Wegecjusz - O Sztuce Wojskowej

FLAVIUS VEGETIUS RENATUS
O SZTUCE WOJSKOWEJ Ksi gi I III (WYBR)

TUMACZENIE I OPRACOWANIE: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL MAIL: HISTORIAN@Z.PL
MMI V
Flavius Vegetius Renatus De re militari
WSTP
Dzie o De re militari , powsta e ok. 390 r. n.e., autorstwa Flawiusza Wegecjusza Renatusa to jedyny zachowany staro ytny podr cznik wojskowo ci. Ju chocia by z tej przyczyny ma on dla nas niebagatelne znaczenie, b d c interesuj cym dokumentem zarwno dla uczonych badaj cych antyczn wojskowo , jak i dla tych wszystkich, ktrzy zagadnieniem tym po prostu si interesuj . Ze wzgl du na sw unikatowo stanowi on przez setki lat prawdziw bibli wojskowo ci, ksi g , z ktrej czerpa y ca e pokolenia wodzw znajduj c w niej, oprcz praktycznych porad z dziedziny szkolenia oddzia w, taktyki i organizacji si zbrojnych, tak e i podnosz c morale pochwa m stwa, dzielno ci, a przede wszystkim apoteoz dyscypliny o nierskiej. Nic wi c dziwnego, e pocz wszy od redniowiecza napotka mo na wiele ladw ogromnej popularno ci, jak cieszy a si ksi eczka Wegecjusza. Wiele r kopisw zawieraj cych to dzie o znanych by o w czasach Karola Wielkiego. Egzemplarz De re militari zosta wymieniony w testamencie hrabiego Everarda de Frejus, sporzdzonym w roku 837. Oko o roku 1000 epitoma Wegecjusza czytywana by a nami tnie przez rycerza Fulka Czarnego, hrabiego Anjou; by a to jego ulubiona lektura. Tak e i Richard Coeur de Lion (1157-1199) nie rozstawa si z De re militari , maj c j pod r k podczas wszystkich swych kampanii wojennych, podobnie jak i jego ojciec, Henryk II Plantagenet (1133-1189). Ocala e redniowieczne r kopisy Wegecjusza z X XV wieku szacuje si na ok. 150 egzemplarzy, co niew tpliwie wiadczy musi o olbrzymiej popularno ci tego dzie a. Pierwszy raz drukiem dzie o antycznego nauczyciela sztuki wojskowej ukaza o si wkrtce po wynalezieniu druku w Utrechcie w 1473 roku. Ju w czasach nowo ytnych austriacki marsza ek polny, ksi de Ligne (II po . XVIII w.), nazwa dzie o Wegecjusza z ot ksi eczk i napisa o niej: Bg, pisa Wegecjusz, natchn legiony, lecz osobi cie s dz , e Bg natchn przede wszystkim Wegecjusza. Jak cz sto bywa ze staro ytnymi dzie ami, De re militari , tak ch tnie czytane w redniowieczu i p niej, nie by o
popularne w okresie swego powstania, czyli w czasach p nego antyku; nie wp yn o te w aden sposb na wczesn wojskowo . T umaczy to nale y przede wszystkim faktem, i system organizacji armii rzymskiej, jej taktyki itd., jaki proponowa w swym dziele Wegecjusz, ktry za trzon wojska uwa a ci kozbrojn piechot z o on z obywateli rzymskich, ju w momencie, kiedy utwr ten powstawa , by archaiczny, przestarza y i niemo liwy do wdro enia. Wynika o to m.in. z ca kowicie odmiennej organizacji legionw rzymskich w czasach Wegecjusza w porwnaniu z okresem republika skim i latami pryncypatu. Od czasw reform wojskowych Septymiusza Sewera legiony niezwyci onego Rzymu przypomina y formacje zbrojne, ktre zwykle kojarzymy dzi z has em legiony rzymskie, ju tylko z nazwy. Zmienia y si czasy, dawna pot ga Imperium Rzymskiego chyli a si poma u, ale nieuchronnie ku upadkowi. Zmienia a si rwnie i taktyka wojskowa, a miejsce niez omnego piechura zajmowa a stopniowo kawaleria. Jazda, przybrawszy ci sze zbroje na wzr piechoty, sta a si zatem g wn si bojow legionu, piechota za traci a na znaczeniu wskutek ci kiego uzbrojenia, a co za tym idzie, niewielkiej mobilno ci. Lekka piechota natomiast, nie mog c dotrzyma pola ci kiej je dzie, w coraz wi kszym stopniu wykorzystywa a bro miotan , ra c wroga na odleg o , ni w bezpo rednim starciu. *** De re militari , b d ca epitom z dzie m.in. Katona Starszego, Korneliusza Celsusa, Frontinusa, Paternusa, oraz z edyktw cesarzy: Augusta, Trajana i Hadriana, stanowi wa ny dokument do studiw nad histori wojskowo ci rzymskiej, ale nie tej z czasw Wegecjusza, lecz o kilka stuleci wcze niejszej. Przywo uj c chwalebne przyk ady staro ytnych wodzw, oraz przewag i sukcesw ich legionw, prbowa Wegecjusz naprawi stosunki w wojsku, jak i stopniowe obni anie warto ci bojowej tej armii rzymskiej, ktr zna z autopsji, zdegenerowanej, coraz s abszej i coraz cz ciej ulegaj cej si om barbarzy cw. Mia by mo e nadziej , jak mo emy wnioskowa z lektury dzie a, e dzi ki temu by mo e uda mu
si odwrci nieuchronny upadek pot gi Cesarstwa Rzymskiego, ktrego agonii by poniek d naocznym wiadkiem. Niewiele wiadomo o yciu Wegecjusza. By on zapewne wysokim rang urz dnikiem za panowania cesarza Walentyniana II (371-392). W niektrych r kopisach nazywany jest vir illustris , oraz comes . Raphael z Volterry nazywa go comes Constantinopolis. Wegecjusz, przekonany o s uszno ci swych porad w zakresie sztuki wojskowej, ktre ju wsp czesnym musia y wydawa si nierealne nie mg by , co wynika z samej tre ci dzie a, obeznany z praktyk wojskow , b d c raczej typowym teoretykiem, co z reszt wielokrotnie stwierdza jak najbardziej otwarcie. Dzie o De rei militari nie jest z pewno ci prac wybitn , jednak sam autor nie aspirowa , jak to sam otwarcie przyznaje, do roli oryginalnego pisarza, kompiluj c, jak wielu wwczas mu podobnych, kilka dzie starszych, staraj c si wydoby z nich sedno. Fakt ten poniek d stanowi dzi tak e o warto ci pracy, ktra przechowa a nam cz zaginionej spu cizny antycznych pisarzy. Mimo tego, e Wegecjusz nie by wielkim historykiem, ani te wielk osobowo ci , chyba nie do ko ca sprawiedliwe s s owa, ktre napisa o nim Andrea Giardina, i by to cz owiek ograniczony i bez polotu, o umys owo ci wr cz ludowej 1. Oprcz De rei militari , Wegecjusz jest autorem innego jeszcze utworu o zupe nie innej tematyce, dotycz cego bowiem ma o romantycznego tematu, a mianowicie sposobw leczenia mu w i koni. I to dzie o rwnie jest epitom , konkretnie za wyci giem z pracy Pelargoniusza. Zgred, luty 2004
A. Giardina, Czowiek Rzymu, pr. zb. pod red. A Giardina, Warszawa 1997.
OD TUMACZA Niniejszy wybr z Wegecjusza zosta przetumaczony bez adnych ambicji naukowych. Jedynym powodem dokonania tego przekadu bya ch zapoznania si z t znan przez stulecia i popularn prac. Dlatego Tumacz nie ponosi adnej odpowiedzialnoci za ewentualne bdy w translacji, za bdy wynikajce z niedostatecznej znajomoci niuansw rzymskiej wojskowoci (w tym zwaszcza terminologii Tumacz bowiem nie jest specjalist z zakresu antycznej myli wojskowej), oraz w ogle za wszystkie ewentualne bdy. Tumacz nie ponosi rwnie odpowiedzialnoci za ewentualne szkody i straty wynike z uywania niniejszego przekadu. Tumaczenie mona wykorzystywa na wszelkie moliwe sposoby, powiela w setkach i tysicach egzemplarzy, drukowa na drukarkach atramentowych, laserowych i in., kserowa, wynotowywa, streszcza itd., za wyjtkiem czerpania ze korzyci materialnych, oraz wykorzystywania przekadu do szkalowania dobrego imienia i obraania Tumacza. W przypadku umieszczenia przekadu na stronie internetowej prosibym o podanie rda pochodzenia tekstu, tj. witryny www.zrodla.historyczne.prv.pl. Dzikuj
Zgred, luty 2004

P.S. Tumaczenie to jest cay czas poprawiane i uzupeniane, zatem odnajdywane bdy bd systematycznie usuwane.
IMPERATOROWI WALENTYNIANOWI
auspicjami Imperatora, jako e i wiedza wadcy jest wiksza i bardziej zasadnicza, oraz ma charakter praktyczniejszy, poniewa jego wpyw odczuwany jest tak ywo przez wszystkich jego poddanych. Mamy wiele przykadw przychylnego przyjcia, jakie August i jego sawni nastpcy okazywali przedstawianym im dzieom; ta przychylno suwerena sprawiaa, e nauki rozkwitay. Szacunek, jaki rwnie Twj Majestat okazuje takim prbom sprawi, i postanowiem pj za tym dawnym zwyczajem, a jednoczenie sprawi i to, e niemal zapomniaem o swej wasnej niemocy w porwnaniu ze staroytnymi autorami. Jedn wszake korzy uzyskaem z charakteru tego dziea, jako e nie wymaga ono ani wytwornych zwrotw, ani te nadzwyczajnego geniuszu, ale jedynie wielkiej troski i wiernoci w zbieraniu i ukazywaniu, dla uytku publicznego, nauk i uwag naszych dawnych historykw o rzeczach nalecych do wojskowoci, albo te tych, ktrzy piszc w sposb jasny do nich si odnosili. Zamierzeniem mym w tym traktacie nie byo ukazanie w jakim porzdku zwyczajw i praktyk staroytnych [mw] w wyborze i w dyscyplinie swych rekrutw. Nie jest te i tak, i omielam si zaoferowa Twemu Majestatowi sw prac dlatego, ibym mia przypuszcza, e nie jeste zaznajomiony z kad czci jej zawartoci, ale dlatego, i moe zechcesz widzie, e te same zbawienne rozporzdzenia i przepisy, ktre Twa wasna mdro podaje Ci do ustanowienia dla szczcia Imperium, byy niegdy stosowane przez jego zaoycieli, i e Twj Majestat moe znajdzie dla siebie udogodnienie w tym skrcie, jako e sam temat jest niezwykle wany i istotny.
est dawnym zwyczajem, i autorzy dedykuj owoce swej pracy wadcom, wychodzc z przekonania, e adne dzieo nie moe by opublikowane w sposb godziwy, jeli nie stanie si to pod
KSIGA I
RZYMSKA DYSCYPLINA PRZYCZYN WIELKOCI
DOBR I TRENING REKRUTA
wiata zawdziczali nie adnym innym przyczynom, ale bezustannemu treningowi wojskowemu, dokadnemu przestrzeganiu dyscypliny w obozach i niestrudzonemu kultywowaniu sztuki wojennej. Bez tego jak szans miayby nieznaczne siy rzymskie przeciw olbrzymiej liczbie Galw? Lub te, czy z powodzeniem w maej liczbie stawiliby czoa niezwyczajnie rosym Germanom? Hiszpanie przewyszali nas nie tylko liczebnie, ale i w sile fizycznej. Bylimy zawsze biedniejsi od Afrykaczykw i nie dorwnywalimy im w oszustwach i fortelach. Grecy za bezspornie przewyszali nas w umiejtnociach i sztuce oraz we wszelakich rodzajach wiedzy umysowej. Tym wszystkim jednake niedostatkom Rzymianie przeciwstawili niezwyk trosk w doborze rekruta i w jego wyszkoleniu. Doskonale zrozumieli wag hartowania onierzy przez cig praktyk i przez trening podczas ktrego wiczono kady manewr, ktry mgby przydarzy si stojcemu w linii w czasie akcji zbrojnej. Nie byli te Rzymianie agodni w karaniu bezczynnoci i lenistwa. Odwaga onierzy wzrasta poprzez znajomo swego rzemiosa i wwczas onierz taki pragnie wykaza, to, co, jak jest przekonany, wykonuje doskonale. Zaledwie garstka ludzi, wszelako obeznanych z wojn poprowadzi do pewnego zwycistwa, podczas gdy przeciwnie liczna armia, lecz zoona z surowych i niezdyscyplinowanych oddziaw udaje zwykle si na pewn rze.
wycistwo w wojnach nie zaley cakowicie od liczby wojska, ani te od odwagi, lecz pewno zwycistwa daj tylko umiejtnoci i dyscyplina. Wiemy, ze Rzymianie podbj
DOBR REKRUTA Chcc podej do tematu metodycznie, sprawdzimy najpierw, jakie prowincje i narody s najodpowiedniejsze w dostarczaniu rekruta do armii. Pewne jest, e kady kraj wydaje zarwno ludzi dzielnych, jak i tchrzy, wszelako rwnie pewne jest to, e niektre nacje s bardziej bitne od innych i e odwaga, tak jak i sia fizyczna w znacznej mierze zalene s od wpywu klimatu. Nastpnie odkryjemy, czy miasto, czy wie daje najlepszych i najbardziej zdatnych onierzy. Nikt, jak sdz, nie moe wtpi, e chopi s najodpowiedniejsi do noszenia broni, albowiem owi ju od dziecistwa byli wystawiani na wszelk niepogod i zmuszani do najciszej pracy. S zatem w stanie znie najgorszy soneczny ar, nieprzyzwyczajeni s te do uywania ani i obce s im inne luksusy ycia. Proci, poprzestaj na maym, przyzwyczajeni do wszelkich rodzajw trudu i w pewnej mierze przygotowani do ycia wojskowego poprzez cige prace w polu, uywanie opaty, kopanie roww, noszenie ciarw. Jednake bywa i tak, e w przypadkach wyszej koniecznoci bierze si rekruta z miasta. Ludzi takich, skoro tylko zostan zwerbowani, powinno nauczy si okopywania obozu rowem, maszerowania w szeregach, noszenia ciarw i znoszenia pyu i skwaru. Ich posiki winny by proste i skromne, powinni przyzwyczai si, e czasem trzeba spa pod goym niebem, czasem w namiotach. Nastpnie naley wyuczy ich robienia broni. Za, jeli planowana jest jaka dalsza ekspedycja, trzeba rozstawia obz tak daleko, jak to tylko moliwe, od pokus miejskiego ycia. Poprzez te rodki ostronoci ich umysy, tak samo, jak i ciaa, zostan waciwie przygotowane do suby. Zdaj sobie spraw, e w pierwszych wiekach Republiki Rzymianie zawsze wystawiali armi z obywateli miasta, jednake byy to czasy, gdy nie byo przyjemnoci, ani zbytkw, ktre mogyby ich osabi. Wwczas
10
Tyber by ich jedyn ani i w nim to odwieali si, pywajc po wiczeniach i trudzie w polu. W tamtych dniach jeden i ten sam czowiek by zarwno onierzem jak i rolnikiem, ale rolnikiem takim, ktry, gdy wymagaa tego sytuacja, odkada na bok swe rolnicze narzdzia i przypasywa miecz. Prawdziwo tego potwierdza przykad Kwintusa Cyncynata2, ktry szed wanie za pugiem, kiedy przybyto do, by powoa go na dyktatora. Obecnie jednak gwna sia naszej armii powinna by werbowana w terenach wiejskich. Pewne jest bowiem, e im kto mniej zakosztowa sodyczy ycia, tym mniejsze ma powody, by obawia si mierci. WIEK WACIWY DLA REKRUTA Jeli podymy za staroytn praktyk, wwczas odpowiednim momentem do zacignicia modzieca do suby wojskowej jest czas, gdy w zaczyna dojrzewa. W tym okresie nauki wszelkiego rodzaju s szybciej przyswajane i trwalsze wyciskaj pitno w umyle. Oprcz tego niezbdna wojskowa zaprawa, bieganie, skakanie, musi zosta przeze osignita, nim jeszcze koczyny stan si zbyt sztywne w wyniku dziaania czasu. To jest wanie dziaalno, ktra poparta nieustann praktyk tworzy uytecznego i dobrego onierza. Dawniej, jak podaje Salustiusz3, md rzymska tak wczenie, jak tylko zdolna bya nosi bro, bya niezwykle surowo szkolona w obozach do wszystkich trudw i wypadkw wojennych. Jest bowiem z pewnoci lepiej, kiedy onierz, perfekcyjnie wywiczony, dochodzi do tego poprzez wspzawodnictwo, zanim jeszcze osignie wiek odpowiedni do bitwy, ni miaby pniej zosta upokorzony. Odpowiedni wiek jest
2
Lucius Quintius Cincinnatus (Kdzierzawy); zgodnie z tradycj dowiedzia si o swym wyborze na dyktatora na wojn z Wolskami i Ekwiami (458 r.p.n.e.) w momencie, gdy ora woami swe pole. Dyktatorem by dwukrotnie [drugi raz w 439 r.p.n.e.]. Zmar ok. 430 r.p.n.e. 3 Caius Sallustius Crispus, polityk i historyk rzymski z I. w.p.n.e., zwolennik popularw i J. Cezara. Z jego dzie zachoway si w peni dwie monografie historyczne, tj. De Coniuratione Catilinae i Bellum Iugurtinum.
11
rwnie niezbdny w wyuczeniu go suby w rnych formacjach wojskowych. Nie jest bowiem spraw prost wywiczenie jedca, czy pieszego ucznika, ani te sformowanie legionu zdolnego do kadego rodzaju musztry, wyuczenie go, aby nie opuszcza posterunkw, trzyma si w szeregu, bra cel i wyrzuca w jego kierunku pocisk z odpowiedni si, kopa rowy, stawia palisady, odpowiednio uywa tarczy, obserwowa ruchy wroga, zrcznie odparowywa ciosy. onierz, w ten sposb doprowadzony do perfekcji w swej profesji, daleki bdzie od ukazywania swych niedoskonaoci i bdzie raczej szuka okazji do wykazania si. O WZROCIE REKRUTA Odnajdujemy informacj, e staroytni byli bardzo rygorystyczni i pozyskiwali najwyszych, jakich tylko mogli znale, mczyzn do suby, odkd standard dla jazdy i piechoty pierwszych kohort legionu zosta ustalony na sze stp4, a najmniej na pi stp i dziesi cali. Wymagania te mog by z powodzeniem utrzymane i w dzisiejszych czasach, kiedy tak wielka liczba ludzi garnie si do profesji wojskowej, wczeniej bowiem panowaa moda taka, e kwiat rzymskiej modziey powica si raczej subie na cywilnych stanowiskach. Lecz kiedy istnieje naglca potrzeba, wzrost mczyzny nie powinien mie takiego znaczenia, co jego sia; na to z reszt mamy potwierdzajcy to autorytet Homera, ktry mwi, e niedostatek wzrostu u Tydeusa by szczodrze wynagrodzony poprzez jego si i odwag.
Ok. 1,80 cm.
12
JAKIE S WYZNACZNIKI PORZDANYCH CECH Ci, ktrzy zatrudnieni s przy nadzorowaniu poboru rekrutw powinni szczeglnie pilnie zwraca uwag i ostronie bada cechy ich twarzy, oczu, ksztat koczyn, aby umoliwi sobie rzeteln ocen i wybr takich, ktrzy pniej wyka si jako wietni onierze. Dowiadczenie bowiem naucza nas, e w ludziach, tak jak i w psach, czy koniach, s pewne zewntrzne oznaki, po ktrych moemy rozpozna ich cnoty. Mody onierz powinien mie ywe spojrzenie, podniesion gow, szeroki kark, muskularne i uminione barki, dugie palce, silne r ce, wsk tali, swobodn postaw, nogi i stopy jego za niechaj bd raczej wawe, ni grube. Kiedy wszystkie te cechy zostan dostrzeone w rekrucie, mona pomin wzgld na ewentualny niski wzrost, jako e daleko waniejsze jest, iby onierz by mocny, ni wysoki. ZAWODY WACIWE DLA REKRUTW Przy doborze rekrutw powinno si mie wzgld take i na ich zawd. Rybacy, ptasznicy, cukiernicy, tkacze i w ogle przedstawiciele wszystkich tych zawodw, ktre waciwsze s dla kobiet, moim zdaniem, w adnym wypadku nie powinni by dopuszczeni do suby. Przeciwnie do nich, kowale, stolarze, rzenicy i myliwi s ku subie wojskowej najwaciwsi. Od rozwanego doboru onierzy zaley dobrobyt Republiki; istota Imperium Rzymskiego i jego potga s tak nierozerwalnie zwizane z t kwesti, e najwysz koniecznoci jest, aby wybr rekruta nie dokonywa si bez selekcji i aby wybierano tylko tych, na ktrych wiernoci bdzie mona polega. Staroytni uwaali, e troska Sertoriusza wanie w tej kwestii, bya jedn z jego najznakomitszych wojskowych zalet. onierze, ktrym oddana jest obrona Imperium Rzymskiego i w ktrych rkach s
13
losy wojen powinni, o ile to moliwe, pochodzi z rodzin szanowanych i o nienagannych manierach. Takie cechy, jakich oczekujemy w tych mach sprawi, i bd dobrymi onierzami. Poczucie honoru zapobiegnie zemu zachowaniu i uczyni ich zwyciskimi. Jakiego dobra mona oczekiwa od czowieka z natury bdcego tchrzem, choby doskonale narzucono mu dyscyplin i choby suy on wiele razy w rozmaitych kampaniach? Armia uszykowana bez waciwej troski o dobr rekrutw nigdy na dusz met nie okazywaa si dobra; teraz jestemy ju przekonani, przez bolesne dowiadczenia, e tu tkwi rdo wszelkich naszych niepowodze. Tak wiele klsk mona przypisa tylko i wycznie skutkom dugotrwaego pokoju, ktry uczyni nas niedbaymi i nierozwanymi w doborze rekrutw, oraz skonnymi do, tak przewaajcej midzy lepiej urodzonymi, chci obejmowania raczej cywilnych urzdw, nieli zawodu onierza i do haniebnego zachowania si niczym dozorcy, ktrzy, wiedzeni chci zysku lub niedbaoci, przyjmuj wielu takich, ktrych ci, bdcy odpowiedzialnymi za uzupenianie stanu liczebnego armii, wysyaj, gdy sami nie chcieliby ich mie nawet za sub. Wobec tego oczywiste jest, i zadanie to, tak wane, powinno by powierzane tylko ludziom prawym i zasuonym. STOPIE WOJSKOWY Nowy rekrut nie powinien otrzymywa stopnia wojskowego skoro tylko zacignie si do armii. Najpierw powinno si sprawdzi, czy nadaje si do suby, czy jest wystarczajco aktywny i silny, czy ma mono wyuczenia si swych obowizkw, czy posiada w wystarczajcej iloci odwag wojskow. Wielu bowiem, cho postawa ich jest wielce obiecujca, okazuj si zupenie nieprzydatni przy pierwszej prbie. Tacy powinni zosta
14
odrzuceni i zastpieni przez lepszych, poniewa w dzisiejszych czasach nie liczy si liczba wojska, a jego dzielno. Dopiero po egzaminie osoby przyjte powinny otrzyma stopie wojskowy i wtedy zosta wyuczone uywania broni przez stay i codzienny trening. Lecz ta podstawowa zasad zostaa zniesiona przez rozlunienie wywoane dugim okresem pokoju. Nie moemy ju dzisiaj oczekiwa, e znajdziemy czowieka, ktrego wyuczymy tego, czego on nigdy wczeniej nie robi. Jedyn zatem metod, ktra odzyska zdolna resztki staroytnych zwyczajw jest signicie do ksiek i szukanie rad u dawnych historykw. Lecz i oni nie s w stanie suy nam du pomoc z tego wzgldu, e opowiadaj jedynie czyny i wydarzenia wojen i nie zajmuj si tym, co jest przedmiotem naszych obecnych pyta. Uwaali bowiem, e s to rzeczy powszechnie znane. TRENING POCZTKOWY Pierwsz rzecz, ktr naley nauczy onierza, jest wojskowy krok, ktry moe zosta nabyty jedynie poprzez sta praktyk wsplnych i szybkich marszw. Nic nie jest waniejsze od tego, zarwno w marszu, jak i w linii bojowej, aby wojsko utrzymywao swe szeregi z najwiksz dokadnoci. Oddziay, ktre maszeruj w nieregularnym i nieporzdnym szyku s zawsze naraone na wielkie niebezpieczestwo bycia atwo pokonanym. Powinni zatem odbywa zapraw maszerujc zwykym wojskowym tempem5 dwadziecia mil przez pi godzin w porze letniej i penym krokiem, ktry jest szybszy, dwadziecia cztery mile w cigu tej samej iloci godzin. Jeli oni przekrocz ju te zaoenia, naley nakaza im nie maszerowanie, ale bieg i adna grna granica tempa nie powinna by ustanowiona.
W wojsku rzymskim byy dwa rodzaje marszw wojskowych: zwyky (iter iustum) i szybki (iter magnum).
15
Modzi rekruci w szczeglnoci powinni by wiczeni w biegach, aby mc pniej zaatakowa wroga z wielkim impetem, czy, jeli nadarzy si okazja, zaj korzystne stanowisko z wikszym oddziaem i zapobiec jednoczenie takim samym zamysom swych wrogw. Mog oni te wwczas, gdy zostan wysani na zwiad, podchodzi z wiksz szybkoci wroga, oraz szybciej powraca i tym atwiej wygraj z wrogiem we wszelkich pocigach. Innym niezmiernie wanym wiczeniem jest skakanie, ktre umoliwia wojsku przesadzanie roww, lub pokonywanie przeszkadzajcych wzniesie bez adnego uszczerbku i trudnoci. Istnieje jeszcze inna konkretna korzy, jaka wynika z tych wicze podczas bitwy; onierz, ktry posuwa si naprzd ze swym oszczepem, biegnc i skaczc, maskuje si przed oczyma wroga i uderza na niego siejc groz i zadaje ostateczny cios, nim jeszcze przeciwnik zdoa podj si obrony. Salustiusz, piszc o doskonaoci Pompejusza Wielkiego w tych kwestiach, powiada nam, e w zawsze rywalizowa w skakaniu z najbardziej skocznym, w bieganiu z najbardziej chyym i w wiczeniach siowych z najbardziej mnym z onierzy. Nigdy te nie byby w stanie podj si z powodzeniem walki z Sertoriuszem6, gdyby nie by przygotowa zarwno siebie, jak i swe wojsko przez cige wiczenia tego rodzaju. NAUKA PYWANIA Kady mody onierz, bez wyjtku, powinien w miesicach letnich nauczy si pywa, jako, e czasem niemoliwe jest pokonywanie rzek za pomoc mostw, ale atakujca i cigajca armia czsto musi przez nie po prostu przepywa. Nage topnienie niegu, czy gwatowne deszcze czsto powoduj wylewanie si rzeki ze swych brzegw; w takich sytuacjach zagroenie
Sertoriusz Kwintus Sertoriusz, mariaczyk, jako pretor w r. 83 zarzdza Hiszpani Blisz, potem zbuntowa si i trzyma j zbrojnie wraz z innymi do r. 72 p.n.e., kiedy, zdradzony przez Perpenn, zgin.
6
16
wynikajce z nieznajomoci pywania jest rwnie wielkie, co od wroga. Dlatego to staroytni Rzymianie, doskonali w kadej dziedzinie sztuki wojskowej przez cige wojny i inne niebezpieczestwa, wybrali Pola Marsowe, jako najobszerniejsze do dokonywania wicze i rwnie ze wzgldu na ich ssiedztwo z Tybrem, gdzie modzie moga zmy pot i kurz i odwiey si po trudach wanie dziki pywaniu. Rwnie jazda, tak samo jak i piechota, a nawet konie i suba w armii powinna by poddawana takim wiczeniom, jako e wszyscy oni naraeni s na takie same nieprzewidywalne okolicznoci. WICZENIE ZE SUPEM Pisma staroytnych informuj nas, e, oprcz innych wicze, uprawiali oni wiczenie ze supem. Dawali oni swym rekrutom okrge tarcze, uplecione z gazek wierzby, dwa razy tak cikie, jak te uywane w normalnej subie i drewniane miecze, take dwukrotnie cisze od zwykych. Tymi to atrapami trenowali oni walk na supie dwa razy dziennie rano i po poudniu. Jest to wynalazek wielkiej uytecznoci, nie tylko dla onierzy, lecz take i dla gladiatorw. aden czowiek, zarwno w jednym, jak i w drugim tym zawodzie, nigdy niczym szczeglnym nie wyrni si na polu bitwy, czy w cyrku, jeli nie bdzie doskonay w wykonywaniu tego wiczenia. Dlatego kady onierz mocowa mocno w ziemi sup wysokoci okoo szeciu stp. Przeciwko temu supowi wystpowa on jakby przeciw prawdziwemu wrogowi, bdc wyposaonym we wspomniane wyej uzbrojenie, niczym w normaln tarcz i miecz; czasem celowa w gow, czy twarz, czasami w boki, innymi razy stara si uderza po udach, czy nogach. Uczono go, jakim sposobem naciera i wycofywa si i, mwic krtko, jak wyzyska kad korzy w starciu z przeciwnikiem; szczeglnie bacznie zwracano uwag na to, aby nie odkrywa si wobec przeciwnika w momencie zadawania mu ciosu.
