIB IIA I

3.4. AMERKAN DIVISION SSTEM ile AVRUPA ZON SSTEMLERNN KARILATIRILMASI

CEN (canadian electrical code) 1988 de ve NEC (national electrical code) 1996 da yapt deiiklikler ile ZON sistemine de msaade etmilerdir. Kanada da yeni yaplan tesisler ZON sistemine uymak zorundadr. Amerika da imdilik bir mecburiyet yoktur. Bir zamanlar metrik cvatada direndiklerdi gibi DIVISION sisteminde de direnmektedirler. Fakat btn dnya ZON sisteminde birlemitir. Her ne kadar DIVISION sisteminin sonu gzkyor ise de lkemizde ABD yapm birok rafineri, petro-kimya ve doal gaz tesisi bulunmakta olup hemen tamam DIVISION felsefesine gre dizayn edilmilerdir. Bu nedenle konu ile ilgilenenlerin, her iki sistem hakknda da bilgi ve fikir sahibi olmalar gerekir. DIVISION ve ZON SSTEMLER ARASINDAK FARK NEDR, Yukarda division ve zonlarn tarifini yaptk. Tarifler hemen hemen ayndr. Yalnzca division, patlayc ortamlar iki blme ve zon ise blme ayrmaktardn. Zon 1, divisionda yer almamaktadr. Esas farkllk tariflerde deil elektrik veya elektronik sistemlerin dizayn ve kullanmndadr. Division sistemi explosion prof = patlatmaz metodunu kullanrken, ZON sistemi explosion protected = patlamaya kar korunmu metodunu kullanmaktadr.

16

Tablo 08: ZON ve DIVISION karlatrma tablosu NORMAL ALIMA ARTLARINDA srekli veya uzun orta tehlikeli, arada bir sreli TEHLKEL ve ksa sreli ORTAMLAR TEHLKEL ORTAMLAR KUZEY Division 1 AMERIKA Zone 0 Zone 1 (NEC/CEC) CENELEC/IEC Zone 0 Zone 1

tehlikeye girmeyen ve ihtimal zayf olan ORTAMLAR Division 2 veya Zone 2 Zone 2

Ana gr fark ise, ex-proof sistemde (division sistemi) bir tesisin tamam dnlr iken ex-protected sistemde ise (ZON sistemi) tesise konulan komponentler ayr ayr dikkate alnmaktadr. Bu nedenlerle ABD de bir elektrik aygtnn ex-proof olup olmadn onaylayan herhangi bir otorite yoktur. UL (underwriters laboratories) ve FM (factory mutuall) tabir edilen zel kurulular vastas bir tesisin tamam hakknda karar verilir. Explosion proof (DIVISION sistemi) teorisinde patlamaya neden olan unsur (patlayc gaz, oksijen=hava, kvlcm=ateleme kayna) bir arada dnlmekte ve meydana gelecek herhangi bir patlamann, kapal bir mekanda kalp etrafa yaylmasn nlemek eklindedir (fazla detaya girmeden genel hatlar ile). Patlama kayna ar bir aluminyum veya elik dkm bir muhafaza (gvde) iersine alnarak muhtemel patlama gvde iersinde kalr ve dar szarken alev souyarak patlama evredeki ortama yaylmaz. Zon sisteminde kullanlan d-tipi koruma yntemine benzemektedir. Bu nedenle CONDIUT denilen zel bir borulama sistemi kullanlmakta ve kablo ve klemens kutular gibi bir ok aletler bu borularn iersinden geirilmektedir. alter, pano, buton, sivi ve saire gibi elektrikli aletlerin gvdesine de bu kondiutlara skca irtibatlandrlmaktadr. Condiutlarn belli yerlerine patlamann ilerlemesini nlemek iin engeller (tkalar) konulmaktadr. Dier bir sz ile bir rafineride bulunan tm elektrik aygtlar (tehlikeli blgede bulunan) CONDIUT lar ile beraber bir btn tekil etmektedir. ZON sisteminde kullanlan d-tipi korumal bir alter ancak kondiut sistemine balanabilir. Amerikan uygulamasnda elektrik motorunun (sincap kafes ASM) istenilen s seviyesinde kald srece condiut sistemine balanmas mmkndr. Motorun herhangi bir otorite tarafndan test edilip sertifika alm olmasana gerek de yoktur. Zaten hibir alet iin ayr bir sertifika da istenmemektedir. ABD uygulamasnda, tesisin tm iin bir listed and labeled denilen (listelenmi ve markalanm) sertifikas alnr. Bu sertifikalar zel kurulularca verilir ve bilinenler UL (underwrites laboratories) ve FM (factory mutual) dr. Explosions protected sistemde (ZON sistemi) patlamaya neden olan unsur (patlayc gaz, oksijen=hava, kvlcm=ateleme kayna) ayr ayr dnlmekte ve patlamann nc aya olan kvlcm=ateleme kayna, izole edilmeye allmaktadr. Bu nedenle ark karan veya s yayan kaynaklar (elektrik veya mekanik) ayrca test edilip, patlayc ortam tehlikeye drp drmedikleri denenmekte ve yetkili otoriterlerce sertifikalandrlmaktadr. Exproof sistemde (DIVISION) koruma tipleri (d, e, i, q, o tipi ve saire gibi) yoktur. Ex-korumal sistemde (ZON) verilen sertifikalar, (sertifika artlarna uyulduu srece) o aletin patlayc ortam atelemeyecei anlamna gelir. Yukarda sylendii gibi ateleme kayna bir nevi elimine edilmi saylr.

17

Her iki sistemde de (DIVISION ve ZON) patlamay tehlikeye dren herhangi bir zayf nokta yoktur. Amerikan exproof sistemi (genel tanm ile) daha robust kaba ve pahaldr. Avrupa ex-korumal sistemi ise karmak ve daha ucuz olup fazla teknik bilgi gerektirmektedir. Kullanc hatal davranp tehlikeli olabilir. Yazmzn ilerleyen blmlerinde de bahsedeceimiz gibi her sertifikal alet istenilen rast gele ortamlarda (ZON) kullanlamaz. Bu nedenle patlayc ortamlarda alan teknik elemanlarn konu ile ilgili geni bilgi sahibi olmalar gerekir. Son zamanlarda UL ve FM ler de kendi zel test artlarn yaynlamlar ve bir ok ynleri ile Avrupa sistemine benzer gibi grlyorlar ise de ana felsefi farkllk kabaca yukarda izah ettiimiz gibidir. ou kez Amerikadan darya satlan ekipmanlarn zerinde EN normlarna gre test edilip sertifikalandrld yazar ve hatta baz hallerde UL de Avrupa normlarna gre sertifika verir. Bunlar rekabet nedeni ile yaplan ticari giriimlerdir. USA DVSON sistemi (explosion proof) ile EN ve IEC nin ZON (explosions protected) sistemleri bir birleri ile uyumazlar. ki sistemi birbirine balyamazsnz. zerinde Ex iareti var diye Avrupadan gelen her aleti bir Amerikan rafinerisinde istediiniz her yerde devreye alamazsnz. Konuyu incelemeniz gerekir. nk, ZON sistemi aletleri belli zonlara gre yaplr. 2000 ylndan nce imal edilmi aletlerin zerlerinde kategorileri de yazmayabilir. Her eyden nce Avrupa ex-korumal aletlerin kablo balantlar Amerikan aletlerine ve condiut sistemine uymaz. NEC 1996 ylnda ZON sistemine de kapsn aarken, baz hatalar yaptn fark etmi ve 1999 ylnda yapt deiiklik ile, ZON sistemine gre sertifika alan aletlerin DIVISION sisteminde kullanlmasn yasaklamtr. letmelerde alan teknik elemanlar konu ile ilgili gelimeleri, eski ve yeni yntemleri bilmek zorundadrlar. nk iletmelerinde, yllar nce alnm ve serviste olan aletler ile yeni satn alnan ekipmanlar yan yana kullanlmaktadr. Eski aletleri atamayacanza gre kullanm usullerini de bilmek zorundasnz.

3.5 SINIFLANDIRMAYI HANG KURULULAR YAPAR

Ne Amerikada ve ne de Avrupada ZON veya DVSON lar belirleyen bir otorite yoktur. malat veya kullanc (iletmeci) ZON lar kendi belirler. Bir tesisin nereleri ZON 0, 1 veya 2 olduuna tesisin tmn yapan ve projelendiren karar verir. Dier bir sz ile komplike bir tesisin tehlike alanlarn mal sahibi kendi belirler (dolays ile sorumlu uzman mhendisi). Devlet veya kamu nerede devreye girer? nsan sal ve i gvenlii ile ilgili hususlarda kamu otoritesi devreye girer ve mal sahibi (iletmeci) bu hususlara uymak zorundadr. Rafineri doal gaz santral gibi patlayc parlayc ve yanc madde ile alan byk tesislerin bir ZON (DVSON) haritas mevcuttur. Bu gibi tesislerde alanlar nerelerinin hangi ZON lara girdiini bu haritaya bakarak tespit ederler. Yllar iinde yaplan tadilatlar dolays ile ZON haritas da deiebilir veya deitirme mecburiyeti doar. Bu hallerde sorumluluk ilgili ve yetkili (konuyu bilen) teknik elemanlara der. Avrupa parlamentosu 16 Kasm 1999 ylnda yaynlad bir talimat ile (directive 99/92/EC) patlayc ortam tehlikesi bulunan i yerlerinde alnacak asgari i gvenlii ve ii sal artlarn belirlemitir. Bu talimatta Zonlarn genel tarifi yaplmakta ve nerelerin hangi zonlara girdiinin belirlemesi iverene (mal sahibine) braklmaktadr. Dolays ile ZON blgelerinin tespiti, mhendislere ve mhendis odalarna (meslek kurulularna) kalmaktadr.
18

Amerikan uygulamasnda da Ulusal yangnla mcadele kuruluunun (NFPA) talimatlar ve alanlarn gvenlii ile ilgili yasalar (OSHA) dikkate alnmaktadr. Division larn belirlenmesi ayn ekilde i verene veya iverenin uzmanna braklmaktadr. Bu konu ile ilgili talimat, ynetmelik ve yasalarn hemen tamamnda yuvarlak laflar vardr. alanlarn gvenlii ile ilgili nlem alnacak gibi. veren zonlar belirlemede eklen tam serbest gibi gzkyor ise de o kadar da deil. Bir olay olduunda iverenin her zaman ba skntdadr (dolays ile sorumlu mhendisin). Avrupa lkelerinde bu konularla ilgili meslek kurulularnn yaynlar ve tavsiyeleri vardr. ncelikle kimya mhendisleri odas tehlike blgeleri hakknda talimat ve tavsiyeler yaynlamaktadrlar. Avrupa uygulamasna gre ZON 1 ve ZON 2 sahalarda kullanlan ark ve s karan aletler (elektrik ve mekanik, yeni EC talimat 94/9, mekanik aletleri de ayn kapsama almtr) yetkili otoriterlerce test edilip sertifikalandrlmak zorundadr. Bu ortamlarda sertifikasz alet kullanlamaz. ZON 0 da kullanlan aletlerin zerinde bu zon iin imal ve test edildiklerini belirten ayrca bir iaret olmaldr. leride bahsedeceimiz gibi ATEX, ex-korumal aletleri kullanm ortamlarna gre kategorilere ayrm, yani kullanlaca ZONlar belirlemitir. BENZN ve LPG gibi halka ak dolum istasyonlarnn, tehlikeli blge belirlemeleri (yukarda bahsettiimizin aksine) iverene braklmamtr. Bu gibi halka ak yerler iin zel standart ve ynetmelikler mevcuttur. Ayrca baz tesislerle ilgili asgari emniyet mesafeleri de verilmitir. Bu gibi veriler deiik tzk ve ynetmelikler iersindedir ve toplu halde bir bilgi bulmak mmkn deildir. Daha ziyade yangnla mcadele mevzuatnn iersinde yer almaktadr. Zaten exproof olay da yangnla mcadelenin bir parasdr.

3.6 ZON AYIRIMLARI

Bir petrol rafinerisinin, kimya tesisinin veya patlayc ortam oluabilen herhangi bir fabrikann bir ksmnda srekli patlayc ortam var ise, o tesisin her yerinde ex-korumal tipten elektrik aleti kullanma zorunluluu yoktur ve bu doru da olmaz. Patlayc v e parlayc maddelerle uraan i yerlerini, tehlike derecelerine gre blgelere (ZONlara) ayrmadan nce, tehlikesiz yerlerin (ortamn) nereler olduunu bilmekte yarara vardr. nk ilk hedef, zorunlu olmadka, patlayc oluan yerlere hi yaklamamaktr. rnein bir benzin dolum istasyonunun yakn evresi patlamaya maruz ise de 10-20 m ilerisinde hibir tehlike yoktur ve buralara yerletirilecek aletlerde herhangi bir nlem almaya da gerek yoktur. Parlayc, patlayc ve yanc maddelerin depolanmas, nakli ve kullanm ile ilgili ok eitli ynetmelikler mevcuttur. Bunlarn hemen tamam yangnla mcadele mevzuatnda (tzk, ynetmelik, talimat gibi) yer almakta olup, ierlerinde bazen patlayc ortamlarla ilgili zon ayrmlar bulunmaktadr. Zaten yazmz konusu exproof da yangnla mcadelenin bir parasdr. Parlayc, patlayc ve yanc maddelerin depolanmas, nakli ve datm ile ilgili uluslar aras ynetmeliklerin hemen tamam patlayc ortamlarla ilgili zon ayrmlarna temkinli yanamakta ve kesin tavr koymamaktadrlar. Evvela zonlarn tarifi yaplmakta ve buna dikkat edilerek gerekli nlemlerin alnmas istenmektedir. rnek olarak baz asgari mesafeler verilse dahi, ana dnce tarifte sakl olduu iin sorumluluk tesisi dizayn edende kalmaktadr.
19

Zon ayrmlar yapan ynetmelikler asgari emniyet mesafesinden de bahsedilmektedirler. rnein bir benzin deposunun konutlara 50 metre mesafede olmas gibi. Alnacak exproof nlemleri asndan bu asgari emniyet mesafelerinin bilinmesinde yarar vardr. Emniyet mesafeleri depolarn byklne bal olup verilen uzunluklar lkeden lkeye ok farkldr. Aada bilgi iin baz rnekler verilmektedir.

a) ASGAR EMNYET MESAFELER

Patlayc ortam oluan tesislerin (Zonlarn) belli uzaklna monte edilen elektrik aygtlarnda herhangi bir nlem almaya gerek yoktur. Bu uzaklklar EMNYET MESAFES olarak adlandrlr ve aadaki tabloda trafo ve alt tesisleri ile ilgili emniyet mesafeleri grlmektedir. Burada verilen deerler Federal Almanya uygulamalar olup 25 yl nce yaynlanan bir makaleden alnmtr. Gnmzdeki geerlilii garanti edilmemekle birlikte bir fikir vermesi bakmndan faydal olaca kansndayz. Ayrca unutulmamaldr ki emniyet mesafeleri uygulamalar lkeden lkeye ok farkldr. Tablo 09:Trafo ve alt binalarnn patlayc tesislerden uzaklklar Elektrik Tesisi Patlayc ortam
Kapal trafo ve alt binalar Ak hava trafo ve alt binalar Ak hava trafo ve alt binalar Kapal trafo ve alt binalar Ak hava trafo ve alt binalar Kapal trafo ve alt binalar Ak hava trafo ve alt binalar Kapal trafo ve alt binalar Ak hava trafo ve alt binalar Patlayc ak hava tesisleri ile duvarla ayrl her trl patlayc ortam duvarndan Her nevi patlayc ortamdan Her nevi patlayc ortamdan Patlayc parlayc ve yanc gaz ve svlatrlm gaz kompresrlerinden (Yukardaki gibi) Kolay alevlenebilen svlarn bulunduu depo, ara depo, boru geileri gibi tesislerden (yukardaki gibi) nceki gibi, yalnz propan, propilen gibi svlatrlm gazlar iin geerli. (yukardaki gibi)

Emniyet Mesafesi
10 m mesafede ina edilir 15 m mesafede ina edilir 25 m mesafede ina edilir 40 m mesafede ina edilir 60 m mesafede ina edilir 40 m mesafede ina edilir 60 m mesafede ina edilir 80 m mesafede ina edilir 100 m mesafede ina edilir

Yukardaki verilen emniyet mesafeleri standart deildir, yani bir balaycl yoktur. nk ZON ayrmlar iverenin inisiyatifine braklmtr. Ancak akaryakt dolum istasyonu gibi topluma ak yerlerle ilgili asgari emniyet mesafeleri standartlarca belirlenmitir ve uyum mecburiyeti vardr. Trkiyede geerli olan konu ile ilgili standartlara gre belirlenen asgari emniyet mesafeleri aadaki tabloda grlmektedir. BENZN STASYONLARI TS12820ye gre benzin istasyonlarnda uyulmas gereken ASGAR EMNYET MESAFELER, (Mart 2002) Yer alt Pompa Tank havalan- Tank dolum tank Dispenser drma borusu az dari bina, tesis ii 4 6 6 10 Komu arsa snr 10 10 10 10 Kara yolu (ehir ii) 6 6 6 10 Kara yolu (ehirler aras) 25 6 6 10 Hastane okul (arsa snr) 50 50 50 50 Umuma ak yerler *) 6 10 20 30 ller metredir.
20

*) Otel, motel, lokanta, kafeterya, ay salonu, kuafr gibi halka ak yerler (i yerleri) TS12820ye gre ASGAR EMNYET MESAFELER, zel akaryakt istasyonlar iin, Mart 2002 Yer st Yer alt Pompa Tank dolum Tank havaland rma borusu tank tank Dispenser az dari bina, tesis ii 15 4 6 6 10 Komu asa snr 30 10 10 10 10 Kara yolu (ehir ii) 10 6 6 6 10 Arsa bnr Kara yolu (ehirler aras) 50 25 6 6 10
Arsa snr

Hastane, okul 50 50 50 50 50 Umuma ak yerler *) 30 6 30 30 30 ller metredir. *) Otel, motel, lokanta, kafeterya, ay salonu, kuafr gibi halka ak yerler (i yerleri) Elektrik tesisleri ile ilgili olarak elektrik kuvvetli akm tesisleri ynetmeliine atf yaplyor ise de bu ynetmelikte patlayc ortamdan uzaklkla ilgili bir veri yoktur. Kastedilen elektrik emniyet mesafeleridir. rnein bir benzin istasyonunun zerinden geen hava hattnn elektrik emniyet mesafesi yeterli olmaktadr. Patlayc ortam nedeni ile ilaveten bir mesafe vermeye gerek yoktur. nk benzin buhar yere kmektedir. Fakat yangn annda 7 metre yukardan geen hatt hali ne olur bilinmez. Bence benzin istasyonlarnn zerinden enerji nakil hatt geirilmesi veya enerji nakil hatlarnn altna benzin veya LPG istasyonu yaplmas doru deildir. zel akar yakt istasyonlar ile umuma ak akar yakt istasyonlar arasnda pek az fark vardr. zel benzinliklerde yer st tankna da msaade edilmektedir. TS12663 e gre benzin istasyonlarnda uyulmas gereken ASGAR EMNYET MESAFELER Yer st Yer alt Pompa tank tank Dispenser Bina 15 4 6 Komu bina 30 10 60 Kara yolu (ehir ii) 15 10 6 Kara yolu (ehirler aras) 50 25 6 Hastane, okul 50 50 50 Umuma ak yerler *) 30 10 30

Nisan 2000
Tank havalandrma borusu Tank dolum az

6 60 6 6 50 30

Emniyet mesafeleri TS 12663de de verilmitir. TS 12820, TS 12663 yrrlkten kaldrmamtr her ikisi de gnmzd geerlidir. TS 12820 de baz baz hatalar dzeltilmi ve emniyet aralklara daha geni tutulmutur. rnei bir okuldan mesafe 50m olarak deil okulun arsa snrndan 50m olarak belirlenmitir. TS 12663e gre okul binasndan 50m hesaplanmas gerekirken TS 12820ye gre okulun bahesinden itibaren 50m mesafe alnmas n grlmtr. Bunlarn nedenleri ise yangn durumunda etrafa verilen zararn azaltlmasdr. Patlayc ortam olumas ile ilgisi yoktur. Mesafeler, yangnla mcadele sorunlar dikkate alnarak hesaplanmtr. LPG DOLUM STASYONLARI

21

Akar yakt istasyonlarnda tank hacmine gre bir ayrm yok iken, LPG dolum istasyonlarnn asgari emniyet mesafeleri LPG tanknn byklne gre deimektedir. Ayrca terminoloji de ayn deildir. Komu arsa nedir, komu iskan binas nedir belirlenmemitir veya mehuldr. TS 11939 a gre LPG dolum istasyonlarnda uyulmas gereken ASGAR EMNYET MESAFELER LPG tank, Yer alt LPG tank, Yer st 3-10m3 10-40m3 3-10m3 10-40m3 Bina 5 10 7.5 15 Komu arsa snr 5 10 7.5 15 Yol , kara veya 5 10 7.5 15 demir yolu nemli bina 40 40 50 50 Okul, hastane

Ocak 2001 LPG, Dispenseri 5 5 5 50

Akar yakt, LPG ve doal gaz tanklarnn meskun mahalden uzaklklar, bina iersi veya d kullanm ve saire gibi yapm ve kullanm ile ilgili binalarn yangndan koruma

22

ynetmeliinde balayc artlar mevcut olup konumuz olmad iin detayna girilmeyecektir. Trkiyede DOAL GAZ Dolum stasyonlar ile ilgili henz bir standart veya tzk mevcut deildir. Doal gaz yap icab benzin ve LPGden ok farkldr. Benzin ve LPG buhar havadan ar olduu iin tehlikeli ksm zeminde oluurken doal gazda tehlikeli blgeler yukarlarda olumaktadr. rnein dispenserin 120 cm st tehlikesiz blge olarak kabul edilemez. Emniyet mesafeleri daha dk olabilir. nk aa kan gaz havaya ykselmektedir. Resim 7de emniyet mesafeleri ile ilgilimuhtemel bir TALYAN uygulamas grlmektedir. Bu resimde, konuta 20m mesafede msaade edilebiliyor gibi gzkyor ise de kesin karar vermek iin yeterli deildir, baka uygulamalara da bakmak gerekir. Asgari emniyet mesafeleri patlayc madenin snfna, depo byklne ve alnacak nlemlere gre deimektedir. rnein arada koruma duvar var ise mesafeler daha da klmektedir. Burada verilen deerler AI snf (benzin) veya LPG iin olup kesin ve detayl bilgi iin ilgili standart ve ynetmeliklere bakmak gerekir. Konumuz olmad iin detayna girilmeyecektir. Yalnz yukarda da bahsettiimiz gibi konu ok deiik ynetmelik ve standartlarda yer alabilmekte olup zellikle yangnla mcadele mevzuatn iyi bilmek gerekmektedir.

b) RNEK ZON AYRIMLARI

Resim 8 ve resim 9 da iki ayr tesisin tehlikeli kabul edilen mesafeleri grlmektedir. Resim 8 de bir tank grlmektedir. Bu tankn tepesinde emniyet iin bir tahliye veya blf valf bulunmaktadr. Alman uygulamasna gre bu valfn 3 m etraf birinci derecede (Zon 0) tehlikeli kabul edilirken Rus uygulamasna gre ise bu mesafe 5 metre olarak alnmaktadr. Resim 9 da bir dolum tankeri veya dolum istasyonu grlmektedir. rnein benzin doldurma boaltma istasyonlar gibi. Alman uygulamalarna gre tankn 3 m ykseklii ve 5-15 m

23

etraf tehlikeli kabul edilirken Rus uygulamasnda ise tankn 20 m etraf tehlikeli blge olarak kabul edilmektedir.

Bu mesafeler lkeden lkeye farkllk arz ettii gibi, patlayc maddenin snfna, tahliye valfnn yapsna, tankn yapsna, alnan nlemleri (aralara konulan duvar ve tankn iine konulan innert gaz gibi) gre de deimektedir.

Zon 0 : Krmz Zon 1 : Turuncu Zon 2 : Sar

Not: ASCO firmasnn www.ascojoucomatic.com web sitesinden alnmtr.

Resim 10: LPG depolama ve dolum istasyonu ZON rnei Resim 10 da bir LPG depolama, doldurma, boaltma ve datm istasyonunun resmi grlmekte olup tehlikeli kabul edilen blgeler renk kotlar ile belirlenmitir. Metre cinsinden kesin boyutlar verilmemitir. nk boyutlandrma yukarda bahsettiimiz nedenlerle ok farkl olabilmektedir.

24

Resim 11 de bir patlayc toz tesisinin resmi ve tehlikeli kabul edilen blgeleri grlmekte olup, ayn ekilde kesin boyutlar verilmemitir. Bu mesafeler tozun ve ileme tesisinin trne gre deimektedir.

Zon 20 : Krmz Zon 21 : Turuncu Zon 22 : Sar

Resim 11 : Bir yanc TOZ FLTRE TESS tehlike blgeleri, ZON ayrm rnei

c)

LPG STASYONLARI

LPG istasyonlar ile ilgili kurallar TS11939da verilmi olup, bu standart da Amerikan NFPA /ANSI 58-1998 den yararlanlarak hazrlanmtr. Tehlikeli blge (ZON) ayrmlar aadaki resimlerde grlmektedir. DSPENSER: Dispenserin ii ile yatayda 45 cm ve dikeyde de 120 cm etraf ZON 0 olarak kabul edilirken; yatayda 6 metre etraf ile tepesinden 1 metre ykseklii ZON 1 olarak kabul
25

edilmektedir. Burada Zon 0 ve Zon 1 tariflerinde bir karklk var gibi gzkmektedir. Zon 0 olarak tarif edilen blge Zon 1 ve Zon 1 olarak tarif edilen blge de Zon 2 olmaldr. Aksi halde dispenserin 45 cm yaknnda hibir elektrik aleti yerletirilemez. Oysa dispenserin hemen zerinde aydnlatma ve elektrikle sayclar mevcuttur. Ayrca yabanca uygulamalarda de dispenser etraf Zon 1 olarak kabul edilmektedir.

TANK: Tankn ii ZON 0 olarak izah edilirken, zerindeki dolum az ile emniyet valfi etraf ZON 1 olarak kabul edilmekte fakat herhangi bir l verilmemektedir.

d)

BENZN STASYONLARI

Benzin istasyonlarnn tehlikeli blgeleri TS12820de tanmlanm olup, aadaki resimlerde zetlenmitir. Benzin tanknn ii ile dispenser etrafndaki ukurluklar (var ise) ZON 0 olarak kabul edilirken dispenserin yerden 50cm ykseklii ile 6m etraf ZON 1 olarak tanmlanmtr. Dolum azndaki ukurluklar ve blf vanasnn etraf (1m) ZON 0 olarak tanmlanmtr. Deposu yer stnde bulunan benzin istasyonu olmadndan yer st tankna ait bir rnek verilmemitir.
26

Aada muhtelif zon ayrm rnekleri , bir fikir vermesi iin verilmi olup, bunlarn hi birinin benzin ve LPG istasyonlarnda olduu gibi kesin balayc yan yoktur. lkeden lkeye, kullanlan maddeden maddeye deiebilmektedir.

27

28

3.7 PATLAMA SICAKLII ve ISI GRUPLARI

Patlayc gazlar bir kvlcm ile patlayabildikleri gibi, ortamdaki aletlerin yzey scaklklarndan da ate alabilirler (statik patlama). rnein metan gaz 650 C de patlar. Bu nedenle kullanlan elektrik ve mekanik tehizatlarn yzey scaklklarna da dikkat edilmelidir. Konunun uzmanlar dikkat edilmesi gereken s gruplarn tarif etmiler ve bu s gruplar standartlarda da yerini almtr. Is gruplar tayin edilirken emniyet faktr de dikkate alnarak gerek ate alma scaklklarnn biraz altnda tarif edilmilerdir. rnein metan gaznn patlama scakl 450 C olarak verilmitir. En zor ate alan gaz metandr, dierleri daha dk scaklkta da patlarlar. TABLO 12: Patlama slar ve s gruplar, ESK TARFLER ATELEME ISISI CCCP BRD RUSYA ALMANYA 450C 300-450C 175-300C 120-175C 450C 300-450C 200-300C 135-200C 100-135C 85-100C ISI SINIFI CCCP RUSYA eski yeni A T1 T2 T3 T4 T5 BRD ALMANYA yeni eski T1 G1 T2 G2 T3 G3 T4 G4 T5 G5 USA A B C D NEC 280C 280C 180C 280C ISA, UL, ANSI 280C 280C 160C 215C

Is gruplamasnda kuzey amerikan gr ile uluslararas gr (IEC) ve Avrupa gr ayndr ve NEC 505 de son deiiklii ile IEC de olduu gibi 6 s grubu tarif etmitir. Yalnz bu gruplar da aralarnda alt blmlere ayrlmtr. NEC in eski uygulamal farkldr ve tablo 12 de grlmektedir. Yeni s snflandrmalar ve uluslararas kabul ile NECin son uygulamas tablo 13 de grlmektedir.

Tablo 13: NEC , IEC ve EN ye gre kabul gren s gruplar YEN TARFLER ISI GRUBU IEC ve EN T1 Aletin maksimum yzey scakl 450 C Patlayc ortamn Patlama scakl >450C ISI GRUBU NEC T1 T2 T2A T2B T2C T2D T3 T3A T3B T3C T4 T4A T5 T6

T2

300 C

>300 <450 C

T3

200 C 135 C 120 C 100 C 85 C

>200 <300 C >135 <200 C >100 <135 C > 85 <100 C

T4 T5 T6

450 C 300 C 280 C 260 C 230 C 215 C 200 C 180 C 165 C 160 C 135 C 120 C 100 C 85 C

29

Is gruplarnn aletlerin alabildikleri ortam scakl ile ilikisi yoktur. Bu s deerleri aygtlarn maksimum yzey scaklklardr. Aldnda ortam tehlikeye girer demektir. Bunun iin gerekiyorsa nlem alnr, soutma veya geni yzeyli alet seimi gibi. Tablo 12 de eski deer ve grler de verilmitir. nk iletmelerde eski ekipmanlar da halen faal halde bulunmaktadr.

a)

GAZLARIN ISI GRUPLARINA GRE DAILIMI

Bilinen gaz ve buharlarn s gruplar aada verilmitir. Bu konuda meslek kurulularnn detayl verileri mevcuttur. Tablo 14: nemli gazlar ve s gruplar T1 T2 T3 I Metan Aseton IIA Etil alkol Petrol Etanlar I-amil Mazot Etilaseton asetatlar Uak Amonyaklar n-btanlar benzini Benzol n-btil olkol Foil oil Asetik asit Karbon n-heksanlar
monoksit Metanol Propanlar Toluenler

T4 Aset aldehitler Etil eter

T5

T6

IIB IIC

ehir gaz Hidrojen

Etilen Asetilen

Karbondi slfit

BAZI LKELERN GAZ GRUPLARI ve KARILATIRILMASI

Tablo 15: Gaz gruplar karlatrma tablosu
IEC CENELEC AVUSTURALYA NGLTERE BS4683 ALMANYA & JAPONYA VDEO171 RIIS-TR-TR-79-1 U.S.A. NEC (national electric code) Temsil eden rnek gaz

II

IIA IIB IIB IIB IIB

IIA IIB II IIC

1 2 3a 3n 3b 3c

D C B None A

Propan Etilen Hidrojen Karbon Disulfid Acetylene

IEC = uluslar aras elektroteknik komisyonu CENELEC = Avrupa norm kuruluu, Avrupa normu U.S.A. = ABD Burada eski gaz gruplarna zelikle yer verilmitir. rnein VDE0171 bu gn geerli deil ise de alan tesislerde bu standarda gre sertifika alm aletler mevcuttur.

30

b) SIVI YAKITLARIN PARLAMA NOKTALARINA GRE

SINIFLANDIRILMASI, FLASH POINT

Yanc svlar (Otomobil yaktlar) parlama (flash point) ve kaynama (boiling point) noktalarna gre snflara ayrlmtr. Parlama noktas: verilen scaklkta ve normal atmosfer basncnda yanc sv yzeyinin patlayc buhar rettii anlamna gelir. Aada Tablo 16da NFPA 30a gre yaplan ve uluslar aras geerli olan snflandrma grlmektedir. Tablo 16: TS 12820 ve NFPA 30a gre SIVI YAKIT SINIFLARI Tehlike Parlama noktas Kaynama noktas RNEK snf (Fla point), F (Boiling point), B IA F<22.8 C (73 F) B<37.8 C (100 F) Di-etileter, etilen oksitler Otomobil ve uak benzinleri IB F<22.8 C (73 ) B>37.8 C (100 F) Toluenler, Laquer tineri Ksilenler, baz boyalar IC F>22.8 C (73 ) B<37.8C (100 F) imento bazl baz solventler 37.8C>F<60 C Mazot (diesel yakt) II 100 F>F<140 F Boya tineri 60 C >F<93 C III A Kalorfer yaktlar (fuel oil) 140 F >F<200 F III B F>93 C (>200 F
Sv mutfak yalar, motor yalar, makina yalar

BAZI LKELERN ISI GRUPLAMALARI ve KARILATIRILMASI Tablo 17: Is gruplar ve karlatrlmas

IEC/CENELEC (EN) AVUSTURALYA Maksimum Snf Yzey ss T1 450 C JAPONYA (RIIS - TR - 79 - 1) Maksimum Snf Yzey ss G1 360 C U.S.A. (ABD) (NEC 1984) Maksimum Snf Yzey ss T1 450C T2 300 C T2A 280 C T2B 260 C T2C 230 C 2TD 215 T3 200 C T3A 180 C T3B 165 C T3C 160 T4 135 C T4A 120 C T5 100 C T6 85C MNMUM ATELEME SICAKLII 450C 300 C 280 C 260 C 230C 215 C 200 C 180 C 165 C 160 C 135 C 120 C 100 C 85 C

T2

300 C

G2

240 C

T3

200 C

G3

160 C

T4 T5 T6

135 C 100 C 85 C

G4 G5 G6

110 C 80 C 70C

31

4.0. PATLAYICI ORTAMLAR ZERNE SON GELMELER ve HUKUK DAYANAK

1961 ylnda Federal Almanyann patlayc ortamlarla ilgili yeni standart yaynlamas ve kendinden emniyetlilik ile ilgili yeni bir test cihaz aklamas, var olan uluslar aras yarma ve rekabeti gn na karm ve exproof ile ilgili kafalar kartrmaya balamtr. Baz lkelerin sanayileri skntya girerken, uluslar aras alma ve standartlama hzlanmaya balamtr. Bir taraftan, Uluslararas Elektroteknik Komisyonu IEC konu zerine eilmeye balam ve dier taraftan Avrupa ekonomik topluluu standartlama komisyonu CENELEC de TC31 adnda ex-koruma ile ilgili bir komisyon oluturarak konu zerine almaya balamlardr. CENELEC patlayc ortamlarla ilgili ilk standardn 1975 de IEC de 1979 ylnda yaynlamlardr. Bir yandan IEC dier yandan CENELEC yeni standartlama almalar yaparken uluslar aras dzeyde fikir birliine varlmaya balanm ve ex-koruma alanndaki karmaa kalkmaya balamtr. Uluslar aras gelimelerin dnda kalan Kuzey Amerika lkeleri (ABD ve Kanada) 1996dan itibaren kendi standartlarn deitirmeye balamlar ve IECnin kabul ettii esaslar erevesinde birlemeye balamlardr. Kanada 1988 de ABD 1996 da ZON sistemini kabul etmeye balamlardr. ABD henz diretiyor ise de yakn gelecekte exproof anlayn tamamen deitirecek ve IEC etrafnda birleecektir. nk ABD li uzmanlar hem IEC ve hem de CENELEC komisyonlarnda aktif faaliyet gstermektedirler. 1996 ylna kadar her Avrupa lkesinin ayr yasa, standart ve ynetmelikleri var idi ve balayc olan bunlar idi. 1 Temmuz 2003 den itibaren tm Avrupa lkeleri tek bir yasa ve standarda kavumutur. ATEX 100a tabir edilen yeni Avrupa parlamentosu talimatlar (directive) 1 Temmuz 2003 tarihinden itibaren yrrle girmitir. Artk herkes ATEX den sz eder olmu ve exprotection, exproof, flameproof gibi szler unutulmaya balanmtr. Firmalar kataloglarnda ATEX 100aya uyumlu tabirini kullanmaktadrlar. Ex-koruma ile ilgili hukuki dayana ATEX 100a, ve ATEX 137 oluturmaktadr. Bunlarn neleri kapsadklar ileriki blmlerimizde izah edilmeye allacaktr. Patlayc ortamlarla ( exproof ) ilgili standartlar ve uygulamalar bu her iki ATEX talimatlarna uygun olmak zorundadr. Ortak Pazar lkeleri kendi ulusal yasa, standart, ynetmelik talimat ve saire gibi konu ile ilgili tm mevzuatlarn ATEX 100a ve ATEX 137ye uyumlu hale getirmek zorundadrlar ve de uyumlu hale getirmilerdir.

4.1. ATEX 100a ve ATEX 137 NE GB YENLKLER GETRMEKTEDR.

1980 e kadar nasl yrr idi: Sertifikalar ulusal bazda verilmekte ve bir lkenin verdii sertifika dierinde geerli olmamakta idi. EN normlar mevcut olmasna ramen, mecburiyet yok idi ve ulusal standartlar geerliliini koruyordu. Testleri Almanya da BVS ve PTB yapmakta ve sertifika vermekte idi. Bu sertifika yetkili mercilerce onaylandktan sonra geerlilik kazanmakta idi. Ayn ii ngiltere de madenler iin SMRA dier sanayi kollar iin BASEEFA, yapmakta idi ve halende yeni ekli ile bu
32

grevleri yrtmektedirler. ngilteredeki organizasyon merkezi bir yapya sahiptir ve tamam HSEye baldr. (Health and Safety Exicutive). 1980 den 2003 kadar: Avrupa normlar gelimeye balam ve uyum mecburiyeti konulmutur. Her lke kendi standardn EN ye uygun hale getirmek zorunda kalmtr. Fakat Avrupa normuna uyumluluk belgesini (conformite) her lkenin kendi milli kuruluu veriyor idi. Ayrca yaynlanan EC talimatlar mecburi hale getirilmi ve lkelerin ulusal yasalar bunlarla uyumlu hale getirilmeye balamtr. Sertifika ilemi merkezi hale gelmi, fakat uygulama ve iletme ulusal bazda kalmtr. Hangi ortamlarda ne gibi alet kullanlaca ulusal olarak tayin edilmeye devam edilmitir. ZON 0 dndaki aletler iin yetkili mercilerden onay almaya gerek kalmamtr. Avrupa Parlamentosu 23 Mart 1994 ylnda ATEX 100a tabir edilen ve resmi ad directive 94/9/EC olan bir talimat yaynlamtr. Bu talimat ortaklk anlamasnn 100a maddesine dayanlarak karldndan (serbest ticaret ve serbeste mal al verii ile ilgili madde) ve patlayc ortamn Franszca tabiri olan atmosphere explosible kelimesinden kaynaklanan ATEX 100a tabiri ile anlmaktadr. ATEX 100a (directive 94/9/EC) ex-korumal aletlerin imalat ile ilgilidir ve genellikle imalatlar kapsamaktadr. Ana metin 16 maddeden ibaret olmasna ramen ekleri ile birlikte uzunca bir metin oluturmaktadr. lkeler aras yanl yorumlamalar nlemek iin bir de izahat ve aklama eklenmitir ve bu hali ile 133 sayfadan olumaktadr. Avrupa Parlamentosu Aralk 1999 ylnda kullanclar kapsayan directive 99/9/EC talimatn da yaynlayarak ex konusundaki son tereddtleri de gidermi ve bylece Avrupada tam bir birlik salanmtr. Bu talimat Ortaklk anlamasnn 137.nci maddesine dayanlarak karld iin ATEX 137 olarak da anlmaktadr. yeri gvencesi ve ii saln kapsayan bu talimat i verenleri yani kullanclar ilgilendirmekte olup 1 Temmez 2006ya kadar gei sresi tannmaktadr. ATEX 137, Zon tarifleri gibi exproof ile ilgili bir ok teknik hususlar da iermektedir. 1 TEMMUZ 2003 den sonra: ATEX100a ile ekipman koruma tipleri ve sertifikalandrma tek tip hale gelmitir. Ulusal bazda onaya gerek kalmamtr. Artk bir Ortak Pazar lkesinin verdii sertifika dier Ortak Pazar lkesinde de aynen geerlilik kazanmtr. rnein Finlandiyadan alnan bir sertifika Almanya da aynen geerli olmaktadr. Alman yetkililere onaylatmaya gerek yoktur. ATEX137 (99/92/EC) ile uygulama ve iletme de, tek tip hale getirilmitir. i sal ve i yeri gvenlii ile ilgili olan ATEX 137 ulusal uygulamalar kaldrm ve tm Avrupada birlik salamtr. Patlayc ortamlar dnda, yangn ve patlama gibi i hayatnn gvenlikle ilgili tm konularn kapsayan ATEX 137 uyum almalar ile, bir ok Avrupa lkesinin ok saydaki deiik tip ynetmelikleri tek bir ynetmelik haline gelmitir. Bu konu ile ilgili uyum almalar, yenilik ve deiimler devam etmektedir. LETMECLERE GETRLEN YENLK ve KLFETLER: 01.07.2003 den itibaren kurulacak yeni tesisler iin

33

1. Tehlike analizi raporu (ZONlara ayrma ve s snflarn belirleme gibi) 2. Patlamaya kar koruma analizi (ex-koruma nlemleri dokman) 3. Kullanlan aletlerin 94/9/EC talimatna uyumluluk raporu. (conformity) Bulunmak zorundadr. 01.07.2003 de nce kurulan tesisler iin 1. 31.12.2005 e kadar tehlike analizi raporu 2. 31.12.2005 e kadar Patlamaya kar koruma analizi ( ex-koruma nlemleri dokman) Hazrlanm olacaktr. Bu demektir ki eski tesislerde yeni talimata uyumlu hale getirilecektir. Aada uygulamann zaman diyagram grlmektedir.

MALATILARA GETRLEN YENLK ve KLFETLER : 01.07.2003 den itibaren imal edilen ve Avrupada satlan (yerli veya yabanc) tm tesis ve aletler 94/9/EC talimatna uyumlu olmak zorundadr. ATEX 94/9/EC 1996 dan itibaren geerlidir. Uyum mecburiyeti ise 01.07.2003 den itibaren balamtr. retici firmalar zaten uyumlarn salam durumdadrlar. Avrupa dna satlacak aletler farkl standartlara gre de imal edilebilir. ou firma hem Amerikan ve hem de Avrupa standardna gre alet retmekte ve pazarlamaktadr.

4.2 ATEX 100a TEKNK BAZDA NE GB YENLKLER GETRMEKTEDR:

34

ATEX 100ann (diriective 94/9/EC) giriindeki izahat blmnde gerekli aklamalar yaplarak ne gibi yenilik ve deiiklikler getirildii izah edilmektedir. Konu ile ilgili literatr kartran ve firma kataloglarna bakan meslektalarmz ilk bakta patlayc ortamlarla ilgili Avrupa Normlarnn yrrlkten katl hissine kaplabilirler.. ATEX 100a bir standart deildir. Mevcut standartlar bu talimata uyumlu hale getirilmek zorundadr ve bir ou da deitirilerek uyumlu hale getirilmilerdir. Zaten konu ile ilgili standartlarn karl nedeni ve hukuki dayana ATEX 100a dr. Getirilen en nemli yenilikler: 1. Patlayc ortamda kullanlan elektrik ve mekanik tm aletleri kapsamaktadr. Bu gne kadar yalnzca elektrikli aletlerden sz edilir idi. Bundan byle patlayc ortamlarda kullanlan mekanik aletlerin de ex sertifikas bulunmak zorundadr. rnein bu gne kadar bir tulumbann yalnzca elektrik motorunun ex sertifikas bulunmas yeterli olmakta idi. Bundan byle tmne sertifika almak zorunluluu getirilmitir. nemli yeniliklerden biri de bu uygulamadr. CENELEC mekanik aletlerle ilgili yeni standartlar yaynlamak zorunda kalacaktr e yaynlamaya balamtr. Koruyucu sistemleri de kapsamaktadr. Patlamay nlemek veya yaylmasna mani olmak iin yaplan tm sistemler (flame arrestor) ATEX 100aya uyumlu olmak zorundadr. Bu tip tertibatlar da bundan byle exproof sertifika alacak ve CE belgesi ve damgas bulunacaktr. rnein madenlerde kullanlan su pskrtme sistemleri ve petrol sanayinde kullanlan buhar bariyerleri gibi. Maden ve dier sanayi kollar gibi bir ayrm yaplmamakta tm patlayc ortamlar kapsamaktadr. 2003e kadar madenler daima ayrca bir talimat ile anlr ve ayr tutulur idi, Madenlerin ayrcal kalkmtr. Aletleri kullanma ortamlarna gre kategorilere ayrmtr (ZONlara ). lk defa kategorilerden bahsedilmeye balanmtr. Bunlarn ne olduklar yazmzn ileriki blmlerinde izah edilecektir.

2.

3.

4.

5. Zon ayrm eskisi gibi Zon 0, 1, 2 eklinde olacak, tozlarda Zon 10, 11, 12 yerini Zon 20, 21, 22 alacaktr. Tehlikeli blge girilerine gen eklinde EX-tehlike iareti konulacaktr. 6. Etiket ekli deiecek ve aletin etiketinden, kullanlaca yer (gaz grubu), kullanlaca ortam zon (kategori) ve kullanlaca ortamn cinsi (gaz, toz gibi) anlalabilecektir. Yeni sertifikalarda zellikle kendinden emniyetli sertifika verilmesi ve kullanc tarafndan tatbik edilmesi bu gne kadarki gibi kolay olmayacaktr. zellikle ZON 0 kullanmlar iin kendinden emniyetliliin ispat gerekecek, hem imalat ve hem de kullanc elektrik devreleri hakknda detayl bilgi vermek ve sistemini kontrol etmek zorunda kalacaktr. Kullanc mevcut tesislerinde herhangi bir tadilata gitmek zorunda deildir. Fakat 1 Temmuz 2003den sonra meydana gelen arzalarn giderilmesinde ve yedek malzeme temininde ATEX 100aya uymak zorunda kalacaktr. Bu demektir ki kullanc da baz tesislerini imalat ile birlikte gzden geirecek ve deimesi gereken ekipman deitirecektir. Burada sorun yine kendinden emniyetli aletlerde
35

7.

8.

kacaktr. leride bahsedeceimiz gibi, kendinden emniyetli alet yoktur, kendinden emniyetli devre vardr. Kullanc mevcut devrelerini elden geirmek zorunda kalacaktr. 9. zerinde Ex yazl her alet rahatlkla kullanlamayacaktr. Kullanc kategorilere, patlama gruplarna, s gruplarna ve koruma tiplerine dikkat etmek zorunda kalacaktr.

10. Ex korumal aletlere Avrupa Normuna uyumluluk belgesi alnmas mecburiyeti getirilmitir. Bir Ex alet yalnzca ex-koruma standartlarna deil dier geerli EN normlarna da uygun imal edilmek ve CE kalite belgesi tamak mecburiyetindedir. Ex-korumal aletleri pahal hale getiren maddelerden biri de budur. CE kalite belgesi almak imalatlar zorlayan maddelerden biridir. 11. Montaj ve iletmeyi kapsamamakla beraber, bir iletmeci kendi kullanm iin herhangi bir alet veya sistem (makine) yapyor ise yine de ATEX 100aya uymak ve gerekli brokrasiyi yerine getirmek zorundadr. Bu durumda makineyi ticari piyasaya srmemesine ramen imalat durumuna girmektedir. 12. Deiik imalatlardan sertifikal cihazlar temin edilip yeni bir cihaz, makine veya sistem oluturuluyor ise ve bu cihaz ticari piyasaya srlyor ise ayn ekilde yeni bir sertifika ve CE uyumluluk belgesi almak yani ATEX 100aya uymak zorundadr. 13. Uyumluluk belgesi (conformity) yetkili organlarca (notified bodies) verilecek ve tm Avrupa lkelerinde geerli olacaktr. Yetkili organlar AET tayin etmekte olup, bu gne kadar sertifika veren resmi kurulularn yan sra zel kurululara da yetki belgisi (notified body) verilmektedir.

4.3. ALET KATEGORLER

Kullanmdaki karmaay nlemek iin ATEx 100a patlayc ortamlarda konulan aletleri gruplarna gre kategorilere ayrmaktadr. Bunlar ksaca: Grup I: Girzulu maden ocaklarn ve var ise yer st tesislerin, ksaca maden sanayini kapsamaktadr. Kullanlan aletlerin yzey scakl metan ve kmr tozuna gre dizayn edilecektir. Kmr tozu var ise 150 C yok ise 450 C olabilmektedir.

Kategori M1: Bu kategorideki aletler srekli veya aralkl oluan patlayc ortam tehlikeye drmeyecek ekilde dizayn edilirler, yksek bir koruma dzeyine sahiptirler. ZON 0 ortamnda rahatlkla alabilecek dzeydedirler. ATEX ayrca; aletin korumasnda herhangi bir bozulma olduunda ikinci bir nlem alnmasn ve yine bir birinden bamsz iki arza ayn anda meydana geldiinde emniyetliliin korunmas artn komaktadr. Etiketinde M1 iareti olan bir alet en az 2 arzada tehlike yaratmayacak ekilde dizayn edilecektir. Ayrca ikinci bir emniyet nlemi alnmaldr. ATEX ifadesinde bu ekilde yuvarlak szler kullanlmaktadr. Pratikte bu nlemler; grizu llerek tehlike, halinde
36

(gizunun %1.5 seviyesini amas) elektriin kesilmesi ve alanlara alarm verilerek madenin terk edilmesi ile gerekletirilmektedir. M1 kategorisi artlarn yalnzca kendinden emniyetli korunmu bir devre (veya alet) yerine getirebilmektedir (Ex-ia kategorisindeki)

Kategori M2: Patlayc ortam olutuunda bu kategorideki aletlerin elektriinin kesilmesi gerekmektedir. Elektrik hemen kesilemeyecei iin ksa sre de olsa patlayc ortama maruz kalacaklardr. Bu nedenle normal almalar esnasndan ortam tehlikeye drmeyecek ekilde dizayn edilirler. Ayrca ar ve deiken alma artlarna uyumlu, robust bir yapya sahip olacaklardr. Grizilu bir maden iletmesinde metann havadaki oran %1.5 seviyesini atnda madenin ilgili blmnn elektrii kesilir. Buna gre uygun lm tertibat yaplmak zorunludur. Kullanlan metan l aleti, batarya beslemeli ve kendinden emniyetli tip ve Ex-ia kategorisinde olacaktr ki srekli gazl ortamda alabilsin. Grup II : Maden sanayi dndaki sanayi kollarn kapsar. Aletlerin yzey scaklklar kullanlan ortama gre farkl olabilmektedir. Tehlike blgeleri ayr ZONa ayrlmtr (Zon 0, 1 ,2).ve ayr kategoride alet kullanlabilmektedir. Ayrca kategori rakamlarnn sonuna gaz ise G toz ise D harfi konulur.

Kategori 1G veya 1D : M1 de olduu gibi bu kategorideki aletler srekli ve arada bir oluan patlayc ortamda alabilecek ekilde dizayn edilirler ve yksek bir koruma seviyesine sahiptirler. ZON 0 (ZON 20) ortamnda rahatlkla alabilecek dzeydedirler. Ayn ekilde; aletin korumasnda herhangi bir bozulma olduunda ikinci bir nlem alnmas ve yine bir birinden bamsz iki arza ayn anda meydana geldiinde emniyetliliin korunmas istenmektedir. Katagori 1 artlarn ancak kendinden emniyetli korunmu bir devre (veya alet) yerine getirebilmektedir (Ex-ia). Bu demektir ki ZON 0da ancak kendinden emniyetli, Ex-ia tipi aletler kullanlabilir, Ex-ib tipi dahil dier koruma tiplerinin hi biri kullanlamaz. Kendinden emniyetli devreler (aletler) iki kategoride (a ve b) imal edilir. Bunlar emniyet faktrleri ile ilgilidir. Ex-ia tipi aletlerin emniyet katsays 1.5 alnr ve daha dk akmlarda emniyetlidirler. Ex-ib tipi aletlerin emniyet katsay 1 alnr ve daha yksek akmlarda da alrlar. Kendinden emniyetli bir devrede ayn anda bir veya birka arza birden meydana gelebilir. Bunlar yaplan emniyet bariyerlerine konulan zener diod says ile belirlenir. Ex-ia tipi bir bariyerde ten fazla zener barier (diod?) vardr. Biri veya ikisi arzalansa emniyetlilik devam etmektedir.

Kategori 2G veya 2D:

37

Bu kategorideki aletler, normal almalarnda olduu gibi arza hallerinde de ortam tehlikeye drmeyecek ekilde dizayn edilirler. Etiketlerinde 2G (2D) olan aletler ZON 1 (ZON 21) ortamnda rahatlkla kullanlabilirler. Tablo 4.01: Kategoriler ve kullanm blgeliri KULLANIM YER, ZON GRUP KATEGOR Madenler, srekli patlayc I M1 ortamda alabilir Madenler, patlayc gaz I M2 + M1 oluumunda elektrii kesilir Dier sanayi ZON 0 II 1G Dier sanayi ZON 1 II 2G+1G Dier sanayi ZON 2 II 3G+2G+1G Dier sanayi ZON 20 II 1D Dier sanayi ZON 21 II 2D+1D Dier sanayi ZON 22 II 3D+2D+1D KORUMA TP Ex I-ia Ex I-ia, ib, d, e, o,p,q ve saire Ex IIG - ia Ex IIG - ia, ib, d,e,o,p,q ve saire Ex IIG - ia, ib, d,e,o,p,q ve saire Ex IID - ia Ex IID - ia, ib, d,e,o,p,q ve saire Ex IID - ia, ib, d,e,o,p,q, ve saire

Kategori 3G veya 3D: Bu kategorideki aletler normal almalarnda ortam tehlikeye drmeyecek ekilde dizayn edilmilerdir. ZON 2 (ZON 22) ortamlarnda kullanlabilmektedirler. st kategorideki aletler alt kategoride de kullanlabilirler, fakat tersi geerli deildir. Kategorisi 1 olan bir alet ZON 1 ve 2 de de rahatlkla kullanlabilir. Fakat kategorisi 2 olan bir alet ZON 0 da kullanlamaz.

4.4 TRKYEDEK MEVZUAT

a) 1475 Sayl YASASINA GRE Patlayc ortamlarda kullanlan aletlerle ilgili bal bana bir ynetmelik veya tzk mevcut deildir. gvenlii ve ii sal ile ilgili mevzuatn iersinde yer almaktadr. ki ayr tzk mevcut olup, birincisi maden ve ta ocaklar ile ak iletmelerde alnacak ii sal ve i gvenlii tedbirleri hakknda tzk dr ve ksa ad ile MADEN EMNYET NZAMNAMES olarak bilinmektedir. En son ekli ile 22.10.1984 tarih ve 18553 sayl resmi gazetede yaynlanarak yrrle girmitir. 1950lerin felsefesine gre hazrlanm olup, 1984 ylnda da elektrikle ilgili pek yeni bir ey getirememitir. Nizamname baz aygtlar tarif etmekte, d-, e-, i- tipi gibi aletleri kendince tanmlamaya almaktadr. Halbuki bu gibi konular standartlara uygun olmas gerek gibi ifadelerle geitirmesi gerekir idi. TSEnin konu ile ilgili standart yaynlamam olmas bir neden olabilir. Bu tzk grizu ve kmr tozu bulunan madenlerde alev szdrmaz tipte elektrik aleti kullanlmasn ve Bakanln yetki verdii bir test istasyonundan sertifika alm olmasn (madde 289) emretmektedir. Bu koulun nedeni ise Zonguldak Kmr madenlerinde alev szmaz aletleri test edip sertifika veren bir istasyonun kurulmu olmasdr. Patlayc ortamlarla ilgili ikinci tzk parlayc, patlayc, tehlikeli ve zararl maddelerle alan i yerlerinde ve ilerde alnacak tedbirler hakknda tzk dr ve son ekli ile 24.12.1973 tarih ve 14752 nolu resmi gazetede yaynlanarak yrrle girmitir. 30 yl akn gemii olan bu tzk hi tadilata uramamtr. Yine maden emniyet nizamname38

sinde olduu gibi 1950lerin felsefesine gre hazrlanm olup, daha ziyade Amerikan uygulamas ar basmaktadr. Maden emniyet nizamnamesinde olduu gibi bu tzk de baz koruma tiplerini izaha almaktadr (Alev geirmez = d-tipi koruma, basnl gaz ile flenecek veya asal gaz gibi ifadeleri ile p-tipi korumay tarife almaktadr). Ayrca etan aletlerden bahsetmekte ve bu tip aletlerin kullanmna msaade etmektedir. ETAN tabiri IP54 veya yukars koruma anlamna gelir ve o aletin nemli yerlerde kullanlabileceini ifade eder. Patlayc ortam kullanm ile ilgisi yoktur. Bu tipik bir Amerikan uygulamasdr ve yine Amerikan uygulamasnda olduu gibi ZON tarifi ve ayrmndan bahsetmemektedir. Kondiut kullanmna ncelik vermi, kablolara da bir ak kap brakmtr. lkemizde petrol, petro-kimya ve gaz sanayinin Amerikan arlkl olduunu unutmamak gerek. Bence her iki tzk de elektrik aletlerinin detayl izahatndan vazgemeli ve bu gibi detaylar standartlara brakmaldr. Yaplmas gereken ncelikle ZON tarifidir. Bu gn TSE patlayc ortamlarla ilgili Avrupa Normlarnn hemen tamamn yaynlam ve standartlama asndan (AETye giri hazrl dolays ile olsa gerek) boluk brakmamtr. Yalnz bu standartlar mecburi deil ihtiyaridir. Ayrca TSEnin Ex-korumal aletleri test eden zmirde bir laboratuar da mevcuttur ve sertifika vermektedir. b) YEN YASASINA GRE 22.05.2003 tarihinde, 4857 sayl yeni i yasas yaynlanm fakat eski yasa (1475) yrrlkten kaldrlmamtr. Bu nedenle 1475e dayanlarak karlan tzk ynetmelik ve saire gibi mevzuat yrrlkte kalmtr. Trkiye Avrupa topluluuna girme hazrlnda olduu iin bir gei dnemi yaamaktadr. alma Bakanl i hayat ile ilgili bir dizi tzk yaynlamtr. Bunlarn iinde ATEX 137de bulunmaktadr. 26 Aralk 2003 tarihinde ATEX 137 aynen tercme edilerek patlayc ortamlarn tehlikelerinden alanlarn korunmas hakknda tzk ad altnda yaynlanm ve yrrle konulmutur. Eski tzkler de ayn anda geerliliklerini koruduklar iin u anda (01.08.2004) uyum ihtiyaridir, mecburi deildir. ATEX 100a retim ile ilgili olduu iin bu direktifin tercme edilerek yaynlanmas alma Bakanlnn deil Sanayi Bakanlnn grev sahasna girmektedir. Sanayi ve Ticaret Bakanl ATEX 100 ay (Directive 94/9 EC) bir ynetmelik olarak 26.10.2002 tarih ve 24919 sayl resmi gazetede yaynlatarak yrrle koymutur. ATEX 100a Muhtemel Patlayc Ortamda Kullanlan Tehizat ve Koruyucu Sistemler ile lgili Ynetmelik (94/9/AT) ad altnda yaynlanmtr. Directive 94/9 aynen bire bir tercme edilmi olup ou yerde de ufak tefek hatalar iermektedir. Bence baz yerlerinde fahi hatalar da mevcuttur. rnein Ek II madde 1.2.9 da Aleve dayankl mahfaza (Flameproof enclosure) tarifinde olduu gibi. Ynetmelii madde madde detaylar ile incelemi deilim. Yalnz benim sizlere tesviyem daime orijinal ngilizce metin ile almaktr. Tercmenin yanl olduunu iddia etmek de bence biraz hakszlk olur. nk baz maddeler var ki ben kendim hem ngilizce ve hem de Almanca metinleri okuyarak zor anlam karabilmekteyim. En nemli husus ise udur : ATEX 100a 1994 ylnda yaynlandktan birka yl sonra, her lkenin kendine gre farkl anlamlar kard, farkl yorumlarda bulunarak farkl uygulamalarda bulunduu anlalm ve 1999 (2000 ?) yllarnda aklayc metin yaynlanmtr. 16 madde ve ekleri ile birlikte yaklak 25 sayfadan oluan Derictive94/9,133 sayfann zerinde bir kitapk halinde yaynlanmtr. Bu nedenle Trke metinleri okurken ve bunlara gre herhangi bir yorum yaplrken tercmesinin pek gvenilir olmadn amamak gereke. Bu tercmenin yanl yapld
39

dikkatli davranlmal, bakalarnn da ne anlad gz nnde tutulmaldr. ATEX 100a (Directive 94/9) tm Avrupa topluluu lkeleri iin geerlidir ve herhangi bir AT lkesinden alnan sertifika tm topluluk lkeleri iersinde geerlidir. ATEX 100a 1994 ylnda yaynlandnda 1996 ylnda yrrle girmesi ngrlm fakat buna ngiltere itiraz ederek yrrln 2003e kadar 8 yl uzatlmasnn istemitir. Gereke de, getirilen yeniliklerin ngiliz sanayine 60-100 milyar sterline mal olacadr. Sanayi ve Ticaret Bakanl tercmeyi yaparken acaba byle bir ey dnm mdr? Zannet miyorum. 2002 de yrrle konan ynetmelikte orijinalden farkl olarak yrrlk tarihi 30.06.2003 yerine 31.12.2003 olarak deitirilmi, yani 6 ay bir uzatma yaplmtr. Bizim sanayicimiz iin bu sre acaba yeterlimidir. Bence hi fark etmez. Trk sanayicilerinin hangisi hangi ynetmelik veya tze uyuyor ki. Byk kurulular dndaki sanayinin, patlayc gaz datm irketlerinin, ve saire ATEX denilen eyden haberleri bile olduunu sanmyorum. Ufak irketlerin hemen tamam gayri nizami alyor ve bunlara da devlet makamlar sanayi koruma asndan gz yumuyor. Dier taraftan patlayc ortamlar konusunda bilgisi olan i gvenlii mfettii says ne kadardr bilinmez. Bu konunun en bariz rnekleri maden iletmelerinde yaanmaktadr. Grizulu kmr madenlerinde bir patlama olduunda konu gndeme gelmekte madenlere exproof malzeme konulmas istenmekte, fakat aradan birka ay geinde konu unutulup smen alt edilmektedir. Burada birilerini sulama deil Trkiye gereklerini dile getirmek istiyorum. Madalyonun br yzne bakarsak, exproof malzeme normal ekipmann 5-10 misli pahaldr. Bu pahal ekipmanlar alp ekonomik retim yapmak ve gayri nizami reticilerle rekabet etmek kolay deildir. Mfettiler eer stlerine giderlerse benim bildiim kmr madeni iletmelerinin %99u kapatr gider. Bacy m dvmek zm m yemek gibi bir durum ile kar karya gelinmektedir. Dier taraftan gayri nizami olan yalnzca madenler mi?

40

5.0 KORUMA TPLER

Patlayc ortamlarda kullanlan elektrikli aletlerin ortam tehlikeye drmemesi iin eitli yntemler gelitirilmitir. Bu yntem ve metotlar aletin yapsna gre farkldr ve aada teferruatlca incelenecektir.

5.1. d-TP KORUMA, ALEVSIZMAZ KORUMA (FLAMEPROOF ENCLOSURE) ALEVSIZMAZ KAP

EN 50018, IEC 60079-1, TS 3380 lk uygulanan koruma yntemi d-tipi korumadr. Dier metot ve yntemler sonradan gelitirilmitir. Bu tip korumann prensip resmi aadaki resim 5.01de grlmektedir.

a) Genel bak En ok kullanlan ve geni bir tatbikat alan olan bir koruma yntemidir. Bu yntemde ark veya s reten alet (rnein transformatr, kesici, yol verici gibi) .basnca dayankl bir muhafaza iersine yerletirilir. Patlayc gaz, flan ve kapak aralklarndan her an ieri szabilir ve yol verme esnasnda kan elektrik ark bu gaz patlatabilir. D-tipi muhafaza yle yaplmtr ki, muhafazann iensinde patlayan gaz, d ksmda hazr bekleyen ve patlama kvamnda olan gaz ateleyemez. Yani ierdeki alev dar szmaz. Bu nedenle, ALEV SIZMAZ KORUMA olarak adlandrlr. Fiziksel olarak bu olay nasl mmkndr? erde patlayan gazn basnc ile darya alev szabilir. D-tipi muhafazann, kapak ve flan gibi d ortamla irtibat olan balant ksmlar yle yaplmtr ki, patlama annda szan alev sour ve ss da d ortamdaki gaz patlatmaya yetmez. Bu nedenle flan aralk ve yzeyleri belli genilikte imal edilmek zorundadr. Bu ller tablolarda grlecei gibi standartlarla belirlenmitir. Szan alevin souyarak dardaki gaz patlatmama olayna, ALEVSIZDIRMAZLIK denilir ve bu tabir standartlara da yerlemitir. Alevszmaz tabirinin ngilizce karl FLAMEPROOF ve Almancas ise SCHLAGWETTERGESCHTZ olarak bilinmektedir. Konu ile ilgilenenler bu tabirlere ska rastlayabilirler.

41

b) en kk flan uzunluklar ( L ) ve emniyet aklklar ( w ): Alev szmaz bir muhafazann nasl imal edilecei TS EN 50018 de detaylar ile verilmitir. Burada baz nemli noktalar vurgulanacaktr. Flan boylar (L) ve en byk emniyet aklklar (W) aada resimlerde grld gibi balant ekline gre farkldr ve tablolarda grlecei gibi standartlar da farkl deerler verilmektedir.

c) alev szmazln denenmesi Resim 5.01de grld gibi d-tipi muhafazann deney yntemi prensip olarak ok basittir. Muhafazann iine ve dna patlayc kvamda gaz (rnein %6 metan hava karm) verilir. Sonra mahfazann iersi otomobil bujisi ile atelenir. erdeki gaz atelenince dar szmamaldr. Bunlar basn ve gaz lmleri ile denetlenir. Bu deney pe pee 6 kere yaplr. Bu 6 deneyin hibirinde alev dar szmamaldr. Deney 6 dan fazla yaplmaz nk flan yzeyleri snarak alevi szdrabilir. Standartlar 3 adet deneyi yeterli grmektedir. Baz kaynaklar ise 10 adet denemeden bahsetmektedir. Alev szmazln (FLAMAPROOF) gelitirildii 1920-30lu yllarda bu deneyler zor ve klfetli idi. nk metan gaz ile deney yapmak kolay deildir. Deney kazanna konulan metan gaz ve bilhassa II. Grup gazlar iin kullanlan propan gaz havada eit (uniform) dalmyor, metan gaz ste kyor, propan gaz da dibe kyor idi. Eit dalm iin kartrc pervane kullanlmakta idi. 1960 (?) lardan sonra deneyler hidrojen gaz ile yaplmaya balanmtr. nk hidrojen gaz hava ile homojen bir karm salamaktadr ve hidrojenin metan ve propana edeer karm oranlar deneylerle tespit edilmiti. Ayrca deneyler zel basnl kaplarda yaplmaya balanarak, d-tipi deneyleri o kadar basitletirilmitir ki, laboratuarda yannda sigara iilebilecek kadar emniyetli hale gelmitir. 1960 ve 70li yllarda sr olan bu deney yntemleri gnmzde standart hale gelmi ve Avrupa normlarnda da yerini almtr. Aada da bahsedeceimiz gibi, gaz gruplar rnek gazlar ile deil, belli orandaki hidrojen gaz ile yaplmaktadr. d) En byk emniyet aral MESG Test gazlar ile yaplan ve uzun yllar alan deneyler sonucu gazlara ait en byk patlama aral tespit edilmitir. MESG (maximum experimental safe gap) tabir edilen bu aralklar standartlarda emniyet faktr dikkate alnarak gereinden biraz dk verilmitir. rnein metan gaznn azami deneysel emniyet akl 1.1 mm iken standartlar 0.8 mm olarak vermektedir. Burada alev yolu uzunluuna (L) dikkat etmek gerekir. L ksaldka MESG de klmektedir. nk aleve souyabilecek fazla bir yzey kalmamaktadr. Aada bu
42

deerler tablo halinde verilmitir. MSEG eski uygulamalarda byk iken yeni standartlar her geen gn, bu deerleri daha da kltmektedirler. rnein 1970lerde 0.8 mm olarak verilen (L=25mm iin) bu aralk bu gn geerli olan EN 50 018 de 0.5 mm olarak verilmektedir. Bunun sebebi imalatn kolaylamas ve otomatik makineler ile istenilen toleranslarn verilebilmesidir. rnein geme kapakl d-tipi bir kutunun kapa, tolerans boluu ok kk olduundan, ok zor yerine oturtulabilmekte ve skerken de ok dikkat etmek gerekmektedir. Ksaca, yzeyler sanki bitiik gibidir. Bunun iin d-tipi kutularn ilenmi yzeyleri daima gresli tutulur ki, kapak kolayca alabilsin. Tablo 5.01: BAZI PATLAYICI GAZLARIN ZELLKLER Minimum Minimum Patlama Patlama snr Patlayc Patlama ateleme ateleme akl (hava ile% olarak, madde derecesi enerjisi akm MESG *) hacimsel karm) C mA Alt snr LEL st snr J Metan 595 280 85 1,14 4,4 16,5 Propan 470 250 70 0,92 1,7 10,6 Etilen 425 82 45 0,65 2,3 32,4 Etil eter 170 190 75 0,87 1,7 36,0 Hidrojen 16 16 21 0,29 4,0 77,0 Aseton 540 550 -1,02 2,5 13,0 Amonyak 630 14.000 -3,17 15,4 33,6 Asetilen 305 19 24 0,37 2,3 100 Heksan 240 240 75 0,93 1,0 8,1 Karbon 95 9 -0,34 0,6 60,0 bislfit *) Maksimumu patlama akl veya en byk patlama aral olarak tercme edilen bu deerin ngilizce orijinali MESG = maximum experimetal safe gap Tablo 5.02: FLAN AIKLIKLARI (W) PATLAMA SINIFI USA CCP BRD, VDE NEC500 VII-3 eski yeni Grup D 1 1 II-A Grup D 2 1 II-A Grup C 3 2 II-B Grup B 4a 3a, 3b II-C Grup A 4 3c II-C 4 3a (ESK UYGULAMALAR) AIKLAK (mm) CCCP BRD, VDE VII-3 eski yeni 1.0 0.6 0.9 0.65-1.0 0.6 0.9 0.35-0.65 0.4-0.6 0.5-0.9 0.35 0.4 0.5 0.35 0.4 0.5 0.35 0.4 -

Tablo 5.03: MNMUM FLAN UZUNLUU ( L) ve AZAM EMNYET AIKLII ( W) Hacime gre azami aklk (Gap) W, mm (hacim V cm3) Flan uzunluu, L mm V <100 100 < V<2000 V > 2000 (aklk bayu, L, (mm) I IIA IIB I IIA IIB I IIA IIB 6 < 9.5 0.30 0.30 0.20 9.5 < 12.5 0.30 0.30 0.20 12.5 < 25 0.40 0.30 0.20 0.40 0.30 0.20 0.40 0.20 0.15 25 <L 0.50 0.50 0.20 0.50 0.40 0.20 0.50 0.40 0.20 Dz birleme

43

Silindirik birleme

6 < 12.5 12.5 < 25 25 <L 6 12.5 < 25 25 40 <L

0.30 0.40 0.50 0.45 0.60 0.75 0.75

0.30 0.30 0.40 0.45 0.50 0.60 0.75

0.20 0.20 0.20 0.30 0.40 0.45 0.60

0.40 0.50 0.60 0.75 0.75

0.30 0.40 0.45 0.60 0.75

0.20 0.20 0.30 0.40 0.45

0.40 0.50 0.60 0.75 0.75

0.20 0.40 0.30 0.60 0.75

0.15 0.20 0.20 0.30 0.40

Hidrojen hava karmnn geni bir patlama aral olduu iin, hava ile karm oranna gre metan veya propan ile yaplan deneylere edeer oranlar bulunmutur. rnein %50 H2 + hava karm %6.5 metan + hava karm ile yaplan szdrma deneyine denk gelmektedir. Aada bu deerler tablo halinde verilmitir. Hidrojen gaz hava karmna gre farkl aralklarda szma zellii gstermektedir. Bu nedenle, laboratuada yaplan deneylerde, d-tipi bir muhafazann hangi aralkta (gap) alevi szdrd, dolays ile, o anki MESGnin ne olduu ve hangi gaz karmda szdrd kolayca tespit edilebilmektedir. Hem imalat ve hem de test yetkilileri iin ok nemli olan bu tip deneyler imalatlara yapacaklar tadilatlar konusunda nemli bilgiler vermektedir. 2.000 cm3den byk hacmi olan bir d-tipi muhafazann flan boyu 25 mmden uzun olmak zorundadr. Rulmanl yataklarda bu boy daha da uzamaktadr. nk aklk (W) hareket nedeni ile kk tutulamamaktadr. Bu aklklar filer aks ile de kontrol edilmektedir. Yalnz, yukarda verilen aklklar patlama esnasnda, kabn genletii andaki deerlerdir. letmede faal bulunan bir d-tipi alet daha kk (0,3mm gibi) filerle kontrol edilir. Gazn kolayca ieri girmesini nlemek ve patlama esnasnda alevin enerjisini alabilmek iin d-tipi aletlerde balant yzeyleri daima gresli tutulur. Bakmlarda gres filmi yenilenir ve temiz tutulmaya allr. nk ine ba kadar bir aralk alevin szmasna yetmektedir. Yeni sertifika alrken imalatlar teknik resimlerinde aklklar belirtmektedir. Bu deerlerin kk gsterilmesinin bir anlam yoktur. Yukarda bahsettiimiz gibi hidrojen gaz ile yaplan deneylerde laboratuar yetkilisi gerek akl kolayca tespit edebilmektedir. Bu deere deneysel aklk ad verilir (MESG, minimum experimentel safe gap). Standartlarda bu deerlerin hangi aralklarda olaca belirtilmitir. Bu kadar kk aklklar (w) patlama annda yakalamak basit deildir. Bu nedenle d-tipi korumal aletlerin gvdesi robust olur. Gvde metan gaz iin 10 atmosfer statik basnca dayanmak ve bu basnta deforme olmamak zorundadr. Tablo 5.04: Gaz gruplarna gre statik basn deerleri Hacim, V cm3 V<10 V>10 V>10 V>10 GAZ GRUPLARI I, IIA, IIB, IIC I IIA, IIB IIC Basn, bar 10 10 15 20 Propan grubu Etilen grubu Hidrojen grubu

Yukarda grld gibi 10 cm3den kk hacimlerde basn testi hi istenmemektedir. Bu da ok kk hacimli buton ve sivi gibi kumanda devresi aletlerinin yapmn kolaylatrmaktadr. d-tipi muhafazalarn test gazlar ve hava ile karm oranlar aadaki tabloda grlmektedir
44

Rulmanl birleme

Tablo 5.05: Gaz gruplarnn hidrojen edeerleri GAZ GRUBU GAZ KARIIMI Hava ile karm oran %58 CH4+%42 H2 %12.5 IIA H2 %55 H2 IIB H2 %35 H2 IIC H2 %28 H2

Metan grubu Propan grubu Etilen grubu Hidrojen grubu

Resim 5.03e d-tipi bir muhafazann kapa ve ilenmi flan yzeyleri grlmektedir. Ayrca ksa aralklarla yerletirilen cvata balantlar d-tipi kap imalatnn kolay olmadn gstermektedir. Yine resim 5.04 a)da bir yol verici gvdesi ve ilenmi kapak yzeyleri grlmektedir.

d) Kablo girileri:

45

Alev szmaz aletlerin enerji girileri zel yaplmak zorundadr. nk bunlar muhafaza ile birlikte basn ve alev szdrma deneyine alnmaktadr. Resim 5.04 b) de bir enerji giri tertibat grlmektedir. Normal kablo balklar ise e-tipi korunmu ayr bir buvat veya terminal kutusu zerinden yaplmaktadr. Aslnda kablo balklar basnca ve alev szma deneyine mukavim yaplabilir ise de, uzmanlar alev szmaz zelliin bozulabilecei gerekesi ile, kullancnn aletin iersine girip balant yapmalarn uygun bulmamaktadrlar. Bilhassa alt cihazlar ve transformatr gibi enerji datm ekipmanlarnda bu hususa zen gsterilmektedir.

d-tipi koruma en gzel yandaki resimde canlandrlmaktadr. Kapaklardan szan alev grlmekte olup, hedef szan bu alevi kapak yzeylerinde soutarak alevin dar sazmasn nlemektir. ngiliz test otoritesi BASEEFA nn web sitesinden alnmtr. www. baseefa.com

5.2. e-TP KORUMA, ARTIRILMI EMNYET (increased safety)

EN 50019, IEC 60079-7, TS 3385 Artrlm emniyet anlamna gelen Almanca Erhchte Sicherheit kelimesinin ba harfinden ksaltlmtr. Normal almas icab ark karmayan fakat buna ramen patlayc ortam tehlikeye drmemesi iin ilave nlem alnan bir uygulamadr. Ksaca aygtn emniyeti bir miktar daha artrlr. Bu anlam ile yolverici ve devre kesici gibi ark karan aletlerde uygulanamaz. Klemens kutular, kablo balantlar, sincap kafes asenkron motor ve kk transformatr gibi normal almalar esnasnda ark karmayan ve tehlikeli derecede snmayan aletlerde uygulanabilir. Bu aletlerde ancak arza veya yanl kullanm
46

esnasnda ark kma ihtimali vardr. Bu nedenle e-tipi korunmu bir motorun sarglar iersine termostat yerletirilir. Is belli bir dereceye gelince motorun yolvericisi devreyi aarak ar snmaya msaade etmez.

Ex-e tipi korunmu bir aletin gvdesinin, Ex-d tipi korumada olduu gibi 10-15 atmosfer gibi bir statik basnca dayankl olmasna ve flan yzey ve aklklarnn belli deerlerde tutulmasna gerek yoktur. Bu nedenle Ex-e tipi korunmu bir aletin, her hangi bir Ex koruma uygulanmam aletten pek fark yoktur. Yalnzca IP-korumalar uygulanarak su ve nem girmesinin nlenmesi genelde yeterli olabilmektedir. Kablo balant kutularnn (dier adlar ile klemens veya terminal kutular) Ex-d tipi mi yoksa Ex-e tipi mi korunmas , yani imalatn hangi esasa gre yaplmas hususunda uluslar aras alanda fikir birlii yoktur. Standartlar her iki koruma yntemine de msaade etmektedir. Patlayc ortam sektrndeki bil hassa ngiliz uzmanlar kablo balama kutularnn Ex-d tipi yaplmasnda diretmektedirler. Bu nedenle ngiliz yapm motor ve kesiciler genelde daha iri ve ar olmaktadr. Uluslar aras alanda hem fikir olunan konu, Ex-d tipi aletlere giren kablolarn, dorudan Exd tipi gvdenin iine balanmamas, Ex-d tipi gvdenin zerine balant kutusu yaplmas zerinedir. Bu kutu Ex-d mi yoksa Ex-e mi olaca imalatya kalmtr. Zaten standartlar her ikisine de msaade etmektedir. Buradaki incelik, kullancnn Ex-d tipi gvdenin iine mdahale ederek patlamaya kar korumay zedelemesine msaade edilmemesidir. Ex-d tipi gvdelerde kablo girileri gvde ile beraber test edilmekte, yani gvdeni bir paras saylmaktadr. Kullanclar Ex-koruma hususunda imalatlar kadar bilinli olmayabilirler ve iletme artlarnn getirdii acelecilikle hatal davranabilirler. Bu hususlar dikkate alan standart koyucu Ex-d tipi elektrikli aletlerin kablo girileri iin mstakil bir blme ngrmlerdir. Bu blmeler de ounlukla Ex-e tipi korunmu olarak imal edilmektedir. Ex-e tipi korunmu aletlerin imalat ile ilgili hususlar TS EN 50019 standardnda yazl olup, nemli balklar unlardr: Ex-e tipi korumann en nemli zellii yabanc madde giriine kar korumadr. Ex-e tipi korunmu bir alet IP54 aa korunmu olamaz.

47

Gvde, her ne kadar basnca dayankl olmayacaksa da, belli bir mekanik dayanm olmaldr. Bu dayankllk darbe testi ile llmektedir. Gvde bu darbe testi artlarna uygun imal edilmelidir. ersinde barndrd alete gre d yzey scakl imal edildii s snflarn amamaldr. rnein T6ya gre imal edilmi ise 450C yi amamaldr. Kablo balama elemanlar var ise bunlar gevemeye kar emniyetli olmal ve nominal akmlarnda snmayacak ekilde geni birleme ve kontak yzeyleri olmaldr. letkenler aras mesafe (minimum clearance) ve yaltkanlara uzaklk (creepage distance) standartlarda belirlenen mesafelerden az olmamaldr zolasyon maddelerinin termik dayanmlar yksek olmaldr. Motorlardaki kalk akm zaman sabitesi tE 5 saniyeden az olamamal ve kalk akmnn nominal akmna oran 10 dan fazla olamamaldr. Yazmzn ileriki blmlerinde motorlarla ilgili ksmda konuya ayrca girilecektir.

Ex-d tipi gvdeler metal (elik veya alminyum) malzemeden yaplrken, Ex-e tipi gvdeler metal olabilecei gibi plastik veya fiber gibi suni maddelerden de imal edilebilmektedir. Hangi malzemenin kullanlaca srme ve sat miktarna baldr. Az satlan ekipmanlarda metal tr gvdeler ekonomik olmaktadr. Zaten exproof malzemeler de fazla satlmadndan plastik trne pek rastlanmamaktadr.

5.3. p-TP KORUMA, BASINLI TP KORUMA, (pressurized enclosures)

EN 50016, IEC 60079-2 Basnl koruma anlamna gelir. Patlayc gaz veya buharn girmesi istenmeyen blge darya kar basn altnda tutularak patlayc gazn tehlikeli blgeye girmesi nlenir. ok dar bir kullanm sahas vardr. Ex-d tipi korumann uygulanamad yerlerde tatbik edilir. rnein bilezikli asenkron motorlarn fra blm bu yntem ile korunur. Fralarn bulunduu blme basnl hava ile flenerek patlayc gazn bu blgeye girmesi nlenir. Yani basnl hava ile tehlikeli blgenin basnc bir miktar yksek tutulur.

Ex-p tipi koruma yntemi, basnl fleme sistemi dolays ile pahal bir uygulamadr. Son zamanlarda baz alt istasyonu gibi komplike tesislerde uygulanmakta ve ekonomik olmaktadr. Patlayc ortam iin n grlmeyen yani exproof olmayan bir tesis basnl temiz hava ile (iersinde patlayc gaz olmayan) flendiinde, tesisin iersinde bulunan ark karan veya ar snan aletler etraflarndaki patlayc ortam tehdit etmemektedir.
48

Korunan ksmda 0.5 mbarlk bir basn fark yaratmak yeterli olmaktadr. Gaz kaaklar srekli fleme ile karlanmakta ve Ex-p tipi korunan tesissin iersi srekli temiz tutulmaktadr. Herhangi bir basn dmnde korunan sistemin elektrii kesilerek tehlike nlenmektedir. Ex-p tipi korunan tesisin bu gibi basn ve gaz l sistemleri kendinden emniyetli Ex-i tipi olmak zorundadr ki, ortamn tehlikeye girdii (basncn dt) hallerde de alabilsin. Srekli alan fleme sisteminin yan sra bu gibi zel l sistemleri Ex-p tipi koruma yntemini pahallandrmaktadr. Son zamanlarda ATEXin mekanik sistemleri de kapsamna almas dolays ile flemeli koruma sistemi (Ex-p tipi koruma) popularite kazanm ve uygulama alan bulmaya balamtr. Resim 5.08da Ex-p tipi korunan bir sistem odasnn resmi grlmektedir. Burada normal aletler ve bilgisayarlar kullanlmaktadr. Dier bir sz ile, sistem odasnn patlayc ortam olmayan normal sistem odalarndan hibir fark yoktur. Yalnzca temiz hava ile srekli flenmekte ve etrafnda bulunan patlayc gazn ieri szmasna msaade edilmemektedir. Bu odan darya gre basnc fark ve flenen hava miktar ve saire gibi baz veriler srekli llerek otomatik kontrol salanmaktadr. Bu yaplar ileEx-p tipi korunan tesislerde l nem kazanmakta ve baz firmalar l ve kontrol sistemi reterek piyasaya arz etmektedir. Korunacak tesis ise kullancnn her hangi bir tesisi olabilmekte, l ve kontrol sistemini imal eden firma tesisi kurup gerekli sertifikay da almaktadr. Yani Ex-p tipi koruma ynteminde Ex-d tipi korumada olduu gibi sergilenebilen bal bana tek bir alet olamamaktadr, bir tesis veya sistem korunmaktadr.

49

5.4 q-TP KORUMA, KUMLU KORUMA (POWDER (sand) filling)

EN 50017, IEC 60079-5 Kumlu veya tozlu koruma anlamna gelir. Aletin gaz girmesi istenmeyen blmeleri kuvars kumu veya tozu ile doldurularak patlayc gaz veya buharn bu blmelere girmesi nlenir. Dar bir kullanm sahas vardr. Transformatrlerde uygulanabilir. Daha ziyade Fransa da yaygndr. Elektronik devrelerde de kullanlmaktadr. Kum hem gazn scak yzeylere girmesine ve hem de scak elektronik yzeylerin soumasna yardmc olmaktadr.

5.5. o-tip KORUMA, YALI KORUMA (oil immersion)

EN 50015, IEC 60079-6 Ark veya s karan aletler yaa daldrlarak patlayc ortamdan izole edilirler. 70li yllara kadar yaygn kullanm alan bulmutur. Transformatrlerde ve kesicilerde kullanlmakta idi. Bu yntem standarttan karlmam olmasna ramen kullanm yasaklanmtr. nk yal cihazlar herhangi bir hata annda patladklarnda gazn patlamasndan ok daha fazla tahribat yapmaktadr. Gnmzde yeni kurulan tesislerin hi birinde, ne yal trafo ve ne de yal kesici grlmemektedir. ok byk transformatr ve kesiciler ile soutma zorunluluu olan direnlerde uygulanmaktadr. Kk ve tanabilir aletlerde tatbik edilmemektedir.

5.6. m-TP KORUMA, (DKMKORUMA), KAPSLL KORUMA

(moulding/encapsulation) EN 50028, IEC 60079-18, IEC 61241-6 Ex-mD Is veya ark reten aletler veya paralar reine gibi baz kimyasal madde iine gmlerek ortam tehlikeye drmesi nlenir. Dkm maddenin almaya mani olmad lamba balastlar, elektronik bask devreleri, solenoid valf gibi yerlerde rahatlkla kullanlr. Byk miktarda enerji retmeyen transformatr ve rlelerde de uygulanmaktadr. Daha ziyade kendinden emniyetlilik uygulanamayan devrelerde tatbik edilir. l, kumanda kontrol gibi otomasyon devrelerinde yaygndr.

5.7. n-TP KORUMA, ARK IKARMAZ (non-sparking)

EN 50021, IEC 60079-15 Patlayc ortamlarn ZON 2 seviyesindeki blgeleri iin n grlm bir koruma yntemidir. Non-sparking daha ziyade ngiliz ve Amerikan uygulamas olarak bilinmektedir. Son yllarda, IEC ve CENELEC almalara katlan ABD uzmanlarnca gndeme getirilip standartlara konulmu ve Avrupa normlarnda 1999dan sonra yer almtr. Amerikan non incendive standartlarna benzer ekilde nA, nC, nR, nP ve nL olarak adlandrlan be ayr kategorisi mevcut olup, bunlarn anlam: nA = (non-sparking) Ark karmaz anlamna gelir, normal almalarnda ark karmayan aletler bu tip koruma yntemi ile patlayc ortama kar korunabilirler. Bilinen Ex-e tipi (artrlm emniyet) korumann hafifletilmi eklidir.

50

nC = (non-incendive components, circuits) Normal almalarnda ark karan aletler, nC tipi korunarak ZON 2 ortamlarda kategori 3 snf alet olarak kullanlabilmektedir. Ex-d tipi (alevszmaz) korumann hafifletilmi veya deiik bir versiyonudur. Ark veya kvlcm karan veya ar snan ksmlar patlayc ortamdan tecrit edilerek, patlayc gaz veya buharn kolayca atelenmesi veya ilgili alete tehdit edilmesi nlenir. Bu ilem, ark karan ksmlarn, dkm, kaynak, lehim ve saire gibi bir yntemlerle tamamen kapatlarak (hermetically sealed), patlayc gaz veya buharn tehlikeli blgelere girmesi nlenerek salanmaktadr. rnein cva buharl kontak tplerinde olduu gibi. Ayn ekilde tam kapal okuma rleleri de (reed switches) bu gruba girebilirler. Yalnz contalama yntemi ile kapatlm ve ticari piyasada adlar tam kapal rle (hermetcally sealed relays) olarak bilinen rleler nC tipi koruma yntemine alnamaz, bu anlamda tam kapal olarak kabul edilmemektedirler. nC tipi korunan ve normal almalarnda ark karan aletlere bir kstlama getirilmi olup, i hacimleri 20 cm3, gerilim ve akm seviyeleri de 690 Volt ve 16 Amperi amamaktadr. Ayrca normal almalarnda kardklar snn >10K kadar fazlasna dayanmal ve bu durumda ortam tehlikeye drmemelidirler. Ksaca, kk hacimli olan ve ar snma yan elektrikle aletlere Ex-nC tipi koruma uygulanabilmektedir. nR = (restricted breating) Tip Cde olduu gibi ark karan bir alet olup, ark karan ksmn havalandrmas snrldr. Patlayc gaz veya buharn ierdeki ark karan blmeye girmesi zorlatrlmtr. zel bir szdrma deneyi ile test edilmektedir. nP = Basitletirilmi veya uygulama artlar hafifletilmi basnl koruma eklidir. Ex-p tipi korumann biraz daha hafif eklidir. nk Ex-nP tipi bir alet ancak ZON 2 blgelerde kullanlabilmektedir. Gvenlik seviyesi dk, kategori 3 aletler iin geerlidir. nL = (energy limited) Enerji seviyesi dk olan aletlerde uygulanr, Kendinden emniyetliliin hafifletilmi eklidir. n-tipi koruma ynteminin bilinen korumalara benzerlikleri aadaki tabloda zet olarak verilmitir. Tablo : n-tipi korumann alt gruplar
areti

Anlam
Ark karmaz aletler Ark karan aletler

Kyaslanabilir bilinen korama ekli

Koruma metodu
Ark ve kvlcm karmaz, yzeyi fazla snmaz Kapal kontak tertibat Kvlcm karmayan elemanlar Tam kapal, kapsl iine gml Patlayc gazlarn girmesi snrlandrlmtr Herhangi bir ark veya ar snmann ortam patlatmamas iin enerjinin snrlanmas Fazla basn veya fleme ile patlayc gazn i ksma girmesinin nlenmesi, elektrik kesilmeden de kontrol edilebilir

II.Grup gazlarda dalm

nA nC nR nL nP

Ex-e Ex-d

yok IIA, IIB, IIC yok IIA, IIB, IIC yok

Enerjisi snrl aletler Basitletirilmi Basnl koruma

Ex-i Ex-p

Tablo : n-tipi korumann ABDdeki alt gruplar NECe gre sembol Anlam Energy Limited *) nC Enerjisi snrl
51

Hermetically Sealed nC Nonincendive nC Non-Sparking nA Restricted Breating nR Sealed Device nC Simplified Pressurization **) nP **) Amerikada P tipi koruma X, Y ve Z olarak adlandrlr.

Tam kapal Atelemeyen tip alet Ark karmayan tip alet Zor hava alan alet Tam kapal alet Basitletirilmi basnl koruma *) Avrupadakinden farkl

5.8. i-TP KORUMA, KENDNDEN EMNYETLLK EN 50020, IEC 60079-11

ngilizce INTRINSICALLY SAFE kelimesinden ksaltlmtr. Kendinden yani doutan emniyet anlamna gelir. Bir elektrik devresinin tamam veya belirli bir ksmnda normal alma veya arza annda kan ark veya s patlayc ortam ateleyecek gte deil ise bu devreye kendinden emniyetlidir denir. Burada sz konusu olan yalnzca aygt deil, aygtn bal olduu elektrikli devrenin tmdr. Elektrik arknn karaca enerjinin ok dk olmas gerektiinden bu tip koruma ancak kumanda, l ve otomasyon devreleri gibi dk voltajda alan aygt ve devrelerde uygulanabilir. Arza ve anormal hallerde de emniyetli olacana gre en gvenilir koruma yntemidir. Srekli gazl ortamda (ZON 0) dahi kullanlabilir. Patlayc ortam altnda aletin kapa alp tamirat yaplabilir. d-Tipi koruma; szmak isteyen alevin soutulmas prensibine dayandndan srekli gazl ortamda kapa alp tamir edilemedii gibi srekli gazl ortamda da altrlamaz. nk balant yzeylerinden szmak isteyen alev bu yzeyleri birka pe pee patlamadan sonra stacandan, szmak isteyen alev soutulamaz hale gelir. Bu nedenledir ki d-tipi alet 6 kere pe pee testi baarmasna gre denenir. Kendinden emniyetli aygtlarda deney says 100n stndedir. Kendinden emniyetliliin icadn ve ncln ngilizler yapmtr. 1911 de kartlan maden yasasna ve getirilen yeni tedbirlere ramen madenlerde kazalarn n alnamamtr. 1912-13 ylarnda pe pee zuhur eden ve her birinde 400-600 kiinin lmne neden olan kazalarn sonunda, zamann ngiliz hkmeti olaya dorudan el koymu ve Akademisyenleri (niversite hocalarn) yardma armtr. Son olayda patlamann youn olduu blge lklane bataryalar ile sinyal verilen bir maden knda meydana geldiinden phe ve incelemeler bu sinyal tertibat zerine younlamtr. Sonuta sinyal anlarnn patlamaya neden olduu ve nlenmesi iinde ne gibi tedbirler alnaca belirlenmitir, ki bylece kendinden emniyetlilik domutur. Kendinden emniyetlilik bal bana bir bilim ve teknoloji dal olup, burada detayna girmemiz mmkn deildir. Yazmzn ileriki blmlerinde ayr bir balk altnda incelenecektir. Kendinden emniyetlilii salayan; bu devreyi besleyen g kaynadr. Bu g kayna kendisi kendinden emniyetli olabilecei gibi, d-tipi korunmu da olabilir. Bu takdirde k kendinden emniyetlidir. Alternatif akm g kaynaklarnn hemen tamam bu ekildedir. Kendinden emniyetlilii salayan g nitesi d-tipi mahfazaya veya tehlikesiz yere yerletirilmitir. Kendinden emniyetli ka ise hemen her tip alet balanabilir. Yalnz bu aletler enerji depolayan tip olmamaldr. Kondansatr ve bobinler enerji depoladklarndan
52

bunlarn kendinden emniyetli devreye balanmas rast gele olamaz. Hangi cihazlarn nasl balanaca imalat tarafndan belirlenmitir. Bu nedenle kendinden emniyetli aletin zerine yalnz kendinden emniyetli devre iindin ibaresi yazlr. Ayrca kullanc tarafndan korunmam aletlerle kartrlmamas iin kendinden emniyetli alet ve devre (kablo dahil) ak mavi renktedir. rnein basit bir start-stop butonu rahatlkla kendinden emniyetli devreye balanabilir. Kullanc kendinden emniyetli aleti alp dier exkorunmu devre ve yerlerde kullanamaz. nk kendinden emniyetli alet normal yani korunmam aletle tpa tp ayn olabilir. Bu hususa ok dikkat edilmelidir. nk kendinden emniyetli cihazlar dier tip korunmu aletlerle yan yana kullanlmaktadr. rnein g devresi ex-korumal iken (d-tipi korunmu) kumanda devresi kendinden emniyetli olabilir.

Kendinden emniyetli devrenin kard arkn enerjisi, etrafndaki gaz patlatmayacak kadar zayf olduuna gre, gazlarn bir alt enerji seviyesi olup olmad akla gelmektedir. rnein metan veya hidrojeni ateleyebilecek bir alt seviye var mdr ki, bu seviyenin altnda enerji karan devreler otomatikman kendinden emniyetli saylsn. Byle bir enerji seviyesi maalesef bulunamamtr. nk ark olay ok eitli faktrlerden etkilenmektedir. Ayrca ark karmayan bir gerilim seviyesi de yoktur. Yani u gerilimin altndaki devre ark karmaz ve dolays ile otomatikman kendinden emniyetli saylr gibi bir voltaj deeri de vermek mmkn deildir. Yalnz st snr standartlarca belirlenmitir ve 24 Voltun stnde kendinden emniyetli devre yok gibidir. Baz literatrlerde gazlara gre minimum ateleme enerjisi verilmektedir. Bunun yukarda ki konu ile ilgisi yoktur. Ayrca yazmzda verilen minimum ateleme akm nn da kendinden emniyetlilikle ilgisi yoktur. Verilen bu akm ancak omik devreler iin geerlidir. Ark karma ynnden en kt kontak maddesi yumuak metaller ve bilhassa inko ve kadmiyumdur. Bu nedenle ngiliz literatrnde cadmium safe tabiri yer almtr. ngiliz standardizasyon kuruluu BS kendinden emniyetlilik (KE) ile ilgili ilk standardn 1945 de ve yine kendinden emniyetli (KE) g kaynaklar ile ilgili ikinci standardn da 1956 ylnda yaynlamtr. 1961 ylnda Alman maden deney merkezi BVS kendi zel KE test cihazn ve test yntemlerini yeni bir standart (VDE 0170/0171) ile aklaynca ngiliz test otoriteleri g durumda kalmlardr. nk ngiliz test otoritesi SMREnin ark cihaz ile sertifika alan KE g kaynaklar, Almanlarn n grd yeni test cihaznda snfta kalmakta ve etrafndaki gaz patlatmakta idiler. Sebebi de, Almanlarn test cihaznda
53

cadmium disk kullanmalar ve ngilizlerin de minimum ark enerjisine taklp kalmalar idi. ngiliz sanayinin durumunu dnen BS yetkilileri acele bir deiiklie gitmemiler fakat uluslararas rekabet nedeni ile cadmium disk ile de deneye balamlardr ve hatta baz firmalar kataloglarnda cadmium safe tabirini kullanarak Alman test artlarna uygunluunu vurgulamlardr.

5.9. S-TP KORUMA SPECIAL TYPE OF PROTECTION

Bilinen koruma yntemleri ile korunamayan aletlerde uygulanan bir yntemdir. Dier bir sz ile, bilinen patlayc ortam koruma yntemlerinden farkl bir koruma metodu uygulama zorunluluu olan aletlerde gndeme gelmektedir. Bilinen sz konusu bu tip aletler ise, madenci ba lambalar ile dinamit ateleme manyetolardr. Madencin ba lambalarnn aklerinin Ex-d tipi (alevszmaz) metal bir gvde iersine almak mmkn deildir. Bu takdirde bele taklarak tanmalar gleir. Ayrca kablolar ve ampul ksmlar da Ex-d tipi korunamazlar, ayn ekilde tanmaz bir ktle haline gelirler. Bu nedenle lambalarda zel bir yntem uygulanmaktadr. Yazmz devamnda konuya detaylca girilecektir. Patlayc ortamlarda patlatlan dinamitleri (yer alt madenleri) atelemek iin kullanlan ateleme manyetolar da ba lambalarnda olduu gibi tam anlam ile Ex-d tipi (alevszmaz) veya Ex-i (kendinden emniyetli) olarak imal edilemezler. nk dinamit kapslnn atelenmesi iin belli bir gerilim ve enerjiye ihtiya vardr. Yksek gerilim ve enerjinin sresi kstlanarak istenilen emniyet salanmaktadr. Konuya yazmzn ileriki blmlerinde girilecektir. Okuyucularmzn aklna patlayc ortamda dinamit mi olurmu? sorusu gelebilir. Evet grizulu (metan) yer alt madenlerinde kullanlan zel dinamitler mevcuttur. Bir nevi exproof dinamit mevcuttur. Konumuz olmad iin detayna girilmeyecektir. Bu tip dinamitler patladnda etrafndaki patlayc ortam atelememektedir.

5.10. TOZA KARI KORUMA

EN 50281, IEC 61241 Bilinen koruma yntemleri toz iin aynen geerlidir. Yalnz etiketlerde D harfi ile toza kar korunduklar belirtilir. Tozlarla ilgili Avrupa normu EN 50281-1-1, EN 50281-4, -5, -6 ve IEC normu IEC 61241-1-1, IEC 61241-4, -5, -6 olup, bilinen koruma yntemlerinin geerli standartlarnn yan sra bu standartlara da dikkiat edilmesi gerekir.

5.11 ELEKTRKL OLMAYAN ALETLERDE KORUMA

EN 13463

1) fr - tipi korumu,

restricted breating, snrl nefes alma EN 13463-2

Gaz giriini nleyen veya snrlayan zel bir mahvaza ile yaplan bir koruma yntemidir. nR tipi korumaya benzemektedir. zel contalama yntemi ile patlayc gaz veya tozun ateleme kaynann bulunduu ortama girmezi zorlatrlr. Conta normal almada anmamal ve bu nedenle plastik conta yerine dkm conta kullanlmaldr. Ayrca alma

54

s < 10K arta gre hesaplanmal ve s grubu buna gre seilmelidir. Bu tip koruma ancak tehlike blgeside 2 (Zon 2) kategori 3 olarak kullanlabilmektedir. alevszmaz mahvaza prEN 13463-3 Elektrikli malzemelerde uygulanan d-tipi korumann ayndr. Ark karan veya snan paralar basnca dayankl zel bir mahvaza iersine yerletirilir. Firen ve kaplinlerde uygulanabilir. 3) g tipi koruma inherent safety prEN 13463-4 3) c tipi koruma constructional safety, gvenli yapm prEN 13463-5, : 2) d tipi korumu

Sistemin alet veya komponentleri normal alma esnasnda ark karmayacak ekilde tasarlanr ve bylece arza halinde herhangi bir patlama kayna olumas minimuma indirilmi olur. Ayn zamanda srtnme dolays ile statik elektriklenme de nlenecek ekilde tedbir alnr. Anti statik malzemem seilir. Yapmda EN 50014 ve EN 1127-1 e dikkat edilir. Kaplin, pompa, dili, zincirli tahrik nitesi, kayl konveyrlerde uygulanabilir. 4) b tipi koruma ignition source monitoring, ateleme kaynann izlenmesi EN 13463-6 Patlayc ortam srekli izlenerek korunacak sistem ile balant oluturulur. Herhangi bir patlayc ortam olumadan sistem otomatikman durdurulur veya alarm vererek operatr ikaz eder. Tehlike olumadan patlama kayna durdurularak gerekli nlem alnm olur. Pompa ve kayl konveyrlerde tatbik edilibilmektedir. 6) p tipi koruma, pressurized enclosure, basnl flemeli koruma EN 13463-7 Elektrikli malzemelerde uyguyanan p-tipi koruma ynteminin ayndr. Pompalarda uygulanabilmektedir.

5) k tipi koruma

liquid immersion, sv iersine daldrma EN 13463-8

Bir savya daldrlarak yaplan koruma yntemidir. Elektrikli aletlerdeki yal korulaya benzemektedir. Svya daldrma ouyguyand gibi sv aktarak patlamann nlemesi salanabilir. Dalma pompa, dili gibi aletlerde uygulanabilmektedir. STATK ELEKTRKLENME Patlayc ortamlarda kullanlan fakat elektrikli olmayan aletlerde en ok statik elektriklenmeye dikkat edilir ve anti statik malzeme kullanlr. Patlamalarn kaynann %40n zerinde statik elektriklenme sonucu kan ark olduu bilinmekte olup yalnzca kehizatn deil alan insanlarn da giyimine dikkat etmesi gerektii unutulmamaldr.

55

6. PATLAMAYA KARI KORUNMU ALETLERN ETKETLER

Patlayc ortam olan iletmelerde alan meslektalarmz ok iyi bilirler ki, ex-korumal aletin etiketi farkldr ve bir aletin ex-korumal olup olmad etiketinden anlalr. Bu etiketleme ekli konu ile ilgili standartlarda belirlenmitir ve aada verilen rnek resimlerdeki gibidir.

Uluslararas Elektroteknik Komisyonu (IEC), Avrupa Ekonomik Topluluu Standartlama Kuruluu (CENELEC) ve Amerika Birleik Devletleri Milli Elektrik Kotlarnn (NEC) n grdkleri etiketleme ekilleri resim 6,01 da grlmektedir. Yukarda da izah ettiimiz gibi ABD de hem ZON ve hem de DIVISION sistemi ayn anda geerlidir. Bu nedenle NEC de iki ayr etiket ekli n grlmekte olup ayn resmin b) bendinde DIVISION sistemine gre sertifika alan aletlerin etiket ekli grlmektedir.

ABD ve Kanada da uygulanan DIVISION sistemine gre etiket ekli resim 6.02 de grlmekte olup, buruda kullanlan koruma tiplerinin anlamlar aadaki gibidir.

56

XP : Exproof korumal anlamna gelir, Division 1 ve 2 de yer alan A-D gruba gazlar iin kullanlr. Avrupa ve IECnin kulland d-tipi koruma (Ex-d) ile kyaslanabilir. IS : Kendinden emniyetli (intrinsically safe) koruma anlamna gelir. Division 1 ve 2 de yer alan A-D gruba gazlar iin kullanlr. X, Y veya Z : Basnl koruma anlamna gelir. X ve Y Division 1 ve Zde Division 2de kullanlr. Avrupa ve IECnin uygulad p-tipi koruma (Ex-p) ile kyaslanabilir. DIP : Toza kar koruma (dust-ignitionproof) anlamna gelir. Division 1 ve 2de yer alan EG tipi tozlar iin kullanlr. IN : Ark karmaz veya patlayc ortam atelemez (non incendive) anlamna gelir ve Division 2de tatbik edilir. Avrupa ve IECnin uygulad n-tipi koruma (Ex-n) ile kyaslanabilir.

Avrupa, CENELEC uygulamasnda, etiketin zerinde imalat firmann isim, seri no, tip iaretler gibi verileri dnda; CE iareti, alt keli Ex iareti, gaz grubu, kategori ve s gruplar belirtilmek zorundadr. Bunlarn sralamasna uyulma mecburiyeti yoktur. ATEX 100adan nce uygulanan ve EN 50.014e uygun olan etiket ekli ile 1 Temmuz 2003den itibaren uygulanacak olan ATEX 100aya uyumlu etiket ekli resim 6.03 de grlmektedir. Ayrca pratik etiket rnekleri de resim 6.04 de verilmitir. Bu etiketler ad geen firmalarn internet sitelerinden alnmtr.

57

ATEX talimatlarnn geerlilik kazanmas ile elektrikli olmayan aletlerin de ex-sertifikas almas ve ayn ekilde etiketlenmeleri gndeme gelmitir. Yalnz elektrikli olmayan aletlerin etiketlenmelerindeki yegane fark, yandaki resimde grld gibi EEx iaretinin olmaydr.

7.0 YABANCI MADDE GRNE KARI KORUMA, IP,

IEC 529, EN 60529

7.1 IEC ve AVRUPA UYGULAMASI

Patlayc ortamlarla ilikisi olmayan bu koruma yntem ve tipleri ex-koruma ile kartrlma maldr. Su, toz, nem, dokunma gibi etkenlere kar alnan nlemleri ierir. Simgesi IP dir. international protection kelimesinden ksaltlmtr. IP iaretten sonra gelen rakamlarn anlam aada tabloda ksaca zetlenmitir. IP iaretinden sonra gelen birinci rakamn anlam: 0: Koruma yok, hi bir nlem alnmam 1: Byk ve sert cisimler girebilir. El girebilecek kadar aklk vardr. 2: Orta byklkte cisimler girebilir. Ancak byk takmlarla dokunulabilir. El girmez amma parmak girebilir. 3: Aklk 2.5mm kadardr. Yani 2.5 mmye kadar ufak cisimler girebilir. 4: Aklk 1 mm kadardr. 1 mmnin stndeki cisimler giremez. Elle dokunulabilir. parmak girmez. 5: Hibir cisim giremez. Yalnz ince toz alet iersine girebilir, toza kar korunmamtr. El ve takm ile dokunulabilir. 6: Alet iersine toz dahi giremez. Toza kar tam korunmutur. IP iaretinden sonra gelen ikinci rakamn anlam: 0: Koruma yok 1: Alet bir miktar korunmutur. Dik damlayan sular dorudan alet iersine giremez. 2: 15 ayla gelen yamur sular aletin iersine giremez. 3: 60 ayla gelen yamur ve pskrtme sular aletin iersine giremez. 4: Her nevi adan gelen yamurlama ve srayan sular alet iersine giremez. 5: Tazyikli suya kar korunmutur. Belli bir tazyikle alete arpan sular ieri giremez. 6: Dolma suya kar korunmutur. Alet su iersine daldrlr veya ksa sre su altnda kalrsa iersine su girmez. 7,8: Basnl suya kar korunmutur. Alet zerinde belirtilen basn da su altnda alabilir dalg pompalar gibi. TABLO 5: IP Koruma Tipleri
0 1 2 3 Dokunmaya ve Yabanc Cisimlere kar korumu SUYA KARI KORUMA Dokunma korumas Yabanc cisim girmesi 0 1 2 3 4 5 6 7, 8 Korumasz Korumasz Geni bir yzeye Byk ve sert cisimlere dokunma kar koruma Orta boyda yabanc Parmakla dokunma cisimlere kar koruma 2.5 mm aptan byk Ufak ve sert cisim giriine IP30 IP31 IP32 IP33 IP34 IP35 IP36 IP37 takmlarla dokunma kar koruma 58

4 5 6

1 mm aptan byk takmlarla dokunma Her nevi takm ile dokunulabilir Her nevi takm ile dokunulabilir

Ufak ve sert cisim giriine IP40 IP41 IP42 IP43 IP44 IP45 IP46 IP47 kar koruma Toza kar koruma IP50 IP51 IP52 IP53 IP54 IP55 IP56 IP57 Toz giremez Her nevi toza kar IP60 IP61 IP62 IP63 IP64 IP65 IP66 IP67 koruma, toz giremez

7.2 AMERKAN UYGULAMASI

Yabanc cisim, su ve toz girmesine kar uygulanan IP koruma tipleri Kuzey Amerikada NEMA kodlar ile tanmlanmtr ve uluslar aras uygulamadan farkldr ve her zaman bire bir kyaslanamaz. Konu aadaki tabloda zetlenmitir.
NEMAKodu 1 2 3 3R 3S 4 4X 5 6 6P 7 8 9 10 12, 12K 13 Blm *) eri erin Dar Dar Dar eri Dar eri Dar eri eri Dar eri Dar eri eri Dar eri Madenler eri eri Kouma Den pislik (cisim) Damlayan su, den pislik Rzgarla gelen toz, Yamur ve dolu; harici buzlanma hasar yok Yamur ve dolu; harici buzlanma hasar yok Rzgarla gelen toz, Yamur ve dolu; harici buzlanma yok Rzgarla gelen toz, Yamur, Su sramas ve su pskrmesi; Harici buzlanma hasar yok Rzgarla gelen toz, Yamur, Su sramas ve su pskrmesi; Harici buzlanma hasar yokx korozyon korumas Toz, Den pislik, Damlayan ve korozyon yapmayan sv Pskren ve fkran su (hortum), Suya geici daldrma Harici buzlanma hasar Hortum suyu, Uzun sreli suya daldrma Harici buzlanma hasar yok Patlamaya kar korumal blmler iin Class I, Division 1, Groups A, B, C, D Patlamaya kar korumal blmler iin Class I, Division 2, Groups A, B, C, D Patlamaya kar korumal blmler iin Class II, Division 1, Groups E, F, G Madenlerde i gvenlii ve ii sal tekilatnn artlar Code of Mine Safety and Health Administration Anaforla gelen toz, Den pislik, Damlayan korozyon yapmayan sv Toz, Pskren su, Ya, korozyon yapmayan sv Kyaslanabilir IP karl IP10 IP11 IP54 IP14 IP54 IP56

IP52 IP67 IP67

IP52 IP54

*) Yabanc cismin girebilecei blm gsterir. eri, aletin iersine girebilir, dar ise aletin iine giremez darda kalr anlamna gelir

59

8.00 NEML ELEKTRK ALETLERNDE UYGULANAN KORUMA YNTEMLER

8.01 ELEKTRK MOTORLARI
Sanayide kullanlan elektrik motorlarnn %95inden fazlas sincap kafes tipi asenkron motorlardr. Bu motorlar tam kapal olup normal almalarnda ark karmazlar. Ancak d yzeyleri snabilir. Bu nedenle, genel kan elektrik motorlarnn ark karmad ynndedir. Fakat ok az da olsa fral bilezikli asenkron ve doru akm motorlar mevcuttur. Bu motorlarn fralarndan srekli ark kmaktadr. Bu yaplara itibar ile elektrik motorlarnda tip koruma yntemi tatbik edilmektedir.

a) Ex-d tipi korumal elektrik motorlar Her tip motora tatbik edilebilir. Ex-d tipi korunan motorun gvdesi I.grup gazlarda (metan) 10 atmosfer, II.grup gazlarda ise 15 atmosfer statik basnca dayankl olmak zorundadr. Bu ise motorun arln artrr. Gvdenin mukavim ve flan yzeylerinin, alevi soutacak kadar geni imal edilmesi gerekir. Dnen ksmlarda verilen toleranslar ok dktr ve keelerin sk sk bakmdan gemesi gerekir. Pahal fakat gvenli bir yntemdir. Motorlarn patlamay szdrma ve snma deneylerine dayanmas gerekir. Motorun d yzey ssna gre s grubu belirlenir. ksmdaki sarglarn ve dnen rotorun snmasn dikkate almaya gerek yoktur. D-tipi ve e-tipi kark kullanlabilir. Motorlarn yalnzca kablo balant yeri (klemens kutusu) e-tipi, motor gvdesi ise d-tipi korunmu olarak imal edilir. Daha ziyade Alman imalatlar tarafndan tercih edilen bir yntemdir. D-tipi korumal bir motorun yataklama rnei resim 8.02 ve 8.03 de grlmektedir. Hareketli olan yatak ksmnda gerekli akl (MESG) tutturmak kolay deildir.

60

b) Ex-p, tipi korumal elektrik motorlar: Aada izah edeceimiz Ex-e tipi korumann mmkn olmad ve Ex-d tipi korumann da ok klfetli olduu hallerde tatbik edilir. ri csseli byk ve fral motorlarda tatbik edilir. fleme mekanizmas motorun soumasna da yardmca olacandan baz avantajlar da vardr. Fakat yine de en son akla gelen bir uygulamadr. nk pahal ve fleme sisteminin ayakta tutulmas ve bakm nedeni ile iletme giderleri yksektir. Byk motorlarda tercih edilir.
61

c) Ex-e tipi korumal elektrik motorlar Yaps icab ark karmayan sincap kafes asenkron elektrik motorlarnda tatbik edilebilmektedir. Ex-e tipi korunmu bir motorun gvdesi 10 veya 15 atmosferlik bir statik basnca dayankl olmak zorunda deildir. Bu nedenle Ex-d tipi motorlara kyasla daha hafiftirler. Gvdede emniyet akl (safe gap) ve minimum alev yolu (L) gibi hassas ller istenmediinden, ilenmi yzeylere ve sk balantlara gerek duyulmamaktadr. Bu nedenle gvde imalat Ex-d tipi muhafazaya gre daha ucuz olmas dolays ile imalatlar tarafndan tercih edilmektedir. Fakat bu avantajlarna mukabil sarglarn daha itinal, izolasyon snf yksek ve termistrlerle korunmu olmalar gerekmektedir. Sarglarn yanmasn dolays ile herhangi bir ksa devreyi nlemek iin sarglar iine termistr yerletirilir. Bu termistrler kumanda devresine balanmaldr. Aksi halde korumann hi bir anlam kalmaz. Tamire gnderilip tekrar sarlan motorlarda termistrler unutulmamaldr ve gereksiz denilerek sklmemelidir, aksi halde koruma ortadan kalkm olur.

Ex-e tipi motorlarda istenen nemli hususlar a) Gvde her ne kadar 10 veya 15 atmosfer basnca dayankl olmak zorunda deil ise de hepten dayanksz olmas anlamn gelmez, TS EN 50019 standardnda belirlenen bir darbe deneyine dayanmak zorundadr. b) En az IP54 seviyesinde yabanc cisim giriine kar korunmu olacaktr. Yamur suyuna kar dayankl olacak ve motor harite de altrldnda iersine su girmeyecektir. Bu ise belli seviyede bir contalama n grdnden motoru pek de ucuz klmamaktadr. c) letkenler aras mesafe (minimum clearance) ve yaltkanlara uzaklk (creepage distance) standartlarda belirlenen mesafelerden az olmayacaktr. d) Sarg telleri ve kullanlan vernik izolasyon ve sl ynden dayankl ve kaliteli olmak zorundadr. e) Kalk akm zaman sabitesi tE = 5 saniyeden az ve kalk akmnn nominal akmna oran 10 dan fazla olamamaldr. Ex-d tipi motorlarn yalnzca d gvde scakl dikkate alnr ve llrken, Ex-e tipi korunan motorlarn rotor yzeylerinin ssnn da dikkate alnmas ve prototip deneylerinde
62

llmesi gerekmektedir. Ex-e tipi motorun imalatn zorlatran ve pahalandran bu faktrdr. Normal alma esnasnda rotor direncinin llerek kumanda devresine alnmas pratik olarak mmkn olmadndan, Ex-e motorlarn kalk zaman tE ve akm oranlarna snrlama getirilmitir. Bu veriler motor sarglarnn kesitlerini snrlamaktadr. Kalk akm ve tE zaman TS EN 50019 da belirlenen deneyle tespit edilir. Motor nominal yknde yol alrken akm llr veya osiloskop ile grafii karlr. Motor, sl denge elde edilene kadar altrmaya devam edilir, snn ykselmesi sona erdiinde deney tamamlanm saylr ve bu deneyden resim 8.05 ve 8.06 da grlen grafikler elde edilir. Ayrca motora ksa devre deneyi yaplarak tE sresi llr. tE sresinin sonunda sarg scaklklar belirlenir ve ayn zamanda motorun ektii akm llr. Motorun kalknma (demeraj akm belli oranlar iersinde kalmaldr. Ia/In oran (kalknma akmnn anma akmna oran) yksek ise motor ksa srede yksek slara ular.

tE = Maksimum evre scaklnda ve normal alma altnda sl dengesini salam bir motora kalknma akm Ia tatbik edildiinde sarglarn belli bir sya kadar snmas iin geen sredir. Belli scaklk, motorun n grld s grubudur. (T1=450 C, T5=130 C). Bunun anlam, motor tam ykte alrken herhangi bir nedenle ksa devre olduunda (rotor bloke) sarglarn ne kadar srede tehlikeli dereceye kadar snacadr. nk standart bu deeri 5 saniyenin altnda istememektedir. Pratikte bu olaya ,motorun alr iken herhangi bir nedenle durup, hemen tekrar yol verilmek istendiinde ve motorun ikinci kez yol alamad hallerde rastlanmaktadr. Ex-e tipi bir elektrik motoruna izolasyon testinin (yksek gerilim testi) yan sra, ksa devre (rotor bloke) ve sl denge testleri de yaplr. Ksa devre deneyinde, yol vermeden 5 saniye sonraki rotor akm llrken, sl denge deneyinde, motorun nominal ykndeki rotor ve stator scaklklar ve s artlar llr. Bu deneylerle elde edilen resim 8.05 deki grafik yardm ile tE zaman hesaplanr. Bu grafikteki verilerin anlam:
63

OA = evre ss, genelde 40C dir. AB = Tam ykte alan motorun, rotor veya stator sarglar scaklnn azami art miktardr. BC = Ksa devre edilmi (rotoru sabitlenmi, bloke edilmi) motorun, rotor veya stator sarglarnn azami scaklk artdr. Rotor ve stator iin ayr ayr hesaplama yaplarak kk kan tE sresi, motorun tE art sresi olarak kabul edilir. Rotorda tE sresi hesaplanrken her hangi bir snrlayc faktr kullanlmaz. stenilen deerlere ulaabilmek iin, ou kez motorlarn nominal yk deerlerini drmek gerekir. Motorlarn stator sarglarna termistr yerletirilirken, rotor sarglarna termokupol yerletirmek pek kolay deildir ve standartlar da byle bir ey istemez. ok zel motorlarda rotora termistr konmas uygulanmaktadr. Sertifika alacak prototip motorlarn rotoruna l gayesi ile geici olarak termistr balanr ve sertifika denemeleri bylece yaplr. Elektrik motorunun, stator sarglarna konulan termistr ile stator sarg scakln srekli denetlemek ve ar snmalarda motoru durdurmak mmkn iken, ayn uygulamay rotor sarglarnda tatbik etmem mmkn deildir. Ex-e ile ilgili standart tE zamannn 5 saniyeden ksa olmas istenmemektedir. Bunun nedeni, ksa devre annda snma sresini uzatmaktr. te bu nokta ngiliz uzmanlarn Ex-e tipi korumaya itiraz ettikleri hususlardan biridir. Motorlar alma icaplar bloke (ksa devre) olabilirler. Bu sre uzun srerse ne olur? Koruma devrelerinin almas ve motorun normal artlarda durmas gerekir. Durmaz veya durma 5 saniyeyi geerse veya snma da biraz fazla olur ise patlayc ortam tehlikeye girebilir. Bu nedenle motorlarda Ex-e tipi koruma pek gvenilir saylmayabilir. Kablo balant kutularnda (terminal veya klemens kutular) Ex-e tipi korumay anlamak kolaydr. nk normal artlarda ne snr ve ne de ark karrlar. Motorlara ksa aralklarla pe pee yol verilirse ne olur.? Rotor sarglar snabilir ve tE zaman tutmaz, yani patlayc ortam tehlikeye girebilir. malatlar motorlarn pe pee yol verme saylarn snrlamaktadrlar. Bu olay byk motorlarda nemlidir. Fakat kk motorlarda ne olacaktr. uras muhakkak ki, ksa aralklarla pe pee yol verme olay normal alma koulu olmayabilir. Eer normal alma icab srekli dur kalk gibi bir alma olacak ise motor ona gre seilmek zorundadr. Sk aralklarla yol alma olayna Ex-d tipi korunan bir motorda da garanti verilemez, bu tip motorlar da ortam tehlikeye drebilirler. Ancak stator scaklnn llmesi bir nlem olabilir. Ex-e tipi motorun rotor scakl da dikkate alndndan s grubu yksek T5 ve T6 tipleri yaplamamaktadr. Bu gibi durumlarda Ex-d tipi motor tercih edilmek zorundadr.

d) Ex nA ARK IKARMAYAN (NON SPARKING) MOTORLAR Sincap kafes asenkron motorlar* normal almalarnda ark karmadklar ve ar snmadklar iin ABD de yllarca tatbik edilen bir koruma yntemidir. Avrupal uzmanlarca uzun yllar kabul grmemesine ramen, son yllarda ADB li uzmanlarn IEC ve CENELEC (Avrupa normu) almalarna itirak etmeleri ve bu kurululara nem vermeleri sonucu, IEC tavsiyelerine ve Avrupa Normuna alnmtr (EN50021). Ex nA tipi NON SPARKING koruma Ex-e tipi korumann biraz hafifletilmi eklidir. Yzey slar hem stator ve hem de rotorda dikkate alnarak, prototip deneylerinde llmektedir.

64

Ex-e den fark, 5 saniye olan tE zamannn ve kalknma akmn nominal akma aran 10 olmas artnn aranmamasdr. Hemen akla Ex nA motorlarn normal motorlardan fark nedir sorusu gelmektedir. En nemli fark rotor slarnn da denenmi olmas, szde ar snmamasdr. IP koruma tipleri, dahili motorlarda IP4X ve harici motorlarda da IP54 den aa olamaz. Motor sarglarna termistr konulmas art yok ise de gnmzde normal motorlara da termistr konulmakta ve korumaya alnmaktadr. Bu tip motorlar ZON 2 de katagori 3 olarak kullanlmaktadrlar. EX-e tipinde olduu gibi T5 ve T6 snfnda retilemezler. Darbe dayanm deneyi yalnzca soutucu pervane koruyucusuna yaplr. Pervane ile kapak veya koruyucu zgara arasndaki aklk 1 mm den az 5 mm den fazla olamaz. Mega watt dzeyindeki ok byk motorlarda Ex-e veya Ex-nA tipi koruma uygulamak tavsiye edilmemektedir. Bu motorlarda baz ark olaylarna rastlanm ve sebebi henz tam anlalamayan bu olaylardan dolay yeni bir standart hazrlanarak ilgili uzmanlara sunulmu ve henz tam yrrle konulmamtr. (pr ENV 5026).

e) Motor Soutma Pervanesi Motorlarn soutma pervanelerinin herhangi bir nedenle gvde veya kapaa arparak mekanik ynden ark kartarak patlayc ortam tehlikeye atma durumu mevcuttur. Bunun iin standart koyucu pervaneye ve gvdeye olan uzaklna (resim 8.07z deki a akl) baz kstlamalar getirilmitir (EN 50014). Pervane metalik deil ise anti statik olmak zorundadr, kapaktan akl en az 1 mm olmaldr ve saire gibi. Resim 8.07 de motor mil apna gre olmas gereken aklk grlmektedir. Burada grlecei gibi pervane ile gvde aras aklk 1 mm den 4mm ye kadar olabilmektedir.
65

f) rnek motorlar ve nemli aksamlar B fikir vermesi iin, ABT Sever Motor firmasnn www.sever.co.yu web sitesinden alnan rnekler resim 8.08 ve 8.09 verilmi olup, bu motorlarn d grn itibar ile dier normal motorlardan fark kablo klemenslerinin iri oluudur. yapda en nemli ayrnt yataklamadadr. 0.5 mm gibi ok kk bir akl tutturabilmek kolay bir olay deildir. Bu hususa zellikle motorlarn tamiratnda dikkat edilmelidir. Normal motorlara gre gereksiz gibi grlen ayrntlar exproof motorlarda hayati nem tamaktadr. Tamirata gidip hibir exproof zellii kalmadan geri gelen motorlara ok rastlammdr.

Resim 8.10: Ex-d tipi bir motorun Ex-e tipi balant kutusu 1 = kablo girii 2 = motor blm girii

66

Alevszmaz bir motorun (Ex-d tipi) kullanlaca yere gre azami emniyet aklklarn aa daki tabloda grld gibi tekrar hatrlarsak, bu aklklar (gap) tutturmann pek de kolay olmad anlalacaktr. Ekipman grubu II Gaz grubu A B C 25 mm flan aklnda emniyet aklklar (safe gap) mm gap> 0,9 0.5 <gap<0.9 Gap <0.5

Motorlarn klemens kutular ve kablo geitleri rnei resim 8.10 ve 8.11 de verilmitir. Bu klemens kutular e-tipi koruma olarak imal edilmilerdir. Bu nedenle aklklar tutturma sorunlar yoktur. Yalnzca IP koruma snfn (en az IP54) yerine getirmesi yeterli olmaktadr.

Resim 8.11: Motor kablo balant rnekleri, d = Ex-d, e = Ex-e korumal. 1=boru (condiut) girii 2=condiut bariyeri ( 1 ve 2 Amerikan uygulamas) 4 = basit kablo balants, 5 = esnek kablo balants 6 = d-tipi (exproof) kablo balants, 7 = d-tipi zrhl kablo balants

8.02 DEVRE KESC ve YOL VERCLER

a) GENEL Devre kesici ve yol verici gibi alt cihazlar normal almalar icab ark karan aletlerdir. Bu nedenle ancak d, p, veya -tipi korunabilirler. En yaygn uygulama d-tipi koruma eklidir. O-tipi korumadan gnmzde kanlmaktadr. nk yal aletler patladnda yangn gibi ok daha fazla hasara neden olmaktadr. Bu nedenle yeni tesislerde yal altere rastlanmamaktadr. Eski tesislerde yal alterler (korunmu veya korunmam) halen faal almaktadr.

67

D-tipi korunmu aletin gvdesi 10 veya 15 atmosfer gibi byke bir statik basnca dayanmak zorunda olduu iin, sonuta bu alterler bir demir ynna dnmektedirler. Korunmam normal bir motor yol vericisi 20-40 kg gelirken ayn gteki, d-tipi korunmu bir alter 300-500 kg gelmektedir. Bu ise patlayc ortama kar korunmann getirdii klfeti ve emniyetin bedelini izah etmeye yeterlidir. Kesme kapasitesini tutturabilmek iin alterin gvdesi istenildii kadar byk seilememektedir. Baralar aras mmkn olduunca yakn tutulmak zorundadr. Yeralt madenlerinde robustluk ve neme kar korunma gerekesi ile yol verici veya devre kesici gibi alterlerin tamam d-tipi korunmu gvde iersine yerletirilmektedir. D ve e-tipi kark kullanlabilir. alt cihazlarnn kablo girileri e-tipi yaplabilir. Gerekte klemens ve kablo girii gibi kesimler normal alma icab ark karmazlar. Ancak tamir ve bakm esnasnda dokunulmalar gerekir ki, bu hallerde de elektrik kesilmeden allamaz. Zaten bu tip aletler mekanik olarak yle dizayn edilmilerdir ki kapaklar aldnda cereyanlar otomatikman kesilir. Ancak giri kablosunun cereyan kesilmeyebilir. Bu kesime mdahale edilecekse bir nceki alterden elektrik kesilmelidir. Bu yntem alt cihazlarn biraz daha hafif ve ucuz hale getirmektedir. Ne var ki ngiliz uzmanlar ayn grte deildir. Onlar klemens kutularnn da d-tipi imal edilmesinde direnmektedirler. Bu gr yalnzca madenler iin geerlidir. Bu nedenle madenlerde kullanlan, ngiliz mal alterler ile Alman mal alterleri bir birlerine akuple etmek zordur. letme artlar hafif ve nemi az olan dier sanayii kollarnda ise yalnzca ark karan ksmn d-tipi korunmas yani basnca dayankl zel muhafazaya alnmas, dier ksmlarn ise toz ve neme kar korunmu olmas yeterli grlmektedir. Bu tip aletler daha hafif ve kullanl olmaktadr. Bu durumda alterler yalnzca tek tip korunmu olmamaktadr. alterin ark karan kontak ksm d-tipi dier ksmlar da e-tipi korumaya alnmaktadr.

Genel kaide olarak, II.Grup gazl ortamlarda, alt cihazlar patlayc sahann dna alnr veya araya duvar ekilerek patlayc maddelere kar engel oluturulur. Yani II.grup gazl ortamlarda ex tipi alterlere motorlar kadar ihtiya duyulmaz.

68

Kumanda devresi bulunan alterlerin bu ksmlar da, i-tipi yani kendinden emniyetli dizayn edilebilir. Bu durumda kumanda balantlar daha basit olabilir. nk kendinden emniyetli devre zerinde, cereyan altnda da allabilir. Kendinden emniyetlilik bal bana bir konudur. Bu hallerde ok eye dikkat edilmesi gerekir. Resim 8.12 de Allenwest-Wallecetown firmasnn web sitesinden alnan, madenler ve petro-kimya sanayi iin retilmi olan, d-tipi korumal motor yol vericilerinin resmi grlmektedir. Maden tipi olan, iki motora kumanda edebilecek byklkte olup 520 kg gelirken, petro-kimya iin retilen ayn tip alet 4-8 adet motora kumanda edebilecek boyuttadr ve 76 kg kadardr. Bu, madenler ile dier sanayi arasndaki fark ortaya koymaktadr. b) Vakum ve SF6 gazl alterler: Bu alterlerin ark karan ksm tamamen kapaldr ve patlayc ortamdan izole edilmitir. Otomatikman korunmu saylabilirler mi?. Bu konuda uzmanlar (aynen trafolarda olduu gibi) bir ayrcalk tanmamaktadr. Normal kuru alterlerde olduu gibi d ve e-tipi koruma uygulanmaktadr. Vakum (veya SF6) hcre d-tipi korunmu bir muhafaza iensine yerletirilmektedir. Bu alterlerin kontaklar patladnda, tehlikeli olduu gr hakimdir. Bu nedenle istisnasz d-tipi muhafaza iersine yerletirilmektedirler. Kk boyutta Ex-d korumal alt panolar piyasada mevcuttur. Orta ve byk boyuttaki alt panolarna Ex-p tipi koruma uygulanmaktadr. Gnmzde II. Grup gazl sahalarda Ex-p tipi korunmu alt dolaplar yaygn kullanm alan bulmaktadrlar. c) Kk Anahtarlar Kk boyuttaki anahtar ve sivileri d-tipi olarak imal etmek daha kolaydr. nk kk hacimli muhafazalara standartlar baz ayrcalklar tanmaktadr. Tahribat daha az ve patlama annda retilen basn kuvveti ok daha dktr. Aada Extronix firmas yapm (www.extronics.com.uk) pano tipi bir exproof dme grlmektedir. Bu butonun normal panolarda kullanlandan d grn olarak pek fark yoktur. Gvdesi biraz uzun ve yaylanan ksmlar akta deildir. alma ortam ss -20C to +40C IP65 ATEX II 2G EEx de IIC T6 (Push Buttons) ATEX II 2G EEx mde IIC T6 (Indicator Lamps) 24-240 V Gvde : Polyester ve polyamid Kablo : 4x1.5 Arlk : 600 gr 1 kg Sertifika iaretinden anlald gibi d-tipi bir uygulama mevcuttur. Elektrii kesme olaynn ok kk hacimli bir ortamda uygulamas sz konusudur. Bu konuyu anlamak iin 8.06 daki akkor flamanl lamba duyuna baknz. Burada kablo balantlarndan sz edilmemektedir. Bunlarn da Ex-e tipi olmas gerek. Sonuta bu dmeyi veya anahtar basit bir harici kutu zerine koyarak exproof uygulama yapabiliriz.

69

D grn itibar ile normal ortamlarda kullanlan butonlardan farksz yapda olan bir anahtara tipik bir rnek. Burada ark karan ksm ok kk bir hacme sktrlmtr.

Ekspro firmas (www.ekspro.com) yapm bir Start-Stop butonu TSE TSE 3380e gre Ex d IIA-B-C T6 sertifikal

Ekspro firmas (www.ekspro.com) yapm bir anahtar TSE TSE 3380e gre Ex d IIA-B-C T6 sertifikal

Yukarda yerli yapm (www,ekspro.com) start-stop butonu ve anahtar grlmektedir. Burada buton normal bir eksproof kutu zerine yerletirilmitir. Butonun basma dmesininin mekanik aksam eksproof nizamnamelerini yerine getirmektedir. Ark karan elektrikli ksm ise normal bir siwitir. Eksproof bir kutu iersinde bulunduu iin patlayc ortamda kullanlabilir hale gelmektedir. Yukardaki yabanc firma uygulamalarnn tersi bir durum sz konusudur,

8.03 TRANSFORMATRLER
Transformatrler de d-, -, ve q-tipi koruma uygulanabilirse de en yaygn olan ve gnmzde tatbik edileni d-tipi korumadr. Maden sanayi dnda patlayc ortamlara kar nlem almak zorunda olan kimya ve petrol sektrnde g transformatrlerini patlayc ortamdan izole etmek mmkndr. Transformatr patlayc ortamn teekkl ettii blgenin ok daha uzana yerletirilerek, enerji buradan kablo ile nakledilmektedir. Bu nedenle ticari piyasada madenler dnda ex-proof transformatre kullanan yer yoktur. Grizulu madenlerde ise, trafoyu uzak tutmak her zaman mmkn olmayabilir. Kk madenlerde, enerji dardan iletilebilirse de uzun yeralt tnelleri bulunan madenlerde antigrizu transformatrlerin kullanlmas zorunludur.

70

Transformatrler yaplar icab normal almalarnda ark karmadklar halde hemen tamam d-tipi korunmu basnca dayankl mahfaza iersine yerletirilirler. Bu ise alterler de olduu gibi transformatrn arln ve maliyetini artrr. Normal almalarnda ark karmadklar iin e-tipi korunabilecekleri akla geliyor ise de hi bir lkede, uzmanlar e-tip korunmu transformatre msaade etmemektedirler. Alman uzmanlar elektrik motorlarnda e-tipi korumaya msaade ettikleri halde, transformatrlerde byle bir uygulamaya geit verilmemilerdirler. Sebebi de transformatrlerin patladnda ok tehlikeli olmalar ve genelde kullancnn gzetiminden de ok uzak yerlerde bulunmalardr. Motorlarda ise durum tersinedir. Motor iletme ve retimle ilgili olduu iin ounlukla iletici motorun yan bandadr ve ayrca motor gleri de trafolar kadar byk deildir. Ayn gr yukardaki blmlerde de bahsettiimiz vakumlu alterlerde de hakimdir.

Yal trafolarda, o-tipi yani yal koruma uygulanmaktadr. alterler blmnde de bahsettiimiz gibi gnmzde yal aletler sanayiden elini eteini ekmekte, kullanc tercih etmemektedir. Bu nedenle resmen yasak olmamakla birlikte, alc olmad iin yal korunmu ex-transformatrler imalatlar tarafndan piyasaya srlmemektedirler. Kumla korunmu q-tipi transformatrler de mevcuttur. Daha ziyade Fransada yaygn olup gnmzde pek rastlanmamaktadr. Gnmzde yal trafo yerine kuru tip (reineli) trafolarn kullanm yaylmaya balamtr. Buna ramen d-tipi korunmaktadrlar. E veya m-tipi korumaya rastlanmamaktadr. Kk gteki trafolar dahi, d-tipi korumal imal edilmektedir. Kumanda devrelerinde kullanlan ok kk trafolarda m-tipi korunmu olanlar mevcuttur. Resim 8.13 de bir fikir vermesi iin, iki firmann yer alt madenleri iin rettikleri g trafolarnn resmi grlmektedir. Bu transformatrlerin hem giri ve hem de klarnda mekanik olarak bitiik kesiciler mevcuttur. Standartlar ve emniyet nizamnameleri, patlayc gaz ykseldiinde elektrik kesilmesi* zorunluluu n grd iin bu kesiciler bitiik yaplmak zorundadr. Bu ise g trafolarnn arln artrmakta ve yer alt tnellerine naklini zorlatrmaktadr.

8.04 GENEL AMALI EXPROOF CHAZ ve EK KUTULAR

Sanayide kablo eklemek ve iersine cihaz yerletirmek maksad ile gelitirilmi genel amal eksproof kutular mevcuttur. Bu kutular en kt artlara gre denenerek
71

sertifikalandrlmaktadrlar. rnein resim 8.14 de grlen EKSPRO firmas yapm bu kutular zerinde hibir delik ve balant eleman grlmemektedir. Kullancnn isteine gre bu kutu zerine en by 1 apnda olmak zeri 4 adet delik alabilmekte ve buralara istenilen kablo rekorlar balanabilmektedir. Bu sayede sz konusu bu cihaz bir kablo balama eleman ( ek kutusu) olarak kullanld gibi iersine istenirse kontaktr, sigorta veya kesici konularak bir motora yol vericisi veya herhangi bir alt kutusu eklini alabilmektedir. Alacak kablo delik saylar delik aplarna gre deimekte ve imalat brorlerinden gerekli bilgiler alnabilmektedir. malatnn verecei bilgiler dahilinde bu gibi deiiklikler yapmann hibir sakncas yoktur. Bu gibi genel amal exproof kutular kullanclara ok kolaylk ve esneklik salad iin yaygn kullanm alan bulmaktadrlar.

Extronix firmasndan alnan (www. extronics.com) alavsizmaz mahfaza rnekleri

(Flameproof Enclosures) IIB

Flameproof Enclosure IIC

ATEX II 2G EEx d IIB T6,T5,T4

ATEX II 2GD EEx d IIC T6 or T5 IP66

72

Yine ayn firmann web sitesinden alnan alevszmaz enstruman tablosu rnekleri (Flameproof Instrument Housing IIB) Flameproof Instrument Housing IIC

ATEX II CE Ex II 2 G EEx-d IIB , IP65

ATEX II2 GD EEx d IIC T5/T6 T85 veyi T100C IP66

KENDNDEN EMNYETL EK KUTULARI Patlayc ortamlarda kullanlan robust demir dkm (Ex-d tipi) ek kutularnn yan sra, normal ortamlarda kullanlanlardan hi farksz ek kutular da grlmektedir. Bunlar kendinden emniyetli devrelere ait ek kutulardr. D yzeylerinin ak mavi renge boyanm ve zerlerine kendinden emniyetli devre kablolarna ait olduklarnn belirten bir yaz olmas yeterli olmaktadr. Aadaki rneklerde olduu gibi ngiliz uzmanlar pek de mavi renge boyamamaktadrlar. EN 50020 nin son srmleri mavi rengi art komaktadr. Extronics firmas yapm kendinden emniyetli terminal kutusu rnei Resim 8.15 Artrlm emniyet Ex-e ve kendinden emniyetli Ex-i tipi korunmu terminal kutusu ATEX II 2 GD EEx e II EEx ia IIC T6/T5 sertifikal alma ortam : -50C +55C aras IP66

Kendinden emniyetlilik ok farkl bir koruma yntemi olup, ayr bir yazmzda ele alnacaktr. Bizce kendinden emniyetli bir devrede kullanlan bir terminal kutusuna sertifika
73

vermenin anlam yoktur. Resim 8.15 deki rnekte neden sertifikadan bahsedilmektedir bilinmemektedir. Bu resim ilgin bir rnek olduu iin yazmza alnmtr. Ex-d tipi korunmu kutularda olduu gibi bu tip kendinden emniyetli kutularn iersine herhangi bir alet yerletirmemiz veya istediimiz gibi modifiye edip dzenlememiz sz konusu deildir. Exproof mu eksproof eklinde dnmek ok yanltr. Unutulmamaldr ki, kendinden emniyetlilik ok farkl bir koruma yntemidir.

8.05. KABLOLAR ve BALAMA ELEMANLARI

a) KABLOLAR Kablolar yaplar icab normal alma artlarnda ark karmazlar. Ancak herhangi bir nedenle kopar veya kasten kesilir ise ark karabilirler. Nizamnameler anormal halleri dikkate almadklarna gre kablolarda patlamay korumadan sz edilemez. Fakat piyasada alev szmaz = flameproof kablolar mevcuttur. Konu ile ilgili standartlarda yaynlanmtr. Ex-koruma olarak, kablolarda iki nlem alnr. Birincisi di klfn zrhl yaplarak kesilme, kopma ve ezilmenin zorlatrlmas, ikincisi de yanmann nlenmesidir. Standartlar exkorumal sahada hi yanmayan tip (silikon) kablo art komamakta, yandklarnda alevi ilerletmeyecek yapda olmalar (ra gibi yanmamalar) yeterli kabul etmektedir. ngilizcesi ile fire retardant yanmay geciktirici olmalar yeterli olmaktadr.