17
O TYM, E MIECZEM NALEY NIE CI, ALE DGA Byli oni take wyuczeni [staroytni onierze], nie ci, ale dga mieczami, poniewa Rzymianie nie tylko, e lekcewayli tych, ktrzy walczyli ostrzami tej broni, ale zawsze rwnie uwaali ich za atwy up. Uderzenie ostrzem, nawet zadane z du moc, rzadko zabija, jako e witalne czci ciaa chronione s zarwno przez zbroj, jak i koci. W przeciwiestwie do tego, pchnicie sztychem, choby przebio ciao jedynie na dwa cale, zazwyczaj jest miertelne. Poza tym w postawie charakterystycznej dla uderzania mieczem, niemoliwoci jest unikn odsonicia prawego ramienia i caej prawej strony, za przy pchniciu przeciwnie ciao jest zasonite podczas wykonywania pchnicia, za przeciwnik otrzymuje cios, nim w ogle zdy ujrze miecz. To bya metoda walki gwnie uywana przez Rzymian, za powodem, dla ktrego trening rekrutw odbywa si przy uyciu broni tak cikiej, byo to, e kiedy ju przyszo do noszenia zwykych mieczy, duo lejszych, wielka rnica, ktr odczuwano, pozwalaa im walczy z wikszym bezpieczestwem i ochot podczas boju. UYWANIE BRONI MIOTANEJ Oprcz wspomnianego wyej wiczenia nowych rekrutw na supie, zaopatrzono ich rwnie w oszczepy znacznie cisze ni zwyke, ktrymi musieli rzuca w ten sam sup, za instruktor walki bardzo dokadnie instruowa ich jak rzuca z odpowiedni si i celnie. Ten trening wzmacnia ramiona i czyni z onierzy znakomitych rzucajcych.
18
UYCIE UKU Co trzeci, lub co czwarty z najmodszych i najodpowiedniejszych onierzy powinien take wiczy ze supem przy uyciu uku i strza zrobionych specjalnie na to wiczenie. Instruktorzy do tego zadania musz by wybrani bardzo starannie i musz pilnie baczy, aby nauczy rekrutw trzymania uku we waciwej pozycji, zginania go z si, trzymania lewej rki mocno, za prawej umiejtnego nacigania ciciwy, skierowywania zarwno uwagi, jak i wzroku na obiekt i pewnego brania go na cel zarwno konno, jak i pieszo. Ale tego nie osignie si bez wielkiego zaangaowania, ani te nie utrwali bez codziennej praktyki i wicze. Uyteczno dobrych ucznikw podczas akcji zbrojnej jest doskonale ukazana przez Katona w jego traktacie o dyscyplinie wojskowej. Wprowadzeniu oddziaw tego typu zawdzicza Klaudiusz swe zwycistwo nad wrogiem, ktry a do tego czasu, stale by ode lepszy. Scypion Afrykaski7, przed sw bitw z Naumantyjczykami, ktrzy zmusili wczeniej armi Rzymu do haniebnego przejcia pod jarzmem uwaa, e najwiksze prawdopodobiestwo sukcesu da mu doczenie pewnej liczby ucznikw wybranych z kadej centurii. PROCA8 Rekruci musz by nauczeni rzucania kamieniami zarwno z rki, jak i przy pomocy procy. Mieszkacy Wysp Balearskich mwi, e to oni s wynalazcami procy i uywaj jej z zadziwiajc skutecznoci, co zawdziczaj swemu sposobowi obchodzenia si z dziemi. Dzieciom nie pozwala si tam
Scypion Afrykaski Modszy, Publius Cornelius Scipio Aemilianus Africanus Minor Numantinus (185129 p.n.e.), wdz z okresu III wojny punickiej, dokona ostatecznego zniszczenia Kartaginy; wspominana przez Wegecjusza rozprawa zbrojna z miastem hiszpaskim Numancj, miaa miejsce w 133 r.p.n.e. 8 W oryg. fundae.
7
19
bra posiku od matek, dopki nie trafi w niego z procy. onierze, pomimo chronicej ich zbroi czsto s bardziej dranieni przez okrge kamienie wyrzucane z procy, ni przez strzay wroga. Kamienie zabijaj bez uszkodzenia ciaa, za stuczenie bywa miertelne bez utraty krwi. Jest powszechnie wiadome, e staroytni uywali procarzy we wszelkich swych walkach. Jest jeszcze i inny, waniejszy powd, dla ktrego wszystkie oddziay, bez wyjtku, powinny by w tym wiczone; proca nie zajmuje bowiem w ogle miejsca i czsto odda moe najwiksze usugi, zwaszcza, gdy [onierze] maj zaj kamieniste miejsca, jak gr czy wzniesienie, lub odrzuci wroga atakujcego twierdz, bd miasto. OBCIONY OSZCZEP Nie wolno pomija take i wiczenia z obcionym oszczepem9 zwanym martiobarbuli. Mielimy dawniej dwa legiony w Illyricum, kady liczcy sze tysicy ludzi, ktre ze wzgldu na swe niezwyczajne umiejtnoci i biego w uyciu tej broni zostay wyrnione przez sam sw nazw. Dzieryy one na swych barkach przez dugi czas cay ciar wszystkich wojen i tak znaczco si wyrniy, e imperator Dioklecjan10 i Maksymin11 po swym dojciu do wadzy zaszczycili je nazwami Jowiszowego i Herkulesowego i wyrniali je przed wszystkimi innymi legionami. Kady onierz nosi po pi takich oszczepw w wydreniach swej tarczy. I dlatego onierze legionowi mog uzupenia ucznikw, jako, e zadaj rany zarwno koniom, jak i ludziom wroga, zanim znajd si w zasigu zwykych broni, ktre su jako bro przeznaczona do rzucania.
9
W oryg. plumbatae. Dioklecjan, Caius Aurelius Valerius Diocletianus, (243-313) wadca cesarstwa rzymskiego w latach 284305. Syn wyzwoleca z Dalmacji. Za czasw panowania cesarza Numeriana - dowdca pretorianw, a po jego mierci obwoany przez wojsko cesarzem Rzymu. Abdykowa w 305, a nastpnie zamieszka w Dalmacji, gdzie zbudowa sobie wspaniay paac (Spoletium - dzi Split). 11 Maksymin Daja.
10
20
ABY WYUCZY SKAKANIA... Staroytni bardzo dobitnie nakazywali, zarwno wobec weteranw, jak i rekrutw, stae treningi skokw. Zwyczaj ten sign zaprawd niemal naszych czasw, aczkolwiek dzisiaj nie szanuje si ju tego rodzaju wicze. Do tego celu mieli oni [onierze] drewniane wierzchowce stojce zim pod dachem, za w lecie na otwartym polu. Modzi onierze uczeni byli wskakiwania na nie pocztkowo bez broni, za nastpnie w penym rynsztunku. Tak uwag przykadali do tego wiczenia, e byli w stanie wskoczy i zeskoczy z konia obojtnie z ktrej strony, z wycignitymi mieczami, lub wczniami w doniach. Przez wytrwa praktyk w czasie pokoju, jazda dosza do takiej perfekcji w karnoci, e wskakiwali na konie nawet podczas chaosu wywoanego nagymi i nieoczekiwanymi alarmami. ...I NOSZENIA CIARW Przyzwyczajanie onierzy do noszenia ciarw take jest jednym z podstawowych elementw dyscypliny. Rekrutom naley nakaza, i przestrzega tego dokadnie, aby dwigali ciary nie mniejsze, ni te o wadze 60 funtw (wycznie na swych ramionach) i aby maszerowali z nimi w szeregu. Jest to spowodowane ewentualnoci trudnych wypraw, podczas ktrych moe zaj konieczno, e wojsko bdzie nioso zaopatrzenie na swych wasnych barkach. A dziki temu wiczeniu onierze nie uznaj za kopotliwe tego, do czego przywykli przez zwyczaj, ktry czyni wszystko nader atwym. Oddziay nasze w staroytnoci byy tego wyranym dowodem, co potwierdza Wergiliusz w nastpujcych strofach: Rzymscy onierze, w czas wojny alarmw zrodzeni, Zbroj cik i ciarem niewdzicznym przygici,
21
Radoni wszak, cho mudnym marszom poddani, Znaga obz swj przed wrogiem stawiaj12. UZBROJENIE STAROYTNYCH Nastpnie wemy pod rozwag sposb zbrojenia si staroytnych. Ta metoda nie jest jednak ju praktykowana. Aczkolwiek biorc przykad z Gotw, Alanw i Hunw, wprowadzilimy pewne ulepszenia w jedzie, to jednak jasne jest, i piechota pozostaje dzi niemal cakowicie bezbronna. Od czasu zaoenia Miasta13, a do rzdw Imperatora Gracjana14 pieszy nosi pancerz i hem. Ale zaniedbanie i lenistwo stopniowo opanowujce armi wprowadzio zupene rozlunienie dyscypliny; onierze poczli uwaa, e zbroja jest zbyt cika, jako e zbyt rzadko j wkadali. Na pocztku wyprosili u Imperatora, by zezwoli im na odoenie na bok pancerza, pniej za rwnie i hemu. Konsekwencj tego byo to, e nasze oddziay w starciu z Gotami byway czsto zasypywane gradem strza. Nie doprowadzio to jednak do zdania sobie sprawy z koniecznoci wydania rozkazu ponownego przywdziewania pancerzy i hemw, pomimo kolejnych tak wielkich klsk w bitwach, co doprowadzio do zniszczenia tak wielu wielkich miast. Oddziay, bezbronne i wystawione na wszystkie rodzaje broni wroga, s lepiej nastrojone do ucieczki, nili do walki. Czego mona bowiem oczekiwa od pieszego ucznika, bez zbroi ni hemu, ktry nie moe wszak trzyma jednoczenie uku i tarczy, albo od chorych, ktrych ciaa s nieosonite i
12
Wergiliusz, Georgiki, III, 345; w oryginale fragment ten brzmi:
Non secus ac patriis acer Romanus in armis Iniusto sub fasce uiam cum carpit, et hosti Ante expectatum positis stat in agmine castris. 13 oczywicie mowa o Rzymie, ktry staroytni, w okresie potgi Republiki, a potem Cesarstwa, nazywali zwykle po prostu Miastem. 14 Gracjan, Flavius Gratianus (359 - 383), cesarz rzymski od 367, panowa wraz z ojcem i stryjem. Od 375 z Walensem (stryjem) i Walentynianem II (bratem przyrodnim). Syn cesarza Walentyniana I i Maryny Sewery. Rzdzi zachodni czci cesarstwa. 378 obroni granic na Renie przed Alemanami, ale nie zdy przyby z odsiecz stryjowi, ktry pad w walce z Gotami pod Adrianopolem. Wybra na wadc wschodniego Teodozjusza I.
22
ktrzy nie mog jednoczenie nie tarczy i znakw bojowych. Pieszy onierz nawet hem i pancerz uwaa dzi za nieznony! To dlatego, e zbyt rzadko go wiczono i zbyt rzadko kazano mu go nakada. Byoby jednake zupenie inaczej, i znosiby on nawet gorsze ciary, ni znosi, gdyby przez sta praktyk by przyzwyczajony do noszenia ich. Ale zdaje si, e ci mowie, ktrzy nie s w stanie podoa ciarowi staroytnej zbroi, nic w ogle nie myl o ewentualnoci wystawienia si bez obrony na rany i mier, lub o, co jeszcze gorzej, wstydzie bycia jecem, czy zdradzenia swego kraju w ucieczce; w ten sposb, unikajc niewielkiego nawet wkadu w wiczenie i wysiek, cierpi gorzej, wystawiajc si pniej haniebnie w boju na miecze, ktre tn ich na kawaki. Z jak bowiem celnoci staroytni porwnywali piechot do zwartej ciany, ale w pewnym stopniu mieli to na myli poprzez fakt, i byli oni uzbrojeni w kompletn zbroj legionistw, ktrzy mieli tarcze, hemy, zbroj i elazne nagolenniki na prawej nodze15, ucznicy za mieli rkawice na lewym ramieniu. To bya wwczas zbroja, ktra chronia wojsko legionowe. Ci, ktrzy walczyli w pierwszym szeregu danego legionu zwali si principes, ci w drugim hastati, a w trzecim triarii16. Triarii, zgodnie ze sw karnoci, przez wiksz cz akcji zbrojnej klczeli na jednym kolanie, zakryci tarczami, jako e w tej pozycji mniej byli naraeni na oszczepy wroga, ni gdyby stali prosto i take dlatego, e gdyby zasza konieczno wprowadzenia ich do boju, byliby wypoczci, peni zapau i atakowali z wikszym impetem. Wiele byo przykadw odniesienia przez nich cakowitej wiktorii po zgadzeniu [przez wroga] zarwno principes, jak i hastati.
Nagolennice na prawej nodze (tzw. ocreae) stay si powszechnym elementem uzbrojenia od czasw Mariusza, wczeniej nosili je jedynie hastati i principes. 16 Podzia ten odnosi si do wieku legionistw, tzn. piechoty cikozbrojnej (milites gravis armaturae) i jest tradycyjnie przypisywany Markowi Furiuszowi Kamillusowi, wodzowi rzymskiemu yjcemu V/IV w.p.n.e. Legion rzymski rusza do boju w szyku potrjnym (acies triplex). Walczcy w pierwszych szeregach principes, byli najmodszym rocznikiem, kolejno hastati (wcznicy) rednim za triarii, walczcy w ostatnim najstarszym, ktry wkracza do bitwy, kiedy sytuacja legionu stawaa si trudna; std rzymskie przysowie, ktre brzmi: sprawa przysza do triarw, co porwna moemy z naszym dzisiejszym nou na gardle.
15
23
Staroytni posiadali rwnie oddziay piechoty o lejszym uzbrojeniu, procarzy i lekkozbrojnych17, ktrzy, zwykle ustawieni na skrzydach, rozpoczynali bj. Do tej suby wybierano zwykle najaktywniejszych i najlepiej zdyscyplinowanych mw i poniewa liczba ich nie bya zbyt dua, atwo byo im wycofa si, gdy byli odrzucani przez wroga, poprzez odstpy midzy stojcymi legionami, nie czynic przez to adnego zamieszania, ani nieporzdku w szeregach. Panoskie18 skrzane czapki noszone przez nasze wojsko byy dawniej inaczej uszykowane. Staroytni nakazywali wojsku nosi je przez cay czas, aby w ten sposb, przyzwyczajajc onierzy do staego przykrywania gowy, mniej przykrym by im pniej ciar hemu. Co do broni miotanej, piechota posiadaa oszczepy zwieczone trjktnym ostrym elazem, o dugoci jedenastu cali lub stopy19, nazywane piles. Kiedy tak bro umocowano na tarczy, niemoliwoci byo jej wyrwanie, za rzucona z si i umiejtnie, bez trudu przebijaa zbroj. Obecnie s one rzadko uywane przez nasze siy zbrojne, lecz s podstawow broni cikozbrojnej piechoty barbarzyskiej. Nazywaj si bebrae i kady m niesie ze sob do bitwy dwa, albo i trzy takie oszczepy20.
Rysunek 1 pilum (rdo: P.Connoly, Historia armii rzymskiej)
Naley przestrzega tego, e gdy onierze atakuj przy pomocy tych oszczepw, lewa stopa powinna by wysunita, jako, e dziki temu znacznie wzrasta sia rzutu. Przeciwnie za, gdy s oni na tyle blisko wroga, e mona
W oryg. ferentarii. W org. Pannonicos. 19 1 Stopa = ok. 30 cm. 20 Kady legionista idcy do boju zaopatrzony by w dwa takie dugie oszczepy (pili), zarwno ciki i lekki (istaniay dwie jego odmiany), ktrymi mg zarwno rzuci, jak i walczy wrcz, inaczej triariusze, ktrzy uzbrojeni byli w dugie wcznie (hasta) uywane jedynie do walki wrcz.
18 17
24
uywa mieczy lub oszczepw [w walce wrcz] wysunita winna by prawa stopa, gdy ciao wwczas bdzie mniej ukazywane wrogowi i bdzie stanowio mniejsz powierzchni, w ktr ten mgby celowa, a prawe rami wwczas bdzie bliej [wroga] i w bardziej dogodnej pozycji do zadawania uderze. Wydaje si rwnie koniecznoci zaopatrzy wojsko w bro defensywn wszelkiego rodzaju, jak i udziela im instrukcji, co do sposobw jej uycia. Jest bowiem rzecz pewn, e czowiek walczy bdzie z wikszym zaufaniem i odwag wiedzc, e jest dobrze przygotowany do obrony. OKOPYWANIE OBOZW Rekruci powinni by wyuczeni prac zwizanych z okopywaniem obozu, jako e nie ma elementw dyscypliny tak koniecznych i przydatnych, jak ten, poniewa w obozie, na dobrze wybranym miejscu i dobrze obwarowanym, oddziay tak w dzie, jak i w nocy s bezpieczne, nawet jeli znajduj si w polu widzenia wroga. Jest to co na ksztat ufortyfikowanego miasta, ktre [onierze] mog zbudowa, gdziekolwiek tylko chc. Ale ta wartociowa umiejtno zupenie ju przepada, gdy duo czasu upyno odkd jakikolwiek z naszych obozw obwarowany by jak naley zarwno przez rowy, jak i palisady. Poprzez to zaniedbanie, nasze wojska czsto bywaj zaskakiwane w dzie i w nocy przez wrog jazd i ponosz bardzo dotkliwe poraki. Istota tego zwyczaju nie polega za jedynie na niebezpieczestwie dla oddziaw obozujcych bez rodkw ostronoci, ale z niepokojcej sytuacji, w jakiej moe znale si armia, ktra po tym, jak jej atak w czasie walki w polu zostanie powstrzymany, za sama armia odepchnita, moe zosta nagle bez moliwoci wycofania si i w konsekwencji by zdana na ask wroga. Miejsce obozu, zwaszcza znajdujcego si w ssiedztwie nieprzyjaciela, musi zosta wybrane z wielk starannoci. Jego pooenie powinno by z natury obronne i powinno tam by take duo drewna, furau i wody. Jeli
25
armia przebywa bdzie w nim przez duszy czas, naley zwrci uwag, aby byo to miejsce zdrowe. Nad obozem nie moe growa aden teren wyej pooony, jako e wrg moe z niego drani i zaczepia legionistw, nie moe te by ulokowany w miejscach czstych powodzi, ktre stanowi wielkie zagroenie dla armii21. Rozmiary obozu winny by dostosowane do iloci stacjonujcych w nim oddziaw, oraz do iloci taboru, ktry owe ze sob maj, tak eby dua armia miaa wystarczajco miejsca, a maa nie musiaa rozciga si niepotrzebnie poza obszar dla niej wyznaczony. Ksztat obozu musi by dostosowany do terenu, na ktrym si znajduje; zgodnie z reguami obz powinien by kwadratowy, trjktny lub owalny22. Brama Pretoriaska23 powinna albo znajdowa si albo zwrcona frontem na wschd, albo w kierunku wroga. W obozie tymczasowym ma by zwrcona w stron ulicy, ktr maszeruj onierze24. W obrbie tej bramy ustawia si namioty pierwszych centurii lub kohort i umieszcza si ich znaki bojowe25. Brama Dekumaska26 znajduje si po przeciwnej stronie do Pretoriaskiej, z tyu obozu i przez ni onierze wyprowadzani s na miejsce wyznaczone do karania, czy egzekucji27. Dwa s sposoby okopywania obozu. Gdy niebezpieczestwo nie jest szczeglnie bliskie, naley najpierw uczyni niewielki rw dookoa caego
Powd, jako zjawisko nieprzewidywalne mogo rzeczywicie stanowi powane zagroenie dla armii, jak miao to miejsce w przypadku armii Juliusza Cezara w Hiszpanii, podczas wojny domowej, kiedy to na skutek powodzi przerwane zostay linie zaopatrzenia Cezara i jego armii (por. ). 22 Zazwyczaj obz mia ksztat prostokta, rzadziej kwadratu. 23 Porta praetoria. 24 Via praetoria. 25 Kady manipu mia swj wasny znak (signum), ktry by noszony przez specjalnie do tego celu, wybranego onierza. Znak mia najczciej form podniesionej do gry rki, bd te gowy zwierzcia, osadzone na drzewcu. Czsto symbol umieszczony na drzewcu, by w jaki sposb powizany z dniem narodzin danej jednostki, jej fundatorem, bd wodzem, pod ktrym odnosiy szereg zwycistw. Umieszczono go pomidzy centuriami, Najstarszy manipu nosi znak kohorty, natomiast najstarsza kohorta znak legionu. Kohorty odrniay si od siebie znakami, na ktrych drzewcu przybijano portrety dowdcw, wyobraenia okrgej tarczy, murw miasta lub dziobu statku i tabliczki z numerem kohorty. W okresie cesarstwa, na portretach widniay rwnie podobizny cesarzy, a z czasem i cesarskiej rodziny. 26 Porta Decumana, dos. Wielka Brama. 27 Brama pretoriaska suya legionom do wychodzenia z obozu do boju itp. I std bya zwrcona w stron wroga, natomiast brama dekumaska zawsze suya do powrotu wojska do obozu i bya dla przeciwnika niewidoczna.
21
26
obwodu szeroki na nie wicej, jak dziewi stp28, a gboki na siedem. Z ziemi wydobytej z niego czyni si co na ksztat ciany, czy parapetu, wysokiego na trzy stopy po wewntrznej stronie rowu. Lecz kiedy istnieje niebezpieczestwo ataku wroga, wa musi by otoczony regularnym rowem, szerokim na dwanacie stp, a gbokim na dziewi, o cianach prostopadych do powierzchni ziemi. Bariera jest wwczas wznoszona po stronie bliszej obozu, wysokoci czterech stp, z przeszkodami i faszyn odpowiednio przykryt i chronion przez ziemi wydobyt podczas kopania rowu. Te rozmiary sprawi, e wewntrzna wysoko obwarowa wynosi bdzie trzynacie stp29 z szerokim na dwanacie stp rowem. Na szczycie caoci [obwarowa] umocowana jest mocna palisada, ktr onierze dla tego celu stale nosz ze sob30. Odpowiednia liczba opat, kilofw, wiklinowych koszy i narzdzi wszelkiego rodzaju winna by dostarczona do tego typu prac. Nie ma adnych trudnoci we wznoszeniu fortyfikacji obozu, kiedy nie ma wroga w zasigu wzroku. Ale kiedy wrg jest blisko, caa jazda i poowa piechoty powinna zosta skierowana do walki, aby osoni reszt oddziaw przy pracy okoo fortyfikacji i ma by gotowa przyj natarcie wroga, jeli ten zdecydowaby si uderzy. Centurie na zmian s zatrudnione przy tej pracy i regularnie zmieniane dla odpoczynku przez nawoywacza, dopki caa praca nie jest skoczona. Nastpnie obwarowania s poddane kontroli przez centurionw, ktrzy je mierz i ewentualnie karz tych, ktrzy okazali si leniwi lub niedbali. To bardzo wany punkt w dyscyplinie modych onierzy, ktrzy waciwie wytrenowaniu do tego zadania bd w stanie w niebezpieczestwie ufortyfikowa swj obz umiejtnie i szybko.
28 29
Ok. 2,70 m. 1 stopa = ok. 30 cm. 30 onierz nosi ze sob, oprcz swego wojskowego wyposaenia take m.in. kocioek do gotowania strawy (onierze gotowali sobie sami) oraz po dwa drewniane pale (pila muralia), ktre suyy do budowy palisady obozu.
27
MANEWRY adna cz musztry nie ma w bitwie wikszego znaczenia dla onierzy, ni utrzymywanie szeregw z najwiksz dokadnoci, bez zbytniego otwarcia lub zamknicia szykw. Jeli szyk jest zbyt otwarty i luny, daje to przeciwnikowi okazj do wdarcia si wgb niego. Kiedy to si stanie i zostanie zaatakowana tylna linia, nieuchronnie spowoduje to powszechny nieporzdek i chaos. Rekruci zatem powinni nieustannie cienia szeregi poprzez zwijanie szykw i wpierw formowa si w pojedynczy szereg. Powinni zosta nauczeni wyrwnywania w prostej linii i trzymania rwnego, oraz waciwego odstpu midzy jednym czowiekiem, a drugim. Nastpnie naley im nakaza podwojenie szeregu, co uczyni musz bardzo szybko, natychmiast osaniajc pierwszych ze swego szeregu. Nastpnie musz ponownie podwoi szeregi i utworzy szyk gboki na cztery linie, a nastpnie trjkt, czy jak to si zwykle nazywa, klin, ustawienie niezmiernie poyteczne w boju. Musz zosta nauczeni formowania koa lub okrgu; zdyscyplinowane oddziay po rozbiciu przez wroga, ustawiaj si w tym szyku, zapobiegajc kompletnemu pogromowi armii. Te ewolucje, czsto praktykowane podczas wicze w polu, nie bd trudne do wykonania podczas prawdziwej suby. COMIESICZNE MARSZE Byo staym zwyczajem midzy dawnymi Rzymianami, co potwierdzay take i rozporzdzenia Augusta i Hadriana, e wiczono zarwno jazd, jak i piechot trzy razy w miesicu poprzez marsze o ustalonej dugoci. Piechota musiaa odbywa owe marsze w penym uzbrojeniu na dystansie dziesiciu mil od swego obozu, po czym musiaa wrci, w penym porzdku marszowym krokiem, ktry na pewnym etapie zmieniano, przyspieszajc. Podobnie i jazda, oddziaami i w penym rynsztunku odbywaa te same marsze, rwnoczenie
28
wiczc te swe charakterystyczne manewry i ewolucje, czasami niby to cigajc wroga, czasem za wycofujc si i powracajc z wikszym impetem do walki. Marsze te odbywano nie w gadkim i rwnym terenie, ale zarwno jazda, jak i oddziay piesze miay rozkaz odbywa je w terenie trudnym i penym nierwnoci, wspinajc si i schodzc z gr, aby przygotowa si na wszelkie okolicznoci i oswoi z rnymi manewrami, ktrych wymaga moe rozmaite uksztatowanie terenu. WNIOSKI Te wojskowe maksymy i instrukcje, Niezwyciony Imperatorze, jako dowd mego oddania i zapau w subie Tobie, pieczoowicie zebraem z prac staroytnych autorw piszcych na temat wojskowoci. Mym zamiarem jest tu zawrze sedno skutecznej metody sformowania dobrego i posusznego wojska, co moe by dokonane przez dokadne naladowanie staroytnych w ich trosce i surowej dyscyplinie w stosunku do rekrutw. Ludzie nie s [dzi] gorsi pod wzgldem odwagi, ani te nie s wyczerpane kraje, ktre wyday na wiat Lacedemoczykw31, Ateczykw, Marsw32, Samnitw33, Pelignw34 i samych Rzymian. Czy Epiroci35 nie zdobyli sobie niegdy wielkiej wojennej sawy? Czy Macedoczycy, Tesalowie36, po pokonaniu Persw nie dotarli nawet do samych Indii? I w kocu doskonale wiadome jest, e wojownicze
31 32
Tj. Spartan. Marsowie bitne plemi w Italii, nalece etnicznie do Italw, w I w. p.n.e. [90-88 p.n.e.] wzili udzia w wojnie sprzymierzecw przeciwko Rzymowi. 33 Samnici - plemiona italskie z grupy osko-umbryjskiej, nalecy do podgrupy oskijskiej. Zamieszkiwali tereny w poudniowych Apeninach. W IV w. p.n.e. tworzyli lun federacj plemion o charakterze wojskowym (tzw. Zwizek Samnicki); toczyli z Rzymem trzy zwyciskie dla Rzymian wojny w III w. p.n.e. i w pocztkach II w. p.n.e. 34 Pelignowie podobnie jak i Samnicii [zob. wyej] wywodzili si z grupy osko-umbryjskiej, lecz w przeciwiestwie do Samnitw naleeli do podgrupy umbryjskiej. 35 Epiroci mieszkacy Krlestwa Epiru [pn. cz Grecji]; najsynniejszym wadc Epiru by synny krl Pyrrus [zob. przyp. 100]. 36 Tesalowie plemi greckie.