Bir fikir vermesi asnda, yukarda NKA firmasnn rettii yer alt maden kablolarnn resmi verilmitir. Bu resimde koruyucu zrh ve hatta ift zrhl PVC kabloda grlmektedir. Kablo kullanm konusunda byk kurulularn kendi zel tercihleri bulunmaktadr. Madenler ayr, petrol ve kimya sanayi ayr tip kablo tercihinde bulunmaktadr. Her kurulu kendi zel artlarna gre zel seim yapmaktadr. Amerikan boru condiut uygulamasnda ise kablonun zrhl olmasna gerek yoktur. Zrhn yerini elik boru almaktadr. Kablolarn ekproof olup olmadklarna ve ATEX kapsamna girip girmediklerine dair ska sorular sorulmaktadr. Unutmaynz KABLONUN EXPROOF veya ALEVSIZMAZI olmaz. Ancak bu tip kablolar isteyen kurulularn zel artnameleri olabilir. rnein Takmr iletmesinin MGM tabir edilen zel artnamesi vardr ve baz firmalar bu artnameye gre rettikleri kablolar exproof veya alevszmaz olarak pazarlamaktadrlar. Ayn ekilde kablolar ATEX kapsamnda deildir. Yukarda da yazdmz gibi kablonun iki art (kolay yanmama ve kolay ezilmeme gibi) yerine getirmesi yeterli olmaktadr.
74

Gemi sanayi de zel kablo kullanmaktadr. Bura istenen zellik patlayc ortam olmasndan ziyade gemi sanayinin ve gemi elektriinin zelliinden ve ar koullarndan kaynaklanmaktadr. b) KABLO BALAMA ELEMANLARI Kablolar exproof cihazlara balanrken, cihazn exproof zelliini bozmamaldr. Bu nedenle ex-d tipi cihazlar kablo bal ve bal kablo rnei ile beraber denenir (exproof sertifika tip deneylerinde). Kullancya kendine gre bir deiiklik yapma imkan braklmaz. Kablo girii ayr bir blme olarak tasarlanr. Bu tasarm sonucu alet iri ve csseli hale gelse dahi, kullancnn hata yapaca ve olay mhimsemeyecei dikkate alnarak kablo giri blmeleri ayr dizayn edilir. Alman uzmanlar Ex-e tipi ngiliz uzmanlar ise Ex-d tipi giri dizayn ederler. ABD uygulamas ise tamamen farkldr. Exproof olay bir btn olarak algland iin kablo balants da ex-d tipi gvde iersinde imi gibi dnlr ve bu nedenle borulu (condiut) balant n plana kmtr. Boru balantlarnn da kendine gre farkl yapm ekli, zel ara balant elemanlar, rekorlar ve saireleri mevcuttur. 1) KABLO EKLER : Kablolar zel kimyasal maddelerle ve piyasada kolayca bulunan kablo ek garnitrleri ile bir .birlerine balanmaktadr. Normal ortamlarda uygulanan bu tr ekleme ekilleri ou kiilerce bilinmektedir. Ayrca kablolarn cihazlara veya panolara balandklar noktalarda kullanlan kablo balklar mevcuttur. Bu kablo ek ve balk malzemeleri kablonun cinsine ve gerilimine gre deiik olmaktadr. Piyasada orta gerilim ak hava tesislerinde (35 kV a kadar) kullanlan silikon kablo balklar mevcuttur. Silikon balklarn grevi toz ve yamura kar koruma tekil etmektir. Bu tip uygulamalar patlayc ortamlarda (exproof olarak) tatbik edilebilir mi?. OG ak hava tesislerinde kullanlan silikon balklarn patlayc ortamlarda kullanlmas sz konusu deildir. nk exproof ortamda ak hava elektrik tesisi bulunamaz. zellikle yer alt ehir ebekelerinde kullanlan kablo ek tertibatnn ve yine ek garniturlarnn veya ek muflarnn patlayc ortamlarda kullanlmasnn her hangi bir sakncas yoktur. nk ek yerinde herhangi bir nedenle ark kma veya ek yerinin su veya yamur almas gibi bir durum sz konusu deildir. Byk gl elektrik tesisleri daha ziyade patlayc ortamn dnda bulunduu iin bu gibi tesislerin kablo girileri de bilinen yntemlerle gerekletirilmektedir. zel kablo ekleri yer alt madenlerinde ve hareketli ak maden iletmelerinde gndeme gelmektedir. Bu iletmelerde, yukarda bahsettiimiz, harite kullanlan ekleme yntemleri kullanlabilir ise de hareketlilik ve ilerin hzll nedeni ile zel ek tertibatlar tercih edilmektedir.. 2) GEMEL TP EKLEME (F-PRZ)

75

Gemeli tip fi-priz eklindeki kablo balama tertibatn ngiliz uzmanlar yllardr yer alt ve yer st madenlerinde uygulamaktadr. Bu tertibatlar hareketli elektrik ebekesinde ve 10 kV a kadar uygulanmaktadr. Aadaki resimde yer alt madenlerinde kullanlan VCTOR firmas yapm bir kablo ek tertibat grlmektedir.

dii soket

erkek soket

Bu tip fi priz siteminin sakncalar neler olabilir?. Evvela normal ortamda dahi 6.000 volt gibi bir ebekede fi-priz sistemi kullanlamaz. Tertibatn rast gele almalara ve su girmelerine kar korunmu olmasa gerekir. Trk nizamnameleri byle bir uygulamaya msaade etmez. Ya kablo sabit bir ekilde eklenecek veya bu noktaya bir kesici konulacaktr ki, bu pahal bir yntemdir. ngiliz uzmanlarn uygulad yntem basit ve pratiktir. Fakat bu uygulamann da getirdii ve gtrd avantaj ve dezavantajlar mevcuttur. Evvela fi-priz dzenei sabit tesiste uygulanmaz. Hareketli ksmlarda ve zellikle motor kumandas bulunan kablo kollarnda uygulanr. Fi-priz sistemini uygulayabilmek iin ebekenin yaps farkl olmak zorundadr. Kablolarda 3 fazn yan sra bir de pilot damar mevcuttur. Dier bir sz ile bu gibi fi-priz sistemi uygulanan ebekelerde pilot koruma tabir edilen zel bir koruma yntemi uygulanmak zorundadr. Bylece rast gele karmalara kar nlem alnm olun. Fiin pilot ucu dier faz pimlerinden daha ksadr. Fi alrken evvela pilot pimi kar ve elektriin kesilmesini salar. Burada konumuz olmad iin pilot koruma sisteminin detaylarna girilmeyecektir. Ksaca, maksat pilot pimi ktnda elektriin kesilmesini salamaktr. Kesici veya motor yol vericisi pilot devre tamamlamadan (kablolarn fi-prizleri birbirlerine balanmadan) kesiciyi veya kontaktr kapatmamaktadr. ebeke ve elektrik sistemi buna gre dizayn edilmitir. Byle bir ebeke yapsnda, yukardaki fi-prizler tertibatn kullanmann hi bir sakncas yoktur. ngiliz ve Alman uzmanlarn uyguladklar kablo balama elemanlar arasnda farkllk mevcuttur. Bunlarn yapm felsefesini bilmeden ve hi dnmeden kendi aralarnda dei toku yapamaz ve kark kullanamayz. nk ngilizin kulland ebeke ile Almann veya bir baka lkenin kulland elektrik ebekesi ve bu ebekenin kumanda kontrol sistemi ayn olmayabilir. Kablo balama elemanlarnda ana prensip, elektrik kesilmeden baln karlmamas veya ekin almamasdr. Balk ne tip olur ise olsun, evvela elektrik kesilecek sonra balk karlacaktr. Kablo balklarnn ayrca su geirmezliine de dikkat edilmelidir. IP54 den aa korumas olan balk kullanld tarafmdan bilinmemektedir. Nemli ve sulu ortamda IP67 ye kadar uygulanabilir. ou kez, balk iersine reine dklerek izolasyon ve su geirmezlii salanmaktadr. Eski uygulamalarda zift (katran) dkm grlmektedir. Gnmzde zift tamamen kalkmtr. nk zaman almakta, ziftin souyup sertlemesi 6-24 saat srmektedir. Avantaj ise ziftin sklerek baln tekrar kullanlabilme olasldr.

76

UEE Unit Electrical Engineering Ltd. Kanada firmasnn www.uee.com web sitesinden alnan ak maden iletmelerine ait aada kablo balama uygulamalar grlmektedir.

Ar maden iletmeleri dnda uygulanan fi priz sistemleri de mevcuttur. Bunlarn tamam bir alter veya otomatik sigortann altrlmas prensibine dayanr. Fi yerine oturtulmadan alter ak olmak zorundadr ve yine fi karlmak istendiinde alter otomatikman alr. Aada EKSPRO firmas (Elektrik Malzemeleri malat Sanayi ve Ticaret Ltd. ti. http://www.ekspro.com) yapm benzeri bir fi-priz tertibat grlmektedir.

www.ekspro.com yapm bir fi-priz

TSE 3380e gre EEx d II A-B T5 sertifikal

Kumanda devrelerinde kullanlan Ex-d tipi kablo balklarnn hemen tamamn pirin veya bronz gibi paslanmaz malzemeden yaplmtr. Normal artlarda kolayca ekilerek
77

almamal ve ark kmasna neden olmamaldrlar. Bu nedenle exproof kablo balklar dier uygulamalara kyasla daha teferruatldr. Uygulama esnasnda imalat firmann izahat ve uygulama rnekleri titizlikle okunmal ve ben bunu naslsa biliyorum, her yerde uyguladm gibi bir dnce ile kumanda kablolar balanr ise hatal olur.. Kablo balklar d grn itibar ile normal ortamlarda kullanlana benzedii iin elektrikiler pein hkml davranmakta ve ou kez hata yapmaktadrlar. Hatal kablo balantlarna ok rastlammdr. Kendinden emniyetli devrelerde kullanlan balklar farkl olabilir. Ayr bir yazda ele alnacak olan kendinden emniyetliliin yaps tamamen farkldr, dier uygulamalar ile kartrlmamaldr. Kablo balama elemanlar IEC 60079-14e uygun olmak zorundadr. Aada, bir fikir vermesi maksad ile ngiliz HAWKE firmas yapm kumanda kablosu balk rnekleri grlmektedir.

Kumanda kablosu balant rnei

8.06 AYDINLATMA AYGITLARI

ok deiik cinste aydnlatma armatrleri mevcuttur. Bunlarn her birine uygulanacak koruma yntemleri de farkldr. Ayr ayr incelememiz gerekir. 1) AKKOR FLAMANLI ARMATRLER Akkor flamanl ampuller normal almalar icab ark karmazlar. Ark karan ksm anahtarlardr ki, buda alter konusuna girer. Bu durumda acaba patlayc ortam tehlikeye dren nedir diye sorarsak akla gelen flamann 2000Cyi aan ss ve ampuln cam yzeyinin scakldr. Flaman scaklnn sorun tekil etmedii ve ampul krldnda hemen souyarak patlamaya neden olmad deneylerle ispat edilmitir. 2000-3000C gibi bir snn sorun tekil etmemesi bir ok meslektama ilk bakta mantksz gibi geliyorsa da bu bir gerektir. En nemli sorun ampuln cam yzeyinin ve duy kenarlarnn yzey ssdr. Bu sy azaltmak iin ampuln biraz daha byk imal edilmesi yeterli olmaktadr. Bu ise piyasada konutlar iin mevcut olan ampullerin kullanlamamas anlamna gelir. Bu durumda, ya zel ampul imal edilmesi veya normal ampullerin kullanlabilmesi iin tedbir alnmas gerekir. Bu bakmdan ampullerde iki tip koruma uygulanr. a) d-tipi korunmu akkor flamanl aydnlatma armatr: Yeni imal edilmi bu tip bir armatrn etiketinde ExI-d veya ExII-d yazl olmas gerekir. Ampul zel imal edilmi bir cam fanus ile kapldr. Bu cam 10 veya 15 atmosfer statik basnca ve ayrca darbelere dayankl olarak imal edilmi olmaldr. Rasgele imal edilmi sradan bir cam fanus kullanlamaz. D-tipi korumann istedii basnca dayankl muhafazay cam fanus oluturur. Ampul deitirmek iin elektriin kesilmi olmas gerekir. Bu tip armatrlere, piyasada bol miktarda bulunan ve konutlarda kullanlan ticari ampuller taklabilir. Cam fanusun zerinde de Ex iareti bulunmaldr.
78

b) e-tipi korunmu akkor flamanl aydnlatma armatr zel fanus imali yerine zel ampul imal edilirse e-tipi koruma uygulanabilir ve armatr daha ucuza imal edilebilir. Ampul biraz byke imal edilerek yzeyin genilemesi ve bylece yzey scaklnn dmesi salanr. Bu durumda cam fanusun basnca dayankl olmas gerekmez. Yalnzca darbelere kar nlem alnr. Bu maksatla cam fanusun zerine bir elik zgara geirmek yeterli olmaktadr. Ayrca toz ve neme karda nlem alnmaldr. zel ampul dolays ile, bu tip armatrler pek kullanm sahas bulamamtr.

c) d- ve e-tipi kark korumal akkor Flamanl aydnlatma armatrleri Ampul deiimi esnasnda elektriin kesilmesi art ise de buna pratikte pek uyulmamaktadr. Bu maksatla gerilim altnda ampul deiebilen armatr gelitirilmitir. Deiim esnasnda ark ampuln dip ksmnda kar. Yukardaki resimde grlebildii gibi yayl bir mekanizma ile, kontan duyun dnda ufak hacimli baka bir blmede olumas salanr. Bu blme de kolayca d-tipi korumal yaplabildiinden problem zlm olur. Ampuln zerine cam fanus geirilir ve tel kafesle de darbelere kar korunmaldr. Bu tip armatrlerin zerlerinde d- ve e-tipi korunduklar belirtilmektedir. Normal ticari ampuller kullanlabildiinden ve deiimi de pratik olduundan yaygn bir kullanm alan bulmutur. 2) FLORESAN TPL ARMATRLER Floresan lambalarn normal almalarnda ark karan ksm STARTER leridir. Akkor flamanl lambalarda olduu gibi tpn yzey scakl da sorun tekil etmektedir. Starterin zel korumaya ve floresan tpnde basnca ve darbelere dayankl zel bir tp iersine konulmas gerekir veya zel bir floresan tp imal edilerek starter ve yzey scakl sorunu ortadan kaldrlabilir. Bu yn ile floresan armatrler de iki ekilde korunmu olarak piyasaya srlmektedir. a) d-tipi korunmu floresan armatrler: Starter ve floresan tp ayr ayr d-tipi korunmu muhafaza iersine yerletirilir. Son zamanlarda g faktrn dzeltmek iin kondansatr de istendiinden starterle kondansatr
79

birlikte ayn d-tipi bir muhafazaya yerletirilmi olarak imal edilmektedir. Floresan tp ise basnca dayankl zel imal edilmi bir cam tp iersine konulur. Bu tp denenmi ve basnca dayankl olduunu ispat eden sertifikaya sahip olmaldr. Yuvarlak tp eklinde olduundan cam fanusa kyasla daha kolay imal edilir, basn ve darbelere de daha dayankldr. D-tipi korunmu floresan armatrler Trkiyede daha yaygndr. nk evlerde kullanlan ticari tplerin kullanlmasna mani bir durum yoktur.

Ekspro firmas yapm (www.ekspro.com) bir floresan armatr rnei. TES 3380e gre EEx d IIA-B-C T6 sertifikal b) e-tipi korunmu floresan armatrler. Starter ve yzey scakl sorununu zmek iin akkor flamanllarda olduu gibi zel floresan lamba imal edilmitir. Bu floresanlarda, starter grevini tp iersine yerletirilmi olan erit halindeki bir diren stlenir. Floresan ampul bu diren yardm ile start alr. Bu nedenle bu tip floresan lamba tplerinin ucunda tek pim vardr. Ticari piyasada evler iin satlan floresanlanda olduu gibi iki pimli deil tek pimlidirler. Tek pimli zel floresan kullanlarak yaplan bir ex-korumal armatrde, ark karan ksm olmad iin e-tipi koruma uygulanabilir. Bu durumda basnca dayankl bir koruyucu tpe gerek yoktur. Yalnzca IP korumas (toz ve neme kar) uygulamas yeterli olmaktadr. Dtipine gre daha hafif ve ucuzdurlar. Bu tip armatrlerin mahsuru ise, zel tek pimli floresan ampule ihtiya duymalardr. Ticari piyasadan kolayca teminleri mmkn deildir. Ambarda stok bulundurmak gerekir.

80

Bir fikir vermesi asndan, yukarda d- ve e-tipi korunmu floresan armatrlerin resmi verilmitir. D-tipi armatrde koruyucu tp ve e-tipi korunmu olanda da koruyucu effaf kapak grlmektedir. 3) CIVA BUHARLI ARMATRLER: Ancak d-tipi koruma tatbik edilebilir. Akkor flamanllarda olduu gibi ampul, basnca dayankl cam bir fanusa konulurken, starter ayr bir metal kaba yerletirilmektedir. Armatrn st ksm d-tipi korunmu, starter gvdesini ve altnda cam fanusa yerletirilmi olan cva buharl ampul oluturur. Bu yn ile ar ve dolays ile pahalya mal olduklarndan pek yaygn deildirler. Floresan ampullerde olduu gibi starter gerektirmeyen cva buharl ampuller de imal edilmitir. Bu tip ampuller kullanlan armatrlere, e-tipi koruma tatbik edilebilir. Daha hafif olmalarna ramen zel ampule ihtiya duyduklarndan pek ucuza mal olmazlar. Bu nedenle yaygn kullanm alan bulamamlardr. Sodyum (natrium) buharl sar k yayan lambalarn patlayc ortamlarda kullanlmalar ise tamamen yasaktr. nk bu ampuller krldklarnda etrafa akkor halde sodyum paracklar satklarndan patlayc ortam tehlikeye drmektedirler. LED diyotlar kullanlarak imal edilen sinyalizasyon lambalar da mevcuttur. Bunlara e veya ib-tipi koruma uygulanabilmektedir. TS EN 50014 Lambalarla ilgili genel hkmler iermektedir. Bunlardan en nemlisi ve lambalar pahal klan, ampul deimek iin kapak aldnda elektriin kesilmi olmas artdr (Madde 231.2). Lambalarn gc kk ve dolays ile ektikleri akm dk olduundan bu art kk hacimli d-tipi korunmu odacklarla kolayca zmlenebilmektedir. nk standartlar kk hacimli d-tipi muhafazalar kolaylklar getirmektedir. 4) PROJEKTRLER Extronics firmasnn www.extronics.com web sitesinden alnmtr. Restricted Breathing ATEX II 3GD EEx nR II T3/T2 IP65 Operating Temp. Range -40C to (25-56) C Sertifikasndan anlalaca gibi, bu projektr her ortamda kullanlamamaktadr. Zon 2 de kullanlabilmektedir

Piyasada hemen hemen her cins lambann exproof olan mevcuttur. Bunlarn sertifikalar incelenerek nerelerde kullanlabileceine dikkat etmek gerekir. Yukardaki resimdeki projektr rnei zellikle verilmitir. nk bir projektrn patlayc ortam patlatmayacak kadar salam ve tehlikesiz olabilmesi mantkszdr. Yukardaki rnekteki projektr ise Zon 2 de yani patlayc ortam meydana gelme ihtimali ok az olan yerlerde kullanlabilmektedir. Buna dikkat etmeden projektr alr, bir gaz deposunun hemen zerine monte ederseniz tesisinizi tehlikeye atm olursunuz.

81

8.07 TELEFONLAR:
Telefonlar d-, e- ve i-tipi korunmu olarak imal edilebilirler. D-tipi koruma yntemi ile imal edilen telefon cihazlar 10 veya 15 atmosfer statik basnca dayankl bir gvde iersine yerletirilmek zorunda olduklarndan ok ar olurlar ve bu zellikleri ile ok kullanszdrlar. Bu tip telefon cihazlar en az 25 kg gelmektedirler. 50-60 kg arlnda olanlar da vardr. Byle bir cihazn tanmas ve montaj kolay deildir. D- ve e-tipi kark olarak uygulananlar biraz daha hafiftir. Gnmzde yaygn kullanm alan bulan ve modern teknolojiyi ieren telefon cihazlarnda e- ve i-tipi koruma tatbik edilmektedir. Batarya ksm e-tipi korunur. Tam otomatik elektronik telefonlarda ise i-tipi koruma uygulanr ki bu tip telefon cihazlarnn arl 3 kg ile 13 kg aras deimektedir. Tamamen kendinden emniyetli teknolojiye gre imal edilen telefon cihazlar da mevcuttur. Bu cihazlarn kendinden emniyetliliini salayan zener bariyerlerdir. Bu bariyerler otomatik telefon santralnn yanna ve tehlikesiz ortama yerletirilirler. Telefon cihazlar gerekli konuma enerjilerini ierlerindeki bir bataryadan alrlar ve bu batarya tetikleme yntemi ile uzaktan arj edilmektedir. Bu yaplar ile Ex-ia veya ib tipi korunmu telefon cihazlar dorudan normal telefon ebekelerine balanamazlar, arada mutlaka zel bir bariyer tertibat bulunmak zorundadr. Telefonlarn enerji harcayan blmleri zil tertibatlardr. Gnmzde ok az enerji gerektiren ve dk gerilimle alan piezzo kristal zil kullanan telefon cihazlar mevcuttur. Aada Alman Funke+Huster+Fernsig firmas yapm birka rnek grlmektedir. EEX ia IIC T6 sertifikal, pilsiz, ses takatli bir telefon. Azlktaki bir mekanizma evrilerek uyar yaplmaktadr. Bu cihazn zellii hibir enerji kaynana ihtiya duymamasdr.

a) Tek abonelik bir telefon b) ok aboneli bir telefon sistemi iin kendinden emniyetlilik santral b) EEx ia IIC T6

Tam otomatik bir telefon rnei. Telefon cihaznn kendisi d grn itibar ile normal ortamlarda kullanlan cihaza benzemektedir. Kendinden emniyetlilii salayan, a) rneindeki gibi ya mstakil bir cihaz veya b) rneindeki gibi komple bir santraldir.

82

Solda ar alma ortamna gre yaplm duvar tipi bir otomatik telefon ve sada da kendinden emniyetlilii salayan tek bir telefona gre yaplm KE telefon bariyeri grlmektedir Cihazlar Funku+Huster+Fernsig yapm olup koruma snf Ex-ia IIC T6 dr. KE telefon bariyerini alp bunun kna sradan bir telefon cihaz balyamazsnz. KE nin anlam kalmaz. http://www.fhf.de/

8.08 TELSZLER
Patlayc ortamlarda kullanlan telsizler de mevcuttur. Bunlarn tamam i-tipi korunmutur. Uzun ve ksa dalga frekansnda alan tipleri vardr. htiya ve kullanm artna gre seilirler. Prensip olarak metrolarda kullanlan telsizlere benzerler. Yegana farklar patlayc ortama kar korunmu olmalardr. Grizulu yer alt madenlerinde kullanlan ok zel telsiz sistemleri mevcuttur. Bunlar yer stnde almazlar. Dier sanayi kollarnda ise hem normal telsiz ebekesinde ve hem de ex-sahada alabilen Ex-i tipi korunmu telsizler mevcuttur. Cep telefonlarnn da Ex-i korunmu tipleri imalat firmalarca piyasaya srlmtr. Hem tehlikeli ortamlarda ve hem de normal yerlerde kullanlabilirler. Merak edenler zellikle NOKIA firmasndan kendinden emniyetli tip (intrinsic safe) cep telefonunu temin ederek hem emniyetli ve hem de tehlikeli sahada gvenle alabilirler. Rafineri ve petrol sahalarn da alan kiilere tavsiye edilir.

8.09 L ALETLER ve ZOLASYON MEGERLER

l aletleri zel itina ile kullanldklarndan ex-koruma gerektirmezler. Patlayc ortamdaki bir panonun kapan ap gerilim veya akm lmenize normalde msaade edilmez. Gerilimi kesmeniz gerekir. Arza takip ediyorsanz ve gerilim altnda almak zorunda iseniz, zel nlem almanz gerekir. Bu ii ise patlayc ortamdaki gaz lerek yaparsnz. Ya kendiniz, gaz detektr bulundurur veya ilgili departmann elemann ararak gaz lmn yaptrr ve lc eleman iiniz bitene kadar hazr bekletirsiniz. Normal alma bu ekildedir. Elimdeki avometre ex-korumaldr, bir ey olmaz demeniz riziko almanz anlamna gelir. Baz Avrupa lkeleri, l aletlerinin tehlikeli ortamda tanrken sorun tekil ettiini, nizamnamelere aykr olduunu ve bu nedenle ex-korumal l aleti tamak ve kullanmak gerektiini ileri srerler. Bu nedenle ex-korumal ZOLASYON MEGER dahi yaplarak piyasaya srlmtr. Konuyu derinlemesine bilmeyen meslektalarmz, ex-korumal meger kullandnda her eyin normal olduunu zannederler. Halbuki bu megerler tanma
83

esnasnda ve ucuna alet balanmad hallerde ex-korumaldr. Dmesine basp veya kolu evirdiinizde retilen gerilim dinamitin fitili olabilir. Ksaca megeri kullanrken zel nlem almanz gerekir. Bir kabloda ksa devre aryorsanz ve bu kablonun bir ucu da patlayc ortamda ise, elimdeki meger ex-korumal diye rahat davranamazsnz, tedbir almanz gerekir. Piyasada kendinden emniyetli tipte imal edilmi avometreler mevcuttur ve korumasz tipine kyasla ok da pahaldr. Bence ex-korumal meger, ticari oyundan ve kandrmaca dan baka bir ey deildir. Ex-korumal ve hatta Ex-i korumal avometrenin bir anlam olabilir. nk kendinden emniyetli Ex-ia tipi devrelerin gerilim altnda kapaklar alp tamir edilebilmektedir. Fakat ayn avometrenin normal ex devrede tehlikeli olabileceini unutmaynz.

84

KISIM II KENDNDEN EMNYETLLK

Z GVENLK INTRINSIC SAFETY, CADMIUM SAFE, EIGENSICHERHEIT

1.0 KISA TARHE

Sk tedbirler her zaman bir kaza sonucu alnmtr. Kaza olayyla ilgili bir nizamname yok ise yeni bir nizamname veya ynetmelik yaynlanp yrrle konulmu; var ise olay dorultusunda ilaveler yaplp tedbirler alnmtr. Kendinden emniyetliliin douu da byle olmutur. Bu konuyu ortaya karan kazalar ilk defa ngiltere de tespit edildiinden kendinden emniyetliliin ncln de ngilizler yapmlardr. 1900'lerde hzla gelien elektrik endstrisine paralel olarak retilen elektrik aletleri ayn hzla madenlerde kullanlmaya balanm ve bunun sonucu olarak elektrik aletlerine dayal kazalar da ykselmitir. 1911' de ngilterede karlan maden kanununa (the coal mines act) bu konuyu ieren maddeler ilave edilmi ve "elektrikli aletlerde ark karmaya ve grizuyu patlatmaya kar nlem alnmas" zorunluluu getirilmitir. Ne var ki o devirde alnan nlemler, bugnk gibi tam tarif edilmi ve standart hale getirilmi deil idi. Ancak tecrbelere dayanlarak baz nlemler alnyordu. Alevszmazlkla ilgili ilk standart ngilterede ancak 1926 ylnda yaynlanmtr. 229 nolu bu British nizamnamesi (BS229: Flameproff enclosures) elektrikli aletlerin yaplar ile ilgili uyulacak koullar iermekte uygulama ile ilgili detaya girmemektedir. Maden kanununun hemen peine yaynlanan elektrik nizamnamesi genel anlamda tedbir alnmas, ark karan ksmlarn kapatlmas, koruma devrelerinin gecikmeden almas gibi genel hususlar ieriyor, sinyal ve telefon tesislerini kapsamyordu. Yaplan en nemli deiiklik bugn dahi geerli olan "elektrikli aletlerin grizunun %1.25'e kmas halinde altrlmamas ve elektriin kesilmesi" art idi. Bu oran metan alt patlama snrnn (%25) drtte biri kadardr. Trkiyede bugn geerli nizamnameye gre, grizu %1.5'i anca elektrikli aletler altrlmaz ve o yerin elektrii komple kesilir. 1911 tarihli nizamnamede haberleme ve sinyal cihazlarnn yer almamas, o devirde bu cihazlarn metan patlatmayaca ve madeni tehlikeye drmeyecei gibi bir kannn var olmasndan kaynaklanmaktadr. ngiltere de 1911'de karlan yeni maden kanunu ile, madenlerdeki kazalarn nlenecei ve en azndan decei beklenirken, byk kazalar kendini gstermeye devam etmitir.
85

1912'de sebebi bilinmeyen iki byk kazann peine 1913'de SENGHENYD madeninde 400 kiinin lm ile sonulanan, sebebi mehul nc byk kazann yaanmas o devirde byk tepkilere yol amtr. Bu tip kazalarn bir daha meydana gelmemesi iin devrin ngiliz hkmeti seferber olmu ve niversiteleri yardma ararak bir aratrma komisyonu oluturup olayn geni apl incelenmesini istemitir. Senghenyd'deki patlamann nedeni kesin olarak bilinmiyorduysa da byk ihtimal ve tereddt sinyal sisteminde odaklanyordu. nk en byk tahribat, sinyal dzenei bulunan bir k galerisinde idi ve patlamann buradan balad phe gtrmyordu. Burada kullanlan sinyal tertibat, ak ular birbirine dedirilerek vin operatrne sinyal veren zillerden oluuyordu. Ziller sv lklane pillerinden besleniyor ve sinyallerde bugnk gibi butonlarla deil galeri (varagel) boyunca uzanan plak galvanizli teller birbirine dedirilerek veriliyordu. Sinyal sisteminin patlamaya neden olup olmadn aratrmak zere grevlendirilen Profesr R.V.Wheeler yapt deneylerde: burada kullanlan ve 6 adet lklane pilinden oluan bataryann ular, dorudan (yani hibir an balamadan) ksa devre edildiinde kan arkn (etrafndaki patlamaya msait) metan gazn atelemediini, fakat bataryann ularna zil balanp denendiinde durumun deitiini ve metan gazn atelediini tespit etmitir. Bataryann ucuna zilleri balayp ancnn yapt gibi sinyal verilmeye balandnda durum gerekten deimekte kan ark daha da iddetlenmektedir. Olayn o devre gre ilginlii ve akla gelmeyen yn burasdr. Enerji kayna (lklane pili) dorudan ksa devre edilip, yani alp kapandnda kan arkn enerjisi etrafndaki metan atelemeye yetmezken, devreye balanan bir zil bobini dolays ile kan arkn enerji seviyesi ykselmekte ve grizuyu ateleyebilmektedir. Aslnda zil bobininin bir diren tekil etmesi, dolays ile akm snrlayarak kan ark zayflatmas gerekir gibi dnlrken sonu tersine kmaktadr. nk zil bobini yalnzca bir diren tekil etmemekte ve manyetik yaps dolays ile enerji depolamaktadr. Burada unutulan ve o devirde pek bilinmeyen, bobinlerin bu zellii yani enerji depolamalardr. Profesr Wheeler aratrmalarna devam etmi ve patlamay akm ile devrenin endktansnn etkilediini grm fakat voltajn etkilemediini yazmsa da ilerde izah edeceimiz gibi belli seviyeden sonra voltajn (gerilimin) etkisi de byktr. Wheeler eitli zil bobinleri ile deneyler yapm, minimum ateleme akmn ve minimum bobin endktansn tespite almtr. Emniyetli zil yapmna ve kendinden emniyetli devre dizayn ve alet yapm konularnda byk katklar bulunmutur. Bu teknolojinin babas saylan bir bilim adamdr. lerde bahsedeceimiz gibi zillerin devresine paralel veya seri diren balanmas veya nt sarg gibi nerilerde bulunmutur.

2.0 KENDNDEN EMNYETLLK NEDR ?

Kendinden emniyetlilii anlamak iin evvela alevszmazlk (flameproof) ve patlatmazlk (exproof) nedir bilmemiz gerekir. Bu tip aletlerde 2.01 nolu resimde izaha altmz gibi alet iersindeki patlama darya sirayet etmez, yani isminden de anlalaca gibi alev darya szmaz. Alet gvdesinin gaz szdran balant yzeyi, herhangi bir nedenle ieriye szp patlayan gazn rettii alevi soutacak ekilde yaplmtr ki bu nedenle darda bulunan gaz alev almaz. Aletin gvdesi de patlamann meydana getirdii basnca dayanacak mukavemette imal edilmitir
86

erdeki patlama aralklarla srekli devam ederse ne olur? Bu durumda alevszmazlk zellii bozulur. nk gvdenin flan yzeyleri snr ve alevi soutacak gc kalmaz. Bu nedenle bu tip aletler 6 adet pe pee patlamaya gre denenir. Ksacas 6 adet pe pee patlamada szdrmyor ise o mahfaza alevszmaz zellie sahip demektir. Bu nedenledir ki madenlerde grizu %1.5'i anca elektriin kesilmesi art konulmutur. %1.5 genel ortam iindir, kenarlarda ve alet iersinde biriken gaz, patlama oranna ulap alev alabilir. Kendinden emniyetlilikte byle bir snrlama yoktur. Adndan da anlalaca gibi bir nevi doutan emniyetlidir. Herhangi bir zel mahfaza ve koruma altna almaya da gerek yoktur. Kendinden emniyetli devrede en kt artlarda dahi kan ark etrafndaki patlayc ortam, patlatacak gce ve enerjiye sahip deildir. Bu nedenle her nevi elektrikli alette uygulanamaz, ancak dk gerilimli kumanda ve kontrol devrelerinde tatbik edilebilme imkan bulunmasna ramen ok yaygn bir kullanm sahas vardr. nk her nevi alet ve tesisin bir kumanda tertibat olacaktr. Ayrca telefon ve telsiz gibi haberleme aletleri de gnmzde kendinden emniyetli imal edilmektedir.

Alevszmazlk (flameproof) ve patlatmazlkda (exproof) nemli olan cihazn mahfazas yani gvdesidir (enclosure).Yalnzca cihaz gvdesinin kendisinin FLP veya EX yapya sahip olmas yeterlidir. ersine yzey ssn artrmamak kayd ile her nevi alet konabilir, bir snrlama yoktur. Kendinden emniyetlilikte ise devreden sz edilir. Herhangi bir alet kendi bana kendinden emniyetli deildir, olsa dahi ilerde bahsedeceimiz gibi (Senghenyd madeninde olduu gibi) dier aletlerle rasgele birletirildiinde tehlike arz edebilir. Bu nedenle unutulmamaldr ki, KENDNDEN EMNYETL ALET DEL ncelikle KENDNDEN EMNYETL DEVRE VARDIR. Kendinden emniyetli devrelerin kullanm zellik arz etmekte ve bilgi dzeyi yksek iilik dolays ile mhendislik hizmeti gerektirmektedir. leriki blmlerimizde de bahsedeceimiz gibi, kendinden emniyetli devreleri, iletmeye alan, altran ve bakmn yapan elemanlarn kullandklar aletlerin ne olduunu ve kendinden emniyetliliin ne anlama geldiini ok iyi bilmeleri gerekir. Rasgele herhangi bir tadilat elektriki olarak sistemi altrabilir ise de hi farkna varlmadan kendinden emniyetlilik dolays ile antigrizu artlar bozulmu olabilir. Bu nedenle: 1. Kendinden emniyetli devreler iin bir renk standard ngrlmtr ki hatal balantlar mmkn mertebe nlenebilsin. K.E. kablo ve aletler ak mavi renge boyal olmak
87

zorundadr. Bu arta uymayan ngiltere ve ABD'de son zamanlarda K.E. aletlerini ak mavi renge boyayarak piyasaya srmektedirler. Bu konuda bildiimiz kadar ile zorlayc bir standart yok ise de imalt ve kullanclar ak mavi renk kotuna uymaktadrlar. 2. KE devrelerde kullanlan aletlerin tamir ve bakm ancak yetkili servislerce yaplmak zorundadr. nk keyfi ve rasgele deiiklik KE zelliini bozabilir. Anlamsz gibi grlen elemanlarn hep bir anlam vardr. Alevszmaz aletlerde durum farkldr. FLP veya EX gvdenin iersinde tadilat yaplabilir. nk burada nemli olan gvdedir. 3. Basit sivi ve saire gibi iersinde enerji depolayan eleman bulunmayan aletler KE devrelerde kullanlabilir ve KE zelliini de bozmazlar. Fakat herhangi bir iilik hatasn nlemek ve rasgele alet kullanlabilir gibi bir imaj nlemek iin KE devresine balanan bu gibi aletlerin zerine "YALNIZCA KENDNDEN EMNYETL DEVRELER NDR" ibaresi yazlr. Bu konuda zorlayc herhangi bir standart yoktur. Federal Alman uygulamas bu yndedir ve bu nedenle Alman yapm KE aletlerin zerinde (NUR FR EIGENSICHERE ANLAGEN) ibaresi okunmasnn nedeni budur. ngilizler henz uymadklar iin Trkiyeye gelen ngiliz KE aletlerinin zerinde byle bir damga grlmez. Trkiye gibi bir lkede benzeri uygulamann yararl olaca phesizdir.

2.1.KENDNDEN EMNYETL DEVRE PLANLAMANIN ESASLARI

Bir elektriki devre alp kapandnda ufakta olsa bir ark karr. Bu ark devrede depolanm olan enerji dzeyine baldr. Devre iersinde depolanan enerji, devre aldnda boalacak (ark olarak), devre kapandnda dengelenecek ise de, devrenin kapanmas esnasnda yine de ark kmaktadr. Bu nedenle en fazla ark, alma esnasnda kmaktadr. nk depolanm enerjinin hava aralndan baka harcanacak yeri yoktur. Elektriki devreler fiziksel ifadesi ile R,L,C elemanlarndan oluur. R omik direnci, L endktiviteyi, C de kapasitans (sa) temsil eder. L ve C kendilerini alternatif akmda, yani zamana gre deien akmda gsterirler. Ap kapama olaylar da zamana gre deikendir. Normal bir doru akm devresinde (DC) endktivite ve sa dnlmez iken, ap kapama annda kendilerini hemen gsterirler. Burada basit ve pratik kanunlar deil, genel elektrik kanunlar (Maxwell) geerlidir.

88

Bir endktif eleman (L) zerinden I akm geiyor ise depolanan enerji: E=1/2.( L.I 2 ) forml ile ifade edilir. Bir C kapasitans zerinde V gerilimi var ise, bu sa ierisinde depolanan enerji : E=1/2.( C.V 2 ) forml ile ifade edilir. Eer bir kondansatre (C) doru akm tatbik edilirse iersinden akm gemez. Fakat yukardaki formlle verilen enerji zerende ykl beklemektedir. Endktans (L) bir bobinden, zerine tel sarl bir makaradan ibarettir. DC verilirse ierisinden, (tellerin omik direncine orantl olarak) bir akm geer. Fakat tekil ettii manyetik alan iersinde bir enerji (endktif enerji) ykldr. Ap kapama esnasnda bu manyetik alan ierisinde depolu enerji varln hemen belli eder. Doru akm ile alan ziller de bir bobinden ibarettir. Ksaca bataryann enerjisi dnda zilin bobinleri arasnda manyetik olarak sakl ilave bir enerji daha mevcuttur. te kendinden emniyetliliin bilinmedii ve elektroteknik bilgilerin henz gelimedii dnemlerde unutulan faktr budur.

Resim 2.02 ve 2.03 de ekli verilen devrede L endktans, R'de hat ve bobinin omik direncini temsil etmektedirler. Bu devre, zilin normal almasnda olduu gibi, kapanrken V gerilimi u forml ile ifade edilebilir: V = I.R + L.di/dt Burada grld gibi bataryadan V=I.R'ye (bilinen Ohm kanununa) uygun olmayan farkl bir akm ekilir. Yani basit Ohm kanunu geerli deildir. L.di/dt ksm, bobinin (zilin) oluturduu manyetik alan iin lzumludur. Burada harcanan enerji ise dt zerinden V.I'nin entegrali alnarak bulunabilir. P = V.I elektriki gc verir E = V.I.t " enerjiyi verir E = V.I.dt = ( I 2.R + L.I.dI/dt ) dt = I 2.R. t + L. I.dI = I 2.R. t + 1/2.L.I 2

89

Burada I 2.R. t, faktr t zaman iersinde omik diren zerinde harcanan enerjiyi verir. Enerjinin dier bileeni 1/2.L.I 2 ksm ise nereye gidecektir? Bu enerjinin byk bir ksm arka dnp s olarak harcanr. ok kk bir ksm da manyetik dalga olarak etrafa yaylr. Biz tmnn ark zerinde kaybolduunu kabul edersek hata yapm olmayz. Bu durumda gerilim formln u ekilde yazabiliriz: V + L.di/dt = I.R + Varc Burada V=I.R ve Varc=L.di/dt yerini alm olur. nk ap kapama olay balamadan nce V=I.R geerlidir. Bu ksaltma ile ark olayndan Varc (Varc=L.di/dt) gerilimini sorumlu tutabiliriz. Unutulmamaldr ki bir bobinde endklenen gerilimin yn Faraday kanununa gre, bobin ucuna tatbik edilen DC geriliminin tersi yndedir ve onu yok etmeye alr. Varc = L.di/dt Formlnn yorumunu yaparsak, ark olayna sebep olan gerilimin, devrenin toplam endktans (L) ile doru, zaman ile ters orantl olduunu syleyebiliriz. Devre ne kadar hzl alrsa gerilim o kadar yksek olur. Akmn zamana gre deiimi esastr. lk bakta Varc'n besleme voltaj V'den bamsz olduu zannedilir ise de, kapamann balang annda (t=0) i akmnn deerini, (V=I.R forml dolays ile) V gerilimi belirler. Ayn zaman da V geriliminin dk olmas ark geriliminin (Varc) dolays ile kan arkn hafif olaca anlamna da gelmez. V gerilimi ne kadar dk olursa olsun akm yksek ise, ark gerilimi (Varc) byk olur. Dolays ile grizuyu tehlikeye dren arkn iddeti de o oranda artar.

90

Profesr Wheeler yapt ilk deneylerde I akmn drmeye ve metann patlamasn nleyen azami R omik direncini bulmaya almtr. Bu iler iin ilerde izah edeceimiz test cihazna benzer bir deney tertibat gelitirerek almalar yapmtr. Wheeler yapt deneylerinde endktiviteyi hesap edebilmek iin demir nveli deil, aa zerine sarl bobinler kullanm ve akm da bir potensiyometre ile snrlayarak, metan gazn patlatabilen minimum ateleme akmn tespite almtr. O devirde eitli endktanslar ile yapt deneyler ve elde ettii sonular resim 2.04' de verilmitir. Wheeler bu sonutan, ya endktivitenin (L) veya akmn (I) deitirilerek, yani bu deerlerin emniyetli snrlara alnarak, patlamann nlenebilecei hkmne varmtr. Bu bulgusunu, o devirde kullanlan eitli tip zillerde denemi ve Resim 2.05'de grlecei gibi, selfi (endktans) olmayan direnleri zil devresine seri balayarak zillerin emniyetle kullanmn salamtr. Tabii balanan bu dirence ramen ziller alabilmekte ve ses verebilmektedir. Prf.Wheeler o devirde ya seri diren balanmasn veya bobinlerin, direnci bakra karn 6 kat daha yksek olan bronz tellerden sarlmasn nermitir. Bobin ularna balanacak paralel diren de ayn ii grebilir ise de bataryay akm ynnden fazla yklemesi istenmeyen bir dezavantajdr.

91

Wheeler daha sonra zillerin gcn drmeden, yani amper sarmla oynamadan, L endktivitesini drmenin yollarn aramtr. Bu maksatla Resim 2.06'da grld gibi i ie sarl, yani ift sargl zil bobinleri yaparak denemi ve sonucun daha elverili olduunu, hem zilin iyi altn ve hem de emniyetin arttn grmtr. kinci sarglarn ksa devre edilmesi ile, ap kapama olayndaki arkn iddetinin azaldn ve enerji seviyesinin dtn tespit etmitir. Ap kapama annda, zil bobininde aa kan manyetik enerji ksa devre edilen dier bobinde kaybolmaktadr. nk bu bobinler i iedirler. Dier bir deyi ile manyetik olarak akupleli yani birbirlerine baldrlar. Tablo 2.01'de iki ayr bobinin deney sonular grlmektedir. Biricisinde iki ayr bobin kullanlrken ikincisinde ayn bobine st ste sarl iki ayr sarm tatbik edilmitir. st ste sarlda manyetik kuplaj daha iyi olduu iin minimum ateleme akm (MAA) daha yksektir (2.3A). Yani bu tip uygulamada KE daha iyi sonu vermektedir. Bu bobinler, ikinci sarglar hem ak ve hem de kapal iken denenerek sonular tablo 2.01 de ksaca zetlenmitir G KAYNAI : 10 ADET SIVI LKLANE HCRES ift bobin ilave sarm ak devre kapal devre bobin veya bobinlerin DRENC 20 20 an bobininden geen AKIM 0.47 A 0.47 A an almasn durduran azami DREN 100 115 Azami diren devrede iken geen AKIM 0.10 A 0.09 A Ateleme iin gerekli olan minimum ateleme AKIMI (MAA) 0.30 A 1.55 A Akm, MAAy indiren asgari DREN 17 -MAAy elde etmek iin gerekli 38 Volt olan VOLTAJ -26 kuru pil Tablo 2.01: Ksa devre bobiniyle yaplan deney sonular

tek bobin ilave sarm ak devre 10 0.70 A 75 0.14 A 0.48 A 10 --

kapal devre 10 0.70 A 95 0.12 A 2.3 A -31 Volt 21 kuru pil

92

Ksa devre bobini yerine, sarglarn altna manyetik olmayan, bakr, pirin ve benzeri metalden yapl, bir kovan konulabilir. Bu kovan tek sarm olan ikinci bobin gibi i grr ve ap kapama esnasndaki manyetik enerjiyi zerine alr. Byle bir ntn, sarglarn ak kalmamas gibi avantaj da vardr. Yapm basit ve maliyeti dktr. Dezavantaj ise karlkl endktansn hesaplanmasnn zorluu ve ne olacann bilinmemesidir. Resim 2.07'de grld gibi zil bobinindeki (ana sarglardaki) endklenen gerilim L.di/dt 'dir. Ana sargnn tm manyetik aks, bakr nt tarafndan tamamiyle kavranamaz. Aradaki karlkl endktans M ise, nt kovanda endklenen gerilim M.di/dt kadardr. Ana devrede ve nt iersinde ne kadar enerji kaybolduu ve aralarndaki oran, bu devrelerden akan akmn kolaylna, yani omik direncine baldr. Bu devrelerin i direnlerini resim 2.07'de incelersek ana zil devresi: Batarya i direnci Bobin sarg direnci Kontak direnci R1 R2 R3 'den olutuunu grrz.

Bakr ntn direnci ok dktr. Kontak direnci R3 ise alp kapanma esnasnda ve ksa bir srede sonsuz ve sfr deerlerini alr. Bu durumda, en byk enerji kaybnn nt iersinde zuhur ettii aikardr. Ksacas, ap kapama esnasnda akta kalan manyetik enerjiyi nt kovan stlenir. Hangi ntn ne sonu verecei ve devreyi koruyup korumad deneyle tespit edilir. Bir prototip yaplarak denenir ve gerekirse deitirilerek en iyi sonu bulunur .Bu ilerde, kovan yerine daha ziyade ular birbirine lehimli kaln bakr sarglar tercih edilir. Sonu daha da verimli tatbiki de kolaydr.

Wheeler nt bobinden baka dier yntemleri de denemitir. Bunlardan biri ve etkili olan Resim 2.08'de grld gibi, zil bobini ularna selfi olmayan omik direnlerin paralel balanmas yntemidir. Bu metotla da arkn seviyesi kolayca drlp istenen emniyet salanabilmektedir. Devre almadan nce zil bobininden I akm geiyor ve zerinde de V gerilimi var ise, devre aldnda endksiyon kanunu gerei, diren iersinden I seviyesinden balayan ve ksa zamanda sfra inen bir akm geer. Bu durumda endklenen gerilim Vmax=I.R deerini aamaz. Buradan grlecei zere, R direnci ne kadar dk olursa, endklenen gerilim, dier bir deyile ark gerilimi o kadar zayf kalr. Fakat, direnci drmekle zil
93

bobinine verilen faydal akm da deceinden, belli bir seviyenin altna inilemez. Ayrca bu diren bataryadan lzumsuz yere fazla akm ekilmesine de neden olmaktadr. Zaten Profesr Wheeler ilk teklifini bu ynde yapm ise de, bataryadan fazla akm ekmesi nedeni ile bu yntem pek kabul bulmam ve zamanla terk edilmitir. Bu tip paralel direnlerle koruma, manyetolu ocak telefonlarnda yllarca uygulama alan bulmu ve ncelikle tatbik edilmitir. Manyeto jeneratr kna paralel diren konularak arkn iddeti nlenmektedir. Burada gerekli enerji bataryadan deil insan elinden salandndan, elin bir miktar daha yklenmesi batarya gibi mahsur tekil etmemektedir. Bu nedenledir ki, yer alt manyetolu telefonlarnn yer stnde brolarda kullanlanlara nazaran, daha kuvvetli evrilmesi gerekmekte ve aradaki fark bariz ekilde hissedilmektedir. Ne var ki gnmzde manyetolu telefonlar hemen hemen kalmam gibidir. Zonguldaktaki kmr ocaklarnda azda olsa bir miktar mevcuttur.

2.2 KENDNDEN EMNYETL SSTEMLER

Senghenyd madenindeki kazadan sonra, Prf.Wheeler tarafndan yaplan aratrmalarda ak devre voltaj 25 volt olan sv lklane pilinin ular ksa devre edildiinde grizuyu tehlikeye drmedii, ancak bu bataryann ularna zil veya rle gibi manyetik enerji depolayan elemanlar balandnda, tehlikeli olduu ve grizuyu patlatan ark olayndan depolanan bu enerjinin sorumlu olduu" tespit edilmitir. Kullanlan cihazlarn alevszmaz tipten olmas da bir yarar salamamaktadr. Kablo ksa devre olduunda ayn tehlike kendini gstermektedir. nk o devirde sinyalizasyon iin galvanizli plak elik teller kullanlyordu. Bu olayda yaplan ilk neri seri direnlerle bataryann akmn drmek olmutur. Profesr Wheeler daha ziyade tek, tek cihazlarn emniyetli snrlar ierisinde kalmasn denemi, komple bir tesisi denememitir. Deneylerinde hep 25 Voltluk sv lklane pilleri kullanmtr.

Burada akla gelen soru "Birden fazla zil bobini devrede olduu takdirde durum ne olur? Emniyetlilik artar m azalr m" ? dr. Bu konu, daha sonraki yllarda Sheffield'deki aratrma merkezi (SMRE) yetkililerinden Captain Platt ve R.A.Bailey tarafndan aratrlarak 1928'lerde yaynlanmtr. Resim 2.09'daki gibi birden fazla zil bobini bal olan sistemlerde deneyler yapmlar ve zil says arttka akmn arttn ve dolays ile balanabilecek paralel bobin saysnn snrl olduunu tespit etmilerdir. Bu aratrmaclar, u nerilerde bulunmulardr:
94

1. Batarya voltajnn drlmesi. 2. Her rle veya zilin kendi emniyet seviyesinin ykseltilmesi 3. Besleme bataryasndan kan akmn snrlanmas. MNMUM ATELEME GERLM PARALEL BALI AN SAYISI 1 2 3 4 5 6 40 direnli AN A 28.0 19.5 15.5 13.5 13.0 12.5 25 direnli AN B 41.5 32.5 26.0 21.5 20.0 18.5 50 direnli AN C 30.0 21.0 16.0 13.5 12.0 11.0

Tablo 2.02: Paralel bal anlarn asgari ateleme gerilimleri PARALEL BALI AN SAYISI 4 50 TP C -------R nt yok 6 Ksa devre: 4 25 TP D -------bakr kovan bakr tel 6 R nt devrede 4 30 TP E -------R nt yok 6 R nt devrede 4 50 -------TIP F R nt yok 6 Tablo 2.03: Zil ularna paralel (nt) diren balanarak eitli sinyal sistemlerinin patlama snrlarnn tespiti AN TP KORUYUCU CHAZ R nt devrede *) an eyniyetli hale getiren nt diren deeri imdi bu nerileri tek tek irdeleyelim. BOBN DRENC nt diren (Ohm) *) 100 -----75 55 -----35 40 -----30 95 -----75

2.3 BATARYA VOLTAJININ DRLMES

Tablo 2.02'de ayr tip zil (an) ile yaplan deney sonular grlmektedir. Burada verilen gerilim emniyetli ark snrdr. Yani patlamaya neden olabilecek minimum gerilim seviyesidir. lerde bahsedeceimiz gibi, emniyet kat says alnmamtr. Paralel an says arttka voltajn drlmesi gerektii, tabloda aka grlmektedir.

95

2.4 BOBNLERN EMNYETNN ARTIRILMASI

Mevcut anlar emniyetli hale getirmenin en basit yntemi, bobin ularna paralel diren balanmasdr. Bu direncin deeri ne kadar kk olursa, emniyet faktr o kadar yksek olur. Fakat nceki konularmzda da bahsettiimiz gibi zile giden faydal akm etkiledii iin belli bir deerin altna da inmek mmkn deildir. Bu husus dikkate alnarak eitli tip ziller ile yaplan deney sonular tablo 2.03'de verilmitir. Burada grlmektedir ki, paralel zil says arttka direncin deeri de dmektedir. Bu deneyler 25 Volt sabit batarya voltajnda yaplm olup genel bir kyaslama imkan vermemektedir. Kendinden emniyetliliin standart hale getirilmedii yllarda imalatlar bu gibi yntemler uygulamlar ve sonraki yllarda diren balama tamamen kalkarak nt kovan ve ksa devre sarm uygulanmaya balanmtr.

2.5.BATARYA (G KAYNAI) AKIMININ SINIRLANMASI

25 Voltluk sabit gerilimli bataryalarla paralel bal madenci anlar zerinde deneyler yaplm ve bu deneylerde devreye konan seri direnlerle akm snrlanarak, emniyeti salayan minimum direnler tespit edilmitir. Bulunan bu deerler tablo 2.04de grlmektedir. Bu yntem ile bir bataryaya balanabilecek azami bobin says tespit edilmektedir ki, bu metot zamanla kabul bulmu ve uygulanmtr. C tipi zil ok az seri diren gerektirirken, dierlerinde bu deer yksek saylabilirse de, nt diren balama metoduna gre dktr. Bu yntemin uygulanmas ok daha basit olup enerji kaybna da neden olmamaktadr. Ana devreye konulan ve emniyetlilik iin gerekli olan SER DREN (Ohm) AN A AN B AN C Bobin direnci 40 Bobin direnci 50 Bobin direnci 25 0.0 00.0 0.0 6.2 04.5 0.0 8.4 09.3 0.0 8.5 10.3 1.1 7.5 10.0 1.3 6.7 09.7 1.5

PARALEL AN SAYISI

1 2 3 4 5 6

Tablo 2.04: Besleme akm snrlanarak KEnin salanmas

2.6 ONAYLI DORU AKIM KAYNAKLARI

1920-30 larda sinyal devrelerinde sv lklane bataryalar kullanlyordu. Yaplan aratrma sonular ile bu bataryalar daha da yaygn kullanlmaya balanmtr. 1,7 litrelik 16 hcreli (gzl) bir lklane bataryasnn ksa devre akm azami 2.6 Amperdir, ki KE ynnden iyi bir akm snrlamas vermektedir. Bu bataryalarn daha sonralar kuru tipleri de piyasaya km ve bylece o gnden bu yana 24 Volt KE devreleri iin standart gerilim kademesi haline gelmitir. Herhangi bir standart bulunmamasna ramen, o yllarda 16
96

gzl 1,7 litrelik lklane pilleri sanki standart g kaynaym gibi kullanlmaya balanmtr. O zamanlar 12 Amper ksa devre akm veren batarya kullananlar da vard ki, bunlar Wheelerin raporu yaynlandktan sonra deitirilmi veya devrelerine seri diren balanarak akmlar snrlanmtr. Batarya akmn snrlarken, batarya dna deil her bir hcreye ayr ayr diren konulmas tercih edilmektedir. nk, harici direncin kolayca sklebilme ihtimali vardr Gnmzde sv pillerin yerini kuru veya eitli yapdaki piller almtr. Bunlarn tmnn KE g kayna olarak kullanlabilirlii denenerek onaylanmakta ve sertifika verilmektedir.

2.7 ONAYLI ALTERNATF AKIM KAYNAKLARI

Kimyasal yolla elde edilen DC g kaynaklarnn mr ksa olduundan ekonomik olmamaktadrlar. Alternatif akmn yaylmas ile birlikte elektrik ebekesinden enerji temini ister istemez gndeme gelmitir. 1930 lara kadar madenlerde doru akm ok yaygn idi. lk defa bu tarihlerde alternatif akm (AC) ile alan sinyal sistemi gelitirilmitir. KE ile ilgili bir bilgi birikimi olduundan rasgele zil veya anlar yaplp madenlere konulmamtr. Hepsi denenerek emniyeti salayp salamadklar grldkten ve yetkili mercilerden de msaade ve sertifika alndktan sonra grizulu maden ocaklarna sokulmulardr. Bu meyanda ngiliz Maden Brosu ilk defa 1936 ylnda alternatif akm sinyal transformatrlerinin yaps ile ilgili bir ynetmelik yaynlamtr. Resim 2.10 da ekli grlen bu sinyal trafosunun can alc noktas birinci ve ikinci sarglarnn ayr ayr manyetik kollara yerletirilmi olmas veya sarmlar st ste ise araya bakr levha (kovan) konulmasdr. Bu kovann 0.397 mm den ince olmayaca art da ayrca ynetmelie konulmutur ve bugn de halen geerlidir. Alternatif akm sinyal trafolarnda sekonder gerilim olarak 15 Volt ngrlmtr ki, bylece tepe deerin 24 volt DC kaynana yakn olmas salanmtr. (15x2=21.5 Volt) .Bu trafolarn ksa devre akmnn 1.6 Amperi amayaca art da vardr. Fakat test yetkilileri emniyetli sahada kalabilmek iin iki misli akmda deneme yapmaktadrlar. Trafolardan daha baka baz zellikler de istenmektedir. Bunlardan birisi ve zerinde ok eyler yazlan kayp endktansdr. Baz aratrmaclar patlamadan kayp endktansn
97

sorumlu olduu iddiasnda bulunmularsa kayp endktans istediimiz gibi ayarlamak mmkn deildir.Ancak akm snrlama yntemi ile istenen emniyetlilik salanabilmektedir. Yinede trafo kayplarnn kk olmas arttr. lk yllarda kayp endktans 1 mH (mili henri) civarnda tutulurken gnmzde 300 mH'ye indirilmitir. KE alternatif akm g kaynann (sinyal trafosu) bir zellii de alevszmaz mahfaza iersine yerletirilmi olmasdr. Bilinen alevszmazlk (FLP) standartlarna gre imal edilen mahvaza iersine yerletirilen sinyal trafosunun yalnzca k KE dir. Gnmzde bu ve benzeri uygulamalar ok yaygndr. Doru akm reten g kaynaklar da FLP mahfaza iersine yerletirilmilerdir ve yalnzca klar kendinden emniyetlidir. nk, g kaynann sigortas ve yksek gerilim girii olabilmektedir. Baz Alman yapm cihazlarn bir taraf, alevszmazl temsil eder ekilde sarya dier taraf da KE k belirtmek iin, kendinden emniyetliliin standart rengi olan, ak maviye boyaldr.

2.8 ALTERNATF AKIM AN ve RLELER

Bakr ntl ve ksa devre sargl olan DC rle ve anlar DC devresinde alrlar. AC'de ise bobinlerin ekmesi farkldr. Bobinin ebeke frekans ile titreimini nlemek iin, zel tedbir alnmas gerekir. Resim 2.11de yayl bir an tertibatnn ekli grlmektedir. AC devresinden tam dalga redresrle beslenen an ve rleler yaplm olup, bunlar hem verimli ve hem de emniyetle almaktadr. Redresrn etkisini ve KE ye katksn iler ki blmlerde inceleyeceiz.

2.9 KONDANSATRLER
Kondensatrler ark nleme gayesi ile rlelerin kontaklarnda yaygn olarak kullanlmaktadr. Kontak aldnda endksiyon dolays ile kan ark nleyip sndrme zelliine sahiptirler. Kontak ularna paralel balanan bu tip kondensatrler devre emniyetini etkilememektedir (kablo ksa devresi gibi). Fakat Resim 2.12'deki gibi bobine paralel balanrsa durum deimektedir. Kontak kapandnda C kondensatr V gerilimi ile yklenir ve ylece kalr. Kontak aldnda ise, batarya voltaj deerinde bir gerilim ile ykldr ve zerindeki bu yk
98

bobin zerinden boaltmaya balar. Bu L-C devresindeki akm logaritmik olarak hzla derek sfrlanr. te bu sayede L endktivitesinin rettii gerilim azaltlm olur. nk endktivitenin rettii gerilim kapasitrn tersi yndedir. Kapasitr zerindeki akm alternatif akm gibi yn deitirerek snmlenmeye devam eder. Olay enerji asndan incelersek, L zerinde depolu enerji 1/2.L.I 2 ve C zerindeki enerji 1/2.C.V 2 dir. Ama olay kapasitr zerinde maksimum gerilim var iken azami enerji ykl demektir. Buna gre denge forml: 1/2.C.(Vmax) 2 = 1/2.C.V 2 + 1/2.L.I 2

Kapasitr yllar nce olduu gibi gnmzde de emniyet nt olarak yaygn kullanm sahas bulmutur. zellikle telefonlarn an bobinlerinde tatbik edilmektedir. Kapasitr hem alternatif ve hem de doru akm devrelerinde kullanlmakta, zellikle yksek gerilimli ve dk akml devrelerde tercih edilmektedir. MNMUM ATELEME VOLTAJI AN A: 50 , NT: 500 NTSZ NTL: 500 REDRESRL Westingshouse RGC3 tipi, 1 disk AN B: 30 , NT: 100 NTSZ NTL: 500 REDRESRL Westingshouse RGC3 tipi, 1 disk AN A: westingshouse redresr LT4 ile (1 disk) AN A: westingshouse redresr LT4 ile (2 disk) 04.0 V 34.0 V 50.0 V 57 V 53 V 0.11 A 1.45 A 1.66 A 1.12 A 1.05 A 06.0 V 26.0 V 58.0 V 0.12 A 0.57 A 1.15 A MNMUM ATELEME AKIMI

Tablo 2.05:Bakr oksit diod bal anlarla yaplan deney sonular

99

2.10 BAKIR OKSTL REDRESRLER

1930'larda piyasaya kan bakr oksit redresrler, an ve bobinlerin emniyetini salamak ve ark nlemek iin kullanlmaya balanmtr. Bir nevi nt diren gibi i gren bu redresrn balants resim 2.13' de grlmektedir. an bobininde retilen gerilimi snmlemek iin dk diren gerekirken, batarya tarafnda enerji tasarrufu ynnden yksek diren arzu edilmektedir. Burada grlen, bobine paralel bal A diodu, direnci drmekte ve seri bal B diodu da yanl polariteyi nledii gibi batarya tarafndaki direnci, yksek tutmaktadr. 1930'lar da kullanlmakta olan ve bakr oksit redresrle beslenen an bobinleri zerinde yaplan deneyler tablo 2.05'de verilmitir. Bu tablodan, nt dirence karlk redresr kullanldnda voltajn ne kadar artt ve emniyet seviyesinin ykseldii aka grlmektedir.

AC bobinlerde kpr redresr kullanlmakta ve daha da etkili olmaktadr. Resim 2.14de redresrn balant ekli grlmektedir. izgili verilen oklar devre aldnda bobin ve redresrden akan akm gstermektedir. Burada nemli olan kpr diodun bobin ularna paralel bal olmasdr. Ark annda bobinin rettii akm diod zerinden rahatlkla geebilmekte, yn deiiklii etkisiz kalmaktadr. Resimde grld gibi ark kmasna sebep olan endktif akm, devresini kpr diod zerinden tamamlamaktadr ki, bylece kontak zerindeki ark azalmaktadr.
100

2.11 SELENYUM REDRESRLER

Yar iletkenler 1950'lerde gelitirilerek sanayide kullanma balanm ve bakr oksitli redresrlerin yerini almaya balamtr. Bugn artk bakr oksitli diodlara rastlanmamaktadr. Yar iletken redresrler, bakr okside nazaran daha iyi sonu vermektedir. Resim 2.15'de grld gibi diodun i direnci dktr. Yani ileri voltajda ve azami akmda, gerilim dm 1 Voltu amamaktadr. Bu ise normal alrken yksek direnli kontak aldnda, dk direnli bir zellik arz etmektedir ki KE ynnden idealdir. Resim 2.16da grld gibi, kontak aldnda, kontaklar aras voltaj batarya voltajn ancak 1 Volt kadar geebilmektedir.

2.12 DORUSAL OLMAYAN DREN NTLER

Silikon karpit karm olan bu malzemeler dorusal bir diren erisi vermezler.Bu tip maddeden yapl eitli direnler deiik tip aletlerde kullanm alan bulmaktadrlar. Kendinden emniyetli devrelerde en yaygn kullanlan telefon cihazlarndaki "atmite disk" dir. Resim 2.17de ekli verilen bu disk yer alt telefonlarnn KE bariyerinde kullanlmaktadr. Yani yerstndeki KE olmayan telefon santral ile yer altndaki KE telefonlarn adaptasyonunda tatbik edilmektedirler.

1 Volt civarndaki konuma voltaj "atmite disk"ini rahatlkla geer. nk bu dk gerilimde diren yksektir. Eer yer stndeki manyetolu telefon cihaz manyeto yapmaya
101

balarsa, rettii yksek gerilim dolays ile atmite diskinin direnci der. Bu olay yer alt ebekesine giden akm ve gerilimi snrlar. Bylece gerekli patlama emniyeti salanm olur. Resim 2.17de bu tip direncin balant ekli ve karakteristik erisi verilmitir.

2.13 ZENER DODLAR

Zener diodlarn piyasaya kmas ile nt diren sorunu zlmtr. Diodlarla birlikte, zener koruyucu nt olarak kullanlmaya balanmtr. Zener diodlar dk gerilimde yksek diren, yksek gerilimde de dk diren gstermekte ve iletime gemektedirler. Bu konuya ilerde de girilecek ve zenerlerle yaplan komple koruma cihazlar (zener barierler) izah edilecektir. Zener diyotlarn icad ile KE g kaynaklar ve KE teknolojisi kknden deimitir, Resim 2.18de grld gibi, iletim ynnde ok dk gerilim kayb olmaktadr. Zenerlerin normal diodlardan fark tersi ynde gerilim geldiinde ve belli gerilim kademesinde birden bire iletken hale gemeleridir. Dk direnli bu iletken halinden KE devrelerde istifade edilmekte ve gerilimlerin snrlanmas salanmaktadr.

3.0 KE TEST ALETLER ve YAPILAN ARATIRMALAR 3.1 GENEL ZAHAT

nmzdeki sorun, bir devrenin kendinden emniyetli (KE) olup olmadnn nasl tespit edileceidir. Yaplacak deney, yalnzca NORMAL ALIMA CABI ARK IKARAN yerleri deil TM DEVRENN HERHANG BR YERNDE meydana gelebilecek ak ve KISA DEVRELER kapsamaldr. Ak devre kablo kopmalarnda ksa devre ise kablonun ezilmesi hallerinde meydana gelir. Ayrca KE cihazn veya devrenin herhangi bir yerinde her hangi bir elemann ezilip ksa devre olmas gibi EN KT HALLER de dikkate alnmaldr. Normal alevszmazlk deneyinde tm devre dikkate alnmamakta kablolar ksa devre olduunda tehlike arz edebilmektedir. Bu nedenle zrhl kablo kullanlmakta zrh ezilip ksa devre olduunda devrenin annda almas iin nlemler alnmakta ise de KE kadar gvenli deildir. nk ama devreleri (koruma devreleri) almayabilir de. Kendinden emniyetlilikte farkl dnlmesinin esas nedeni nceki konularda da bahsettiimiz gibi KE domadan nce sinyal devrelerinde plak galvanizli tel kullanlmas ve bu teller ksa devre edilerek istenilen yerden sinyal verilmesi olaydr. Gnmzde artk plak galvanizli teller kullanlmamakla birlikte yukarda sylediimiz art KE devreler iin halen geerlidir. KE devrede kullanlan kablo zrhl da olsa ve koruma devreleri ani aan tipten de olsalar, ksa veya ak devrenin sreklii halinde KE geerliliini korumak zorundadr. Bu hali ile KE devrede kullanlan cihaz en gvenilir koruma sistemine sahiptir diyebiliriz. Alevszmaz muhafaza deneyi basittir. nceki blmlerde de izah ettiimiz gibi, alevszmaz muhafazann iine ve dna patlayc gaz (metan veya metana denk hidrojen) verilerek aletin iindeki gaz atelenir. Alev dar szarsa muhafaza imtihan kaybetmi demektir. Kendinden emniyetli devre deneyinde ise, bu devre herhangi bir yerinden alp kapanmal (yani ak ve ksa devre yaplmal) ve bu esnada etrafndaki gaz ateleyip atelemedii tespit edilmelidir. Prensip olarak olay Resim 3.01deki gibi simule edebiliriz (benzetebili102

riz). Cihazn A-B ularna KE devre seri girilir. C ucuna patlayc gaz verilerek D ucundan gazn kmas salanr ve gaz oran da srekli sabit tutulmaya allr. Test olay grnd kadar da basit deildir. nk alak gerilim devrelerindeki ark olaynn teorisi hayli karmak ve bir ok parametrelere bamldr. En nemli etken kontak ap kapama hzdr. Bilindii gibi endksiyon kanunu gerei kontak ne kadar hzl alrsa endklenen gerilim o kadar yksek olmakta ve aralarndaki bant aadaki forml ile ifade edilmektedir.

Varc = L.di/dt Dier taraftan kontak maddesi ve yapl biimi de ayn derecede etkindir. Test cihaz devre endktansnn etkisini lecektir. Endktans da devreden devreye farkl olduuna gre akla ilk gelen her uygulama iin ayr ayr deney yaplmasdr. Fakat byle bir uygulama ok zor ve pahaldr. En iyisi genel bir deney yapp sertifika verilen cihaz veya devrenin istenildii yerde kullanlabilmesidir.Alevszmaz aletlerde olduu gibi bir mahfaza deneyi yaparak genel geerlilii olan bir sertifika verilemiyor ise de, en azndan kullanm alann belirlemek ve mmkn mertebe geni tutmak daha doru ve kullanl olacaktr. Bu gn, kullanm maksad kstl kalmak kayd ile kablolamadan bamsz KE aletler yaplabilmektedir. rnein telefon veya telsiz cihazlar ve bu cihazlarda kullanlan barierler gibi. Alet kendi sistemi iersinde deiik yerlerde kullanlabiliyor ise de deiik firmalarn aletleri ile kartrlamamaktadr. Yalnzca gerek bir uygulama iin deney yapmak uygulamada esneklik salayamayaca gibi ekonomik de deildir. Gnmzde sistemler denenmekte ve ileride de bahsedeceimiz gibi kullanm esnasnda da bu sistemin dna klamamaktadr. Gerekte KE devreyi tehlikeye dren olay ne olabilir?. Yukarda da sylediimiz gibi atelemeye neden olan devrenin endktansdr. Bu endktans varln ap kapama olaynda gsterir. Eer KE aletin zerende ama kapama butonlar var ise birinci derecede dikkate alnacak bunlardr ki bu tip operasyonlara normal alma denilir. Ayrca birde arza ve saire gibi anormal alma dolays ile de endktivite varln gsterebilir ki,tehlikeli
103

olan da bu tip olaylardr. imdi, bir KE devrede olaan d olay nasl olabilir diye fazla dnmeye gerek yoktur. Birinci derecede, devre kablolarnn kopmas veya herhangi bir nedenle ezilmesinden baka bir olay dnlemez. Gerekte KE devrenin kablosu kopup bir birine bir daha hi dokunmayabilir veya titreerek srekli alp kapanabilir. Dmdz ksa devre olabilir veya arada diren kalabilir veyahut ta srekli alp kapanarak gidip gelebilir. Yani endktivike devreye girip kabilir. Ksaca bu olaylarda endktivitenin devreye girip kma says bilinemez. Bundan baka bal devrelerdeki kablo tipinin veya boyunun deimesi dolays ile endktans deiebilir. Kablo olayna ilerde ayrca girilecektir. Burada vurgulamak istediimiz ap kapama olaynn saysnn bilinemeyeceidir. Bu nedenle KE deneyi alevszmada olduu gibi 6 kere deneme ile halledilemez. Bu konuda bizce bilinen bir standart deer yok isede deneyler 250 adet ap kapama esasna gre yaplmaktadr. Yani endktivitenin 250 kere devreye girip kmasnda herhangi bir patlama grlmemelidir.

KE devre deneyinde ana hedeflerden biride testi geni kapsamda ele alp laboratuvar ortamnda en kt artlarda deney yapmaktr. Bu sayede kullancya geni bir spektrum (kullanm alan) braklarak kullanma esneklik getirilmesi ve bylece kullanc hatalarnn en aza ve hatta sfra indirilmesi hedeflenir. Ksacas KE devreler iin bir test yntemi gelitirme ihtiyac domu ve baz unsurlar n kabullenme ile belirlenmitir. Prf.Wheeler o zamanki (1915 ler) imkanlarnca bir test aleti yapm ve daha sonra Sheffield'daki ngiliz Test Brosu "standart ark aleti" ad altnda yeni bir test cihaz gelitirerek bir ok deneyler yapp sertifikalar vermitir .ngiliz test brosunun gelitirdii 2 ve 3 nolu ark aletleri de vardr ki, bu konulura derinlemesine girilmeyecektir. Resim 3.02 ve 3.03 de SMRE (ngiliz maden gvenlik aratrma merkezi) nin gelitirdii 3 nolu ark cihaz ile Alman aratrma merkezinin (Versuchstrecke Dortmund ,Derne) gelitirdii test cihazlarnn resimleri grlmektedir.

104

Bu test cihazlarnn arada bir kalibre edilmeleri ve belli artlarda gaz ateleyip ateleyemediklerinin tespiti gerekir. nk yaplan deneylerle elektrot kontaklar anm olabilir ve yanltc sonu verebilir .Bu i iin 24 Volt DC bataryaya bal, ii bo veya aa 95 mH'lik endktans kullanlr. Seri bir potensiyometre ile devreden geen akm ayarlanarak patlatma snr tespit edilir. 100 adet ap kapamada en az bir kere ateleme grlmelidir. Yukarda da bahsettiimiz gibi test cihazlarnn verimli almasnda birok parametrelerin etkisi vardr. imdi bu etkenleri sras ile inceleyelim.En bata gelen tabi ki elektrot hzdr.

105

3.2 ELEKTROT HIZININ ETKS

Test cihaznn bir sabit ve birde hareketli elektrotu vardr. Alp kapanma yani ark olay bu elektrotlar zerinde zuhur eder. lk imal edilen ark aletinde elektrot yaps resim 3.04deki gibi idi. Hareketli elektrotun yaprak eklindeki yapsnn elastizitesi alp kapanma sresini etkilediinden yeni bir test aleti gelitirme ihtiyac domu ve bylece 2 nolu test aleti dizayn edilmitir. Bu alette hareketsiz kontaa bask sabit tutularak akmn etkisi de azaltlmtr. Elektrot hz 3.2m/s alnan bu aletin mahzuru da elektrotun abuk anmas idi. Bu hatay da bertaraf etmek iin ngiliz test yetkilileri 3 nolu ark cihazn gelitirmilerdir. Bu aletin elektrot ayrlma hz llebilmekte ve ayrca bir yardmc kontak alp kapanarak kontak says tespit edilebilmektedir. Sz konusu bu modern aletin elektrot yaps Resim 3.05de grlmektedir. 2 nolu ark aletinde hz 3.2 m/s sabit iken 3 nolu alette kontak alma hz 2.1 m/s ile 2.4 m/s arasnda ayarlanabilmektedir. Elektrot hznn etkisini lmek iin, 24 V DC ile beslenen 95mH'lik bobin zerinde yaplan deneylerin sonular tablo 3.01 de verilmitir. Bu tabloda grld gibi hz arttka ateleme akm dmekte, yani emniyetlilik snr daralmaktadr. Elektrot ayrlma hz m/s Minimum ateleme akm A 1.83 0.21 2.34 0.186 3.05 0.17

Tablo 3.01: Elektrot Hznn Minimum Ateleme Akmna Etkisi

3.3 ELEKTROD MADDESNN ETKS

Ateleme akm kullanlan kontak maddesinin buharlama ss ile artmaktadr. Buda yumuak metallerin daha dk akmda gaz ateleyebilecei yani daha tehlikeli olduklar anlamna gelir. Demek oluyor ki inko bakra gre daha kolay ateleyicidir. Yksek endktansl devrelerde kontak ap kapama frekansndan sonra en etken faktr elektrot maddesidir. Dk endktansl devreler iin yava ap kapayan, (13mm/s) resim 3.06' daki cihaz gelitirilmi ve yine eitli metallerle yaplan deney sonular resim 3.07 de verilmitir H A H A 0.103 0.043 0.0602 0.201 0.469 0.067 0.0307 0.290 0.279 0.085 0.0088 0.560 0.201 0.115 0.00202 1.10 0.923 0.110 0.000714 2.6

H= Henry, bobin endktans,

A= Akm, minimum ateleme akm

Tablo 3.02: i bo endktanslarla yaplan minimum ateleme akm tespiti

106

3.4 ENDKTF DEVRELERDE MNMUM ATELEME AKIMININ TAYN

Elektrod ayrlma hz 3.2 m/s olan 2 nolu ark aleti ile eitli endktanslar zerinde deneyler yaplarak elde edilen sonular tablo 3.02 ve resim 3.08'de verilmitir. Kullanlan endktanslar demir nvesiz olup 24 Volt yerine 12 Volt tatbik edildiinde fazla bir deiiklik olmad grlmektedir.

3.5 NT DRENCN ATELEME AKIMINA ETKS

Bundan nceki konularda da bahsettiimiz gibi bobin ularna paralel balanan diren ark nleyerek bobini emniyetli klmaktadr. Tablo 3.03'de eitli bobinlerle yaplan deneylerin zeti karlm olup resim 3.08' de de grafikleri izilmitir. Buradaki a,b, c,d,e,f erileri eitli direnlere isabet eden deerler olup, diren kldke KE etkisinin artt grlmektedir. nk diren kldke ark cihaznn kontaklarndan geen akm azalmakta, diren zerinden geen akm ise artmaktadr ENDKTANS H 1.103 0.469 0.2784 0.201 0.095 0.0088 0.03066 0.002015 ATELEME ANINDA ENRKTANSTAN GEEN AKIM NT DREN (ohm) a b c d e f 9000 6000 3000 1500 1000 400 0.076 0.090 0.112 --------0.107 0.116 0.152 0.214 0.236 0.325 0.112 0.126 0.162 0.224 0.261 0.35 0.182 0.156 0.162 0.224 0.296 0.340 --0.191 0.237 0.279 0.321 0.370 --0.306 0.322 --0.371 0.440 ------0.584 0.606 0.690 -----------

g 200 --------0.650 0.660 0.790 1.580

Tablo 3.03: nt direnlerin ateleme akmna etkisi

107

3.6 NT KAPASTRN ATELEME AKIMINA ETKS

Kondansatr elektrik devrelerinde kontak arkn sndrmek maksad ile ok yaygn kullanlmaktadr. nt kapasitr, ark cihaznn kontaklar uuna paralel balanarak deneyler yaplm ve akmn %10-15 dt grlmtr. Fakat bu tip bir deneyin pratik hibir anlam yoktur. nk ksa devrenin nerede zuhur edecei bilinemez. Bu nedenle kondansatr bobin ucuna dorudan paralel balanarak balant kablosunun ksa devresi kontrol edilmelidir. Kontaklardaki ark sndrmek maksad ile kullanlan kondansatrn denenmesinin KE bakmndan hi bir anlam yoktur. Yaplan deneylerde 0.001-2.0 F aras kondansatrler kullanlm olup elde edilen deerler tablo 3.04 ve resim 3.09 da verilmitir.

ENDKTANS (H) 1.103 0.469 0.2784 0.201 0.095 0.03066 0.0088 0.002015 0.000714 0.000330

MNMUM ATELEME AKIMI NT KAPASTR 0.001 0.068 0.092 0.12 0.14 0.20 -----0.005 0.13 0.16 0.19 0.22 0.26 0.44 0.70 ---0.010 -0.23 0.30 0.30 0.36 0.56 0.80 ---F 0.015 ---0.42 0.45 0.58 0.68 0.96 ---

(A)

0.020 ----0.74 0.83 1.00 ----

0.040 -----1.25 1.45 1.45 ---

0.1 ----2.0 2.2 1.75 2.75 --

0.50 -------3.1 3.8 4.8

1.00 -------3.8 4.5 5.4

2.00 -------4.6 5.0 6.5

Tablo 3.04: nt kapasitrlerde ateleme akm tespiti Burada, byk endktivitelere kapasitr balandnda ateleme akmnda nemli bir d olduu gzlenmekte ve dk kapasitrler de dk akm, byk kapasitrlerde
108

byk akm elde edilmektedir. Minimum ateleme akm 1 Amper snrna kadar kabilmektedir. Bu deneyler kapasitr bydke glemektedir. nk ykselen minimum ark akm kontaklarn alp kapanma hzndan fazla etkilenmektedir. Kontak yava alrsa akm bymektedir. Hzl alrsa endksiyon kanunu gerei voltaj artmakta ve KE ynnden iyi sonu vermemektedir. Ayrca ileriki konularmzda da bahsedeceimiz gibi balant elemanlarnn kapasitesinin de etkisi olmakta ve bunlarnda dikkate alnmas gerekmektedir. Dier taraftan bu deneyler llmesi g olan dier bir tabirle gizli kapasitesi bulunan elemanlar hakknda bize ak faydal bilgiler vermektedir.

3.7 LNEER OLMAYAN NT DRENLERN MNMUM ATELEME AKIMINA ETKS

Bu tip direnler daha ziyade silikon karpitlerden oluur ve ohm kanununa uymazlar. Bunlarn Volt-Amper karakteristii I= k.E. formlne benzerler. k ve bilinen bir diren iin sabit deerler olup, deeri 4-5 arasdr. Tatbik edilen gerilim yksek ise diren byktr, yani gerilimin ykselmesi ile diren hzla artar. simleri atmite, metrosil, thyrite v.s gibi imalatdan imalatya farkldr. Tablo 3.05'de test sonular verilen lineer olmayan diren" atmite diski tabir edilen ve telefon KE adaptrnde (barierinde) kullanlan nt dirence aittir. 25 mm apl ve 0.76 mm kalnlndaki bu nt diren manyetolu telefonlarn manyeto bobinine paralel balanarak akm regle eden eleman niyetine yllarca kullanlmtr. Deneyler tek ve ift disklerle yaplm olup sonular 3.05 nolu tabloda zetlenmitir. Burada dikkati eken husus iki adet paralel diskin tek diske gre daha iyi sonu vermediidir. nk iki adet paralel diskin i direnci voltaj-akm karakteristiini bozmakta dr. Sonular ayrca resim 3.10 da da eri halinde verilmi olup 8 nolu eri deerleri 6 nolu ile ayn yerde grlmektedir. Neticeler 400 ohmluk nt direnci olan bobine benzemektedir. ENDKTANS (H) 0.201000 0.096000 0.030880 0.008800 0.000714 Bir admit diski 0.505 0.646 0.696 0.770 3.150 ki admit diski ....... 0.46 0.48 0.77 3.15 ENDKTA NS (H) MNMUM ATELEME AKIMI

Tablo 3.05: Lineer olmayan direnlerde minimum ateleme akmnn tespiti

Bakr oksit Selenyum redresr (1/6A) redresr (2SL) 0.095 1.30 ..... 0.003066 1.45 ..... 0.00227 ...... 5.3 0.0088 1.75 ..... 0.0002014 2.55 6.8 0.000714 3.65 ..... 0.0000330 4.90 6.8 0.0000098 ....... 11.6 Tablo 3.06: Metal oksit ve yar iletken nt diodlarla yaplan ateleme akm tespiti

3.8 METAL ve YARI LETKEN DOD NTLERN MNMUM ATELEME AKIMINA ETKS
109

nceki bahislerde de deindiimiz gibi, kuyu anlarna paralel diren yerine, bakr oksit veya selenyum diyot balandnda KE ynnden daha iyi sonu alnmaktadr. eitli endktanslarn ucuna bakr oksit ve selenyum diyotlar balanarak deneyler yaplm ve bu deneylerde bakr oksit diyot olarak Westinghause yapm 1/6A tipi diyot kullanlrken selenyum olarak Westalite yapm 2L tipi diod kullanlmtr. Deney sonular tablo 3.06 ve resim 3.10 da grafik olarak zetlenmitir (9, 10 nolu yakn deerler vermektedir. Bakr oksitin geirme ynndeki direnci daha yksek eriler). Bu malzemeler dk omajl nt direnlere olduundan, selen dioda gre daha kt sonu vermektedir. Selenyum diodlar yksek endktansl bobinlerde daha iyi sonu vermekte, yksek ateleme akmlarnda dahi koruyucu zelliini muhafaza etmektedir.

3.9 GERLMN ATELEME AKIMINA ETKS

lk yaplan deneylerde 24 Volt sabit olarak alnm isede, gerilimin ateleme akmna etkisi ayrca aratrlmtr. 1950'ler de yaynlanan ilk deney sonularna gre, ancak ok dk endktivitesi olan devrelerde sonu alnabildii grlmtr. Endktivite bydke voltajn etkisi de hzla artmaktadr. Resim 3.11 de 2 ile 800 volt arasnda yaplan deneylerin sonular verilmekte olup sonularn hibir formulasyona uymad grlmekte. eitli deneyler yksek gerilimde KE devre imal edilemiyeceini gstermitir. Ancak ok zel omik devrelerde 125 volta kadar KE sertifikas alan tesis mevcuttur.

3.10 MNMUM ARK GERLM ve AKIMI

Elektriki ark olay bal bana bir ilmi otorite konusudur. Burada aklmza gelen "acaba arkn kmad, dolays ile gazn atelenme ihtimalinin dahi olmad, akm ve gerilimin bir alt snr mevcutmudur" sorusudur. Dier bir deyi ile hangi gerilimin alt tabii KE dir.

110

Bu konuda, iki aratrmac ve ngliz "maden emniyeti aratrma brosu (SMRE) aratrma sonularn yaynlamlardr. Kesin bir bilgi ve snrlayc standart da yoktur. Yani herhengi bir lkenin standardnda "u gerilim ve alt emniyetli saylr" gibi bir ibare olduu tarafmzca bilinme mektedir. Aratrma yapan bu kiiler de deneylerini endktivitesi ok dk devrelerde yapmlardr. Yaynlanan sanular tablo 3.07 de ve elde edilen eriler de resim 3.12 de grlmektedir. eitli elektrodlarla yaplan deneylerde en dk ark voltajnn cadmium metalinde elde edildii tesbit edilmitir. Resim 3.12 de verilen eride iki ayr elektrod hz ile yaplan deneylerin sonular grlmektedir.

3.11 ATELEME OLAYI ve MNMUM ATELEME ENERJS

KE olaynda minimum ark voltajnn yan sra akla gelen bir dier soru da "acaba gazlar ateleyemiyecek minimum bir enerji seviyesi mevcutmudur?". Yani hangi enerji seviyesinin altnda gaz karm patlamaz?, sorusudur. Ateleme, elektriki arkn etrafndaki gaz patlatma olaydr, ve tamamen termik bir reaksiyondur. Elektriki arkn (veya kvlcmn) kard s etrafndaki gaz karmn oksijenle reaksiyona sokabilecek kvamda ise patlama meydana gelebilir. Kvlcm, ilk enerjiyi verir. Esas patlama ise, kan bu enerjinin oksijenle reaksiyonu devam ettirmesi ile oluur ve reksiyonun devamn, yani patlatmay aa kan bu enerji stlenir. Bu nedenle ilk kvlcm yani yeteri enerjiyi vermek patlama iin kafidir. Arkn kard enerjinin bir ksm kontaklarn snmasna bir ksm da etrafdaki gaza aktarlr. Olay derinlemesine incelersek atelemeyi, kan ark enirjisinin miktarndan ok enerjinin gaz iersinde kalp kalmamas ve tekrar kontak elektroduna dnebilip dnme mesi etkiler. Resim 3.13'de elektroddan kan enerjinin ynleri gsterilmitir. Elektrod hzl ve ksa mesafeli ayrlr ise enerjinin ou elektrodda kalr. Ayrlma uzun srer ve ark yoluda uzun ise enerjinin byk miktarnn etraftaki gaza aktarlma ihtimali daha fazladr. Minimum Ark Voltaj Vmin (V) SMRE 8.5 9.5 9 ---10.5 ---11 ---------------Holme (1958) 11 10.5 ---13 13.5 14 13 14 17.5 15 12 15 Minimum Ark Akm I (A) Fink (1938) Holme (1958) ---9 7.5 8 ---8 8.5 ---13.5 10 8 9.5 0.1 0.1 ---0.35 ---0.5 0.43 ---0.7 1.0 0.4 0.38

METAL ELEKTROT Kadmium inko Kurun Demir Kalay Nikel Bakr Aluminyum Platin Tungsten Gm Altn

Tablo 3.07: Minimum Ark Gerilimi ve Akm

111

Etraftaki gazn ark sndrme etkisi de atelemeye tesir eder. Elektrod yapsnn yan sra gazn sndrme etkisi ve gaz ateleyecek minimum enerji miktarda nemlidir. Bu olguyu tesbit etmek iin bir ok deneyler yaplm ve minimum ateleme enerjisini veren kesin bir deer bulunamamtr. nk ark olayn etkileyen bir ok faktr vardr. Yine de yaplan aratrma sonular resim 3.14 de verilmitir. Bu deneylerde elektrod hz 1.75 m/s ve patlayc gaz olarak %8.5'lik metan alnmtr. nk elektrodlarn ayrlma hz, yani ark sresi, aa kan ark enerjisini ok etkilemektedir.

3.12 MODERN TEST ALETLER

Aratrma gayesi ile bir ok test aletleri gelitirilip kullanlm ise de hepsinin pratik ilerde mahsurlar grlmtr. ok hzl alan tel elektrotlu ark aletleri pratie en uygunu olmakla birlikte iyi sonu vermemektedir. Devre zellii deitiinde sonular ok farkllamakta ve dolaysyla kalibrasyonlar zorlamaktadr. Bu nedenle standart ve rutin test ilerinde kullanlmak zere u zelliklere sahip bir ark aleti gelitirme ihtiyac domutur:
112

1) konumlu; hzl,orta ve yava alan elektrotu olmal. Yani elektrot hz kolayca ayarlanlp hesaplanabilmeli. 2) Kadmium gibi yumuak elektrot kullanabilmeli. 3) Hassasiyeti iin srekli kalibrasyon istememeli ve kalibre ilemi basit olmaldr. Bu artlara uygun bir aleti Alman test otoriteleri 1960 larda gelitirerek VDE normunda yaynlamlardr. Resim 3.15 de elektrot yaps grlen bu aletin iki elektrotu da hareketlidir. Elektrotlardan biri kadmium olup zerinde oyuklar bulunmaktadr. Karsnda bulunan dier elektrot zerinde de tungsten teller asldr. Elektrotlar harekete getiinde tungsten teller bu oyuklardan atlayarak devrenin alp kapanmasn salamaktadr. Resim 3.15 de ngiliz, Alman ve Rus yaps ark cihazlarnn elektrot yaplar grlmekle birlikte, gnmzde Alman yapm alet Avrupa normunda da yaynlanarak uluslararas bir geerlilik kazanmtr.

4.0 ATELEME ERLER 4.1 GENEL ZAHAT

KE ile ilgili her nevi yazn ve standarlarda resim 4.01-06 da verilen eriler grlmektedir. Yazmzn bu blmnde bu erilerin ne anlama geldiini, neye yaradn ve nasl istifade edileceini izaha alacaz. Kendinden emniyetliliin (KE) gelimesi, alak gerilim devrelerinde ark olaynn aratrlmas ile hzlanm ve 1968'ler de yeteri olgunlua ulamtr. Hem aratrma yapan kurulular ve hem de kullanclara sertifika veren test otoriteleri MALATCI ve TASARIMCILARA YARDIMCI OLMAK zere, deney sonularn "ATELEME ERLER" ad altnda yaynlayp standart hale getirmilerdir. Her lke kendi standardn ve ateleme erisini yaynlamakla birlikte Alman ark aleti yardm ile bulunan ateleme erileri AVRUPA SATNDARTLARINCA benimsenip Avrupa normu olarak (EN 50 020) yaynlanmtr ve btn Avrupa topluluu lkeleri ayn norma uymaktadrlar ve kendi milli normlarn da buna gre deitirmilerdir. Yazmzda verilen eriler (Resim 4.01- 4.06) ngiliz aratrma kuruluunca (SMRE) yaynlanan erilerdir. Ayrca Avrupa normunda verilen erilerde eklenmitir. Standart konusuna ilerdi ayrca girilecektir. 4.01 nolu resimde daha ziyade rezistif devreler iin bulunan ateleme erileri grlmektedir. ok dk endktivite ihtiva eden devreler bu erilere gre dizayn edilebilir ve emniyetlilikleri hakknda karar verilebilir. Erideki X-Y aras, endktivitesi sfr olan devreler iin geerlidir. Endktivite arttka voltajn etkisi hemen kendini gstermekte; rnein 100 mH'lik devrede 60 Volta kadar ksa devre akm (ark akm) 0.1 Amperin altna dmektedir. Endktivite 1 mH ve voltaj 24 Volt ise ksa devre akm azami 1 Amper olduunda devre yine emniyetli kalmaktadr. rdeleme yaparken daima bu erilerin altnda kalnmaldr. Resim 4.02'de endktivitesi yksek devrelerin erileri verilmitir. Burada akm endktivitenin fonksiyonu olarak izilmi, voltaj parametre olarak alnmtr. Grld gibi dk voltajlarda daha yksek akm elde edilmektedir. rnein 0.1 mH'lik devre 24 Voltta 1.05 Amperin altnda olmas gerekirken, ayn devre 12 Voltta altrlrsa 4 Ampere kadar emniyetli kalabilmektedir. Endktivite arttka voltajn etkisi azalmaktadr.
113

Resim 4.03'deki erilerde de kapasitif devrelerin sonular grlmektedir. Kapasitrler daha ziyade, alrken deil kapanrken yksek ark karmaktadrlar. rnein 24 Volt ile alan kapasitif bir devre ancak omik diren sfr (R=0) ise ve sada 10 F'n altnda ise emniyetli olabilmektedir. Seri direncin etkisi yksektir. Seri diren 40 ohma karsa F deeri de 1000 F' aabilmektedir. 4.04, 4.05 ve 4.06 nolu resimlerde de ayn eriler hidrojen gaz iin verilmitir. Hidrojen ok daha kolay, yani metana gre ok daha dk bir enerji ile patlayabilen bir gazdr. Bu nedenle metana kyasla ok daha farkl eriler elde edilmitir. Fakat kullanmlar ayndr. Baz imalatlar hem grizulu yer alt madenlerinde ve hem de yer stndeki dier sanayi kollarnda kullanlabilen aletler imal etmek istemektedirler. Bu takdirde tasarmc hidrojen erilerini dikkate almak zorundadr.

4.2 ATELEME ERLERNN KULLANILMASI

Ateleme erilerinin basit devreler iin gelitirildii unutulmamal ve karmak devreler iin bu erilerden istifade edilmek isteniyor ise dikkatli davranlp, eitli faktrler gz nnde tutulmaldr. Bir ok devrelerde ark enerjisinin hesaplanlabilmesi mmkn olabilir. Bu devreler daha ziyade iersinde demir nve bulundurmayan ve endktivitesi hesaplanabilen cinstendir ki, ksa devre annda karabilecekleri azami ark enerjisi hesaplanabilir. Bu enerji endktivite zerinde ykl olan manyetik enerjiye denktir. rnein 24 Volt 1 mH'lik endktivitesi olan bir devrede ark enerjisi 0.5 mJ ile 40 J arasnda ise 4.01 ve 4.04 nolu erilerden devrenin KE olabilecei grlr. 24 Volt, 1 mH (CH4 iin) eriden 24 Volt, 1 mH (H2 iin) eriden E = 1/2.L.I2 = 1/2.1.10-3.(1A)2 E = 0.5 mJ CH4 iin E = 1/2.L.I2 = 1/2.1.10-3.(0.28)2 E = 39.2 J = 40 J H2 iin Imin = 1.0 A okunur. Imin = 0.28 A okunur.

Hidrojen iin 40 J (mikro jul), metan iin 0.5mJ (mili jul) enerji hesaplanr. Eer hesaplanan azami enerji deeri, llen ksadevre akm ile verilen enerjiyi amyor ise devre KE olabilir demektir.

4.3 EMNYET FAKTR ve ARIZA SAYISI

Herhangi bir alet dizayn edilirken ksa devre akm ile minimum ateleme akm arasnda hangi bant alnacaktr. Minimum ateleme akm ksa devre akmna eit alnamaz. nk emniyetliliin st snrdr. Ayrca arza ihtimali olarak neler dikkate alnacaktr. Yalnzca d devre kablosunun ksa devresi mi yoksa mmkn olabilen her ihtimal mi? Bu konu ve sorunlar KEnin gelimekte olduu yllarda test yetkililerinin arzusuna braklyordu. Gnmzde ise standart hale getirilmitir. BS 5501 ksm 7'de 1.5 misli emniyet faktr art koulmaktadr. Yani ateleme akm ksa devre akmnn 1.5 katndan dk alnamaz. Dier bir sz ile ksa devre akm ateleme akmnn 1.5 de birini (0.66 katn) aamaz. KE devre dizayn yapan uzman devresinin endktif veya kapasitif olup olmadn bilir. Buna gre erilerden ateleme akmn bularak
114

ksa devre akmn bilinen yntemlerle 0.66'nn altna drmeye alr. Gerekir ise iletme gerilimini deitirerek istedii hedefe ular. te ateleme erilerinin imalatlara bu gibi byk faydalar vardr. rnein V=24 Volt L=1 mH ve omik arlkl bir devrenin ateleme akm 4.01 nolu eriden 1.05 Amper olarak bulunur. Ksa devre akm ise 1.05/1.5 = 0.66 Amperi amamaldr. Ayrca elektrik devresinin voltajnn da +-%10 deiebileceini tasarmc gz nne almak zorundadr. rnein nominal gerilimi 24 volt olan bir devrenin 26.4 volta kabilecei ve bu durumda ksa devre akmnn da artaca unutulmamaldr. Devrede hangi hallerde en byk ateleme akm veya ksa devre akm teekkl eder? Bu ise kark bir devrenin neresinde ksa devre olacana baldr. Bu zellie sahip birden fazla nokta bulunabilir. KE devresi bir rleye giden kablo ise burada yalnzca kablonun ksa devre olma ihtimali vardr. Devrenin tamam dikkate alnacak ise kan akm farkl olabilir. rnein bir telsiz cihaznn tamam KE dir ve iersindeki elektronik devrenin herhangi bir yerinde kabilecek ksa devre akmna kar KE snrlar iersindedir. te bu tip aletlerin her durumda kapaklar alabilir ve gerilim altnda da tamir edilebilirler. Bu zellii ile KE devreler ve KE cihazlar ikiye ayrlrlar, a tipi KE (Ex i-a) ve b tipi KE (Ex i-b). b-tipi aletlerin gerilim altnda tamirleri yasaktr. nk yalnzca normal alma artlarnda KE dirler veya klar KE dir. Ayrca BS 5501 ksm 7'de hangi elemanlarn veya devrelerin saylabilir arza olarak alnp alnmayaca belirtilmitir. Ex-ia en az iki adet saylabilir ksadevre arzasna kar emniyetli olmak zorundadr. Ex-ib tipi KE aletler ise yalnzca 1 adet arzaya kar emniyetlidirler ve ancak Zon 2 de kullanlabilirler.

4.4 REZSTF DC DEVRELER

Resim 4.01 ve 4.04 de endktivitesi ihmal edilebilecek kadar kk olan devrelerin ateleme erileri grlmektedir. Burada devre bir gerilim reteci gibi kabul edilebilir. Ark voltaj, kaynan ak devre voltaj ve ateleme akm da, ksa devre akm demektir. Yani g kaynan dorudan test ediyormu gibi bir durum vardr. R direncide g kaynann i direnci gibidir. Endktivitesi gerekten dk olan bir devrede yalnzca V voltaj ve I akm nemlidir. Bu deerlerle minimum ateleme akm tayin edilebilir. Gerilim 15 voltun altnda ise metan iin zaten emniyetlidir. nemli olan bu durumda devrenin mH'sidir. Ateleme akmn endktivite tayin eder. Yani 15 voltun altndaki kaynaklarda devre endktivitesinin dikkate alnmas gerekir. Baz devrelerin ve kablolarn endktanslar yaklak bilinmekte ve buna gre n kalkulasyon yaplabilmektedir. rnein test aletinin endktivitesi, balant kablolar ile birlikte yaklak 5H civarndadr. Rezistif devrelerin en yaygn rnei bataryadan oluan g kaynaklardr. Bunlarn kendi i yaplarnda endktivite veya kapasiteleri yoktur. Ancak kablo pabu gibi balant elemanlar dolays ile ihmal edilebilecek kadar kk endktanslar bulunabilir. Bataryann arjl veya arjsz oluuna ve yine sya gre botaki gerilimleri deimektedir. Voltajn dk olmas fazla problem olmamakla birlikte ar arjdaki ykselen voltaj seviyeleri dikkate alnmaldr. 25 Voltu aan bataryalarda ve voltaj ykselmelerinde ki i diren deiimi de dikkate alnmaldr. ou pil ve bataryann yeteri byklkte i direnleri vardr ve ksa devre akmn snrlar. Gerekirse bataryalara akm snrlayc seri diren balanabilir. Yalnz bu direnler saf omik olmal endktivite iermemelidirler.

115

Kuru pillerin i direnci yksektir. Ayn zamanda Cd-Ni bataryalarn da i direnleri nispeten yksektir. Kurun asitli bataryalarn ise i direnleri dierlerine kyasla ok dktr. Bu hususa dikkat edilmeli ve ayrca kurun asitli bataryalarn i direnlerinin, bataryann, tipi, iyaps, kapasitesi (amper saat Ah) ve voltajna gre deitii de unutulmamaldr. Bir bataryann KE olup olmadna karar verebilmek iin, her ne kadar teorik deerler kurtaryor ise de yeteri sayda bataryann eitli artlarda denenmi olmalar gerekir. Ancak bundan sonra bir g kayna KE sertifikas alabilir.

4.5 GERLM REGLEL DC KAYNAKLARI

DC kaynaklarnn ounda voltaj reglasyonu tatbik edilir. Bu ilem iin seri veya paralel bal yar iletken malzemelerden oluan elektronik devreler kullanlr ve mmkn olduunca sabit voltaj k karakteristii elde edilir. Resim 4.01 ve 4.04 nolu ateleme erileri regle edilmi kaynaklarda da tatbik edilebilir gibi gzkyor ise de, k yaplar farkl olduu iin regle kaynaklarda tatbik edilemezler. nk k voltaj regleli kaynaklarda ksa devre akm veya yk akm ile doru orantl deildir. Daha yksek bir akm verir. Resim 4.07 de regleli ve reglesiz g kaynaklarnn teorik k erileri verilmitir. Akm ykseldike reglesiz devrede voltaj derken regleli devrede sabit kalmaktadr. Yani regleli g kayna KE ynnden daha tehlikelidir. Resim 4.01 ve 4.04 nolu erilerden ateleme akmlarnn tesbiti pheye dtnden regleli devrelerle ilgili ayrca deneyler yaplarak sonular resim 4.08 de grlen ateleme erileri tespit edilmitir. Burada voltaj regletr olarak zener diod kullanlmtr. Bu nedenle resim 4.08 de verilen eriler ancak zener nt kullanan seri reglasyonlarda tatbik edilebilir. Vin reglasyon devresine gre batarya voltajdr.

4.6 ENDKTANS EREN DEVRELER

116

Yukarda izah ettiimiz akm snrlayc diren ieren DC batarya veya g kaynana, iersinde demir nve olmayan bir bobin balandnda ateleme akmn bulmak iin 4.01 ve 4.04 nolu erilerden istifade edilebilir. Bu hallerde nemli olan ksa devre akm ile balant kablolarnn endktansdr. Test esnasnda gerek devrenin kablo yaps ve endktanslar bilinemez. Kablolar iin ne kadar endktans alnaca ve etkileri ileride ayrca incelenecektir. i bo endktans kullanm ise pratik hayatta pek enderdir. Daha ziyade iersinde demir nve bulunan bobinler kullanlr. Bu bobinlerin endktanslar demir dolays ile yksek olur. Ayrca demir iersinde kvrm akm (eddy current) ve histeri kayplar mevcuttur. Ark esnasnda kan enerjinin nerelere dald hesap edilip endktansn payna den ve bylece bulunana enerji ile E=1/2.L.I formlnden azami endktans hesaplanabilir. Fakat bu metod zor ve pratik uygulamas imkanszdr. Demir ieren bobinlerle ilgili minimum ateleme akm ve gerilimini veren "ateleme erileri" yaynlanmamtr. nk demirin zelliine gre endktivite ok deimektedir. Demir zellii de imalatya gre ok farkldr. Bu nedenle demir ihtiva eden endktansl devrelerin her halikarda ark cihazna balanp denenmeleri arttr. Bobin emniyetini artrmak iin, yani ark akmn snrlamak iin bobin ularna paralel diren veya diod balanan hallerde 4.01 ve 4.04 nolu erilerin kullanlabilecei tavsiye edilmektedir. Ayrca zener ntlerde koruyucu olarak kullanlmaktadr. Bu hallerde olmas gereken voltaj diodun veya zenerin geirme voltaj (1 Volt) kadar artrarak 4.01 nolu eriden azami ateleme akm okunabilir. Bu fikirlerin tamam tavsiyeden ileri gitmemektedir. Bizce en dorusu demir nve ieren bobinlerde kullanlan silisli demirin zelliinin llerek tespitidir. Silisli elik imalatdan imalatya farkldr ve bobinlerde kalc mknatsl az olan silisli elikler kullanlr. llen mknatslanma erisinden faydalanlarak (B-H erisi) L endktansnn alabilecei azami deer hesaplanabilir. Bu deerler nda 4.02 veya 4.05 nolu erilerden istifade edilerek ateleme akm kontrol edilebilir. Sonuta bulunan akm patlatma snrn ayor ise, bu takdirde ntlerle hesaplama yaplarak ksa devre akm drlmelidir. Genelde bakr kovan veya ikinci bir ksa devre sarg, nt olarak kullanlr. Bu hallerde hesap yntemi zor ise de yinede ynlendirici olduundan tavsiye edilir.

Sac kalitesi imalat ilemi dolays ile de deiebildiinden, demir nveli tm KE cihazlarnn bir prototipi her halikarda ark cihazna balanp denenir. Yalnz burada deney yaparken nemli olan, bobinin ark karp karmadn deil, hangi akm ve voltajda ark rettiini
117

yani ateleme yaptn tespit etmektir. Bobinin yaps icab akm ve gerilim belli deerleri aamayabilir. Bu durumda emniyet snrlar iersini denemek yeterli olur ki, ksa devre akmnn 1.5 mislinde dahi ateleme olmuyor ise bobin emniyetli demektir. Resim 4.09 da verilen bobin deney tertibatnda bobin ar akmdan yansa dahi g kayna emniyetli olmak zorundadr.

4.7 KAPASTANS EREN DEVRELER

4.03 ve 4.06 nolu erilerdeki deerler, arj edilip yk boaltlan kondensatrler iin elde edilmitir. G kayna iin iinde yoktur. Kondensatrler, i direnci ok yksek kaynaklarca yklenip, g kayna devreden karlarak deneme yaplmtr ki, saf kapasitr ieren deer elde edilebilsin. Pratikte ise kondensatrler DC devrelerinde kullanlrlarken g kayna her zaman iin iindedir. Bu durumda ise 4.03 ve 4.06 nolu erilerden minimum ateleme akmn almak imkanszdr. nk atelemeyi kondensatrn yan sra g kayna da etkiler. te bu durumda 4.03 veya 4.06 nolu erilerden istifade edilemez. ebekeyi incelerken kondensatr batarya voltaj ile ykl bir g kayna gibi dnlebilir ve 4.01 veya 4.03 nolu erilerden istifade edilebilir.

4.8. ALTERNATF AKIM DEVRELER

Akm ve gerilimin tepe deeri dikkate alndnda ebeke frekansnda (50,60 Hz) alan alternatif akm devreleri DC ile alanlarn hemen hemen ayndr. DC de olduu gibi ayn ekilde "ateleme erilerinden" istifade edilebilir. AC den DC reten g kaynaklar bu kategoriye girmez. DC g kaynaklar bataryalar gibi mtalaa edilir. Alternatif akm ile alan ve yaygn kullanm alan olan sinyal cihazlardr. Bu cihazlar besleyen alternatif akm trafolar da KE zelliine sahip olmak zorundadr. Bu transformatrler 15 Volt AC retirler ve AC rle veya an gibi aletleri beslerler. 15 volt olmasnn sebebi ise, 15 voltun tepe deerinin 24 volt DC'ye yakn olmasdr. Bu sinyal trafolar AC'nin tepe geriliminde alan DC g kayna gibi irdelenebilir. Sarglarn kayp endktans, ii bo bobin gibi ve devre direnleri de akm snrlayc diren gibi dnlebilir. Sekonder sarglarn empedans ancak kayp endktans olarak gzkr. Primerden gelen empedans ise transformatrn en az 10:1 oran dolays ile ok dk olarak kendini gsterir ve sekonder tarafta 100:1 orannda azalarak kendini gsterir. Zaten trafolarn yksek gerilim taraf KE olamaz. Bu konu ile ilgili pratik rnekler ileriki konularmzda incelenecektir. Sinyal tarafolar BS 1538'e gre retilir ve burada azami empedans 300 ngrlmtr. H olarak

Baz elektronik devreler ise DC'den AC retirler. Bu devreler ebeke frekansnda alyorlar ise dorudan AC veren transformatrlerden daha emniyetlidirler. nk ksa devre akmn snrlayan i direnleri daha yksektir. Bu tip retelerin k frekanslar 50 Hz'den yksek ise durum deiir. nk endktivite frekansn karesi ile deimektedir. Bu nedenle yksek frekansl devreler basit yntemlerle incelenemez. Teorik incelemeden baka ark aleti ile denenmeleri de gerekir.
118

119

120

121

5.0 KENDNDEN EMNYETLLN HUKUK YANI, SERTFEKA ve STANDARTLAR 1995 NCES

Kendinden emniyetliliin (KE) ncln ngilizler yaptna gre nce bu lkedeki gelimeleri inceleyelim. KE sertifika ve msaade ileminin nasl ve hangi yntemlerle yapld birinci derecede imalat ve tasarmclar ilgilendirir. Tasarmc ald sertifikann, yeni bir deiiklie uramadan uzun yllar srmesini ve yapaca imalatlardan belli bir kar ve sreklilik bekler. Ksa sreli deiiklikler arzu edilmez. Kullanc da ayn eyi dnr. Satn ald maln ksa srede demode olmasn istemez. Bu nedenle sertifika ve msaadenin nasl verildii ve nelere dikkat edildii kullancy da ilgilendirir. Kullanc standart deiince ne gibi yenilikler geldiini ve eski aletlerini kullanp kullanamayacan bilmek ister. Bugn 30-40 yl evvel sertifika alm ve halen kullanlmakta olan aletler mevcuttur. rnein BS 1259:1959a gre sertifika alm Trk madenlerinde kullanlan bir ok tesis mevcuttur. Bu nedenle gelimeye batan gz atmakta yarar vardr.

5.1 NGLTEREDEK GELMELER

Grizulu maden ocaklarna yerletirilen elektrik aletlerinin kullanmn etkileyen ilk kanun 1911 de kartlmtr (Coal mine act 1911). Daha sonra 1954 de yenilenen ayn kanun ve 1974 de yaynlanan iyerinde salk ve gvenlii ile ilgili kanunu (safety and health at work act 1974) elektrikli tehizatn kullanm ile ilgili hkmler iermektedir. Bu kanunlara dayanlarak detay ieren nizamnameler karlp yaynlanmakta ve ihtiyaca gre deitirilmektedir.

a) MADEN MFETTL
1911 tarihli maden kanununa gre maden ve ta ocaklarn denetlemek zere bir mfettilik oluturulmutur. (HM inspectorate of mines and quaries). Bu mfettiliin emrinde branlarna gre, maden, makine, inaat ve elektrik mfettileri bulunmakta idi. Elektrikle ilgili ksmdan maden ve ta ocaklar elektrik mfettii (HM principal electrical inspector for mines and quaries) sorumlu idi. Bu mfettilerin emrinde alan blgesel mfettilerde faaliyet gstermekte idi. (HM senior district inspectors of mines and quaries). Benzeri tekilatn Almanyadaki ad Bergamt ve Trkiyedeki de Maden Memurluu idi ve merkezide Zonguldakta bulunmakata idi.

b) SERTFKA LEM
1911 tarihli maden kanunu ile madenlerde grizuyu tehlikeye dren elektrikli aletlerin kullanm yasaklanmtr. Bu kanuna dayanlarak karlan ayn tarihli bir nizamname ile elektrikli aletlerin testten geirilmesi ve zerine msaade edilmitir (approved) damgas vurulmas art getirilmitir. Bu yetki kat zerinde Bakanlkta olmakla birlikte gerekli kontrol ve denetlemeleri mfettiler yapyorlar ve bu mfettilerin raporlarna dayanlarak Bakanlk tarafndan formalite icab bir sertifika veriliyordu. Ksaca pratikte tm yetki mfettilerin elinde idi. Daha sonraki yllarda bu ileri tek elden yrtmek zere Sheffield ve Boxton'da test laboratuvarlar kurulmutur. Bu laboratuvarlar hem aratrma yapyor ve hem de antigrizu
122

aletleri test ederek sertifika veriyorlard. Her ne kadar bu raporlar Bakanlka onaylanyor idiyse de teknik detay ve uyulacak koullar tamamen test yetkilisinin tecrbe ve bilgisine dayanyordu. Daha sonraki yllarda bu kurulu "Testing Memorandum" ad altnda kendi test yntemlerini yaynlamtr. Bu konuya ayrca girilecektir. Hukuken test ilerinden madenlerin bal olduu Bakanlk sorumludur. Fakat bu ile ilgili Bakanlk adna Sheffiel ve Boxton daki test laboratuvarlar (Safety in mines Research Establishment =SMRE) yrtmektedir. Yaplan test ve rapor sonular Bakanla sunulup onaylatldktan sonra sertifika verilmektedir. Sheffield ve Boxton'daki laboratuvarlar ayn zamanda elektrik aletlerinin emniyetli kullanm ile ilgili aratrma ve gelitirme yapmakla da ykmldr. Bu tekilat (SMRE) alev szmazlkla ilgili tm standart ve ynetmeliklerin karlmasna da n ayak olmu ve ayrca imalatlara da yardmc olarak antigrizu ve dier bir szle exproof alet gelitirilmesine byk katklarda bulunmutur.

c) YER ST ve DER SANAY KOLLARI

Kimya ve petrol sanayi gibi madenler dndaki dier sanayi kollarnda da patlayc ortam teekkl ettii ve buralarda da alev szmaz ve KE aletler kullanlmas gerektii madenlerden ok daha sonra ortaya km ve nlemler de daha sonralar alnmtr. Nitekim ngilterede 1937 ylnda kartlan fabrikalar kanunu (factory act) bu konuyu kapsamaktadr. Bu kanun maden dndaki sanayi kesiminde alev szmaz ve kendinden emniyetli alet kullanm ile ilgili tm sertifika ve msaade yetkisini fabrikalar kontrol eden mfettilik tekilatna brakmtr. Test ilemlerini ise yine Sheffiel deki SMRE laboratuarlar yrtmektedir. 1969 ylnda yerst tesisleri iin ayr bir test otoritesi (BASEEFA) oluturulmutur.

d) TEST YNETMELKLER
Sheffieldeki test laboratuvarlar (SMRE) yaptklar aratrmalarla alevszmaz ve KE alet imalatna da nclk ettiklerinden test ve sertifika ilemlerinin nasl yaplacan belirten ynetmelikler yaynlayarak imalatlara yardmc olmaya almlardr. Bu ynetmeliklerin (MEMORANDUM) konumuzla ilgili olanlar aada yazlmtr. HEALTH and SAFETY EXECUTVE, MNES and QUARES Testing Memorandum TM No. No. 1 No. 2 No. 5 No. 7 No.12 No.13 SM Maden emniyet lambalar ve paralarnn test ve mseade artlar. Patlayc maddelerin test ve mseade artlar. Manyeto ve ilgili aletlerin test ve mseade artlar. Metan l aletlerinin test ve mseade artlar. Diesel ve batarya tahrikli lokomotifler ile ekici ara ve diesel motorlu aralarn test ve mseadeleri. Elektrikli kapsllerin test ve mseade artlar. yl 1973 1971 1975 1971 1976 1973

SMREnin yaynlad ayrca birde SH klavuzu da vardr. Bu klavuz maden ve ta ocaklarnda kullanlan elektrikli aletlerle ilgili test yntemlerini kapsamaktadr. 1982 ylnda yaynlad en son ynetmelik hem madenleri ve hem de dier sanayi kollarnda kullanlan aletlerin test yntemlerini kapsamaktadr
123

5.2 NGLZ STANDARTLARI

Standartlamaya geilmeden KEnin gelimeye balad tarihlerde test ve sertifika ilemleri tamamen ilgili otoritenin iyi niyetine bal idi. Bu otoriteler maden kanununa dayanarak sertifika deil bir nevi msaade (approval) veriyorlard. Alevszmazlkla ilgili ilk standart BS229 dur ve 1926 da yaynlanmtr. Bu standart ise KE aletleri kapsamamaktadr. KEyi kapsayan ilk standart 1945 ylnda yaynlanan BS 1259 dur. Bu standart KE test ve sertifika yntemlerini ieren ksa bir standarttr ve ilk defa BS damgasn ngrmektedir. Maden ve dier sanayi kollar ile ayrm da yapma maktadr. Daha sonra 1956 da BS1538 yaynlanmtr. Bu standart ise kmr madenlerinde kulanlan sinyal trafolarn kapsamaktadr. nceki konularmzda da izah ettiimiz gibi sinyal trafolarnn k gerilimi 15 volt ve kayp endktansda 300mH ile snrlanmtr. 500 mH lik trafoya msaade edilmemektedir. Bu trafolar akm snrlayc direnlerle emniyetli hale getirilebiliyor idiyse de yapm ve tasarmla ilgili bir standart olmadndan 300 mH'lik kayp endktans snr alamamaktadr. Bundan nceki konularmzda da bahsettiimiz gibi 50 Hz ebekede alternatif akmn tepe deeri baz alndnda doru akma edeer gelmektedir. Sinyal trafosunu 25 volt, 2.6 amper bir DC bataryaya denk gelecek ekilde dizayn etmek iin trafonun effektif klar 15 volt ve 1.6 amper alnmaktadr. Bu nedenle BS1538 de 15 volt, 1.6 amper ve 300 mH deerleri ngrlmtr. eitli imalatlarn tasarmlarn kyaslayabilmek iin sarm ve ekirdek (demir nve) yapm da bu standartta belirlenmitir. Madenle ilgili baka bir nizamname sinyal trafolarnn ikinci sarglarnn topraklanmasn yasaklamaktadr. Bu durumda her iki sarm arasna (primer ve sekonder sarglar) en az 0.075 mm kalnlnda bir bakr kovan konulmas ve bu kovann topraklanmas art getirilmitir. Ayrca demir nvenin de topraklanma art koulmutur. Bu sayede birici sarglardan gelebilecek yksek gerilime kar iki ynl nlem alnm olmaktadr. 1945 ylda yaynlanan BS1259 teknik gelimelere ayak uydurabilmek iin revize edilirek 1958 ylnda yeniden yaynlanmtr. Yeni yaynlanan BS1259 ilk defa KE devre ve aletleri detayl bir ekilde izah edip tarifini yapmaktadr. Bu tariflere bir gz atmakta yarar vardr. KENDNDEN EMNYETL DEVRE: (intrinsically safe circuit)

Kendinden emniyetli devre yle bir elektrikli devredir ki, sertifika veren mercice belirtilen normal artlarda kan elektrikli ark etrafndaki alevlenebilir gaz veya tozu ateleyebilecek gte deildir. KENDNDEN EMNYETL ALETLER: (intrinsically safe apparatus)

Kendinden emniyetli alet yle tasarlanm ve imal edilmitir ki, sertifika veren mercice belirlenen artlarda monte edilip altrldnda, normal alma artlarnda aletin kendi iinde ve bal olduu devrede kan herhangi bir ark etraftaki gaz, buhar veya tozu patlatacak kabiliyette deildir. Buradaki tarif akkor haldeki kaynaklar (flamanl lambalar gibi) ve srtnme ile kan kvlcmlar iermemektedir.
124

Normal alma artlar, hat akmnn kopmas, kendi arasnda ksa devre olmas veya topraa kar ksa devre olmas gibi hususlar yaplacak deneylerde dikkate alnacak ise de buradaki tarif tamamen sertifika veren mercinin takdirine braklmtr. Sertifika veren merci, pratik kullanma uygun olarak, herhangi eleman veya elemanlarn veya muhtemel en yksek akm karabilecek ve tehlikeli olabilecek elemanlar dikkate almakta serbesttir. Yapaca inceleme ile test edecei yntemi belirler ve ilemin detay yine bu otoritenin takdirine kalmtr. Test otoritesi olarak Enerji Bakanl n grlm ise de pratikte Sheffielde bulunan test laboratuvar yetkililerinden bakas deildir. nk konunun uzman onlardr. Bakanlk onaylama mercidir. Enerji Bakanlnn yaynlad 10 nolu Test Ynetmeliinde (Testing Memorandum) eitli gaz ve buharlar aadaki gibi snflandrlmtr. METAN GRUBU : Metan gaz (grizu) siklo heksan, heptan, aseton, karbon monoksit.

PENTAN GRUBU : Pentan, heksan, iso heksan, btan, benzen, petrol buhar, ETLEN GRUBU : Etilen

HDROJEN GRUBU : Hidrojen, ehir gaz, kok frn gazlar, mavi su gaz. Burada dikkati eken husus snflandrmann d-tipi alevszmaz mahfazalardan farkl oluudur. Bu sonuca amamak gerekir.nk alak gerilimli alterlerdeki ark olay ok farkldr. Her gazn kendine gre ark enerjisini farkl ekilde absorbe etme zellii olabilir. BS1259, 2 ve 3 nolu ark cihazlarn da (brake flash) tarif ederek standart test aleti olarak saptamaktadr.

5.3 1958 SONRASI GELMELER

1958-78 aras tm KE testleri BS 1259 ve Memorandum 10a gre yaplmtr. 1958 den sonra baz uluslararas gelimeler kendini gstermeye balam ve ngilizlerin nclnde balayan KE olaylar dier aratrma kurulularnca da incelendiinden yeni gelimeler ve bulgular ortaya kmaya balamtr. Bunlardan en nemlisi Alman otoritelerinin yeni bir test aleti ve yntemi ortaya atmalardr. 1965 ylnda Alman VDE (Elektrik Mhendisleri Odas) KE ile ilgili yeni bir standart yaynlamtr. Bu standartta yeni bir test aleti, KE test yntemleri ve ateleme erileri yaynlanarak standart hale getirilmitir. Bu standardn can alc noktas yeni test aletidir .Bu alet daha pratik, kullanl ve kalibresi de kolaydr. Bu nedenlerle bu alet ngiliz SMRE uzmanlarnca da kabul grmtr. Ne var ki yaplan deneylerde BS 1538e gre sertifika verilen sinyal trafosu Alman test aleti ile szdrma gstermitir. Bu durumda ngiliz otoriteleri yeni almalara balam ve ileride de bahsedeceimiz gibi BS 1538'e gre sertifika verilen sinyal trafolarnn emniyetli olup olmadklarn ve Alman aletine gre nasl emniyetli hale getirebileceklerini aratrmaya balamlardr. Bu durumda BS 1259un revize edilmesi gerekiyordu. Bu arada Uluslararas Elektroteknik Komisyonu da (IEC) ayr bir alma yapmakta idi ve ayrca ngiliz sanayinin export hedeflerinin de dnlmesi gerekiyordu. Bu nedenlerle ngiliz otoriteleri yeni bir standart yaynlamadan bir mddet beklemeyi daha doru bulmular ve mevcut standartlarnda deiiklie gitmemilerdir.
125

1978 ylnda Uluslararas Elektroteknik Komisyonu (IEC) patlayc ortamlarla ilgili bir seri standart yaynlamtr. Bunlar IEC 79-0 dan 79-11e kadar numaralanmtr. IEC 79-11 KE ile ilgili hususlar kapsamaktadr. Bu arada ngiltere Avrupa Ekonomik Brliine (EEC) katlm ve Avrupa standartlarna da dikkat etmek zorunda kalmtr. Avrupa Standart Organizasyonu (CENELEC) alev szmazlk ve KE ile ilgili komisyonlar oluturup mterek standartlar oluturmaya balam ve 1978 ylnda EN 50 014 den EN 50 020ye kadar patlayc ortamlarla ilgili bir seri standart yaynlamtr. Bu standartlardan KE ile ilgili olan EN 50 020 dir. ngiliz Standart kuruluu 1978 de patlayc ortamlarla ilgili yeni standartlarn yaynlamtr. Bu standartlar EN ile kelimesi kelimesine ayndr. KE ile ilgili olan BS 5501 nolu standarttr. Bu arada Avrupa Birlii hakknda ksa bir bilgi vermemizde de yarar vardr. Birliin nemli kolu vardr: Birincisi kincisi : ECSC dir. (Aurupa kmr ve elik birlii. : EURATOM dur (Avrupa Atomik Enerji Birlii)

ncs : EEC dir (Avrupa Ekonomik birlii). ECSCnin salk ve gvenlikle ilgili bir kanad mevcuttur. Taraflarca kabul edilen konular milli kanunlara evrilerek yaynlanmak zorundadr. ECSC genel hkmleri belirler. Detaylar CENELEC komisyonlar inceleyerek standart haline getirir. EEC yeleri oluan Avrupa normlarn aynen kabul ederek milli norm eklinde yaynlamak zorundadr. Eer EN mevcut deil ise veya anlama salanamam ise milli normlar serbest kalr ve EEC yeleri istedikleri gibi standart yaynlayabilir. EN50.020 yalnzca KE aletleri kapsamakta KE devrelerden sz etmemektedir. ESCS emniyet ve salk komisyonu bu durumu kabul etmemekte ve eksiklii grmektedir. Bu nedenle KE devreleri ve sistemleri de kapsayan yeni bir standart hazrlamaktadr. EN 50 039 nolu bu yeni standart yaynlanarak 1981 ylnda yrrle girmitir. Bu konunun uzamasna ngiliz uzmanlarn itiraz ve ngiliz sanayini dnmesi neden olmaktadr. Aksi halde BS 1259un yrrlkten kalkmas gerekir. Bizce bilinen, BS 1259un halen geerli oluudur. (2003 e kadar)

5.4 TRK SATNDARTLARI ve TRKYEDEKDURUM, (1995)

Madenlerde uyulmas gereken bir tzk mevcuttur. Bu tzk 1475 sayl Kanununu 74.nc maddesine dayanlarak karlm olup Meden ve Ta Ocaklar ile Ak letmeler de Alnacak i Sal ve Gvenlii Tedbirleri Hakknda Tzk adn tamaktadr. Bu tzk 13.08.1984 tarihinde revize edilerek en son ve en yeni ekli ile tekrar yaynlanmtr. Bu tzk grizulu maden ocaklarnda sertifikal elektrik aletleri kullanlmasn art komakta (madde 288) ve sertifikann da Bakanlka yetkili bir Test stasyonu tarafndan verileceini (madde 289) hkme balamaktadr.

126

Trkiyede Zonguldak dnda grizulu maden oca pek bulunmadndan birok konularda olduu gibi alevszmazlkta da (exproof) sektrn ncln Zonguldaktaki kmr ocaklar stlenmitir. 1941 ylnda devletletirilerek Ereli Kmrleri letmeleri (EK) ad altnda birletirilen kmr ocaklar 1984 ylnda Trkiye Takmr Kurumu Genel Mdrl ad altnda yeniden organize edilmitir. Ereli Kmrleri letmesi (EK) 1970li yllarda alevszmaz alet imali ve bu aletleri test etme giriimlerinde bulunmu ve bir test istasyonu kurarak 1975 ylnda faaliyete geirmitir. Bu istasyonda madenler iin imal edilen alevszmaz aletlere sertifika verilmektedir ve halen de faaldir. Trk Standartlar Enstits 1966 ylnda KE aletlerin testi ile ilgili bir standart yaynlamtr (TS 373: Patlayc gaz ortamlar iin kendinden emniyetli elektrik malzemelerinin deneyi). Trkiyede konu ile ilgili bir alma olmad bir devirde standart yaynlanmasna ve alev szmazlkla ilgili bir standart yok iken KEnin ne ekilmesine bir anlam verilememektedir. Daha sonra Zonguldakta kurulan Alevszmazlk Test stasyonunun giriimi ile TSE Uluslararas Elektroteknik Komisyonunun (IEC) patlayc ortamlarla ilgili standartlarn (TS 3380-3385: Patlayc gaz ortamlarnda kullanlan elektrik aygtlar iin genel kurallar ad altnda tercme ederek aynen yaynlamtr. MADEN SANAY DIINDAK DER SANAY KOLLARI Madenler dndaki patlayc ortam bulundurun dier sanayi kollar yine 1475 sayl Yasasna gre yaynlanan Parlayc, Patlayc, Tehlikeli ve Zararl Maddelerle alan yerlerinde ve lerde Alnacak Tedbirler Hakknda Tzk e uymak zorundadr. Bu tzk en son ve geerli ekli ile 1973 ylnda yaynlanmtr. Tzn 23. nc maddesi parlayc ve patlayc gaz bulunduran ortamlarda alevszmaz (exproof) alet kullanlmasn ngrmektedir. Kmr madenleri dndaki dier sanayi kollarnn istekleri farkl olduundan Trk Standartlar Enstits bu sanayi sektr iin retilen aletleri test edip sertifika vermek zere zmirde yeni bir Test laboratuar kurarak faaliyete geirmitir. Bugn maden dndaki tm ihtiyalara bu istasyon cevap vermektedir. Trk Standartlar ancak standartlara uyumluluk veya kalite belgesi verebilir. Yeraltnda veya patlayc ortamlarda kullanma dair sertifika vermeleri dier lke uygulamalarna ters dmektedir. Avrupa lkelerinde standartlama kuruluu ile patlayc ortam (exproof) konusunda sertifika veren kurulular farkldr. Bilebildiimiz kadar ile Trkiyedeki patlayc ortamlarla ilgili uygulamann ak seik bir hukuki stats yoktur. Daha ziyade yabanc uygulamalar rnek alnarak bunlara uygunluk yeterli saylmaktadr. Ne var ki bu durum bazen vahim sonularda dourabilmektedir. Fakat konunun detayn bilen uzman kiiler de yok denecek kadar az olduundan kimse olayn farknda deildir. Bu uyumsuzluk maden dndaki dier sanayi kollarnda ok daha barizdir. rnein ne Amerikan uygulamas Almannkine ve nede Almannki Amerikal ya, ngilize ve Rusa benzememektedir. Yeralt madenciliinde de elektrik ebekesinin dizayn, koruma yntem ve prensipleri farkldr. TTKda tamamen ngiliz sistemi seilmitir. Her hangi bir uyumsuzluk yoktur. Bu nedenledir ki Alman yapm aletler Zonguldak madenlerinde yok denecek kadar azdr. Avrupa Topluluuna uyum erevesinde, TSE son olarak konu ile ilgili TS EN 1127-1, 1755, 1834-1,-2,-3, 50015,17,18,54, 50284, 50303, ve saire standartlar yaynlamtr.
127

6.0 YEN STANDARTLARIN ETKS 6.1 GR

(1995e kadar)

1965 ylnda Alman KE normunun yaynlanmas, ngilterenin Avrupa Topluluuna katlmas ve Uluslararas IEC Normunun devreye germesi gibi olaylarn ve yine 1978 ylnda yaynlanan BS standartlarnn sanayi zerinde ne gibi bir etkisi olduu yazmzn bu blmnde incelenecektir. Yeni normlarn ngiliz KE elektrik sanayine etkisi Trk madencilerini de yakinen ilgilendirmektedir. nk madenlerimizin byk bir blmnde ngiliz yapm elektrik aletleri ba ekmek ve hatta projeleri Alman firmalarnca yaplan madenlerimiz de dahi ngiliz yapm elektik. tehizat tercih edilmektedir.

6.2 ALMAN TEST CHAZININ YANKILARI

1965 ylnda Alman test cihaznn ve ateleme erilerinin aklanmas ngiliz test otoritelerinde ve dnya ile rekabet eden ngiliz elektrik sanayinde sorunlar yaratmtr. BS 1538e gre sertifika verilen sinyal trafosu Alman test aleti ile denendiinde gaz atelemekte ve KE deneyini geememektedir. SMREnin (ngiliz test otoritesi) 2 ve 3 nolu ark aleti (brake flash) ile Alman BGVSnin (Dortmund Denedeki Alman test laboratuar = Berggewerkschaftliche Versuchstrecke) test aletleri ayn deildir. Alman test aletinde kadmium metali elektrot olarak kullanlmaktadr. Kadmium bir yumuak metaldir ve kaplama maddesi olarak yaygn kullanm alan bulmaktadr. inko daha da yaygn kullanlan bir kaplama maddesidir ki elektrot yapmnda baz glkleri olan inkonu yerine kadmiumun kullanlmasnda bir mahsur yoktur. Yumuak metallerin atelemeyi krkledii yazmzn bundan nceki blmlerinde izah edilmiti. Bundan nceki konularmzda da bahsettiimiz gibi ngiliz otoriteleri BS 1259u 1958 de ve BS 1538i de 1956 da yaynlamlard. Ayn zamanda IECde yeni bir standart hazrl iinde idi. Bu durumda ngiliz otoriteleri kendi sanayilerini de dnerek yeni bir deiiklie gitmekte acele etmemilerdir. BS 1538e gre imal edilip sertifika verilen bir sinyal trafosu 9 ohmluk snrlayc direnci ile Alman test aletinde denediinde KE deneyini geememekte ve KE olmaktan kmaktadr. Dnya ile rekabet eden ngiliz sanayi bu durumda ne yapacaktr? KE g kaynaklar ve KE devrelerde kullanlan bunca cihaz ne olacaktr? Almanlarn konu ile ilgili yayn konveyr sinyal sistemine yeni bir sertifika vermek iin yaplan deneylerle ayn tarihe akmaktadr. Tam bu sralarda Davis Derby yapm SIVAD MKJ1 ve WICAS tabir edilen yeni bir konveyr sinyal ve haberleme sistemi denenmektedir ve Alman test cihaz ile yaplan deneylerde bu sistemler sertifika alamamakta deneyleri baaramamaktadr. Burada sorun dnp dolap kadmium elektrod kullanp kullanmamaya dayanmaktadr. ngiliz test otoriteleri bu soruna bir zm bulmak zorundadrlar. zm bir mddet daha kadmiumsuz deneylerle KE testlerini geen aletlere de sertifika vermekte bulmular ise de bu ileme bir snrlama getirmiler ve 1980 tarihi ile snrlamlardr. Zaten 1978 de yeni standartlarn yaynlamlardr ki, o tarihten itibaren tm aletleri yeni yntemle denemeye
128

balamlardr. EN50 039 henz yrrle girmediinden bu konu tam akla kavuma mtr. Bu nedenle BS 1259a gre nceden sertifika alm olup ngiliz firmalarnca retilerek piyasaya srlen aletlere rastlanmaktadr. 1960-80li yllarda elektronik sanayinde hzl gelimeler yaanm ve bu gelimeler KE tekniine de yansmtr. Bu ara sertifika alm ve halen kullanmda bulunan binlerce alet mevcuttur. Bu aletlerin bazlar iin imalatlar tarafndan kadmium diskli alette denetilerek yeni sertifikalar alnmtr. Bu nedenle ngiliz KE teknolojisinde cadmuim-free ve cadmium-safe tabirleri yerlemitir. Cadmuim safe Alman test aleti ile denenmi ve daha emniyetli anlamna gelir ki rekabet dolays ile baz firmalar buna nem vermektedir ve hatta baz firmalarn bror ve kataloglarnda halen bu tabire rastlanmaktadr. Gnmzde Avrupa normlarna gre sertifika alm aletlerde tamamen cadmium diskli cihazlarla denenmekte olup, en son teknolojiyi iermektedirler. Burada biz kullanclar iin bilinmesi gereken ve nemli olan 1960 ncesi standartlara gre sertifika alan cihazlarn alevszmazlk ynnden olduu gibi KE ynnden de baz sakncalarnn olduudur. Bu konuda kullancy tedbir almaya zorlayan herhangi bir tzk veya nizamname tarafmzca bilinmemektedir. (1995 e kadar)

6.3 SNYAL TRAFOSUNDA YAPILAN DZELTMELER

BS 1538e gre sertifika alan bir transformatr ve bunun devresine bal aletler yeni standartlar karsnda ne olacaktr? Ne gibi deiiklikler yaplmaldr ki bu alternatif akm KE trafosu yeni standartlara uyum salasn? Bu sinyal trafosunun k 15 volttur ve iersinde de 9 ohmluk akm snrlayc direnci bulunur. Bu direnle alnan azami g 6.25 Wattr. Kadmium diskli ark aleti ile yaplan deneylerde 9 ohm yerine 34 ohmluk diren konulduu takdirde KEnin saland
129

grlmtr. Bu durumda trafonun verimi 6.25 Wattan 1.65 Watta dmektedir. Baka bir deyi ile trafodan ekilen azami akm 1.66 Amperden 0.44 Ampere drldnde istenilen emniyet ve yeni standartlara uyum salanabilmektedir. Byle basit bir diren deiimi ile problem tamamen zlememektedir. nk bu durumda devreye bal baz cihazlarn alamamalar ile karlalmaktadr. Resim 6.01de BS1538e gre imal edilen sinyal trafosunun 9 ve 34 ohmluk akm snrlayc direnlere gre k karakteristikleri grlmektedir. 7.5 Voltta 9 ohmluk n direnle alnan azami akm 830 mA iken 34 ohmluk direnle alnan azami akm 228 mA dir. Eer 10 voltluk rleler altrlyor ise alnabilecek azami akmlar 9 ohmda 495 mA ve 34 ohmda ise 140 mA dir. Bu akmlara gre 1960-70li yllarda imal edilen rlelerin bir ou 34 ohmluk n diren ile almamaktadr. Zener diodlarn gelimesi ile bu sinyal trafolarnda da akm snrlayc olarak zener diod kullanlm ve akm snrlayan direncin miktar ve etkisi de drlmtr.

Resim 6.02de zener korumal alternatif akm trafosunun balant ekli ve resim 6.03 ile 6.04de de k karakteristii grlmektedir. A-B arasndaki k gerilimi sinus biimi deildir. 34 ohma denk gelen X noktasnda azami akm 150-200 mA dir. B-C arasnda ise zenerler iletmezler. Besleme 15 voltta sabit kalr. Hem akm 34 ohmluk n direnle snrlayarak ve hem de zener diod kullanarak BS 1538e gre imal edilen trafolarn emniyetinin artrlmas ve yeni standartlara uyumunun salanmas yoluna gidilmitir. Diren kullanlan trafolarn etiketine R zener kullanlanlarnda Z iareti konularak koruma ekli belirlenmitir. Sinyal trafosunda yaplan iyiletirme her yerde kullanm imkan bulamamtr. zellikle gerilim seviyesinin drlmesi veya zenerle sabit tutulmas arj ilemi gren cihazlarn iine
130

yaramamaktadr. ekil 6.03deki gibi 22.5 voltluk bir aknn arj ileminde kullanlan bir sinyal trafosunda 34 ohmluk direnle snrlama yapmak veya zener kullanarak gerilim drmek sonu vermemektedir. Bu nedenle bu tip arj cihazlar kullanmdan kaldrlmtr.

Zenerle yaplan snrlamann dezavantajlarndan biri de KE gvenilirliini deil, bal cihaz veya sistemin alma gvenilirliinin ve emniyetinin zedelenme ihtimalidir. Resim 6.05de basit yol verme ekli grlen bir kontaktrn yol verme devresinde zenerlerden biri ksa devre olursa veya kablo zerinde ksa devre meydana gelirse rle yol alabilir ve kontaktr alabilir. Bu konuyu biraz daha aarsak, yeralt yol vericilerini altran anahtarlarn (pu-pul) ucunda bir diyot mevcuttur. Bu diyot akm dorultur ve rettii yarm dalga doru akm, yol vericinin kontaktr bobinini altrr. Bu diyot en son noktada olmaldr ki kabloda oluabilecek herhangi bir ksa devrede diyot devre d olacandan doru akm retilemeyecek ve dolays ile kontakktr bobini de almayacaktr. Fakat kablo ksa devresi ile birlikte zenerlerden biride ayn anda ksa devre olursa ne olur. Bu durumda zenerin dieri akm dorultacandan rle alr ki buda kontaa baslmadan istenmeyen bir yol almadr ve hatta tehlikeli de olabilir.

Zener diyotlardaki ksa devre hatasn nlemek iin resim 6.06da grlen kostruksiyon gelitirilmitir. Burada resim 6.05 ve 6.07 deki ayn rleler kullanlm ve bu rlelerin devresine bir ters birde dz diyot konulmutur. Bu diyotlar yarm dalga akmnda kumanda dev131

resinin balantsn keserler. Daha yaygn bir kullanm ekli resim 6.07de grlmektedir. Herhangi bir zener veya kablo ksa devrede iken R1 rlesi alr ve R2 rlesine yarm dalga akm iletir. Fakat R2 rlesi yle dizayn edilmitir ki, tam dalgada eker yarm dalga da ise brakmaz ekili halini muhafaza eder. Diyeceksiniz ki byle bir devre neye yarar. Byle bir devre arzal halde sistemin almasna mani olur. Yani bir kere arzaya msaade etmesine ramen ikinci kez arzal devre zerinde almaya msaade etmez. Sistemin kumanda kablosu veya zener diodlar ksa devre iken yol almasna mani olur.

6.4 YEN G KAYNAKLARINDA DKKAT EDLECEK HUSUSLAR

1960-70li yllarda elektronik sanayinde ok hzl gelimeler yaanmtr. Bu tarihlerde imal edilen KE cihazlarn ya kendilerine has zel besleme kaynaklar bulunuyordu veya BS1538 e gre yaplan sinyal transformatrn kullanyorlard. Bu transformatrlerde n diren sorunu ortaya knca imalatlar besleme kaynaklarn yeniden ele almak zorunda kalmlar ve baz imalatlar k voltajn 12 volta ekerek geici bir nlem almlar ise de, asl arzu edilen tm imalatlar tarafndan kullanlabilen ve genel geerlilii olan bir g kayna yapabilmek idi. Alternatif akmda nemli olan tepe deerdir. AC trafonun k DCye gre yar yarya daha dk olmaldr. yle ki: AC deki maksimum g DC deki gce ve maksimum akmda DC deki akma denk olmaldr. Imax = Idc, Vmax = Vdc G = Vmax / 2x Imax / 2 = Vdc x Idc / 2 KE cihazlarn piyasas dar ve srm de ok azdr. O devirde en byk ve tek tketici ve kullanc ngiliz Kmr Kuruluudur (NCB). Bu nedenle yeni g kaynaklar aratrp
132

gelitirme ve ayrca BS1259 ile BS1538in de revize ileri NCBye kalyordu. Bu nedenle aada NCB nin gelitirdii g kaynaklar incelenecektir.

6.5 IKI VOLTAJI ZERNE DNCELER

KE alternatif akm trafosunun k gerilimi 15 volttan 12 Volta drlnce bu trafodan beslenen DC k gerilimi ne olacaktr. Bu gerilimde 12 voltu aamaz. Fakat dzletirme iin kullanlan kondensatrde ayr bir sorun tekil etmektedir. nk bu maksatla kullanlan kondensatr belli deerleri aamaz. Dier taraftan g kaynann kendisinin alev szmaz bir mahfaza iersine konulaca ve yalnzca kn KE olaca unutulmamaldr. Madenlerdeki mesafeler dikkate alnrsa azami gc pompalamak iin mmkn olan en uzun mesafe seilmelidir. Bu ise gerilimin ykseltilmesini gndeme getirmektedir. Gerilimi 12 volt ile snrlarsak mesafeler fazla uzun olmamaktadr. Fakat buna ramen 12 Voltun seilmesine ve uzun mesafeler iinde ilave g kaynaklar kullanlmasna karar verilmitir. zel bataryalar bulunan g kaynaklarnn aklerinin arj ayrca bir sorun tekil etmekte ise de arj ilemi uzun srede dk akmla yapldndan gerilimin biraz yksek tutulmas fazla sorun yaratmamaktadr. Bu nedenle 200 m mesafede arj ilemi iin 19 volta msaade edilmitir.