29
usposobienie Dakw37, Mezyjczykw i Trakw38 dao pocztek podaniu, e midzy nimi rodzi si by Mars. Nie wymieniajc dalej licznych narodw dawniej budzcych wielk groz, gdy staoby si to nudne, stwierdzi mona, e wszystkie one s dzisiaj pod panowaniem rzymskim. Ale bezpieczestwo spowodowane dugim okresem pokoju zmieni ich charakter, odcign ich od spraw wojskowoci do gonitwy za cywilnymi zaszczytami i wpoi im zamiowanie do bezczynnoci i wygody. Od tamtej pory postpowao niedostrzegalnie rozprenie dyscypliny wojskowej, potem i zaniedbanie, co w kocu doprowadzio do zupenego jej zaniechania. Czy zatem dziwi si bdziemy, i ta zmiana nastpia te i w ostatnich latach, kiedy zdamy sobie spraw, e pokj, ktry trwa dwadziecia lat czy te nawet nieco wicej, po I wojnie punickiej, osabi Rzymian, wczeniej wszdzie zwyciskich, przez bezczynno i zaniedbanie dyscypliny do tego stopnia, e w II wojnie punickiej nie byli w stanie dotrzyma pola Hannibalowi39. W kocu, po zgadzeniu licznych konsulw, stracie wielu oficerw i armii zdali sobie spraw, e drog do zwycistwa moe by jedynie odnowienie dyscypliny i wskutek tego odzyskali sw przewag. Konieczno zatem wymaga, e nie mona nigdy zarzuca surowej dyscypliny, tak samo, jak i cisej kontroli nad doborem i treningiem rekrutw. Pewne jest rwnie i to, e stanowi to znacznie mniejszy wydatek dla skarbu pastwa wytrenowa swych wasnych poddanych do suby, nieli werbowa za zapat najemnych onierzy z zagranicy.
Dakowie, ludno naleca do plemion trackich [zob. przyp. 36], zamieszkujca w staroytnoci tereny pooone na pnoc od dolnego biegu Dunaju (obecna Rumunia). Zajmowali si rolnictwem i hodowl, a take hutnictwem metali: zota, srebra i elaza oraz handlem z koloniami greckimi i krajami cesarstwa rzymskiego. 38 Trakowie nazw t obejmuje si zesp plemion indoeuropejskich, ktre w czasach antycznych zajmoway ziemie Dacji, Tracji i Mezji; wedug autorw antycznych trackiego pochodzenia by bg Dionizjos. W toku dziejw plemiona trackie przewanie ulegy hellenizacji. 39 Hannibal Barkas synny wdz kartagiski; w II wojnie punickiej przeprawi si z wojskiem przez Alpy i zaatakowa Republik Rzymsk od pnocy; jeden z najgenialniejszych strategw staroytnych, zada Rzymianom druzgocce klski m.in. w bitwie nad Jeziorem Trazymeskim, oraz przede wszystkim pod Kannami (216 r. p.n.e.), gdzie zastosowa po raz pierwszy manewr oskrzydlajcy nazwany pniej manewrem kannejskim, a ktry by majstersztykiem taktyki wojskowej i na stae wszed do podrcznikw wojskowoci; ostatecznie pokonany w bitwie pod Zam na terytorium Afryki (202 r. p.n.e.) przez Scypiona Starszego (Afrykaskiego).
37
30
dziedzinie jest najpewniejszym znakiem umiejtnoci w niej. Przez wielko umysu, ponad ludzkim rozumowaniem raczysz doszukiwa si nauk od staroytnych, chocia Twe wasne teraniejsze przewagi wojenne przewyszaj nawet staroytnych. Otrzymujc Twj rozkaz, aby kontynuowa w wycig, nie tyle dla pouczenia Ci, ale raczej dla wygody, wiedziaem, jak pogodzi moje oddanie Twoim rozkazom z szacunkiem dla Twego majestatu. Czy bowiem nie byoby najwiksz zuchwaoci pisanie o sztuce wojennej Panu i Wadcy wiata i pogromcy wszelkich barbarzyskich nacji inaczej, ni opisujc jego wasne przewagi? Wszak nieposuszestwo woli tak wielkiego wadcy byoby zarwno przestpstwem, jak i niebezpieczestwem. Moje posuszestwo zatem uczynio mnie mniej miaym, ni mogoby si to wydawa. Niemao te byem zachcony dawnym przykadem pobaliwoci Twego majestatu. Ma rozprawa o doborze i treningu nowych rekrutw spotkaa si z przychylnym Twym przyjciem i odkd praca odniosa powodzenie mog nie obawia niczego, jako e realizuj jedynie Twe wasne zalecenia.
ieustanna
seria
zwycistw
triumfw
udowodnia
niezaprzeczalnie pen i doskona wiedz Tw w kwestii wojskowej dyscypliny staroytnych. Powodzenie w danej
31
KSIGA II
ORGANIZACJA LEGIONU RZYMSKIEGO
32
INSTYTUCJE WOJSKOWE
prawdziwych skrzyde, wyrastajcych po obu stronach waciwego ciaa dla jego ochrony. Obecnie zwane s one vexillations od cechy znakw bojowych, ktre posiadaj. Legionowe konie s szczeglnie przynalene do kadego legionu. S one rnych rodzajw. Na ich przykadzie zorganizowano jazd zwan Ocreati, od lekkiego obuwia, ktre nosz. Flota dzieli si na dwa rodzaje jednostek. Jedna skada si z wojowniczych mw Liburnw, w skad drugiej wchodz uzbrojone szalupy. Jazda przeznaczona jest na rwniny. Floty za do obrony rzek i mrz. Piechota nadaje si do obrony wzniesie, tako i garnizonw miejskich; jest rwnie uyteczna w rwnym, jak i nierwnym terenie. Ci ostatni, jako, e s w stanie operowa w kadym terenie, s z pewnoci najbardziej uyteczn i potrzebn jednostk wojskow, nie za jak niektrzy uwaaj, e warto ich trzyma ze wzgldu na niskie koszta utrzymania40. Piechota dzieli si na legionow i zwan auxiliares, ktra dostarczana jest przez sojusznikw41. Waciwa potga Rzymu zawsze zawieraa si w doskonaej organizacji legionw. W ten sposb zostali oni nazwani ab eligendo od troski i precyzji w doborze onierzy. Liczba oddziaw legionowych w armii jest znacznie wiksza ni wojsk pomocniczych.
ormacje wojskowe nale do jednego z trzech rodzajw jednostek uywanych w boju. S to: jazda, piechota i marynarka. Skrzyda jazdy nazywane s tak ze wzgldu na ich podobiestwo do
Wegecjusz przenosi tutaj form organizacji armii rzymskiej, jaka istniaa w I w n.e.; co dowodzi jego faktycznej ignorancji w sprawach wojskowych i wiadczy, e nie by obeznany z wojn, gdy za jego czasw podstaw siy zbrojnej bya ju cika jazda. 41 Byy to wojska tzw. sprzymierzecw, tj. z miast latyskich i od tych ludw, ktre pozostaway w przymierzu z Rzymem. Kady legion wspomagali auxiliares, w liczbie dla piechoty rwnej liczbie piechoty legionistw, oraz trzykrotnie liczniejsza od rzymskiej jazda. Dowodzeni byli przez swych lokalnych wodzw, lecz nad nimi byli wyznaczeni przez konsula prefekci w liczbie dwunastu na legion.
40
33
RNICA MIDZY LEGIONAMI, A WOJSKAMI POMOCNICZYMI Macedoczycy, Grecy i Dardanowie formowali swe oddziay w falang po osiem tysicy ludzi kada [falanga]. Galowie, Celtyberowie i wiele innych narodw barbarzyskich dzielio swe armie na oddziay po sze tysicy ludzi. Rzymianie swe legiony utrzymuj zazwyczaj w sile szeciu tysicy ludzi, czasem wicej.
Rysunek 2 Auxiliares, wojska pomocnicze; fragment kolumny Trajana przedstawiajcy szturm na stolic Dakw Sarmizegetuz.
Powinnimy teraz wskaza na rnice pomidzy legionem, a auxiliares. Ci ostatni stanowi najte oddziay obcokrajowcw z rnych czci Imperium, o rnej liczebnoci, bez wzajemnej znajomoci, ani te wizi, czy przywizania. Kada nacja ma sw szczeglnie dobrze opanowan dyscyplin, zwyczaje, sposb walki. Niewiele mona oczekiwa od oddziaw zoonych z ludzi tak od siebie rnych w kadym obyczaju, poniewa wiadomo, i jedn z najwaniejszych rzeczy w sprawach wojskowych jest to, i caa armia powinna by poruszana i rzdzona wedug jednych zasad i rozkazw. Ale jest niemal niemoliwoci dla ludzi osign jednomylno w tak odmiennych [zwyczajach] i nieustabilizowanych okolicznociach. Jednake i oni, gdy
34
odpowiednio i waciwie trenowani oraz zdyscyplinowani, s wanym elementem armii, zawsze doczanym jako oddziay lekkie do linii legionowych. I chocia legiony nie w nich kad gwn sw nadziej i zaufanie, patrz na nich jak na bardzo duy dodatek do swej wasnej mocy. Lecz kompletny rzymski legion w swych wasnych kohortach zawiera w sobie cikozbrojn piechot, ktr tworz: principes, hastati, triarii i antesignani42, to jest lekkozbrojn piechot, zawierajc w sobie ferentarii, ucznikw, procarzy, ballistarios, wraz z doczon do nich legionow konnic. Te jednostki oywia ten sam duch, s one nierozerwalnie poczone w rnych swych zadaniach, jak organizacja, rozbijanie obozu, czy walka. W ten sposb legion jest zwarty i doskonay w kadej swej czci i bez adnej obcej pomocy zawsze growa nad jakkolwiek si, ktr mona byoby im przeciwstawi. Rzymska wielko jest oczywistym dowodem na si ich legionowego ora, jako, e z nim zawsze pokonywali obojtnie jak wielk liczb wrogw, z ktrymi przyszo im walczy, lub z ktrymi okolicznoci sprawiy, i przyszo do sprawy. PRZYCZYNY ROZKADU SIY LEGIONU Nazwa legion funkcjonuje a po dzi dzie w naszym wojsku, wszake jego sia i istota ju nie istnieje, odkd przez zaniedbanie naszych przodkw, ich odznaczenia i awanse, ktre dawniej nadawano za zasugi i dug sub, zaczy by rozdzielane w imi zysku i prywaty. Nie ma ju naleytej troski, aby onierzom, ktrzy odsuyli peny czas suby zapewni naleyt zapat. Nieustannie brak jest ludzi, a to z powodu choroby, zwolnienia ze suby,
Antesignani przekad tego terminu budzi liczne spory. Wegecjusz okrelajc t formacj lekkozbrojn piechot nie odda jej znaczenia jako formacji zbrojnej w legionie. W rzeczywistoci bowiem byli to doborowi lekkozbrojni piechurzy oddziaw szturmowych (J. Cezar, Wojna domowa, [w:] Corpus Caesarianum, Wrocaw 2003, s. 254, tum. E Konik, W. Nowosielska), ktrym najbardziej chyba odpowiada zaproponowana przez M. Plezi w jego sowniku aciskim nazwa komandosw. Dosowne znaczenie tego wyrazu, ktrym posuy si m.in. J. Parandowski w swym przedwojennym przekadzie Wojny domowej, brzmi przedchorgiewni.
42
35
dezercji i z rnych innych przyczyn. Owe braki, nawet jeli nie w miesic, czy w rok nawet, w kocu musiay osabi kad, choby najliczebniejsz armi. Inn przyczyn saboci naszych legionw jest to, i w nich onierze znajduj, jak im si wydaje, cikie obowizki, cikie uzbrojenie, nagrody za odlege, a dyscyplin surow. Aby unikn tych przykroci, modzi mczyni wstpuj do wojsk pomocniczych, w ktrych suba jest mniej mczca i gdzie mog oczekiwa szybszej zapaty. Katon Starszy43, ktry czsto by konsulem i zawsze zwyciskim wodzem armii wierzy, e najznaczniejsz przysug uczyni swej ojczynie piszc o sprawach wojskowych, nieli o wszystkich swych wyczynach w polu, poniewa konsekwencje dzielnej akcji zbrojnej s tylko krtkotrwae, za wszystko co zalicza si do pisania dla dobra publicznego ma warto trwa. Kilku poszo jego drog, zwaszcza za Frontinus, ktrego kunsztowne dziea w tym temacie byy tak dobrze przyjte przez Imperatora Trajana. To s autorzy, ktrych sentencje i ustanowienia postanowiem skrci w najwierniejszym i zwizym opracowaniu. Koszty utrzymania zych i dobrych oddziaw s takie same, ale od Ciebie, o najwikszy Augucie Imperatorze zaley, czy przywrcisz wspania dyscyplin staroytnych i czy naprawisz naduycia pniejszych czasw. To odnowa, ktrej skutki bd odczuwane zarwno przez nas samych, jak i przez naszych potomnych. ORGANIZACJA LEGIONU Wszyscy nasi pisarze zgadzaj si co do tego, e nigdy wicej ni dwa legiony, nie liczc jednostek pomocniczych, nie byo wysyane pod dowdztwo
Katon Starszy Cenzor, Marcus Porcius Cato Maior Censorius (ok. 234-149 p.n.e.), rzymski m stanu, mwca i pisarz. Zdolny wdz i administrator. Wasnym wysikiem doszed do wielkich urzdw. Obroca starorzymskich cnt, przeciwny wpywom Rzymian, wzorujcych si na Grekach (Scypion Afrykaski). Wprowadzi podatek od zbytku. Zacieky wrg Kartaginy, doprowadzi do wybuchu III wojny punickiej (149146 p.n.e.).
43
36
jednego konsula, niezalenie od liczebnoci armii wroga. Takie pokadano zaufanie w ich dyscyplinie i stanowczoci, e ta liczba wystarczaa stanowczo obojtnie do jakiej wojny zaangaowana. Dlatego powinienem teraz wyjani organizacj staroytnego legionu w zgodzie z wojskowymi zaoeniami. Wszake gdyby me wyjanienie zdao si niejasne i niedoskonae, nie moja w tym wina, ale tematu, ktry sam w sobie jest trudny, dlatego naley przeledzi go z wiksz uwag. Wadca, sam obeznany ze sprawami wojskowoci, ma w swej mocy stanie si niezwycionym, jeli tylko wemie ze sob tak wiele dobrze zdyscyplinowanego wojska, jak uzna to za konieczne. Rekrutw zatem mamy ju, uprzednio wybranych z najwiksz starannoci i waciw uwag co do ich konstytucji i dyspozycji i trenowanych dzie w dzie na przestrzeni co najmniej czterech miesicy; wwczas formowany jest legion pod dowdztwem i auspicjami Imperatora. Wojskowy znak, ktrego nie da si zetrze wyciska si na rkach nowych rekrutw, podobnie jak i ich imiona wypisywane s na licie legionw, podczas odbierania od nich zwykej przysigi, zwanej przysig wojskow. Przysigaj na Boga, Chrystusa i Ducha witego44 i na Majestat Imperatora ktry, po Bogu, winien by gwnym obiektem mioci i czci rodzaju ludzkiego. Poniewa gdy w otrzyma ju raz tytu Augusta jego poddani zobowizani s do okazywania mu najwikszej czci i oddania jako reprezentantowi Boga na ziemi. I kady czek, czy to na stanowisku wojskowym, czy prywatnie suy Bogu, suc wiernie temu, ktry rzdzi w Jego imieniu. onierze zatem skadaj przysig na wierno Imperatorowi, e bd sucha wiernie i chtnie wszystkich jego rozkazw, e nigdy nie zdezerteruj i zawsze bd gotowi powici swe ycie dla Imperium Rzymskiego. Legion powinien zawiera w sobie dziesi kohort, z ktrych pierwsza przewysza pozostae zarwno liczb, jak i godnoci onierzy wybranych do
W tym fragmencie Wegecjusz nie opar si na wiadectwach antycznych autorw i wykaza najwyraniej sw wasn inicjatyw.
44
37
niej z zacnych rodzin i wyksztaconych. Ta kohorta ma powierzon trosk o ora, gwn odznak w armiach rzymskich i sztandar caego legionu, jak i o wizerunki imperatorw, ktre zawsze uwaane s za powicone. Skada si on z jedenastu setek i piciu onierzy oraz ze stu trzydziestu dwch jedcw i jest wyrniony nazw kohorty miliaria. Jest ona jakby gow legionu i zawsze ustawiana jest w szyku jako pierwsza po prawej stronie w pierwszej linii, tam, gdzie legion podejmuje bitw. W skad drugiej kohorty wchodzi piciuset pidziesiciu piciu pieszych i szedziesiciu szeciu konnych i ta kohorta zwie si Quingenaria. Trzecia skada si z piciuset pidziesiciu piciu pieszych i szedziesiciu szeciu konnych, oglnie mw wybranych, w zalenoci od sytuacji znajduj si oni w centrum pierwszej linii. Czwarta kohorta skada si z takiej samej liczby wojska, tj. z piciuset pidziesiciu piciu pieszych i szedziesiciu szeciu konnych. Pita ma podobnie piciuset pidziesiciu piciu pieszych i szedziesiciu szeciu konnych, powinni to by jedni z najlepszych ludzi, ustawia si ich na lewej flance, kiedy pierwsza kohorta jest na prawej. Te pi kohort tworzy razem pierwsz lini. Szsta kohorta skada si z piciuset pidziesiciu piciu pieszych i szedziesiciu szeciu konnych, ktrzy powinni stanowi kwiat modych onierzy, jako e zatrzymuj oni z tyu legionowego ora i wizerunki imperatorw; ustawiaj si po prawej stronie drugiej linii. Sidma [kohorta] skada si rwnie z piciuset pidziesiciu piciu pieszych i szedziesiciu szeciu konnych. Rwnie i sma, ktra sformowana jest z doborowych onierzy i zajmuje centrum drugiej linii. Dziewita take stanowi oddzia piciuset pidziesiciu piciu pieszych i szedziesiciu szeciu konnych. Dziesita skada si z takiej samej liczby i wymaga dobrego onierza, jako e zamyka lew flank drugiej linii. Te dziesi kohort daje peny legion, w caoci zoony z szeciu tysicy stu pieszych i siedmiuset dwudziestu szeciu jezdnych. Nigdy legion nie powinien skada si z mniejszej iloci onierzy,
38
czasem za moe by silniejszy poprzez doczenie do innych kohort miliaria45. OFICEROWIE LEGIONU Pokazawszy staroytn konstytucj legionu, powinnimy teraz wyjani okrelenia gwnych onierzy czy, aby uy waciwego terminu, oficerw i ich rang wedug obecnych spisw legionw. Pierwszy trybun46 jest wyznaczony przez specjaln komisj i zatwierdzony przez Imperatora47. Drugi trybun48 dochodzi do tej rangi przez dugo swej suby49. Trybuni nosz nazw, ktra wzita jest od ich komendy nad onierzami powoanymi niegdy przez Romulusa z rnych tribus50. Oficerowie, ktrzy podczas boju dowodz oddziaami zwani s Ordinarii. Augustales zostali dodani do Ordinarii przez Augusta, a Flaviales przez Flawiusza Wespazjana, aby podwoi liczb Augustales. Aquilifer51 i imaginifer byli to ci, ktrzy nosili ory [legionowe] i wizerunki imperatorw. Optiones52 s to podoficerowie, nazwani tak od tego, e zostali wybrani poprzez prawo wyboru przez swych przeoonych53, aby czynili swj obowizek jako ich zastpcy na wypadek choroby, czy innego wypadku. Signiferi54 nosz chorgiew i zwani s te draconarios. Tesserarii dostarczaj hasa i inne rozkazy dowdztwa do rnych skupisk onierzy. Campigeni albo antesignani to ci, do ktrych naley obowizek utrzymania waciwych wicze
Jest to pnorzymska formacja legionowa, albowiem legion rzymski od reformy Mariusza skada si z 4800 tys. legionistw, za w czasach wczesnego cesarstwa [od II po. I w. n.e.] z 5130 onierzy, przy czym pierwsza kohorta skadaa si z 810 onierzy, a pozostae z 480. 46 W org. tribunus maior. 47 Trybunw wojskowych, czciowo wybierano na zgromadzeniu trybusowym, czciowo pochodzili spord wybitnych centurionw, ktrych mianowa dowdca. Byo ich szeciu w kadym legionie. 48 W org. tribunus minor. 49 Czyli przez awans ze stanowiska centuriona, ktry nalea do korpusu podoficerskiego; trybun wojskowy by to wysoki rang oficer odpowiadajcy dzisiejszemu pukownikowi. 50 Aczkolwiek staroytni raczej nie celowali w etymologii, tutaj jednak Wegecjusz prawidowo wywodzi funkcj trybuna wojskowego od dawnych rzymskich tribus, tj. jednostek podziau terytorialnego ludn. star. Rzymu [pierwotnie 3, obejmujce po 10 kurii, pniej 4 miejskie i 31 wiejskich]. 51 Dos. nioscy ora. 52 Zastpcy centurionw. 53 Czyli centurionw. 54 Czyli chory.
45
39
i dyscypliny midzy oddziaami. Metatores maj obowizek wobec armii wyznaczy jej miejsce na obozowisko. Beneficiarii55 s tak nazywani od obowizku suenia w interesie i dla dobra trybunw. Librarii odpowiadaj za rachunki legionu. Tubicines56, cornicines57 et bucinatores58 nosz takie nazwy od tego, i dm w trby, kornety i rogi. Ci ktrzy, osignwszy doskonao w swych wiczeniach, otrzymuj podwjny przydzia zwani s Armaturae Duplares, a ci, ktrzy jedynie pojedynczy przydzia Simplares. Mensores odmierzaj miar i znacz teren na namioty w obozie i przydzielaj oddziaom przypadajce im tereny w garnizonach. Torquati59, nazywani tak od zotych naszyjnikw danych im w nagrod za dzielno, posiadaj oprcz nich rozmaite dodatki. Ci, ktrzy otrzymali dwa naszyjniki za dzielno zwani s Torquati Duplares, a ci, ktrzy otrzymali jeden Simplares. Z tych samych powodw s rwnie Candidatii Duplares i Candidatii Simplares60. To s gwni legionowi onierze i oficerowie, wyrniajcy si przez swe stopnie i zaszczyty. Caa reszta zwie si Munifices lub onierze pracujcy, jako, e s oni obowizani do kadego rodzaju prac wojskowych bez wyjtku. Dawniej byo prawo, e pierwszy centurion legionu61 zawsze by centurionem prawego manipuu w pierwszej kohorcie. Powierzano mu nie tylko ora [legionowego], ale dowodzi czterema centuriami, to jest czterystu osobami w pierwszej linii. Jako senior legionu cieszy si on wielkim szacunkiem i czerpa ze swego stanowiska niemae korzyci62. Pierwszy z Hastatw mia komend nad dwoma centuriami zoonymi z dwustu ludzi w drugiej linii i obecnie zowie si Ducenarius. Pierwszy z pierwszej kohorty dowodzi ptorej
Czyli w tumaczeniu po prostu dobroczycy. Dos. trbacze, od tbcn, - cns. 57 Trbacze, od corncn, - ns trbacz. 58 Dos. trbacze, od bcntor, - rs trbacz. 59 Torquts ozdobiony naszyjnikiem. 60 Czyli zapewne nominowani do odznaczenia, lecz jeszcze nie odznaczeni naszyjnikiem; funkcjonowali jako wanie kandydaci. 61 Tj. primus pilus pierwszej kohorty, najwaniejszy spord wszystkich centurionw w legionie. 62 Primus Pilus by stopniem o olbrzymim prestiu i stanowi pikne zwieczenie kariery zawodowej legionisty. Kandydat na to stanowisko musia mie minimum 50 60 lat, w tym kilkadziesit lat wzorowej suby. Sw funkcj sprawowa zwykle tylko przez rok, pobierajc du pensj, po czym otrzymywa b. Du odpraw i przenoszono go do stanu ekwitw.
56 55
40
centurii, czyli stu pidziesicioma ludmi i mia wielkie baczenie na najdrobniejsze sprawy legionu. Drugi z Hastatw take dowodzi jedn i p centuri, stu pidziesicioma ludmi. Pierwszy z Triarw dowodzi setk ludzi. I tak dziesi centurii pierwszej kohorty byo dowodzonych przez piciu Ordinariw, ktrzy poprzez staroytne ustanowienia cieszyli si wielkim zaszczytem i profitami, ktre byy przyznawane do tej rangi w celu zachcenia onierzy legionu do naladowania [swych dowdcw], aby samemu osign tak wielkie honory i zyski63. Dawniej miano take centurionw wyznaczonych do kadej centurii, obecnie zwanych Centenarii i Decani, z ktrych kady dowodzi dziesicioma ludmi, dzi zwanych dowdcami jednostek. Druga kohorta miaa piciu centurionw, podobnie jak i caa reszta do dziesitej wcznie. W caym legionie byo ich pidziesiciu piciu64. Legaci65 z wadz konsularn i imperatorsk byli dawniej wysyani do dowodzenia armi i ich wadza rozcigaa si zarwno nad legionami, jak i nad wojskami pomocniczymi podczas pokoju i wojny. Zamiast tych oficerw, osoby z wysokimi szarami s obecnie zastpowane tytuem Naczelnikw Wojskowych66. Dowdztwo ich nie jest ograniczone do dwch tylko legionw, lecz czsto dowodz i wiksz ich liczb. Ale szczeglnym oficerem legionu by prefekt, ktrego godno zawsze niezwykle bya szanowana. Na nim to spoczywaa gwna komenda pod nieobecno legatw. Trybuni, centurioni i wszyscy onierze byli zazwyczaj pod jego bezporedni zwierzchnoci: on dawa haso i rozkaz do wymarszu, czy do stray. A jeli onierz popeni przestpstwo, z jego upowanienia trybun zasdza mu kar. Odpowiada on za uzbrojenie, wierzchowce, odzie i aprowizacj. Jego obowizkiem byo rwnie wiczenie zarwno legionowej piechoty, jak i jazdy, oraz utrzymywanie najcilejszej dyscypliny. Musia on by ostronym i pilnym oficerem, jako e
63 64
Byli to centurionowie pierwszej rangi. Za czasw Augusta byo ich szedziesiciu w legionie, tj. po szeciu na kad kohort. 65 Legaci (Legatus Legionis) byli mianowani przez senat do pomocy naczelnemu wodzowi, bya to niezwykle wysoka szara, odpowiednik dzisiejszego generaa. 66 W org. magister militum.
41
by jedyn szar, od ktrej waciwie zaleao przywiedzenie legionu do systematycznoci i posuszestwa i doskonao onierzy leaa zupenie w gestii jego honoru i zaufania.
Rysunek 3 schemat drabiny awansowej centuriona rzymskiego (rdo Corpus Caesarianum, Wrocaw 2003, s. 508).
Prefekt obozu67, chocia niszej rangi ni poprzedni, mia stanowisko nie mniej wane. W zakres jego obowizkw wchodzio bowiem usytuowanie obozu, kierunki obwarowywania go, inspekcja namiotw lub szaasw onierzy i ich bagau. Jego wadza rozcigaa si ponad chorymi i lekarzami, ktrzy si nimi opiekowali; kontrolowa rwnie zwizane z tym wydatki. Jego obowizkiem byo dostarczenie wozw, koni jucznych i odpowiednich narzdzi do piowania i cicia drewna, kopania roww, wznoszenia waw, kopania
67
W org. praefectus castrorum.
42
studni i dostarczania wody do obozu. Mia on rwnie piecz nad dostarczaniem oddziaom drewna i somy, a take taranw, onagri68, balist69 i wszelkich innych narzdzi wojennych, ktre pod jego znajdoway si piecz. Stanowisko to zawsze powierzano oficerom o ogromnych zdolnociach, dowiadczeniu i wielu latach suby, oraz kwalifikacji do cigego przekazywania innym tych umiejtnoci swej profesji, w ktrej sam si wyrnia.
Rys. 4 - Zasada budowy balisty wedug hipotezy A. Choisy (rdo: Witruwiusz, O architekturze ksig X, Warszawa 2002)
PREFEKT ODDZIAW INYNIERYJNYCH
onagri, tj, osio, by to rodzaj cikiej katapulty, najciszej, jakiej uywaa rzymska armia. Do jej obsugi potrzeba byo a omiu ludzi. 69 Balista, -ae kusza, machina do wyrzucania pociskw; to drugie znaczenie podane przez Sownik acisko Polski, pod red. K. Kumanieckiego, Warszawa 1957, wydaje si trafniejsze, jako, e balista niewiele w swej konstrukcji przypominaa kusz [por. rys. I]; balisty byy w stanie wyrzuca pociski z si umoliwiajc przebicie pancerza o gr. 3 cm. z odlegoci 370 m.