Ksaca 15 volt yerine 12 volt seilmesi ve ok dk akml olmak kayd ile bataryalar iin 19 volt arj gerilimi kullanlmas gr ar basmtr. Elektroniin yaylmas ve TTL bask devrelerin kullanm ile birlikte 5 volt n plana kmtr. 5 volt KE ynnden problemsiz bir gerilim kademesidir. Bu devrelerdeki gerilim dm de dikkate alnarak 12 voltun yan sra 7.5 voltluk g kaynaklar da gelitirilerek sertifika alnp piyasaya srlmtr. Bu cihazlarn yedek g kaynaklar da (batarya) 7.5 volt olarak seilmi ve bilhassa data naklinin yaylmas ile 7.5 voltluk g kaynaklarnn kullanm da artmtr. Resim 6.08de NCB tarafndan gelitirilen ayr tip g kayna karlatrlmaktadr. Burada grld gibi DC3n k 18 volttur ve BAT 1 tabir edilen bataryalarn arj
133

iinde kullanlr. KE devreyi dorudan beslemez. DC2 ise hem 7.5 volt ak arjnda ve hem de 12 volt KE devrelerin dorudan beslenmesinde kullanlr. DC4 12 volt KE devrelerin dorudan beslenmesinde kullanlr. Not : NCB = National Coal Board, Kmr letmeleri Kurumu, bu gn mevcut deildir. zelletirme dalgalar ile ortadan kaldrlmtr. Kmr retiminin yan sra aratrmalar ile de, ngiliz sanayine katklar bulunmutur. DC1 ,DC2, DC3 ve DC4 g kaynaklarn gelitiren bu kurulutur.

6.6 YEN G KAYNAKLARI

Yukarda da sylediimiz gibi DC3 18 volt kldr BAT1in arjnda kullanlr. KE devreyi beslemez. DC2 12 volt kldr hem arj ve hem de KE devrede kullanlr. DC4 de ayn ekilde hem g kayna ve hem de adaptr olarak kullanlan bir g kaynadr.

DC2 G KAYNAI
Resim 6.09da ekli verilen bu kaynak 12 volt kldr. En nemli unsuru sabit gerilim trafosudur. KE ynnden dikkate alnmas gereken ebeke geriliminin dalgalanmas ve bilhassa artdr. Dk gerilim KE ynnden bir tehlike tekil etmez. Yzde 10luk bir gerilim art daima normaldir ve hibir elektrik aletinde sorun yaratmamaldr. Herhangi bir nedenle trafonun gerilimi %10u aarsa ne olur. Bu gibi artlar nlemek iin g
134

trafosunun kna zener diodlar konulmutur. Zener barier de tabir edilin bu diodlar gerilim kn 13 voltta sabit tutarlar. Burada en az adet zener ngrlmtr. Zenerin biri ksa devre olursa sigorta atar ve gerilim kesilir. Yaplacak ilk teste ikincide yanar ve nc zener halen mevcuttur. Bylece iki kere hataya mseade edilmi olunur. DC2, DC3 ve DC4 g kaynaklarnn yaplar teknik resim olarak ayndr. k gerilimleri ve devre elemanlarnn deerleri farkldr. DC3 de 8.2 ohmluk k direnci ilave edilmitir ve DC3, DC4 de 3.5 ampere snrlanmtr.

YEN G KAYNAKLARININ IKI KARAKTERSTKLER

Yeni g kaynaklarnn k karakteristikleri resim 6.12 de grlmektedir. DC2 ve DC4n yatay ksmlar zener diodun snrlad azami gerilimle balar ve k akmn snrlanmas ile hafif bir erilme ihtiva eder. DC3 ise daha eimlidir. nk 8.2 ohmluk diren zerinde den gerilim etkisini gsterir.

6.7 DER DC G KAYNAKLARI

NCBnin gelitirdii bu adet g kayna test edilip sertifikalandrlm ve 1975 de hazrlanan yeni standartlar ve uluslar aras ilikiler dolays ile baz hususlar tekrar gzden geirilerek nihai standart g kaynaklar haline getirilmitir. 1950 lerde sv bataryalar devreden kalkm yerini kuru piller ile elektrik ebekesinden dorudan ceryan alan redresrl aletler almtr. Yani sv piller tamamen kalkm kuru piller ve redresrler n plana kmtr. 1960 larda KE sinyal devrelerinde kullanlan 22.5 voltluk bataryalarn yeniden gzden geirilmesi gndeme gelmi ve bu aletlerin 34 ohmluk akm snrlayc direnlerle teknik mrleri bitene kadar kullanlmasna msaade edilmitir. Bu bataryalardan 12 volt k alnabilenler 12 volt KE devrelerinde bir mddet daha kullanlmasna msaade edilmitir. adet 4.5 voltluk yass pil (kuru pil) seri balannca 13.5 volt k elde edilmektedir ve buda DC2nin kna eittir. Gnmzde kadmium-nikel bataryalarn imali ile mstakil g kaynakl KE cihazlarna sertifika verilmitir. Bu tip cihazlarn bataryalar genellikle tehlikesiz ortamda arj edilmektedir. Bu ekilde alan bir ok l aletleri mevcuttur. Gnmzde var olan tm
135

KE g kaynaklarnn gerilimleri 12 voltu amamakta ve akmlar da azami 1.5 amper ile snrldrlar. Bizce bilinmesi gereken genel husus budur.

7.0 KABLOLARIN KE ZERNE ETKS 7.1 GR

Metan dedektr, el telsizi gibi seyyar aletler her hangi bir kablo balants istemezler. Bu aletlerin g kaynaklar kendi iindedir. Bu gibi kablo balants olmayan cihazlarn dnda kalan ve bir KE DEVREYE balanmak zorunda olan tm ALET ve SSTEMLER, bal olduklar kablolama dzeneinden etkilenirler. Kablonun cinsi yaps kesiti v.s. nem ve dikkat arz eder. Bilindii gibi kablolarn da bir endktans ve kapasitans vardr. Yani kablolar da enerji depolarlar. Bu enerji: endktanslarda .L.I2 kapasitanslarda .C.U2 Formlleri ile hesaplanr Formllerde grlecei gibi depolanan enerji seviyesi kablonun endktans ve kapasitans seviyesine baldr. Ayrca kablolarn omik direnleri de ksa devre annda hata akmnn seviyesini etkilerler. Kablolarn endktan ve kapasitanslar yaplar ile olduu gibi boylar ile birlikte deiir. Uygulayc iin boyun etkisi daha nemlidir. Bu konunun teorik incelemesi baz aratrmaclarca yaplm olup burada detayna girilmeyecektir. Kablo boyu arttka kapasitans artmaktadr. Endktans ise bir maksimum deere ulamakta tekrar dmektedir. Bu L, C deerleri (C= kapasitans, sa, L= endktans, endktivite) kablolarn yapsna gre deitiinden tm kablolar iin geerli olabilen genel bir forml gelitirmek mmkn deildir.
136

Yaplan teorik ve pratik incelemeler kablo boyunun artmasnn KE ynnden pek tehlike arz etmediini gstermitir. ekilde 7.01de kablonun etkisini lmek iin uygulanan bir balant emas grlmektedir. KE ark cihazna eitli boylardaki kablonun balants grlmektedir. Bu devredeki akm hesaplarsak: R = devreye bal kablo direnci, Rs= g kaynann kendi i direnci olduunda devreden geen azami akm: I = Vs/(Rs+R) Bu akm ayn zamanda kablonun ucunda bir ksa devre olduunda devreden geen akm da verir . Bu akmn kesilmesi halinde ark enerjisine dnen enerji miktar: E = .L.I2 Yukardaki I akm yerine konulduunda elde edilen enerji: E = .L. Vs2/(Rs+R)2 R direncine, yani kablo boyuna bal olan maksimum enerji miktarn hesaplarsak, bir ka matematiki ilemden sonra R = Rs olmas gerektiini buluruz ki bu elektrikte bilinen bir kaidedir. Maksimum enerjiyi alabilmek iin g kayna direnci ile d devre direnci eit olmaldr. Buradan varacamz sonu kablonun ksa devre olmas halinde azami enerji, g kaynann i direnci ile kablonun ksa devre olduu noktadaki direncinin eit olmas halinde grlr olacaktr ki buda g kayna dizaynnda dikkate alnmas gereken bir noktadr. Kablo empedansnn ark enerjisine etkisi ekil 7.02 de grlmektedir. Burada R direnci sabit alnp L endktans deitirilerek yaplan deneylerin sonular ve elde edilen emniyet snr tespit erileri grlmektedir. Bu eriler teorik deerleri iermektedir. Pratik uygulama deerlerini iermezler. Emniyet katsays dikkate alnmamtr. 1,2 ve 3 nolu eriler bundan nceki konularmzda (blm 4) ark cihaz ile elde edilen erilerin aynsdr ve 18, 22 ve 24 Volt besleme gerilimlerinde sabit R direnci ve deiken L endktivitesi ile elde edilmitir. 3 nolu eride 24 Volt besleme geriliminde 450 H den dk endktans olan kablolarn minimum ateleme akmna etkisi olmad grlmektedir. Kendi yaps KE olan yani i direnci buna gre seilmi olan bir g kaynann direnci, devresine kablo balandnda daha da artar. Bu ise ksa devre annda akmn azalmas ve dolays ile g kaynann tehlikeli olamayacan akla getirirse de yaplan deneylerde
137

grld gibi ark enerjisi artmaktadr. Bunun sebebi ise endktans L veya kapasitans C den bakas olamaz.

4, 5 ve 6 nolu erilerde endktans deerleri artrlarak yaplan deneylerin sonular grlmektedir. 24 Volt, 24 Ohmluk bir g kayna tam emniyet snrndadr. Endktans 30 F/ olan bir kablo ile bu g nitesi balanm ve deiik kablo boylarnda elde edilen ark akmlar llmtr. Resim 7.02 de en dk akmlarn bu durumda elde edildii grlmektedir. Belli bir mH den yani kablo mesafesinden sonra endktans artmasnn etkili olmad grlmektedir. Bu eriden dk endktansn kablolarn ark cihazna etkili olmad yani ark akmnn artmasna tesir etmedii grlmektedir. Endktans yksek olan kablolarla deney yapldnda rnein 5 nolu eride olduu gibi (200 H/luk kablo) kablo boyu uzadka belli bir snra kadar ark akmnn omik haldeki snrn at (24V, 24 ) grlmektedir. Bu durumda kablo boyunun dikkate alnmas gerekir. nk ark akm deerleri 3.eridekinin stne kmaktadr. 30 H/ ve 200 H/ luk kablolarn endktanslarna bakarsak, 24 Ohmluk i direnci olan g kaynann azami enerjiyi R=24 ohmda vereceine gre bu duruda endktanslar: L=30x24 = 0.72 mH L=200x24 = 4.6 mH

olacaktr.

6.Eride ise endktans fazla yksek olmayan fakat i direnci dk olan bir g kayna ile yaplan deneylerin sonular grlmektedir. 18 Volt kl ve i direnci 6 ohm olan g kaynanda endktans diren oran 100 H/ luk kablolarla yaplan deneylerde maksimum enerji R=6 da depolanmaktadr ve bu durumda L= 0.6 mH olmaktadr. Eride grlecei gibi kablo boyu hayli etkili olmakta ve 1.nolu eirinin stn kmaktadr. Yani bu durumda g kaynann dengesi tamamen bozulmaktadr.
138

Pratik uygulamalarda 1.5 emniyet katsays alnmaktadr. Yani g kaynann normal ark akmnn %33 altna inilmekte ve akm snrlayc tedbirler alnmaktadr. Fakat 5. ve 6. erilerde endktansn etkili olaca ve gz ard edilemeyecei grlmektedir. Yani normalde 1. 2 veya 3 nolu eriye gre dizayn edilen g kaynaklarnda 5 ve 6. hallerde denge bozulmakta, endktans yksek olan kablolar ateleme akmn etkilemektedir. Kablo boyu dolays ile depolanan endktif enerjinin teorik hesab mmkn deildir, dolays ile tehlikeli kablo boyunu verecek genel bir forml gelitirilememitir. Fakat buna ramen belli g niteleri iin tehlikeli kablo boylar hesaplanabilmektedir. Bu hesaplamalar aada izaha allacaktr.

BAST G KAYNAKLARI Saf omik i direnci ve endktivitesi olmayan g kaynaklardr. Bunlar iin azami kablo boylarn hesaplamak mmkndr. Resim 7.03 de byle bir g kayna ve besledii kablolarn sembolik balant emas verilmitir. L1 = 0 hali, x kablo boyunu ifade etmektedir. Kablo direnci R= x.r endktans L = l.x Buna gre endktif enerji :

Maksimum enerjiyi veren kablo boyu yani x mesafesi matematiki operasyon ile hesaplanr (trev alp sfra eitleme) ve optimum kablo boyu olarak Xo = Rs / r bulunur.
139

Bu mesafedeki azami endktif enerji: Vs =24 V, Rs= 24, endktif enerji ne olur: ve L1 = 0 ise 100 H/ luk kablo cinsinde depolanan azami

Resim 7.03 de 1 nolu eride depolanan endktif enerji kablo boyuna bal olarak izilmitir. (yukardaki Emax formlnden alnmtr). G kaynann normal k voltaj Rs=24 erisinde verilmitir. Grld gibi kablodaki ksa devre ile k voltaj deimektedir. Bu eride maksimum enerjinin akm ve voltajn yar deerlerinde teekkl ettii grlmektedir.

7.2 ENDKTF DREL G KAYNAKLARI

Sinyal transformatr gibi AC/DC g kaynaklar endktans ierirler ve yine devrelerinde rle olan omik i direnli g kaynaklar da dolayl olarak endktans bulundurmaktadrlar. Bir rlenin endktans her halikarda vardr. Unutulmamaldr ki DC de endktans akla gelmeyebilir ise de ap kapama olaylarnda kendini gsterir ve bu nedenle dikkate alnmaldr. G kayna ve kablo balant ekli resim 7.03 deki gibidir. Yalnz L1= sfr deildir ve depolanan endktif enerji .L1.I2 dir. Kablo ile birlikte depolanan endktif enerji:

G kaynann endktans olmas maksimum g deerini artrr ve azami akmn stne binebilir. Eer L1 ok yksek ise kablo boyu sfra bile inebilir. Yani x=0 haline girmektedir. Bu durumda Imax/ r = 2.L/Rs olur ki, kablo boyu endktansl g kaynanda daima etkilidir ve kablo boyu ksalmak zorundadr (saf omike kyasla). Resim 7.03 de endktansl g kaynann da durumu izilmitir (2 ve 3 nolu eriler). G kayna 24 Volt, 24 ve i endktans L1=0.6 - 1.2 mH . kinci eride tepe deerinin akma gre itildii, 0.6 mHlik i dirende (2.eri) belli bir kablo boyunda azami mesafeye denk geliyorsa da L1=1.2 mH de I=1=Imax da azami endktif enerji teekkl ettii yani kablo boyunun sfr olduu grlmektedir. Tabii ki bunlar teorik hesap ve deneylerdir. Gerek KE g nitelerinin akm snrlayc direnleri vardr ki bu direnler sayesinde hi bir zaman sfr kablo boyu ile karlalmaz.

7.3 ZENER DYOTLU G KAYNAKLARI

Bilindii gibi zener diyotlar KE besleme devrelerinde ve KE barierlerinde ak devre voltajn snrlayc olarak kullanlmaktadr. Burada nt olarak kullanlan zenerler gerilimin

140

belli bir maksimum deeri amasn nlemektedirler. Zenerler sayesinde, empedans dk, akm ve gerilimi yksek olan KE g kaynaklar imali mmkn olmutur. Zener barierlerde ise, zenerler hata halinde yksek gerilimin KE devresine girmesini nlemektedirler. Buradaki incelememizin anlalr olmas iin g kaynana nt olarak bal bir adet zener dikkate alnmtr. Pratik uygulamalarda en az iki ve hatta adet zener nt olarak kullanlmaktadr. Resim 7.04 de balant ekli verilen g kaynanda Rs direnci akm snrlayc diren grevini grmektedir. Snrlama gerilimi 20 ve 10 volt olan iki ayr zener rnek olarak alnp incelenmitir. Zener olmasa idi g kaynann gerilim k resim 7.04 deki AS dorusu gibi olacak idi. Zenerin devrede oluu k gerilimini 20 voltta tutmakta yani resimdeki BC dorusuna getirmektedir. Akm ykselmeye devam ederse (0.33 Ain stne karsa) k gerilimi CS dorusunu takip etmektedir. Akm 1 ampere geldiinde zener tam iletken olmakta ve gerilimi sfrlamaktadr. ekildeki DES dorusu 10 voltluk zenerde gerilimin takip ettii yolu gstermektedir. Edktans 100 H/ olan eitli boylardaki kablo g kaynana balanrsa endktivitenin etkisi ne olur? Zener olmadan olmas gerekenleri bundan evvelki konumuzda incelemi idik. Bunun sonucu resim 7.03 eri 1 de izilmitir ve bir parabol erisidir. Zener devreye balandnda 0.33 ampere kadar devre voltaj sabit kalacandan kabloda depolanan endktif enerji de sabit kalr. Bu durumda 20 voltluk zener iin k gerilimi OFS yolunu takip ederken 10 voltluk zener iin OGS yolunu takip eder.

Kablo boylar dikkate alndnda, 30 Volt, 30 bir g kaynanda optimum deerler 15 volt ile 0.5 amperde oluu grlrken ayn g kaynana 20 voltluk bir zener diod nt olarak balandnda optimum deerlerin yer deitirmedii yalnzca optimum akmda g kaynann gerilimi sabit tutma zelliinin kalmad grlr. Ayn g kaynana 10 voltluk zener nt balandnda durum deimekte optimum kablo boyu 0.5 amperden 0.66 ampere itilmekte ve dolays ile kablo boyunu pozitif ynde etkiledii grlmektedir. Bu
141

durumda KE g kaynaklarnda zener ntn snrlama faktrnn nemli olduu ve ne kadar gerilim snrlamas yapt nem arz etmektedir. Zenerli g kaynaklarnn alma noktas snrlama faktr dikkate alndnda u forml ile hesaplanmaktadr. V = F. Vs/2

F 1 olduunda azami endktif enerji ve kablo boyu aadaki forml ile hesaplanr.

7.4 PRATK UYGULAMALAR

Bundan nceki paragraflarda kablo boyunun ark akmna etkisini teorik olarak inceledik ve l/r orannn hangi hallerde tehlikeli olabileceini grdk. Hangi tip kablonun yani hangi l/r orannn tehlikeli olaca standartlarda belirtilmemitir. Bu konuda uzmanlar hem fikir deillerdir. Ancak imalat hangi tip kablo kullanlacan ve azami mesafenin ne olacan belirtmektedir. Kullanc olarak imalatnn verilerine bal kalmak zorunludur.

7.4.1 EMNYET FAKTR

KE cihaz denenirken imalatnn n grd gerilim deerinin %10 stne klmaktadr. nk her elektrik aleti etiket deerlerinin %10 stnde almak zorundadr. Eer denenen cihaz g kayna ise ilaveten %10 daha artrlarak deney yaplmaktadr. Akm ynn den alnan emniyet faktr %50 dir. Yani normal akmn 1.5 kat ile deney yaplmaktadr. Bu artlara gre pratikte kullanlan KE g kaynaklarnn durumunu inceleyelim.

7.4.2 BS 1538e GRE YAPILAN KENDNDEN EMNYETL SNYAL TRAFOLARI

BS 1538e gre imal edilen sinyal trafolarnn ayr tipi vardr. Burada akm snrlayc direnci 34 olan tipi irdelenecektir. Trafonun kendi i endktans L= 300 H alnmtr. (BS= British Standart) Alternatif akm k gerilimi 15 Volt olan bu sinyal trafosunun voltajnn tepe deeri Vs=15x/2= 21.21 Volttur . Azami ksa devre akm Isc=Vs/Rs = 21.21/34 =0.623 Amperdir. Emniyet faktrleri dikkate alndnda deneylerde hesaba katlacak akm ve voltaj deerleri: Vsc = 1.1x(1.1x21.21)) = 25.66 volt (ksadevre gerilimi) Isc = 1.5x0.623 = 0.936 Amper (ksadevre akm) Bu deerleri elde edebilmek iin konulmas gereken Rs direnci: Rs= Vsc/Isc = 25.66/0.966 = 27.61 bulunur. Bu g kayna kendi klemensinde ksa devre olsa l/r oran ne olur hesaplarsak (bundan nceki konulara bakarak)
142

l/r= 2L/Rs = (2x300x10-6) / 27.61 = 21.9 H/ Bunun anlam: endktivitesi 21.9 H/ dan dk olan kablolar da mesafe dnmeye gerek yoktur, KE g kaynan tehlikeye drmez. Endktivite ykseldiinde durum ne olur, ve hangi kablo mesafesinde azami endktif enerji depolanmtr? Bunun hesabn yine bundan nceki konularda teorik izahatn yaptmz formllere dayanarak izaha alacaz.

Xo= Rs/V - 2Ls/l Optimum kablo boyu, Xo/r = Rs - 2Ls/ (l/r) bu mesafedeki kablo direnci Endktivitesi 100 H/ olan bir kabloda: R=Xo/r = 21.41 ohm olarak bulunur. Bu direndeki ksa devre akm: Isc = 25.66/ 21.41 = 0.53 Amper bulunur. Resim 7.05 de bu akma isabet eden azami endktans deeri 3.5 mH olarak okunur. Bu deere 300 H lik i endktans dahildir. Bu endktansa isabet eden l/r orann hesaplarsak Xo.l =3.5x10-3 - 300.10-6 =3.2 mH (kablo endktans)

(Xo.l) / (Xo/r) = 3.2 10-3 / 21.41 = 149 H/ bulunur. Bu deer ile yukardaki hesaplar tekrarlanarak ikinci yaklam (iterasyon) yaplrsa, ksa devre akm Isc = 0.5 Amper elde edilir. Bu akma isabet eden 4mH lik bir endktansdr. Yine yukardaki gibi hesaplamalara devam edilirse olmas gereken kablo endktans oran l/r = 158 H/ karmza kar Yukardaki hesap yntemine benzer bir seri iterasyon hesaplar yaplarak eitli cins kablolarn azami ksadevre akmlar ve endktanslar hesaplanarak tablo 7.01 de zetlenmitir. Devre Endktans (Hx10-4) Akm (mA) l/r=21.9 mH/ l/r=100 mH/ l/r=158 mH/ l/r=200 mH/ 936 300 300 300 300 900 324 409 472 518 800 401 759 1025 1218 700 503 1225 1762 2150 600 637 1839 2732 3378 500 824 2691 4078 5282 400 1105 3974 6105 7648 300 1572 6109 9478 11920 200 2510 10390 16240 20480 100 5319 23220 36514 46140 Tablo 7.01: KE sinyal trafosunda kablo endktansnn etkisi (Emniyet faktr dikkate alnarak yaplan hesaplamalar)
143

Devre Endktans (mH) Akm (mA) l/r=17,6 mH/ l/r=70 mH/ l/r=158 mH/ l/r=305 mH/ 623 300 300 300 300 600 324 395 513 712 500 448 890 1.630 2.890 400 634 1.530 3.300 6.100 300 946 2.570 6.000 11.500 200 1.570 4.840 11.700 22.300 100 3.430 12.800 28.400 54.600 Tablo 7.02 :KE sinyal trafosunda kablo endktansnn etkisi (Emniyet faktr dikkate alnmadan yaplan hesaplamalar) Bu tabloda elde edilen deerler resim 7.05 de grafik haline getirilmitir. Bu ekil incelendiinde hangi cins kablolarn (15 volt 34 sinyal trafosunda) tehlikeli olabilecei grlmektedir. 158 H/luk kablo tam snrdadr. Bu deerin altndaki kablolar emniyetli, stndeki kablolarn ise boylarna dikkat edilmesi gerekmektedir. rnein 200 H/luk kabloda 0.3 ile 0.7 amper aras tehlikeli blgede kalmaktadr. Yalnz unutulmamaldr ki bu deerler emniyet faktr dikkate alnarak bulunmutur. Gerek deerlerle hesap yapldnda bu cins kablonun da emniyetli olduu grlecektir. Bu gr ile yaplan hesaplar tablo 7.02 de zetlenmi ve yine resim 7.06da grafik haline getirilmitir. Bu ekilde yaplan hesaplamalarla 305 H/luk kablonun dahi emniyet snrlar iersinde kald grlmektedir. Akm (mA) 350 300 200 150 100 50 Kablo Direnci 15,7 37 104 141 214 434 Devre Endktans (mH) l/r=70 (mH/ l/r=140 (mH/ 1,09 2,18 2,57 5,14 6,8 14 9,5 19,6 15,1 29,8 30,3 60,3

l/r=256 (mH/ 4,02 9,47 26 36 54,8 111

Tablo 7.03 : DC3 g kaynanda kablo endktansnn etkisi

7.4.3 DC3 G KAYNAI

BS 1538e gre yaplan sinyal trafosundaki incelemeleri ayn ekilde DC3 g kaynana uygularsak resim 7.07 deki erileri elde ederiz. Burada 256 H/a kadar kablolarn emniyet snr iersinde olduu grlmektedir. DC3 nominal k gerilimi 18 Volt DC olan zener barierli ve 8.2 ohm akm snrlayc i direnci olan bir KE g kaynadr. Akm Kablo Direnci (mA) () 1,5 1,4 1,28 Devre Endktans (mH) Akm l/r=56 l/r=102 (mA) (mH/) (mH/) 5,25 72 131 5
144

Kablo Direnci () 0,14

Devre Endktans (mH) l/r=56 l/r=102 (mH/) (mH/) 5 10

1,3 2,7 151 275 1,2 4,4 246 449 1,1 6,4 358 653 1 8,8 493 898 0,8 15,4 862 1570 0,6 23,8 1330 2430 0,4 35,8 2100 3850 0,2 71,5 4030 7293 Tablo 7.04 : DC2 g kaynanda kablo endktansnn etkisi

4,5 0,48 17 36 4 0,86 31 64 3,5 1,37 50 101 3 2,05 74 152 2,5 3 108 222 2 4,43 160 328 1,5 6,3 227 466 1 9,46 340 700 Tablo 7.05 : DC4 g kaynanda kablo endktansnn etkisi

7.4.4 DC2 ve DC4 G KAYNAKLARI

Bu g kaynaklar ile yaplan hesaplamalarn sonular resim 7.08 ve 7.09da verilmitir. Bu eriler incelendiinde hangi cins kablolarn emniyet snr iersinde kald grlr. DC2, 12 volt ve DC4 de 7.5 volt nominal kl KE g kaynaklardr

7.5 KABLO KAPASTANSININ ETKS

Blm 4 deki resim 4.03 de kapasitansn ark akmna etkisi grlmektedir. Bu eriler de grld gibi 30 voltluk bir devrede 7Flk bir sann tam emniyet snrnda olduu grlr. Emniyet faktrleri dikkate alndnda 45 Volt 2.5Flk bir devrenin emniyetli olaca anlalr. Madenlerde kullanlan kablolarn tipik kapasitans 0.1F/km kadardr. Bu ise 2.5Flk bir sada 25 kmlik bir kablo boyu demektir. Devrenin kendi kapasitansnn da dikkate alnmas gerektii unutulmamaldr. Fakat KE devrenin (g kaynann) kapasitans ok dktr, ou kez ihmal edilebilir.
145

Kapasitansn etkisi, ykl kablonun ksa devreden ak devreye gemesinde grlr. Endktans ise bu etkiyi azaltma ynnde alr. Kapasitansn etkisi endktansn aksine yksek gerilimde grlr. 24 Volttan yksek KE devreye de ender msaade edilmektedir. Teorik olarak kapasitans endktansdan farksz ise de kablolarn kapasitans ok dk olduundan dikkate almaya gerek yoktur. Kaln enerji kablolarnn kapasitans yksek is ede KE devrelerde daha ziyade ince kumanda kablolar kullanlr. Bunlarn da ok uzun boylarda kullanlmas hi bir zaman gndeme gelmez.

7.5.1 KABLOLARIN ENDKTANS ve KAPASTANSLARI

Buraya kadar hep genel ve teorik incelemeler yaptk. imdi ise acaba kullanlmakta olan kablolarn endktans ve kapasitanslar nedir bir de onu grelim. Kablo imalatlar kablolarn omik direnlerini kataloglarnda verirken endktans ve kapasitanslarn vermezler. Bu deerleri temin etmek kolay deildir. Kablolarn empedans geometrik yaplarna baldr. Genel bir hesap forml vermek mmkn deildir. Fakat geometrik yaplar bilinen baz kablolarda endktans ve kapasitans hesaplamak ok basittir. Bunlar ise koaksiyal ve paralel damarl kablolardr. Kaoksiyal kablo : Endktans : L= 2 x 10-4 x ln ((r2/r1) mH/m
146

r1= i iletken yar ap ln =tabii logaritma

r2= d iletken yar ap

Kapasitans C = 1,1 . 10-4 . K . (2.ln(r2/r1)) F K = izolasyon sabitesi (dielektrizite katsays) Paralel Kablo: Endktans L= 4 . 10-4 . ln(d/r) mH/m d= iletken merkezleri aras mesafe r= iletken yar ap Kapasitans C= 1,1 . 10-4 . K / (4.ln(d/r)) F

7.5.2 MADENLERDE KULLANILAN TELEFON KABLOLARININ ENDKTANSI:

ngiliz maden iletmesinin 492 nolu artnamesine gre imal edilen bu kablolarn endktanslar ekil 7.10 da grlmektedir. Bu kablolar iletken kesitleri 1.5 mm2 olup dlar elik tel ve galvanizli erit ile kapldr. Bir nevi ok damarl koaksiyal kablo gibidirler. Zrhl olmalar KE ynnden de elzemdir. Dier sanayi kollarnda zrhsz kablo kullanlyor ise de
147

demir boru iersinden (kondiut) ekilmek zorundadr. Bu kablolar en fazla 91 damara kadar imal edilmektedir.

7.5.3 MADENLERDE KULLANILAN SNYAL KABLOLARININ ENDKTANSI

ngiliz maden iletmesinin 493 nolu artnamesine gre imal edilen bu kablolarn endktans ekil 7.11 de grlmektedir. Bu kablolarn da damar kesitleri 1.5 mm2 dir ve telefon kablosundan fark damarlar arasnda gruplama olmamasdr. Bu nedenle endktanslar biraz yksektir. Ayn ekilde dlar zrhldr.

7.5.4 ZET
Kablo boylar KE zerinde pek etkili deildir. Kullancnn dikkat etmesi gereken imalat verileridir. Fakat zel bir durum ile kar karya kalnyor ve imalatnn verileri dna klmak zorunluluu var ise kullancnn kendisi yukarda izah ettiimiz hususlara dikkat ederek gerekli tadilat yapabilir. Bir srpriz ile karlamamak ve mhendise bir tadilat yapmak iin yazmz gzden geirip kendi durumunu irdelemesi ve bir rapor haline getirmesi yeterli olacaktr.

8.0 1995 SONRASI GELMELER ve ATEX

1961 ylnda Federal Almanyann patlayc ortamlarla ilgili yeni standart yaynlamas ve kendinden emniyetlilik ile ilgili yeni bir test cihaz aklamas, var olan uluslar aras yarma ve rekabeti gn na karm ve exproof ile ilgili kafalar kartrmaya balamtr. Baz lkelerin sanayileri skntya girerken, uluslar aras alma ve standartlama hzlanmaya balamtr. Bir taraftan, Uluslararas Elektroteknik Komisyonu IEC konu zerine eilmeye balam ve dier taraftan da Avrupa ekonomik topluluu standartlama komisyonu CENELEC de TC31 adnda ex-koruma ile ilgili bir komisyon oluturarak konu zerine almaya balamlardr. CENELEC patlayc ortamlarla ilgili ilk standardn 1975 de IEC de 1979 ylnda yaynlamlardr. Bir yandan IEC dier yandan CENELEC yeni standartlama almalar yaparken uluslar aras dzeyde fikir birliine varlmaya balanm ve ex-koruma alanndaki karmaa kalkmaya balamtr. Uluslar aras gelimelerin dnda kalan Kuzey Amerika lkeleri (ABD ve Kanada) 1996dan itibaren kendi standartlarn deitirmeye balamlar ve IECnin kabul ettii esaslar erevesinde birlemeye balamlardr. Kanada 1988 de ABD 1996 da ZON sistemini kabul etmeye balamlardr. ABD henz diretiyor ise de yakn gelecekte exproof anlayn tamamen deitirecek ve IEC etrafnda birleecektir. nk ABD li uzmanlar hem IEC ve hem de CENELEC komisyonlarnda aktif faaliyet gstermektedirler. 1996 ylna kadar her Avrupa lkesinin ayr yasa, standart ve ynetmelikleri var idi ve balayc olan bunlar idi. 1 Temmuz 2003 den itibaren tm Avrupa lkeleri tek bir yasa ve standarda kavumutur. ATEX 100a tabir edilen yeni Avrupa parlamentosu talimatlar (directive) 1 Temmuz 2003 tarihinden itibaren yrrle girmitir. Artk herkes ATEX den sz eder olmu ve exprotection, exproof, flameproof gibi szler unutulmaya balanmtr. Firmalar kataloglarnda ATEX 100aya uyumlu tabirini kullanmaktadrlar. Ex-koruma ile ilgili hukuki dayana ATEX 100a, ve ATEX 137 oluturmaktadr. Patlayc ortamlarla (exproof) ilgili standartlar ve uygulamalar bu her iki ATEX talimatlarna uygun
148

olmak zorundadr. Ortak Pazar lkeleri kendi ulusal yasa, standart, ynetmelik talimat ve saire gibi konu ile ilgili tm mevzuatlarn ATEX 100a ve ATEX 137ye uyumlu hale getirmek zorundadrlar.

8.1. ATEX 100a ve ATEX 137 NE GB YENLKLER GETRMEKTEDR.

1980 e kadar nasl yrr idi: Sertifikalar ulusal bazda verilmekte ve bir lkenin verdii sertifika dierinde geerli olmamakta idi. EN normlar mevcut olmasna ramen, mecburiyet yok idi ve ulusal standartlar geerliliini koruyordu. Testleri Almanya da BVS ve PTB yapmakta ve sertifika vermekte idi. Bu sertifika yetkili mercilerce onaylandktan sonra geerlilik kazanmakta idi. Ayn ii ngiltere de madenler iin SMRA dier sanayi kollar iin BASEEFA, yapmakta idi ve halende yeni ekli ile bu grevleri yrtmektedirler. ngilteredeki organizasyon merkezi bir yapya sahiptir ve tamam HSEye baldr. (Health and Safety Exicutive). 1980 den 2003 kadar: Avrupa normlar gelimeye balam ve uyum mecburiyeti konulmutur. Her lke kendi standardn EN ye uygun hale getirmek zorunda kalmtr. Fakat Avrupa normuna uyumluluk belgesini (conformite) her lkenin kendi milli kuruluu veriyor idi. Ayrca yaynlanan EC talimatlar mecburi hale getirilmi ve lkelerin ulusal yasalar bunlarla uyumlu hale getirilmeye balamtr. Sertifika ilemi merkezi hale gelmi, fakat uygulama ve iletme ulusal bazda kalmtr. Hangi ortamlarda ne gibi alet kullanlaca ulusal olarak tayin edilmeye devam edilmitir. ZON 0 dndaki aletler iin yetkili mercilerden onay almaya gerek kalmamtr. Avrupa Parlamentosu 23 Mart 1994 ylnda ATEX 100a tabir edilen ve resmi ad directive 94/9/EEC olan bir talimat yaynlamtr. Bu talimat ortaklk anlamasnn 100a maddesine dayanlarak karldndan (serbest ticaret ve serbeste mal al verii ile ilgili madde) ve patlayc ortamn Franszca ad olan atmosphere explosible kelimesinden kaynaklanan ATEX 100a tabiri ile anlmaktadr. ATEX 100a (directive 94/9/EEC) ex-korumal aletlerin imalat ile ilgilidir ve genellikle imalatlar kapsamaktadr. Ana metin 16 maddeden ibaret olmasna ramen ekleri ile birlikte uzunca bir metin oluturmaktadr. lkeler aras yanl yorumlamalar nlemek iin bir de izahat ve aklama eklenmitir ve bu hali ile 133 sayfadan olumaktadr. Bu izahatlar Quide (klavuz) ad altnda arada bir yenilenmektedir. Avrupa Parlamentosu Aralk 1999 ylnda kullanclar kapsayan directive 99/9/EEC talimatn da yaynlayarak ex konusundaki son tereddtleri de gidermi ve bylece Avrupada tam bir birlik salanmtr. Bu talimat Ortaklk anlamasnn 137.nci maddesine dayanlarak karld iin ATEX 137 olarak anlmaktadr. yeri gvencesi ve ii saln kapsayan bu talimat i verenleri yani kullanclar ilgilendirmekte olup 1 Temmez 2006ya kadar gei sresi tannmaktadr. ATEX 137, Zon tarifleri gibi exproof ile ilgili bir ok teknik hususlar da iermektedir. 1 TEMMUZ 2003 den sonra:
149

ATEX100a ile ekipman koruma tipleri ve sertifikalandrma tek tip hale gelmitir. Ulusal bazda onaya gerek kalmamtr. Artk bir Ortak Pazar lkesinin verdii sertifika dier Ortak Pazar lkelerinde de aynen geerlilik kazanmtr. rnein Finlandiyadan alnan bir sertifika Almanya da aynen geerli olmaktadr. Alman yetkililere onaylatmaya gerek yoktur. ATEX137 (99/92/EC) ile uygulama ve iletme de, tek tip hale getirilmitir. i sal ve i yeri gvenlii ile ilgili olan ATEX 137 ulusal uygulamalar kaldrm ve tm Avrupada birlik salamtr. Patlayc ortamlar dnda, yangn ve patlama gibi i hayatnn gvenlikle ilgili tm konularn kapsayan ATEX 137 uyum almalar ile, bir ok Avrupa lkesinin ok saydaki deiik tip ynetmelikleri tek bir ynetmelik haline gelmitir. Bu konu ile ilgili uyum almalar, yenilik ve deiimler devam etmektedir.

8.2 KE YNNDEN ATEX NELER GETRMEKTEDR

SERTFKALARIN YENLENMES Tm exproof aletlerde olduu gibi KE aletlerde ayn ekilde ATEX 100a ve ATEX 137 den etkilenmitir. malatlar rettikleri KE aletleri yeniden sertifikalandrmak zorunda kalmlar ve 2003 den itibaren de kullanclar tesislerini gzden geirmek zorunda kalmlardr. STANDARTLARDAK DEKLKLER KE aletleri etkileyen ve devrim niteliinde deiimlere neden olan, yalnzca ATEX talimatlar deil, ayn zamanda bu talimatlara uyumlu hale getirilen EN 50014 ve EN 50020 iersinde yaplan deiikliklerdir. SIGA DEERNN DRLMES EN 50020 nin ikinci srmnde yaplan en nemli deiiklik, g kaynaklarnda msaade edilen harici kapasitenin (sann) Co drlmesi ve azami k geriliminin Uo de 28 Volt ile snrlanmasdr. nceki srmnde Co= 130 nF iken yeni srmde Co=83 nF ye ekilmitir. Bu deiiklik hem imalaty ve hem de kullancy etkilemektedir. KE aletlerde iki kategoriden sz edilmektedir, Ex-ia ve Ex-ib. Kategori tabiri ATEX de sz edilen katagori 1, 2, 3 ile kartrlmaktadr. EN 50020 nc srmnde bu tabir koruma kademesi ia ve ib olarak deitirmitir. ETKETLEMEDEK DEKLK KE aletlerin zerindeki etiketlerde nceden [ EEx ia ] IIC eklinde bir iaret yer almakta idi. Buradaki keli parantez sz konusu aletin patlayc deil temiz ortama yerletirilmesi gerektiini iaret ediyor idi. ATEX de bu etiketleme u ekilde yer alm II (1) G veya II (2) G, olup, keli parantezlerin yerini normal parantezler almtr. Buradaki iaret, aletin katagori 1 Zon 0 (tehlike blgesi 0) da kullanlabilecei anlamna gelmektedir. nceden EEx ia IIC T6 eklinde etiketlenen KE g kaynaklarnn zerinde ATEX e gre u ekilde iaretleme yaplabilmektedir: II 1 G veya Ex II 2(1) G . Bu her iki etiketleme de ayn anlama gelmektedir. 2(1) iareti ile sz konusu aletin temiz havada (patlayc olmayan ortamda veya Zon 2 de kurulu olmas gerektii, fakat rnein bu KE cihazdan beslenen aletin (Zon 0) tehlike blgesi 0 a yerletirilebilecei anlamna gelmektedir.
150

GALVANK AYIRIM Bu arada EN 50284 de yaplan bir deiiklik ile KE cihazlarn Ex-ia katagorilerinde (koruma seviyesi ia ) olanlarda galvanik ayrmann mecburiyetin kaldrlmtr. EN 50284n yeni srmnde, galvanik ayrm yalnzca tavsiye edilmektedir. nceki uygulamalarda, galvanik ayrm art dolays ile, g kaynana trafolu yaplmas ve trafo sarglar ile KE ve KE olmayan blmlerin galvanik olarak ayrlmas salanyor idi. Yani primer taraftaki bir arzann sekondere gemesi nlenmi oluyor idi. Yeni deiim ile g kaynaklarnn trafosuz yaplarak daha hafif ve ucuz olmasna imkan salanmtr. Ayrca unutmaynz ki, kendinden emniyetlilii salayan g kaynan dorudan tehlike blgesi 0 da alacak hale getirebilmek mmkndr. Bu durumda g kaynann ia katagorisinde yani, ayn anda meydana gelebilecek iki ayr arzaya dayanabilecek ekilde imal edilmesi gerekmektedir. Byle bir g kayna, iki ayr koruma sistemi (Ex-d ve Ex-p gibi) ayn anda tatbik edilerek elde edilebilir ise de, bu tip bir uygulama hem teknik olarak g ve hem de pahalldr. Ayrca pratik yaamda bu durumu zorunlu klacak bir uygulama da .yok gibidir. ONANMI KURULU (NOTIFIED BODY) ATEX talimatlar yaynlanmadan nceki uygulamada, imal edilen exproof aletler yetkili bir otorite tarafndan test edilip sertifika verilmekte idi. Yeni dzenleme ile bu ilem kaldrlmam, daha dzenli ve sistemli hale getirilmitir. Denetlemeyi yapan onanm kurulularn (notified body) 4 haneli bir tantm numaralar vardr. Bu numaralar aletlerin etiketinde CE iaretinden sonra belirtilmektedir. Onanm kurululara da bu yetkiyi milli otoriterler deil, Ortak Pazarn Brkseldeki merkezi vermektedir. YILDA BR DENETLEME Denetleme olay 1 ve 2 katagorisindeki alet ve tesisler iin gerekli olup, kurulu tesisler iin de her ylda bir tekrarlanmas olay gndeme gelmitir. yl kullanlan bir aletin exproof zelliklerini kaybedip kaybetmedikleri kontrol edilmek zorundadr. Bu ilemin fiiliyatta uygulanmas pek de kolay deildir. Kategori 3 deki aletlerin exproofluklar imalatnn kendi yetkisine ve deklarasyonuna braklmtr. 1 ve 2 kategorideki tehizatlarn denetlenmesi onaylanm bir kurulu tarafndan yaplmak zorundadr. Gerek bir tip testi yaplmasna gerek yoktur. Onanm bir kurulu tarafndan gzle bir muayene yeterli kabul edilmektedir. Bu yn ile, 3 yllk denetlemeler kolay gibi gzkyor ise de konu ile yetkili onaylanm bir kurulu (notified body) bulmak ve mali giderleri karlamak kk apl firmalar iin altndan klmas zor bir klfet olabilir. Her ylda bir gzle denetleme olay kalite garantisi modul IV dolays ile gndeme gelmektedir. Trkiyede bu gne kadarki uygulamalarda exproof aletlerin denetlenmesi gibi bir olay mevcut deil idi. Yalnz maden emniyet nizamnamesi (1981 tarihli srm) 5 ylda bir kontrol istemektedir. Bylece her ylda bir exproof aletlerin exproof zelliklerini kaybedip kaybetmedikleri gzle de olsa kontrol edilmi olacaktr. CO ve LO DEERLERNN DEMESSNN GETRDKLER: EN 50020 nin son srmnde k gerilimine gre d devreye balanabilecek azami kapasitans drlmtr. rnein ngiliz test otoritesi BASEEFA Uo=28 Volt k gerilimi iin Co= 130 nF alrken, yeni deiiklie gre Co=83 nF almak zorundadr. Bunun anlam
151

pratikte u demektir. nceden sertifikanlanm aletini ATEX gerei (01.07.2003 e kadar) onanm kurulua (notified body) getiren bir imalat, alet iersinde her hangi bir deiiklik yapmamasna ramen, KE g cihaznn (KE adaptrnn) etiketinin deitiini grecektir. Yani cihaz ayn fakat etiket farkl olacaktr (2003 den itibaren). KE g cihaznn k gerilimine gre msaade edilen deerleri EN 50020 de tablo halinde verilmektedir. Aadaki tabloda bilgi iin baz gerilim kademeleri ve msaade edilen kapasitans deerleri verilmitir, Msaade edilen kapasitans deerleri Grup IIC Grup IIB Koruma seviyesi, Emniyet faktr b =1 a =1.5 b =1 F F F 0,46 0,125 2,75 0,90 0,22 5,60 3,0 0,58 20,2 8,4 1,41 100 20,0 3,0 450 100 11,1 --100 --

GERLM V 24.0 20,0 15,0 12,0 10,0 7,5 5,0

Grup II A a =1.5 F 0,93 1,41 3,55 9,0 20 174 -b =1 F 11,00 20,00 100 ----a =1.5 F 3,35 5,50 14,00 36,0 100 ---

KABLO BOYLARININ KISALMASI Bu olay imalat kadar kullancy da etkilemekte ve hem de kt ynde etkilemektedir. Kapasitans deerlerinin drlmesi kablo boylarnn ksalmas anlamna gelmektedir. Standart bir KE kablonun kapasitans 120 nF/km dir. Buna gre eski uygulamada 130 nF/120 nF/km = 1083 metre mesafe yapmaktadr. Yeni uygulamaya gre bu mesafe 83 nF/120 nF/km = 691 metreye dmektedir. Burada standartta verilen tabloya bakarak k gerilimi aa ekilerek kablo boyu uzatlabilir. rnein Uo=26 Volt alndnda, Co= 99nF olarak biraz ykselmi ve mesafe de 825 metreye uzam olur. KE alet ve devreler exproof ortamlarda ok yaygn kullanlmaktadr. Tm data nakilleri, izleme, lm ve alarm sistemleri gibi dk gerilimde alan alet ve devrelerin tamam KE yapya sahiptirler. Bu tip devreleri olan tm kullanclarn devrelerini gzden geirmeleri gerekmektedir. Bu sre alma Bakanlnn yaynlad patlayc ortamlarn tehlikelerinden alanlarn korunmas hakknda ynetmelik (ATEX 137) madde 11-d gerei 26 Aralk 2006 da sona ermektedir. Trk sanayicisini bu gibi detaylar pek ilgilendirmemekte ve etkilememektedir. Sanayicimiz (genelde) hangi ynetmelie tam tamna deil de biraz itina ile uymaktadr ki, exproof denilen, grlmedik ve duyulmadk teferruata uysun. ISI SINIFI BELRLENMES Yeni uygulamaya gre aletin s grubu (temperatur class) belirlenirken 5K scaklk toleransna (emniyet payna) dikkat edilmesi gerekmektedir. Bu konu imalatlar pek zorlayacak dzeyde deildir. nk ou aletin alma scaklk toleranslar yksektir. KENDNDEN EMNYETLLN SPATI Kendinden emniyetlilik sertifikas almak dier exproof aletler gibi deildir. Deneyleri ve brokrasisi ok daha fazla ve klfetlidir. Yalnzca alet deil kullanm artlar da dikkate
152

alnmak zorundadr. Buna kendinden emniyetliliin ispat denilmektedir. Kendinden emniyetli bir devre elemandan olumaktadr: 1. G kayna, kendinden emniyetlilii salayan cihaz, ve/veya bariyer. 2. Kablo 3. Patlayc ortam iersinde bulunan alet, l hcresi gibi. KE ispatna gre Uo<Ui, Io<Ii ve Po<Pi.olmaldr. Bu olaylar anlayabilmemiz iin bir rnee bakmamzda yarar vardr. Aadaki resimdeki bir s lm rnei verilmitir. l sistemini oluturan termometre bal, adaptr ve g nitesi nin etiket deerleri aadaki tabloda verilmitir. Termometre bal Ui : 10V Ii : 15mA; Li ~ 0 Ci ~ 0 Termometre adaptr k deerleri Uo: 6V Io: 15 mA Po: 39 mW Lo: 5 mH Co: 990 nF, Giri deerleri Ui: 30V Ii: 160 mA Pi: < 1W Li ~ 0 Ci ~ 0 G nitesi + KE bariyeri k deerleri Uo: 21V Io : 75 mA Po : 0.66W Lo : 6.7 mH Ci : 178 nF

Bu blmdeki rnek Gossen-Metrewatt firmasnn www.gmc-instruments.com internet sitesindeki Volker Pohl, CAMILLE BAUER imzal yazdan alnmtr Adaptr aslnda l bal iersindedir ve aadaki resimdeki gibi ikisi bir nite oluturmaktadr.

153

Burada kendinden emniyetliliin ispat iki kere yaplmak zorundadr. Birincisi, l bal ile adaptr aras, ikincisi de adaptr ile g nitesi arasndadr. Balk ile adaptr arasndaki akm ve gerilim olmas gereken gibidir (Uo<Ui, Io<Ii ve Po<Pi) (6 V < 10 V,) Baln dayanaca gerilim 10 volttur. 6 volt tatbik etmenin bir mahsuru yoktur. Akm da denktir. Balkta g deeri vermenin anlam yoktur. Co ve Lo deerleri ok yksektir. nk s lm adaptrleri yksek omajldr. KE iersinde kalmak iin de gerilim drlm 6 volta ekilmitir. Co deerinin yksek olmas uzun bir lm mesafesine msaade ediliyor demektir. Baln Co deeri olmadna gre, adaptrbalk aras kilometrenin zerinde (990/120= 8,25 km) olabilmektedir. Lo ya dikkat edilmelidir, Lo belki kablo boyunu kstlayabilir. Pratik uygulamalarda ise adaptr-balk aras 1 metrenin altndadr. Bu bakmdan balk adaptr seimi normal yaplm ve KE ynnden sorun yok demektir ve 1.KE ispat tamamdr. 2. KE ispat adaptr ile g nitesi veya bariyer arasdr. Yine Uo<Ui, Io<Ii ve Po<Pi art salanmaktadr. (21V<30V, 75mA<160 mA, 0.66 mW> 1 mW). Ateleme erilerinden belirlenen Co ve Lo deerleri yksektir (Lo= 6.7 mH, Co=178 nF). 178 nF azami d evre kapasitansna msaade edebilen bu g nitesi, ile 176/120 = 1483 metre mesafede lm yaplabilir demektir. Bu mesafe 28 Volt, 83 nF kl bir g nitesine gr olduka uzun saylabilir. evre ssn tayin ederken, l bal ile ilgili imalatlarn verdii tabloya bakmak gerekir. ekilen gce gre evre ss deimektedir. Buda kullancnn seecei g nitesine gre farkl olabilir. Yani kullanc, kendi evre ssna gre g nitesi seme durumundadr. Yukardaki rnekteki scaklk lme balnn gce gre slar aadaki tabloda verilmitir. P 1W 0,9W 0,8W 0,7W 0,66W T6C 41 45 50 55 57 T5C 56 60 65 70 72 T4C 80 80 80 80 80

Buradaki rnekte g 0,66 Wattr ve buna isabet eden s snfn da kullanc evre ssna gre semek zorundadr

8.3 TS EN 50020 YE KISA BR BAKI

Kendinden emniyetlilikle ilgili standart EN 50020 olup TSE tarafndan 2003 ylnda yaynlanmtr. Burada kendinden emniyetlilik yerine z gvenlik deyimi kullanlm olup, biz yazmzdaki deyimi deitirmeyi dnmedik. nk bu konu ile ilgilenmek ve bilgilerini gelitirmek isteyenler mutlaka ngilizce orijinallerine bakmak zorundadrlar. Bizim yazdmz konularda hata olabilecei gibi tercmelerde de sk sk hatalar yaplmakta ve zellikle konuyu yorumlarken ok farkl sonular ortaya kabilmektedir. TS EN 50020 Potensiyel Patlayc Atmosferlerde Kullanlan Elektrikli Cihazlar Kendinden Gvenlik i 85 sayfa olup, ierisinde ok eyler yazldr. En nemli konular patlama erileri ve akmlar veren tablolardr. Kendinden emniyetli alet imalat ve testi kolay bir olay deildir. Bildiim kadar ile Trkiyede imalat yapan firma olmad gibi test eden otoritede yoktur. Yazmzda daha ziyade kullanclar ilgilendiren hususlar n plana karlmaya allmtr.

154

Standartlar paral satldndan yazmz ekinde KE ili ilgili standard yaynlamamz mmkn deildir. nemli noktalar vurgulanacak ve baz maddeleri aklanacaktr. Yazmzn yukardaki blmlerinde akladmz g trafolar ile ilgili temel prensipler ve detaylar hemen hemen hi deimemitir. (bak madde 8.1) . Kendinden emniyetli cihazlar daha ziyade minyatr elektronik devreleri ierdiinden klemens balantlar ile ilgili snrlama getirilmi ve yzeysel kaak yolu (bak madde 6.4.7) ve yaltma aral (bak madda 6.3.4) tarif edilmitir. Madde 6.4.12 de yaltm deney gerilimi azami 500 Volt olarak belirlenmekte olup,izolasyon test cihaznn (meger) da 5 mA den fazla akm vermemesi istenmektedir. Madde 6.5 de ters polariteye kar nlem istenmektedir. Ayrca madde 12.2 de balantlarn AIK MAV renkli olaca belirlenmitir. Bylece yllar nce Alman sanayi tarafndan uygulanan ak mavi renk kullanm tm Avrupa tarafndan benimsenmitir.

Madde 5.4 de basit cihazlar tarif edilmitir. Buradaki tarif biraz ilmi ve genel yaplmtr. Basit cihazdan anlalmas gereken enerji depolamayan ve depolad enerji ile devreyi
155

tehlikeye drmeyen cihazlar anlalr. Start stop butonu en gzel rnektir. Kullanc iin nemli olan, bu basit cihazlarn test edilmi olmalarna ve sertifika almalarn gerek olmadan kullanlabilmesidir. Bu nedenle zerinde de herhangi bir exproof etiketi bulunmayabilir. Bu tip cihazlarn d ak mavi renge boyanarak rahatlkla KE devrelerde kullanlabilir. Basit cihazlarn ngilizce karl PASSIV dir. Pasif cihazlar her ne keder KE etiketi tamak zorunda deil iseler de kendinden emniyetliliin ispatnda dikkate alnmak zorundadrlar. Yukarda verdiimiz s lm rneinde kullanlan termo eleman da pasif bir alettir. Buna ramen KE ispatnda irdelemeye alnmtr. Madde 7.2 de n grlen art da kullanclar iin nemlidir. Burada KE devreler ile KE olmayan devrelerin bariz bir ekilde birbirlerinden ayrlmas istenmektedir. zellikle pano tasarmclar KE soketlere dikkat etmelidirler. Sehven KE olmayan soketlere balant yaplmas nlenmelidir. zellikle, l gayesi ile kullanlan ve normal panolar iersine yerletirilen KE bariyerleri dier devrelerden araya perde konularak ayrlmaldr. Pano iersine bakldnda KE devre kendini belli etmelidir. Madde 7.3 sigortalar ile ilgili hkmler iermektedir. Genel kaide olarak KE cihaz ve devrelerin sigortalar orijinalleri ile deitirilir. Rast gele sigorta konulmaz.

156

8.4 ATELEME ERLER

157

158

159

160

161

Yukarda EN 500020 de yaynlanan eriler verilmitir. Baz zel yaynlarda renkli ve gsterili erilere de rastlanabilir. Baz farkllklar olabilecei endiesi ile standarda sadk kalnmtr.
162

9.0 L ve ALGILAMA ALET ve SSTEMLER

Sanayide yaygn olarak kullanlan uzaktan izleme, alglama, kumanda, kontrol ve otomasyon sistemlerinin tamam l ve alglama aletlerine dayanmaktadr. Saysal data naklinin gelimesi ile bu gibi alglama aletleri de gelime gstermi ve ileride izah edeceimiz gibi akll hale gelmilerdir.

9.1 L DUYARGALARI (SENSR, DEDEKT ve TRANSMTERLER)

Fiziksel herhangi bir byklk alglandnda elektriksel boyuta dntrlerek uzak noktalara iletimi, zel elektrikli l duyargalar veya transdktrlerle salanmaktadr. Yazmzn bu blmnd bu gibi duyargalara ksa bir gz atlacaktr. Patlayc ortamla ilgili en ok karlalan l duyargalar patlayc gazlarla ilgili olduu iin gaz lmlerine biraz detayl girilecektir.

9.2 GAZ LM
Not : bu blmdeki ekillerin ou www.gfg.com.de sitesinden alnmtr. GAZ LME METODLARI 1. Elektro kimyasal, electro chemical, EC 2. Kzl tesi n, infrared, IR 3. Kimyasal emme, Chemoabsorption 4. Katalitik yanma, Catalytic combustion 5. Isl letkenlik, Thermal conductivity

9.21 Elektro Kimyasal Sensrler

Resim 9.01 de grlecei gibi, elektro kimyasal sensrler iki veya elektrot ve elektrolizden oluurlar. PTFE gibi (teflon) gzenekli malzemeden yapl bir membran. elektrolitin etrafn sarmaktadr. Ortamdaki gaz membrandan szarak elektrolitik maddeye ulaabilmektedir. lm elektrotunun etrafnda. mambrandan szp gelen gazlar ile kimyasal bir reaksiyon oluur ve elektronlar a kar. Bu elektronlar da kar elektroda ular. Bylece oluan elektrik akm ortamdaki gazn konsantrasyonu ile orantldr. Oluan gazlarn elektrotlar ile reaksiyona girmemesi iin sensr elektrotlar altn veya platinden
163

yaplmaktadr. Resim 9.01 de byle bir sensrn prensip emas grlmektedir. Baz tip sensrlerde lm hassasiyeti iin bir de referans elektrotu bulunmaktadr. ok eitli gazlar iin ( H2S, HCN, CO, Cl2, SO2, H2, NO, NO2 gibi) elektro kimyasal sensr bulmak mmkndr. Aadaki tablo 9.01 de baz gazlarn elektro kimyasal reaksiyon formlleri verilmitir. Tablo : 9.01 BAZI RNEK GAZ REAKSYONLARI ve ELEKTROLTKL ER Gaz l Elektrotu Kar Elektrot H2S H2S + 4 H2O > H2SO4 + 7 H+ + 8eO2 + 4 H + 4e- > 2 H2O HCN 2 HCN >2 H + 2 CNO2 + 2 H + 2e- > H2O CO CO + H2O > CO2 + 2 H+ + 2eO2 + 4 H + 4e- > 2 H2O Cl2 2 H2O > O2 + 4 H+ + 4e2 H+ + Cl2 + 2e- > 2 HCl SO2 SO2 + 2 H2O > H2SO4 + 2 H+ + 2eO2 + 4 H + 4e- > 2 H2O H2 H2 > 2 H+ + 2eO2 + 4 H + 2e- > H2O NO NO+ 2 H2O > HNO3+ 3 H+ + 3eO2 + 4 H + 4e- > 2 H2O NO2 2 H2O > O2 + 4 H+ + 4eNO2 + 2 H + 2e- > NO + H2O llecek gaza gre deiik katalizr, elektrot ve referans gerilimi kullanlmaktadr. Elektro kimyasal sensrler genellikle evre havann iersinde bulunan kirlilikleri lmek iin kullanlrlar ve tek bir gaz lerler. Baka gazlardan genellikle etkilenmezler. OKSJEN LEN ELEKTRO KMYASAL SENSR

Havadaki oksijen lmnde en ok elektro kimyasal oksijen sensrleri kullanlr. Yaplar galvanik hcreye benzer. Resim 9.02 de grlecei gibi, deiik malzemeden oluan iki elektrotlar vardr. Bunlar genellikle altn veya kurundan yaplar. PTFE den yapl mebran tarafnda sarl bir elektrolitik bulunur. Membrandan szan gaz aadaki kimyasal reaksiyona neden olur: - l elektrotu : 4 OH- + 2 Pb > 2 PbO + 2 H2O + 4 e- Kar elektrot : O2 + 2 H2O + 4 e- > 4OH-

164

l elektrotu ile kar elektrot arasnda llen gerilim veya akan akm etraftaki oksijen karm ile orantldr. Oksijen len iki tip elektro kimyasal sensr mevcut olup, birinde dorudan gaz oran llr iken dier tipinde ise ksm basn (partial pressure) llmektedir. Ksm basn bir gazn etrafta baka bir gaz yok iken rettii basntr. Temiz ve kuru havada ve 1 atmosferde oksijenin ksm basnc 0,2093 atm dir. Ayn oksijen sensrnn 2 atm deki ksmi basnc 0.419 atm dir. Bu ise ksmi basnca gre alan oksijen sensrlerinin bulunduklar yerdeki deniz seviyesine gre ayrca kalibre edilmeleri gerektii anlamna gelir.

ok zel ve tipik yaps dolays ile Resim 9.03 de Draeger firmas yapm bir oksijen dedektrnn yapsal resmi verilmitir. Bu sensr iersinde EEPROM dan oluan hafzas olduu gibi llen deeri dorudan SKADA sinyaline (rnein HART gibi) eviren elektronik devresi de mevcuttur. Akll dedektr tabir edilen bu gibi l alglayclar uzaktan izleme (SKADA) ebekesine hibir ilave gerektirmeden dorudan balanabilmekte ve hatta kalibrasyonlar dahi uzaktan gerekletirilebilmektedir.

9.22 KIZIL TES SENSRLER . INFRARED SENSORS

Bu tip sensrler, gazlarn belli k dalga bandn emmeleri, abzorbe etmeleri prensibine dayanmaktadr. Bu yntem ile bileik elementlerden oluan CO2, CH4, NO2, C2H2 gibi gazlar dahi llebilmektedir. Resim 9.04 de bu sensrlerin alma prensibi gzkmektedir. Kzl tesi k reten bir lamba veya stlan bir tel zerinden geen l gaz n bir miktarn emer ve llen gaz zerinden geen k, gazn oranna gre zayflar. Ayn zamanda ikinci bir tpte bulunan numune (referans) gaz zerinden de k geirilir. ki k arasndaki fark, llen
165

gazn younluu ile orantldr. Bu nedenle, (referans tpleri olduu iin) IR sensrleri kalibre istemedikleri gibi d etkenlerden de etkilenmezler. Yalnzca mercekleri toz ve kirden mteessir olurlar. Bu tip sensrlerle ok yksek orandaki gaz karmlar da lebilir. Katalitik yanmal sensrlerde olduu gibi sensr zehirlenmesi gibi bir olay yoktur. Bu sensrlerin dier avantajlar ise: Yksek seme ve gaz ayrabilme zellii Hassasiyetin yksek oluu Katalitik zehirlenme olmay Uzun sre dayankllklar dr.

Bu tip dedektrlerin teknik mrleri 60 yln zerindedir. Kalibre istemezler. Ylda bir numune gaz verilerek doru lp lmedikleri kontrol edilir. Eer yanl lyor ise ancak fabrikasnda kalibre edilebilirler. malatlar 5 yln zerinde kalibre periyodu vermektedirler. Doal gaz boru hatlar, gaz tanklar gibi sk sk uranmayan ku umaz kervan gemez yerlerde tercihen kullanlrlar. lk yatrmlar pahall olmakla birlikte bakm ve iletme giderleri sfr olduundan ekonomik olabilirler.

166

Resim 9.05 de bir boru hatt zerinde l yapan ve gaz kaan alglayan bir IR dedektr resmedilmitir. stenilirse reflektrl tipleri kullanlarak bir dorultu ve hatta bir dzleme yakn bir yzeyden geen gaz kaaklar alglanabilir.

9.23 KMYASAL ABZORBE, Chemoabsorption

Bu yntem, baz elemanlar etrafna emilen (abzorbe edilen) gazn bu elemann elektriksel iletkenlik direncini etkilemesi prensibine dayanmaktadr. 300 C kadar stlan yar iletkenlerin etrafn saran yanc veya zehirli gazlar bu yar iletkenin direncinin dmesine neden olmaktadr. Elektriksel diren dm gaz younluu ile orantl olduundan bu yolla gaz oran llebilmektedir. Resim 9.06 da bu tip bir sensrn prensip emas gzkmektedir. Deiik gazlar iin deiik yar iletkenler kullanlmaktadr. Kimyasal emme yntemi daha ziyade yanc ve zehirli gazlarda tercih edilmektedir.

9.24 KATALTK YANMA , Catalytic Combustion

Katalitik yanma, isminden de anlalaca gibi, llen gazn bir miktarnn bir katalizr zerinde yaklarak s retilmesi prensibine dayanmaktadr. Yanc gazlarn llmesinde en ok bu tip sensrler kullanlmaktadr. Bu tip bir sensrlerin prensip emas resim 9.07 de grlmekte olup, lm ilemi bir veston kprsne benzemektedir. Kprnn drt ayandan ikisinde platin tellerden yapl D ve K hcreleri bulunmaktadr. Bunlar bir nevi akkor flamanl lambalarda olduu gibi ince platin tellerden yapldr. Kprnn dier ayaklarnda ise resim 9.07 de R ile gsterilen elektronik devreler bulunur. llen U gerilimi gazn miktar ile orantldr. D-Sensr l hcresini oluturur ve katalitik olarak aktif olan bu hcredir. Havann oksijeni ile birlikte. gelen gazn ufak bir porsiyonu bu hcrede yanar ve kan s platin telin direncini artrdndan gaz oran hakknda bir gsterge oluturur. K-hcresi referans (kyaslama) elemann oluturur. Sensrn, nem s ve basn gibi ortam artlarna uyumunu salar. Dier bir sz ile lm etkileyen ortam artlarnn elimine edilmesine yarar.

167

Katalitik sensrlerin en nemli avantajlar tm yanc gazlarda kullanlabilmeleridir. D-hcresi belli bir gaza gre kalibre edilip ayarlandktan sonra, o gaza ait l deerlerini verir. nk D-hcresinde retilen yanma enerjisi gazdan gaza farkldr. Bu enerji katsays dedektrn elektronik hafzasna alndktan sonra istenilen gaz lebilir. malat firmalar yanma katsaylarn kataloglarnda vermektedirler. Bu katsaylarn cihazn hafzasna girilmesi yeterli olmaktadr.

Katalitik yanma prensibine gre alan bir dedektr kalibre edildikten sonra gvenle kullanlabilir. Yalnz, d etkenlerden mteessir olduklar iin, belli arlklarla kalibre edilmeleri gerekir. Ayrca s altnda bulunan platin flamanlar zamanla zayflamakta ve bir mddet sonra da tamamen kopmaktadrlar. Tpk evlerde kullanlan ampullerde olduu gibi. KATALTK ZEHRLENME Katalitik yanma altnda bulunan flamanlar l gazlar ile birlikte gelen baz elementlerden etkilenmektedirler. Havada ok eser miktarda da olsalar dahi, bu gibi maddeler mevcuttur ve yllar iersinde platin telleri yemektedirler. Bu elemanlar, kurun ve cva gibi ar metal bileenleridir. Ayrca halojen slfr ve silikon bileenleri de sensr elemann etkilemektedirler. Bu olaya KATALTK ZEHRLENME ad verilir. Bu gibi ortam ve hallerde zehirlenmeye kar direnli zel sersrler tercih edilmelidir.

9.25 ISIL LETKENLK , Thermal conductivity

Bu tip sensrlerde gazlarn farkl sl geirgenliinden istifade edilmektedir. Resim 9.08 de grld gibi, yap olarak katalitik yanmaya benzemektedirler. Ayn ekilde bir veston kprs mevcuttur. Kprnn ayaklarna yine D- ve K- hcreleri yerletirilmitir. Bu hcreler katalitik olarak aktif deillerdir. Yani zerlerinden geen gaz yakmazlar. Gazn telin ssn alp gtrmesi veya soutup stmas bir diren deiimine neden olacandan gaz oran hakknda bir fikir verir. Youn yanc gaz ortamlarnda sl iletkenlik prensibine gre alan dedektrler tercih edilmektedir. nk katalitik yanma prensibine gre alan dedektrlerin l hcreleri youn gaz ortamnda ksa zamanda harap olmaktadr. Dk gaz younluunda, rnein LEL (alt patlama snr) seviyesi altnda lm yapmazlar. nk ortamdaki llecek gaz oran azalnca termik iletkenlik ounluk gazn lehine dnr.
168

9.3 L DEDEKTRLER AISINDAN GAZ GRUPLARI:

Kullanlan dedektrler asndan gazlar EX, OX ve TOX olarak e ayrlmaktadr. Aada aklanan bu iaretler dedektrlerin zerlerinde ok sk karlalmakta olup, konu ile ilgilenenlere faydas olabilecei dncesi ile izah edilmesinde yarar grlmtr. Yanc gazlar (explosible) ex ad ile bilinir. Genellikle bu gazlarn alt patlama snr llr (LEL). ounlukla %LEL veya % Vol lm yaplr, nadiren ppm seviyesinde lmle karlalr. Oksijen lm OX olarak gsterilir. Solunan havadaki oksijen orannn tespiti iin kullanlr ve % Vol olarak deerler alnr. Havadaki oksijen %20.9 Vol kadardr. Zehirli gazlar TOX ad altnda toplanr. Kiilerin korunmas ve alma ortamlarnn denetimi iin kullanlan bir lmdr. Daha ziyade, zehirli gazlarn alma ortamnda bulunabilecei msaade edilen en kk deerin tespiti maksad ile kullanlr. lmler ppm seviyelerindedir L DEERLER, Measuring range

Yanc gazlar daha ziyade LEL olarak llmektedirler. Anlalmas biraz g olsa da uzmanlar bu deeri tercih etmektedirler. Alt patlama snrna gre (lower explosive limit) gaz yzdesini veren LEL, ortamn ne kadar tehlikeli olduunu gsterir. rnein metan gaznn alt patlama snr %4.5 dir. 50 LEL llmesi ortamda %2.25 CH4 olduu anlamna gelir. ok tehlikeli ve ortamda eser miktarda bulunmas dahi tehlikeli olan gazlar ppm ile llr. PPM (parts per millions) milyonda bir anlamna gelir. 50 ppm CO ortamda %0.05 karbon monoksit var olduu anlamna gelir.

9.4 ISI LM, TERMOKUPOLLAR

Isy elektriksel olarak lmek iin termokupol (thermocouple) ve RTD (resistance tepmerature devices) tabir edilen elemanlar kullanlmaktadr. Bu elemanlar iki farkl metalin yan yana getirilmesi ile oluan gerilim fark prensibine dayanmaktadr. Bu gerilim fark ortam ssna gre deitiinden, bu sayede ortam ss llebilmektedir. ki farkl elementin yan yana gelmesi ile oluan gerilim mili volt seviyelerinde kalmakta olup, patlayc ortam tehdit
169

etmemektedirler. Buna ramen termo elemanlarn detaylca aratrlmas ve bu aratrma sonularna gre PASSF olup olmadklarna karar verilmesi gerekir (pasif cihazn tarifi yazmzn devam eden blmlerinde izah edilmektedir). Bir ok uluslar aras kurulu tarafndan aratrlm olan termo elemanlar gnmzde pasif eleman olarak kabul edilmektedir. Bu elemanlar her ne kadar ok kk bir gerilim (enerji) retiyorlar ise de, ilerinde enerji depolayan endktif veya kapasitif her hangi bir elman bulunma maktadr. Bir termokupolun iki l ucu mevcuttur. Is alglayan, deiik metallerin birletirildii (rnein bakr-konstantan gibi) alglayc kafa, s llecek ortama konulur veya ss llecek yzeye yaptrlr. Termo kupolun l ular zel bir cihaza balanr ve alglanan gerilim ykseltilerek elektronik olarak sya dntrlr, veya bir PLCye aktarmak iin 4-20 mA e evrilir.

Bir termo kupolu patlayc ortamda kullanabilmek iin ne yapabiliriz? Termo kupol pasif eleman olduuna gr, rahatlkla patlayc ortama yerletirilebilir. Yalnz alglama ve ykselte gibi adaptr veya tranducer tabir edilen dier aksamlarn patlayc ortama sokamayz. Bu durumda 9.09 nolu rnek resimde olduu gibi araya bir kendinden emniyetli bariyer koymamz yeterli olacaktr. Piyasada ok deiik tipte binlerce KE bariyeri (IS barier) mevcuttur. Nasl bir bariyer semeliyiz?. Termokupol ok kk gerilim rettiine gre, nominal gerilim dk olmaldr (1-10V gibi). AC ve DC bariyerleri kullanlabilir ise de AC bariyeri tavsiye edilir. nk art eksi gibi kutup semesi yoktur. Bariyerden sonra balanacak adaptr bir nevi voltmetre niteliinde olduu iin i direnci yksektir. Bu durumda KE bariyerinin i direnci pek etkili olmaz gibi dnlebilir ise de KE bariyerinin i direncinin 100 ohmun altnda olmas tavsiye edilir. Yukardaki resimde grld gibi seim yaparken endktiviteyi ve kapasiteyi dikkate almamza gerek yoktur. Yalnzca kablonun L ve C sini dikkate almamz yeterli olacaktr.