68
43
Legion zawsze mia cay tum stolarzy, murarzy, cieli, kowali, malarzy i robotnikw wszelkiego rodzaju do budowy barakw w obozach zimowych, do naprawy czy budowy drewnianych wie, elementw uzbrojenia, wozw i rnego rodzaju konstrukcji tak do ataku, jak i do obrony odpowiednich miejsc70. Mia on take ruchome warsztaty, w ktrych robiono mu tarcze, pancerze, hemy, uki, strzay, oszczepy i ofensywne, czy defensywne bronie wszelakiego rodzaju. Staroytni uczynili sw gwn trosk, aby mie wszystko, co ma suy armii, na terenie swego obozu. Mieli nawet grnikw, ktrzy, poprzez prac podziemn i podkopywanie si pod fundamenty cian, docierali do gwnych punktw miejsc, [do ktrych si przekopywali]71. Ci wszyscy byli pod rozkazami oficera zwanego prefektem rzemielniczym72. O URZDZIE TRYBUNA WOJSKOWEGO Jak widzielimy, dziesi kohort skadao si na legion73, z ktrych pierwsza kohorta, zwana miliaria zoona bya z mw specjalnie dobranych na okoliczno ich urodzenia, wyksztacenia, postawy i dzielnoci. Dowodzcy nimi trybun take musia wyrnia si w doskonaoci musztry, korzystnej postawie i prawoci obyczajw. Pozostae kohorty byy dowodzone, w zalenoci od yczenia Imperatora, albo przez trybunw, albo przez innych oficerw oddelegowanych do tego zadania. W dawniejszych czasach dyscyplina bya tak surowa, e wyej wymienieni trybuni czy oficerowie nie tylko sprawiali, e oddziay bdce pod ich dowdztwem byy codziennie wiczone w ich obecnoci, ale sami byli tak doskonali w swej wojskowej musztrze, e suyli swym oddziaom za przykad. Nic nie czyni takiego zaszczytu i tak nie
W skad legionu od czasw krla Serwiusza Tulliusza wchodziy dwie centurie oddziaw inynieryjnych. Zazwyczaj podczas oblenia zarwno strona oblegajca, jak i oblegana, czynia podkopy pod nieprzyjacielskie umocnienia. Podkopy owe byy podpierane drewnianymi stemplami. Po ukoczeniu podkopu filary podpalano, za nieprzyjacielska konstrukcja zawalaa si. 72 W org. praefectus fabrum. 73 Podzia legionu na 10 kohort jest dzieem Mariusza. Kada kohorta liczya po 480 osb, podzielonych na sze centurii po 80 osb, co w efekcie dawao liczb 4800 legionistw skadajcych si na cay legion.
71 70
44
wiadczy o kompetencji i pilnoci trybuna, jak postawa i dyscyplina onierzy, gdy ich strj jest czysty i schludny, bro byszczca i w dobrym porzdku i kiedy wykonuj oni wiczenia i musztr z widoczn sprawnoci. CENTURIE I INSYGNIA PIECHOTY Gwnym znakiem caego legionu jest orze74, ktrego niesie aquilifer75. Kada kohorta ma ponadto wasny znak smoka, ktrego niesie draconarius.
Rysunek 5 rekonstrukcja insygniw legionu (rdo: P.Connoly, Historia armii rzymskiej)
Staroytni wiedzc, e podczas boju szeregi wojska atwo ulegaj zmieszaniu, podzielili kohorty na centurie i kadej centurii dali znak z
74
W org. aquila; by to srebrny orze z rozpostartymi do lotu skrzydami, znak bojowy legionu od czasw Mariusza. 75 By to specjalnie wyznaczony onierz pierwszej kohorty; noszenie ora byo wielkim zaszczytem.
45
wypisanym numerem zarwno kohorty, jak i centurii, tak, aby ludzie, majc w w zasigu swego wzroku, zapobiegali oddzielaniu si od swych towarzyszy w chwilach najwikszego bojowego zamieszania. Ponadto centurioni, obecnie zwani centenarii, byli wyrniani przez piropusze na hemach, aby tym lepiej mogli by rozpoznawani przez onierzy poszczeglnych centurii. Te rodki ostronoci zapobiegay ewentualnym pomykom, jako e kada centuria bya prowadzona nie tylko przez swj znak, ale te przez charakterystyczne pira na hemie swego dowdcy. Same centurie take dzieliy si dalej na grupy po dziesiciu ludzi kada, ktre spay w tych samych namiotach i pozostaway pod rozkazami i dozorem legionisty zwanego decanusem76, lub dowdc grupy. Te grupy byy take zwane manipuami od staego zwyczaju wsplnej walki w tej samej kompanii czy oddziale.
ODDZIAY JAZDY LEGIONOWEJ Poniewa dywizje piechoty zwane s centuriami, zatem oddziay uywajce wierzchowcw nosz miano turmae77. Turmae skada si z trzydziestu dwch ludzi i dowodzony jest przez dekuriona. Kada centuria ma swj wasny znak i kady turmae ma swj sztandar. Centurion w piechocie wybierany jest ze wzgldu na swj wzrost, si i zrczno w rzucaniu sw broni miotajc i w uywaniu swego miecza i tarczy; mwic krtko: w perfekcji we wszelkiej wojskowej materii. Musi on by czujny, powcigliwy i gotowy raczej do wykonywania rozkazw, ktre otrzyma, ni do dyskutowania, dokadny w musztrze i w utrzymywaniu
76 77
Czyli dziesitnikiem. Dos. oddzia jazdy; bya to jazda legionowa zorganizowana w 10 szwadronw (turmae).
46
waciwej dyscypliny pomidzy onierzami, w nauczeniu onierzy wygldu schludnego i czystego, w utrzymywaniu broni wyczyszczonej i lnicej. Tak samo i dekurion mianowany jest dowdc oddziau jazdy ze wzgldu na sw energi i umiejtno wsiadania na ko w penej zbroi, w prowadzeniu wierzchowca i posugiwaniu si pik i ukiem, w prowadzeniu powierzonych sobie ludzi lekko we wszystkich manewrach, jakie wykonuje kawaleria, wreszcie ze wzgldu na trosk, jak okazuje w dopilnowaniu, aby ci ludzie utrzymywali zbroj, piki i hemy zawsze lnice i w dobrym porzdku. Splendor uzbrojenia nie ma wcale najmniejszego znaczenia w posiewaniu zagroenia wrd wroga. Bo czy moe by uznanym dobrym ten onierz, ktry przez zaniedbanie dopuszcza, aby jego uzbrojenie uszkodzio si w wyniku dziaania brudu i rdzy? Mwic pokrtce, zadaniem dekuriona jest dbanie o wszystko to, co ma wpyw na zdrowie i dyscyplin ludzi i koni w swym oddziale. USTAWIANIE LEGIONU W SZYKU BITEWNYM Ukaemy teraz sposb ustawiania armii w szyku bojowym na przykadzie jednego legionu, cho ma to zastosowanie do kadej ich liczby. Jazda ustawiaa si na skrzydach. Piechota zaczynaa ustawia si w linii z pierwsz kohort po prawej stronie. Druga kohorta zatrzymywaa si po lewej stronie pierwszej, trzecia zajmowaa centrum szyku, czwarta odpowiednio przy niej, za pita zamykaa lew flank. Ordinarii, inni oficerowie i onierze pierwszej linii ustawiali si przed frontem i otaczali znaki bojowe, tych zwano principes. Wszyscy oni naleeli do oddziaw cikozbrojnych, mieli hemy, zbroje, nagolenniki i tarcze. Ich broni zaczepn byy due miecze, zwane spathae, jak i nieco mniejsze zwane semispathae, wraz z picioma wywaonymi oszczepami we wklsoci tarczy, ktre rzucano zaraz w pierwszym starciu. Mieli oni take i dwa inne jeszcze oszczepy, z ktrych duszy zrobiony by z drzewca dugiego na pi i p stopy z trjktnym elaznym ostrzem dugim na dziewi cali, a
47
ktry dawniej zwa si pilum, ale obecnie znany jest pod mianem spiculum. onierze byli szczeglnie wiczeni we wadaniu t broni, jako e rzucona umiejtnie i z si, czsto przebijaa zbroje piechoty i pancerze jazdy. Drugi z oszczepw by ju mniejszy, a jego trjktne ostrze miao tylko pi cali dugoci, za drzewce trzy i p stopy. Dawniej zwany by on verriculum, za obecnie zwie si go verutum. Pierwsza linia, jak ju wspominaem, zoona bya z principes. Hastati tworzyli drug lini i byli tak samo uzbrojeni [jak principes]. W drugiej linii szsta kohorta ustawiaa si na prawej flance z sidm po swej lewej stronie, sma zajmowaa centrum, nastpnie sza dziewita, za dziesita zawsze zamykaa lew flank. W tylnej stray tych dwch linii stali ferentarii, lekka piechota i oddziay uzbrojone w tarcz, obcione oszczepy, miecze i zwyk bro miotajc, w wikszoci tak sam, jak nasi dzisiejsi nowoczeni onierze. To take byo stanowisko ucznikw wyposaonych w hemy, pancerze, miecze, uki i strzay, take i procarzy wyrzucajcych kamienie przy uyciu bd to zwykych rzemieni, bd za pomoc fustibalus, oraz tragularii dranicych wroga strzaami wypuszczanymi z manubalistae lub arcubalistae. Na tyach wszystkich linii, kompletnie uzbrojeni, stali triarzy. Mieli oni tarcze, pancerze, hemy, nagolenniki, miecze, sztylety, obcione oszczepy i dwa zwyke oszczepy do rzucania. Podczas caego boju klczeli na jednym kolanie, aby, w razie, gdyby pierwsze linie zmuszone byy poda tyy, byli wypoczci przystpujc do sprawy i tym samym odzyskali to, co zostao stracone zwycistwo. Wszyscy dziercy znaki bojowe, chocia naleeli do [cikozbrojnej] piechoty, nosili pancerze mniejszych rozmiarw i przykrywali swe hemy wiszcymi skrami zwierzt, aby wydawa si straszniejszym dla oczu wroga. Lecz centurionowie mieli kompletne pancerze, tarcze i elazne hemy na ktrych poprzecznie umieszczone byy piropusze ze srebrnym ornamentem, aby tym atwiej wyrnia si wobec odpowiednich onierzy.
48
Kolejne ustawienie legionu wymaga najwikszej uwagi. Na pocztku starcia pierwsza i druga linia pozostaje w miejscu nieruchomo, take i triarzy w swych zwykych postawach. Wwczas lekkozbrojni, skadajcy si jak wyej podano, wysuwaj si przed linie i atakuj wroga. Jeli uda si im zmusi go do odwrotu, cigaj go, za jeli zostan odrzuceni przez wiksze mstwo lub liczb wroga, wycofuj si za sw cikozbrojn piechot, ktra trwa jawic si niczym elazna ciana, i ponawiaj sw akcj, najpierw broni miotajc, nastpnie z mieczem w doni. Jeli zami opr wroga [cikozbrojni], nigdy go nie cigaj, aeby wrg nie mg, korzystajc z zamieszania, zwrci si ponownie przeciwko nim i zniszczy ich bez kopotw; ich zadaniem jest rozbicie szeregw wroga lub przynajmniej przeamanie jego szeregw. Pocig zatem jest w zupenoci powierzony lekkozbrojnej piechocie i jedzie. Poprzez zachowanie tych rodkw ostronoci i takie rozporzdzenia, legion by zwyciski bez zagroenia, lub, jeli wypado odwrotnie, zachowywa swe wojska z niewielkim uszczerbkiem, wanie dlatego, i nie by przeznaczony do pocigu, nie byo atwo zatem wprowadzi nieporzdek w jego szeregi.
IMIONA ONIERZY WYPISANE NA ICH TARCZACH Aeby onierze w zgieku bitewnym nie zostali oddzieleni od swych towarzyszy, kada kohorta ma swe tarcze pomalowane na swj charakterystyczny sposb. Na tarczy wymalowane jest take imi kadego onierza, wraz z numerem kohorty i centurii, do ktrej nalea. Z tego powyszego opisu moemy porwna legion, kiedy znajdowa si we waciwym ordynku, do dobrze ufortyfikowanego miasta, zawierajcego w sobie wszelkie narzdzia niezbdne do wojny, dokdkolwiek si uda. By on zabezpieczony od wszelkiej nagej i niespodziewanej napaci wroga dziki swej metodzie szybkiego okopywania obozu nawet na otwartych paszczyznach i
49
zawsze mia gotowe: bro i oddziay wszelkiego rodzaju. Aby zatem by zwyciscy i zgnie naszych wrogw w polu, musimy wszyscy razem baga niebiosa, by natchny Imperatora do reformy naduy w wychowywaniu naszych rekrutw i do zacigania naszych legionw zgodnie z metodami przejtymi od staroytnych. Ta sama troska w wyborze i szkoleniu naszych modych onierzy we wszelkich wojskowych wiczeniach i musztrze, wkrtce uczyni z nich porwnywalnych do dawnych rzymskich oddziaw, ktre podbiy wiat cay. Ani te Twj Majestat nie moe dopuci w adnej mierze do zaprzepaszczenia obecnej poprawy [ktra si dokonuje] i [ponownej] straty dawnej dyscypliny; jest to szczcie zastrzeone jedynie dla Ciebie, aby zarwno przywrci staroytne nakazy i ustanowi zarazem nowe dla publicznego dobra. Kade dzieo przed prb jego dokonania wydaje si trudne, ale w tym przypadku, jeli tylko rekruci bd dobierani przez ostronych i dowiadczonych oficerw, armia moe zosta stworzona, zdyscyplinowana i oddana do suby w bardzo krtkim czasie, jeli tylko odpowiednie wydatki raz si poniesie, pilno wkrtce przyniesie owoce takie, jak sobie zamierzymy. DOKUMENTY I RACHUNKI Kilka stanowisk w legionie wymaga mw o pewnej edukacji. Nadzorcy rekrutw powinni wybiera spord nich takich, ktrzy posiadaj umiejtno pisania i rachowania, oprcz kwalifikacji oglnych do wstpienia do legionu, takich jak wzrost, sia i waciwa skonno do suby [wojskowej]. Dla caego legionu, wczajc w to listy onierzy zwolnionych z obowizku ze wzgldu na osobne sprawozdania, wykazy ich wojskowych obcie i ich listy pac, s co dzie wpisywane do ksigi legionowej i trzymane, jak moemy rzec, z wiksz pieczoowitoci ni zarzdzenia dotyczce aprowizacji, czy innych spraw cywilw w rejestrach administracji cywilnych. Dzienne strae w okresie pokoju, powikszone strae i wysunite posterunki w czas wojny, ktre s regularnie
50
wystawiane przez centurie i oddziay po kolei, take musz znale si na tych listach z imieniem kadego poszczeglnego onierza, z tej to przyczyny, aby aden legionista, ktry odby ju sw kolejk nie dozna adnej niesprawiedliwoci, ani te, aby nikt nie mg by zwolniony z tego obowizku dziki wzgldom. Naley take wymaga dokadnoci we wpisywaniu czasu i ogranicze urlopw, ktre to dawniej nigdy nie byy przyznawane bez trudnoci i tylko w przypadku spraw istotnych i nie cierpicych zwoki. Nigdy rwnie nie dozwalano onierzom usugiwa jakimkolwiek osobom prywatnym, ani te zajmowa si prywatnymi zawodami, uwaajc to za absurd i niedorzeczno, e onierze Imperatora, ubrani i wyywieni na koszt publiczny, mieliby zajmowa si czym innym [ni sub wojskow]. Niektrzy onierze wszake byli przeznaczani do suby prefektom, trybunom i nawet innym oficerom, w charakterze wonych lub podobnym, kiedy legion by zmobilizowany w komplecie. Ci ostatni s obecnie zwani supernumeraries. Regularne oddziay same musiay nosi sobie do obozu drewno, siano, wod, som. Od tego typu usug zwani oni byli munifices78. DEPOZYT WOJSKOWY Ustanowienie staroytnych, ktre nakadao na onierzy obowizek zoenia w depozycie poowy kadej kwoty, ktr byli otrzymali pod swoim znakiem [wojskowym] byo mdre i rozsdne. Intencj tego byo zapobieenie roztrwonieniu tych sum przez wojsko na ekstrawagancje i bezwartociowe wydatki. Wielu mw bowiem, zwaszcza tych z najbiedniejszych rodzin wkrtce wydawao wszystko, cokolwiek tylko otrzymywali. Rezerwa tego rodzaju bya zatem najwiksz uytecznoci przede wszystkim dla samych onierzy; odkd znajdowali si oni na utrzymaniu publicznym, ich fundusze w
78
Dos. szczodrzy.
51
wojsku ulegay staemu powikszaniu si. onierze wiedzc, e cay ich majtek jest zdeponowany u ich jednostek bojowych, nie przedsibrali nigdy adnych myli o dezercji, odnosili si do swych oddziaw macierzystych z wiksz afektacj i bardziej nieustraszenie walczyli w ich obronie. Byli do tego wszak zachceni przez swj wasny interes, ktry zawsze stanowi najwiksz motywacj dziaania midzy mami. Te pienidze trzymano w dziesiciu torbach, po jednej na kad kohort. Bya tam te i jedenasta torba, do ktrej niewielk opat wnosi cay legion na ewentualne koszty pogrzebu ktrego ze zmarych towarzyszy broni. Te dobra trzymane byy w koszach pod dozorem chorych, wybranych ze wzgldu na ich prawo i charakter i odpowiedzialno; zobowizani byli oni prowadzi rachunki kadego onierza zgodnie z posiadan przez niego sum.
AWANS W LEGIONIE Niebiosa zapewne natchny Rzymian w organizacji legionu, jako e taka doskonao nie zdaje si by dzieem rk ludzkich. Takie jest uporzdkowanie i dyspozycja tkwica w dziesiciu kohortach, e wydaj si one jednym doskonaym ciaem i jedn form kompletnej caoci. onierz, awansujc w rangach, przechodzi jak gdyby pewn rotacj poprzez rne stopnie kilku kohort, w taki sposb, e ten, kto otrzyma awans przechodzi z pierwszej kohorty do dziesitej i powraca do niej stopniowo poprzez sub w pozostaych kohortach, wraz ze staym wzrostem szary i odu. W ten sposb centurion pierwszego manipuu triarw, po sprawowaniu dowdztwa w rnych rangach kadej kohorty, osiga wielk godno z olbrzymim poparciem caego
52
legionu. Prefekt pretorianw79 awansowa w ten sam rotacyjny sposb, dochodzc stopniowo do tego dochodowego i zaszczytnego stanowiska80. W ten sposb legionowa jazda zacienia swe przywizanie w stosunku do piechoty swej wasnej kohorty, pomimo naturalnej antypatii istniejcej midzy dwoma rodzajami wojsk. I te powizania ustanawiaj wzajemne przywizanie i poczucie wsplnoty midzy wszystkimi kohortami, kawaleri i piechot legionu. MUZYKA W LEGIONIE Muzyka w legionie grana jest na trbkach, kornetach i rogach. Trbka daje znak do ataku i wycofania si. Kornety s uywane do regulowania ruchw poszczeglnych znakw, trbki maj jeszcze i to zastosowanie, e su, kiedy onierze przydzieleni s do wszelkich zada poza swymi znakami., lecz podczas bitwy trbki i kornety brzmi razem. Classicum81, bdcy szczeglnym dwikiem buccinae lub rogu jest przeznaczony dla gwnodowodzcego i jest uywany w obecnoci caego wojska lub podczas egzekucji onierza, jako znak, e dokonuje si to na mocy autorytetu gwnodowodzcego. Zwyke strae i posterunki s zawsze obsadzane i luzowane przez dwiki trbki, ktra te uywana jest do kierowania ruchami onierzy w grupach roboczych i podczas dni przegldu [wojska]. Kornety graj ilekro sztandary bojowe maj zosta zwinite lub osadzone. Te zasady musz by dokadnie obserwowane we wszystkich wiczeniach i przegldach tak, aby onierze byli w stanie
Pretorianie, milites praetoriani, byli w okresie republiki stra przyboczn wodzw rzymskich, za od czasw Oktawiana Augusta stali si przyboczn gwardi cesarsk; byli jedyn si zbrojn [oprcz floty i wigilw], ktra stacjonowaa na terenie Italii. Dziki temu mieli decydujcy wpyw na obsadzenie tronu cesarskiego, czsto wrcz usuwajc i mianujc cesarzy w zalenoci od widokw na korzyci materialne. Rekrutowali si spord zromanizowanych ludw Imperium [np. Germanw]. Ich dowdc by Prefekt Pretorianw, osoba, ktra w pewnych okresach Cesarstwa [np. za czasw dynastii julijsko klaudyjskiej] bya jedn z najwaniejszych postaci w pastwie. 80 Za czasw Wegecjusza nie byo ju pretorianw, jako e ta formacja wojskowa zostaa rozwizana przez Konstantyna Wielkiego. 81 Classicum trbka, sygna bojowy.
79
53
podporzdkowa si im podczas bitwy, bez wahania wykonujc rozkazy przeoonego, to szarujc, to przystajc, czy cigajc wroga, czy to wycofujc si. Poniewa powody przekonaj nas co jest potrzebne, aby wykonywa w gorczce bitwy, to powinno by wwczas stale praktykowane w czas pokoju. MUSZTRA LEGIONU Jako, e organizacja legionu zostaa ju objaniona, przejdmy zatem znowu do musztry. Modzi onierze i rekruci musztrowani byli na wszelkie sposoby kadego poranka i popoudnia, za weterani i najbardziej dowiadczeni regularnie raz dziennie. Dugo suby, czy wiek onierza, sam w sobie nigdy nie stworzy czowieka wojny, gdy nawet po wieloletniej subie onierz niezdyscyplinowany wci pozostaje nowicjuszem w swej profesji. Dlatego wszyscy onierze byli dawniej regularnie wiczeni w musztrze, ktra dzisiaj jest pokazywana w cyrkach jako widowiska w zwizku ze szczeglnymi okazjami. Jedynie przez praktyk mona wszak osign zwinno ciaa i umiejtnoci bdce warunkiem nawizania zwyciskiej walki z wrogiem, zwaszcza w walkach bezporednich [twarz w twarz]. Ale najbardziej elementarn zasad jest wyuczenie onierzy trzymania szeregw i tego, aby nigdy nie wypadli z szyku ze swych oddziaw, nawet podczas najtrudniejszych manewrw. Z tego powodu mowie, ktrzy poddawani s treningowi nigdy nie zagubi si nawet pomidzy najwiksz liczb onierzy. Rekruci powinni take trenowa przy uyciu drewnianych mieczy na supie, aby wyuczy si ataku na tego wyimaginowanego przeciwnika ze wszystkich stron i celowa we wszystkie strony, stopy czy gow, zarwno szpicem, jak i ostrzem. Musz zosta wyuczeni jak skoczy naprzd, aeby zada cios, jak podnie si ze zwizan ponad tarcz, a nastpnie opa osaniajc si ni, oraz jak naciera i wycofywa si. Musz take rzuca
54
oszczepem w sup ze znacznej odlegoci w celu nabycia dobrego celowania i wzmocnienia rki. ucznicy i procarze ustawi powinni pakunki wypenione gaziami lub som dla wyrnienia i celowa do nich ze strza i proc z odlegoci szeciuset stp. Nabd przez to opanowania i dokadnoci w boju od podobnych zwyczajw i wicze wykonywanych w polu. Procarze winni by wyuczeni zakrcania rzemienia tylko jeden raz wok gowicy zanim wyrzuc kamie. Dawniej wszyscy onierze byli wiczeni w rzucaniu kamieniami o wadze funta rk, jako e bya to metoda prostsza, gdy nie wymagaa uycia rzemienia. Uycie wsplnych broni miotanych i obcionych oszczepw byo kolejn czci musztry, ktr si zajmowano. Aby za kontynuowa wiczenia bez przerwy w zimie, wybudowali [staroytni] dla jazdy portyki lub hale do jedenia konno pokryte dachwk lub gontem. Due otwarte hale byy podobnie konstruowane dla uytku jazdy. W ten sposb oddziay miay miejsca do treningu zabezpieczone od zej pogody. Ale nawet w zimie, jeli nie pada deszcz lub nieg, wykonywali swe wiczenia w otwartym polu, aeby przerwa w dyscyplinie nie dotkna zarwno mstwa, jak i postawy onierzy. Piszc w skrcie, zarwno oddziay legionowe, jak i jednostki pomocnicze powinny by nieustannie wiczone w cinaniu drewna, noszeniu ciarw, kopaniu roww, pywaniu w rzekach lub morzu, maszerowaniu w penym rynsztunku penym marszowym krokiem lub nawet biegiem, aby za, przyzwyczajeni do pracy w czas pokoju, nie znajdowali adnych trudnoci w okresie wojny. Poniewa jak wiadomo, tak jak dobrze wywiczony onierz pali si do boju, tak niewyuczony boi si go. W czas wojny dyscyplina waniejsza jest ni sia; wszak jeli zaniedba si dyscypliny nie ma ju adnej rnicy midzy onierzem, a zwykym chopem. Prawd mwi stare przysowie, e istota sztuki zawiera si w cigej praktyce.
55
MACHINY I NARZDZIA LEGIONU Legion zawdzicza sukces swej broni i machinom w takim samym stopniu jak liczbie i dzielnoci swych onierzy. W pierwszym rzdzie kada centuria ma balist zamontowan na podwoziu cignionym przez muy i obsugiwan przez dziesiciu ludzi z centurii, do ktrych naley [to zadanie]. Im wiksze s te machiny, tym dalej i z tym wiksz si miotaj, uywa si ich nie tylko do obrony obwarowa czy obozu, ale rwnie umieszcza si w polu na tyach cikozbrojnej piechoty. I taka jest sia, z ktr ona wyrzuca strzay, e ani pancerze konia, ani tarcze piechoty nie mog si jej oprze. Liczba tych machin w legionie wynosi pidziesit pi. Oprcz tych znajduje si [w legionie] take dziesi onagri, po jednym na kad kohort; s one w gotowoci bojowej, cignione na wozach zaprzonych w woy; w przypadku ataku broni obozu wyrzucajc kamienie, tak jak balisty wyrzucaj strzay.
Rysunek 4 - Tunel pokryty skrami, uywany podczas prac oblniczych
Legion ma na wyposaeniu pewn liczb maych dek, kada wykonana jest z jednego kawaka drewna z dugimi linami kotwicznymi i czasem elaznymi acuchami, aby mona je byo atwo razem zwiza. Te dki, poczone razem i przykryte deskami na rzekach pozbawionych brodw su jako mosty, po ktrych tak jazda, jak i piechota ma bezpieczne przejcie. Legion zaopatrzony jest take w elazne haki, zwane wilkami i elazne kosy
56
przytwierdzone na kocach dugich erdzi, wraz z widami, opatami, szuflami, kilofami, taczkami i koszami do transportu kopanej ziemi, wraz z siekierami, toporami, piami do wyrbu drzew. Oprcz tego zastp robotnikw zaopatrzonych we wszelkie niezbdne narzdzia do konstruowania wi, musculi82, taranw, lin, ruchomych wie i innych machin do ataku umocnie. Poniewa wyjanienie wszystkich szczegw tych urzdze byoby zbyt nudne, tylko zatem dam przestrog, e legion powinien nosi je ze sob dokdkolwiek si przemieszcza, cokolwiek jest potrzebne do wszelkiego rodzaju zada tak, aby obozy miay ca si i wygod dobrze ufortyfikowanego miasta.
***
82
Musculus, i rodzaj dachu ochronnego do robienia podkopw podczas oblenia.
57
teczycy i Lacedemoczycy byli przed Macedoczykami panami Grecji, jak uczy nas historia. Ateczycy przodowali nie tylko w wojnach, ale rwnie w innych sztukach i w nauce.
Lacedemoczycy za uczynili z wojny gwny przedmiot swych studiw. Potwierdzone jest, i byli oni pierwszymi, ktrzy wycigali wnioski z bitew i wykorzystywali swoje obserwacje piszc z tak wielkim sukcesem o opanowaniu sztuk i wojennej, ktra wczeniej zaleaa cakowicie od miaoci czy fortuny, sprowadzajc j do pewnych regu i ustalonych zasad. Konsekwencj tego byo zaoenie przez nich szk taktyki do uczenia modziey wszelkich podstpw wojennych. Jak szczeglnie godni podziwu s ci ludzie za swe szczegowe stosowanie si do studiw nad sztuk, bez ktrej to sztuki adna inna sztuka nie mogaby zapewne istnie. Rzymianie podyli ich ladem i zarwno stosowali ich ustanowienia w swych siach zbrojnych, jak i pielgnowali je w swych pismach. To s owe maksymy i zalecenia rozproszone po dzieach rnych autorw, ktre kazae mi streci, jako, e zapoznawanie si z caoci byoby zbyt nudne, za z czci jedynie niedostateczne. Skutek umiejtnoci Lacedemoczykw w rozdysponowaniu dla gwnych akcji zbrojnych uwidacznia si wyranie w pojedynczym przykadzie Ksantyppusa, ktry asystowa Kartagiczykom po tym, jak powtrnie utracili oni sw armi. I zaledwie wiksze umiejtnoci i dowdztwo pokonay Attiliusa Regulusa na czele armii rzymskiej, do tej pory zawsze zwyciskiego. Ksantippus wzi go do niewoli i w ten sposb jedn akcj zakoczy ca wojn. Take i Hannibal, zanim powzi sw wypraw do Italii, uczyni Lacedemoczyka swym doradc wojskowym i, postpujc wedle jego rady, cho gorszy od Rzymian zarwno w
58
liczbie, jak i w sile, powali tylu konsulw i tak potne legiony. Zatem ten, kto pragnie pokoju, powinien by gotowy do wojny83. Ten, kto aspiruje do zwycistwa, nie powinien oszczdza blu, aby uformowa swych onierzy. Ten za, kto nadziej ma na sukces, powinien walczy kierujc si reguami, nie za liczy na ut szczcia. Nikt nie omieli si w boju naruszy, czy znieway potgi o znanej wyszoci w dziaaniu.