9.5 4-20 mA EVRCLER, TRANSMTTERLER

Yukarda izah edildii gibi l sensrlerinden alnan deerler 4-20 mA deerine evrilerek uzakta bulunan kontrol sistemlerine iletilir. Bu iletimin yalnzca 4-20 mA akm deerlerinde olmas art deildir. 0-10 Volt, 0.4 2 Volt, 10-30 HZ, 0-20 mA gibi deiik deerlerde alan eviriciler (transdktrler) de mevcuttur. En yaygn 4-20 mA olanlar ve akm pren170

sibine gre alanlardr. 4 mA llen boyutun sfr deeri, 20 mA de azami deerine denk gelecek ekilde deitirilmektedirler. Bylece PLC lerin tek tip bir analog girileri olabilmektedir. eviriciden PLC ye giden analog deer daha da uzun mesafelere iletilmek isteniyor ise saysal verilere evrilerek gerekli iletim dijital olarak salanabilir. eviriciler 2, 3 ve 4 telli olabilmektedir. 4 telli olanlarda 2 tel (veya 2 hat) besleme gerilimi ve dier iki hatta sinyal devresi iin kullanlmaktadr. Elektrik olarak normal olan budur. Baz dedektrlerde veya eviricilerde hattn biri mterek kullanlmakta ve bylece 3 tel yeterli olmaktadr. ki telli eviriciler her sensrde uygulanamamaktadr. CO sensr gibi baz kimyasal dedektrlerde devreden geen akm dorudan gaz oran ile orantl olduundan 2 tel yeterli olabilmektedir. En yaygn olan eviriciler 3 telli olanlardr ve ayrca ounlukla dedektr (duyarga) ile evirici ayn gvde iersindedir.

Resim 9.10 da 2 telli bir evirici rnei verilmitir. eviriciden gelen akmlarn PLC de gerilime dntrlmesi iin 250 Ohmluk diren kullanlmaktadr. Bylece 4x250 = 1 Volt ve 20x250 = 5 Volt yapmaktadr ki, bu gerilim deerleri TTL devreler iin arzu edilen gerilim seviyeleridir. PLC ler genellikle 24 VDC ile almaktadr ki, bu gerilim seviyesi de KE ynnden uygun bir deerdir. 4-20 mA eviriciler aktif cihazlardr, patlayc ortamda kullanlabilmeleri iin onaylanm bir kurulutan (notified body) sertifika almalar gerekir. Bu gibi l eviricileri transmitter ve transdktr gibi isimlerle de anlmaktadr. Bu tranmitterler fiziksel bir boyutu 4-20 mili Ampere evirerek otomasyon cihazlarnda izlenmesini salarlar.

Resim 9.11 ve 9.12 de bir l sisteminin olas kademeleri ematik olarak gsterilmitir. Elektrikli bir l sistemi 3 eleman veya kademeden olumaktadr. Birincisi alglayc, dedektr veya l kafas olarak bilinen ve fiziksel bir boyutu elektriksel sinyale eviren
171

ksmdr. Bu ksmn i yaps ve elektronik devreleri llecek boyuta gre ok farkl olmaktadr. kinci ksm alnan elektrikli sinyalin dorusal bir analog boyuta dntrld, evirici, transmitter veya transdktr olarak bilinen blmdr. Tranmitterlerin yaplar ounlukla ayn iseler de alglaycdan gelen giri sinyali yapsna gre farkl olabilmektedirler. Resim 9.13 de 4-20 mA evrimi yapan bir transmitterin k erisi grlmektedir. Burada grld gibi rnein 00C (sfr derece) 4 mAe ve 1000C (yz derece) 20 mAe denk gelmektedir ve aradaki deiim dorusaldr.

nc eleman, transmitterden gelen verilerin deerlendirildii veya izlendii blmdr. Burada bir PLC veya bilgisayar olabilir. stenilen deer ekrandan okunur veya yazcdan k alnr. Elektriksel lm oluturan bu eleman ayr ayr olduu gibi bir arada da olabilmektedir. Alglayc ile 4-20 mA evirici ayn cihaz gvdesi iersinde ise l transmiterinden sz edilmektedir, CO transmiteri, metan transmiteri gibi. nn bir arada olduu hallerde akll dedektrlerden sz edilmektedir. Bu durumda dedektr bir bilgisayar gibi, bir aa balanabilmekte ve ller uzaktan alglanabildii gibi dedektrn kalibrasyonu i arzalar ve saire gibi hususlar uzaktan ve hatta internet ebekesinden de takip edilebilmektedir.

172

10 KE BARYERLER ve KE DEVRE TASARIMI

Zener diyotlarn piyasaya kmas ile KE g kayna ve bariyer yapm ok basit hale gelmi ve g nitelerindeki galvanik izole artnn da kalkmas ile ok ucuz ve minyatr bariyerlerin kullanlabilme imkan domutur. Bylece galvanik ayrm salayan trafolu bir g nitesi, yerini zener diyotlu elektronik bariyerlere brakmtr. Firmalarn piyasaya srd deiik zellikte binlerce bariyer vardr. Bu kadar eitli bariyer iersinden nasl bir seim yaplarak, bir KE devrenin nasl tasarlanaca, yazmzn aadaki blmlerinde izah edilmeye allacaktr. Aslnda kendinden emniyetliliin ispat bal adndaki blmmzde seimin nasl yaplaca ksaca izah edilmitir. Burada konu biraz daha eitlendirip detaylandrlacaktr.

10.1 TOPRAKLAMA SORUNU

Bilindii gibi KE devreler ok dk gerilimlerle almaktadr. Bir sanayi tesisinin deiik blmlerinden gelebilecek her hangi bir elektriklenme KE zelliini bozabilir. Bu nedenle iyi bir topraklama ve hatta e potansiyel kuaklama yaplmas arttr. Baz lm devrelerinde topraklama yapmann sakncalar olabilir. Bu gibi durumlarda, izoleli KE bariyeri kullanlmas daha doru olacaktr. Resim 10.01 ve 10.02 de KE devrelerde topraklama rnekleri ve e potansiyel topraklama rnekleri grlmektedir.

E potansiyel topraklama veya kuaklama uygulama asndan ok farkldr ve her uzmann hakk ile yapabilecei bir i deildir. Kolayca anlalabilmesi iin olay resim 10.02 de resmedilmeye allmtr. Bir tesisin eitli sistemleri bir birlerini balanmakta olup, herhangi bir yerden gerilim fark domas ve dolays ile ufak da olsa bir arka neden olmas nlenmeye allmaktadr. LPG dolum istasyonlar, tinerli boya ve saire gibi yanc, parlayc ve patlayc maddelerle alan tesislerde e potansiyel topraklama byk nem arz etmektedir. Olay yalnzca KE asndan deil, ayn zamanda statik elektriklenmeye kar alnacak tedbirler asndan da ok nemlidir. Gaz patlamalarnn ounun statik elektriklenmelerden kaynakland dnlr ise yaplan ilemler bir kat daha nem arz etmektedir. Uygulama ok basit ve lzumsuz gibi gzkmektedir ve bu nedenle ou iletmeci tarafndan ihmal edilmektedir. rnein elik borularn flan balant yerlerinden bakr kablolarla bir birlerine balanmas gibi. Skp takma ilemleri esnasnda ou usta buna da ne gerek var diyerek tekrar takmay ihmal etmektedir. nk bu gibi detaylarn normal retim ilemi ile ilgisi yoktur. Bunlar emniyet tedbirleridir. Lzumsuz gibi gzken basit teferruatlardr. Fakat tesis veya iletmenin emniyeti asndan ok ok nemlidir. smini vermek istemediimiz, bol tiner ve solvent gibi yanc parlayc ve patlayc maddelerle alan Ankaradaki bir Ambalaj fabrikas 3 kere patlama olduktan ve birinde
173

de tesisi hemen hemen yerle bir olduktan sonra nlemlerini alm ve hibir eye lzumsuz teferruattr demeden tesisini sil batan yenilemitir.

TOPRAKLAMA ve ARIZA RNEKLER

rnek 1: Resimde 10.03 de muhtemel bir arza canlandrlmtr. Arza akm krmz izgi ile gsterilmi olup, 230 Voltun KE devreye girme ihtimali canlandrlmtr. Bu gibi gerilim
174

ykselmeleri KE bariyeri tarafndan nlemelidir. Byle bir gerilim girii ok ksa srede kesilmelidir. Sigortann atmas iin geen zaman iersinde X ile X1 arasnda eer yksek bir gerilim oluur ise, bu gerilim KE cihazn iersine ve dolays ile patlayc ortama girer. rnein 230 Voltta arza akm 100 Amper ise, evrim direnci R=230/100 = 2.3 Ohm olarak bulunur. Kablo boylar uzun ise kablonun direncini de dikkate almak gerekir. Akmn yldz noktasna kadar ulama yolu zerinde en byk pay toprak direncine dmektedir. Toprak direnci yksek olur ise, X-X1 aras gerilim de yksek olur. Bu konuda yetkili otoriteler toprak direncini azami 1 ohm olarak tavsiye etmektedirler. 100 Amper akmda 1 ohmun yarataca gerilim 100x1 = 100 Voltur. Bu az bir gerilim deildir. Bu nedenle daha dk diren arzu edilir, rnein 0,1 ohm gibi. Bu durumda 100Ax0.1 O = 10 Volt yapar ki ok daha dk ve muhtemelen KE ynnden de emniyetli bir gerilim seviyesidir. Resim 10.03 deki rnek, KE devrenin bir btn olduunu ve elektrik sisteminin tamamn kapsadn canlandrd iin zellikle aranm ve yazmza eklenmitir. Topraklama ve arza akmn seyri resim 10.04 de daha basit bir ekilde resmedilmitir. Burada grlecei gibi toprak hatt zerindeki gerilim fazla olur ise KE ynnden tehlike arz edebilir. nsan emniyeti ynnden toprak hatt zerinde 50 volta msaade edilmektedir. KE ynnden bu fazlaca bir deerdir. Bu nedenledir ki, KE cihazlarn toprak direnci 1 ohmun altnda ve hatta 0,1 ohm civarnda arzu edilir. Bu kadar kk bir direnci de elde etmek pratikte kolay bir i deildir.

rnek 2: Galvanik izoleli bariyer veya g nitesi kullanld durumlarda, arza KE devreye gemez. Resim 10.05 de grld gibi primer devrede kalr ve dzgn toprak balants yaplm olan temiz sahadaki kol zerinden akar. Arza patlayc ortamda meydana gelir ise, bariyerin devreleri tahrip olabilir veya sekonder tarafta bulunan toprak hatt zerinden akar. Bu tip uygulamada tehlikeli ortamdaki topraklamann temiz ortamdaki g nitesine kadar getirilmesinin bir anlam kalmaz. Bu rnek topraklama ynnden daha gvenlidir. Bu nedenledir ki, yakn zamana kadar Zon 0 da izoleli g nitesi veya bariyer kullanlmas art mevcut idi. Her ne kadar serbest ise de bence Zon 0 da kullanlan aletlere izoleli KE bariyeri balanmas ok daha doru olacaktr. Resim 10.06 de arza akm yolu daha net bir ekilde canlandrlmtr.
175

rnek 3 : SIFIRLAMA YAPILMASI Bilgisayarl veya PLC li sistemlerde, ou kez PLC nitesinin O Volt baras ile besleme nitesinin ntr hatt ve patlayc ortamdan gelen toprak hatt bir barada birletirilmektedir. Toprak hatt ile ntr hattnn birletirildii bu gibi uygulamalarda, dn yolu deerleri kolayca hesaplanabildiinden, 0 Volt hatt zerinde her hangi bir tehlikeli gerelim art olup olamayacann tespiti kolaylamaktadr. Ayrca toprak direnci devreye girmemekte, ebekenin evrim (loop) direnci hesaba katlmaktadr. Bu gibi uygulamalarda ok dk evrim direnci elde edildiinden her hangi bir arza durumunda KE cihaza girme ihtimali olan gerilim dk kalmaktadr. Bu uygulama her zaman ve her yerde mmkn olamamaktadr. Elektrik ebeke yaps sfrlamaya msaade eden ve TNC tabir edilen elektrik ebekelerinde uygulanmalar mmkndr. Grizulu maden iletmelerinde izoleli IT ebeke kullanldndan, ntr noktas hi yoktur veya diren zerinden toprakldr. Bu durumlarda izoleli KE bariyerleri tercih edilmektedir. Sfrlama, ancak TNC ebekesi olan i yerlerinde
176

tatbik edilebilir ki bu tip ebeke Trkiyede yaygn deildir ve baka alardan da avantajl ve tercih edilen bir ebeke ekle deildir.

Resim 10.07 de toprak hatt ile ntr birletirilmi veya sfrlanm bir uygulama rnei verilmitir. Bu gibi yerlerde nt zener diyotlu bariyer uygulamak gerekir. nt diyotun toprak dn hatt PLC nin 0= Volt hatt ile birletirilir. Bu durumlarda toprak direncinin 1 ohmdan fazla olmamas ve tercihen 0.1 ohmun altnda olmas arzu edilir.

Eer izoleli KE bariyeri kullanlyor ise bariyerin toprak ucu veya toprak baras bulunmaz. Bu durumda kablonun zrh ile KE cihazn toprak dn hatlar resim 10.08 deki gibi birletirilir.

10.2 GALVANK AYIRIM

Galvanik ayrm ekilde yaplmaktadr. Birincisi ve en yaygn kullanlan trafo ile yaplandr. kincisi de optik izolasyon ve ncs de rleli ayrm yntemleridir.

10.21 TRAFOLU AYIRIM

177

Trafolu izolasyon yntemi g nitelerinde kullanlr. Bu yntem ile KE devre ile KE olmayan devre bariz bir ekilde birbirinde izole edilebilmektedir. Bu sayede KE devrenin hesaplar da kolaylamakta ve anlalr bir ekil almaktadr Unutmayn ki, KE cihaz tek bana bir anlam ifade etmez. Devrenin komple KE olmas gerekir. EN 50 020 nin 2003 e kadar ki srmlerinde tehlike blgesi 0 da (Zon 0) izoleli g nitesi kullanlmas art kouluyor idi. Son deiiklik ile bu art da kaldrlm ve bylece KE bariyer yapm ucuzlam ve csse itibar ile de klerek minyatr hale gelmitir. Raya gemeli KE bariyerleri mevcuttur. Blm 6.6 da trafolu g nitelerine dair rnekler grlmektedir. Trafolu ayrmda topraklama ekil 10.09 deki gibi yaplmakta, primer devre ile sekonder devre topraklar birletirilmemektedir.

10.22 OPTK AYIRIM

Optik diod ve optik transistor kullanlarak KE devre ile KE olmayan devrenin bir birinden ayrlmasna optik izolasyon ad verilir. Optokopler olarak bilinen bu tip cihazlar her devrede kullanlamaz. Daha ziyade DC sivi ve sinyal devreleri ile data nakil devrelerinde kullanlr. Resim 10.08 de basit optik transistor devreleri grlmektedir. S1 anahtar ile yanan D1 diyotu Q1 transistorunu tetiklemektedir. Gerek devreler bu kadar da basit olmayabilir. Ayrca optokoplerler yalnzca KE devreler ile KE olmayan devreleri ayrmak iin kullanlmaz. PLC lerde gerilim seviyelerinin ayrlmas iinde kullanlmaktadr.

10.3 PASF veya BAST CHAZ NEDR:

178

Pasif cihaz zerinde enerji depolamayan ve dolays ile kendinden emniyetlilik ynnden dikkate alnmas gerekmeyen cihazdr. TS EN 50020ye gre, anahtar, terminal kutular, potensiyometre, basit yar iletkenler, fotoseller, sl iftler (termokupol) ve saire gibi zerlerinde enerji depolayc eleman bulunmayan ve ayrca 1,5 Volt 100 mA ve 25 mW dan daha fazla gerilim akm veya g retmeyen cihazlar pasif veya basit cihaz olarak kabul edilirler Bu tip cihazlarn patlayc ortamda kullanlabilmeleri iin her hangi bir sertifika almalarna dier bir sz ile notified body tarafndan incelenmelerine gerek yoktur. Amerikan ANSI/ISA-RP 12.6.1987 madde 3.12 de pasif cihaz EN 50020 deki gibi tarif edilmekle birlikte gerilim deeri olarak 1,5 Volt yerine 1,2 Volt alnmaktadr. Pasif ekipmanlara giden enerji miktarn snrlayan cihazlar mevcuttur. Zener diyotlardan yapl bu tip cihazlara zener bariyer ad verilir ve ticari piyasada deiik maksatlar iin yaplm olan birlerce eit zener bariyerler mevcuttur. Zener bariyerlerin yaps genel hatlar ile resim 10.11deki gibidirler.

Kendinden emniyetlilikle ilgili minimum ateleme akm ve erileri yazmzn eitli blmlerinde olduu gibi EN 50020 veya IEC 60079-11 de verilmitir. Bu erilerden devrenin rezistiv, endktif veya kapasitif oluuna gre minimum ateleme akm ve gerilimleri okunmaktadr. Standartta ayrca voltaja gre msaade edilen ksa devre akmlar da verilmektedir.

10.4 KE BARYER SEM

Piyasada bulunan binlerce KE bariyerleri arasnda bir devre nasl tasarlanr? KE bariyerleri genellikle patlayc ortama konulmaz. klar KE olduu iin buradan bir kablo ile tehlikeli ortama elektrik verilir. Bundan nceki konularmzda da izah ettiimiz gibi, bir KE devre elemandan oluur: 1. Tehlikeli blgede bulunan alet veya aletler grubu 2. Kablo 3. KE zelliini salayan ve genellikle temiz blgeye yerletirilen g kayna Bu elaman arasnda aadaki bant geerli olmak zorundadr:
179

Tehlikeli sahadaki KE cihaz + balant Kablosu Umax Imax Pmax Ci + Ck Li + Lk

>= >= >= <= <=

G nitesi veya KE Bariyeri Uo Ik, ksa devre akm P Co Lo

Uo = KE bariyerin verecei azami emniyetli gerilim Ik = KE bariyerin emniyetli olarak verebilecei azami akm, ksa devre akm P = KE bariyerin gc Co ve Lo = KE bariyerin emniyetli olarak alabilecei azami d devre kapasitans ve endktans deerleri.

Tehlikeli blgede bulunan cihazn azami alma gerilim, akm ve gc KE bariyerinden byk olmaldr ki, KE g nitesi ar yklenmedii gibi, tehlikeli ortamda bulanan cihaz da ar ykleme imkan olmasn. zellikle g nitesinin gc dk olmaldr. Aksi halde tehlikeli ortamdaki cihaz ar ykleyerek snmasna ve tehlikeli hale gelmesine neden olabilir. KE g nitesinin emniyetli olarak alabilecei d devre endktans ve kapasitans, tehlikeli ortama yerletirilen cihazn kendi i endktans ve kapasitanslar ile balant kablosunun oluturduu toplam endktans ve kapasitanslardan byk olmaldr ki, emniyetli bir ekilde alabilsin. Bu artlar salanmad takdirde seilen cihazlar uyumuyor demektir. Resim 10.12 de gerek bir rnek verilmitir ve deerler aadaki tabloda zetlenmitir.
Yaklam sivici Proksimiti sivi Umax = 15,5 V Imax = 52 mA Pmax = 169 mW Ci + Ck = 125 nF + 20 nF Li + Lk = 0,72 mH + 0,1 mH n =nano , u = mikro Simatic S7 Ex Saysal giri modl Uo = 10 V Ik = 14,1 mA P = 33,7 mW Co = 3 uF Lo = 100 mH

>= >= >= <= <=

180

Ayn kombinasyonda 1000 m kablo kullanlsa idi gene de sorun olmaz idi. nk 3 F = 3000 nF yapmaktadr ve kablo kapasitansnn bu deere ulamas iin boyunun 150 kmyi (3000nF/ 20 n/kmF = 150) amas gerekir. PARALEL BALI DURUM KE g nitesi birka aleti birden besleyebilir. Bu durumlarda toplam tketilen akm g nitesinin akmn amamaldr. Ayn ekilde tek tek cihazlarn toplam endktans ve kapastans g nitesinin dayanabilecei deerleri amamaldr. Genellikle g nitesi mterek olmakla birlikte her ka ayr bir KE bariyeri balanmaktadr. Bu durumlarda KE bariyeri ile bal cihazn durumu irdelenmelidir. KE g nitesi veya bariyere seri balama olayna pratikte pek rastlanmamaktadr. Baz yazarlar bu konuda da seim ve hesaplama rnei veriyorlar ise de, pratikte ender rastlanan seri balama olayna tarafmzdan rnek verilmesine gerek grlmemitir. ounlukla KE bariyerlerin zerinde dayanabilecekleri d devre endktans (L) ve kapasitans ( C ) deerleri verilmektedir. Bu verilerin etikette bulunmad durumlarda imalatdan notified body tarafndan verilen sertifikann bir kopyasnn istemesi gerekir. Zaten kullanc bu sertifikalarn birer kopyasnn muhafaza etmek zorundadr. Eer KE bariyerin dayanabilecei azami L ve C deerleri bulunamyor ise cihazn zerindeki akm ve gerilim deerleri yardm ile EN 50 020 de (veya IEC 60079-11) verilen erilere bavurulmaldr. Bunu yaparken emniyet faktrleri de dikkate alnarak L ve C deerleri belirlenmelidir.

10.5 PASSV CHAZLARIN TEHLKEL ORTAMDA ALITIRMA RNEKLER

10.51 TEHLKEL ORTAMDA BAST ANAHTAR (BUTON) ALITIRILMASI
Kendinden emniyetli sistem asndan bakldnda nemli olan devrenin enerji depolayan endktans ve kapasitanslarndr. Klasik exproof asndan bakldnda, eksproof deyince ou kiinin aklna D-tipi koruma gelir. D-tipi korumada nemli olan ark karan elemanlardr. Yzey snmas her iki koruma yntemi iinde ayn derecede nemlidir. Aada izah edeceimiz gibi, aslnda ark karan elemanlar hem KE ve hem de exproof (d-tipi) asndan ayn derecede nemlidir ve zel itina gsterilmesi gereken elemanlardandr.

181

Basit ap kapama anahtarlar (siviler) L ve C ihtiva etmediklerinden KE ynnden pasif eleman olarak kabul edilirler. nsann aklna bu tip anahtarlar kolayca patlayc ortama ve hatta Zon 0 blgesine koyabilecei geliyor. Unutulmamaldr ki KE cihaz yoktur, KE devre vardr. Anahtar tek bana dnemezsiniz. rnein bir rleyi veya bir motorun kontaktrn altrmay dnyorsanz bobinin endktivitesini hesaba katmanz gerekir. Rleyi temiz blgeye, anahtar da tehlikeli blgeye koyarak ve hatta araya bir de KE bariyer koyarak sorunu zemezsiniz. Resim 10.13 da grlen bu balant her zaman doru olmayabilir. Bir rle bobinin manyetik indksiyonu ok yksektir. Rast gele bir bariyerle altrlmas mmkn deildir. Byle bir rleyi ancak ya endktivitesine uygun bir bariyer veya optik ayrm yapan zel rle ykselteleri ile altrmamz mmkndr. Tehlikeli ortamda bulunan sivi (buton) bir opto kopler zerinden rle adaptrne sinyal gnderir. Sivicin devresinde yalnzca LED diyot vardr. LED diyot resim 10.14 de grld gibi optik transistor tetikleyerek rlenin devresini altrr. Bylece, ark karan kontak, enerji depolu rle bobini devresinden izole edilmi olur. Genelde rle adaptr veya rle ykselteci tabir edilen bu tip cihazlar komple kapal bir kutu eklindedirler. zerinde giri ve k terminalleri ile giri k datalarndan baka bir ey yoktur. Byle bir rle adaptr nn onaylanm bir kurulutan sertifika alm olmas ve zerinde Ex etiketinin bulunmas zorunludur. nk rle adaptr pasif bir cihaz deildir. Rle adaptrnn sertifikas bulunurken, butonun her hangi bir sertifikas bulunmasna gerek yoktur. Burada vurgulamak istediimiz basit gibi gzken bir butonun rast gele kullanlamayacadr.

Resim 10.14 de grlen rnekte, patlayc ortamda bulunan bir buton yardm ile ok dk akml (mili amper) bir LED diyot altrlmaktadr (optik ayrm). LED diyot kendisi de pasif cihaz olarak kabul edilmekte olup her hangi bir endktans veya kapasitans ierme mektedir. Yalnzca bir LED diyot altrlan bu rnekte acaba araya bir KE bariyeri konulmas gerekir mi? Bu soru farkl uzmanlarca farkl yantlanmaktadr. Rle adaptr sertifikal ise gerek olmadn iddia edenler olduu gibi araya bir KE bariyeri konulmas zorunlu olduunu iddia eden ve uygulamalarn buna gre yapanlar da mevcuttur. Kablo mesafeleri uzun ise bence de araya bariyer konulmasnda yarar vardr. nk bariyerin bir gayesi de devreye dardan girebilecek yksek akm ve gerilimleri nlemektir. Bu durumda KE bariyeri hem patlamay nlemek ve hem de ar gerelim giriini engellemek gibi (parafudur, shurge protector) iki grevi birden stlenmi olur.

182

10.6 PLC GR IKILARI

10.61 SAYISAL GRLER
PLC lerin saysal girileri, blm 10.51 de izah edilen patlayc ortamlarda basit anahtarlarn altrlmasna benzemektedir. Resim 10.15 de KE bariyeri kullanlan bir saysal giri rnei verilmitir. Otomatik kumanda devrelerinde kullanlan PLC ler arasnda dorudan patlayc ortama yerletirilebilen, yani komple KE olanlar mevcut olmakla birlikte, PLC ler genellikle temiz ortama konulup tehlikeli blge ile bilgi al verii yaparlar. Bu durumlarda PLCnin girik datalarnn belli olmas ve zellikle de d devre endktans Lo ve kapasitansnn Co bilinmesi gerekir. Butonun herhangi bir Lo ve Co deeri olmadna gre yalnzca aradaki kablonun L ve C deerlerinin irdelenmesi yeterli olacaktr. Resim 10.15 de bir rnek verilmi olup burada kullanlan 24 VDC g nitesinin KE sertifikas bulunmas yeterli ve zorunludur. Baz imalatlarn verdikleri rneklere bakldnda, sanki bir butonun rahatlkla ve kolayca, rast gele bir PLC veya bilgisayar devresin de kullanlabilecei gibi bir izlenim edinilmektedir. Bu gibi rnekler yanltr ve kullancy yanltmaktadr. Tekrar edersek KE devre daima bir btndr. KE cihaz tek bana bir anlam ifade etmez.

ou PLC de saysal giriler resim 10.16 da gsterildii gibi bir optokopler ile izole edilmitir. Bu durumlarda PLCnin kendisinin KE sertifikal olmas gerekmeyebilir. Eer
183

saysal bilgi sivici Zon 0 gibi youn tehlikeli bir blgede kullanlacak ise PLC nin de KE sertifikal olmas ve hatta optokopler ile izole edilmi olmas gerekmektedir. Her ne kadar yeni standartlar bu konu da biraz toleransl ise de biz yine de kullanclara emniyetli davranmalarn tavsiye ederiz. G nitesinin KE sertifikal olmas arttr. Aksi halda g nitesinin endktans tehlikeli olabilir. RNEK: Patlayc ortamdan bilgi gnderen yaklam anahtar ( Proksimity switch) Proksimity switch tabir edilen yaklam anahtarlar da pasif cihaz olarak kabul edilmektedirler ve herhangi bir KE sertifikas alm olmalar gerekmemektedir. Resim 10.17 de verilen rnekteki deerleri kyaslarsak, temiz blgede bulunan saysal giriin gerelim, akm ve g deerlerinin tehlikeli blgede bulunan yaklam anahtarnn deerlerinden kk olduu grlr. Ayrca kablo endktans ve kapasitanslarn yaklam anahtarna ilave ettiimiz halde bulunan deerlerin tabloda grld gibi uygun olduu anlalmaktadr.

Yaklam anahtar+ Kablo Umax = 15.5 V Imax = 52 mA Pmax = 160 mW Ci + Ck = 125+20 = = 145 nF Li + Lk = 0,72+0.1 = 0.82 mH

>= >= >= <= <=

Saysal giri (g nitesi Bariyer) Uo = 10 V Ik = 14.1 mA P = 33.7 mW Co = 3.000 nF Lo = 100 mH

10.62 ANALOG GRLER, 4-20 mA Transmitterler

Analog giriler genellikle 4-20 mA transdktr girileridir ve bu nedenle yazmzda yalnzca 4-20 mA transmiterler incelenecek olup dier tip analog girilerden bahsedilmeyecektir. Sensr ile birlikte patlayc ortamda bulunan transmiterin devresine uygun bir bariyer konulmas gerekir. Transmiterin kendisinin KE sertifikas bulunmas zorunludur. PLC deki
184

g nitesi bilinen bir kaynak ise ve ar bir endktivitesi yok ise dorudan KE bariyere balamann bir sakncas yoktur. Uygun bir bariyer seerken endktans ve kapasitans deerlerinin yan sra gerilim dmne de dikkat edilmesi gerekir. 0-100 derece aras s len bir transmitteri irdeler isek, aadaki tablodaki gibi gerilim kayplarnn hesaplanmas gerekir. 4 mA olan en dk akmda (0 derece ) gerilim dm 1 Volt ve yine en yksek akm olan 20 mA akmda da (100 derece) 5 Volttur. Bu deerler TTL bask devre teknii asndan da ideal gerilim seviyeleridir. Scaklk 0 C (minimum) 100 C (maximum) mA deiimi 4 mA x 20 mA x Ohm yasasna gre arpan 250 250 Gerilime dntrlmesi =1V =5V

Buradaki 250 Ohm resim 10.18 de grld gibi PLCnin giriindeki direntir. Analog giri deerleri aadaki gibi olan bir PLC de nasl bir bariyer semeliyiz? V = 12 V Ri = 250 Vmax = 30 V maksimum msaade edilen gerilim I max = 150 mA maksimum msaade edilen akm Ci = 0 F Li = 0 mH Transmitterin ihtiya duyduu asgari gerilim 12 voltdur. Dier bir sz ile transmiterde 12 volt kaybolur. PLC de 250x20mA = 5 Volt gerilim kayb olur. 12+5 = 17 Volt eder. G kayna 24 Volt olduuna gre KE bariyeri ve balant kablolar iin 24-17 = 7 Volt kalr. 20 mA azami analog akmnda (7Volt/20mA= ) 350 Ohm bir diren hesaplanr. Bunun 10 ohmunu balant kablolar iin ayrr isek KE bariyeri i 340 ohm geriye kalr. Buradan kan sonu, i direnci en fazla 340 Ohm olan bir KE bariyeri sememiz gerektiidir. Ayrca bariyerin dier datalar da uyumlu olmak zorundadr.

Resim 10.19 da bir s lm rnei resmedilmi olup, burada kullanlan bariyer trafo ile izole edilmitir. Sz konusu bu s transmiteri KE sertifikal bir alettir.

185

10.63. SAYISAL IKILAR DIGITAL OUTPUTS

En yaygn kullanlan saysal klar, patlayc ortamdaki bir LED in yaklmas veya bir solenoid bobinin (vana veya valf) altrlmasdr. Aada bunlara ait izahat ve rnekler verilecektir. a) Patlayc Ortamda Solenoid Bobin (valf, veya vana) altrlmas Resim 10.20 de rnek bir solenoid valf balants grlmektedir.

Tehlikeli ortamda bulunan bir valfi altrmak resimde grld kadar basit bir olay deildir. Unutmayanz ki, demir nveli bir bobinin manyetik endktivitesi (selfi) L ok yksektir. Blm 2.10 ve 2.11 de grlecei gibi selenyum diyotlar akm ve gerilimi snrlamakta ve bir de zener diyot kullanldnda kendinden emniyetlilik asndan olay daha da kullanl hale gelmektedir.
186

KE bariyer ile bir valf bobinine yol vermemiz teorik olarak mmkn ise de pratikte pek de mmkn deildir. nk demir nveli bir self bobininin manyetik endksiyonunu bilmemiz, ne hesap yolu ve ne de l yolu ile kolay bir olay deildir. Dier taraftan kendinden emniyetli tip valf imal edip piyasaya sren firma says ok azdr. Vanalarn Zon 0 gibi youn patlayc gaz veya toz ortamnda altrma zorunluluu nadiren gndeme gelmektedir. Elektro valfler daha ziyade Zon 1 ve 2 de altrlrlar. Bu ortamlarda altrlmalar iin d veya e tipi korumal muhafazalar iersine yerletirilmi olmalar yeterli olmaktadr. Elektro valfli vanalar pasif cihaz olmadklarndan patlayc ortama yerletirilebilmeleri iin yetkili bir yerden (notified body) sertifika alm olmalar zorunludur. ster d, e veya i tipi olsunlar sertifikalar olmadan patlayc ortamda kullanlamazlar. Burada bizi ilgilendiren i tipi olanlardr. Yukarda da bahsettiimiz gibi i tipi elektro vana yapm pek kolay deildir. -tipi sertifika alm vanalar yalnzca bir bobin sarmndan ibaret deildir. Resim 10.21 de grlecei gibi, bir diyotla ve hatta bir kpr diyotla korunmulardr. Bu kpr diyot sayesinde KE devre dizayn yaparken bobin endktivitesini hesaba katmaya gerek yoktur. malatlarn kataloglarna bakldnda vanann Lo ve Co deerleri sfr olduu grlr. Kapasitansn sfr olmas mantkl ise de selfin (Lo) sfr olmas mantksz gibi gzkmektedir. Resim 10.21 de bir seim rnei verilmitir. Bu rnekte Lo ile ilgili hibir hesaplama yoktur. nk bobinin giriinde kpr diyot vardr. Bu durumda akla hemen kendinden emniyetli devre bir btn deil mi ? sorusu gelmektedir. Yazmzda sk sk vurguladmz kendinden emniyetli devre kavram burada nasl izah edilebilir? Bu rnekte ayn anda uygulanan iki koruma yntemi vardr. Vana bobinin bir reine iersine gmldr ve m tipi korunmutur. Yani vanann hibir sarm teli akta deildir. Vana sarmnda meydana gelebilecek herhangi bir ksa devre patlayc ortam tehlikeye drecek durumda deildir. Vanann elektrik devresi giriine konulan kpr diyotlar sayesinde kendinden emniyetlidir. Bobin iersinde herhangi bir ksa devre olusa toplam endktans daha da kleceinden KE ynnden herhangi bir saknca tekil etmezler. Ancak kpr diyotun arzalanmas bir sorun yaratr gibi gzkyor ise de bu durumda vana almaz ve enerji depolu olan bobin ksmna elektrik gitmez. Kpr diyotun arzal olmas durumunda balant kablolarnn KE ynnden sorun olma ihtimali vardr. Bu nedenledir ki, KE sertifikalar olmasna ramen elektro valfler araya KE bariyer konulmadan altrlmazlar.

187

rnek : ASCO Joucomatic firmas yapm bir mini valfin verileri aadaki tablodaki gibidir: Tipik alma deerleri I (on) U (on) U (max) (maksimum gerilim) Min *) min Tavsiye edilen V W mA V V 12 0,5 33 11,9 23 24 0,5 25 16,4 28 *) Bu deere vana zerindeki LED dahildir. Gerilim Un Nominal g Pn

U (off) kapatma V 3,3 5,7

I (off) kapatma mA 10 7

Grld gibi ama ve kapama (on-off) durumlarnda ekilen akmlar farkldr. Bariyer seilirken bu deerler deil valfin ksa devre olduunda ekecei akm ve g dikkate alnacaktr. zerinde elektrik geldiini ve dolays ile altn belirten LED ikaz lambas bulunan ayn solenoid valfin KE bariyer seimi ile ilgili elektrik verileri aadaki tablodaki gibidir. Dikkatli bakldnda L ve C deerlerinin sfr olarak verildii grlr. Sertifika Ex II 1 G/D EEx ia IIC T6 KE ile ilgili emniyet parametreleri U1=DC Ik Pmax Lo Co V mA W mH F 28 300 1,6 0 0

Pn W 0,5

Ayn valf imalats, kullanlabilecek KE bariyerleri ile ilgili tavsiyeler de yapmaktadr. nerilenler arasndan Pepperl+Fuchs firmas rneini ele alnacaktr. Pozitif kutuplu Z728, Z728H ve Z728CL tipi nt zener bariyerler tavsiye edilmektedir. Ad geen firmann imalat kataloglarna ve AT tip testi sertifikasna bakldnda bariyerlere ait aadaki verilere ulalmaktadr. Tipi Kanal says 1 1 Azami Seri diren 327 250 10 A de Uin V 27 27 Uin max V 28 28 Sigorta Anma akm mA 90 90 Harici sigorta mA 50 50

Z728 F Z728 HF

TP Z728 Z728CL Z728H

Anma deerleri

V 28 28 28

300 300 240

[ EEx ia ] IIC iin KE karakteristik deerleri (verileri) Uz R min Ik P max C max L max V mA W mH F 28 301 93 0,65 0,083 3,05 28 301 93 0,65 0,083 3,05 28 235 110 0,83 0,083 1,82

L/R oran 56 56 44

Sar renkle parlatlm yazlara bakldnda tezatl rakamlar grlyor gibi bir durum vardr. Valfin alt azami akm veya g deerleri KE bariyer seiminde dikkat edilecek deerlerden ok dk gzkmektedir. 0,5 W ile 1,6 Watt arasnda epey fark vardr. Seilen KE bariyer verileri de yeil renk ile parlatlmtr. Buradaki seim paragraf 10.4 de izah edilen kriterlere uygundur. 300 mA> 93 mA, 1,6 W>0,65 W. 28 V= 28 V. Neden dorudan solenoid bobin verilerini almadk?. Bobin deerleri ok daha kk ve blm 10.5 de izah edilen kriterlere uymuyor. Bobine ait 300 mA ve 1,6 W, ksa devre durumundaki azami deerlerdir. Aslnda solenoid bobine ait AT-tip testi sertifikasn bulup
188

buradaki verilere bakmak gerekir. 300 mA ve 1,6 W bobinin KE zelliini bozmadan dayanabilecei azami akm ve g deerleridir. Verilen 0,083 F ve 3,05 mH ve 56 L/R oran deerleri KE bariyerinin devresinde kablo dahil msaade edilen azami empedans deerleridir. AT-tip testi (EC- confirmity test and EC conformity certificati) ancak bir notified sody tarafndan verilmektidir. b) PATLAYICI ORTAMDA LED ALITIRILMASI LED ler pasif cihazlar olduklar iin her hangi bir sertifikaya ihtiya duymadan KE devreye balanabilirler. Eer PLCnin LED li k temiz ortamda ise araya herhangi bir cihaz koymadan PLC LEDi dorudan altrabilir. LEDin ihtiya duyduu akma gre araya belki bir diren koymak gerekebilir. Eer PLCnin LEDli knn patlayc ortama konulmas gerekiyor ise araya bir KE bariyer yerletirilmesi gerekir. Her ne kadar LED diyotlar ok dk akm ekiyor ve enerji depolayan eleman iermiyorlar ise de bariyersiz altrlmalar tehlike arz edebilir. Resim 10.22 deki rnekte grlecei gibi uygun bir KE bariyer seilir. Bu seimi yaparken LED akmna ve bariyer zerindeki gerilim dmne dikkat etmek gerekir.

rnek olarak : LED deerleri : 12 V 25 mA PLC k gerilimi : 24 VDC Bariyer zerinde msaade edilen gerilim kayb : 24 12 = 12 VDC Bariyer i empedans : 12 V/ 25 mA = 480 Ohm Bu durumda i direnci 480 Ohm olan 24 V pozitif DC bariyeri seilir. Resim 10.23 de baka bir LED rnei grlmektedir. BEKA firmas yapm BA390 tipi LED ile verilen bu rnekte galvanik izoleli bariyer nerilmektedir. LED akm 18-22 mA aras. LED terminalindeki gerilim 14-30 V Bariyer seimi : Uo < 30 VDC, U=24V Po = 1,3 veya 1,2 W, i diren 340
189

Gerilim kayb incelemesi : LED minimum alma gerilim Bariyer zerindeki azami gerilim dm (22mAx340 ) Kablo zerindeki azami gerilim kayb (22mAx10 TOPLAM

: 14,0 V : 7,5 V : 0,2 V : 21,7 Volt

Bu gerilim kayb hesabna gre seilen sertifikal g kayna veya KE bariyerin alma gerilimi 21,7 Volttan aa olmamal ve yine zener diyotlarn alma gerilimini de (genellikle 26.5 Volt olan) 28 Voltu amamaldr.

10.64 ANALOG IKILAR, ANALOG OUTPUTS

PLC lerde analog k daha ziyade gsterge k eklindedir ve llen deerleri izlemek maksad ile grev grrler. Byle bir gstergenin patlayc ortamda altrlma olasl yok gibidir. Buna ramen gstergenin patlayc ortama yerletirilmesi gerekiyor ise yetkili yerlerden (notified bodie) sertifika alm olmalar gerekir. Ancak pratik rnek olarak analog akmlarla alan bir pinomatik sistem rnee verebiliriz. PLC nin 4-20 mA analog k pinomatik bir transdktr altrr. I/P transdktr tabir edilen (I/R transducer) bu tip eviricilerde pinomatik k gelen elektrik akm ile orantldr. Ne kadar ok akm gelir ise pinomatik sistem o kadar ok basn yaratr. Sonuta gelen akmlar bir vanay kumanda etmektedir ve gelen akm der ise vanann akl da dmekte, 4 mA olduunda kapatmakta veya pinomatik sisteme basn vermemektedir. Deiken valf tabir edilen I/P transdktrleri PLC den gelen analog akmlarla almaktadr . Resim 10.24 de bir uygulama rnei grlen I/P transdktrleri pasif cihaz olmadklarndan sertifikal olmak zorundadrlar. PLC kna bir bariyer konularak sistem altrlabilir. Seimi yaparken g nitesi k empedansna ve transdktrn direncine dikkat etmek gerekir. rnein: Transdktr empedans 150 ohm G nitesi empedans (burden) 1000 ohm ise bariyer i direnci : 1000 150 = 850 ohmu geemez.

190

Bu arada, gerilim dmn de hesaba katmay unutmamak gerekir. rnein transdktr + kablo + bariyer toplam direnci (350 + 150 + 40 = 540) 540 ohm ise, 20 mA azami analog akm kndaki gerilim dm : 20 mA x 540 = 10,8 Volt yapmaktadr. Bu durumda i direnci 150 ohm ve alma gerilimi 12 Volt olan bir bariyer seimi uygun olacaktr. Bu arada hem I/P transdktrnn ve hem de bariyerin notified body tarafndan verilen sertifikalar incelenerek ksa devre akm (I sc) ve endktans Lo ve kapasitans Co ynnden de uygun olup olmadklar kontrol edilmelidir (Blm 10.5 de izah edildii gibi).

10.7 KENDNDEN EMNYETL OTOMASYON SSTEMLER

Otomasyon sistemlerinin gelimesi ile patlayc ortamlardaki bilgilerin toplanmas ve hatta baz hallerde patlayc ortamdaki bir makinenin otomasyon yolu ile kumanda edilmesi gibi olaylar ister istemez gndeme gelmitir. ncelikle kimya sanayinde kullanlan FIELDBUS tabanl kendinden emniyetli otomasyon sistemleri gelitirilmitir. Yazmzn bu blm ve bu srmnde PROFIBUS-PA veri iletim sistemi ele alnacaktr. lk nce Alman DIN normu tarafndan standartlatrlan FIELDBUS daha sonra Avrupa (EN50170) ve IEC (IEC 611582) normlarna da alnarak uluslar aras geerlilik kazanmtr. Aadaki tabloda grlecei gibi kullanm yeri ve gayesine gre deiik PROFIBUS seenekleri mevcuttur. EN 50 170
Geni kapsaml otomasyon sistemleri. Byk retim tesisleri otomasyon ve SCADA sistemleri retim, imalat Otomasyonu Fabrika baznda otomasyon lem, proses otomasyonu. retim blmlerine ynelik otomasyon

PROFIBUS - FMS
Fieldbus message specification Genel geerli, niversal Geni kullanm alan

PROFIBUS - DP
Decentralized periphery

PROFIBUS - PA
Process automation Uygulamaya ynelik Kendinden emniyetli besleme, KE Bus sistemi

hzl
Etkili ve ekonomik

Bilgi aktarma data nakil sistemi genel hatlar ile 3 kademeden oluur. Bunlar:
191

Alet yaps profili Sektr yaps profili

1. Ana kumanda kontrol veya izleme cihaz, MASTER PLC 2. Tali veya alt PLC ler. SLAVE PLC, sahadan bilgileri toplayan veya bilgi aktaran cihazlar. 3. SLAVE e bilgi aktaran veya SLAVE den bilgi alan, duyarga, dedektrler, valf, sl ift ve saire gibi SAHA CHAZLARI

Bilgiler duyargalardan genelde transmiterler vastas ile 4-20 mA olarak gelirler. nceki blmlerde de bahsettiimiz gibi, bilgi her zaman 4-20 mA yani analog olarak gelmeyebilir. Dorudan akll sensrler vastas ile saysal olarak da aktarlabilirler. Olaya MASTER tarafndan baktmzda, gelen veya giden bilgiler daima saysaldr. Resim 10.25, 26, 27, 28 de grld gibi mastere bal olan saysal PLC ler, dorudan bir l alglaycs olabildikleri gibi, birok dedektr ieren geni kapsaml bir PLC de olabilmektedirler. Eer bir sensr dorudan saysal bilgi aktarm hattna bal, tak kullan tipten ise, bu durumda akll sensrden veya akll transmiterden sz edilir. Gnmzde bu gibi alglama ve izleme sistemleri bir nevi modadr. Akll tabir edilen l aletleri dorudan veri hattna (DATABUS) balanr. Yalnz unutulmamaldr ki, bu gibi l aletleri sonuta elektronik alglama, gsterge ve saysal dnm gibi blmleri ayr ayr iermekte olup, elektroteknik adan hibir ey deimemektedir. Akll tabir edilen dedektrlerin kullancya kolaylk getirilmekten ileriye bir anlam ve faydas yoktur. leride de bahsedeceimiz gibi bu gibi durumlarda balanabilecek l atlet says snrl olduu iin her zaman ve her yerde akll da olsalar kullanl olmayabilirler. Bir fikir vermek zere yazmza eklediimiz resimlerde grlecei gibi (Resim 10.25, 10.26, 10.27, 10.28) veri iletim sistemleri farkl yapda olabildikleri gibi, farkl iletim teknik ve protokolleri kullanarak data iletmektedirler. Yazmzn bu srmnde bu gibi veri iletim tekniklerine girilmeyecek olup, dorudan veri iletim yollarnn nasl KE yaplabildii ve nelere dikkat edilmesi gerektii gibi hususlar izah edilmeye allacaktr. l ve alglama
192

sistemleri blm 9 da ele alm ve 4-20 mA transmiterlerin KE bariyerler yardm ile nasl KE yaplabilecei izah edilmitir. Yazmzn bu blmnde ise veri iletim yollarnn nasl KE yapld aklanmaya allacaktr.

Bu blmde ele alacamz bir cihazdan ziyada, saha cihazlarnn baland bir veri yoludur. Pratik olarak kablodan baka bir ey deildir. Fiilen patlayc ortamda bulunan veya patlayc ortamdan, temiz ortamda bulunan kumanda cihazna data nakleden veri hatt, genelde dk gerilim ile almaktadr. Dk gerilim KE ynnden avantaj tekil etmektedir. Fakat yksek frekans ile almak ise KE ynnden snrlamalar getirmektedir. Bilindii gibi KE yi etkileyen en nemli faktr enerji depolayan endktans L ve kapasitans C deerleridir. Galvanik ayrm (izolasyon) yntemleri ile PLClerin bnyesinde bulunan L ve C deerleri elimine edilebilir. Geriye aradaki kablolarn L ve C deerlerinden baka bir ey kalmaz. Nasl olsa kablolarda L ve C deerleri dk, sorun yoktur gibi dnebilirsiniz. Fakat konu veri iletimi (data nakli) olunca iin iine yksek frekans, uzaklk ve
193

mesafe girmektedir. nk veriler, mmkn olduunca uzak mesafelere ve yine mmkn olan azami hz ve srat da iletilmelidir. Birka yz metre deil birka km gibi uzun mesafeler gndeme gelmektedir. Bu durumda acaba KE olarak bilgilerimi ne kadar uzaa iletebilirim sorusu gndeme gelmektedir. Veri iletimi hem KE olacak ve hem de mmkn olduunca uzak mesafelere iletilecektir. Bu arada zel kablo kullanmak da pek arzu edilen bir ey deildir. Bilinen data kablolar ile mesafeler ne olur? Buraya kadar akladmz blmleri iyi inceledi iseniz, mesafeler tamamen kablolarn L ve C sine yani geometrik yaplarna baldr. Aada izah edilecei gibi Profibus-PA da mesafeler 1900 metreyi amamaktadr. Araya tekrarlayc konularak en fazla 10 km ye ulalabilmektedir. Fakat hzl bir proses otomasyonu iin ideal mesafe 1000 m kadardr ki, kimya sanayi iin bu mesafeler fazlas ile yeterlidir. Mesafe sorunu geni retim alan olan byk yer alt madenlerinde gndeme gelmektedir. Buralarda ise PLC veya sensrler veri iletim hatt zerinden beslenmemekte, her cihaza ayr ayr harici besleme nitesi balanmaktadr.

FISKO
FISCO, Profibus-PA veri iletim sisteminin kendinden emniyetlilikle ilgili zel bir uygulama metodudur. Federal Alman test otoritesi (notified body) PTB (Phisikalisch Technische Bundestanstalt. Braunschweig) nclnde gelitirilmitir. ngilizce Fieldbus Intrinsically Safe Concept kelimelerinin ba harflerinden oluur. Patlayc ortamlarda alet seimini kolaylatrmak ve kullanc hatalarn en aza indirmek maksad ile gelitirilmitir. Ayrca bu uygulama hem EN ve hem de IEC tarafndan standart haline getirilerek EN60079-27, IEC 60079-27 nosu ile Electrical apparatus for explosive gas atmospheres - Part 27: Fieldbus intrinsically safe concept (FISCO) and fieldbus non-incendive concept ad altnda yaynlanmtr. Ayrca sz konusu bu standart TSE tarafndan da yaynlanarak yrrle konulmutur. (TS EN 60079-27, 12.10.2006, Patlayc gaz ortamlar iin elektriksel cihazlar Blm 27 : kendinden gvenlik kavraml alan baras ve kendinden olmayan alan baras) FISCO ya uygun saha cihazlarnn akm tketimi en fazla 10 mA, endktiviteleri (Li<10 H) on milihenri ve kapasiteleri de (Ci<5nF) be nona farad gemeyecek ekilde tasarlanmlardr. Bu zellik (FISCO uyumluluu) notified body tarafndan verilen sertifikada belirtilmi olmaldr. FISCO ya uygun veri iletim sistemi tasarlarken, dk endktivite ve kapasiteleri nedeni ile saha cihazlarnn L ve C deerlerini ihmal edebiliriz. Bu durumda yalnzca iletim
194

kablosunun L ve C deerlerini dikkate almamz yeterli olmaktadr. FICCO da kullanlan veri hz IEC 61158-2 de n grld gibi 31,25 kBit/s dr. Kullanlan kablo yazmzn devamn da zellii verilen A tipi kablolardr. Bu artlarda veri iletim mesafesi gaz gruplarna ve kendinden emniyetlilik gvenlik seviyesine (Ex-ia, Ex-ib) gre deimektedir. En tehlikeli gaz olan asetilen ve hidrojen grubunda (Ex-II C) ve ia gvenlik seviyesinde mesafe 1000 m kadar olmaktadr. Bu mesafelerin nasl hesapland yazmzn devamnda verilen rnekte izah edilmeye allacaktr. Profibus-PA veya FISCO veri iletiminde kullanlan sinyal yaps resim 10.29 da grld gibi 10 mA y (mili amperi) gemeyecek ekilde 9 mA olarak tasarlanm olup, BIT sresi 32 mikro saniye ve voltaj seviyesi de iletim esnasnda 0,75-1 Vss (voltage pegel) seviyelerinde kalmaktadr.

Veri iletim hattna balanan cihaz says tketilen akm ile ve dolays ile kullanlan g nitesinin gc ile deimektedir. 10 mA akm tketen saha aletleri ile, Ex-II C gaz grubunda ve Ex-ia gvenlik seviyesinde en fazla 10 saha ekipman veri iletim hattna balanabilmektedir. EX-II B gaz grubunda Ex-ib gvenlik seviyesinde bu say 32 adet saha ekipmanna kadar ykselebilmektedir. nk Ex-II B gaz grubu (veya toz grubu) daha yksek akmlarda alan g nitelerine msaade etmektedir.

PROFIBUS PA KABLOSU
Profibus iki tip kablo nermektedir, Tip A ve Tip B. Yeni tesislerde tip A dan baka bir kablo nerilmemektedir. A-Tipi kablo farkl kesitlerde (0,8, 1,2 ve 2,1 mm2) piyasaya srlmektedir. Kablolar kesit olarak imilatdan imalatya farkl ise de empedans, kapasitans, endktans gibi KE asndan bizi ilgilendiren deerler pek fazla deime mektedir. Firma kataloglarna bakldnda A-tipi olmalarna ramen, sanki farkl kablolar varm gibi bir izlenim edinilmektedir. Farkl olan ncelikle bakr tel kesitleridir. Dier empedans verileri bir birlerine yakndr. Dikkatli bakldnda KE ynnden nemli olan C deerlerinin 50-60 nF/km arasnda deitii grlmektedir. Genel hatlar ile firma kataloglarndan alnan A-tipi kablo deerleri aadaki gibidir: A-Tipi Profibus-PA kablosunun elektrik zellikleri:
195

Empedans (Impedance) = 100 +-20 (80 120 ) Damar-damar aras kapasitans (mutual capacitance) = 50-60 nF/km Damar-ekran (toprak) aras kapasitans = azami 200 pF/km Endktans, azami = 0,7 mH/km alma gerilimi = 300 V Test gerilimi = 1500 V Resim 10.30 da grld gibi Profibus-PA kablosu ekranldr ve iyi bir manyetik uyumluluk (EMC) iin ekranlar topraklanmaldr. Veri iletim hatt hem banda ve hem de sonunda zel bir empedans ile sonlandrlr. IEC 61158-2 ye gre yaplan iletiimde (100 + 1nF) bir kombinasyon kullanlr. 9 pimden oluan RS485 protokolnde sonlandrma direnleri farkldr. Data A-data B aras 220 , data B-+5Volt ve data A-ase hatt aras 390 balanr.

Veri iletimi zerine bilgisi olan bir kii yazmz okuduunda, bu yazar ne mesafesinden bahsediyor, mesafe snrlamasn da ilk defa duyuyorum eklinde dnyor olabilir. Eer fiber optik kablo kullanlr ise mesafeler ister istemiz uzar. Aadaki tabloda grlecei gibi kilometreleri aabilir. Mesafe 100 metreye kadar 500 metreye kadar Elyaf tipi Elyaf ap ekirdek/Klf 980/1000 m 200/230 50/125 62,5/125 10/125 Alma dalga boyu 650 nm 650 nm 860 nm 1300 mn

Suni madde PFC veya HCS elyaf oklu cam elyaf 3 km ye kadar (multy mode) Tekli (single mode) 15 km ye kadar Cam elyaf PFC ve HCS firma markalardr

RNEK 1
Ex-II C gaz grubunda bulunan hidrojen ortamnda ve Zon 0 da alacak yani Ex-ia gvenlik seviyesinde olan bir ortamda alan bir PROFIBUS-PA veri iletim sistemi kurulacaktr. Kullanlacak ekipmanlar hakkndaki bilgiler aadaki gibidir:
196

1) Saha aletleri verileri : alma gerilimi 24 VDC, alma akm (azami akm Isc ) = 10 mA Endktans Li < 10 H Kapasitans Ci < 5 nF Ex zellii : Ex-II C ia T6 sertifikal 2) Sonlandrma empedans : 100 + 1 nF Ex zellii : Ex-II C ia T6 sertifikal 3) Profibus-PA kablosu : Endktans Lo = 0,65 mH/km Kapasitans Co = 60 nF/km Damar Kesiti = 1,3 mm2 evrim direnci = 27,5 /km ( 2x13,74) Empedans = 100 +- 20 /km Ex zellii : ak mavi renkli, yanmay ilerletmeyen, halojensiz kablo (kablolarda ex sertifikas olmaz) 4) G nitesi : alma gerilimi : 24 VDC alma akm : Ksa devre akm Isc azami akm : Ex zellii : Ex-II C ia T6 sertifikal Devresine balanabilecek azami kapasitans : Co endktans : Lo

SORU : Ex-II C gaz grubuna ve ia gvenlik seviyesine gre

1) G nitesinin deerleri ne olacaktr? 2) Saha aletlerinin says azami ne kadar olabilir? 3) Kablo boyu dolays ile data iletim mesafesi azami ka metre olabilir? Sistemdeki saha aletlerinin alma gerilimi belli olduuna gre nominal gerilimi 24 Volt olan herhangi bir KE g nitesi kullanmamz maalesef mmkn deildir. Kendinden emniyetliliin esaslarna ve zellikle EN 50014 (IEC 60079-0) (genel hususular) ve EN 50020 (IEC 60069-11) artlarna dikkat etmemiz gerekir. Bilindii gibi kendinden emniyetlilikte elektrik deerlerinin hemen tamam snrldr. Burada yalnzca alma gerilimi 24 Volt olarak belirlidir. G nitesini belirlerken gerilim dmne dikkat edilmesi ve dolays ile 24 Voltan daha yksek kl bir g nitesi seilmesi gerekir. +- %10 gerilim deiimine her elektrikli alet dayanmak zorundadr. Elektronik cihazlar gerilim dalgalanmalarna daha da dayankldr. Burada gz nne alnan gerilim dalgalanmasndan ziyade gerilim kayb dolays ile baz cihazlarda yksek baz cihazlarda da dk gerilim olmas ihtimalidir. Bu nedenle tay %10 deil %15-20 civarnda tutar isek hata yapmayz. Dolays ile g nitesi k gerilimini 24 Volt yerine 28 Volt almamzn bir mahsuru yoktur ( %16 at). Ksaca 4 Volt bir gerilim dm olabileceini peinen kabul etmi oluyoruz. Olay gzmzde canlandrmak iin bir de veri iletim sisteminin balant ekline bakmamzda yarar vardr. Tasarlanan veri iletim sistemi genel hatlar ile ve prensip olarak aadaki resim 10.31 deki gibidir. EN 50020 (IEC 6079-11) standardndaki ateleme erilerine ve yine ateleme akm ve kapasitanslarn veren tablo A1 ve A2 ye baktmzda, Ex-II C tablo A1 de 28 Volt iin 121 mA deeri karmza kar. A2 izelgesine baktmzda ise 83 nF kapasitans deeri
197

okunur. Bu tablolarda 1,5 emniyet katsaysna dikkat etmeyi unutmamak gerekir nk ia seviyesine gre bir tasarm yaplacaktr. 83 nF kapasitans deerine baktmzda kablo boyunun fazla uzun olamayaca (83 nF/ 60 nF/km = 1383 m) ve 1380 metrede tkand gzkmektedir. Cihaz bana tketim 10 mA olduuna gre, g nitesinin 121 mA olan akm kapasitesine baktmzda ise 10-12 cihazn zerinde saha ekipman balanamayaca sonucuna varlmaktadr. Gerilim dmn dikkate aldmzda durum ne olacaktr? Gerilim dm dV = IxR = IxLx27.5 forml ile hesaplanmakta olup, bu deerin yukarda izah edildii gibi en fazla 4 Volt alnabileceini kabul etmi idik. Ynetmeliklere gre alak gerilimde gerilim dm %1.5 kadar olabiliyor ise de burada zel bir inceleme yapld iin teknik olarak msaade edilebilen seviyeler alnmtr. Excel tablosu ile deiik hesaplamalar yapldnda iletim mesafesinin alet saysna gre deitii grlmektedir. Alet says 10u aamayacana gre aadaki tablodan kan sonu gerilim dmnn tasarmda etkili ve belirli olmayaca ynndedir. Her ne kadar bu tabloda rnein 4 adet cihaz iin 3,65 km mesafe gzkyor ise de EN 50020 izelge A2 verilen 83 nF kapasitans deeri alamayacandan, tasarladmz veri iletim sistemine 4 deil 1 cihaz balasak dahi hibir zaman 1383 metre mesafeyi aamayacamz unutulmamaldr. Kald ki biz burada 5 nF olan saha ekipmanlar ile 1 nF olan sonlandrma direnlerinin etkisini de dikkate almadk. Bu takdirde mesafe daha da ksalmaktadr.

Tablo : 4 Volt gerilim kaybnda kablo mesafeleri KABLO SAHA CHAZI DRENC BOYU SAYISI AKIMI Ohm/km km A 27,5 3,65 4 0,04 27,5 2,43 6 0,06 27,5 1,82 8 0,08 27,5 1,46 10 0,1 27,5 1,32 11 0,11 27,5 1,21 12 0,12 27,5 1,04 14 0,14 27,5 0,91 16 0,16
198

GERLM KAYBI V<4 V 4,02 4,01 4,00 4,02 3,99 3,99 4,00 4,00

4 V GK da mesafe km 3,64 2,42 1,82 1,45 1,32 1,21 1,04 0,91

Bu konuda irdeleme yapan uzmanlar yukarda FISCO konzepti altnda akladmz gibi 1000 m mesafe kabul etmilerdir ki bizce de optimum olan budur. Sonu olarak bu rnekte 28 Volt nominal gerimle alan bir KE g nitesi semek yeterli olacaktr. SONU : Seilen g nitesi gerilimi U= 28 VDC, akm Isc= 181 mA ve balanabilecek kapasitans Co=83 nF olacaktr. Saha alet says = 10 letim Mesafesi = 1000 m

RNEK 2
rnek 1 deki alet saysn artrmamz iin g nitesinin gerilimini drp akmn artrmamz ve dolays ile de daha dk gerilimde alan saha ekipman kullanmamz yeterli olacaktr. Aada benzer bir rnek incelenmitir. 1) Saha aletleri verileri : alma gerilimi 12 VDC, alma akm (azami akm Isc ) = 10 mA Endktans Li < 10 H Kapasitans Ci < 5 nF Ex zellii : Ex-II C ia T6 sertifikal 2) Sonlandrma empedans : 100 + 1 nF Ex zellii : Ex-II C ia T6 sertifikal 3) Profibus-PA kablosu : rnek 1 deki kablonun ayns

SORU : G nitesi seimi, azami saha alet says ile veri iletim mesafesinin belirlenmesi
2 Volt gerilim dm (%16) dikkate alnarak 12 Volt yerine 14 Volt kl bir g nitesi hedeflenecektir. EN 50020 izelge A1 de 14 Volt iin 1,2 Amper ve izelge A2 de de 0,73 F deerleri okunmaktadr. 14 Volt 1,2 Amper kl bir g nitesine, tketimi 10 mA olan saha ekipmanlarndan teorik olarak 120 adet balayabilmek mmkndr. G nitesinin msaade edilen Co kapasitans 0,73 F olduuna gre (730 nF/60 nF/km = 12,166 km) veri iletim hattnn da 12 km mesafeyi aabilecei gibi bir sonuca varlmaktadr. 2 Voltluk gerilim dmn ele aldmzda ise aadaki tabloda grlecei gibi iletim mesafesini gerilim dmnn belirledii anlalmaktadr. 1 adet saha ekipman olsa dahi mesafe 7 kmyi atnda gerilim kayb 2 voltun stne kmaktadr. 100-120 saha aleti balandnda 60-70 cm gibi komik mesafelerle karlalmaktadr. Buradan kan sonu verilen rnekte hem cihaz saysnn ve hem de iletim mesafesinin gerilim dm tarafndan belirlendiidir. Sonu olarak mantkl mesafelerin 10-12 cihaz saysnda olduu grlmektedir.
KABLO DRENC Ohm/km 27,5 27,5 27,5 SAHA CHAZI SAYISI AKIMI A 1 0,01 4 0,04 6 0,06 199 GERLM KAYBI V<2 V 2,00 2,00 2,00 2 V GK da mesafe km 7,27 1,82 1,21

BOYU km 7,27 1,82 1,21

27,5 27,5 27,5 27,5 27,5 27,5 27,5 27,5 27,5

0,91 0,73 0,61 0,52 0,45 0,36 0,30 0,072 0,061

8 10 12 14 16 20 24 100 120

0,08 0,1 0,12 0,14 0,16 0,2 0,24 1,00 1,20

2,00 2,01 2,01 2,00 1,98 1,98 1,98 2,01 2,05

0,91 0,73 0,61 0,52 0,45 0,36 0,30 0,07 0,06

Sonu : Seilen g nitesi gerilimi U=14 VDC, akm Isc=1,2 A ve Balanabilecek d devre kapasitans Co=0,73 F Saha alet says : 10 letim mesafesi : 700 m Bu iki rnekten karlan sonu ise dk gerilimli ve yksek akml cihaz semenin pek faydal olmayaca ynndedir. Ayrca akm arttka elektronik cihazlarn fiyat da artacaktr. Bu ve benzeri rnekleri oaltmamz mmkndr. Ex-II B grubuna ve hatta ib gvenlik seviyesine gre tasarm yaptmzda veri iletim hattna balanabilecek alet says ve ayn zamanda veri iletim mesafeleri de artacaktr. Dier taraftan burada verilen rneklere bakarak her hangi bir veri iletim sistemi tasarlamanz tavsiye etmeyiz. nk data iletim sistemleri basit l tertibatlarna benzemez, ok daha kapsamal ve detayl sistemlerdir. Bilmediimiz veya unuttuumuz konular olabilir. Yukarda verilen rneklerde saha ekipmanlarnn L ve C leri ile sonlama empedansnn deerleri de dikkate alnmamtr. Bu gibi kapsaml data iletim sistemlerini kendinden emniyetlilik konusunda uzman olan byk firmalara yaptrmann ok daha akllca olaca kanaatindeyiz. Kk firmalar daha esnek, ucuz ve hzl i bitiriyor olabilir. Unutmaynz ki exproof konusu ve zellikle de kendinden emniyetlilik ok spesifik konulardr. Bu gibi konularda ekipman reten firma says bir elin parmaklar kadar az olduu gibi konular ok iyi bilen ve hemen hemen her eye hakim tecrbeli uzman says ise ok daha da azdr.

Yazan : Elektrik Yk. Mh. M. KEMAL SARI

EYLL 2007

200

KAYNAKA
1. Intrinsic Sfety in Coal Mines, J.R.Hall, 1985 2. Intrinsic Safety, E.C. Magison, 1984 3. Colliery Electrician N.C.B. 1976 4. Handbuch fr Explotionsschutz, BBC, 1971 5. Elektrische Ausrstungen in explotionsgefaerdeten Betribsstaetten, VDE, 1975 6. Siemens S7-300, M7-300, ET 200M, Automation Systems Principle of Intrinsically-Safe Designe 7. ntrinsic safe circuit designe, Cooper Crouse-Hinds, www.crouse-hinds.com. 8. Nachweis der Eigensicherheit. CAMILLE BAUER firmasnn internet sitesinden alnan Volker Pohl, imzal yaz. 9. SAMSON AG firmasnn www.samson.de internet sitesinden alnan technical information PROFIBUS-PA adl yazs 10. Engineers Quide, Pepperl+Fuchs firmas yayn. 11. Profibus Nutzerorganization yaynlar www,profibus.com sitesinden

201

EK 01 : YANICI, PARLAYICI ve PATLAYICI MADDELERN ZELLKLER

YANIC GAZ ve BUHARLAR Ad Forml Patlama snr LEL *) ALKOLLER Metil alkol CH3OH, metanol CH3CH2OH, etanol Etil alkol Propanol CH3CH2CH2OH ESTERLER Ethyl Acetat CH3COOC2H5 ETERLER Ethyl Ether CH3CH2OCH2CH3 Methyl Ether CH3OCH3 Karbon hidratlar Metane CH4 Propan CH3CH2CH3 Butan CH3CH2CH2CH3 Hexan CH3CH2CH2CH2CH2CH3 Heptan, CH3CH2CH2CH2CH2CH2CH3 Acetilen HC=CH Benzin (kurunsuz) Jet benzini JP-4 Nafta Naphtha Terebentin (neft ya) Kapal bileimler Toluene C6H5CH3 Xylene C6H4(CH3)2 Ethylene Oxide CH2OCH2 KETONLAR Acetone CH3COCH3
Methyl Ethyl Ketone CH3COC2H5 5.5 (6.7) Parlama Buhar younluu Patlama scakl

noktas

UEL *) 44 (36) 19 14 11 48 (36) 27 15 9.5 (10) 8.4-9.0 7.4 6.7 100 7.1 8 4.8

C +11 +13

Hava=1 1.1 1.59

C 464 363

3.3 2.2 2.2 1.85 3.4 5.0 2.1 1.8 1.2 1.05 2.5 1.2 1.3 1.7 0.7 1.2 1.1 3.6 2.6 1.4 12.5 4.0 15 4 21.4 1.25 3.0 2.2 2.7 4.0 0.8 1.5 1.3 1.0
202

-40

2.56

170

gaz gaz gaz -22 gaz

0.55 1.5 2.0 2.97 0,91

538 450 410 233 305

7.1 6.4 100 12.8-13 10 74 44 28 80 (77) 7.1 44.0 12.5 11.4 36.0 100 6.5 7.8 6.0 7.6

+4

3.14

535

-18

2.00

535

norganik gazlar
Carbon Monoxide Hydrogen Sulfide

Ammonia Hydrogen Benzen Karbon dislfit Etan Etil asetat Metilen Etil nitrat Oktan Pentan Petrol O-Xylen

CO H2S NH3 H2

gaz gaz gaz -11 -30 gas -4 gaz +10 +13 -49 -43 +32

0.97 0.58 0.07 2.77 2.64 1.0 3.04 0.98 3.14 3.9 2.48 3.5 3.7

570 630 585 560 102 472 460 425 85 220 285
250-400

464

*) havadaki hacimsel oran , % olarak

Bir yanlla sebep olmamak iin maddelerin ngilizce orijinal isimleri aynen muhafaza edilmitir.