***
W org.: Qui desiderat pacem praeparet bellum. Jest to najsynniejsze, klasyczne zdanie z Wegecjusza; stao si ono przysowiem i byo chtnie powtarzane przez wodzw we wszystkich okresach historycznych. Jego prosta i wyrazista konstrukcja, oraz tre ujta tak zwile, a zarazem tak gboka wiadcz o tym, e nie byy to zapewne wasne sowa Wegecjusza, ktry nie by wybitnym mylicielem.
83
59
KSIGA III USPOSOBIENIE DO BOJU
60
LICZBA [WOJSKA], Z KTREJ POWINNA SKADA SI ARMIA
postp, kolejne wskazania dotyczce podstawowych [zasad] boju i rodkw prowadzcych do zwycistwa bd lepiej zrozumiane i uyteczniejsze. Przez armi rozumie si pewn liczb oddziaw, legionw i jednostek pomocniczych, jazdy i piechoty, zgromadzonej by wojowa. Ich liczba ograniczona jest przez znawcw tej materii. Klski Kserksesa84, Dariusza85, Mitrydatesa86 i innych monarchw, ktrzy przywiedli do boju niezliczone iloci wojska, wyranie wskazuj, e zniszczenie tak olbrzymich armii wynika raczej z ich wasnej liczebnoci nieli z dzielnoci ich przeciwnikw. Armia zbyt liczna jest naraona na wiele niebezpieczestw i przysparza wielu kopotw. Wielka liczba onierzy sprawia, e armia jest powolna i niezgrabna w manewrowaniu; ponadto, jako, e zmuszona jest do maszerowania w dugich kolumnach, nieustannie naraona jest na ryzyko cigego nkania i gnbienia przez nieznaczne siy wroga. Obcienie bagaem jest czsto przyczyn zaskakiwania armii podczas przechodzenia przez trudne tereny, czy podczas przeprawy przez rzeki. Trudno dostarczania furau dla takiej liczby koni i innej zwierzyny jest wielkim obcieniem. Ponadto niedobr w zaopatrzeniu, czego trzeba z ca uwag
Kserkses I, Khshayarsha (ok. 517-465 p.n.e.), krl perski od 486 p.n.e., pochodzcy z dynastii Achemenidw, syn Dariusza I. Dy do podboju Grecji. W 480 p.n.e. zorganizowa wielk wypraw wojenn, ktra zakoczya si klskami Persw pod Salamin (flota) i Platejami (armia ldowa). 85 Dariusz I Wielki, (ok. 550-486 p.n.e.) ojciec Kserksesa I, twrca potgi pastwa perskiego; klski o ktrych mwi Wegecjusz to poraki w wojnie z [teoretycznie] sabszymi Grekami morska u przyldka Athos (492 p.n.e.) i ldowa po Maratonem (490 p.n.e.). 86 Mitrydates VI Eupator, zwany Wielkim (ok. 132-63 p.n.e.), krl Pontu; przez wiele lat toczy zawzite wojny z Rzymem: I wojna (88-84 p.n.e.), w ktrej zosta pokonany przez K. Sull, II wojna (83-81 p.n.e.), w ktrej to zwyciski tym razem Mitrydates pokona L. Muren, III wojna (74 p.n.e. 64 p.n.e.), w ktrej uleg wpierw Lukullusowi, a nastpnie Pompejuszowi Wielkiemu.
84
ierwsza ksiga traktuje o wyborze i szkoleniu rekruta; druga wyjania instytucje legionowe i metody dyscypliny, trzecia za zawiera dyspozycje odnonie boju. Poprzez ten metodyczny
61
unika we wszelkich wyprawach, szybko zniszczy tak wielk armi, w ktrej jest tak wielkie zapotrzebowanie na pokarm, e pomimo najwikszej dbaoci o zaopatrywanie magazynw, musi ona ulec w krtkim czasie. Czasem bd te niechybnie drczeni pragnieniem. Oprcz tego, jeli ta ogromna armia zostanie pokonana, liczba zabitych z pewnoci bdzie ogromna, za ci, ktrzy uszli cao ratujc si ucieczk, przypominajc sobie to, niechtnie powrc ponownie do boju. Staroytni, nauczeni zatem dowiadczeniem, przedkadali dyscyplin nad liczb wojska. W wojnach mniej wanych uwaali za wystarczajcy jeden legion z jednostkami pomocniczymi, ktry stanowi dziesi tysicy pieszych i dwa tysice jazdy. Czsto dawali wwczas naczelne dowdztwo pretorowi, dowdcy drugiej rangi. Kiedy za przygotowania wroga budziy groz wysyali [do boju] dowdc z wadz konsularn, z dwudziestoma tysicami pieszych i czterema tysicami konnych87 [onierzy]. W naszych czasach dowdztwo to daje si komesowi pierwszej rangi. Wszak jeli zdarzyo si jakie niebezpieczne powstanie, wspierane przez wielk liczb dzikich i barbarzyskich nacji, wwczas w takich niebezpieczestwach w pole wychodziy pod dwoma konsulami dwie armie, na ktrych spoczywa ciar, zarwno razem, jak i osobno, czynienia wszelkich stara, aby uchroni Republik od niebezpieczestwa. Mwic pokrtce, poprzez takie zarzdzanie Rzymianie, niemal cigle uwikani w wojny z rnymi narodami w rnych czciach wiata, byli w stanie sprosta im w kadej jego [wiata] stronie. Doskonao ich dyscypliny uczynia ich niewielkie armie dostatecznie przygotowane, aby sprosta z sukcesem wszelkim swym wrogom88. Poza tym byo sta regu, e armie sojusznikw i oddziaw pomocniczych nigdy nie powinny przewysza w liczebnoci t zoon z obywateli rzymskich.
87 88
Tj. z dwoma legionami. Wegecjusz w tym miejscu oczywicie przesadza, wystarczy chociaby wspomnie wyczyny Hannibala podczas bitwy nad Jeziorem Trazymeskim, czy pod Kannami.
62
RODKI DO UTRZYMYWANIA WOJSKA W ZDROWIU Nastpny punkt jest najwikszego znaczenia: jest to sposb na zachowywanie zdrowia u oddziaw. Zaley to od wyboru miejsca [pod obz] i wody, pory roku, lekarstw i wicze. Co si tyczy stanowisk, to armia nie powinna nigdy pozostawa przez aden czas w ssiedztwie bagien lub na suchych rwninach czy wzniesieniach bez adnego rodzaju cienia czy innego schronienia. Latem oddziay nie powinny nigdy obozowa bez namiotw. Take marsze w tej porze roku, kiedy panuje zbytnie gorco, powinny zaczyna si o brzasku, tak aby mona byo doj do miejsca przeznaczenia o dobrej godzinie. W innym razie wojsko bdzie apao choroby od gorcej pogody i trudw marszu. Podczas surowej zimy onierze nigdy nie powinni maszerowa noc, wrd mrozu i niegw, albo by wystawiani na brak drewna i ubra. onierz, cierpicy z powodu zimna ani nie bdzie zdrowy, ani te zdatny do suby. Woda musi by zdrowa i nie bagnista. Za woda jest niczym trucizna i jest przyczyn dolegliwoci epidemicznych. Jest obowizkiem oficerw, trybunw, a nawet gwnodowodzcego, dbanie o to, aby chorzy onierze mieli zapewnion odpowiedni diet i byli pilnie odwiedzani przez lekarzy, jako, e niewiele mona oczekiwa od onierzy, ktrzy musz zmaga si zarwno z chorobami, jak i wrogiem. Aczkolwiek najwiksi znawcy suby wojskowej zawsze uwaali, e codzienna praktyka wicze wojskowych jest duo bardziej pomocna zdrowiu nieli caa sztuka medyczna. Z tego powodu oni wiczyli sw piechot bez przerw. Jeli pada deszcz lub nieg pod dachem, a jeli pogoda bya dobra w otwartym polu. Pilnie te wiczyli sw jazd, nie tylko na terenach rwninnych, ale i na nierwnej ziemi, grzystej i poprzecinanej rowami. Take i konie, podobnie jak i onierze byy wiczone wedug obydwu powyszych relacji, aby byy gotowe do boju. Z tego
63
powodu musimy dostrzec znaczenie i wag cisego przestrzegania wicze wojskowych w armii, skoro zale od tego zdrowie w obozie i zwycistwo w polu. Jeli dua armia pozostaje dugo w jednym miejscu latem lub jesieni, wody psuj si, a powietrze staje si morowe. Bior si od tego zoliwe i zgubne dolegliwoci, ktrych unikn mona jedynie przez czst zmian miejsca obozowiska. TROSKA O DOSTARCZANIE FURAU I ZAOPATRZENIA Gd czyni wiksze zamieszanie w armii nieli wrg i jest bardziej przeraajcy ni miecz. Czas i okazja mog wynagrodzi inne nieszczcia, ale kiedy fura i zaopatrzenie nie jest sumiennie dostarczane, nie da rady zaradzi zu. Gwnym i zasadniczym punktem wojny jest zabezpieczy sobie mnstwo zaopatrzenia i zniszczy wroga godem. Musi zatem zosta dokonane dokadne obliczenie przed rozpoczciem wojny, tak co do liczby onierzy, jak i koniecznych wydatkw na nich, aby prowincje miay duo czasu na dostarczenie furau, zboa i wszelkich innych rodzajw zaopatrzenia i przetransportowanie ich. Musi tego by wicej ni tylko wystarczajco i zebrane razem w najmocniejszych i najdogodniejszych miastach przed otwarciem kampanii. Jeli prowincje nie mog dostarczy wymaganych od nich dbr w towarze, naley zamieni im to na ekwiwalent pieniny, tak aby zaj je w dostarczeniu wszelkich rzeczy niezbdnych do suby [wojskowej], jako e majtek poddanych nie moe by zabezpieczony inaczej, jak tylko przez obron go si zbrojn89. Te rodki ostronoci czsto staj si podwjnie konieczne, jako e oblenie czasem przeciga si poza oczekiwany czas, a oblegajcy zdecydowani s wycierpie wszelkie niewygody, jeli tylko maj widoki na
89
Podstaw wyywienia legionistw byo zboe, ktre wydawano im odpatnie dwa razy w miesicu, w cile oznaczonych dniach.
64
zmniejszenie liczby obrocw przez gd. Edykty zatem powinny by wydawane z daniem, aeby wieniacy przewieli swe bydo, ziarno, wino i wszelkie inne zaopatrzenie, ktre moe posuy wrogowi, do fortec obsadzonych garnizonami lub do najbezpieczniejszych miast. A jeli by nie zastosowali si do rozkazw, odpowiedni oficerowie powinni zmusi ich do tego. Mieszkacy prowincji take musz zosta zobowizani, aby uj z caym swym dobytkiem do ufortyfikowanych miejsc przed wdarciem si wroga. Fortyfikacje i wszelkie machiny take musz zosta sprawdzone i naprawione na czas, gdy kiedy raz zostaniesz zaskoczony przez wroga, zanim jeszcze przyjmiesz waciw pozycj obronn, zostaniesz cinity w chaos nie do opanowania, nie bdziesz te mg otrzyma jakiejkolwiek pomocy od ssiadujcych z tob miejsc, wszelka komunikacja z nimi zostanie bowiem odcita. Ale dokadne zarzdzanie magazynami [ywnoci] i oszczdna dystrybucja zaopatrzenia, z przedsiwziciem przede wszystkim wszelkich rodkw ostronoci, ubezpieczy dostatecznie wszelk obfito. Kiedy ju raz zawiedzie zaopatrzenie, oszczdno jest nie w por i przychodzi zbyt pno. W trudnych ekspedycjach staroytni rozdzielali zaopatrzenie w staym przydziale, bez rozrniania szary; kiedy za mija stan wyjtkowy, administracja obliczaa pene przydziay90. Oddziay nigdy nie powinny cierpie niedostatku furau i drewna zim, czy wody latem. Powinny zawsze mie zboe, wino, ocet, a nawet sl w obfitoci. Miasta i fortece powinny mie garnizon z takich onierzy, ktrzy najmniej nadaj si do suby w polu. Maj oni mie dostarczone wszelkiego rodzaju broni, strza, fustibali, proc, kamieni, onagri i balist dla obrony. Wielka ostrono jest warunkiem tego, e naiwna prostota mieszkacw nie zostanie wykorzystana przez perfidi i krzywoprzysistwo wroga, jako e symulowane rozmowy [w
Tzn. w razie sytuacji kryzysowych, gdy np. naleao jak najszybciej przyj komu z pomoc, prowiant fasowano w takim samym wymiarze dla kadego onierza, niezalenie od stopnia wojskowego, za pniej do tych podstawowych onierskich racji dodawano wyszym rangom nalene im z tytuu stopnia apanae.
90
65
sprawie pokoju] i oszukacze rozejmy czsto byway bardziej zgubne ni sia zbrojna. Przez przestrzeganie powyszych rodkw ostronoci oblegajcy maj mono zniszczy wroga godem, jeli trzyma on swe oddziay razem, a jeli je rozdzieli, przez czste wycieczki i zaskoczenie. SPOSOBY ZAPOBIEGANIA BUNTOM W ARMII Armia uformowana razem z rnych czci czasem ma skonno do buntu. I oddziay, chocia nieskore do bitwy, udaj gniew niby to nie prowadzone na wroga. Takie buntownicze usposobienie wykazuj gwnie ci, ktrzy w swych stronach yli w bezczynnoci i zniewieciaoci. Ludzie ci, nienawykli do koniecznego trudu w polu, brzydz si jego prostot. Ich nieznajomo dyscypliny sprawia, e boj si bitwy i napenia ich but. Kilka jest rodkw zapobiegajcych temu zu. Kiedy oddziay pozostaj jeszcze od siebie odseparowane i korpusy pozostaj kady w swej poszczeglnej wiartce [obozu], niechaj trybunowie, ich zastpcy i oficerowie uczyni to swym priorytetem, aeby utrzyma tak cis dyscyplin, iby nie pozostawi im w ogle czasu na jakiekolwiek inne myli, ni te odnoszce si do ulegoci i posuszestwa. Niechaj bd stale zatrudnieni albo przy inspekcjach, albo przy przegldzie broni. Nie mona pozwala im na nieobecno, ani na pozostawanie na przepustkach. Naley czsto wzywa ich wedug list i szkoli w dokadnym przestrzeganiu wszelkich sygnaw. Niech bd wiczeni w uyciu uku, w rzucaniu oszczepami lub kamieniami, zarwno z rki, jak i z procy, oraz niech wicz mieczem na drewnianych supach. To wszystko naley regularnie powtarza i czsto trzyma ich pod broni, dopki nie bd cakiem zmczeni. wiczy ich naley w bieganiu i skakaniu, aby atwiej byo im przekracza rowy. A jeli ich rodzinne strony le w pobliu rzeki czy morza naley wszystkim, bez wyjtku, nakaza latem czst praktyk w pywaniu. Naley
66
przyzwyczaja ich do marszw przez chaszcze, ogrodzenia, nierwny teren, kaza cina drzewa i ci je na deski, zaj teren i broni drewnianego supa przeciw swym towarzyszom, ktrzy z kolei maj za zadanie zawadn nim; w starciu kada druyna niechaj uywa tarcz, aby usun i zepchn swych przeciwnikw. Wszelkie rne rodzaje formacji wojskowych, trenowane i wiczone w ten sposb w obrbie swych kwater, bd niechybnie napenione wspzawodnictwem do chway i zapaem do boju, kiedy znajd si w polu. Mwic pokrtce onierz, ktry ma waciwe zaufanie do swej wasnej siy i umiejtnoci, nie bdzie podejmowa adnych myli o buncie. Gwnodowodzcy musi by uwany, aby wyapywa niespokojnych i buntowniczo nastawionych onierzy w armii, w legionach, czy wojskach pomocniczych, jedzie czy piechocie. Powinien stara si uzyska informacje nie od donosicieli, ale od trybunw, ich zastpcw i innych oficerw o niewtpliwej prawdomwnoci. Nastpnie, bdc rozwanym, powinien odseparowa ich od reszty pod jakim miym dla nich pretekstem lub izolowa ich w garnizonach miejskich lub twierdzach, jednak tak zrcznie, e chocia chce si ich w rzeczywistoci pozby, powinni oni myle, e stao si tak dziki wyrnieniu i wzgldom. Tum nigdy nie zdoby si jednomylnie i natychmiast na akcj wywrotow. Jest on przygotowywany i podniecany przez kilku buntownikw, ktrzy maj nadziej na bezkarno za swe zbrodnie dziki licznym kompanom. Wszake jeli wielko buntu wymaga gwatownych rodkw, wskazane jest, aby, zgodnie ze sposobem staroytnych, ukara prowodyrw tak, e chocia niewielu ucierpi, wszyscy bd zastraszeni przykadem. Lecz jest duo bardziej kwesti honoru dla dowdcy uksztatowa swe oddziay w posuszestwie i ulegoci poprzez przyzwyczajenie i dyscyplin, ni by zmuszonym czyni to samo przez grob kary.
67
MARSZE W POBLIU NIEPRZYJACIELA Potwierdzone jest przez tych, ktrzy uczynili profesj swe studia [w tym temacie], e armia o wiele bardziej jest wystawiona na niebezpieczestwo podczas marszu, anieli w boju. Jest pewne, e ludzie odpowiednio uzbrojeni widz swych wrogw przed nimi i podchodz przygotowani do boju. Ale w trakcie marszu onierz pilnuje si w mniejszym stopniu, nie zawsze ma wolne rce i moe zosta zmieszany przez gwatowny atak, czy zaczepk. Gwnodowodzcy zatem nie moe by zbytnio ostrony i zapobiegliwy w powziciu odpowiednich rodkw, majcych zapobiec zaskoczeniu podczas marszu i uczynieniu odpowiednich czynnoci, by odrzuci wwczas wroga, w przypadku nagych wypadkw, bez wasnych strat. Na pierwszym miejscu powinien on [Gwnodowodzcy] mie dokadny opis kraju, w ktrym znajduje si teatr wojny, wraz z poprawnie podanymi w milach odlegociami midzy punktami strategicznymi, naturze drg, najkrtszymi trasami, bocznymi drogami, grami, rzekami. Powiedziano nam, e najwiksi wodzowie tak bardzo gowili si nad kwestiami bezpieczestwa e, nie usatysfakcjonowani prostym opisem terenu w ktrym przyszo im dowodzi, nakazywali robienie planw na miejscu, z obserwacji terenu, tak, e mogli regulowa marsze naocznie, z wikszym bezpieczestwem. Dowdca powinien take dowiadywa si o wszelkich tych szczegach od osb rozumnych i szanowanych, dobrze zaznajomionych z okolic, przez przepytywanie ich wpierw osobno, a nastpnie porwnywanie ich zezna, aby uzyska zupenie pewne wiadomoci. Jeli powstaj jakie wtpliwoci co do wyboru drogi powinien [Gwnodowodzcy] zdoby odpowiednich i umiejtnych przewodnikw, trzyma ich pod stra i powstrzyma si w stosunku do nich zarwno co do grb, jak i obietnic, by wywoa w nich uczucie wiernoci. Wywi si oni
68
dobrze z powierzonego im zadania wiedzc, e nie maj moliwoci ucieczki i majc pewno nagrody za wierno i kary za wiaroomstwo. Musi by on pewien ich rozumnoci i dowiadczenia, tak aby caa armia nie znalaza si w niebezpieczestwie przez bdy dwch czy trzech osb. Czasem bowiem zwykym ludziom wydaje si, e wiedz to, czego w istocie nie wiedz i przez sw ignorancj obiecuj to, czego nie mog dotrzyma. Lecz ze wszystkich rodkw ostronoci najwaniejszy jest ten, aby utrzyma w cakowitej tajemnicy, ktrdy, czy jak drog bdzie maszerowa armia. Poniewa bezpieczestwo wyprawy zaley od ukrycia wszelkich ruchw przed nieprzyjacielem. Posta Minotaura bya dawniej wrd znakw legionowych i oznaczaa, e ten potwr, zgodnie z podaniem, ukrywa si w najtajniejszych zakamarkach labiryntu, tak samo i zamysy gwnodowodzcego powinny zawsze by nieprzeniknione. Gdy wrg nie ma adnych wieci o pochodzie, odbywa si on bezpiecznie; czasem jednak zwiadowcy, albo rne podejrzane jednostki albo odkryj wojsko, albo te zdrajcy lub dezerterzy donios o nim. Dlatego bdzie rzecz waciw przypomnie teraz o zasadach dziaania w przypadku ataku na kolumn marszow. Wdz, zanim poruszy sw armi, powinien wysa oddzia zaufanych i dowiadczonych onierzy na dobrych wierzchowcach dla rekonesansu miejsc, przez ktre bdzie przechodzi, zarwno naprzd, na tyy, jak i na lewo i prawo [od kolumny marszowej], aeby nie doszo do zaczepki. Noc jest por korzystniejsz i bezpieczniejsz dla twych szpiegw do wykonywania powierzonych im zada, nieli dzie. Po tej czynnoci jazda powinna ruszy pierwsza, nastpnie piechota; bagae, konie pocigowe, sucy i wozy podaj w centrum; cz za najlepszej piechoty i jazdy zabezpiecza tyy, jako e te s czciej atakowane w marszu ni przd. Flanki taboru, wystawione na czste zaczepki take musz posiada dostateczn ochron. Lecz poza wszystkim, to miejsce, w ktrym wrg jest najbardziej
69
oczekiwany powinno zosta wzmocnione najlepsz jazd, lekk piechot i pieszymi ucznikami. Jeli zostaniesz ze wszystkich stron otoczony przez wroga, musisz wyda dyspozycje swemu wojsku, eby byo gotowe go przyj, gdziekolwiek by nie uderzy, za sami onierze musz by wczeniej ostrzeeni, aby mieli bro w pogotowiu i byli gotowi na rozkaz do zapobieenia zym skutkom gwatownej napaci. onierze boj si i wpadaj w panik przez nage napaci i zaskoczenie, ktre jednak nie przynosz adnych konsekwencji, kiedy s o nich uprzedzeni. Staroytni z wielk uwag dbali o to, aeby niewolnicy, albo sucy armii, w przypadku zranienia lub paniki w wyniku zgieku bitewnego, nie powodowali zamieszania wrd zaangaowanej w boju armii, ani te nie rozchodzili si lub nie staczali zbytnio, jako e mogoby to wprowadzi niepokj we wasnych oddziaach i przysuy si nieprzyjacielowi. Oni nieli wwczas bagae, tak samo jak regularne oddziay, pod poszczeglnymi znakami. Wybierano najodpowiedniejszych i najbardziej dowiadczonych z niewolnikw i dawano im komend nad pewn liczb niewolnikw i suby, nie przekraczajc liczby dwustu osb i ich poszczeglne znaki bojowe [do ktrych naleeli] nakazyway im uda si w miejsce, w ktrym maj zoy bagae91. Waciwy odstp powinien zawsze by zachowany midzy bagaem, a oddziaami tak, aby ci ostatni nie czuli si skrpowani brakiem miejsca w przypadku ataku podczas marszu. Sposb i dyspozycje co do obrony musz by zmieniane w zalenoci od rodzaju podoa. Na otwartej przestrzeni armia zostanie zaatakowana raczej przez jazd, nieli piechot. Jednake w okolicy zalesionej, grzystej bd bagiennej naley raczej spodziewa si zagroenia ze strony oddziaw pieszych. Niektre oddziay
onierz rzymski sam nosi zarwno swoje uzbrojenie, jak i przydzia ywnoci na okrelony czas, kocioka do gotowania poywienia, a nadto kilka dugich drewnianych pali do budowy umocnie i obozu; tak obciony bagaem nie by zdolny do boju, dlatego okrelano go wwczas terminem impeditus, tj. nieprzygotowany do bitwy; legionista bez bagau zwany by expeditus, czyli gotowy do boju.
91
70
poprzez swe niedbalstwo maszeruj za szybko, inne znowu zbyt wolno, niezwykle wana jest troska o niedopuszczenie armii do tego, aeby zostay zamane jej szyki w wyniku zbytniego rozcignicia oddziaw w marszu. Nieprzyjaciel bowiem natychmiast skorzystaby z takiego zaniedbania i wdar si wgb szykw bez wikszych kopotw. Trybuni, ich zastpcy i ci najbardziej dowiadczeni musz stawa w odpowiednich odstpach, aby powstrzymywa tych, ktrzy maszeruj zbyt szybko i pogania tych, ktrzy maszeruj zbyt wolno. onierze zbyt daleko wysunici do przodu na widok wroga czuj raczej wiksza ch ucieczki nieli poczenia si ze swymi towarzyszami. Ci za, ktrzy s zbyt daleko z tyu, pozbawieni wsparcia, stan si atwym upem wroga w swej wasnej rozpaczy. Wrg, podsumowujc, bdzie zarwno prbowa podstpw, jak i ataku otwartego, zalenie od rodzaju terenu. Ostrono w sprawdzaniu kadego miejsca bdzie zabezpieczeniem przeciw ukrytym zasadzkom i podstpom, kiedy, odkryte i natychmiast otoczone sprawi, e planowana przez wroga puapka zwrci si z nawizk przeciw niemu. Jeeli wrg przygotuje atak otwarty, w grzystej okolicy, naley natychmiast wysa oddzia, aby zaj najwysze okoliczne wzniesienia, gdy wtedy nieprzyjaciel, kiedy ju przybdzie nie omieli si atakowa ci, gdy taka przewaga terenu bdzie po twojej stronie, a twe oddziay ustawione o wiele wyej, frontem i gotowe na przyjcie [bitwy]. O wiele lepiej jest wysa naprzd ludzi z siekierami i innymi narzdziami z rozkazem, aby otworzyli przejcia ktre cho wskie, to jednak bezpieczne, bez wzgldu na wysiek, jaki bd musieli ponie, nieli naraa si na niebezpieczestwo na najlepszych nawet drogach. Konieczne jest dobre zaznajomienie si, czy wrg zwykle dokonuje prb [ataku] noc, o wicie czy w godzinach pokrzepienia i odpoczynku; poprzez wiedz o ich zwyczajach naley mie si na bacznoci przeciw temu co stanowi ich gwn praktyk. Musimy take dowiedzie si w czym s najsilniejsi w piechocie czy jedzie, czy ich
71
jazda uzbrojona jest gwnie w lance, czy moe w uki i czy ich gwna sia ley w ich liczebnoci, czy w doskonaoci uzbrojenia. Wszystko to umoliwi nam powzicie najwaciwszych krokw aby ich zdawi dla naszej wasnej korzyci. Kiedy mamy na widoku osignicie danego celu musimy rozway, kiedy bdzie najdogodniej rozpocz marsz, w dzie, czy w nocy, musimy obliczy dystans midzy miejscami, ktre chcemy osign, a nadto by przezornym i pamita o tym, e latem oddziay nie znios cierpienia z braku wody w marszu, za zim nie mona wystawia wojska na bariery w postaci bagien nie do przejcia, czy powodzi, jako, e te zjawiska mog bardzo zagrozi caej armii, zanim jeszcze dotrze ona do miejsca przeznaczenia. Poniewa jest cakowicie w naszym interesie rozwanie unika tych trudnoci, byoby rwnie niewybaczalnym bdem nie wykorzystanie przewagi nad wrogiem, ktry w nie popad poprzez sw ignorancj czy zaniedbanie. Nasi szpiedzy winni by stale w terenie, nie powinnimy szczdzi wysikw w przekupywaniu ludzi wroga i na wszelkie sposoby zachca ich do dezercji. W ten sposb bdziemy otrzymywali stay wywiad odnonie zarwno ich teraniejszych, jak i przyszych zamierze. Powinno si rwnie stale trzyma w pogotowiu osobny oddzia jazdy i lekkiej piechoty, aeby spada na wroga, kiedy si tego najmniej spodziewa, czy to w marszu, czy podczas furaowania, czy pldrowania. PRZEKRACZANIE RZEK Przekraczanie przedsiwemie rzek si jest niezwykle niebezpieczne, jeli nie Przy
odpowiednich
rodkw
bezpieczestwa.
przekraczaniu szerokich, albo wartkich strumieni baga, ciury obozowe, a czasem i najbardziej leniwi onierze s w niebezpieczestwie zaginicia. Poczwszy od czynnoci wymierzenia gbokoci brodu, dwie linie najlepszej jazdy ustawiane s w odpowiednich odstpach na caej szerokoci brodu w
72
poprzek rzeki, tak, aby piechota i tabor mogy przej midzy nimi. Linia ustawiona powyej brodu agodzi gwatowny prd rzeki, za ustawiona poniej wyapuje i odstawia bezpiecznie ludzi porwanych wartkim nurtem rzeki92. Kiedy rzeka jest zbyt gboka, aby przej przez ni jakim brodem, zarwno dla jazdy, jak i dla piechoty, rzeka jest niwelowana, jeli tylko biegnie w rwnym, otwartym terenie, poprzez przekopywanie wielkiej iloci roww i wwczas jest przekraczana z atwoci. Rzeki eglowne pokonuje si w ten sposb, e mocuje si w dnie pale i pokrywa si je podog drewnian lub, w nagych wypadkach przez zwizanie razem pewnej liczby pustych beczek i przykrycie ich deskami. Jazda, odrzucajc swj ekwipunek, robi mae tratwy z suchej trzciny lub sitowia na ktrych kad sw odzie i pancerze, aby nie ulegy zamokniciu. Sami przepywaj rzek konno cignc za sob na skrzanych rzemieniach tratwy. Ale najwikszym wynalazkiem s mae odzie wydrone w jednym kawaku drewna i bardzo lekkie zarwno dziki wykonaniu, jak i jakoci drewna. Armia zawsze ma pewn liczb tych odzi na wozach wraz z odpowiedni liczb desek i elaznych nitw. W ten sposb dziki linom spltuj razem odzie i natychmiast maj gotw most, ktry sw stabilnoci w niczym nie ustpuje mostom z kamienia.
ZASADY STOSOWANE PRZY ROZBIJANIU OBOZU Armia w marszu nie zawsze moe oczekiwa, e trafi na otoczone murami miasto na kwatery, a jest rzecz bardzo nieostron i niebezpieczn obozowa bezadnie, bez jakiegokolwiek okopu. Niezmiernie atwo jest zaskoczy oddziay odpoczywajce lub zajte rnymi pracami. Ciemno nocy,
Tak czyniono wwczas, kiedy okolicznoci zmuszay legiony do przekroczenia rzeki w miejscu, w ktrym brd by gboki i niebezpieczny. Opis takiego sposobu przeprawy mamy np. u Juliusza Cezara, ktry zastosowa go przekraczajc rzek Liger podczas wojny galijskiej (por., b. Gall., VII 56, 4.).
92
73
konieczno snu i rozproszenie koni na pastwisku dostarczaj licznych okazji do zaskoczenia. Samo dobre pooenie miejsca na obz nie jest wystarczajce, musimy wybra najlepsze, jakie uda si znale, aeby nie spowodowa sytuacji w ktrej nie uda nam si zaj korzystniejszego posterunku i zajmie je wrg ku naszemu wielkiemu nieszczciu.
Rysunek 6 schemat ukadu ulic i pooenia bram w obozie rzymskim, oprac. wasne.
Armia nie powinna obozowa latem w pobliu zych wd lub zbyt daleko od dobrych, ani te w zimie nie moe zosta pozbawiona obfitoci furau i drewna. Obz nie powinien by podatny na nage zalanie go. Ulice nie powinny by zbyt strome, ani zbyt wskie, aeby nie doprowadzi do sytuacji w ktrej podczas oblenia oddzia miaby kopoty z wycofaniem si, nie powinien te by otoczony przez adne wzniesienia, z ktrych nieprzyjaciel mgby nka onierzy przy uyciu swej broni. Po tych rodkach ostronoci naley uformowa czworoboczny obz, zaokrglony, trjktny lub prostoktny,
74
zalenie od charakteru terenu, jako e ksztat obozu nie gwarantuje jego jakoci. Te obozy jednak pomylane s najlepiej kiedy dugo jest o 1/3 wiksza ni szeroko. Wymiary obozu musz by dokadnie wymierzone przez inynierw tak, aby jego rozmiar by proporcjonalny do liczby wojska. Obz zbyt may bdzie krpowa legionistw w ich dziaaniach, za zbyt duy spowoduje zbytnie rozcignicie si wojska. S trzy metody okopywania obozu. Pierwsz stosuje si w przypadku kiedy armia jest w marszu i bdzie przebywa w obozie tylko przez jedn noc. Czyni wwczas wski wa z torfu i ustawiaj na nim rzdem palisad lub zapor pokryt darni. Dar ucinana jest narzdziami elaznymi. Jeli ziemia jest silnie zwizana przez korzenie traw wwczas wycina si j w formie cegie wysokich na ptorej stopy, szerokich na stop i ptorej stopy dugich. Jeli ziemia jest na tyle luna, e nie da si jej wycina w ten sposb, wwczas prowadzi si wski rw dookoa obozu, szeroki na pi stp i gboki na trzy stopy. Ziemia wybrana z wykopu tworzy wa po wewntrznej stronie wykopu i chroni tym samym armi przed niebezpieczestwem. To jest drugi sposb. Wszelako obozy stae, czy to latem, czy zim, w pobliu wroga, s ufortyfikowane z wiksz starannoci i pilnoci. Gdy ziemia zostaa oznaczona przez odpowiednich oficerw, kada centuria otrzymuje odpowiedni liczb stp do wykopania. Nastpnie legionici ustawiaj swe tarcze i baga w kole, w obrbie swego wasnego znaku, i bez adnej innej broni oprcz mieczy, otwieraj rw o szerokoci dziewiciu, jedenastu lub trzynastu stp. Bywa, e jeli s bardzo zagroeni przez wroga powikszaj go do siedemnastu stp (jest bowiem ogln zasad, e stosuje si liczby nieparzyste). Po jego [wykopu] wewntrznej stronie buduj wa obronny z faszyn z gazi dobrze razem powizanych tworzcych palisad tak, aby wzmocni ziemi. Na tym szacu wznosz gzyms z blankami tak, jak fortyfikacje w miecie. Centurionowie odmierzaj wykonan prac prtami dugimi na dziesi stp i sprawdzaj, czy kady sumiennie wykona wyznaczone mu zadanie. Podobnie i
75
trybuni dokonuj inspekcji pracy i nie powinni opuszcza terenu objtego pracami a do cakowitego ich ukoczenia. Aeby za prace nie zostay nagle przerwane przez wroga, caa jazda i ta cz piechoty, ktra jest zwolniona od pracy ze wzgldu na sw szar, pozostaje w szyku bitewnym przed wykopem, gotowa do odparcia ewentualnych atakw. Pierwsz rzecz, jak naley zrobi po okopaniu obozu jest umieszczenie znakw bojowych, ktre onierze dzier z najwikszym szacunkiem i czci93, we waciwych miejscach. Po tej czynnoci przygotowuje si praetorium94 dla dowdcy i jego oficerw, oraz rozbija si namioty dla trybunw, ktrzy maj onierzy wyznaczonych specjalnie do tej czynnoci, jak i te do doniesienia im wody, drewna i furau. Nastpnie legiony i oddziay pomocnicze, piechota i jazda otrzymuj pewien wyznaczony teren na ustawienie swych namiotw zgodnie z rang poszczeglnego oddziau. Czterech pieszych z kadej centurii i czterech jezdnych z kadego oddziau co noc peni wart. Poniewa niemoliwoci jest dla wartownika pozosta na stanowisku przez ca noc, czas nocnej warty podzielono dziki klepsydrze na cztery czci, dlatego kady onierz peni wart jedynie przez trzy godziny. Strae rozpoczynaj wart na dwik trbki, za kocz na dwik kornetu. Trybuni wybieraj odpowiednich i zaufanych ludzi do inspekcji rnych posterunkw, ktrzy raportuj im, jeli co przebiega le. Obecnie jest to urzd wojskowy i osoby przydzielone do niego zwani s inspektorami warty. Jazda trzyma gwne strae noc i wysunite posterunki za dnia. Luzuje si ich kadego ranka i popoudnia ze wzgldu na znuenie tak ludzi, jak i koni. Szczeglna odpowiedzialno ley na
Utrata znaku bojowego uchodzia w legionach za najwiksz hab wystarczy przypomnie, jak Rzymianie dyli do odebrania orw legionowych, ktre dostay si w rce wroga po synnej klsce w Lesie Teutoburskim, w 9 r. n.e., kiedy to w zasadzce wycito w pie trzy legiony rzymskie dowodzone przez Warusa. Ory odzyska dopiero Klaudiusz. Zdarzao si, e chcc, aby dany oddzia zdoby np mury obleganego miasta, lub przechyli szal zwycistwa na sw korzy chwytano znak bojowy i albo przerzucano go przez mury w rce nieprzyjaci, albo rzucano w najwiksze skupisko wroga. Przeraeni legionici dokonywali cudw mstwa, aby tylko odzyska znak bojowy. 94 Praetorium, tabernaculum ducis najwaniejszy punkt obozu namiot wodza, przed nim rozciga si plac forum, sucy jako miejsce zgromadze wojska, ktre wysuchiwao na forum przemwie wodza, przemawiajcego ze specjalnego podwyszenia (tribunal, suggestus).
93
76
wodzu, ktry winien zapewnia ochron pastwisk i transportw zboa i innych produktw tak do obozu, jak i garnizonu, oraz zabezpieczy drewno, wod i fura przed zagarniciem go przez wroga. To moe by osignite przez wystawianie posterunkw w warownych twierdzach i wzdu drg, ktrymi konwj poda. I jeli po drodze nie ma starych umocnie naley budowa mae forty w odpowiednich miejscach, otoczone duymi rowami, dla schronienia zarwno dla pieszych, jak i jezdnych, tak, aby konwoje byy odpowiednio strzeone. Wrg bowiem raczej nie zaryzykuje wtargnicia wgb terytorium o ktrym wie, e znajduj si tam oddziay jego przeciwnika rozmieszczone w gotowoci otoczenia go ze wszystkich stron. POWODY PLANOWANIA OPERACJI WOJSKOWYCH Czytelnicy tego skrtu wiadomoci wojskowych z pewnoci niecierpliwi si w oczekiwaniu na rady odnoszce si bezporednio do walki. Powinni wszak wzi pod rozwag fakt, e bitwa zwykle rozstrzyga si w przecigu dwch, trzech godzin, po ktrych nie ma ju dalszej nadziei dla pokonanej armii. Kady plan zatem musi by rozwaony, kady sposb wyprbowany i kada metoda zastosowana, zanim przyjdzie do tej ostatecznoci. Dobrzy oficerowie unikaj walnej rozprawy, kiedy niebezpieczestwo nie jest ostateczne i preferuj raczej strategi podstpw i przebiegoci, aby zniszczy wroga tak dugo, jak dugo moliwe jest zastraszenie nieprzyjaciela bez naraenia wasnych si zbrojnych. Powinienem umieci teraz pewne konieczne porady w tym temacie zebrane od staroytnych. Jest obowizkiem i korzyci dla wodza czste zbieranie najrozwaniejszych i najbardziej dowiadczonych oficerw z rnych oddziaw armii i dyskutowanie z nimi nad stanem si zarwno swoich, jak i nieprzyjaciela. Wszelka zbytnia pewno siebie jako najszkodliwsza w swych konsekwencjach musi by odsunita podczas obrad. On [wdz] musi zbada kto ma przewag w liczbie wojsk, czy jego, czy te wroga jednostki s lepiej
77
uzbrojone, ktre s w lepszym stanie, lepiej zdyscyplinowane i bardziej miae w sytuacjach kryzysowych. Naley rwnie dowiedzie si o stanie jazdy w obu armiach, lecz gwnie o stanie piechoty, jako e gwna sia armii ley wanie w niej. Z caym szacunkiem dla jazdy, wdz musi take usiowa wywiedzie si po czyjej stronie jest wiksza liczba ucznikw i oddziaw zbrojnych we wcznie, ktra armia ma wicej cikiej jazdy i ktra lepsze wierzchowce. Na koniec musi on rozway spraw pola bitwy i osdzi w ktrym miejscu teren jest dla korzystniejszy, a w ktrym dla wroga. Jeli [jest on] silniejszy jazd wwczas wybiera tereny paskie i otwarte, jeli piechot, powinien wybra miejsce pene przeszkd, roww, bagien, lasw a czasem gr. Obfito lub niedostatek [ywnoci] w jednej i drugiej armii rwnie nie s sprawami, nad ktrymi dyskusja ma niewielkie znaczenie, jako e gd, nawizujc do powszechnego przysowia, jest wewntrznym wrogiem czynicym wicej spustoszenia nieli miecz. Najwaniejszym wszak przedmiotem [dyskusji] jest okrelenie kiedy jest korzystnie gra na zwok, kiedy za sprawy powierzy szybkim decyzjom poprzez bitw. Wrg czasami oczekuje, e wyprawa wkrtce si zakoczy i jeli nastpuje jakie jej przeduenie jego wojska albo niszczej od niedostatku, pobudzane chci powrotu do domu przez pragnienie ujrzenia swych rodzin, albo, bez dokonania adnych znacznych czynw w bitwie, rozpraszaj si przez stracenie nadziei na powodzenie. W ten sposb liczni, zmczeni wyczerpaniem i rozgoryczeni sub dezerteruj, inni zdradzaj, a wielu poddaje si. Wierno jest rzadk cech u oddziaw zniechconych niepowodzeniami. I w takich okolicznociach armia, ktra bya liczna zajmujc pole, niepostrzeenie obraca si w niwecz. Niezbdne jest poznanie charakteru wroga i jego gwnych oficerw czy s popdliwi czy przezorni, miali czy bojaliwi, czy walcz stosujc prawida sztuki wojskowej, czy te licz na ut szczcia i czy narody przez nich zwerbowane uchodz za waleczne, czy tchrzliwe.
78
Musimy wiedzie, jak dalece moemy ufa wiernoci i sile wojsk pomocniczych, jak oddziay wroga i nasze wasne s usposobione i kto jest bardziej pewien zwycistwa, s to sprawy wielkiego znaczenia w podnoszeniu lub obnianiu odwagi w armii. Przemowa gwnego wodza, zwaszcza gdy nie ma w nim adnej obawy, moe podnie na duchu onierzy, jeli wczeniej podupadli. Duch wojska wydatnie podnosi si, jeli tylko jaka znaczca przewaga wojenna zostanie osignita, czy to podstpem, czy te inaczej, jeli szczcie wroga zaczyna si odwraca lub jeli moesz pokona jakie jego sabe czy kiepsko uzbrojone oddziay. Lecz w adnym razie nie wolno ci poprowadzi armii niezdecydowanej czy nie ufajcej swej wasnej sile do decydujcego starcia. Wielka rnica zachodzi, kiedy prowadzi si do boju oddziay wytrawne lub weteranw, czy zaprawionych do boju sta sub, anieli wojsko cae lata nieprzywyke do boju. onierzy przez duszy czas odwykych od boju trzeba traktowa tak samo, jak i rekrutw. Jak tylko legiony, oddziay posikowe i jazda zostanie razem sformowana z onierzy z rnych stron wiata, obowizkiem dobrego wodza jest wyuczenie kadego korpusu osobno w kadej kwestii zwizanej z musztr przez trybunw znanych ze zdolnoci, wybranych do tego zadania. On powinien nastpnie sformowa ich na ksztat jednego ciaa i wyszkoli we wszelkich manewrach w linii bojowej tak jak do walnej bitwy. Musi on czsto musztrowa ich osobicie aeby wyprbowa ich umiejtnoci i si i sprawdzi, czy wykonuj oni swe manewry z waciw regularnoci i czy wystarczajco uwaaj na dwiki trbek, sygnay dawane przez poruszenie znakw bojowych, oraz na jego wasne rozkazy i sygnay. Jeli nie s dokadni w ktrej z tych czynnoci, musz by uczeni i trenowani a do osignicia perfekcji. Ale chocia [bd] dokadnie zdyscyplinowani i kompletnie wyuczeni w wiczeniach w polu, w uywaniu uku i oszczepw i w manewrach w szyku, nie jest wskazane posyanie ich nierozwanie i natychmiast do bitwy. Naley wyczekiwa sprzyjajcej okazji i przygotowywa ich przez czste potyczki i
79
drobne utarczki. W ten sposb czujny i rozwany wdz rozway na swej radzie [wojennej] stan swych wasnych si i si wroga, tak jak urzdnik cywilny rozwaa spr midzy dwoma spierajcymi si stronami. Jeli stwierdzi, e w wielu aspektach przewysza przeciwnika, nie powinien duej zwleka z decydujc bitw. Jeli wszak uzna, e wrg jest mocniejszy, musi unika boju i szuka wiktorii przez zaskoczenie i podstp. Te bowiem, kiedy umiejtnie stosowane przez dobrych wodzw niejednokrotnie daway im zwycistwo nad wrogiem przewyszajcym ich zarwno si, jak i liczebnoci onierzy. JAK PORADZI SOBIE Z ROZWYDRZONYMI I NIEZDYSCYPLINOWANYMI ODDZIAAMI Wszelka sztuka, jak i rzemioso, doprowadzona jest do perfekcji przez sta praktyk. O ile wicej prawdziwo tej maksymy, sprawdzajcej si nawet w rzeczach maej wagi, moe by dostrzeona w sprawach o najwyszej doniosoci! I jak bardzo sztuka wojny przewysza wszystkie inne, jako e chroni nasz wolno, utrwala godno i sprawia, e istnieje zarwno cae Imperium, jak i poszczeglne prowincje. Lacedemoczycy, a po nich Rzymianie byli tak wiadomi tej prawdy, e tej nauce powicili wszystko inne. I barbarzyskie nacje, nawet dzisiaj, uwaaj, e tylko tej sztuce warto powica sw uwag wierzc, e zawiera ona lub obdarza wszystkim innym. W skrcie , jest to nieodzownie konieczne dla tych, ktrzy zajmuj si wojn nie tylko pouczy ich jak zachowa wasne ycie, ale te i jak odnie zwycistwo nad wrogiem. Dlatego gwnodowodzcy, ktrego autorytet i godno s tak wielkie i ktremu powierzone zostay majtki swych rodakw, obrona ich miast, ycia onierzy i chwaa pastwa, powinien mie na uwadze nie tylko dobro armii jako caoci, ale rozciga sw opiek na kadego szeregowego onierza, jako e jeli jakie nieszczcie przytrafi si tym, ktrzy s pod jego rozkazami,
80
traktowane jest to jak publiczna strata i cakowicie przypisana jego bdom w wydawanych decyzjach. Dlatego wanie jeli uwaa on, e jego armia skada si ze sabych oddziaw, albo jeli s one odzwyczajone od walki, powinien uwanie bada si, ducha, postaw kadego legionu osobno i kadego oddziau pomocniczego, jazdy i piechoty. Musi on wiedzie, o ile to moliwe, jakie jest imi i zdolnoci kadego legata, trybuna, modszego oficera i onierza. Musi on przyoblec si w najwysz powag i utrzyma j przez surowo. Musi kara wszystkie przestpstwa wojenne najwyszymi przewidzianymi przez prawo karami. Musi on mie charakter nieubagany w stosunku do winnych przewinie i dawa publiczne dowody tego w rnych miejscach i przy rnych okazjach. Ustanowiwszy raz takie dowodzenie, wdz musi szuka okazji gdy wrg, rozproszony w poszukiwaniu grabiey, ma poczucie bezpieczestwa i wwczas zaatakowa go oddziaami wyprbowanej jazdy i piechoty wymieszanej z modymi onierzami lub takimi, ktrzy s w wieku poborowym. Weterani nabd wieej praktyki za inni napeni si odwag poprzez korzy, jak taka moliwo im daje. [Wdz] powinien szykowa zasadzki w najwikszej tajemnicy, aby zaskoczy nieprzyjaci podczas przekraczania rzek, w trudnych przejciach w grach, w lenych wwozach i kiedy znajduj si w trudnej sytuacji, w wyniku natrafienia na bagna, lub wyjtkowo trudne drogi. Powinien tak ledzi ich marsz, aeby spa na nich wwczas, kiedy bd si posila, lub spa, lub w czasie, kiedy nie przeczuwajc adnego niebezpieczestwa bd w rozproszeniu, nieuzbrojeni, a ich konie nieosiodane. Powinien kontynuowa tego rodzaju potyczki dopty, dopki jego onierze nie nabior do siebie odpowiedniego zaufania. Dla jednostek, ktre nigdy nie uczestniczyy jeszcze w boju, lub od pewnego czasu nie bray udziau w tego typu akcjach, jest wielkim szokiem widok rannych i umierajcych; pitno strachu, ktry si na nich wyciska usposabia ich raczej do ucieczki nili do walki. Jeli nieprzyjaciel czyni wycieczki, albo wyprawy, wdz powinien zaatakowa, gdy jest on znuony dugim marszem, spa na niespodzianie, lub nka jego stra tylni. Powinien
81
wydzieli cz swych oddziaw, aby czyniy starania majce na celu pokonanie przez zaskoczenie oddziaw stacjonujcych w pewnej odlegoci od wrogiej armii dla dogodnoci w furau i zaopatrzenia. Takie przedsiwzicia powinny zosta podjte w pierwszym rzdzie, jako, e nie przynios one adnych zych skutkw, jeli si nie powiod, ale mog przynie olbrzymie korzyci, jeli zakocz si powodzeniem. Rozwany wdz sprbuje rwnie posia niezgod pomidzy swymi przeciwnikami, jako, e adna nacja, nawet bardzo saba, nie moe zosta kompletnie zniszczona przez wroga, jeli jej upadek nie zostanie wspomoony jej wasnym szalestwem. W cywilnych sporach ludzie s tak zdeterminowani chci zniszczenia swych prywatnych wrogw, e w ogle nie dbaj o publiczne bezpieczestwo. Jedna maksyma musi zosta zapamitana poprzez niniejsze dzieo: nikt nie powinien rozpacza nad tym, co ju si dokonao. Zostao powiedziane, e nasze oddziay przez wiele przeszych lat nie fortyfikoway nawet swych staych obozw rowami, waami, czy palisad. Odpowied jest prosta. Jeli te rodki ostronoci byyby podejmowane, nasze armie nigdy nie ucierpiayby w wyniku zaskoczenia przez wroga zarwno we dnie, jak i w nocy. Persowie95, idc w lad dawnych Rzymian, otaczaj swe obozy rowami96 i, jako e ziemia jest u nich przewanie piaszczysta, zawsze nosz ze sob puste worki w celu wypenienia ich piaskiem wydobytym z roww i buduj wa czc je ze sob. Wszystkie barbarzyskie nacje ustawiaj swe wozy dookoa siebie w okrg, ktra to metoda nosi zapewne jakie podobiestwo do ufortyfikowanego obozu. W ten oto sposb spdzaj noce nie lkajc si zaskoczenia. Czy obawiamy si, e nie bdziemy w stanie nauczy si od innych tego, czego wczeniej oni nauczyli si od nas samych? Dzisiaj to wszystko odnale moemy jedynie na kartach ksig, aczkolwiek dawniej byo stale praktykowane.
Wegecjusz ma tu zapewne na myli monarchi Partw, ktr Rzymianie nazywali tradycyjnie Persj. W czasach wietnoci Rzymu przewaga legionw nad oddziaami barbarzycw wynikaa m.in. wanie z faktu, i nie byo w ich zwyczaju budowanie ufortyfikowanych obozw na kadym postoju. Cezar np. o Numidyjczykach napisa: Numidowie bowiem, zgodnie z barbarzyskimi poniekd zwyczajami, rozoyli si obozem w nieadzie, jak popado (bel. civ., II, 38 4).
96 95
82
Nie bada si ju dzisiaj zwyczajw zaniedbanych przez tak dugi czas, gdy w czasach pokoju wojna postrzegana jest jako co zbyt odlegego, aby warte byo uwagi. Ale dawne przykady przekonaj nas, e przywrcenie staroytnej dyscypliny nie jest wszak niemoliwe, chocia dzisiaj jest ona niemal zupenie zapomniana. W dawnych wiekach sztuka wojny, wielokrotnie zapominana i zaniedbywana, czsto bya na nowo odzyskiwana wanie z ksig i przywracana dziki autorytetowi i trosce naszych wodzw. Nasze armie w Hiszpanii, kiedy komend nad nimi obj Scypion Afrykaski97 byy bardzo le prowadzone i czsto ponosiy klski pod niewaciwymi wodzami. [Scypion] szybko dokona ich reformy przez surow dyscyplin i zmusi ich do poddania si najwikszemu wysikowi w rozmaitych wojskowych czynnociach wymawiajc im, e dopki nie zbrukaj swych rk krwi wrogw bd je brudzi botem z okopw. Mwic w skrcie: z tymi samymi to oddziaami nastpnie wzi Numancj i spali j do szcztu wraz z takim pogromem wrd jej mieszkacw, e nikt wwczas nie mia uj z yciem. W Afryce armia, ktr pod komend Albinusa zmuszono do przejcia pod jarzmem98, zostaa przez Metellusa przywiedziona do takiego posuszestwa i dyscypliny przez przywrcenie staroytnego modelu suby [wojskowej], e potem te same oddziay pokonay tych samych wrogw, ktrzy wczeniej zmusili ich do tak habicego czynu. Cymbrowie pokonali w Galii legiony Cepia, Maniliusza, i Sylanusa99, lecz Mariusz zgromadzi wok siebie ocalae resztki i narzuci im dyscyplin tak skutecznie, e pokona niezliczone iloci Cymbrw, Teutonw i Ambronw w jednej decydujcej
Publius Cornelius Scipio Africanus Maior (236-184 p.n.e.); wydarzenie, do ktrego nawizuje Wegecjusz miao miejsce podczas II wojny punickiej, kiedy to w roku 211 p.n.e. Scypion otrzyma jako pierwszy w historii Rzymu naczelne dowdztwo (imperium proconsulare), bez przejcia wczeniej ustalonych szczebli drabiny urzdw (cursus honorum) i rozpocz zwycisk kampani przeciw Kartaginie na terytorium Hiszpanii. 98 Przejcie pod jarzmem byo w staroytnoci najwiksz hab, jaka moe spotka pokonane oddziay. Najczciej stosowano ten sposb ponienia wroga w zamian za darowanie ycia. Jarzmo byy to dwie wcznie zwizane ze sob u gry na ksztat litery A. Do tych zwizanych wczni dowizywano trzeci u gry rwnolegle do ziemi tworzc w ten sposb co na ksztat bramy. Pod t bram musieli przej wszyscy onierze pokonanego wojska, bez broni, a czasem pozostawieni w samej tylko bielinie. 99 W bitwie pod Arausio (lewy brzeg Rodanu).
97
83
bitwie100. Tym niemniej jednak daleko atwiej jest uformowa modego onierza wpajajc mu waciwe rozumienie honoru, nieli przywraca do sprawnoci bojowej oddziay wczeniej zdemoralizowane. PRZYGOTOWANIA DO WALNEJ BITWY Wyjaniwszy mniej istotne aspekty sztuki militarnej, porzdek spraw wojskowych naturaln drog prowadzi nas do decydujcej batalii. Jest to chwila pena niepewnoci, rozstrzygajca los krlestw i narodw, jako e w decyzji o podjciu otwartej bitwy zawiera si penia zwycistwa. Ta ewentualno ponad wszystkimi innymi wymaga zaangaowania wszystkich zdolnoci naczelnego wodza, jako e jego dzielna postawa w takich przypadkach przysparza mu wikszej chway, za jego niebezpieczestwa wystawiaj go na jeszcze wiksze zagroenia, jak i na hab. Jest to moment, w ktrym wszelkie jego talenty, umiejtnoci i dowiadczenie, ukazuj si w caej swej krasie. Dawniej, by umoliwi onierzom atakowanie z wikszym animuszem przyjte byo, nakazanie spoycia umiarkowanego posiku przed starciem, iby ich sia bya wiksza podczas dugiej bitwy. Kiedy armia ma wymaszerowa z obozu lub miasta w obecnoci nieprzyjaciela, ustawionego ju w szykach i gotowego do boju, naley zachowa szczegln ostrono, aeby nie zosta zaatakowanym podczas opuszczania bram i nie zosta wycitym w pie. Naley zatem zachowa waciwy krok, aby caa armia opucia bramy i uszykowaa si do boju, zanim jeszcze wrg zacznie nastpowa. Jeli wrogie wojska s gotowe, zanim onierze opuszcz obz, zamiary wyjcia ze musz zosta odroczone, a do nastpnej okazji, lub przynajmniej ukryte tak, aby wrogowie, po prbach zaczepienia ci, nabrali przekonania, e nie omielasz si pojawi [z armi do boju]. Kiedy za przestan myle o czymkolwiek innym, ni rabunek
Jest to informacja niecisa. W 102 r. p.n.e. Mariusz rozgromi pod Aquae Sextiae Teutonw, za w 101 r. p.n.e. pokonani zostali przeze Cymbrowie w bitwie pod Vercelae (pn. Italia).