Acetone Acetylene Ammonia Benzene Butane Carbon disulphide Carbon monoxide Ethane Ethyl acetate Ethyl alcohol Ethylene Ethyl ether Ethyl nitrate Hexane Hydrogen Methane Methyl alcohol Octane Pentane Petrol Propane Toluene O-Xylene

Explosive Limits (% by vol.in air) LEL UEL 2.6 12.8 2.50 100.0 15.0 28.0 21.4 7.1 1.8 9.0 1.25 44.0 12.5 74.0 3.0 12.5 2.2 11.4 3.3 19.0 2.7 36.0 1.85 48.0 4.0 100.0 1.2 7.5 4.0 80.0 5.0 15.0 5.5 44.0 0.8 6.5 1.5 7.8 1.3 6.0 2.2 10.0 1.3 7.0 1.0 7.6

Flash Point 'C -18 gas gas -11 gas -30 gas gas -4 +13 gas - 40 +10 -22 gas gas +11 +13 -49 -43 gas +4 +32

Vapour Density Air=1 2.00 0.91 0.58 2.77 2.0 2.64 0.97 1.0 3.04 1.59 0.98 2.56 3.14 2.97 0.07 0.55 1.1 3.9 2.48 3.5 1.5 3.14 3.7

Ignition Temp. 'C 535 305 630 560 410 102 570 472 460 365 425 170 85 233 585 538 464 220 285 250-400 450 535 464

LEL = Gazlarn alt patlama snr (Lover explosive limits ) UEL = Gazlarn st patlama snr (Upper explosive limits) Flash point = Svlarn patlama moktas, patlayabilecek kvamda buhar oluan scaklk Vapour density = Buhar yogunluu, havaya gre oran Ignition temperature = Atelenme ss, gaz veya svnn kendiliinden statik patlama ss. LEL deerleri deiik bir literatrde aadaki gibi farkl verilmektedir. Lower Explosive Limits of Combustible Gases Acetone Acetylene Benzene Butane
Butyl Alcohol (Butanol)

2.5% by volume 2.5% by volume 1.2% by volume 1.9% by volume 1.4% by volum 1.9% by volume 3.0% by volume 3.3% by volume 2.7% by volume

Diethyl Ether Ethane

Ethyl Alcohol (Ethanol)

Ethylene

Hydrogen Isopropyl Alcohol (Isopropanol) Methane Methyl Alcohol (Methanol) Methyl Ethyl Ketone n-Pentane Propane Propylene Styrene
203

4.0% by volume 2.0% by volume 5.0% by volume 6.0% by volume 1.4% by volume 1.4% by volume 2.1% by volume 2.0% by volume 0.9% by volume

Ethylene Oxide Hexane

2.7% by volume 1.1% by volume

Toluene Xylene

1.1% by volume 1.1% by volume

Her hangi bir gazn hacimsel oran LEL olarak aadaki gibi hesaplanr: Gazn % LEL deeri =
(hacimsel olarak % gaz younluu) x (100) Hacimsel olarak % gaz alt patlama snr deeri LEL

%25 LEL pentan %0,35 pentan anlamna gelir. 25% LEL Pentan = (0.35% Vol. pentan) x (100) 1.4% Vol. = (100% LEL)

Bilinen baz gaz ve buharlarn s gruplar aadaki tabloda verilmitir. Bu deerler normal statik patlama scaklklarnn altndadr. ISI SINIFI Patlama scakl Aset aldehit Aseton Asetilen Etan Etil asetat Etil eter Etil alkol Etil klorit Etilen Etilen klorit simetrik Etilen oksit Etil glikol Amonyak i-Amil asetat Otomobil benzinleri Kaynama balangc <135C zel benzin Kaynama balangc >135C Benzol (saf) n-Butan n-Butil alkol Siklo heksan Diesel, mazot Jet veya Roket yakt Sirke asiti Sirke asiti anhidriti Kalorfer yakt DIN 51603 n-Hexan Karbon monoksit Metan Metanol Metil klorit Naftalin T1
>450C

T2
300450C

T3
200300C

T4
135200C

T5
100135C

T6
85100C

T4 T1 T2 T1 T1 T4 T2 T1 T2 T2 T2 T3 T1 T2 T3 T3 T1 T2 T2 T2 T3 T3 T1 T2 T3 T3 T1 T1 T1 T1 T1
204

Ya asiti Fenol Propan n-Propil alkol Kkrt karbon Kkrt hidrojen ehir gaz Tetralin (Terahidronaftalin) Toluol Hidrojen

T2 T1 T1 T2 T6 T3 T1 T2 T1 T1

YANICI SIVILAR
TS 12820ye gre svlarn tehlike snflar : Bu standart Amerikan NFPA 30 ve 30/A dan alnm olup aadaki deerler NFPA 30 a uygundur. YANICI SIVILARIN TEHLKE SINIFLARI SINIF (class) Parlama noktas (flash point) IA (parlayc) Tf < 22.8C Tf<73 F IB (parlayc) Tf < 22.8C Tf<73 F IC (parlayc) II (yanc) IIIA (yanc) IIIB (yanc) Tf > 22.8 C 37.8 C<Tf< 60C 60 C < Tf < 93 C Tf>93 C Tf>73 F 100 F<Tf<140 F 140 F<Tf200 F Tf>200 F

Kaynama noktas (boiling point)

Tb<37.8 C Tb>37.8 C Tb<37.8 C II IIIA IIIB

Tb<100 F Tb>100 F Tb<100 F

Yanc svlarn tehlike snflarna tipik rnekler IA IB IC II IIIA IIIB SM 89 oktanlk benzin 87 oktanlk benzin Diesel # 2, mazot K-1 Kerosene Jet yakt # 2 Fuel Oil Motor Oil 10W-30 Dietil eter, etilen oksit, baz hafif ham petroller Araba ve uak benzinleri, toluen, lakuer, lakuer tiner Ksilen, baz boyalar, solvent tabanl baz imentolar Mazot (diesel yakt), boya tineri Evlerde kullanlan yaktlar, fuel oil ve kalorfer yakt gibi Yemeklik yalar, yalama yalar ve motar yalar
Younluk lbs./gal. Tehlike Snf NFPA-704 Renk kodu B-2, R-4, Y-0 B-2, R-4, Y-0 B-2, R-2, Y-0 B-1, R-2, Y-0 B-0, R-2, Y-0 B-0, R-1, Y-0 Tehlike snf patlayc patlayc yanc yanc yanc yanc

Flash Point -44 F -44 F 120-180 F 122-150 F 120-180 F 401

84-118 C

-42 C -42 C
49-118 C

6.26 6.23 7.19 6.92 7.15 7.33

205

IA IA II II IIIA IIIB

82 C

Anti friz, Etilen glikol

235 360

9.38 7.53

IIIB IIIB

B-3, R-1, Y-0 B-1, R-1, Y-0

patlamaz yanc

Lube Oil 90 W 90W Nolu ya

Flash Point : Svlar atmosfer artlarna (hava scaklna) gre buharlaarak hava ile karrlar. Tam patlayabilecek oranda buhar oluturduklar scakla PLASH POINT (patlama noktas ) ad verilir. Gazlarda LEL ne ise svlarda da Flash point odur. TS 12820 ye gre baz parlayc ve yanc svlar TS 12820 ye gre baz parlayc ve yanc svlar Patlama noktas Flash point C F Benzin Diesel yakt Gaz ya -40 ile -46 > 55 > 38 -40ile -46 > 131 > 100 Snf Boiling point C F 100 38 ile IB ile 204 400 II 151 ile 304 ile II 574 301 IIIB 149 300 IIIB 282 540 IIIB >427 >800 IIIB >427 >800 IIIB >427 >800 IIIB >288 >427 64 >550 >800 148 >427 385 >800 725
Kaynama hoktasi

Havada asgari Tutuma scakl C F

Yaklak

441

Yaklak 825

227

(440)

Antifiriz 110 230 Fren svs 149 300 ase gresi 204 400 Dili ya 202 395 Lityum-moli gres 193 380 149-232 Yalama yalar 300-450 Hidrolik direksiyon 177 350 IIIB svs Beyaz gres 241 465 IIIB Cam ykama svs Metanol / su karmlar %100 metanol 12 54 IB % 50 metanol 27 80 IB %20 metanol 48 118 II %5 metanol 97 206 IIIB

>427 >427 >482

>800 >800 >900

OSHya gre baz patlayc svlarn snflandrlmalar aadaki tablolarda verilmitir. Buradaki PEL = msaade edilen patlama snr anlamna gemliktedir ve ppm olarak verilmitir. (ppm = milyonda bir) Class IA, SINIF IA SIVILAR Genel ismi 1-1 Dikloro etilenler Etil aminler Etil kloritler Dier ad Vinilidler Kloritler Klor etan
Flash Point (F) Kaynama noktas (F) Patlama snrlar

LEL 7.3 3.5 3.8

UEL 10.0 14.0 15.4

Buhar Younluu Hava = 1

PEL (ppm)

0 <0 -58

99 63 54
206

3.4 1.6 2.2

10 1000

Etil eter zo pentanlar

zo propil kloritler

Eter
2-Kloropropanlar

-49 <-60 -26 -2 <-40 -35

95 82 97 90 97 93

1.9 1.4 2.8 5.0 1.5 2.8

36.0 7.6 10.7 23.0 7.8 37.0

2.6 2.5 2.7 2.1 2.5 2.0

400 100 1000 100

Metil Formatlar Pentanlar Propilen Oksitler Class IB, SINIF IB SIVILAR Genel ismi Asetonlar Benzenler
Karbon Disulfidler 1,2-Dikloroetilenler

Dier ad Benzol
Karbon bisulfidler Asetilen dikloridler

Flash Point (F)

Kaynama noktas (F)

Patlama snrlar

LEL 2.6 1.3 1.3 9.7 2.2 3.3 1.0 1.4 1.1 3.1 6.7 1.8 1.5 0.9 1.0 2.0 1.8 2.0 1.2 1.7

UEL

Buhar younluu Hava=1

PEL (ppm)

0 12 -22 43 24

134 176 115 140 171 173 277 100-399 156 135 147 176 216 212-320 257 215 192 180 232 260

12.8 2.0 7.1 2.8 50.0 2.6 12.8 3.4 11.0 3.0 19 6.7 7.6 7.5 16 3.6 10 8.2 6.0 6.5 8.0 8.0 12 7.1 7.6 1.6 3.7 3-4 3.0 2.6 1.1 2.5 2.9 4.2 3.9 3.5 3.5 2.1 3.1 4.0

1000 1 20 200 400 1000 100 500 200 200 200 200 500 200 250 400 200 150

Etil Asetatlar Etil Alkoller Etil Benzenler Akar yaktlar, benzin Heksanlar Metil Asetatlar Metil Alkol Metil Etil Ketonlar
Metil Propil Ketonlar

Etanol, Tahl alkol

55 59 -45 -7 14

Aa alkol, Metanol MEK, 2Butanonlar 2-Pentanonlar 76 Nafa

52 21 45 20-45 56 58 40 53 40 72

VM&P Napfta Oktanlar Propil Asetatlar

Isopropil Asetatlar Isopropil Alkoller

Toluenler Butil Asetatlar Class IC, SIVILAR Genel ismi Iso aml asetatlar Amil Alkol Butil Metil Isobutil

IPA, 2-propanol Toluol

SINIF IC
Flash Point (F) Kaynama noktas (F) Patlama snrlar Buhar younluu Hava = 1

Dier ad Muz ya Pentanol Butanol MIBK, Hexone

LEL 1.0 1.2 1.4 1.4

UEL 7.5 10

PEL (ppm) 100

77 91 84 73

288 281 243 246

207

4.5 3.0

11.2 2.6 7.5 3.5

100 100

Ketonlar Nafta (Petrol) Propil Alkol Styrenler (Monomer) Turpentinler Ksilenler Class II, SINIF II SIVILAR Genel ismi Isoamyl

Mineral ispirto, Petrol eteri ruhu

85-110 77 90 95

302-399 208 295 307-347 281-291

0.8 2.1 1.1 0.8 1.1

6.0

4.2

200 100 100 100

Propanol Vinil Benzenler Ksilol

13.5 2.1 6.1 7.0 3.6 3.7

81-115

Dier ad

Flash Point (F)

Kaynama noktas (F)

Patlama snrlar

LEL UEL 1.2 1.7 0.7 0.8 2.5 5.0 6.0

Buhar younluu Hava = 1

PEL (ppm) 100 100 50 100 500 25

109 117 111 100+ 110+ 130+

268 313 313 -

3.0 4.7 3.4 4.5 4.3 >4.2

Cellosolve 2-Ethoxyethyl asetatlar acetate Sikloheksanonlar Fuel Oil #1 & #2 Fuel Oil #4 Fuel Oil #5 Kerosenler Naphtha (coal tar) Naphtha (High Flash) Metil Cellosolve Class III, SIVILAR Genel ismi Aniline Butyl Cellosolve
2-Butoxyethanol 2-Ethozyethanol

110-150 180-300 (kmr katran) 100-110 300-400

100 Naptha Emniyet zcs Stoddard Solvent 2-Methoxyethanol

100-110 300-400 115 255

14.0 -

SINIF III Dier ad

Flash Point (F) Kaynama noktas (F) Patlama snrlar Buhar younluu Hava = 1

LEL 1.3 1.1 1.8 3.2 2.1 0.8 -

UEL -

PEL (ppm) 5 50 200 50 5 25 1

158 160 202 162 Glycol Glycerol 232 140 320 184 190

363 340 275 322 387 324 554 419 412

3.2

10.6 4.1 14.0 3.1 2.5

Cellosolve Solvent Cellosolve

Solvent

Cyclohexanol Ethylene Glycol Furfural Glycerine Isophorone Nitrobenzene

19.3 3.3 3.8 3.2 4.3

208

Alevlenmez, Patlamaz svlar (*) SIVILAR Genel ismi Karbon Tetrakloritler Kloroform Etilene Dibromitler Metil kloroform Metilen kloridler Perkloroetilenler Trikloroetilenler Kaynama noktas (F) 171 142 270 165 104 248 190 PEL (ppm) 10 50 20 350 500 100 100

Dier ad Triklorometanlar 1,2-Dibromoetanlar 1,1,1-Trikloroetanlar Diklorometanlar Tetrakloroetilenler TCE, Triklor

*) Normal artlarda patlamaz svlar. Triklor etilenler ince aluminyum tozu ile kararlarsa tehlikeli olabilirler.

TOZLAR
TOZ CNS Aluminyum Odun kmr Linyit kmr tozu Kakao Kahve tozu Hububat, msr Methyl cellulose Kat lifi, krpnts Phenolic resin Polietilen tozu PVC tozu eker tozu Kurum, is Niasta Toner Buday PATMA ISISI BULUT 560C 520C 380C 590C 580C 530C 420C 570C 530C 440C 700C 490C 810C 460C 520C 510C 5 mm film >450C 320C 225C 250C 290C 460C 320C 335C >450C melts >450C 460C 570C 435C melts 300C

Bulut : Tozun havada karm hali anlamna gelmektedir. 5 mm Film : Alet veya zemin zerine km vaziyette bulunan tz tabakasnn statik patlama slar Toz cinsi Aktif kmr Brom fenoksim Tinopal Marul tozu Yeil mercimek unu amur ktrc M, [m] bis 10 bis 20 43 40 27 89 Pmax, [bar] 7,3 11,9 6,8 8,5 9,1 7,5
209

Kst, [bar m s-1] 72 342 69 157 109 71

MEE [mJ] 500000 250000 80000 100 100 50

(76 % organik bileenlil) Msr niatas Paraformaldehyd **) Bal mumu, parafin Polyester, poliester Celluloseacetat stifleme, rt tozu (60 % anorganik bileenli) Herbizid *) Lycopodium Antioxidant Epoxidharz , epoksi reine Polyurethan,poliretan Aluminium Netzschwefel

10 19 bis 20 35 31 40 21 32 18 27 29 bis 10 31

9 9,6 8,4 7,8 7,5 5,6 8,4 7 9 7,5 7,8 11,4 6,1

200 405 185 140 116 90 168 134 214 161 150 625 116

10 5 5 5 5 5 2 2 1 1 1 0,1 0,01

*) stenmeyen otlarla mcadelede kullanlan tarm ilac **) PARAFORMALDEHYD; Polyoxymethylen; HO(CH2O)nH Erime noktas: 120-180 C Patlama noktas (flammpunkt): 71 C Kendiliinden patlama ss: 300 C Bal Younluk (su 1 ): 1.46 Patlama snr (% hacm olarak): 7.0-73.0 Tozlarla ilgili baz isimlerin Trke karlklar tam bulunamadndan orijinal hali ile muhafaza edilmitir. Tozlarn patlama zelliklerinin lm ile ilgili belli deerler mevcuttur. Bu konuya girilmeyecektir. Burada bilgi iin baz deerler verilmitir. Aadaki tablodaki gibi tozlar patlama snflarna ayrlmaktadr. Kst deeri tozlar iin karakteristik bir veridir.

Toz patlama Snf St 0 St 1 St 2 St 3

Kst (bar m s-1) 0 0 < Kst < 200 200 < Kst <300 300 < Kst

zellik (Characteristics -) Patlayc deil Zor patlayc hale gelir, Zayf patlayc Kuvvetli patlayc. ok kuvetli patlayc.

GAZ GRUPLARI ve SINIFLANDIRMA

ABD kaynakl eski ve yeni snflandrma aadaki tabloda grlmekte olup, orijinal ngilizce metin aynen muhafaza edilmitir.

HAZARDOUS AREA CLASSIFICATIONS

PATLAYICI ORTAM SINIFLANDRMALARI Class I Area Groups, Snf I sahalar ve gruplar Division 1 and 2
210

Zone 0, 1 and 2

A: Acetylene B: Hydrogen Acrolein, Asrine, Butadiene, Ethylene Oxide Propylene oxide, Propylnitrate C: Ethylene Ethylenmine, Ethyl mercaptan, Ethyl sulfide Hydrogen cyanide, Hydrogen sulfide, Morpholine 2-Nitropropane, Tetrahydrofuran Unsymmetrical dimethylhydrazine D: Propane Acetic acid (glacial), Acetone Acrylonitrile, Ammonia, Benzene Butane 1- Butanol (butyl alcohol) 2- butanol (secondary butyl alcohol) n- butyl acetate, Isobutyl acetate Sec.- butyl alcohol, Di-isobutylene Ethane, Ethanol (ethyl alcohol) Ethyl acetate, Ethylene diamine (anyhydrous) Ethylene dichloridex, Gasoline (56-60 octane) Hexanes, Heptanes, Isoprene, Isopropyl ether Mesityl oxide, Methane (natural gas) Methanol (methyl alcohol 3-methyl-1 butanol (isoamyl alcohol) Methyl ethyl ketone, Methyl isobutol keytone 2-methyl-1 proponal (isobutyl alcohol) 2-methyl-2 proponal (tertiary butyl) Petroleum naptha, Pyridine, Octanes, Pentanes 1-pentanol (amyl alcohol), 1-propanol (propyl alcohol) 2-propanol (isoproyl alcohol) Propylene, Styrene, Toluene, Vinyl acetate Vinyl chloride, Zylenes (o-xylene)

IIC: Acetylene Hydrogen

IIB: Ethylene Ethyl Either Butadiene

IIA: Propane Cyclopropane, Ethane, Butane Benzene, Pentane, Heptane, Acetone Methyl Alcohol, Ethyl Alcohol I: Methane (Gaseous Mines)

Class I Temperature Codes ISI GRUPLARI Division 1 and 2 T1 (<450C) T2 (<300C) T2A, T2B, T2C, T2D (<280C, <260C, <230C, <215C) T3 (<200C) T3A, T3B, T3C (<180C, <165C, <160C) T4 (<135C) T4A (<120C) T5 (<100C) T6(<85C)

Zone 0, 1 and 2 T1 (<450C) T2 (<300C) T3 (<200C) T4 (<135C) T5 (<100C) T6 (<85C)

Applicable Certification Documents Uygulanan sertifika dkmanlar veya standartlar Area Protection Methods
211

U.S.

Canada

Div. 1

Explosion Proof UL 1203 CSA-30 Intrinsically safe (2 fault) Purged/pressurized (Type X or Y) Nonincendive Non-sparking device Purged/pressurized (Type Z) Hermetically sealed Any Class I, Div. 1 method Any Class I, Zone 1 or 2 method

UL 1203 UL 913 NFPA 496 UL 1604 UL 1604 NFPA 496 UL 1604 -------

CSA-30 CSA-157 NFPA 496 CSA-213 CSA-213 NFPA 496 CSA-213 -------

Div. 2

Class I, Zone 0, 1 and 2 Protection Methods Snf I, Zon 0, 1, ve 2 Koruma Metodlar

Applicable Certification Documents, Uygulanan sertifika dkmanlar veya standartlar Area Zone 0 Protection Methods Intrinsically safe, 'ia' (2 fault) Class I, Div. 1 intrinsically safe (2 fault )method Encapsulation, 'm' Flameproof, 'd' Increased safety, 'e' Intrinsically safe, 'ib'(1 fault) Oil immersion, 'o' Powder filling, 'q' Purged/pressurized, 'p' Any Class I Zone 0 method Any Class I, Div. 1 method Nonincendive, 'nC' Non-sparking device, 'nA' Restricted breathing, 'nR' Hermetically sealed, 'nC' Any Class I, Zone 0 or 1method Any Class I, Div. 1 or 2 method U.S. UL 2279, Pt. 11 UL 913 UL 2279, Pt.18 UL 2279, Pt. 1 UL 2279, Pt. 7 UL 2279, Pt.11 UL 2279, Pt. 6 UL 2279, Pt. 5 ---------UL 2279, Pt.15 UL 2279, Pt.15 UL 2279, Pt.15 UL 2279, Pt.15 ------Canada CSA-E79-11 CSA-157 CSA-E79-18 CSA-E79-1 CSA-E79-7 CSA-E79-11 CSA-E79-6 CSA-E79-5 CSA-E79-2 ------CSA-E79-15 CSA-E79-15 CSA-E79-15 CSA-E79-15 ------IEC IEC 60079-11 ---IEC 60079-18 EIC 60079-1 IEC 60079-7 IEC 60079-11 IEC 60079-6 IEC 60079-5 IEC 60079-2 ------IEC 60079-15pr IEC 60079-15pr IEC 60079-15pr IEC 60079-15pr ------Europe EN 50020 ---EN 50028 EN 50018 EN 50019 EN 50020 EN 50015 EN 50017 EN 50016 ------EN 50021 EN 50021 EN 50021 EN 50021 -------

Zone 1

Zone 2

Class II, Division 1 and 2 Protection Methods Snf II, Blm 1 ve 2 Koruma Metodlar Applicable Certification Documents Uygulanan sertifika dkmanlar veya standartlar Area Protection Methods U.S. Canada Div. 1 Dust-ignition proof Intrinsically safe Pressurized Dust Tight Nonincendive Non-sparking Pressurized Any Class II, Div. 1 method UL 1203 UL 913 NFPA 496 UL 1604 UL 1604 UL 1604 NFPA 496 ---212

CSA-25 or CSA-E-1241-1-1 CSA-157 NFPA 496 CSA-157 or CSA-E-1241-1-1 ------NFPA 496 ----

Div. 2

Hazardous Locations Markings Patlayc ortamlara kullanlan cihazlarn ETKETLENMES Class I, II & III, Division 1 & 2 (U.S. & Canada) ---- This marking would include: Class(es), Division(s), Gas/Dust Group(s), Temperature Code Example: Class I, Division 1, Group C & D, T4A Class I, Zone 0, 1 & 2 (U.S. & Canada) ---- This marking would include Method A: For Zone Listings based on UL 2279 or the CSA-E79 Series Class, Zone(s), Ex, Protection Method(s), Gas Group, Temperature Code Example: Class I, Zone 1, Ex de IIB T4 Method B: For Zone Listings based on UL or CSA Division Certification Documents Class, Zone(s), Gas Group, Temperature Code Example: Class I, Zone 1, Group IIB, T4 Note: For U.S. Zone Listings based on UL 2279, Article 505 of the 1999 NEC requires that the "Ex" element of the marking string shall read "Aex." Note: For Canadian Zone Listings based on the CSA-E79 Series, The "Class" and "Zone" elements of the marking string are optional. Zone 0, 1 & 2 (IEC only ) ---- This marking would include: Ex, Protection Method(s), Gas Group, Temperature Code Example: Ex de IIB T4 Zone 0, 1 & 2 (Europe only) ---- This marking would include: EEX, Protection Method(s), Gas Group, Temperature Code Example: EEX de IIB T4

North American NEC/CEC - European IEC Conversion KUZEY AMERKA NEC/CEC AVRUPA IEC KIYASLAMASI, KARILATIRILMASI
Division 1: Where ignitable concentrations of flammable gases, vapors or liquids can exist all of the time or some of the time under normal operation conditions. Patlayc orandaki gaz, buhar veya svnn, normal alma koullarnda srekli veya belli bir sre var olduu veya var alabilecei (ihtimali olana) yerler (ortamlar) Division 1 olarak kabul edilir. <> Zone 0: Where ignitable concentrations of flammable gases, vapors or liquids can exist all of the time or for long periods of time under normal operating conditions. [Only achievable by Intrinsically safe, 'ia' (2 fault)] Patlayc orandaki gaz, buhar veya svnn, normal alma koullarnda srekli veya uzunca bir sre var olduu veya var olabilecei (ihtimali olan) yerler (ortamlar) Zon 0 olarak kabul edilir. Yalnzca kendinden emniyetli ia tipi (2. hataya da dayanabilen trdeki) elektrik aletleri kullanlabilir Division 1: Where ignitable concentrations of flammable gases, vapors or liquids can exist all of the time or some of the time under normal operation conditions. <> Patlayc orandaki gaz, buhar veya svnn, normal alma koullarnda srekli veya belli bir sre var olduu veya var alabilecei (ihtimali olana) yerler (ortamlar) Division 1 olarak kabul edilir. Division 2: Where ignitable concentrations of flammable gases, vapors or liquids are not likely to exist under normal operating conditions. Patlayc orandaki gaz, buhar veya svnn, normal alma koullarnda var olma ihtimalinin az olduu veya az olabilecei (ihtimali olan) yerler (ortamlar) Division 2 ortamlar olarak kabul edilir. <> Patlayc orandaki gaz, buhar veya svnn, normal alma koullarnda var olma ihtimalinin az olduu veya az olabilecei (ihtimali olan) yerler (ortamlar) Zon 2 ortamlar olarak kabul edilir. Zone 1: Where ignitable concentrations of flammable gases, vapors or liquids can exist some of the time under normal operating conditions. Patlayc orandaki gaz, buhar veya svnn, normal alma koullarnda belli bir sre var olduu veya var olabilecei (ihtimali olan) yerler (ortamlar) Zon 1 olarak kabul edilir.

Zone 2: Where ignitable concentrations of flammable gases, vapors or liquids are not likely to exist under normal operating conditions.

213

EK 2 : PATLAYICI ORTAMLARLA LGL STANDARTLAR

PATLAYICI ORTAMLARDA KULLANILAN ELEKTRK ALETLER LE LGL STANDARTLAR IEC 60079-0 IEC 60079-1 IEC 60079-2 IEC 60079-4 IEC 60079-5 IEC 60079-6 IEC 60079-7 IEC 60079-10 IEC 60079-11 IEC 60079 -12 IEC 60079-13 IEC 60079-14 IEC 60079-15 IEC 60079-16 IEC 60079-17 IEC 60079-18 IEC 60079-19 IEC 60079-20 IEC 60079-25 IEC 60079-26 IEC 60079-27 IEC 60079-28 IEC 61241-0 IEC 61241-1 IEC 61241-4 IEC 61241-10 IEC 61241-11 IEC 61241-14 IEC 61241-17 IEC 61241-18 IEC 61241-2-1 IEC 61241-2-2 IEC 61241-2-3 EN 13463-1 EN 13463-2 EN 13463-3 EN 13463-4 EN 13463-5 EN 13463-6 EN 13463-7 EN 13463-8 Genel hususlar d-Tipi koruma p-Tipi koruma Ateleme scakl tespiti test yntemleri q-Tipi koruma o-Tipi koruma e-Tipi koruma Patlayc ortamlarn snflandrlmas i-Tipi koruma Gaz ve buharlarn maksimum deneysel emniyet akl MESG ve minimum ateleme akmana MIC gre snflandrlmas Basnl korunmu (p-tipi) oda ve tesislerin yapm ve kullanm Elektrikli aletlerin patlayc ortamlara yerletirilmesi (madenler hari) n-Tipi koruma Analiz odalarnn korunma maksad ile havalandrlmas Patlayc ortamlardaki (madenlar hari) elektrikli aletlerin gzetim ve bakmlar m-Tipi koruma Ekipmanlarn tamir bakm ve dzeltilmesi Elektrikli aletler iin lzumlu olan patlayc gaz ve buhar verileri i-Tipi korumu sistemler Tehlike blgesi 0 (Zon 0) iin elektrik ekipman Veri yolu, Data nakli FISCO ve FNICO Optik k kullanan veri yolu ve cihazlarn korunmas TOZ LE LGL STANDARTLAR Genel hususlar tD-Tipi koruma pD-Tipi koruma Patlayc ortamlarn snflandrlmas iD-Tipi koruma Yerletirme Bakm onarm mD-Tipi koruma Minimum ateleme ss test metodlar Toz abaks diren (dayanm) test metodlar Minimum ateleme enerjisi test metodlar ELEKTRKL OLMAYAN CHAZLAR Genel hususlar fr-Tipi koruma d-Tipi koruma g-Tipi koruma c-Tipi koruma b-Tipi koruma p-Tipi koruma k-Tipi koruma 214 EN 50281-1-1 EN 50281-1-1 EN 60079-25 EN 50284 EN 60079-27 EN 60079-28 EN 50020 EN 50017 EN 50015 EN 50019 EN 50014 EN 50018 EN 50016

EN 50012

EN 50028

EK-3
DNYA LKELERNN TANINMI TEST LABORATUVARLARI ve YETKL SERTFKA OTORTELER Bulunduu Tekilatn ksa yazl ehir CH, swire Zrih SEV PL , Polonya Mikolw Barbara HU , Macaristan Budapete BKI SI, Slovenya Ljubljana SIQ HR, Hrvatistan Zagreb S-Komisija Bosnia , Bosna Sarajevo BA-Ex Commission RO, Romanya Petrosani INSEMEX/ SCEEx BG, Bulgaristan Sofya Minproject UA , Ukrayna Makejevka MakNII UA , Ukrayna Donezk ISZVE (TCCexEE) RU, Rusya Kemerovo VostNII RU, Rusya Moskova IGD RU , Rusya Moskova SERTIUM RU, Rusya Mendeleyevo VNIIFTRI RU, Rusya Arsamas 16 VNIIEF US, ABD Norwood, MA FMRC US, ABD Northbrook, IL UL US, ABD Triadelphia, WVa. MSHA CA, Kanada Rexdale & Edmonton CSA CA, Kanada Ottawa CANMET BR, Brazilya Rio de Janeiro CEPEL AR, Arjantin Buenos Aires INTI AU, Avusturalya Redbank, QLD SIMTARS AU, Avusturalya Londonderry, NSW TestSafe Australia AU, Avusturalya Sydney, NSW QAS JP, Japonya Onogawa NITE JP, Japonya Tokyo TIIS CN, in Shanghai NEPSI CN, in Tschungking CCMRI CN, in Nanyang NEPEARI KR, Kore Seoul KTL KR, Kore Inchon KOSHA IN, Hindistan Calcutta ERTL (East) IN, Hindistan Dhanbad CMPD ZA, Gey Afrika Pretoria SABS *) I= maden sanayi, I.grup gazlar, II= maden sanayi dndaki dier sanayi kollarn, II.grup gazlar lke ONAYLANMI KURULULAR NOTIFIED BODIES Avrupann tannm test ve sertifik kurulular lke Avusturya Belika EK Cumhuriyeti Danimarka Danimarka sim ve Adres TV sterreich TV-A, Deutschstr. 10, A - 1230 Wien http://www.tuev.or.at/ Institut Scientifique des Services Publics (ISSeP) Sige de Colfontaine 60 rue Grande, B - 7340 Fyzikalne Technicky Zkusebni Ustav S.P. Pikartska 7, 716 07 Ostrava-Radvanice DEMKO A/S, Lyskoer 8 Postboks 514, DK-2730 Herlev http://www.demko.dk/ Teknologisk Institut, Teknologiparken 215 Tanm No 0408 0492 1026 0539 0396

Finlandiya Fransa

Fransa Almanya Almanya Italya Luxsem-burg Hollanda Polonya Slovakya Slovakya spanya sve Britanya Britanya Britanya Norve svire

Kongsvang All 29, DK 8000 rhus C VTT Industrial Systems (VTT Toutteet Ja Tuotanto) P.O. Box 13071, FIN - 33101 Tmpere Institut National de l'Environnement Industriel et des Risques INERIS, Parc Technique, ALATA, BP 2 F - 60550 Verneuil en Halatte http://www.ineris.fr/ Laboratoire Central des Industries Electriques LCIE Avenue du Gnral Leclerc, 33 F - 92266 Fontenay-aux-Roses Cedex, http://www.lcie.fr/ Physikalisch-Technische Bundesanstalt (PTB) Bundesallee 100, D - 38116 Braunschweig, http://www.ptb.de DMT - Deutsche Montan Technologie GmbH Technologiepark 1, D - 45307 Essen CESI - Centro Elettrotecnico Sperimentale Italiano Giacinto Motta SpA, Via Rubattino 54, I - 20134 Milano Socit Nationale de Certification et d'Homologation s.a.r.l. 11 Route de Sandweiler L - 5230 Sandweiler KEMA Quality B.V. Utrechtseweg 310 Postbus 9035 NL - 6800 ET Arnhem http://www.kema.nl/ Orodek Bada i Certyfikacji "OBAC" Sp. z o.o. EVP, a.s. , SKTC 101, EVPU, JSC, Trenianska 19 SK 018 51 Nov Dubnica http://www.evpu.sk/ Technick inpekcia (TI) Vazovova, 7/A SK-81107 Bratislava Laboratorio Oficial Jose Maria de Madariaga (LOM) Calle Alenza 1 2, E - 28003 Madrid http://www.lom.upm.es/ Swedish National Testing and Research Institute SP Box 857, S - 50115 Bors http://www.sp.se/ BSI Product Services, Maylands Avenue, Hemel Hempstead Herts UK - HP2 4SQ SIRA Certification Service Sira Test and Certification Limited South Hill,ChislehurstKent GB - BR7 5EH http://www.siraservices.co.uk/ Baseefa (2001) Ltd, Health and Safety Laboratory Site Harpur Hill, GB - SK17 9JN Buxton-Derbyshire NEMKO AS Gaustadalleen 30 P.O. Box 73 Blindern N - 01314 Oslo, http://www.nemko.com/ Swiss Electrotechnical Association (SEV) Luppmenstrasse, 1 CH - 8320 Fehraltorf

0537 0080

0081 0102 0158 0722 0499 0344 1461 1293 1354 0163 0402 0086 0518 1180 0470 1258

216

EK 4 ATEX YNETMELKLER ATEX 100 a

Ynetmelik Sanayi ve Ticaret Bakanlndan: Resmi Gazete: 25.10.2002, 24919 Muhtemel Patlayc Ortamda Kullanlan Tehizat ve Koruyucu Sistemler ile lgili Ynetmelik (94/9/AT) BRNC BLM Ama, Kapsam, Dayanak, Tanmlar Ama Madde 1 Bu Ynetmeliin amac; Ynetmelik kapsamna giren muhtemel patlayc ortamda kullanlan tehizatn ve koruyucu sistemlerin gvenli olarak piyasaya arz iin gerekli emniyet kurallar ile uygunluk deerlendirme prosedrlerine ilikin usul ve esaslar belirlemektir. Kapsam Madde 2 Bu Ynetmelik, muhtemel patlayc ortamlarda kullanlacak tehizat ve koruyucu sistemleri kapsar. Ayrca, muhtemel patlayc ortamlar dnda kullanlan, ancak patlama tehlikelerine kar tehizatn ve koruyucu sistemlerin emniyetli almas iin gerekli olan veya buna katk salayan emniyet cihazlar, kumanda cihazlar ve dzenleyici (reglatr) cihazlar da bu Ynetmeliin kapsam dahilindedir. Bu Ynetmelik aadakileri kapsamaz: a) Tbbi bir ortamda kullanlacak olan tbbi cihazlar, b) Patlama tehlikesinin sadece patlayc maddelerin veya kararsz kimyasal maddelerin bulunmasndan kaynakland tehizat ve koruyucu sistemler, c) Muhtemel patlayc ortamlarn yalnzca kazayla gaz sznts sonucu nadiren oluabilecei ev ortamnda ve ticari olmayan ortamlarda kullanlan tehizatlar, d) Kiisel Koruyucu Donanm ile lgili Ynetmelik (89/686/AT) kapsamndaki kiisel koruyucu tehizatlar, e) zerindeki tehizatlarla birlikte ak denizde seyreden gemiler ve kydan uzaktaki seyyar niteler, f) Ulam vastalar; yalnzca yolcularn havayolu, karayolu, demiryolu veya su yolu ile tanmasna ynelik tatlar ve bunlarn rmorklar ile mallarn havayolu, devlet karayolu, demiryolu veya suyolu ile tanmas iin tasarlanm olan nakil vastalar, (Muhtemel patlayc bir ortamda kullanlacak tatlar bu Ynetmelik kapsamndan hari tutulmayacaktr.) g) lkemizin gvenlii asndan lzumlu olan silah, mhimmat ve sava malzemeleri. Dayanak Madde 3 Bu Ynetmelik, 4703 sayl rnlere likin Teknik Mevzuatn Hazrlanmas ve Uygulanmasna Dair Kanuna dayanlarak hazrlanmtr. Tanmlar Madde 4 Bu Ynetmelikte geen; a) Bakanlk : Sanayi ve Ticaret Bakanln, b) Mstearlk: D Ticaret Mstearln, c) Komisyon : Avrupa Birlii Komisyonunu, d) Muhtemel Patlayc Ortamlarda Kullanlacak Tehizat: Ynetmelikte sadece, "tehizat" olarak ifade edilecektir. Malzemenin ilenmesi iin ayr ayr veya birlikte, enerjinin retilmesi, aktarlmas, depolanmas, llmesi, kontrol ve dntrlmesi iin kullanlacak olan ve muhtemel tutuma kaynaklar ile patlamaya yol aabilecek makine, aparat, sabit veya seyyar cihazlar, bunlarn kumanda aksamlar ile cihazlar ve alglama ya da koruma sistemlerini, e) Koruyucu Sistemler: Yeni balam patlamalar derhal durdurmak ve/veya patlama alevlerinin ve patlama basnlarnn etki alanlarn snrlamak iin dnlm tasarm nitelerini, (Koruyucu sistemler tehizata entegre edilebilir veya bamsz sistemler olarak kullanlmak zere ayr olarak piyasaya arz edilebilir.) f) Aksam: Tehizatn ve koruyucu sistemlerin emniyetli almas iin gerekli olan ancak bamsz olarak ilevi olmayan herhangi bir paray, g) Patlayc Ortamlar: Ortam artlar altnda, tutuma olutuktan sonra yanmann tm yanmam karma yayld gaz, buhar, buu ya da toz halindeki yanc maddelerin hava ile karmn, h) Muhtemel Patlayc Ortam: Yerel artlar ve iletme artlar nedeniyle patlayc olabilen bir ortam, i) Tehizat Gruplar ve Kategorileri: Gerekli koruma seviyesini tanmlayan tehizat grup ve kategorileri Ek Ide aklanm olup; 1) I Nolu Tehizat Grubu: Madenlerin yer alt blmlerinde kullanlacak tehizatlar iin geerli olanlar, 217

2) II Nolu Tehizat Grubu: Patlayc ortamlarn tehlikeye drebilecei dier yerlerde kullanlacak tehizatlar iin geerli olanlar, j) Onaylanm Kurulu: 4703 sayl Kanun ve bu Kanunun uygulama ynetmeliklerinden Uygunluk Deerlendirme Kurulular ile Onaylanm Kurululara Dair Ynetmelik ve bu Ynetmelik hkmlerine gre bu Ynetmelik erevesinde uygunluk deerlendirme faaliyetinde bulunmak zere test, muayene ve/veya belgelendirme kurulular arasndan Bakanlk tarafndan belirlenerek yetkilendirilen zel veya kamu kuruluunu, k) retici: Bu Ynetmelik kapsamndaki tehizat ve koruyucu sistemleri reten, imal eden, slah eden veya rne adn, ticari markasn veya ayrt edici iaretini koymak suretiyle kendini retici olarak tantan gerek veya tzel kiiyi; reticinin Trkiye dnda olmas halinde, retici tarafndan yetkilendirilen temsilciyi ve/veya ithalaty; ayrca, rnn tedarik zincirinde yer alan ve faaliyetleri rnn gvenliine ilikin zelliklerini etkileyen gerek veya tzel kiiyi, l) CE Uygunluk areti : Tehizatn ve koruyucu sistemlerin, bu Ynetmeliin artlarna uygun olduunu ve ilgili uygunluk deerlendirmesi ilemlerine tabi tutulduunu gsteren iareti, m) Uygunluk Deerlendirmesi: Tehizatn ve koruyucu sistemlerin, bu Ynetmelik hkmlerine uygunluunun test edilmesi, muayene edilmesi ve/veya belgelendirilmesine ilikin her trl faaliyeti, n) AT Uygunluk Beyan : Tehizatn ve koruyucu sistemlerin, bu Ynetmeliin artlarna uygun olarak retiminin yapldn belirten, retici tarafndan dzenlenen yazl beyan, o) AT Tip nceleme Belgesi : Onaylanm kurulu tarafndan incelenen tehizatn, tipinin, bu Ynetmeliin ilgili hkmlerine uygunluunu tevsik eden belgeyi, p) Standart: zerinde mutabakat salanm olan, kabul edilmi bir kurulu tarafndan onaylanan, mevcut artlar altnda en uygun seviyede bir dzen kurulmasn amalayan, ortak ve tekrar eden kullanmlar iin bu Ynetmelik kapsamndaki tehizatn, zellikleri, ileme ve retim yntemleri, bunlarla ilgili terminoloji, sembol, ambalajlama, iaretleme, etiketleme ve uygunluk deerlendirmesi ilemleri hususlarndan biri veya birkan belirten ve uyulmas ihtiyari olan dzenlemeyi, r) Uyumlatrlm Avrupa Standard: Avrupa Birlii Komisyonunun talimat zerine bir Avrupa Standardizasyon Kuruluu tarafndan hazrlanan ve Avrupa Topluluklar Resmi Gazetesinde yaymlanan standard, s) Uyumlatrlm Ulusal Standart: Bir uyumlatrlm Avrupa Standardn uyumlatran ve Trk Standartlar Enstits tarafndan Trk Standard olarak kabul edilip yaymlanan standard, t) Ulusal Standart: Trk Standardlar Enstits tarafndan hazrlanan standartlar, u) Piyasaya Arz: rnn tedarik ve kullanm amacyla bedelli veya bedelsiz olarak piyasada yer almas iin yaplan ilk faaliyeti, ) Piyasa Gzetimi ve Denetimi: Bakanlk tarafndan, tehizatn piyasaya arz veya datm aamasnda veya tehizat piyasada iken bu Ynetmelik hkmlerine uygun olarak retilip retilmediinin, gvenli olup olmadnn denetlenmesi veya denetlettirilmesini, v) Modl: Bu Ynetmelik gereince, rnn tad risklere gre hangi uygunluk deerlendirmesi ilemlerine tabi tutulacan gsteren yollardan her birini, y) rn: Bu Ynetmelik kapsamndaki tehizat, koruyucu sistem ve cihazlar, z) Amaca Uygun Kullanm: Bu Ynetmeliin kapsamna giren tehizat, koruyucu sistem ve cihazlarn Ek Ide aklanan tehizat gruplar ve kategorilere ve emniyetli alabilmeleri iin gerekli olan ve retici tarafndan salanan tm bilgilere uygun olarak kullanlmalarn, ifade eder. KNC BLM Genel artlar, Standartlar Genel artlar Madde 5 Tehizat ve koruyucu sistemler aada belirtilen artlar yerine getirmelidir. a) Bu Ynetmeliin kapsamnda bulunan tehizat, koruyucu sistem ve cihazlar, kullanm amac gz nnde bulundurularak, Ek IIde belirtilen asgari salk ve emniyet gereklerini karlamaldr. b) Beraberinde Ek Xda belirtilen AT uygunluk beyan bulunan ve 8 inci maddede ngrlen CE uygunluk iaretini tayan bu Ynetmelik kapsamndaki cihazlarn ve beraberinde 7 nci maddenin (c) bendinde belirtilen uygunluk belgesi bulunan aksamlarn bu Ynetmeliin nc Blmnde yer alan ilgili uygunluk deerlendirme prosedrleri de dahil olmak zere bu Ynetmeliin tm hkmlerine uygun olduu kabul edilir. c) Tehizat ve koruyucu sistemler belli bir patlayc ortam iin tasarmlanabilir. Bu durumda, bu tehizat ve koruyucu sistemler buna gre iaretlenmelidir. d) Bakanlk, kiilerin ve zellikle de iilerin bu Ynetmelik kapsamndaki tehizat, koruyucu sistem ve cihazlar kullanrken korunmalarn teminen lzum grd artlar getirebilir. Ancak bu artlar, sz konusu tehizat, koruyucu sistem ve cihazlarn veya aksamlarn bu Ynetmelikte ngrlmeyen bir yolla deitirilmesini ngremez. e) Bu Ynetmeliin 6 nc maddesinde belirtilen ve bir uyumlatrlm Avrupa standardn uyumlatran bir uyumlatrm ulusal standardn asgari emniyet ve salk artlarndan bir veya daha fazlasn kapsamas halinde bu standarda uygun olarak, uyumlatrlm standartlarn bulunmad durumlarda ise yine ayn 218

maddede belirtilen ulusal standartlara uygun olarak retilmi olan bu Ynetmelik kapsamndaki tehizat, koruyucu sistem ve cihazlarn veya aksamlarn bu Ynetmeliin ilgili salk ve emniyet artlarna uyduu kabul edilir. Standartlar Madde 6 Bu Ynetmelik kapsamna giren tehizat, koruyucu sistem ve cihazlarla ilgili Trk Standardlar Enstitsnce belirlenen uyumlatrlm ulusal standartlar ile bunlarn referanslar olan uyumlatrlm Avrupa standartlarnn isimleri, referans numaralar ile bunlara ilikin deiiklikler, bu standartlarn ilgili olduu bu Ynetmelik belirtilmek suretiyle, Bakanlka Resmi Gazetede yaymlanr. Bakanlk bu bilgileri Komisyona iletilmek zere Mstearla bildirir. Uyumlatrlm ulusal standartlarn mevcut olmad durumlarda, Bakanlk bu Ynetmelie ek olarak kartlacak teblile Trk Standardlar Enstitsnce hazrlanan ulusal standartlarn isimleri ve numaralarn Resmi Gazetede yaymlar ve bu standartlarn isimleri, numaralar ve metinlerini Komisyona iletilmek zere Mstearla bildirir. Komisyonun uyumlatrlm standartlarn 5 inci maddede belirtilen artlar tam olarak karlamadn veya ulusal standartlarn sz konusu gerekleri artk karlamadn bildirmesi halinde bu standartlarn uygulamadan tamamen ve ya ksmen ekilmesi gerektii hususundaki Komisyon gr Bakanlk tarafndan deerlendirilir. NC BLM Uygunluk Deerlendirme Prosedrleri, CE Uygunluk areti, CE Uygunluk aretinin Haksz litirilmesi Uygunluk Deerlendirme Prosedrleri Madde 7 Uygunluk deerlendirme prosedrlerine ilikin hususlar aada belirtilmitir. a) Gerektiinde, bu Ynetmeliin 2 nci maddesinin ikinci fkrasnda belirtilen cihazlar da dahil olmak zere, tehizatn uygunluunun deerlendirilmesi ile ilgili prosedrler aadaki gibidir. 1) I ve II nolu tehizat grubu, M1 ve 1 nolu tehizat kategorisi; retici, bu Ynetmeliin 8 inci maddesinde belirtilen CE uygunluk iaretini ilitirmek iin Ek IIIte belirtilen AT Tip nceleme prosedrne ek olarak; - Ek IVde belirtilen retim Kalite Gvencesine ilikin prosedr veya - Ek Vde belirtilen rn Dorulamasna ilikin prosedr takip eder. 2) I ve II nolu tehizat grubu, M2 ve 2 nolu tehizat kategorisi; i) retici, bu grup ve kategorilerdeki iten yanmal motor ve elektrikli tehizat bakmndan CE uygunluk iaretini ilitirmek iin Ek IIIte belirtilen AT Tip nceleme prosedrne ek olarak; - Ek VIdaki Tipe Uygunluk Prosedr veya - Ek VIIdeki rn Kalite Gvencesi Prosedrn takip eder. (ii) Bu grup ve kategorilerdeki dier tehizat bakmndan retici CE uygunluk iaretini ilitirebilmek iin Ek VIIIdeki retim Kontrol ile ilgili prosedr takip eder ve ayn Ekin 3 nc maddesinde ngrlen dosyay onaylanm kurulua verir. Onaylanm kurulu bu dosyay aldn en ksa zamanda bildirir ve dosyay muhafaza eder. 3) II nolu tehizat grubu, 3 nolu tehizat kategorisi; retici, CE uygunluk iaretini ilitirmek iin Ek VIIIde belirtilen retim Kontrol ile ilgili prosedr takip eder. 4) I ve II nolu tehizat grubu; retici, CE uygunluk iaretini ilitirilebilmek iin bu bendin (1), (2) ve (3) nolu alt bentlerinde belirtilen prosedrlere ek olarak, Ek IXda aklanan Birim Dorulamas ile ilgili prosedr de izleyebilir. b) Bamsz koruyucu sistemlerin uygunluk deerlendirmesi iin bu maddenin (a) bendinin (1) veya (4) numaral alt bendlerinin hkmleri uygulanr. c) Bu maddenin (a) bendinde belirtilen prosedrler, CE uygunluk iaretinin ilitirilmesi hari, bu Ynetmeliin 4 nc maddesinde tanmlanan aksamlara da uygulanacaktr. retici tarafndan nihai tehizat veya koruyucu sistemler iin geerli asgari artlara uyum salanmasna yardmc olmak zere aksamlarn bu Ynetmeliin kendileri iin geerli hkmlerine uygun olduunu ifade eden ve zelliklerini ve tehizat ya da koruyucu sistemlere nasl dahil edileceini gsteren bir belge dzenlemelidir. d) Ayrca, retici CE uygunluk iaretini ilitirmek iin, Ek IInin madde 1.2.7sinde belirtilen emniyet hususlar ile ilgili olarak Ek VIIIde belirtilen retim Kontrol ile ilgili prosedr izleyebilir. e) nceki bentlere ramen, Bakanlk, hakl bir talep zerine 2 nci maddenin ikinci fkrasnda belirtilen ve yukardaki bentlerde belirtilen prosedrlerin uygulanmad ve kullanm koruma amal olan tehizatn, koruyucu sistemin ve mstakil cihazlarn piyasaya srlmesine ve hizmete sokulmasna izin verebilir. f) Yukarda bahsedilen prosedrlerle ilgili belge ve yazmalar Trke veya ilgili onaylanm kuruluun kabul edecei bir dilde yaplr. g) Tehizat ve koruyucu sistemlerin, 8 inci maddede belirtilen CE uygunluk iaretinin ilitirilmesini ngren dier hususlar kapsayan baka ynetmeliklere tabi olmas halinde, bu iaret tehizat ve koruyucu sistemlerin sz konusu baka ynetmeliklerin hkmlerine de uygun kabul edildiini belirtecektir. 219

Ancak, bu ynetmeliklerden bir veya daha fazlasnn reticinin, bir gei dnemi iinde, hangi dzenlemelerin geerli olacan semesine izin vermesi halinde, CE uygunluk iareti yalnzca, reticinin uygulad ynetmeliklere uygunluu gsterecektir. Bu durumda, ynetmeliklerin ngrd ve tehizat ve koruyucu sistemlerin beraberinde bulunan belgelerde, uyarlarda ya da talimatlarda sz konusu ynetmeliklerin Resmi Gazetede yaymland ekilde ayrntlar verilmelidir. CE Uygunluk areti Madde 8 CE uygunluk iareti CE ba harflerinden oluur. Kullanlacak iaretleme ekli Ek Xda gsterilmitir. CE uygunluk iaretinin ilitirilmesinde ve kullanlmasnda 17/1/2002 tarihli ve 24643 sayl Resmi Gazetede yaymlanan "CE Uygunluk aretinin rne litirilmesi ve Kullanlmasna Dair Ynetmelik" hkmleri geerlidir. CE Uygunluk aretinin Haksz litirilmesi Madde 9 Bu Ynetmeliin 13 nc maddesi hkmleri sakl kalmak kaydyla; CE uygunluk iaretinin uygunsuz olarak ilitirilmi olduunun tespit edilmesi durumunda, retici cihazn CE uygunluk iareti ile ilgili hkmlere uygunluunun salanmas ve Bakanlk tarafndan getirilen artlar dahilinde ihlalin sona erdirilmesi ile ykmldr. Yukarda belirtilen uygunsuzluun devam etmesi halinde, Bakanlk sz konusu rnn piyasaya srlmesini kstlamak ya da yasaklamak veya 13 nc maddesinde belirtilen prosedrlere uygun olarak piyasadan ekilmesini salamak iin uygun btn tedbirleri alr. DRDNC BLM Onaylanm Kurulu Onaylanm Kurulu Madde 10 Bakanlk tarafndan grevlendirilecek onaylanm kurulular, EK XIdeki asgari kriterleri salamak zorundadr. Bakanlk, bu Ynetmelik kapsamndaki uygunluk deerlendirme ilemlerinde faaliyet gsterecek onaylanm kurulularn tespitini, tayinini, bildirimini ve statlerinin kaldrlmasn 17/1/2002 tarihli ve 24643 sayl Resmi Gazetede yaymlanan "Uygunluk Deerlendirme Kurulular ile Onaylanm Kurululara Dair Ynetmelik"te belirtilen hkmler erevesinde gerekletirir. BENC BLM Piyasaya Arz, Piyasa Gzetimi ve Denetimi, Genel artlara Uygunsuzluk

Piyasaya Arz Madde 11 Bu Ynetmelie uygun olarak imal edilmi tehizat, koruyucu sistem ve cihazlarn piyasaya arzna ilikin hususlar aada belirtilmitir. a) Bu Ynetmelie uygun tehizat, koruyucu sistem ve cihazlarn piyasaya arz ve hizmete sokulmas yasaklanmaz, kstlanmaz ve engellenmez. b) Beraberinde 7 nci maddenin (c) bendinde belirtilen bir uygunluk belgesi bulunan ve bu Ynetmeliin kapsamndaki aksamlar ile, bu Ynetmeliin anlam dahilindeki tehizat ya da koruyucu sistemlere dahil edilmesi dnlen aksamlarn piyasaya srlmesi yasaklanmaz, kstlanmaz ve engellenmez. c) Bakanlk, bu Ynetmelik kapsamnda bulunan tehizat, koruyucu sistem ve cihazlarn, ancak gerektii gibi monte edilip bakmnn yaplmas ve amacna uygun olarak kullanldnda insanlarn, hayvanlarn ve mallarn salk ve emniyetini tehlikeye drmemeleri halinde, piyasaya srlebilmeleri ve hizmete sokulabilmeleri iin gerekli tm tedbirleri alr. d) Tehizat, koruyucu sistem ve cihazlarn uygun olmadn aka gsteren bir iaret bulunmas ve imalats tarafndan uygun hale getirilinceye kadar sata sunulmamalar kaydyla, bu Ynetmelik hkmlerine uygun olmayan, bu Ynetmeliin kapsamndaki tehizat, koruyucu sistem ve cihazlarn ticaret fuarlar, sergiler, gsteriler, vesairede gsterilmesi engellenemez. Gsteriler srasnda kiilerin korunmasn salamak iin yeterli emniyet tedbirleri alnmaldr. Piyasa Gzetimi ve Denetimi Madde 12 Bakanlk cihazlarn piyasa gzetimi ve denetimini 17/1/2002 tarihli ve 24643 sayl Resmi Gazetede yaymlanan "rnlerin Piyasa Gzetimi ve Denetimine Dair Ynetmelik"te belirtilen hkmler erevesinde gerekletirir. Denetim sonularnn olumsuz olmas halinde, bu Ynetmeliin 18 inci maddesi hkmleri uygulanr. Genel artlara Uygunsuzluk Madde 13 Bakanlk, CE uygunluk iareti tayan ve amacna uygun olarak kullanlan bu Ynetmelik kapsamndaki tehizat, koruyucu sistem veya cihazlarn kiilerin ve gerektiinde evcil hayvanlarn ya da mallarn emniyetini tehlikeye drdn tespit ederse, bu tehizat veya koruyucu sistemlerin piyasadan ekilmesinin, piyasaya srlmesinin, hizmete sokulmasnn ya da kullanlmasnn yasaklanmas ya da serbest dolamnn kstlanmas iin uygun btn tedbirleri alr. 220

Bakanlk alnan bu tr bir tedbiri, kararnn gerekelerini ve zellikle de uygunsuzluun aadakilerden kaynaklanp kaynaklanmadn belirterek Mstearlk aracl ile Komisyona bildirir. a) Bu Ynetmeliin 5 inci maddesinde belirtilen asgari artlarn salanmamas, b) 6 nc maddede belirtilen standartlarn yanl uygulanmas, c) 6 nc maddede belirtilen standartlardaki eksiklikler. Uygun olmayan tehizat veya bir koruyucu sistemin CE uygunluk iareti tamas halinde, iareti ilitirenler hakknda 12 nci maddede belirtilen Ynetmelik hkmlerine gre ilem yaplr ve bu Mstearlk aracl ile Komisyona ve dier ye lkelere bildirilir. ALTINCI BLM eitli Hkmler

lgili Avrupa Birlii Mevzuat Madde 14 Bu Ynetmelik, Avrupa Birliinin 94/9/EC sayl Muhtemel Patlayc Ortamda Kullanlan Tehizat ve Koruyucu Sistemler ile ilgili direktifi dikkate alnarak hazrlanmtr. Bildirim Madde 15 Bu Ynetmeliin uygulamaya konulduu, Mstearlk aracl ile Komisyona ve Avrupa Birlii yesi lkelere bildirilir. Kararlarn Bildirilmesi Madde 16 Bakanlk, bu Ynetmelik kapsamndaki bir tehizat, koruyucu sistem ya da cihazn piyasaya srlmesini ve/veya hizmete sokulmasn kstlayan ya da yasaklayan ya da piyasadan ekilmesini ngren bir kararda dayand gerekeleri ve yrrlkte bulunan mevzuat dahilinde bavurabilecei yasal yollar belirterek, bu yasal yollara bavurabilecei srelerle birlikte ilgili tarafa derhal bildirir. Gizlilik Madde 17 Bu Ynetmeliin uygulanmasnda yer alan tm taraflarn grevlerini yaparken edindikleri tm bilgilerle ilgili olarak gizlilik hkmne riayet etmeleri zorunludur. Ancak bu hkm, Bakanln ve Onaylanm Kurulularn bilgi alverii ve uyarlarn datlmas ile ilgili ykmllklerini etkilemez. Aykr Davranlarda Uygulanacak Hkmler Madde 18 Bu Ynetmelik hkmlerine aykr davranta bulunanlara 4703 sayl rnlere likin Teknik Mevzuatn Hazrlanmas ve Uygulanmasna Dair Kanun ve bu Kanun erevesinde D Ticaret Mstearl tarafndan yaymlanan mevzuat hkmleri uygulanr. Dzenlemeler Madde 19 Bakanlk, bu Ynetmeliin uygulanmas ile ilgili mevzuat dzenlemeleri yapmaya yetkilidir. Geici Madde 1 Bu Ynetmelik hkmleri 31/12/2003 tarihinden itibaren zorunlu olarak uygulanr. Bu sre zarfnda gerek bu Ynetmeliin hkmlerine uygun retilen, gerekse ilgili Trk Standardna uygun retilen rnler piyasaya arz edilebilir. Yrrlk Madde 20 Bu Ynetmelik yaymland tarihte yrrle girer. Yrtme Madde 21 Bu Ynetmelik hkmlerini Sanayi ve Ticaret Bakan yrtr.

EK-1 TAHZAT GRUPLARININ KATEGORLER HALNDE SINIFLANDIRILMASINI BELRLEYEN KRTERLER 1. I nolu tehizat grubu (a) M1 kategorisi, retici tarafndan belirlenen iletme parametrelerine uygun alabilecek ve yksek seviyede koruma salayabilecek ekilde tasarlanm ve gerektiinde buna ynelik olarak ilave zel koruma aralar ile tehiz edilmi tehizat kapsar. Bu kategorideki tehizatn, madenlerin yer alt blmlerinde ve bu madenlerin grizu ve/veya yanc toz tehlikesi altndaki yer st blmlerinde kullanlmas amalanmtr. Bu kategorideki tehizatn, patlayc bir ortam mevcutken nadir gerekleen olaylarda bile alr durumda kalmas gerekir ve aadaki gibi koruma aralar ile karakterize edilir: Bir koruma arac arza yaptnda en azndan bamsz ikinci bir ara gerekli koruma seviyesini salayabilmeli veya Birbirinden bamsz iki arzann olmas durumunda da gerekli koruma seviyesi salanmaldr. 221

Bu kategorideki tehizat Ek II, madde 2.0.1de belirtilen ilave artlara uygun olmaldr. (b) M2 kategorisi, retici tarafndan belirlenen iletme parametrelerine uygun alabilecek ve yksek seviyede koruma salayabilecek ekilde tasarlanm tehizat kapsar. Bu kategorideki tehizatn, madenlerin yer alt blmlerinde ve bu madenlerin grizu ve/veya yanc toz tehlikesine maruz kalabilecek yer st blmlerinde kullanlmas amalanmtr. Patlayc ortam olumas durumunda bu kategorideki tehizatlarn enerjisinin kesilmesi zorunludur. Bu kategorideki tehizatlar, norma alma esnasnda ve ayn zamanda daha ar alma koullar altnda, zellikle de kt muamele ve deien ortam koullarndan kaynaklanan koullar altnda gerekli koruma seviyesini salamaldr. Bu kategorideki tehizat, Ek II, madde 2.0.2de belirlenen ilave artlara uygun olmaldr. 2. II nolu tehizat grubu (a) 1 nolu Kategori, retici tarafndan belirlenen iletme parametrelerine uygun olarak alabilecek ve yksek seviyede koruma salayabilecek ekilde tasarlanm tehizat kapsar. Bu kategorideki tehizat, hava ile gaz, buhar yada buu karmlarndan yada hava/toz karmlarndan kaynaklanan patlayc ortamlarn uzun bir sreyle srekli olarak yada sk sk mevcut olduu alanlarda kullanlacaktr. Bu kategorideki tehizatn, gerekli koruma seviyesini tehizatla ilgili istisnai olaylarda bile salamaldr. Bu tehizat aadaki koruma aralar ile karakterize edilir: Bir koruma aracnn arzalanmas durumunda en azndan bamsz ikinci bir koruma arac gerekli koruma seciyesini salamal veya Birbirinden bamsz olarak iki arzann ortaya kmas durumunda gerekli koruma seviyesi salanmaldr. Bu kategorideki tehizat Ek II, madde 2.1de belirtilen ilave artlara uygun olmaldr. (b) 2 kategorisi, retici tarafndan belirlenen iletme parametrelerine uygun olarak alabilecek ve yksek seviyede koruma salayabilecek ekilde tasarlanm tehizat kapsar. Bu kategorideki tehizat, gaz, buhar, buu yada hava/toz karmlarnn yol at patlayc ortamlarn oluabilecei alanlarda kullanlacaktr. Bu kategorideki tehizat ile ilgili koruma aralar sk sk oluan bozulmalarda yada normal olarak dikkate alnmas gereken tehizat arzalarnda bile gerekli koruma seviyesini salar. Bu kategorideki tehizat, Ek II, madde 2.2de belirlenen ilave artlara uygun olmaldr. (c) 3 kategorisi, retici tarafndan belirlenen iletme parametrelerine uygun olarak alabilecek ve normal seviyede bir koruma salayabilecek ekilde tasarlanm tehizat kapsar. Bu kategorideki tehizat, gaz, buhar, buu yada hava/toz karmlarndan kaynaklanan patlayc ortamlarn oluma ihtimali olmayan yada seyrek olarak ve yalnzca ksa sreyle olutuu alanlarda kullanlacaktr. Bu kategorideki tehizat gerekli koruma seviyesini, normal alma esnasnda salar. Bu kategorideki tehizat Ek II madde 2.3 de belirtilen ilave artlara uygun olmaldr.

EK - II MUHTEMEL PATLAYICI ORTAMLARDA KULLANILACAK TEHZAT ve KORUYUCU SSTEMLERN TASARIM ve YAPIMI LE LGL ASGAR SALIK ve EMNYET ARTLARI n gzlemler A. Hzla deiebilen teknoloji bilgisi mmkn olduunca dikkate alnmal ve kullanlmaldr. B. Bu ynetmelik, 2.nci maddesinin ikinci fkrasnda belirtilen cihazlar iin asgari artlar sadece patlama riskleri asndan emniyetli ve gvenilir almalar iin gerekli olmalar halinde geerli olacaktr. 1. TEHZAT ve KORUYUCU SSTEMLERE AT ORTAK ARTLAR 1.0 Genel artlar 1.0.1. Entegre patlama emniyetinin ilkeleri Muhtemel patlayc ortamlarda kullanlacak tehizat ve koruyucu sistemler entegre patlama emniyeti asndan tasarlanmaldr. Bu balamda retici: - Her eyin zerinde, mmknse tehizatn ve koruyucu sistemlerin kendisinin yaratabilecei yada ortaya kabilecei patlayc ortamlarn olumasn engelleyecek, - Her elektrik ve elektik d tutuma kaynann yapsn dikkate alarak patlayc ortamlarn atelenmesini nleyecek 222

Kiileri ve duruma gre evcil hayvanlar yada mallar dorudan yada dolayl olarak etkileyebilecek patlamann olumas halinde bunu derhal durduracak ve/veya patlama alevlerinin ve patlama basnlarnn menzilini yeterli emniyet seviyesine kadar snrlayacak Tedbirlere almaldr. 1.0.2 Tehizat ve koruyucu sistemler, tehlikeli durumlar mmkn olduunca ortadan kaldrmak iin olas iletme hatalar gerektii ekilde analiz edildikten sonra tasarlanmal ve imal edilmelidir. Makul olarak beklenebilecek yanl kullanmlar dikkate alnmaldr. 1.0.3 zel kontrol ve bakm artlar zel kontrol ve bakm artlarna tabi tehizat ve koruyucu sistemler bu artlar gz nnde bulundurularak tasarlanmal ve imal edilmelidir. 1.0.4. evre artlar Tehizat ve koruyucu sistemler fiili yada n grlebilen evre artlarnn stesinden gelebilecek ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir. 1.0.5. aretleme Tm tehizat ve koruyucu sistemler aadaki asgari detaylara sahip, okunakl ve silinmeyecek bir ekilde iaretlenmelidir. - reticinin ad ve adresi - CE iareti (Ek X, madde Aya baknz) - Seri yada tip tanmlar - Varsa seri numaras - mal yl zel patlamaya kar koruma iarete, ve bunun arkasndan tehizat grup yada kategorisinin simgesi II nolu tehizat grubu iin G harfi (gaz, buhar yada buudan kaynaklanan patlayc ortamlarla ilgili) ve/veya D harfi (tozdan kaynaklanan patlayc ortamlarla ilgli)

Ayrca emniyetli kullanm iin zorunlu tm bilgiler tehizat zerine iaretlenmelidir. 1.0.6. Talimatlar (a) Tm tehizat ve koruyucu sistemlerin beraberinde en az aadaki ayrntlar ieren talimatlar bulunmaldr: Seri numaras hari (bu ekin madde 1.0.5e baknz), bakm kolaylatracak uygun ilave bilgiler (rnein; ithalatnn, tamircinin vs. adresleri) ile birlikte tehizat yada koruyu sistem zerinde iaretli bulunan bilgilerin tekrar, Emniyet iin talimatlar, - Hizmete alma, - Kullanm - Montaj ve demontaj, - Bakm (servis ve olaanst onarm) - Tesisat Ayar Gereinde basn tahliye cihazlarnn n tarafnda tehlike alanlarnn gsterilmesi, Gereinde eitim talimatlar Herhangi bir phe halinde belli bir kategorideki bir tehizatn yada bir koruyucu sistemin istenen alanda beklenen iletme koullar altnda emniyetli bir ekilde kullanlp kullanlamayacana dair karar alnmasn salayan detaylar Elektrik ve basn parametreleri, maksimum yzey scaklklar ve dier snr deerler Gerektiinde, tecrbe ile ortaya kabilecei anlalan olas yanl kullanm detaylarn ieren zel kullanm artlar Gerektiinde, tehizat yada koruyucu sisteme taklabilecek aralarn asgari zellikleri

(b) Talimatlar, retici tarafndan Trke ve Avrupa Topluluu dillerinden birinde hazrlanmaldr.