100
84
i pldrowanie, lub powrt [do swego obozu] i przestan trzyma szyki, moesz wypa i zaatakowa, czynic wrd nich zamieszanie i zaskakujc ich. Oddziay nigdy nie powinny rozpoczyna dugiego boju po wyczerpujcym marszu, kiedy mowie s zmczeni i konie znuone. Wszak siy wymagane w bitwie spoytkowano ju na trudy drogi. C bowiem uczyni moe onierz w szary na wroga, kiedy brakuje mu tchu? Staroytni, troszczc si, uniknli tej przeszkody, lecz w pniejszych czasach niektrzy z naszych rzymskich wodzw, aeby nie powiedzie wicej, stracili swe armie nieumiejtnie zaniedbujc te rodki ostronoci. Dwie armie, jedna zmczona i wyczerpana, druga za wiea i pena wigoru, s nieporwnywalnymi ze sob siami bojowymi. MORALE ARMII POWINNO BY PODNIESIONE PRZED BOJEM Koniecznie naley pozna nastawienie onierzy w dniu bitwy. Ich pewno siebie lub obawa jest atwo zauwaalna przez ich postaw, sowa, czyny i ruchy. Nie mona pokada duego zaufania w zapale do bitwy modych onierzy, jako e walka ma w sobie co pocigajcego dla tych, ktrym jest ona obca. Z drugiej wszak strony le by byo ryzykowa bitw wwczas, gdy dowiadczone oddziay okazuj wyran do niej niech. Wdz wszake moe zachci i doda odwagi swym oddziaom poprzez odpowiednie napomnienia i mowy, zwaszcza takie, dziki ktrym wpoi si w nich przekonanie, e nadchodzca bitwa bdzie atwym zwycistwem101. Z tym zamiarem wdz powinien uwidoczni w przemwieniach przed wojskiem tchrzostwo i brak umiejtnoci ich wrogw, oraz przypomnie wszelkie dawne przewagi wojenne jakie odnieli pod jego dowdztwem. Powinien nie waha si przed uyciem
Mowy wygaszane przez wodza do swego wojska w obliczu bitwy byy staym elementem antycznych wojen. Kady wdz wygasza, zalenie od sytuacji i moliwoci, krtsz bd dusz mow, w ktrej ujawniay si jego talenty i edukacja w dziedzinie wymowy. W mowie tej, choby pooenie jego armii byo niezwykle cika, stara si argumentujc logicznie wykaza, e wszelkie okolicznoci nadchodzcej bitwy wskazuj na zwycistwo jego wojska.
101
85
kadego argumentu zdolnego w umysach jego wojska wywoa wcieko, nienawi i oburzenie przeciwko wrogom. Jest rzecz naturaln i powszechn, e onierzy dotyka pewne uczucie strachu na samym pocztku bitwy, s jednak i tacy o bardziej bojaliwym usposobieniu, ktrzy wprowadzaj nieporzdek ju na sam widok wroga. Aby zmniejszy te obawy zanim przedsiwemiesz bitw, wystawiaj czsto swe wojska w porzdku bitewnym, lecz w jakiej bezpiecznej sytuacji, aby onierze przyzwyczaili si do widoku i pojawienia si wroga. Kiedy nadarzy si okazja powinno wysa si ich wwczas, aby spadli na wroga i zmusili go do ucieczki albo nawet zabili jakich onierzy przeciwnika. W ten sposb wojsko oswoi si z ich zwyczajami, rodzajem broni i komi. Za rzeczy, z ktrymi jestemy ju zyci nie s w stanie duej napenia nas przeraeniem. WYBR MIEJSCA BITWY Dobrzy wodzowie wiadomi s faktu, e zwycistwo zaley w znacznym stopniu od wyboru pola bitwy. Kiedy zamierzasz zatem nawiza kontakt bojowy z wrogiem, usiuj wycign jak najwicej korzyci z twego pooenia. Najwyej pooony punkt uwaany jest za najlepszy. Bro miotana z wysoka uderza z wiksz si, za strona znajdujca si wyej od swego przeciwnika moe odeprze go i zrzuci w d z wikszym impetem, za ci, ktrzy musz si wspina w gr walcz zarazem z przeciwnikiem, jak i trudami podejcia. To jest, tym niemniej, najwaniejsza rnica odnoszca si do placu boju: jeli liczysz na sw piechot przeciw konnicy przeciwnika, wybra musisz teren nierwny, wyboisty i grzysty. Lecz jeli przeciwnie oczekujesz, eby twa konnica walczya z powodzeniem z piechot nieprzyjacielsk, teren, z ktrego atakujesz, w rzeczy samej musi by wyej, lecz nadto winien by otwarty i rwny, bez adnych niedogodnoci w postaci lasw, czy bagien.
86
PORZDEK BITWY W ustawianiu armii w porzdku bitewnym naley wzi pod uwag trzy rzeczy: soce, kurz i wiatr. Soce wiecce w twarz olepia wzrok onierzy, jeli wiatr jest przeciw nim, obraca na bok i zmniejsza si uderzenia broni, podczas gdy pomaga twym przeciwnikom, za py, ktry nawiewany jest od frontu szyku wpada do oczu onierzy i olepia ich. Rozwany wdz powinien zatem by przewidujcy i patrze w przyszo; powinien obliczy sobie, kiedy w danym miejscu soce, wiatr i niesiony przeze kurz nie daje si we znaki onierzom, jako, e te zjawiska wystpuj czsto o danej godzinie i mog przysporzy szkd podczas boju. Nasze oddziay powinny by tak rozmieszczone, aby te przeszkody byy za nimi, podczas gdy znajduj si oni bezporednio przed przodem szyku nieprzyjacielskiego. WACIWE ODLEGOCI I ODSTPY Wyjaniwszy oglne ustawienie linii [bojowej], dotarlimy do odlegoci i wymiarw. Tysic krokw rzymskich102 zawiera w sobie pojedynczy szereg zoony z tysica szeciuset szedziesiciu szeciu pieszych onierzy, przy przeznaczeniu na kadego piechura trzech stp. Sze szeregw ustawionych na terenie o takim samym zasigu wymaga bdzie dziewiciu tysicy dziewiciuset dziewidziesiciu szeciu ludzi. Sformowanie tylko trzech szeregw z tej samej liczby zajmie dwa tysice krokw rzymskich. Lepiej jest jednak zwikszy liczb szeregw ni dopuci do tego, aby linia bojowa armii zbytnio si rozcigna. Zauwaylimy wczeniej, e odlego midzy kadym szeregiem winna wynosi sze stp, z ktrych jedna stopa zajta jest przez onierza. Dlatego, jeli sformujesz szyk z dziesiciu tysicy onierzy ustawionych w sze
102
Tysic krokw rzymskich (passus), odlego zwana te mil rzymsk wynosi 1,48 m.
87
szeregw, zajm oni teren gboki na trzydzieci sze stp i szeroki na tysic krokw rzymskich. Poprzez te wyliczenia atwo ju obliczy rozmiar terenu potrzebnego do sformowania dwudziestu, czy trzydziestu tysicy wojska w szyk bojowy i w ten sposb wdz nie popeni bdu znajc wymiary terenu potrzebne do ustawienia odpowiedniej liczby onierzy. Jeli jednak pole bitwy nie jest wystarczajco obszerne, lub twe wojsko jest bardzo liczne, moesz ustawi je w dziewiciu szeregach lub nawet wicej, lepiej jest jednak toczy bitw w cianiejszym szyku, nieli pozwoli, aby linia bojowa zbytnio si rozcigna. Szybko, przez pierwszy impet uderzenia wroga, zostan przerwane szyki armii, ktra zajmuje zbyt wiele miejsca z przodu i zbyt mao na tyach. Po tym za ju nie bdzie mona tego naprawi. Co do stanowisk rnych formacji wojskowych, czy to na prawym, czy na lewym skrzydle, czy centrum, istnieje oglna zasada, aby ustawia je zgodnie z ich poszczegln rang, lub rozdziela w zalenoci od tego, jak wymaga bd okolicznoci lub dyspozycja przeciwnika. O ROZMIESZCZENIU ODDZIAW JAZDY Gdy linia piechoty jest uformowana, jazd ustawia si na skrzydach. Cika konnica, czyli pancerni i konnica zbrojna we wcznie, powinna doczy do piechoty. Lekka jazda, skadajca si z ucznikw i tych, ktrzy nie maj na sobie pancerzy, powinna sta w wikszej odlegoci. Najlepsza i najcisza konnica powinna osania flanki piechoty, za lekka, jak to wyej powiedziano103, aby otoczy i wprowadza zamieszanie na skrzydach szyku wroga. Wdz winien wiedzie, ktra cz jego wasnej konnicy jest najwaciwsza w stawianiu oporu poszczeglnym oddziaom wroga, jako e z pewnych niewytumaczalnych powodw niektre konkretne oddziay lepiej bij
103
Czyli w pewnym oddaleniu.
88
si z innymi, za te, ktre pokonay znacznie silniejszego wroga bywaj czsto pokonane przez znacznie poledniejsz si. Jeli twa konnica nie dorwnuje sile konnicy przeciwnika jest zasadne, zgodnie ze zwyczajem staroytnych, aby wymiesza j z lekk piechot zbrojn w mae tarcze i wyszkolon specjalnie do tego zadania. Gdy ten sposb bdzie przestrzegany, wwczas nawet gdy kwiat wrogiej jazdy zaatakuje twe szyki, nie bdzie w stanie poradzi sobie z takim przemiennym ustawieniem. By to jedyny rodek zaradczy dawnych wodzw, dziki ktremu nadrabiali oni braki swej konnicy i mieszajc pieszych mw midzy jazd, ktrzy biegali [midzy komi] i dlatego uzbrojeni byli w owe lekkie tarcze, miecze i oszczepy, ustawia jednego z nich pomidzy dwoma jezdnymi. O REZERWACH, ROZLOKOWANYCH PO SZYKU BOJOWYM Najbardziej rozumna jest metoda trzymania na tyach armii rezerwy, przygotowanej przez wodza, a zoonej z wyborowej piechoty i jazdy, dowodzonej przez dodatkowych zastpcw [naczelnego] wodza, z towarzyszeniem trybunw wojskowych; ma rwnie metoda ta wielkie znaczenie przy zwycistwie w samej bitwie. Niektrzy powinni by ustawieni z tyu skrzyde, inni za bliej centrum, by by w pogotowiu i natychmiast pospieszy z pomoc kadej czci linii bojowej, silnie naciskanej przez wroga, zapobiegajc tym przerwaniu szykw i dostarczajc uzupenie w lukach linii, ktre powstay podczas bitwy i w ten sposb umacnia odwag swych kolegw, jak i powstrzyma impet wroga. Jest to wynalazek Lacedemoczykw, przejty pniej przez Kartagiczykw. Odtd i Rzymianie tego przestrzegali i, w rzeczy samej, nie ma lepszego rozlokowania [oddziaw].
89
Szyk linii bojowej jest przeznaczony jedynie do odrzucenia wroga i, o ile to moliwe, do zamania go. Gdy zachodzi konieczno sformowania klina104, albo szczypiec105, musi to by zrobione przez dodatkowe jednostki bojowe, ustawione dla tego celu na tyach. Jeli zachodzi konieczno sformowania piy106, to take musz uczyni rezerwy, gdy jeli raz zaczniesz odciga ludzi z linii bojowej, ca armi doprowadzisz do chaosu. Jeli jaki lotny oddzia wroga spadnie na twe skrzydo, lub na jakkolwiek inn cz twych legionw, a ty nie masz ponadliczbowych si, aby si im przeciwstawi, lub bdziesz usiowa oderwa od linii bojowej obojtnie, jazd, czy piechot, do tego zadania, wwczas chcc uratowa jedn cz armii, narazisz si na kolejne wielkie niebezpieczestwo. W niezbyt licznych armiach wskazane jest zwarcie szykw w celu skrcenia frontu, jak i posiadanie silnej rezerwy. W skrcie: musisz posiada odwody zoone z dobrej i dobrze uzbrojonej piechoty w pobliu centrum, aby uformowa klin i tym samym rozerwa szyki wroga, a take oddziay jazdy cikozbrojnej, zaopatrzone we wcznie, wraz z lekk piechot, w pobliu skrzyde, aby mc otoczy flanki przeciwnika. Z JAKIEGO MIEJSCA POWINIEN DOWODZI BITW NACZELNY WDZ, Z JAKIEGO JEGO ZASTPCA, ORAZ TRZECI DOWODZCY Stanowisko gwnodowodzcego zwykle znajduje si po prawej stronie [szyku], midzy oddziaami jazdy, a piechoty. Z tego bowiem miejsca moe on najlepiej dowodzi ruchami caej armii i przesuwa jednostki bojowe w najatwiejszy sposb, gdziekolwiek uzna on to za konieczne. Jest to rwnie najdogodniejsze miejsce do wydawania rozkazw zarwno jedzie, jak i piechocie, jak i do dodawania animuszu sw obecnoci w rwnej mierze jednym i drugim. Jest obowizkiem naczelnego wodza otoczenie lewego
104 105
Szyk bojowy w formie klina (w org. cuneus, i klin). Szyk bojowy (w org. forpex, icis - szczypce do wgli). 106 W org. serra, ae pia.
90
skrzyda wroga, ktre znajduje si naprzeciw niego, sw rezerw zoon z jazdy i lekkiej piechoty i zaatakowanie ich flanki i tyw. Drugi z wodzw ustawiony winien by w centrum piechoty, aby zachca i wspiera onierzy. Odwd, w postaci dobrej i dobrze uzbrojonej piechoty znajduje si blisko niego i pod jego rozkazami. Z tymi oddziaami rezerwy on rwnie formuje klin, by rozerwa lini bojow lub, jeli to wrg pierwszy sformuje klin, przygotowuje szyk zwany szczypcami, aby stawi mu opr. Stanowisko trzeciego rang wodza jest po lewej stronie. Powinien by on by oficerem ostronym, lecz nieustraszonym, jako e ta cz armii bywa trudna w dowodzeniu i niedoskonaa ze wzgldu na miejsce w szyku bojowym, w ktrym si znajduje. Powinien mie zatem odwody w postaci dobrej jazdy i obrotnej piechoty, aby umoliwi im zawsze rozwinicie linii w taki sposb, by zapobiec okreniu. Okrzyk bojowy nie powinien by przez onierzy wydawany, dopki obydwie armie nie pocz si [w boju], gdy w, wydany z dystansu, jest widomym znakiem nieznajomoci wojennego rzemiosa lub tchrzostwa. Znacznie wiksze wraenie na wrogu wywouje uderzenie w niego, wzbudzajce rwnoczenie przeraenie wywoane haasem okrzyku bojowego i szczkiem broni107. Musisz zawsze usiowa wyprzedzi wroga i pierwszym zacz zblia si w porzdku bitewnym; bdziesz wwczas mia moliwo wydania stosownych rozkazw bez adnych przeszkd. To zwikszy odwag w twoich oddziaach i rzuci strach na oddziay nieprzyjaciela, jako e wiksza odwaga zdaje si by udziaem tej armii, ktra wydaje bitw, za oddziay wojska staj si bojaliwe, widzc przeciwnika gotowego do uderzenia. W ten sposb zabezpieczysz sobie uzyskanie innej jeszcze korzyci, ktra wynika z maszerowania w penym porzdku i uderzenia na nieprzyjaciela gdy ten wci jeszcze formuje szyki i jest nieprzygotowany. Cz zwycistwa zawiera si bowiem we wprowadzeniu nieporzdku w szykach wroga nim jeszcze bj na dobre si zacznie.
107
To samo podaje anonimowy autor Wojny hiszpaskiej, nalecej do tzw. Corpus Caesarianum.
91
MANEWRY W BOJU Zdolny wdz nigdy nie przegapia nadarzajcej si okazji zaskoczenia wroga kiedy jest zmczony w wyniku marszu, lub kiedy jego siy s podzielone podczas przeprawy przez rzek, lub gdy grznie z oddziaami w bagnie, zmaga si z wysokociami gr, kiedy siy jego rozprosz si po okolicy mylc, e s bezpieczne, czy kiedy onierze pi w swych kwaterach. We wszystkich tych przypadkach przeciwnicy s zaskakiwani i niszczeni nim jeszcze podejm jakie rodki obrony. Ale jeli s oni zbyt ostroni, by da ci okazj zaskoczenia ich lub zapania w puapk, musisz wwczas szuka rozstrzygnicia w otwartej bitwie i w rwnych warunkach. Obecnie jest to prawie nieznane [?]. jednake umiejtno wojskowa jest nie mniej potrzebna w walnych bitwach, ni wygrywanie w nich poprzez spryt i fortele. Pierwsz tw trosk musi by zabezpieczenie lewego skrzyda od otoczenia go przez wrogie siy lub zaatakowania od flanki, lub z tyu przez nieprzyjacielskie oddziay, ktre to nieszczcie zdarza si czsto. Twoja prawa strona [szyku] te nie moe by zaniedbana, cho nie jest ona w tak czstym niebezpieczestwie. Jest na okrenie jeden tylko sposb: gdy to si stanie musisz zwrci jedno skrzydo i ustawi wojsko w okrg. Poprzez ten manewr twoi onierze ustawieni s twarz do przeciwnika bronic jednoczenie plecw swych towarzyszy. Twoi najlepsi ludzie powinni wszak by ustawieni w rogach jednej i drugiej flanki, gdy to przeciw flankom wrg czyni najwiksze wysiki. Istnieje rwnie metoda oparcia si klinowi, kiedy ten zosta sformowany przez wroga. Klin jest ustawieniem jednostek piechoty rozszerzajcym si ku podstawie i koczcym si w punkcie skierowanym ku frontowi. Rozrywa on lini wroga poprzez mnstwo ostrzy skierowanych w jedno konkretne miejsce. onierze mwi na klin wiska gowa. Aby przeciwstawi si temu ustawieniu tworzy si inny szyk zwany szczypcami, przypominajcy liter V,
92
skadajcy si z onierzy w zwartym ordynku. Przyjmuje on na siebie impet klina, zamykajc go z dwch stron i przez to zapobiega przenikniciu wgb linii. Pia jest kolejnym ustawieniem, formowanym ze miaych onierzy ustawionych w prostej linii rozcignitej w kierunku frontu przeciw wrogom, w celu przywrcenia porzdku. Istnieje specjalny oddzia onierzy wydzielony z linii bojowej z zadaniem kontroli caej linii i atakowania wroga wszdzie tam, gdzie opr bdzie silny. Przeciw takiemu oddziaowi mona jedynie wystawi analogiczny oddzia, lecz liczebniejszy i silniejszy od niego. Pomijajc wszystko, wdz nie moe nigdy prbowa zmieni swych dyrektyw, lub cofn rozkazw w trakcie trwania bitwy, poniewa taka zmiana natychmiast wprowadziaby popoch i zamieszanie, ktrego przeciwnik nie omieszkaby wykorzysta dla swej wasnej korzyci. RNE SZYKI BITEWNE Armia do generalnej batalii moe by ustawiona na siedem rnych sposobw. Pierwsze ustawienie ma ksztat prostokta z duym frontem. Byo ono uywane zwykle zarwno w czasach staroytnych, jak i nam wspczesnych, aczkolwiek nie uznaje si go za najlepsze przez rnych znawcw wojskowoci, poniewa gadka i rwna paszczyzna, zdolna zmieci jego dug lini frontu, nie zawsze moe by znaleziona, a jeli wystpuje jaka nieregularno lub luka w linii bojowej, czsto bywa, e wanie w tym miejscu jest ona rozrywana. Poza tym przeciwnik o przewaajcych siach moe okry tak lewe, jak i prawe skrzydo, czego konsekwencje mog by niebezpieczne, jeeli nie masz odwodw zdolnych do wystpienia i wytrzymania jego ataku. Wdz zatem powinien w ten sposb ustawia swe wojsko tylko wwczas, jeli
93
ma lepsze i liczniejsze siy ni przeciwnik, wtedy bowiem jest w mocy zaatakowa obydwie flanki wroga i otoczy go ze wszystkich stron. Drugim i najlepszym ustawieniem jest szyk ukony, poniewa nawet jeli twa armia skada si z niewielu oddziaw, lecz dobrych i korzystnie ustawionych, szyk ten walnie przyczyni si do uzyskania zwycistwa, pomimo liczebnoci, oraz dzielnoci wroga. Wyglda on nastpujco: kiedy armie maszeruj do natarcia, twe lewe skrzydo musi by cofnite na pewn odlego od prawego skrzyda przeciwnika tak, aby nie dosigay go ich oszczepy i strzay. Twe prawe skrzydo musi by wysunite ukonie w kierunku lewego skrzyda wroga i to skrzydo musi rozpocz bj. Ty za musisz usiowa ze sw najlepsz jazd i piechot otoczy to skrzydo, z ktrym toczy si batalia, sprawi, by ustpio i spa na nieprzyjacielskie tyy. Jeli oni raz oddadz pole108, a atak jest odpowiednio poparty, zwycistwo bdzie niewtpliwe twoje, za twe lewe skrzydo, pozostajce w dystansie, pozostanie nietknite. Armia ustawiona w ten sposb nosi pewne podobiestwo do litery A lub do murarskiej poziomnicy. Jeliby wrg zastosowa ten szyk przed tob, wwczas naley zwrci si do ponadliczbowej piechoty i konnicy ustawionej w odwodzie, jak to ju wspomniaem. Musz oni wonczas wesprze twe lewe skrzydo. To umoliwi ci energiczny opr przeciw fortelowi wroga. Trzeci z kolei szyk jest bliski drugiemu, nie tak dobry jednak jak on, gdy zmusza ci do rozpoczcia ataku lewym skrzydem na prawe skrzydo nieprzyjaciela. Wysiki onierzy na lewym skrzydle s nie do skuteczne ze wzgldu na ich ustawienie i niekorzystne miejsce w linii bojowej. Wyjani to ustawienie bardziej przejrzycie. Jakkolwiek twe lewe skrzydo musi by duo lepsze ni prawe, to jeszcze powinno zosta dodatkowo wzmocnione najlepszymi jednostkami konnymi i pieszymi z rozkazem rozpoczcia bitwy z prawym skrzydem nieprzyjaciela w celu wprowadzenia w nim chaosu i otoczenia go tak szybko, jak to moliwe. Druga za cz twej armii, zoona z
108
Tzn. cofn si.
94
najgorszych oddziaw, powinna pozosta poza zasigiem lewego skrzyda przeciwnika w takiej odlegoci, aeby nie by niepokojona rzucanymi oszczepami lub eby nie narazi si na niebezpieczestwo ataku z mieczem w doni. W szyku ukonym naley troszczy si, aeby wrogowi nie udao si spenetrowa linii bojowej przy uyciu klina; szyk ten jest uywany jedynie wwczas, gdy prawe skrzydo wroga jest sabe, a twe najwiksze siy skupione na twym lewym skrzydle. Czwarte ustawienie [wojska] jest takie: kiedy twa armia maszeruje, by zaatakowa z zamiarem stoczenia bitwy i znajduje si ju zaledwie czterysta, czy piset tysicy krokw [rzymskich] od wroga, obydwa twe skrzyda musz wykona rozkaz i niespodziewanie przyspieszy kroku i w popiechu zblia si do niego. Kiedy spostrzeg [wrogowie], e s atakowani jednoczenie na dwch skrzydach, ich zmieszanie moe tak ich wprawi w zakopotanie, e da ci atwe zwycistwo. Ta jednake metoda, jeli twoi onierze s miali i dowiadczeni, moe od razu zniszczy wroga, wie si wszak z ryzykiem. Wdz, ktry j zastosuje musi bowiem podda i wystawi swoje centrum linii i podzieli armi na trzy czci. Jeli wrg nie zostanie zatem rozgromiony w pierwszym podejciu ma wyjtkow okazj zaatakowania skrzyde rozdzielonych od siebie i centrum pozbawionego wsparcia. Pite ustawienie przypomina czwarte, lecz z dodatkiem lekkiej piechoty i ucznikw uformowanych przed centrum, w celu chronienia tego przed zakusami wroga. Z tym rodkiem ostronoci wdz moe bezpiecznie postpowa w sposb wyej wymieniony i zaatakowa lewe skrzydo wroga przy pomocy swego prawego skrzyda, za jego prawe swym lewym. Jeli zmusi je do ucieczki, odnosi natychmiastowe zwycistwo, jeli za to si nie powiedzie, jego centrum nie znajdzie si w niebezpieczestwie, chronione lekk piechot i ucznikami. Szsta formacja jest bardzo dobra i prawie taka sama jak druga. Uywana jest wwczas, kiedy wdz nie moe polega zarwno na liczebnoci, jak i
95
mstwie swych oddziaw. Jeli ustawiona rozwanie, pomimo przewagi wroga, ma on wwczas due szanse na odniesienie zwycistwa. Kiedy linia bojowa podejdzie do wroga, rozwi swe lewe skrzydo przeciw lewemu i rozpocznij atak sw najlepsz jazd i piechot. W tym samym czasie utrzymuj reszt onierzy, rozcignitych w prost lini, niczym oszczep, w duej odlegoci od prawego skrzyda wrogw. W ten sposb, jeli zdoasz otoczy ich lewe skrzydo i zaatakowa flank i tyy, niechybnie odnie musisz zwycistwo. Wrg nie ma moliwoci cignicia wzmocnienia ze swego prawego skrzyda, lub ze swego centrum, by wesprze opr lewego skrzyda w tym niebezpieczestwie, poniewa pozostaa cz twej armii jest rozcignita i w duej odlegoci od nich, uformowana w ksztat litery L. Jest to formacja czsto uywana w boju podczas marszu. Sidmy szyk zawdzicza swe korzyci przede wszystkim uksztatowaniu terenu i umoliwia stawienie oporu wrogowi z siami znacznie sabszymi, zarwno pod wzgldem liczebnoci, jak i jakoci, gdy powoduje, e jedna flanka moe by chroniona zarwno przez wzniesienie, morze, rzek, jezioro, miasto, bagno lub niedostpn dla wroga rozpadlin. Reszta wojska musi za by uformowana, jak zwykle, w prostej linii, za nieosonite skrzydo powinno by chronione przez lekkie oddziay i ca konnic. Odpowiednio chroniony z jednej strony przez naturalne uksztatowanie terenu, z drugiej za przez podwjne wsparcie konnicy, mona bezpiecznie podj ryzyko bitwy. Jedna doskonaa i naczelna zasada musi by uwzgldniona. Jeli zamierzasz zaangaowa do bitwy jedynie twe prawe skrzydo, musi by ono zoone z doborowych jednostek. Tak samo z reszt, jeli zamierzasz postpi w ten sposb z lewym skrzydem. Jeeli za zamierzasz spenetrowa lini bojow wroga, kliny uformowane dla tego celu przed twym centrum musz skada si z najlepiej zdyscyplinowanych onierzy. Zwycistwo jest zasadniczo osigane przez niewielk grup ludzi. Dlatego mdro wodza ujawnia si w niczym
96
wicej, jak w takim doborze ustawienia swych ludzi, ktre jest najbardziej adekwatne do okolicznoci i charakteru rozprawy. O TYM, E UCIECZKA WROGA NIE POWINNA BY UTRUDNIANA, LECZ UATWIONA Wodzowie niewprawni w wojnie myl, e zwycistwo jest niepene, dopki wrg nie zosta tak rozgromiony w polu, lub tak zupenie otoczony przez wojsko, e nie ma moliwoci ucieczki. Lecz w takich sytuacjach, kiedy nie pozostaa adna nadzieja, strach sam w sobie doda siy nieprzyjacioom, za desperacja wzmocni odwag. Kiedy onierz zda sobie spraw, e niechybnie musi zgin, pragnie wwczas umrze wraz z towarzyszami i z broni w rku. Powiedzenie Scypiona, e dla uciekajcego wroga powinno si zbudowa choby i zoty most, byo ju wiele razy chwalone. Poniewa kiedy maj oni woln przestrze myl jedynie o tym, jak ocali si przez ucieczk, powszechne staje si zamieszanie i wielkie liczby onierzy s wycinane w pie. cigajcy nie s w niebezpieczestwie, kiedy pokonani odrzuc precz bro, aby tym acniej byo im uciec. W takich razach, im wiksza liczba onierzy uciekajcej armii, tym wiksza i rze. Liczebno w takich razach nie ma wikszego znaczenia, gdy oddziay raz przywiedzione do przeraenia s w rwnym stopniu wystraszone widokiem wroga, co widokiem naewt samego tylko uzbrojenia. Z drugiej wszake strony onierze, kiedy przycinici, cho sabi i nieliczni, staj si godnym przeciwnikiem dla swych wrogw wychodzc z tego zaoenia, e jedyny ratunek jest dla nich w rozpaczliwej obronie. SPOSOBY PRZEPROWADZENIA ODWROTU Przeszedszy poprzez rozmaite szczegy odnoszce si do samej bitwy, pozostaje obecnie wyjani sposoby wykonania odwrotu w obecnoci wroga.