223

Hizmete sokulurken, tm tehizat ve koruyucu sistemlerin beraberinde orijinal dilinde ve kullanlaca lkenin diline evrilmi talimatlar bulunmaldr. Bu eviri, retici tarafndan yada tehizat yada koruyucu sistemi sz konusu dil blgesine sokan yetkili temsilcisi veya kii tarafndan yaplmaldr. Bu arlar ayr olarak, reticinin uzman personeli tarafndan kullanlacak bakm talimatlar bu personel tarafndan anlalan tek bir Topluluk dilinde hazrlanabilir. (c) Talimatlar, zellikle emniyetle ilgili olmak zere, tm faydal talimatlarla birlikte, hizmete alma, bakm, muayene, dzgn alma kontrol, gereinde tehizatn ya da koruyucu sistemin onarm iin gerekli resimler bulunmaldr. (d) Tehizat ya da koruyucu sistemi aklayan literatr emniyet konularnda talimatlara ters dmemelidir. 1.1 Malzemelerin seimi 1.1.1 Tehizat ve koruyucu sitemlerin yapmnda kullanlan malzemeler, ngrlebilen iletme gerilimleri dikkate alnarak, patlamaya yol amamaldr. 1.1.2 retici tarafndan belirlenen iletme artlarnn snrlar dahilinde kullanlan malzemelerle muhtemel patlayc ortamn bileenleri arasnda patlamaya kar koruma zelliini bozabilecek bir reaksiyon olumamaldr. 1.1.3 Malzemeler, zelliklerinde tahmin edilebilen deiiklikler ve dier malzemelerle uyumu salanan korumann azalmasna yol amayacak ekilde seilmelidir, zellikle, malzemenin korozyon ve anma mukavemeti, elektrik iletkenlii, darbe mukavemeti, yalanma mukavemeti ve scaklk deimelerinin etkileri yeterince dikkate alnmaldr. 1.2. Tasarm ve Yapm 1.2.1. Tehizat ve koruyucu sistemler, n grlen mrleri boyunca emniyetli bir ekilde altrlabilmesi iin, patlamaya kar koruma hakkndaki teknolojik bilgi gerektii ekilde dikkate alnarak tasarlanmal ve imal edilmelidir. 1.2.2. Tehizata ya da koruyucu sistemlere dahil edilecek ya da tehizatta yedek para olarak kullanlacak paralar, reticinin talimatlarna uygun olarak monte edildiinde, patlamaya kar koruma amac dorultusunda emniyetli alacak ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir. 1.2.3. Mahfazal yaplar ve kaaklarn nlenmesi yanc gaz ya da toz yayabilecek tehizatlar mmknse yalnzca mahfazal yapda olmaldr. Tehizatta, delik, gevek ek yerleri bulunmas halinde, oluan gaz ya da tozlar mmkn olduunca tehizatn d ksmnda patlayc ortam oluturmayacak ekilde tasarlanmaldr. Malzemelerin sokulduu ya da alnd noktalar mmkn olduunca, doldurma ya da boaltma srasnda yanc malzeme kaaklarn snrlayacak ekilde tasarlanmal ve tehiz edilmelidir. 1.2.4. Toz birikimleri Toza maruz alanlarda kullanlacak tehizat ve koruyucu sistemler yzeylerinde biriken tozlar tutumayacak ekilde tasarlanmaldr. Genelde toz birikmesi mmknse snrlanmaldr. Tehizat ve koruyucu sistemler kolayca temizlenebilmelidir. Tehizat paralarnn yzey scaklklar biriken tozun kzarma scaklnn olduka altnda tutulmaldr. Biriken tozun kalnl dikkate alnmal ve s oluumunu engellemek iin scakl snrlayacak tedbirler alnmaldr. 1.2.5. lave koruma aralar Belli tiplerde harici gerilmelere maruz kalabilecek tehizat ve koruyucu sistemler gerektiinde ilave koruma aralar ile tehiz edilmelidir. Tehizat, patlamaya kar korumay olumsuz ynde etkilemeden, ilgili gerilmelere dayanmaldr. 1.2.6. Emniyet akl Tehizat ve koruyucu sistemler patlamaya kar korumann bir parasn oluturan bir mahfaza ya da kilitli bir tayc kap iinde ise, bu muhafaza ya da tayc kap sadece zel bir ara ya da uygun koruma tedbirleri ile alabilmelidir. 1.2.7. Dier tehlikelere kar koruma Tehizat ve koruyucu sistemler: 224

(a) Fiziksel yaralanmalara ve dorudan ve ya dolayl temas yoluyla ortaya kabilecek dier zararlar nleyebilecek (b) Eriilebilen paralarda tehlikeye yol aabilecek yzey scaklklarnn ya da radyasyonun olu mamasn salayacak (c) Tecrbe ile ortaya kan elektriksel olmayan tehlikeleri ortadan kaldracak (d) n grlebilen ar yk artlarnn tehlikeli durumlara yol amamasn salayacak ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir. Tehizat ve koruyucu sistemler iin, bu paragrafta belirtilen riskler ksmen ya da tamamen dier Ynetmeliklerin kapsamnda olmas halinde, ynetmelikler uygulandnda bu Ynetmelik geerli olmayacak ya da geerlilii sona erecektir. 1.2.8. Tehizatn ar yklenmesi Tehizatn tehlikeli bir ekilde ar yklenmesi, ar akm kesicileri, scaklk snrlayclar, diferensiyel basn anahtarlar, debi metreler, zaman rleleri, ar hz monitrleri ve/veya benzer tipte izleme cihazlar gibi entegre lm, reglasyon ve koruma cihazlar ile tasarm aamasnda nlenmelidir. 1.2.9. Alevszmaz mahfaza sistemleri Bir mahfazann iine patlayc bir ortam oluturabilecek paralar yerletirilmesi halinde mahfazann , patlayc bir karmn dahili olarak patlamas srasnda oluan basnca dayanmasn salayacak tedbirler alnmaldr. Bu tip mahfazalar, i ksmdaki patlamay d ksmdaki patlayc ortama szdrmayacak ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir. 1.3. Muhtemel ve potensiyel ateleme (tututurma) kaynaklar 1.3.1. Farkl tutuma kaynaklarndan ortaya kan tehlikeler, kvlcm, alev, elektrik ark, yksek yzey scaklklar, akustik enerji, optik radyasyon, elektro manyetik dalga ve dier tutuma kaynaklar gibi muhtemel tutuma kaynaklar olumamaldr. 1.3.2. Statik elektrikten kaynaklanan tehlikeler, tehlikeli boalmalar (dearjlar), ortaya kabilecek elektrostatik ykler uygun tedbirlerle nlenmelidir. 1.3.3. Endksiyon elektrii ve kaak akmlardan kaynaklanan tehlikeler iletken tehizat paralarnda, tutuma yaratabilecek rnein tehlikeli korozyon, yzeylerin ar snmasna ya da kvlcmlara yol aabilecek endksiyon elektrii ve kaak akmlar nlenmelidir. 1.3.4. Ar snmadan kaynaklanan tehlikeler, rnein, dnerken ya da yabanc madde girmesiyle birbiri ile temas halinde malzeme ya da paralar arasndaki srtnme ya da arpmadan kaynaklanan ar snma mmknse tasarm aamasnda nlenmelidir. 1.3.5. Basn dengeleme (kompanzasyon) ilemlerinden kaynaklanan tehlikeler, tehizat ve koruyucu sistemler, kendilerinden kaynaklanan basn dengelemeleri tutumaya yol aabilecek ok dalgalar ya da basklar oluturmayacak ekilde tasarlanmal ya da entegre l, kumanda ve reglasyon cihazlar ile tehiz edilmelidir. 1.4. D etkenlerden kaynaklanan tehlikeler 1.4.1. Tehizat ve koruyucu sistemler, retici tarafndan belirlenen alma artlar dikkate alnarak, kendilerinden beklenen fonksiyonu deien ortam artlarnda ve yabanc d gerilimler, nem, titreim, kirlenme ve dier d etkenler mevcutken dahi tamamen emniyetli olarak yerine getirebilecek ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir. 1.4.2. Kullanlan tehizat paralar, tasarlanan mekanik ve sl gerilmelere uygun olmal ve mevcut veya ngrlebilen agresif maddelerin etkilerine dayanabilmelidir. 1.5. Emniyetle ilgili cihazlara ait artlar 1.5.1. Emniyet cihazlar alma iin gerekli l ya da kumanda cihazlarndan bamsz almaldr. Mmkn olduunca, bir emniyet cihaznn arzaland, tehlikeli bir durumun ortaya kma ihtimalinin ok dk olmasn salayacak uygun teknik aralarla yeterince hzl bir ekilde tespit edilmelidir. Elektrik devreleri iin arza durumunda emniyetli olma ilkesi genel olarak uygulanacaktr. Emniyetle ilgili anahtarlama genel olarak, ilgili kumanda devreleri, ara bir yazlm komutu olmadan, dorudan altrmaldr. 1.5.2. Bir emniyet cihaznn arzalanmas halinde tehizat ve/veya koruyucu sistemler mmknse emniyete alnacaktr. 1.5.3. Emniyet cihazlarnn acil durdurma kumandalar mmknse, sfrlama kilitleri ile tehiz edilmelidir. Yeni bir balatma komutu, normal normal almada yalnzca, sfrlama kilitleri sfrlandktan sonra devreye giribilir. 1.5.4. Kumanda ve ekran niteleri Kumanda ve ekran niteleri kullanldnda, bunlar, patlama tehlikesi konusunda mmkn olan en st seviyede alma emniyeti salamak iin ergonomi ilkelerine uygun olarak tasarlanmaldr. 1.5.5. Patlamaya kar korumaya ait lme ilevine sahip cihazlarla ilgili artlar 225

Patlayc ortamlarda kullanlan tehizat ile ilgili olduu kadaryla, lme ilevine sahip cihazlar ngrlen alma artlar ve zel kullanm artlarna dayanabilecek ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir. 1.5.6. Gerektiinde lme ilevine sahip cihazlarn gsterge deerleri doruluu ve hizmete uygunluu kontrol edilebilmelidir. 1.5.7. lme ilevine sahip cihazlarn tasarm zellikle tesisatn almas artlar ve lme sistemindeki olas sapmalar dikkate alnarak, alarm eii, kaydedilecek ortamlarn ve/veya tutuma snrlarnn yeterince dnda kalmasn salayan bir emniyet faktr iermelidir. 1.5.8. Yazlmdan kaynaklanan tehlikeler Yazlm kontroll tehizatn, koruyucu sistemlerin ve emniyet cihazlarnn tasarmnda, programdaki hatalardan kaynaklanan tehlikeler zel bir dikkat gsterilmelidir. 1.6. Sistemle ilgli emniyet artlarnn dahil edilmesi 1.6.1. Emniyeti azaltmamas kaydyla, istenen alma artlarndan sapma gsteren otomatik ilemler iinde yer alan tehizat ve koruyucu sistemleri durdurmak iin manuel durdurma mmkn olmaldr. 1.6.2. Acil durdurma sistemi alt zaman biriken enerji mmkn olduunca hzl ve emniyetli bir ekilde dalmal ya da bundan byle tehlike olumayacak ekilde izole edilmelidir. Bu, elektro kimyasal olarak depolanan enerji iin geerli deildir. 1.6.3. Enerji kesilmesinden kaynaklanan tehlikelere Tehizat ve koruyucu sistemlerin enerji kesilmesi durumunda ilave tehlikeler yaymas halinde bu tehlikeler tesisatn geri kalan blmnden bamsz olarak emniyetli alma durumunda tutulabilmelidir. 1.6.4. Balantlardan kaynaklanan tehlikeler Tehizat ve koruyucu sistemlerde uygun kablo ve boru delikleri bulunmaldr. Tehizat ve koruyucu sistemler dier tehizat ve koruyucu sistemlerle birlikte kullanlaca zaman ara yz emniyeti olmaldr. 1.6.5. Uyar cihazlarnn tehizatn bir paras olarak yerletirilmesi Tehizat ya da koruyucu sistemlerde patlayc ortamlarn olumasn izlemek iin uyar cihazlar bulunmas halinde, bunlarn uygun yerlere konmasn salayacak talimatlar verilmelidir. 2. TEHZATLA LGL LAVE ARTLAR 2.0.. I nolu tehizat grubu M1 kategorisindeki tehizatla ilgili artlar 2.0.1.1 Tehizat, tutuma kaynaklar tehizatla ilgili nadiren gerekleen olaylarda bile aktif hale gemeyecek ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir. Tehizat aadaki koruma aralar ile tehiz edilmelidir: - Bir koruma aracnn arzalanmas halinde en azndan bamsz ikinci bir ara gerekli koruma seviyesini salar, veya - Birbirinden bamsz olarak iki arza kmas halinde gerekli koruma seviyesi salanr. Gerektiinde bu tehizat ilave koruma aralar ile tehiz edilmelidir. Bu kategorideki tehizatlar, patlayc ortam mevcut iken dahi alr durumda kalabilmeli, ortam tehlikeye drmemelidir. 2.0.1.2 Gerektiinde tehizat, iine toz girmeyecek ekilde imal edilmelidir. 2.0.1.3 Tehizat paralarnn yzey scaklklar , ngrlebilen hava/toz karmnn tutuma scaklnn yeterince altnda tutulmaldr. 2.0.1.4 Tehizat, tutumaya yol aabilecek, tehizat paralar yalnzca aktif deil iken ya da kendinden emniyetli durumdayken alabilecek ekilde tasarlanmaldr. Tehizat devre d braklamyor ise, retici tehizatn alan blmne bir uyar etiketi koymaldr. Gerekir ise tehizat ilave kilitleme tertibat ile donatlmaldr. 2.0.2 I nolu tehizat grubunun M2 kategorisindeki tehizat ile ilgili artlar 2.0.2.1 Tehizatta tutuma kaynaklarnn normal alma esnasnda zellikle kaba muamele ve deien ortam artlarndan kaynaklanan daha ar alma artlar altnda bile harekete gememesini salayan koruma aralar bulunmaldr. Patlayc bir ortamda tehizatn enerjisinin kesilmesi amalanr. 2.0.2.2 Tehizat ve tutumaya yol aabilecek tehizat paralar (flan, kapak gibi, aklklar), yalnzca aktif deil iken bir kilit sistemi ile alabilecek ekilde tasarlanmaldr. Tehizat devre d braklamyor ise, retici tehizatn alabilen blmesine bir uyar levhas koymaldr. 2.0.2.3 Tozdan kaynaklanan tehlikeler konusunda, M1 kategorisi ile ilgili artlar uygulanr. 2.1. II nolu tehizat grubunun 1 nolu kategorisindeki tehizat ile ilgili artlar 226

2.1.1. Gaz, buhar ya da buudan kaynaklanan patlayc ortamlar 2.1.1.1 Tehizat, tutuma kaynaklar tehizat ile ilgili nadir olaylarda bile (arza ve hatalar) harekete gemeyecek ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir. Tehizat aadaki koruma aralar ile tehiz edilmelidir. - Bir koruma aracnn arzalanmas halinde en azndan bamsz ikinci bir ara gerekli koruma seviyesini salar veya - Bir birinden bamsz olarak iki arza kmas halinde gerekli koruma seviyesi salanr. 2.1.1.2 Isnabilecek yzeyleri sahip tehizat iin en azndan kararsz durumlarda dahi belirtilen maksimum yzey scaklnn almamasn salayacak tedbirler alnmaldr. Isnmadan ve kimyasal reaksiyonlardan kaynaklanan scaklk ykselmeleri de dikkate alnmaldr. 2.1.1.3 Tehizat, almas tutumaya yol aabilecek, tehizat paralar yalnzca aktif deil iken ya da yapsal emniyetli (kendinden emniyetli) durumdayken alabilecek ekilde tasarlanmaldr. Tehizat devre d brakmak mmkn deil ise, retici tehizatn alan blmne bir uyar etiketi koymaldr. Gerekirse tehizat uygun bir kilit sistemi ile tehiz edilmelidir. 2.1.2 Hava/toz karmlarndan kaynaklanan patlayc ortamlar 2.1.2.1 Tehizat, hava/toz karmlar, tehizatla ilgili nadir olaylarda bile tutumayacak ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir. Tehizat aadaki koruma aralar ile tehiz edilmelidir: - Bir koruma aracnn arzalanmas halinde en azndan bamsz ikinci bir ara gerekli koruma seviyesini salar veya - Birbirinden bamsz olarak iki arza kmas halinde gerekli koruma seviyesi salanr. 2.1.2.2 Gerektiinde, tehizat, tozun tehizat iine ya da dna yalnzca zel olarak belirlenen noktalardan girip kabilecek ekilde tasarlanmaldr. Bu art kablo delikleri veya balant aklklar da yerine getirebilir. 2.1.2.3 Asl tozlarn tutumasnn nlemek iin, tehizat paralarnn yzey scaklklar ngrlen hava/toz karamlarnn tutuma scaklnn olduka altnda tutulmaldr. 2.1.2.4 Tehizat paralarnn emniyetli bir ekilde almas konusunda bu ekin madde 2.1.1.3n artlar geerlidir. 2.2. II nolu tehizat grubunun 2 nolu kategorisi ile ilgili artlar 2.2.1 Gaz, buhar ya da buudan kaynaklanan patlayc ortamlar 2.2.1.1 Tehizat, ska ortaya kan bozukluklar ve tehizat arzalarnda bile, normal olarak dikkate alnmas gereken tutuma kaynaklarn nleyecek ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir. 2.2.1.2 Tehizat paralar, retici tarafndan ngrlen normal durumlardan kaynaklanan tehlikelerde bile, belirtilen yzey scaklklar almayacak ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir. 2.2.1.3 Tehizat, tutuma kayna olabilecek tehizat paralar sadece aktif olmayan durumda ya da uygun merkezi kilit sistemleri ile alabilecek ekilde tasarlanmaldr. Tehizatn aktif olmayan duruma alnmas mmkn deil ise, retici tehizatn alan blmlerine bir uyar etiketi koymaldr. 2.2.2. Hava/toz karmndan kaynaklanan patlayc ortamlar 2.2.2.1 Tehizat, ska oluan bozulmalar ya da normal olarak dikkate alnmas gereken tehizat arzalarnda dahi hava/toz karmlarnn tutumas engellenecek ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir. 2.2.2.2 Yzey scaklklar konusunda bu ekin 2.1.2.3 geerlidir. 2.2.2.3 Toza kar koruma konusunda bu ekin 2.1.2.2si geerlidir. 2.2.2.4 Tehizat paralarnn emniyetli bir ekilde almas konusunda bu ekin madde 2.2.1.3 geerlidir. 2.3. II nolu tehiza grubunun 3 nolu kategorisi ile ilgili artlar 2.3.1 Gaz, buhar ya da buudan kaynaklanan patlayc ortamlar 2.3.1.1 Tehizat, normal alma srasnda ortaya kabilecek ngrlebilen tutuma kaynaklarnn tutumasn nleyecek ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir. 2.3.1.2 Yzey scaklklar amalanan alma artlarnda belirtilen maksimum yzey scaklklarn amamaldr. stisnai durumlardaki yksek scaklklara yalnzca reticinin zel ilave koruyucu tedbirler belirlemesi halinde izin verilebilir. 2.3.2 Hava/toz karmlarndan kaynaklanan patlayc ortamlar 2.3.2.1 Hava/toz karmlar, normal alma srasnda ngrlen tutuma kaynaklar tarafndan tututurulmayacak ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir. 2.3.2.2 Yzey scaklklar konusunda bu ekin 2.1.2.3nc maddesi geerlidir. 2.3.2.3 Tehizat, kablo girileri ve balant paralar dahil, toz, tane boyutunu dikkate alarak, hava ile patlayc karm oluturmayacak ve tehizat iinde tehlikeli birikimler oluturmayacak ekilde imal edilmelidir. 227

3. KORUYUCU SSTEMLERLE LGL LAVE ARTLAR 3.0 Genel artlar 3.0.1 Koruyucu sistemler, patlama etkilerini yeterli emniyet seviyesine indirecek ekilde tasarlanmaldr. 3.0.2 Koruyucu sitemler, patlamalarn tehlikeli zincirleme reaksiyonlardan ya da sramalardan yaylmasn nleyecek ekilde ya da yeni balam patlamalar byk patlama haline gelmeyecek ekilde tasarlanmaldr. 3.0.3 Enerji kesilmesi durumunda koruyucu sistemler tehlikeli durumu engellemeye yetecek sreyle alabilecek kapasitelerini muhafaza etmelidir. 3.0.4 Koruyucu sistemler d mdahaleler nedeniyle arzalanmamaldr. 3.1 Planlama ve tasarm 3.1.1 Malzemelerin zellikleri Malzemelerin zellikleri konusunda planlama aamasnda dikkate alnacak maksimum basn ve scaklk, u alma artlar altnda oluan bir patlama srasnda beklenen basn ve alevin tahmin edilen snma etkisidir. 3.1.2 Patlamalara mukavemet gsterecek ya da tayacak ekilde tasarlanm koruyucu sistemler, retilen ok dalgalarna, sistem btnln kaybetmeden dayanabilmelidir. 3.1.3 Koruyucu sistemlere bal aksesuarlar beklenen patlama basncna, alma kapasitelerini kaybetmeden dayanabilmelidir. 3.1.4 evre tehizatndaki ve bal olan boru tesisatndaki basnlarn yol at reaksiyonlar koruyucu sistemlerin planlama ve tasarmnda dikkate alnmaldr. 3.1.5 Basn tahliye sistemleri koruyucu sistemlerin zerindeki gerilmelerin yapsal mukavemetini ama ihtimali varsa, tasarmda evredeki insanlar tehlikeye drmeyecek uygun basn tahliye tertibatlar dnlmelidir. 3.1.6 Patlamay bastrma sistemleri Patlamay bastrma sistemleri, bir olay vukuunda yeni balam bir patlamaya mmkn olan en erken aamada tepki verecek ve en etkili ekilde durduracak ekilde planlanmal ve tasarlanmaldr. 3.1.7 Patlama halinde ayrma sistemleri Yeni balam patlamalarda, tehizatn balantsn uygun tertibatlarla mmkn olan en hzl ekilde kesmek iin dnlm ayrma sistemleri i tutumann ilerlemesine kar salam kalacak ve alma artlar altnda mekanik mukavemetini koruyacak ekilde planlanmal ve tasarlanmaldr. 3.1.8 Koruyucu sistemler, emniyetli almayan tehizat paralara malzeme beslemesinin ve enerji giriinin kesilmesi ve paralarn durdurulmas iin uygun bir alarm eiine sahip bir devreye entegre edilebilmelidir. EK III AT TP NCELEMES MODL 1. Bu modl, bir Onaylanm Kuruluun retime ait bir numunenin bu ynetmeliin ilgili hkmlerini karladn tespit emekte izledii prosedrn bir blmn aklar. 2. AT tip incelemesi mracaat retici tarafndan setii Onaylanm Kurulua yaplmaldr. Bavuruda unlar bulunmaldr: reticinin ad ve adresi ile, mracaat yetkili temsilcisi tarafndan yaplmsa, ayrca onun ad ve adresi : - Ayn mracaatn baka bir Onaylanm Kurulua yaplmadna dair yazl bir beyan - Bu ekin 3.maddesinde belirtilen teknik dosya Bavuru sahibi, bavuru konusu retimi temsil eden ve bundan byle tip olarak anlacak olan bir numuneyi Onaylanm Kurulua verecektir. 3. Teknik dosya Teknik dosya, rnn bu ynetmeliin gereklerine uygunluunu ortaya koyacak ekilde hazrlanr. Teknik dosya, uygunluk deerlendirmesinin amac bakmndan gerekli olduu kadaryla rnn tasarm, retimi ve almasna ilikin bilgileri ve aadaki hususlar kapsar - Genel bir tip aklamas - Paralarn, aksamlarn, devrelerin, vs, tasarm ve imalat resimleri ile yerleim planlar - Sz konusu resim ve yerleim planlar ile rnn almasnn anlalmas iin gerekli tarif ve aklamalar - Tamamen veya ksmen uygulanan bu ynetmeliin 6.nc maddesinde belirtilen standartlarn bir listesi ve sz konusu standartlarn uygulanmad durumlarda bu ynetmeliin asgari artlarn karlamak iin kullanlan zmlerin aklamalar - Yaplan tasarm hesaplamalarnn, incelemelerin, vs. sonular - Test raporlar 228

4. Onaylanm Kurulu (Notified Body) 4.1 Teknik dosyay inceleyecek, tipin teknik belgelere uygun olarak imal edildiini kontrol edecek ve bu ynetmeliin 6.nc maddesinde belirtilen standartlarn ilgili hkmlerine gre tasarlanm olan eleri ve bu standartlarn ilgili hkmleri uygulanmadan tasarlanan paralar tespit edecektir. 4.2 Bu ynetmeliin 6.nc maddesinde belirtilen standartlarn uygulanmad durumlarda, kullanlan zmlerin bu ynetmeliin asgari artlarn karlayp karlamadn kontrol etmek iin uygun incelemeleri ve gerekli testleri yapacak veya yaptracaktr. 4.3 retici ilgili standartlar uygulamaya karar verdii zaman, bunlarn gerekten uygulanp uygulanmadn kontrol etmek iin uygun inceleme ve gerekli testleri yapacak veya yaptracaktr. 4.4 Mracaat sahibi ile birlikte, inceleme ve gerekli testlerin nerede yaplacana karar verecektir. 5. Tipin bu ynetmeliin hkmlerini karlamas halinde, Onaylanm Kurulu bavuru sahibine bir AT tip inceleme belgesi verecektir. Bu belgede reticinin ad ve adresi, inceleme sonular ve onaylanm tipin tanmlanmasna ait gerekli bilgiler bulunacaktr. Teknik dosyann ilgili blmleri AT Tip nceleme Belgesine eklenecek ve bir nshas Onaylanm Kurulu tarafndan muhafaza edilecektir. AT Tip nceleme Belgesinin verilmesinin Onaylanm Kurulu tarafndan reddedilmesi halinde, Onaylanm Kurulu reddetme nedenlerini ayrntl bir ekilde reticiye yazl olarak bildirecektir. reticinin, bu bildirim tarihinden itibaren en ge otuz gn iersinde sz konusu Onaylanm Kuruluu grevlendiren Bakanla itiraz hakk sakldr. Bakanlk, bu ynetmelik kapsamnda yaplacak testler iin teknik gerekelerle daha fazla bir sreye ihtiya duyulmas halinde, itiraz bavurusundan itibaren en ge on be gn iersinde itiraz karara balar. 6. Bavuru sahibi, AT tip inceleme belgesi ile ilgili teknik belgeleri muhafaza eden Onaylanm Kurulua onaylanm tehizat ya da koruyucu sistemdeki tm deiiklikleri bildirecek ve bu deiiklikler, rnn asgari artlara uygunluunu ya da ngrlen kullanm artlarn etkileyebilecek yapda ise ayrca onaylanmas gerekecektir. Bu ilave onay, orijinal AT Tip nceleme Belgesine ek eklinde verilir. 7. Onaylanm Kuru verdii AT Tip nceleme Belgesine ve ek onaylar ile bunlarn geri ekilmesine ilikin yapt ilemler hakknda dier onaylanm kurulular bilgilendirir. 8. Dier onaylanm kurulu, AT tip inceleme belgelerini ve/veya ilavelerin kopyalarn bunlar veren onaylanm kurulutan temin edebilir. Belgelerin ekleri dier onaylanm kurulularn kullanmna ak tutulacaktr. 9. retici teknik belgelerle birlikte, AT tip inceleme belgelerinin ve ilavelerinin kopyalarn son tehizat ya da koruyucu sistemin imalinden sonra en az 10 yl muhafaza edecektir. retici veya yetkili temsilcisinin yurt iinde bulunmamas halinde, teknik belgeleri muhafaza ykmll rn piyasaya arz eden kiiye ait olacaktr. EK IV RETM KALTE GVENCES MODL 1. Bu modl, bu ekin madde 2de belirtilen ykmllkleri yerine getiren reticinin sz konusu rnn AT tip inceleme belgesinde belirtilen tipe uygun olmasn ve bu ynetmeliin ilgili artlarn yerine getirmesini salayacak ve bunu beyan etmek iin izledii prosedr aklar. retici tehizatn bir parasna CE uygunluk iaretini ilitirecek ve bir uygunluk beyannamesi tanzim edecektir. CE uygunluk iaretinin yannda bu ekin madde 4de belirtilen, AT izlemesinden sorumlu Onaylanm Kuruluun tantm numaras bulunacaktr. 2. retici, bu ekin madde 3de belirtildii gibi, retim, son tehizat muayenesi ve testi iin onaylanm bir kalite sistemi uygulayacak ve bu ekin madde 4de belirtilen izlemeye tabi olacaktr. 3. Kalite sistemi 3.1 retici sz konusu tehizat iin, setii bir Onaylanm Kurulua kalite sisteminin deerlendirilmesi iin bavuruda bulunacaktr. Bavuruda aadakiler bulunacaktr 229

- lgili rn kategorisi ile ilgili bilgiler - Kalite sistemi ile ilgili belgeler - Onaylanm tiple ilgili belgeler ve AT tip inceleme belgesi kopyas 3.2 Kalite sistemi, tehizatn AT tip inceleme belgesinde belirtilen tipe ve Kalite sistemi, tehizatn AT tip inceleme belgesinde belirtilen tipe ve Ynetmeliin ilgili artlarna uygunluunu salayacaktr retici tarafndan belirtilen tm e, art ve hkmler, yazl politika, prosedr ve talimatlar halinde sistematik ve sral bir ekilde belgelenecektir. Kalite sistem belgeleri kalite programlarnn, planlarnn, el kitaplarnn ve kaytlarnn tutarl bir ekilde yorumlanmasn salamaldr. Kalite sistem belgeleri zellikle, tehizat kalitesi konusunda, ynetim kademesinin kalite hedeflerinin ve organizasyon yapsnn, yetki ve sorumluluklarnn yeterli aklamasn iermelidir. - malat, kalite kontrol ve kalite gvence teknikleri, kullanlacak proses ve sistematik faaliyetler - malattan nce, imalat srasnda ve imalattan sonra yaplacak test ve incelemeler ve bunlarn ne sklkla yaplaca - Muayene raporlar ve test verileri, kalibrasyon verileri, ilgili personelin vasflar ile ilgili raporlar gibi kalite kaytlar - Gerekli tehizat kalitesine ulama ve kalite sisteminin etkili almasn izleme aralar 3.3 Onaylanm Kurulu, kalite sisteminin bu ekin madde 3.2de belirtilen artlar salayp salamadn deerlendirecektir. Onaylanm Kurulu ilgili uyumlatrlm standartlar uygulayan kalite sistemlerinin bu artlara uygun olduunu kabul edecektir. Denetim ekibinde ilgili tehizat teknolojisinin deerlendirilmesinde deneyimli en az bir ye bulunacaktr. Deerlendirme ilemi reticinin tesislerinin denetim amacyla ziyaret edilmesini kapsayacaktr. Karar reticiye bildirilecektir. Bildirimde inceleme sonular ve geerli deerlendirme karar bulunacaktr. 3.4 retici onaylanan kalite sisteminden kaynaklanan ykmllkleri yerine getirmeyi ve sitemi yeterli ve verimli tutmay taahht edecektir. retici, kalite sistemini onaylayan Onaylanm Kurulua kalite sisteminde dnlen herhangi bir gelitirmeyi bildirecektir. Onaylanm Kurulu ngrlen deiiklikleri deerlendirecek ve deitirilen kalite sisteminin bu ekin madde 3.3de belirtilen artlar kapsayp kapsamadna ya da tekrar deerlendirme gerekip gerekmediine karar verecektir. Onaylanm Kurulu kararn reticiye bildirecektir. Bildirimde, inceleme sonular ve gerekeli deerlendirme karar bulunacaktr. 4. Onaylanm Kuruluun sorumluluunda gzetim 4.1 Gzetimin amac reticinin onaylanm kalite sisteminden kaynaklanan ykmllkleri yerine getirmesini salamaktr. 4.2 retici denetim amacyla Onaylanm Kuruluun imalat, muayene, test ve depolama tesislerine girmesine izin verecek ve gerekli tm bilgileri ve zellikle de muayene raporlar ve metin bilgileri , kalibrasyon verileri, ilgili personelin vasflar ile ilgili raporlar gibi kalite kaytlarndan oluan kalite sistem belgelerini verecektir. 4.3 Onaylanm Kurulu reticinin kalite sistemini muhafaza etmesini ve uygulamasn salamak iin periyodik denetimler yapacak ve denetim raporunu reticiye verecektir. 4.4 Ayrca Onaylanm Kurulu reticiye beklenmedik ziyaretler dzenleyebilir. Bu ziyaretlerde Onaylanm Kurulu gerekirse, kalite sisteminin dzgn ileyip ilemediini kontrol etmek iin testler yapabilir ya da yaptrabilir. Onaylanm Kurulu reticiye ziyaret raporu ve herhangi bir test yapm ise test raporu verecektir. 5. retici son tehizat paras retildikten sonra en az 10 yl sreyle aadakileri ulusal makamlara ak tutaaktr. - Bu ekin madde 3.1in ikinci paragrafnda belirtilen belgeler - Bu ekin madde 3.4n ikinci paragrafnda belirtilen gelitirmeler - Bu ekin madde 3.4 son paragraf, bu ekin madde 4.3 ve madde 4.4 de belirtilen, Onaylanm Kuruluun verdii karar ve raporlar 6. Her Onaylanm Kurulu verilen ya da geri alnan kalite sistem onaylar ile ilgili bilgileri dier Onaylanm Kurululara gnderecektir.

EK V RN DORULAMA MODL 230

1. Bu modl reticinin bu ekin madde 3 hkmlerine tabi tehizatn AT tip inceleme belgesinde belirtilen tipe uygun olduunu ve ynetmeliin ilgili artlarn yerine getirdiini kontrol etmek iin izledii prosedre aktr. 2. retici imalat ileminin tehizatn AT tip inceleme belgesinde belirtilen tipe ve Ynetmeliin ilgili artlarna uygun olmasn salamak iin gerekli tm tedbirleri alacaktr. 3. Onaylanm Kurulu, bu ekin madde 4de belirtildii ekilde her rn test ve muayene ederek bu ynetmeliin 2.nci maddesinin 2.nci fkrasnda belirtilen tehizatn, koruyucu sistemin ya da cihazn ynetmeliin ilgili artlarna uygunluunu kontrol etmek iin uygun inceleme ve testleri yapacaktr. retici uygunluk beyannn bir kopyasn son tehizat paras imal edildikten sonra en az 10 yl sreyle muhafaza edecektir. 4. Her tehizat parasnn incelenmesi ve test yoluyla dorulama 4.1 AT tip inceleme belgesinde belirtilen tipe ve ynetmeliin ilgili artlarna uygunluunu kontrol etmek iin, tam tehizat mstakil olarak incelenecek ve bu ynetmeliin 6.nc maddesinde belirtilen ilgili standartlarda yer alan uygun testler yaplacaktr. 4.2 Onaylanm Kurulu her onaylanm tehizat parasna tantm numarasn ilitirecek veya ilitirilmesini salayacak ve yaplan testlere uygunluk belgesi tanzim edecektir. 4.3 retici, Onaylanm Kuruluun uygunluk belgesini talep edildiinde verebilmesini salayacaktr. EK VI TPE UYGUNLUK MODL 1. Bu modl, prosedrn, reticinin sz konusu tehizatn AT tip inceleme belgesinde belirtilen tipe uygun olmasn ve ynetmeliin ilgili artlarn karlamasn salamak ve bunu beyan etmek iin izledii blm aklar. retici, CE uygunluk iaretini her tehizat parasna ilitirecek ve bir uygunluk bildirimi tanzim edecektir. 2. retici, imalat ileminin imal edilen tehizatn yada koruyucu sistemlerin AT tip inceleme belgesinde belirtilen tipe ve ynetmeliin ilgili artlarna uygunluunu salamas iin gerekli tm tedbirleri alacaktr. 3. retici, uygunluk bildiriminin bir kopyasn son tehizat paras imal edildikten sonra en az 10 yl sreyle muhafaza edecektir. Ne reticinin ne de yetkili temsilcisinin yurt iinde yerleik olmamas durumunda, teknik belgeleri muhafaza etmeye ykmll, tehizat ya da koruyucu sistemi piyasaya arz eden kiiye ait olacaktr. mal edilen her tehizat paras iin, rnn patlamaya kar koruma ynleri ile ilgili testler retici tarafndan ya da onun adna yaplacaktr. Testler reticinin setii bir Onaylanm Kuruluun sorumluluunda yaplacaktr. retici Onaylanm Kuruluun sorumluluunda, imal ilemi srasnda Onaylanm Kuruluun tantm numarasn ilitirecektir. EK VII RN KALTE GVENCE MODL 1. Bu modl, bu ekin madde 2deki ykmllkleri yerine getiren reticinin tehizatn AT tip inceleme belgesinde belirtilen tipe uygun olmasn salamak ve bu uygunluu beyan etmek iin izledii prosedr aklar. retici her bir rne CE uygunluk iareti ilitirecek ve bir uygunluk bildirimi tanzim edecektir. CE uygunluk iareti ile birlikte bu ekin madde 4de belirtilen, gzetimden sorumlu Onaylanm Kuruluun tantm numaras da bulunacaktr. 2. retici bu ekin madde 3nde belirtildii ekilde, tehizatn son muayene ve testi iin onaylanm bir kalite sistemi uygulayacak ve bu ekin madde 4de belirtilen gzetime tabi olacaktr. 3. Kalite sistemi 3.1 retici, tehizat ve koruyucu sistemler iin seecei bir Onaylanm Kurulua kalite sisteminin deerlendirilmesi bavurusunda bulunacaktr. Bavuruda unlar bulunacaktr: - ngrlen rn kategorileri ile ilgili tm bilgiler - Kalite sistemi ile ilgili belgeler - Onaylanm tip ile ilgili teknik belgeler ve AT tip inceleme belgesinin bir kopyas 231

3.2 Ynetmeliin ilgili artlarna uygunluu kontrol etmek iin, kalite sistemi dahilinde her tehizat paras incelenerek, bu ynetmeliin 6.nc maddesinde standartlarda yer alan uygun tesisler ya da bunlarn edeeri testler yaplacaktr. retici tarafndan kabul edilen tm e, art ve hkmler yazl politika, prosedr ve evraklar halinde sistematik ve sral bir ekilde belgelenecektir. Bu kalite sistem belgeleri kalite programlar, planlar, el kitaplar ve kaytlarnn tutarl bir ekilde yorumlanmasna izin vermelidir. Bu belgelerde zellikle aadakilerin yeterli bir aklamas bulunmaldr : - Kalite hedefleri ve organizasyon yaps, ynetim kademesinin rn kalitesi konusundaki yetki ve sorumluluklar - malattan sonra yaplacak test ve muayeneler - Kalite sisteminin etkili ileyiinin izlenmesine ynelik aralar - Muayene raporlar ve test verileri, kalibrasyon verileri, ilgili personelin vasflar ile ilgili raporlar gibi kalite kaytlar 3.3 Onaylanm Kurulu kalite sisteminin bu ekin madde 3.2de belirtilen artlar salayp salamadn deerlendirecektir. Onaylanm Kurulu ilgili uyumlatrlm standartlar uygulayan kalite sistemlerinin bu artlara uygun olduunu kabul edecektir. Denetim ekibinde ilgili tehizat teknolojisinin deerlendirilmesinde deneyimli en az bir ye bulunacaktr. Deerlendirme ilemi reticinin tesislerinin denetim amacyla ziyaret edilmesini kapsayacaktr. Karar reticiye bildirilecektir. Bildirimde, inceleme sonular ve gerekeli deerlendirme karar bulunacaktr. 3.4 retici, onaylanan kalite sisteminden kaynaklanan ykmllkleri yerine getirmeyi ve sistemi yeterli ve verimli tutmay taahht edecektir. retici kalite sisteminin onaylayan Onaylanm Kurulua kalite sisteminde dnlen herhangi bir gelitirmeyi bildirecektir. Onaylanm Kurulu ngrlen deiiklikleri deerlendirecek ve deitirilen kalite sisteminin bu ekin madde 3.2de belirtilen artlar karlayp karlamayacana ya da tekrar deerlendirme gerekip gerekmediine karar verecektir. Onaylanm Kurulu kararn reticiye bildirecektir. Bildirimde, inceleme sonular ve gerekeli deerlendirme karar bulunacaktr. 4. Onaylanm Kuruluun sorumluluunda gzetim 4.1 Gzetimin amac reticinin onaylanm kalite sisteminden kaynaklanan ykmllkleri yerine getirmesini salamaktr. 4.2 retici denetim amacyla Onaylanm Kuruluun imalat, muayene, test ve depolama tesislerine girmesine izin verecek ve gerekli tm bilgileri ve zellikle de muayene raporlar ve metin bilgileri , kalibrasyon verileri, ilgili personelin vasflar ile ilgili raporlar gibi kalite kaytlarndan oluan kalite sistem belgelerini verecektir. 4.3 Onaylanm Kurulu reticinin kalite sistemini muhafaza etmesini ve uygulamasn salamak iin periyodik denetimler yapacak ve denetim raporunu reticiye verecektir. 4.4 Ayrca Onaylanm Kurulu reticiye beklenmedik ziyaretler dzenleyebilir. Bu ziyaretlerde Onaylanm Kurulu gerekirse, kalite sisteminin dzgn ileyip ilemediini kontrol etmek iin testler yapabilir ya da yaptrabilir. Onaylanm Kurulu reticiye ziyaret raporu ve herhangi bir test yapm ise test raporu verecektir. 5. retici son tehizat paras retildikten sonra en az 10 yl sreyle aadakileri ulusal makamlara ak tutaaktr. - Bu ekin madde 3.1in ikinci paragrafnda belirtilen belgeler - Bu ekin madde 3.4n ikinci paragrafnda belirtilen gelitirmeler - Bu ekin madde 3.4 son paragraf, bu ekin madde 4.3 ve madde 4.4 de belirtilen, Onaylanm Kuruluun verdii karar ve raporlar 6. Her Onaylanm Kurulu verilen ya da geri alnan kalite sistem onaylar ile ilgili bilgileri dier Onaylanm Kurululara gnderecektir. EK VIII RETM KONTROL MODL 1. Bu modl bu ekin madde 2de belirtilen ykmllkleri yerine getiren retici tehizatn bu ynetmeliin ilgili artlarn karlamasn salamak ve bu artlar karladn bildirmek iin izledii prosedr aklar. retici CE uygunluk iaretini her tehizat parasna ilitirecik ve bir uygunluk beyan tanzim edecektir. 2. retici bu ekin madde 3de aklanan teknik belgeleri dzenleyecek ve bu belgeleri, son tehizat paras retildikten sonra en az 10 yl sreyle ulusal mercilerin denetimine ak tutacaktr. 232

Hem reticinin ve hem de yetkili temsilcisinin yurt iinde yerleik olmamas halinde teknik belgeleri muhafaza etme ykmyy tehizat piyasaya arz eden kiiye ait olacaktr. 3. Teknik belgeler tehizatn ynetmeliin ilgili artlarna uygunluunu salayacaktr. Bu belgelerde deerlendirme iin gerekli olduu lde rnn tasarm, imalat ve almasn kapsayacaktr. Teknik belgelerde aadakiler bulunacaktr: - Tehizatn genel bir aklamas - Kavramsal tasarm ve imalat resimleri, aksam, alt montaj ve devre emalar, vs. - Sz konusu resim ve emalarn ve tehizatn almasnn aklamalar - Ksmen ya da tamamen uygulanan standartlarn listesi ve standartlarn uygulanmad durumlarda ynetmeliin emniyet hususlarn salamak iin uygulanan zm yollarnn aklamas - Yaplan hesaplama ve inceleme, vs, sonular - Test raporlar 4. retici uygunluk bildiriminin bir kopyasnn teknik belgelerle birlikte muhafaza edecektir. 5. retici, imalat ileminin imal edilen rnn Blm 2de belirtilen teknik belgelere ve Ynetmeliin bu tehizat ile ilgili artlara uygun olmasn salamas iin gerekli tm tedbirleri alacaktr. EK IX BRM DORULAMA MODL 1. Bu modl reticinin bu ekin madde 2de belirtilen belgeyi alan tehizatn ya da koruyucu sistemin Ynetmeliin ilgili artlarna uygun olmasn salamak ve bu uygunluu beyan etmek iin izledii prosedr aklar. retici tehizat ya da koruyucu sisteme CE uygunluk iaretini ilitirecek ve bir uygunluk bildirimi tanzim edecektir. 2. Onaylanm Kurulu, Ynetmeliin ilgili artlarna uygunluunu kontrol etmek iin, her bir tehizat ya da koruyucu sistemi inceleyecek ve bu Ynetmeliin 6.nc maddesinde belirtilen ilgili standartlarda yer alan uygun testleri ya da bunlarn edeeri olan testleri yapacaktr. Onaylanm Kurulu, onaylanm tehizat ya da koruyucu sisteme kendi tantm numarasn ilitirecek ya da ilitirilmesini salayacak ve yaplan testlerle ilgili bir uygunluk belgesi tanzim edecektir. 3. Teknik belgelerin amac Ynetmeliin artlarna uygunluun deerlendirilmesini ve tehizat ya da koruyucu sistemin tasarm, imalat ve almasnn anlalmasnn salamaktr. Bu belgelerde aadakiler bulunacaktr rnn genel bir aklamas Kavramsal tasarm ve imalat resimleri ve paralarn, alt montajlarn ve devrelerin, vs. yerleim planlar Sz konusu resimlerin yerleim planlarnn ve tehizat yada koruyucu sistemin almasnn anlalmas iin gerekli aklamalar Bu ynetmeliin 6.nc maddesinde belirtilen, ksmen ya da tamamen uygulanan standartlarn bir listesi ve 6.nc maddede standartlarn uygulanmad durumlarda Ynetmeliin asgari artlarn salamak iin uygulanan zm yollarnn aklamas Yaplan hesaplama ve inceleme, vs, sonular Test raporlar

EK X A. CE uygunluk iareti aadaki ekilde CE harflerinden oluacaktr. aret kltlr ya da byltlrse, lekli resimde verilen oranlara uyulmaldr. CE uygunluk iaretinin eitli bileenleri 5 mmden az olmamak zere hemen hemen ayn dey boyutta olmaldr. Kk lekli tehizat koruyucu sistem ya da cihazlar iin bu asgari boyuttan vazgeilebilir. B. AT Uygunluk beyan ierii AT uygunluk beyannda aadakiler bulunmaldr - retici ya da yetkili temsilcisinin ad ya da tantc iareti ve adresi - Bu ynetmeliin 2.nci maddesinin ikinci fkrasnda belirtilen tehizat, koruyucu sistem ya da cihazn aklamas 233

Bu ynetmeliin 2.nci maddesinin ikinci fkrasnda belirtilen tehizat, koruyucu sistem ya da cihazn yerine getirdii ilgili tm hkmler Uygun olduunda Onaylanm Kuruluun ad, tantm numaras ve adresi ile AT tip inceleme belgesinin numaras Uygun olduunda, uyumlatrlm standartlara yaplan atflar Uygun olduunda, kullanlan standart ve teknik artnameler Uygun olduunda, uygulanan dier Ynetmeliklere yaplan atflar retici ya da yetkili temsilcisi adna imza yetkili ahsn kimlik tespiti

EK XI ONAYLANMI KURULULARIN TESPTNDE DKKATE ALINACAK ASGAR KRTERLER 1. Kurulu, kuruyuun yneticisi ve doruluma testlerinin yaplmasndan sorumlu personeli, test ettikler bu Ynetmelik kapsamndaki tehizat, koruyucu sistem ya da cihazlarn reticisi, satcs ya da bunlardan birinin yetkili temsilcisi olmayacaktr. Test ettikleri bu ynetmelik kapsamndaki tehizat, koruyucu sistem ya da cihazlarn tasarmnda, imalinde, pazarlanmasnda ya da bakmnda dorudan ya da yetkili temsilci olarak yer almayacaktr. Bu hkm,retici ile kurulu arasnda bilgi al veriini engellemez. 2. Kurulu ve test personeli dorulama testlerini en yksek mesleki drstlk iinde yapacak ve zellikle mali olmak zere, kontrol sonular zerinde kar olan kii yada kii gruplarndan gelebilecek, test sonularn etkileyebilecek tm bask ve etkiden uzak olacaktr. 3. Kurulu, dorulama ile ilgili idari ve teknik grevleri laykyla yerine getirebilmesi iin gerekli personel ve imkanlar bulundurmaldr. Kurulu, ayn zamanda zel bir dorulama iin gerekli tehizata da ulaabilmelidir 4. Testten sorumlu personel; - Uygun teknik ve mesleki eitime sahip olacaktr - Yapacaklar testlerin artlar konusunda yeterli bilgiye ve bu testler konusunda yeterli deneyime sahip olacaklardr - Testlerin yapldn belgelemek iin gerekli belge, kayt ve raporlar hazrlayabileceklerdir 5. nceleme yapan personelin tarafszl garanti edilecektir. Personelin liyakati yaplan test sayasna ya da bu testlerin sonularna bal olmayacaktr. 6. Sorumluluk sigortas, ulusal yasalara gre Devletin sorumluluunda olmadka ya da Devlet testlerden dorudan sorumlu olmadka, kurulu tarafndan yaplacaktr. 7. Kuruyu personeli, bu Ynetmelik kapsamndaki ya da bu Ynetmeliin uygulanmasn salayan bir ulusal yasa hkm kapsamndaki grevlerini yaparken elde ettikleri tm bilgiler iin mesleki gizlilik ilkesine sk skya bal olacaktr (faaliyetlerin gerekletirildii lkenin yetkili idari makamlar nnde bilgi verilmesi hari).

234

ATEX 137 ATEX 1999/92/EC

PATLAYICI ORTAMLARIN TEHLKELERNDEN ALIANLARIN KORUNMASI HAKKINDA

YNETMELK
* 26 Aralk 2003 tarih ve 25328 sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr BRNC BLM Ama, Kapsam, Hukuki Dayanak, Tanmlar Ama Madde 1 Bu Ynetmeliin amac, iyerlerinde oluabilecek patlayc ortamlarn tehlikelerinden alanlarn salk ve gvenliini korumak iin alnmas gerekli nlemleri belirlemektir. Kapsam Madde 2 Bu Ynetmelik, 22/5/2003 tarihli ve 4857 sayl Kanunu kapsamna giren ve patlayc ortam olumas ihtimali bulunan iyerlerini kapsar. Ancak; a) Hastalara tbbi tedavi uygulamak iin ayrlan yerler ve tbbi tedavi uygulanmas, b) 01/4/2002 tarihli ve 24713 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren Gaz Yakan Cihazlara Dair Ynetmelik kapsamnda yer alan cihazlarn kullanlmas, c) Patlayc maddelerin ve kimyasal olarak kararsz halde bulunan maddelerin retimi, ilemlerden gemesi, kullanm, depolanmas ve nakledilmesi, d) Sondaj yntemiyle maden karma ileri ile yeralt ve yerst maden karma ileri, e) Uluslararas antlamalarn kapsamnda bulunan kara, hava ve su yolu tama aralarnn kullanlmas, bu Ynetmelik kapsam dndadr. Patlayc ortam oluabilecek yerlerde kullanlacak her trl tama arac Ynetmelik kapsamndadr. Bu Ynetmelikte belirtilen daha sk ve zel nlemler sakl kalmak kayd ile, 4 nc maddede tanmlanan patlayc ortam olumas ihtimali bulunan iyerlerinde, Sal ve Gvenlii Ynetmelii hkmleri ve ilgili dier Ynetmeliklerin hkmleri de uygulanr. Dayanak Madde 3 Bu Ynetmelik 4857 sayl Kanununun 78 inci maddesine gre dzenlenmitir. Tanmlar Madde 4 Bu Ynetmeliin amac asndan; a) Patlayc ortam : Yanc maddelerin gaz, buhar, sis ve tozlarnn atmosferik artlar altnda hava ile oluturduu ve herhangi bir tututurucu kaynakla temasnda tmyle yanabilen karmdr. b) Normal alma artlar : Bir tesisin tasarmlanan ama dorultusunda, l ve deerlerde altrlmasdr. KNC BLM verenin Ykmllkleri Patlamalarn nlenmesi ve Patlamadan Korunma Madde 5 Patlamalarn nlenmesi ve bunlardan korunmay salamak amacyla iveren, aada belirtilen temel ilkelere ve verilen ncelik srasna uyarak, yaplan ilemlerin doasna uygun olan teknik ve organizasyona ynelik nlemleri alacaktr: a) Patlayc ortam olumasn nlemek, b) Yaplan ilemlerin doas gerei patlayc ortam olumasnn nlenmesi mmkn deilse patlayc ortamn tutumasn nlemek, c) ilerin salk ve gvenliklerini salayacak ekilde patlamann zararl etkilerini azaltacak nlemleri almak. Bu nlemler, gerektiinde patlamann yaylmasn nleyecek tedbirlerle birlikte alnacaktr. Alnan bu tedbirler dzenli aralklarla ve iyerindeki nemli deiikliklerden sonra yeniden gzden geirilecektir. Patlama Riskinin Deerlendirilmesi

235

Madde 6 veren, Sal ve Gvenlii Ynetmeliinde belirtildii ekilde iyerinde risk deerlendirmesi yaparken patlayc ortamdan kaynaklanan zel risklerin deerlendirmesinde aadaki hususlar da dikkate alacaktr: a) Patlayc ortam oluma ihtimali ve bu ortamn kalcl, b) Statik elektrik de dahil tututurucu kaynaklarn bulunma, aktif ve etkili hale gelme ihtimalleri, c) yerinde bulunan tesis, kullanlan maddeler, prosesler ile bunlarn muhtemel karlkl etkileimleri, d) Olabilecek patlamann etkisinin bykl. Patlama riski, patlayc ortamlarn oluabilecei yerlere ak olan veya alabilen dier yerler de dikkate alnarak bir btn olarak deerlendirilecektir yerinin Gvenli Hale Getirilmesi Madde 7 Risk deerlendirmesinin temel ilkelerine ve bu Ynetmeliin 5 inci maddesinde belirtilen hususlara uygun olarak alanlarn salk ve gvenliini korumak iin iveren: a) ilerin ve dier kiilerin salk ve gvenlii iin tehlikeli patlayc ortam oluma ihtimali olan yerlerde gvenli alma artlarn salayacak, b) ilerin salk ve gvenlii iin tehlikeli patlayc ortam oluma ihtimali olan yerlerde, yaplan risk deerlendirmesi sonucuna gre alma sresince uygun teknik yntemlerle bu ksmlarn gzetim altnda tutulmasn salayacaktr. Koordinasyon Grevi Madde 8 Bir iyerinde birden fazla iverene ait alan bulunmas durumunda, her iveren kendi kontrol alanna giren tm hususlardan sorumlu olacaktr. verenlerin, Kanunu ve Sal ve Gvenlii Ynetmeliinde belirtilen sorumluluklar sakl kalmak kayd ile yasal olarak iyerinin tmnden sorumlu olan iveren, bu Ynetmeliin 10 uncu maddesinde belirtilen Patlamadan Korunma Dokmannda ngrlen, alanlarn salk ve gvenlikleri ile ilgili nlemlerin belirlenmesi ve uygulanmasn koordine edecektir. Patlayc Ortam Oluabilecek Yerlerin Snflandrlmas Madde 9 veren; a) Patlayc ortam olumas ihtimali olan yerleri Ek-Ide belirtildii ekilde snflandracak, b) Yukarda (a) fkrasna gre snflandrlm olan blgelerde Ek-IIde verilen asgari gereklerin uygulanmasn salayacak ve c) ilerin salk ve gvenliini tehlikeye atabilecek miktarda patlayc ortam oluabilecek yerlerin giriine Ek-IIIde verilen iaretleri koyacaktr. Patlamadan Korunma Dokman Madde 10 veren, bu Ynetmeliin 6 nc maddesinde belirtilen ykmlln yerine getirirken, aada belirtilen ve bundan sonra Patlamadan Korunma Dokman olarak anlacak belgeleri hazrlayacaktr. Patlamadan Korunma Dokmannda, zellikle; a) Patlama riskinin belirlendii ve deerlendirildii, b) Bu Ynetmelikte belirlenen ykmllklerin yerine getirilmesi iin alnacak nlemler, c) yerinde Ek-Ie gre snflandrlm yerler, d) Ek-IIde verilen asgari gereklerin uygulanaca yerler, e) alma yerleri ile uyar cihazlar da dahil i ekipmannn tasarm, iletilmesi, kontrol ve bakmnn gvenlik kurallarna uygun olarak saland, f) yerinde kullanlan tm ekipmann Ekipmanlarnn Kullanmnda Salk ve Gvenlik artlar Ynetmelii ne uygun olduu, hususlar yazl olarak yer alacaktr. Patlamadan korunma dokman, iin balamasndan nce hazrlanacak ve iyerinde, i ekipmannda veya organizasyonunda nemli deiiklik, genileme veya tadilat yapldnda yeniden gzden geirilerek gncelletirilecektir. veren, yrrlkteki mevzuata gre hazrlad patlama risk deerlendirmesini, dokmanlar ve benzeri dier raporlar birlikte ele alabilir. yerleri ve Ekipmanlar in zel Gerekler Madde 11 Patlayc ortam oluma ihtimali bulunan iyerlerinde, iverenler aada belirtilen hususlara uymakla ykmldr:

236

a) Patlayc ortam oluma ihtimali bulunan yerlerde, bu Ynetmeliin yaymland tarihte kullanlmakta olan veya kullanma hazr olan i ekipmanlar, 30/6/2006 tarihine kadar Ek-II Ada belirtilen asgari gerekleri karlamak zorundadr. b) Patlayc ortam oluma ihtimali bulunan yerlerde kullanlmak zere bu Ynetmeliin yaymland tarihten sonra yeni alnacak i ekipmanlar, 30/6/2006 tarihine kadar Ek-II A ve Ek-II Bde verilen asgari gerekleri karlayacaktr. c) Patlayc ortam oluabilecek ksmlar bulunan ve 30/6/2006 tarihinden sonra alacak iyerleri ise bu Ynetmelikte belirtilen artlara uygun olarak kurulacaktr. d) Patlayc ortam oluabilecek ksmlar bulunan ve 30/6/2006 tarihinden nce alm olan iyerleri, bu Ynetmeliin yaymland tarihten itibaren en ge yl iinde bu Ynetmelik hkmlerine tam olarak uygun hale getirilecektir. Patlayc ortam oluabilecek ksmlar bulunan iyerlerinde 30/6/2006 tarihinden sonra herhangi bir deiiklik, eklenti veya tadilat yapldnda, iveren bu Ynetmelik hkmlerine tam olarak uyulmasn salayacaktr. NC BLM Son Hkmler lgili Avrupa Birlii Mevzuat Madde 12 Bu Ynetmelik 16/12/1999 tarihli ve 1999/92/EC sayl Avrupa Parlamentosu ve Konseyi Direktifi esas alnarak hazrlanmtr. Yrrlk Madde 13 Bu Ynetmelik yaym tarihinde yrrle girer. Yrtme Madde 14 Bu Ynetmelik hkmlerini alma ve Sosyal Gvenlik Bakan yrtr. EK I PATLAYICI ORTAM OLUABLECEK YERLERN SINIFLANDIRILMASI Ynetmeliin 5, 6, 9 ve 10 uncu maddelerine gre nlem alnmas gereken yerlerde aada belirtilen snflandrma sistemi uygulanacaktr. 1 Patlayc Ortam Oluabilecek Yerler alanlarn salk ve gvenliini korumak iin zel nlem alnmasn gerektirecek miktarda patlayc karm oluabilecek yerler, bu Ynetmelie gre tehlikeli kabul edilecektir. alanlarn salk ve gvenliini korumak iin zel nlem alnmasn gerektirecek miktarda patlayc karm olumas ihtimali bulunmayan yerler bu Ynetmelie gre tehlikesiz kabul edilecektir. Parlayc ve/veya yanc maddelerin hava ile yaptklar karmlarn, bamsz olarak bir patlama meydana getirmeyecekleri yaplacak aratrmalarla kantlanmadka, bu maddeler patlayc ortam oluturabilecek maddeler olarak kabul edilecektir. 2 Tehlikeli yerlerin snflandrlmas Tehlikeli yerler, patlayc ortam oluma skl ve bu ortamn devam etme sresi esas alnarak, blgeler halinde snflandrlr. Ek-2 A ya gre alnacak nlemler, yaplan bu snflandrmaya gre belirlenir. Blge 0 Gaz, buhar ve sis halindeki parlayc maddelerin hava ile karmndan oluan patlayc ortamn srekli olarak veya uzun sre ya da sk sk olutuu yerler. Blge 1 Gaz, buhar ve sis halindeki parlayc maddelerin hava ile karmndan oluan patlayc ortamn normal alma koullarnda ara sra meydana gelme ihtimali olan yerler. Blge 2

237

Gaz, buhar ve sis halindeki parlayc maddelerin hava ile kararak normal alma koullarnda patlayc ortam oluturma ihtimali olmayan yerler ya da byle bir ihtimal olsa bile patlayc ortamn ok ksa bir sre iin kalc olduu yerler. Blge 20 Havada bulut halinde bulunan yanc tozlarn, srekli olarak veya uzun sreli ya da sk sk patlayc ortam oluabilecek yerler. Blge 21 Normal alma koullarnda, havada bulut halinde bulunan yanc tozlarn ara sra patlayc ortam oluturabilecei yerler. Blge 22 Normal alma koullarnda, havada bulut halinde yanc tozlarn patlayc ortam oluturma ihtimali bulunmayan ancak byle bir ihtimal olsa bile bunun yalnzca ok ksa bir sre iin geerli olduu yerler. Not: Tabaka veya yn halinde yanc tozlarn bulunduu yerler de, patlayc ortam oluturabilecek dier bir kaynak olarak dikkate alnmaldr. EK II A ALIANLARIN SALIK VE GVENLKLERNN PATLAYICI ORTAM RSKLERNDEN KORUNMASI N ASGAR GEREKLER Bu ekte belirtilen gerekler; a) yerlerinin, i ekipmannn, kullanlan maddelerin veya yrtlen faaliyetin yapsndan kaynaklanan patlayc ortam riski bulunan ve Ek-1e gre tehlikeli snfna giren yerlere, b) Tehlikeli yerlerde bulunan ekipmann gvenli bir ekilde almas iin gerekli olan veya bu ekipmanlarn gvenli almasna yardmc olan ancak kendisi tehlikeli blgede bulunmayan ekipmanlara, uygulanacaktr. 1. Organizasyon nlemleri 1.1. alanlarn Eitimi veren, patlayc ortam oluabilen yerlerde alanlara, patlamadan korunma konusunda yeterli ve uygun eitimi salayacaktr. 1.2. Yazl Talimatlar ve alma zni Patlamadan Korunma Dokmannda gerekli grlmesi halinde; a) Tehlikeli yerlerdeki alma, iverence dzenlenen yazl talimatlara uygun yaplacaktr. b) Gerek tehlikeli ilerin yaplmasnda, gerekse baka almalar etkileyerek tehlikeye neden olabilecek dier ilerin yaplmasnda, bir alma zni sistemi uygulanacaktr. alma izni, bu konuda yetkili ve sorumlu olan bir kii tarafndan ie balamadan nce yazl olarak verilecektir. 2. Patlamadan Korunma nlemleri 2.1. Patlama tehlikesine neden olabilecek parlayc gazlar, buharlar, sisler veya yanc tozlarn isteyerek veya istemeyerek ortaya kmas halinde, bunlarn gvenli bir yere uygun ekilde ynlendirilmesi veya uzaklatrlmas salanacak, bunun yaplmas pratik olarak mmkn deilse yaylmalarn nleyecek baka uygun nlemler alnacaktr. 2.2. Eer patlayc ortam birka eit parlayc ve/veya yanc gazlar, buharlar, sisler veya tozlardan oluuyorsa, alnacak koruyucu nlem en yksek riske uygun olacaktr. 2.3. zellikle, alanlarn ve alma ortamnn statik elektrik taycs veya reticisi olabilecei durumlarda, bu Ynetmeliin 5inci maddesinde belirtilen tututurma tehlikesinin nlenmesinde, statik elektrik boalmalar da dikkate alnacaktr. Patlayc ortam tututurabilen statik elektrik oluumunu nlemek iin alanlara uygun malzemeden yaplm kiisel koruyucu giysiler verilecektir. 2.4. Tesis, ekipman, koruyucu sistemler ve bunlarla balantl cihazlarn patlayc ortamda gvenle kullanlabileceinin, Patlamadan Korunma Dokmannda belirtilmesi halinde bunlar hizmete sokulabilir. Bu kural 27/10/2002 tarihli ve 24919 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren Muhtemel Patlayc Ortamda Kullanlan Tehizat ve Koruyucu Sistemlerle lgili Ynetmelik e gre ekipman veya koruyucu sistem saylmayan ancak tesiste yerletirildikleri yerlerde kendileri bir tututurma tehlikesi oluturan i ekipmanlar ve balant elemanlar iin de geerlidir. Balant elemanlarnda herhangi bir karkla meydan vermemek iin gerekli nlem alnacaktr. 2.5. Patlama riskini en aza indirmek ve olas bir patlamada, patlamay kontrol altna almak, iyerine ve i ekipmanlarna yaylmasn en aza indirebilmek iin; iyerleri, i ekipmanlar ve bunlarla balantl tm cihazlarn tasarm, inas, montaj ve yerletirilmesi, bakm, onarm ve iletilmesinde gerekli tm nlemler alnacaktr. yerlerinde patlamann fiziksel tesirlerinden alanlarn etkilenme riskini en aza indirmek iin uygun nlemler alnacaktr. 238

2.6. Gereken durumlarda, patlama artlar olumadan nce, alanlarn sesli ve/veya grsel iaretlerle uyarlmas ve ortamdan uzaklamas salanacaktr. 2.7. Patlamadan Korunma Dokmannda gerekli grlmesi halinde; bir tehlike durumunda alanlarn tehlikeli blgeden annda ve gvenli bir ekilde uzaklaabilmeleri iin tahliye sistemi kurulacak ve her an iler durumda bulunmas salanacaktr. 2.8. Patlayc ortam oluabilecek blmleri bulunan iyerlerinde; faaliyete balanlmadan nce btn iyerinin patlama ynnden gvenliinin saland kantlanacaktr. Patlamadan korunmay salamak iin btn koullar yerine getirilecektir. Patlama ynnden gvenliin salandnn kantlanmas, patlamadan korunma konusunda eitim alm ve deneyimli uzman kiilerce yaplacaktr. 2.9. Yaplan risk deerlendirmesinin gerektirmesi halinde ; a) Her hangi bir g kesilmesinin ilave risklere neden olabilecei durumlarda, ekipmann ve gvenlik sistemlerinin, tesisin dier ksmlarndan bamsz olarak gvenli bir ekilde almasn srdrmesi mmkn olacaktr. b) Otomatik proseslerde amalanan alma koullarndan her hangi bir sapma meydana geldiinde, otomatik sistemle balantl ekipmana ve koruyucu sistemlere gvenlii tehlikeye atmamak artyla el ile mdahale yaplabilir olacaktr. Bu mdahaleyi sadece bu ite yetkili alanlar yapacaktr. c) Sistemin acil durdurulmas halinde, biriken enerji mmkn olduu kadar abuk ve gvenli bir ekilde boaltlacak veya tehlike oluturmayacak ekilde izole edilecektir. B EKPMANLARIN VE KORUYUCU SSTEMLERN SEMNDE UYULACAK KRTERLER Risk deerlendirmesine gre hazrlanan patlamadan korunma dokmannda aksi belirtilmemesi halinde, patlayc ortam oluabilecek tm yerlerdeki ekipman ve koruyucu sistemler, 27/10/2002 tarihli ve 24919 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren Muhtemel Patlayc Ortamda Kullanlan Tehizat ve Koruyucu Sistemlerle lgili Ynetmelikte belirtilen kategorilere gre seilecektir. zellikle gazlar, buharlar, sisler ve tozlar iin aada belirtilen blgelerde, karlarnda verilen kategorideki ekipman kullanlacaktr. Blge 0 veya Blge 20 : Kategori 1 ekipman, Blge 1 veya Blge 21 : Kategori 1 veya 2 ekipman, Blge 2 veya Blge 22 : Kategori 1, 2 veya 3 ekipman. EK III PATLAYICI ORTAM OLUABLECEK YERLER N UYARI ARET Patlayc ortam oluabilecek yerler iin uyar iareti aada belirtilen ekil ve renklerde olacaktr. Uyar iaretinin belirleyici zellikleri: gen eklinde , Siyah kenarlar ve sar zemin zerine siyah yaz, Sar zemin iaret alannn en az %50 si kadar olacaktr.

NDEKLER
EXPROOF PATLAYICI ORTAMLAR ve PATLAYICI ORTAMLARDA KULLANILAN ELEKTRK AYGITLARI HAKKINDA GENEL BLG 239

I. BRNC KISIM: TEMEL TANIM ve TEMEL BLGLER Ksa Tarihe Patlayc Ortam Nedir Tanm Patlayc, Parlayc Ve Yanc Gaz, Toz Ve Buharlar Ateleme Kaynaklar: Patlamaya Kar Alnan nlemler Patlayc Ortamlarn Snflandrlmas Patlayc Blge veya Zonlarn Tarifi Bat Avrupa Gr Ve Uygulamas Zon Sistem Kuzey Amerikan Gr ve Uygulamas Dvson Sistemi Amerikan Dvson Sistemi le Avrupa Zon Sistemlerinin Karlatrlmas Snflandrmay Hangi Kurulular Yapar Zon Ayrmlar A) Asgari Emniyet Mesafeleri B) rnek Zon Ayrmlar Patlama Scakl Ve Is Gruplar Patlayc Ortamlar zerine Son Gelimeler Ve Hukuki Dayanak ATEX 100a ve ATEX 137 Ne Gibi Yenilikler Getirmektedir. ATEX 100a Teknik Bazda Ne Gibi Yenilikler Getirmektedir: Alet Kategorileri Trkiyedeki Mevzuat Koruma Tipleri D Tipi Koruma, Alevszmaz Koruma (Flameproof Enclosure) E Tipi Koruma, Artrlm Emniyet (ncreased Safety) P Tipi Koruma, Basnl Tip Koruma, (Pressurisation) Q Tipi Koruma, Kumlu Koruma (Powder (Sand) Filling) O Tip Koruma, Yal Koruma (Oil mmersion) M Tipi Koruma, (Dkm Koruma) Kapsll Koruma N Tipi Koruma, Ark karmaz (Non Sparking) S Tipi Koruma (Specal Type Of Protecton) Toz Geirmez Koruma Tipi Koruma, Kendinden Emniyetlilik Elektrikli Olmayan Aletlerde Koruma Patlamaya Kar Korunmu Aletlerin Etiketleri Yabanc Madde Giriine Kar Koruma, Ip, IEC ve Avrupa Uygulamas Amerikan Uygulamas nemli Elektrik Aletlerinde Uygulanan Koruma Yntemleri Elektrik Motorlar Devre Kesici Ve Yol Vericiler Transformatrler Genel Amal Exproof Cihaz Ve Ek Kutular Kablolar Ve Balama Elemanlar Aydnlatma Aygtlar Telefonlar: Telsizler l Aletleri Ve zolasyon Megerleri Otomasyon Ve zleme Sistemleri, Plcler Sayfa No.

1.0 2.0 2.1 2.2 2.3 2.4 3.0 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 4.0 4.1 4.2 4.3 4.4 5.0 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 5.8 5.9 5.10 5.11 6.0 7.0 7.1 7.2 8.0 8.01 8.02 8.03 8.04 8.05 8.06 8.07 8.08 8.09 8.10

II KNC KISIM KENDNDEN EMNYETLLK Ksa Tarihe Kendinden Emniyetlilik Nedir ? Kendinden Emniyetli Devre Planlamann Esaslar 240 Sayfa No.

1.0 2.0 2.1

2.2 2.3 2.4 2.5. 2.6 2.7 2.8 2.9 2.10 2.11 2.12 2.13 3.0 3.1 3.2 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8 3.9 3.10 3.11 3.12 4.0 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8 5.0 5.1

5.2 5.3 5.4 6.0 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 6.7 7.0 7.1 7.2 7.3 7.4 7.4.1 7.4.2 7.4.3

Kendinden Emniyetli Sistemler Batarya Voltajnn Drlmesi Bobinlerin Emniyetinin Artrlmas Batarya (G Kayna) Akmnn Snrlanmas Onayl Doru Akm Kaynaklar Onayl Alternatif Akm Kaynaklar Alternatif Akm an Ve Rleleri Kondansatrler Bakr Oksitli Redresrler Selenyum Redresrler Dorusal Olmayan Diren ntler Zener Diodlar KE Test Aletleri Ve Yaplan Aratrmalar Genel zahat Elektrot Hznn Etkisi Elektrot Hznn Etkisi Elektrod Maddesinin Etkisi Endktif Devrelerde Minimum Ateleme Akmnn Tayini nt Direncin Ateleme Akmna Etkisi nt Kapasitrn Ateleme Akmna Etkisi Lineer Olmayan nt Direnlerin Minimum Ateleme Akmna Etkisi Metal Ve Yar letken Diod ntlerin Minimum Ateleme Akmna Etkisi Gerilimin Ateleme Akmna Etkisi Minimum Ark Gerilimi Ve Akm Ateleme Olay Ve Minimum Ateleme Enerjisi Modern Test Aletleri Ateleme Erileri Genel zahat Ateleme Erilerinin Kullanlmas Emniyet Faktr Ve Arza Says Rezistif Dc Devreler Gerilim Regleli Dc Kaynaklar Endktans eren Devreler Kapasitans eren Devreler Alternatif Akm Devreleri Kendinden Emniyetliliin Hukuki Yan, Sertifeka Ve Standartlar ngilteredeki Gelimeler A) Maden Mfettilii B) Sertifika lemi C) Yer st Ve Dier Sanayii Kollar D) Test Ynetmelikleri ngiliz Standartlar 1958 Sonras Gelimeler Trk Satndartlar Ve Trkiyedekidurum, (1995) Yeni Standartlarn Etkisi (1995e Kadar) Giri Alman Test Cihaznn Yanklar Sinyal Trafosunda Yaplan Dzeltmeler Yeni G Kaynaklarnda Dikkat Edilecek Hususlar k Voltaj zerine Dnceler Yeni G Kaynaklar Dier Dc G Kaynaklar Kablolarn Ke zerine Etkisi Giri Endktif Direli G Kaynaklar Zener Diyotlu G Kaynaklar Pratik Uygulamalar Emniyet Faktr BS 1538e Gre Yaplan Kendinden Emniyetli Sinyal Trafolar Dc3 G Kayna 241

7.4.4 7.5 7.5.1 7.5.2 7.5.3 7.5.4 8.0 8.1 8.2 8.3 8.4 9.0 9.1 9.2 9.21 9.22 9.23 9.24 9.25 9.3 9.4 9.5 10 10.1 10.2 10.21 10.22 10.3 10.4 10.5 10.51 10.6 10.61 10.62 10.63

10.64 10.7

DC2 Ve DC4 G Kaynaklar Kablo Kapasitansnn Etkisi Kablolarn Endktans ve Kapasitanslar Madenlerde Kullanlan Telefon Kablolarnn Endktans: Madenlerde Kullanlan Sinyal Kablolarnn Endktans zet 1995 Sonras Gelimeler ve Atex ATEX 100a ve ATEX 137 Ne Gibi Yenilikler Getirmektedir Ke Ynnden Atex Neler Getirmektedir Ts En 50020 Ye Ksa Bir Bak Ateleme Erileri l Ve Alglama Alet Ve Sistemleri l Duyargalar (Sensr, Dedekt Ve Transmiterler) Gaz lm Elektro Kimyasal Sensrler Kzl tesi Sensrler . Infrared Sensors Kimyasal Abzorbe, Chemoabsorption Katalitik Yanma , Catalytic Combustion Isl letkenlik , Thermal Conductivity l Dedektrleri Asndan Gaz Gruplar: Is lm, Termokupollar 4 - 20 mA eviriciler, Transmitterler KE Bariyerler Ve Ke Devre Tasarm Topraklama Sorunu Galvanik Ayrm Trafolu Ayrm Optik Ayrm Pasif veya Basit Cihaz Nedir KE Bariyer Seimi Passiv Cihazlarn Tehlikeli Ortamda altrma rnekleri Tehlikeli Ortamda Basit Anahtar (Buton) altrlmas PLC Giri klar Saysal Giriler Analog Giriler, 4 - 20 Ma Transmitterler Saysal klar Dgtal Outputs A) Patlayc Ortamda Solenoid Bobin (Valf, Veya Vana) altrlmas B) Patlayc Ortamda LED altrlmas Analog klar, Analog Outputs Kendinden Emniyetli Otomasyon Sistemleri FISCO Profbus PA Kablosu Yanc, Parlayc Ve Patlayc Maddelerin zellikleri Yanc Svlar Tozlar Gaz Gruplar Ve Snflandrma Patlayc Ortamlarla lgili Standartlar Dnya lkelerinin Tannm Test Laboratuvarlar Ve Yetkili Sertifika Otoriteleri Onaylanm Kurulular, Notfed Bodes Avrupann Tannm Test Ve Sertifik Kurulular Atex Ynetmelikleri ATEX 100a (94/9/AT) Muhtemel Patlayc Ortamda Kullanlan Tehizat ve Koruyucu Sistemler le lgili Ynetmelik Atex 137 Atex 1999/92/Ec Patlayc Ortamlarn Tehlikelerinden alanlarn Korunmas Hakknda Ynetmelik

EK 01

EK 02 EK 03 EK 04

242