97
Jest to operacja ktra, w ocenie mw o najwikszych zdolnociach i dowiadczeniu [wojskowym], jest uwaana za najbardziej ryzykown. Wdz oczywicie odbiera ducha swym oddziaom i pobudza swych wrogw wycofujc si z pola bitwy bez walki. Jednak, jako e taka sytuacja czasami niewtpliwie si zdarza, waciwe bdzie wyjanienie, jak tego bezpiecznie dokona. W pierwszym miejscu twoi onierze nie mog myle, e wycofujesz si, aby unikn boju, ale wierzy, e twj odwrt jest sztuczk, majc na celu wcignicie wroga w zasadzk, lub przejciem na lepsze strategicznie pozycje, gdzie bdzie mona atwiej nieprzyjaciela pokona, jeli za tob ruszy. Oddziay, ktre uwiadomi sobie powszechn strat nadziei na sukces s skore do ucieczki. Musisz by ostrony, aeby wrg nie odkry przedwczenie twego odwrotu i natychmiast nie spad na ciebie. By unikn tego niebezpieczestwa jazda zwykle ustawiona jest na przedzie piechoty, aby ukry ich ruchy i wycofywanie si od wroga. Pierwszy oddzia wyrusza pierwszy, pozostae ruszaj, gdy nadejdzie ich kolej. Ostatni utrzymuje pole dopki reszta nie odejdzie i wwczas szeregami opuszcza miejsce i docza do reszty w spokojnym i regularnym szeregu. Niektrzy dowdcy sdzili, e najlepiej jest wycofa si noc po dokonaniu uprzednio rozpoznania tras109, zyskujc w ten sposb tyle drogi, e wrg, nie odkrywajc ich odejcia a do witu, nie byby ju w stanie ich dogoni. Lekka piechota bya czsto wysyana naprzd, by obsadzi wzniesienia, pod ktrych oson armia moga w mgnieniu oka bezpiecznie ustpi, za wrg, gdyby za odchodzcymi nastpowa, wystawiony byby na ataki lekkiej piechoty, prawdziwych mistrzw [w walce] na wysokociach, wraz ze wsparciem konnicy. Pochopny i nierozwany pocig wystawia armi na prawdopodobnie wiksze niebezpieczestwo, takie jak wpadnicie armii w zasadzk i w rce
W ten sposb postpowa np. Juliusz Cezar, ktrego legiony w ogle syny z szybkoci przemieszczania si, niespotykanej w legionach dowodzonych przez innych wodzw.
109
98
oddziaw gotowych na jej przyjcie, poniewa zuchwao wojska wzrasta, a ostrono maleje podczas pocigu za uciekajcym wrogiem; jest to najbardziej sprzyjajca okazja do rnych puapek. Im bardziej bezpiecznie [si wydaje], tym jest niebezpieczniej. Oddziay, gdy nieprzygotowane, podczas posiku, znuone marszem, kiedy ich konie s karmione i, mwic krtko, kiedy wydaje im si, e s najbezpieczniejsze, s wwczas zwykle najbardziej podatne na zaskoczenie. Naley unika troskliwie wszelkiego zagroenia tego typu, wykorzystywa za wszelkie okazje drczenia wroga takimi metodami. W nieszczciach tej natury nie pomoe ani liczebno wojska, ani te jego odwaga. Wdz, ktry zosta pokonany w otwartej bitwie, chocia umiejtnoci i sposb dowodzenia maj zwykle najwikszy w tym udzia, moe chcc si wybroni, zrzuci win na wyroki losu. Wszak jeli pozwoli, eby wrg go zaskoczy, lub jeli wpad w jego puapk, nie ma adnego usprawiedliwienia swego bdu, gdy mgby unikn takiego niepowodzenia poprzez powzicie odpowiednich rodkw i zaangaowanie szpiegw na ktrych inteligencji mgby polega. Kiedy wrg ciga wycofujcego si przeciwnika, czsto zastawia tak puapk. May oddzia jazdy rusza za wycofujcymi si w pocig, zgodnie z rozkazem, po prostej drodze. W tym samym czasie silne oddziay s potajemnie wysyane inn drog, aby ukry si na ich trasie. Kiedy jazda dogoni wroga, markuje atak, po czym ucieka. Wrogie oddziay mylc, e niebezpieczestwo mino i e uniknli oni wpadnicia w puapk, zaniedbuj porzdek i maszeruj bezadnie. Wwczas jednostki wysane w celu ich przejcia, wykorzystuj okazj, spadaj na nich i niszcz z atwoci. Wielu wodzw, gdy przyjdzie im wycofa si poprzez lasy, wysya naprzd cz oddziaw, chcc uchwyci wwozy i inne trudne przejcia, aby unikn zasadzek i zamkn drogi barykadami lub powalonymi drzewami, w celu zabezpieczenia si od pocigu i ataku na tyach. Mwic w skrcie, obie
99
strony maj tak sam okazj zaskoczenia wroga lub zastawienia puapki podczas marszu. Armia wycofujca si zostawia za sob pewne oddziay specjalnie dla tego celu ustawione w dogodnych dolinach, czy na wzniesieniach poronitych drzewami, a jeli wrg wpadnie w zastawion puapk, natychmiast zawraca by suy im wsparciem. Armia bdca w pocigu wydziela rne oddziay lekkozbrojne, by maszeroway przodem bocznymi drogami i przechwytyway wroga, ktry w ten sposb jest otoczony i atakowany jednoczenie od frontu i od tyu. Uciekajca armia moe niespodzianie zawrci i spa na wroga, gdy ten pi w nocy. cigajcy za mog, nawet jeli dystans jest duy, zaskoczy przeciwnika forsownymi marszami. Okazja jest rwnie podczas przekraczania rzek. cigani mog cofn si, aby zniszczy tych z wrogiej armii, ktrzy ju przekroczyli rzek. cigajcy za ponaglaj swj marsz, aby spa na tych onierzy uciekajcej armii, ktrzy jeszcze jej nie przekroczyli. O KWADRYGACH110 ZAOPATRZONYCH W KOSY I O SONIACH BOJOWYCH Rydwany bojowe uywane w wojnach przez Antiocha i Mitrydatesa pocztkowo przeraay Rzymian, lecz pniej czyniono sobie z nich wrcz arty, jako e kwadrygi te nie zawsze napotykaj na paski i gadki grunt, za najmniejsza nawet wyboisto zatrzymuje je. Jeli za jeden tylko z koni zostanie zabity lub ranny, wpada ona w rce wroga. Rzymscy onierze uczynili je bezuyteczne gwnie przez nastpujcy pomys: w chwili rozpoczcia bitwy rozrzucali po jej terenie kotewki111, wtedy konie, cignce wozy, wpadajc na nie w penym galopie niechybnie giny. Kotewka jest urzdzeniem wykonanym z czterech ostrzy lub szpicw tak uoonych, e obojtnie jak
110 111
Kwadryga (ac. Quadrgae, rm) wz zaprzony w cztery konie, czwrka. Ostrza poczone na ksztat kuli, na ktrych potykay si konie.
100
zostaaby rzucona na ziemi, zawsze ley na trzech [ostrzach], czwarty wystawiajc ku grze. Sonie przez swe olbrzymie rozmiary, przeraliwy haas i nowo ich ksztatw pocztkowo przeraaj tak ludzi, jak i wierzchowce. Przeciw Rzymianom pierwszy uy je Pyrrus112 w Lukanii113. Pniej za wprowadzi je w pole bitwy Hannibal114 w Afryce115. Wiele soni mieli rwnie Antioch na wschodzie i Jugurta w Numidii. Wielu sposobw uywano przeciw nim. W Lukanii centurion uci jednemu trb swym mieczem. Dwch onierzy zbrojnych od stp do gw w rydwanie dwukonnym, take pokrytym zbroj zaatakowao te bestie lancami o znacznej dugoci. Zbroja chronia ich od ucznikw na soniach, za szybko ich koni pozwolia im unikn furii tych bestii. Uywano przeciw nim rwnie kompletnie uzbrojonych pieszych onierzy z dodatkiem dugich. elaznych spis trzymanych na ramionach, barkach i opartych na hemach, chronicych ich przed chwyceniem trb przez sonia. Staroytni wszak najczciej walczyli z nimi przy pomocy welitw116. Byli to bowiem modzi onierze, lekkozbrojni, obrotni i niezwykle biegli w rzucaniu broni miotajc z grzbietu koskiego. Oddziay te kryy bez przerwy wok soni i zabijay je dugimi lancami i oszczepami. Nastpnie, kiedy ich obawa zelaa, atakowali sonie na korpus i, rzucajc razem oszczepy, zabijali je poprzez wiele zadanych im ran. Procarze z okrgymi kamieniami przy pomocy
Pyrrus, Pyrros, Pyrrhus (319-272 p.n.e.) krl Epiru (pn. Grecja), wadca hellenistyczny, toczy na terenie Italii wojny z Rzymem, w obronie obleganego przez Rzymian Tarentu (kolonii greckiej), za w skad jego armii wchodziy wanie sonie bojowe. Odnis wietne zwycistwa nad Rzymem pod Heraklej i Ausculum, okupione jednak olbrzymimi stratami wasnymi, wycofa si z Italii po przegranej bitwie pod Benewentum. Rzymianie cenili go bardzo za jego rycersko i szlachetno. 113 Lukania, Lucania, kraina historyczna w poudniowej Italii, graniczca z Kampani, Samnium, Apuli i Bruttium. Kraj grzysty z wyjtkiem rwniny nad Zatok Tarenck, nalecej do najurodzajniejszych w Italii. 114 Hannibal wprawdzie ju podczas wyprawy do Italii mia ze sob sonie bojowe, jednak podczas morderczej przeprawy przez Alpy wikszo zgina, pniej za wyzdychaa reszta z nich tak e Hannibalowi zosta zaledwie jeden so ktry, nie przedstawiajc sam adnej wartoci bojowej suy Hannibalowi jako rodek transportu. 115 Mowa o bitwie pod Zam (202 r. p.n.e.), w ktrej Scypion Afrykaski rozgromi Hannibala. 116 W org. velites harcownicy, lekkozbrojni; byli obok principes, hastati i triarii czwart formacj wojskow w okresie republikaskim, przy czym, o ile w innych przypadkach o zaliczeniu do trzech kategorii decydowao dowiadczenie, tak o przynalenoci do grupy welitw cenzus majtkowy. Ustawiano ich zwykle wraz z jazd na skrzydach.
112
101
proc na temblakach zabijali zarwno przewodnikw soni, jak i onierzy walczcych w wieyczkach na ich grzbietach. Dowiadczenie pokazao, e ten sposb by najlepszy i najbezpieczniejszy. Innym razem przy zblianiu si tych zwierzt onierze otwierali nagle szeregi pozwalajc im wej wgb. Kiedy so znalaz si ju w rodku szyku, otaczali go ze wszystkich stron i w ten sposb chwytali tak sonia, jak i jego przewodnika nie czynic im adnych ran. Due balisty, wiezione na wozach cignitych przez dwjk koni lub muw powinny by umieszczane z tyu linii bojowej tak, e jeli sonie znalazyby si w ich zasigu mogyby zosta przeszyte wyrzucanymi z nich strzaami117. Balista powinna by wiksza, za czubki groty strza mocniejsze i szersze ni zwyke, tak aby strzay mogy by wystrzeliwane dalej, z wiksz si, oraz aby rany przez nie zadawane odpowiaday gabarytom tych bestii. Byo wskazane opisanie tych kilku metod i machin uywanych przeciw soniom, aby byo wiadome, jeli nadarzy si okazja, w jaki sposb stawi opr tym zadziwiajcym zwierztom. O RODKACH ZARADCZYCH W RAZIE KLSKI Jeli jedna cz twych wojsk jest zwyciska, za druga zostanie pokonana, nie masz adnych powodw do rozpaczy, jako e nawet w takich skrajnych momentach stao i zdecydowanie gwnego wodza mog odzyska cakowite zwycistwo. Niezliczone s przykady, kiedy cz [wojska] dajca najmniej powodw do rozpaczy zostaa uznana zwycisk. Tam bowiem, gdzie klski i przewagi wydaj si niemal rwnorzdne ten jest uwaany za zwycizc, ktry znosi swe nieszczcia z wikszym mstwem. Dlatego naley pierwszym, o ile to moliwe zagarn upy polegych i radowa si ze zwycistwa. Takie oznaki pewnoci siebie zniechcaj wroga i podwajaj tw wasn odwag. Nadto
Do wypuszczania strza w kierunku szyku wroga suya machina zwana skorpionem, rodzaj olbrzymiej kuszy. Strzay z niej wypuszczane miay nawet do 3,5 m. dugoci.
117
102
pomimo kompletnej klski, wszystkie moliwe rodki zaradcze winny by podjte, jako e wielu wodzw miao na tyle duo szczcia, e udawao im si naprawi odniesion klsk. Rozwany wdz nigdy nie podejmie ryzyka walnej bitwy bez powzicia takich rodkw ostronoci, ktre zabezpiecz go od kadej znacznej straty w wypadku poraki, jako e niepewno wojny i natura rzeczy moe sprawi, e nieszczcie bdzie nieuniknione. Ssiedztwo gry, ufortyfikowany posterunek na tyach lub stanowcza postawa dobrych oddziaw osaniajcych odwrt moe tu by na wag ocalenia caej armii. Armia po klsce czasami zbieraa si, powracaa do wroga, rozpraszaa go przez najcie w porzdku bitewnym i niszczya go bez wikszych trudnoci. Czowiek bowiem nie moe znale si w wikszym niebezpieczestwie ni wwczas, kiedy w samym rodku radowania si po zwycistwie, rado nagle zostaje zamieniona w groz. Cokolwiek bowiem si nie wydarzy, resztki armii musz zosta natychmiast zebrane, oywione odpowiednimi napomnieniami i uzupenione wieymi posikami. Natychmiast powinno si zacign nowego rekruta i poczyni stosowne wzmocnienia. Spraw o zasadniczym znaczeniu jest te wykorzystanie nadarzajcych si okazji do zaskoczenia zwyciskiego wroga, wcignicie go w puapk i zasadzki i tym sposobem przywrcenie nadszarpnitego ducha twych oddziaw. Nie bdzie rzecz trudn znalezienie odpowiednich ku temu okazji, jako e natura ludzka skonna jest do zbytniej radoci i do braku ostronoci w przypadku powodzenia. Jeli ktokolwiek myli sobie, e nic mu ju nie pozostao po przegranej bitwie, niechaj zastanowi si, co dziao si w podobnych wypadkach i wwczas skonstatuje, e ci, ktrzy byli zwyciscy na kocu czsto ponosili poraki na pocztku.
103
NACZELNE ZASADY WOJENNE Natura wojny jest taka, e co jest dobrem dla ciebie, szkodliwym jest dla wroga, co za suy jemu, zawsze szkodzi tobie. Maksyma ta uczy, e nigdy nie wolno uczyni czego, lub zaniecha uczynienia, czegokolwiek, co moe by naladowaniem wroga, lecz niezmiennie rozwaa, co w dziaaniu jest dla ciebie korzystne. Odstpisz za od tego, jeli bdziesz naladowaa takie sposoby, jakie wrg podj dla swego wasnego dobra. Z tego samego powodu byoby dla niewskazane naladowa kroki, ktre ty powzie dla swej korzyci. Im bardziej twe jednostki bojowe bd przyzwyczajone do obowizkw obozowych na przygranicznych placwkach i im bardziej i lepiej bd zdyscyplinowane, tym na mniejsze niebezpieczestwo bd wystawione w polu. onierze musz by wystarczajco wyprbowani, zanim legn naprzeciw wroga. Daleko lepiej jest pokona wroga godem, zaskoczeniem, czy groz, ni przez waln bitw, jako e w tym ostatnim wypadku czsto fortuna ma wikszy swj udzia, anieli mstwo. Te plany s najlepsze, albowiem wrg jest ich zwykle kompletnie niewiadom a do chwili ich wykonania. Na okazji podczas wojny mona czsto polega bardziej, nieli na odwadze. Zdeprawowanie wrogich onierzy i omielenie ich, gdy szczerze chc si podda, jest szczeglnie pomocne, jako e przeciwnik doznaje wicej szkd przez dezercj, ni przez rze [jego oddziaw]. Lepiej jest mie cz onierzy w odwodzie, ni za bardzo rozcign lini frontu. Nieatwo jest pokona przeciwnika, ktry potrafi wyda prawdziwy osd o stanie swych i wrogich wojsk. Dzielno jest waniejsza, anieli liczebno.
104
Charakter terenu, [na ktrym toczy si bitwa] czsto ma wiksze znaczenie, nili odwaga. Niewielu jest dzielnych z urodzenia, wikszo staje si takimi poprzez nadzr i zmuszanie do dyscypliny. Armia wzmacnia si prac, osabia bezczynnoci. Nie naley prowadzi onierzy do boju, jeli nie s oni pewni zwycistwa. Innowacje i zaskoczenie prowadzi zamieszanie wrd wojska wroga, zwyke jednak wypadki nie przynosz adnego efektu. Ten, ktry nierozwanie ciga uciekajcego wroga majc wojsko w nieporzdku zachowuje si, jakby chcia si zrzec tego zwycistwa, ktre by osign. Armia nie wsparta zboem i innymi niezbdnymi elementami aprowizacji zostanie pokonana bez jednego nawet ciosu. Wdz, ktrego wojsko jest lepsze zarwno pod wzgldem liczebnoci, jak i mstwa, powinien uformowa swj szyk w formie czworobocznego prostokta, ktry jest pierwsz formacj. Ten, kto znajduje siebie sabszym od przeciwnika powinien rozwin swe prawe skrzydo ukonie do lewego skrzyda wrogiej armii. Jest to druga formacja. Jeli twe lewe skrzydo jest silniejsze, powiniene zaatakowa prawe skrzydo wroga, zgodnie z trzeci formacj. Wdz, ktry moe polega na dyscyplinie swych ludzi powinien rozpocz bitw atakiem oboma skrzydami na raz, co jest czwart formacj. Wdz, ktry ma dobr lekk piechot powinien osoni ni centrum swego szyku, ustawiajc j przed nim i zaatakowa obydwa skrzyda wroga jednoczenie. Jest to pita formacja. Ten, ktry nie moe polega zarwno na liczebnoci, jak i na dzielnoci swych onierzy, jeli zostanie zmuszony do bitwy, powinien rozpocz j swym prawym skrzydem i usiowa w ten sposb przeama szyki lewego
105
skrzyda wroga, reszta jego armii winna wwczas pozostawa w sformowana w lini prostopad do frontu i rozcignit w kierunku tyw na ksztat oszczepu. Jest to szsta formacja. Jeli siy twe s niewielkie i sabe w porwnaniu z wrogiem, musisz uczyni uytek z sidmej formacji i zakry jedn ze swych flanek wzniesieniem, miastem, morzem, rzek lub jak inn zason tego typu. Wdz, ktry pokada ufno w swej konnicy powinien wybra dla nich odpowiedni teren i uy ich gwnie w walnej bitwie. Ten za, ktry polega na swej piechocie powinien wybra sytuacj dla niej najwaciwsz i uczyni z nich odpowiedni i naleyty uytek. Kiedy w twym obozie czai si wrogi szpieg, wydaj rozkaz za dnia, aby wszyscy onierze pozostali w swych namiotach, a szpieg natychmiast zostanie zatrzymany118. Gdy odkryjesz, e wrg przejrza twe zamiary musisz natychmiast zmieni plan operacji. Z wieloma przeprowadzaj narady, co do powzicia waciwych krokw, ale plan, jaki powzie wyjawiaj nielicznym, a i to tylko tym o wyprbowanej wiernoci, [jeli za takich brak] raczej nie ufaj nikomu, lecz tylko sobie samemu. Kara i strach s konieczne, aby utrzyma onierzy w swych czciach [obozu], lecz w polu bardziej wpywa na nich nadzieja i nagrody. Dobry wdz nigdy nie przystpi do walnej bitwy, chyba e wywoa go do tego nadarzajca si okazja lub zmusi konieczno. Znka wroga bardziej godem, ni mieczem oto oznaka doskonaych umiejtnoci. Wielu rad mona by udzieli odnonie konnicy. Poniewa jednak ta ga wojskowoci zostaa doprowadzona do perfekcji odkd yli antyczni pisarze i poczyniono rwnie znaczce postpy w ich musztrze, manewrach, uzbrojeniu i
118
Jako nieposiadajcy swego miejsca w adnym z namiotw.
106
jakoci w zajmowaniu si komi, nic nie mona przytoczy tu z ich prac. Wystarczajcy jest tu nasz dzisiejszy sposb obchodzenia si z jazd. Rozkazy do dziaa musz by starannie skrywane przed wrogiem, aby ten nie przeciwdziaa im niweczc twe plany i podejmujc odpowiednie do nich rodki. Ten wybr z dzie najznakomitszych pisarzy zajmujcych si wojskowoci, o niezwyciony Imperatorze, zawiera prawida i nauki, ktre oni nam zostawili, aprobowane przez wiele stuleci i potwierdzone przez stae dowiadczenie. Persowie podziwiaj twe umiejtnoci ucznicze, Hunowie i Alanowie usiuj na prno naladowa tw sprawno jedzieck; Saraceni i Hindusi nie mog rwna si z tob w zrcznoci, z jak polujesz i nawet sami specjalici wojskowi szczyc si znajomoci i doskonaoci tylko czci tej wiedzy, ktrej ty dajesz tak wiele przykadw w ich wasnych dziedzinach. Jake wspaniay jest zatem twj majestat z tymi wszystkimi uzdolnieniami pozwalajcymi ci poczy w jedno nauk wojenn i sztuk podboju i przekona cay wiat, e poprzez twoje przywdztwo i odwag jeste jednakowo zdolny do wykonywania obowizkw zwykego onierza, jak i naczelnego wodza!
KONIEC
107
DODATEK
Legiony rzymskie 30 p.n.e. 233 n.e.
A. Legiony z czasw cesarza Augusta Oktawiana I Legion Zacignity przez Pompejusza Wielkiego w 84 r. p.n.e. Rozwizany przez Wespazjana w 74 r. n.e. II Legion Augusta Zacignity przez Pompejusza Wielkiego w 84 r. p.n.e. Przydomek Augusta otrzyma od cesarza Augusta Oktawiana okoo roku 25.* III Legion Augusta - Zacignity przez Pompejusza Wielkiego w 65 r. p.n.e. Przydomek Augusta otrzyma od cesarza Augusta Oktawiana okoo roku 25.* IV Legion Macedonica, pniej IV legion Scythica Zacignity przez Pompejusza Wielkiego w 65 r. p.n.e. Nazw Macedonica przyj kiedy przerzucono go z Hiszpanii do Macedonii. Przydomek Scythica otrzyma od
108
Marka Aureliusza w roku 174 n.e. po zwycistwie nad scyjskim plemieniem Cotini.* V Legion, pniej V legion Macedonica - Zacignity przez Pompejusza Wielkiego w 65 r. p.n.e. w Hiszpanii. W roku 60 n.e. baz rekrutacyjn legionu bya Mezja. Okoo 80 r. n.e. przeniesiono go do Macedonii.* VII Legion Claudia Pia Fidelis - Zacignity przez Pompejusza Wielkiego w 65 r. p.n.e. Przydomek Claudia Pia Fidelis [Wierny i oddany Klaudiuszowi] otrzyma od cesarza Klaudiusza w roku 42 n.e. po rewolcie Skryboniusza. Wkrtce zaniechano uywania sw Pia Fidelis.* VIII Legion Augusta - Zacignity przez Pompejusza Wielkiego w 65 r. p.n.e. Tytu Augusta otrzyma od Augusta Oktawiana okoo roku 25 p.n.e.* IX Legion Hispana - Zacignity przez Pompejusza Wielkiego w 65 r. p.n.e. Przydomek Hispana otrzyma od Augusta Oktawiana okoo roku 25 p.n.e. W roku 86 n.e. wycity przez Dakw i na nowo sformowany. X Legion Zacignity przez Juliusza Cezara w 61 r. p.n.e.* XI Legion Claudia Pia Fidelis - Zacignity przez Juliusza Cezara w 58 r. p.n.e. Przydomek tak jak VII Legion.* XII Legion Fulminata - Zacignity przez Juliusza Cezara w 58 r. p.n.e. Przydomek Fulminata [Piorun] nadany przez cesarza Marka Aureliusza w roku 174 n.e. po zwycistwie nad plemionami germaskimi.*
109
XIII Legion Gemina - Zacignity przez Juliusza Cezara w 58 r. p.n.e. Przydomek Gemina [Bliniaczy] otrzyma w roku 31-30 p.n.e. od Augusta Oktawiana, po poczeniu z innym legionem, jednym z 28-miu biorcych udzia w wojnie domowej.* XIV Legion Gemina Martia Victrix - Zacignity przez Juliusza Cezara w 58 r. p.n.e. Przydomek Gemina Martia otrzyma legion po poczeniu w roku 31-30 Legionu Martia. Przydomek Victrix da legionowi August Oktawian okoo roku 25 p.n.e. Po roku 233 przydomki Martia i Victrix wyszy z uycia. XV Legion - Zacignity przez Juliusza Cezara w 54 r. p.n.e.* XVI Legion Flavia - Zacignity przez Juliusza Cezara w 54 r. p.n.e. Przydomek Flavia otrzyma legion od cesarza Domicjana w roku 89 n.e. po stumieniu rewolty Saturninusa.* XVII Legion - Zacignity przez Juliusza Cezara w 49 r. p.n.e. Zdemobilizowany w roku 89 n.e. przez cesarza Domicjana w ramach reformy wojskowej wprowadzonej przez jego ojca Wespazjana. XVIII Legion jak XVII Legion. XIX Legion - Zacignity przez Juliusza Cezara w 49 r. p.n.e. Zniszczony przez Germanw w Lesie Teutoburskim w roku 9 n.e.; nigdy ponownie nie odtworzony. XX Legion Valeria Victrix (A) XX Legion by zacignity przez Juliusza Cezara w 49 r. p.n.e. (B) Legion Valeria [Potny] by zacignity przez
110
Pompejusza w 84 r. p.n.e., a wakujcy numer XX da mu August Oktawian w 31-30 r. p.n.e. Przydomek Victrix otrzyma od Augusta okoo roku 25 p.n.e.* XXI Legion Rapax (A) XXI Legion by zacignity przez Juliusza Cezara w 49 r. p.n.e. (B) Istniej wskazwki, e Legion Rapax [Drapieny] zosta sformowany przez Pompejusza w tym samym roku i pierwotnie nazywa si Legion Indigena [Krajowy]. Wakujcy numer XXI otrzyma od cesarza Augusta Oktawiana w roku 31-30 p.n.e. XXI Legion Rapax zosta wycity przez Dakw w roku 86 n.e. i nigdy nie odtworzony. XXII Legion Deiotariana, pniej XXII Legion Primigeneia XXII Legion Deiotariana zosta sformowany przez Cezara w 47 r. p.n.e. z resztek dwch legionw tetrarchy Galacji Dejotarosa. Przydomek Primigeneia otrzyma od cesarza Klaudiusza w latach 41-54 n.e., prawdopodobnie dal uczczenia bstwa wojennego Fortuny.* XXIII Legion Zacignity przez Juliusza Cezara w 49 r. p.n.e. Rozpuszczony przez cesarza Tytusa w roku 80 n.e. w ramach programu reformy wojskowej wprowadzanej przez jego ojca, Wespazjana. XIV Legion jak XXIII Legion. XXV Legion - Zacignity przez Juliusza Cezara w 49 r. p.n.e. Zniszczony przez Germanw w Lesie Teutoburskim w roku 9 n.e.; nigdy ponownie nie odtworzony. XVI Legion jak XXV Legion.
111
XVII Legion - Zacignity przez Juliusza Cezara w 49 r. p.n.e. Rozpuszczony przez cesarza Tytusa w roku 80 n.e. w ramach programu reformy wojskowej wprowadzanej przez jego ojca, Wespazjana. XVIII Legion jak XVII Legion. B. Legiony zacignite po mierci cesarza Augusta Oktawiana W kolejnoci zacigu. Legiony oznaczone * wedug Kasjusza Diona byy cigle w subie w roku 233 n.e. I Legion Italica Zacignity przez cesarza Nerona w latach 66-67 n.e. w zwizku z planowan wyprawa przeciwko Partii. Jako pierwszy od niemal 120 lat zosta zacignity w Italii na poudnie od Padu.* I Legion Morski Zacignity przez cesarza Nerona spord marynarzy floty rzymskiej w 68 r. n.e. Wzi udzia w dziaaniach w roku 69. W nastpnym roku rozwizany przez cesarza Wespazjana. I Legion Adiutrix - Zacignity w Galli Nabroskiej przez cesarza Galb w roku 68 n.e., dla wsparcia I Legion Italica.* IV Legion Flavia Zacignity przez cesarza Galb w 68 r. n.e. Przydomek Flavia otrzyma podobnie jak XVI Legion, po stumieniu rebelii Saturninusa.* Drugi V Legion Zacignity przez cesarza Galb w 68 r. n.e. Wczony wraz z & Legionem Galby lub Drugim X Legionem do 7 Legionu Gemina lub 10 Legionu Gemina przez cesarza Wespazjana w roku 70 n.e.
112
VI Legion Ferrata - Zacignity przez cesarza Galb w 68 r. n.e. Kiedy otrzyma przydomek [Pancerny] nie jest wiadomym. Prawdopodobnie by to pierwszy legion uzbrojony w nowy typ zbroi, std jego nazwa. By moe otrzyma tak nazw w czasie wojen dackich.* VII Legion Gemina Pocztkowo Drugi VII Legion, zacignity przez cesarza Galb w Hiszpanii w roku 68 n.e. Przyczony do Drugiego V Legionu lub Drugiego XV Legionu w roku 70 n.e., odtd nosi taki przydomek.* X Legion Gemina Pocztkowo Drugi X Legion, sformowany jak VII Legion Gemina.* Drugi XV Legion jak Drugi V Legion. II Legion Adiutrix Zacignity w prowincji Galia Nabroska przez cesarza Witeliusza w 69 r n.e. jako pomocniczy dla II Legionu Augusta, ktrego ta prowincja bya baz rekrutacyjn.* II Legion Morski - Zacignity przez cesarza Witeliusza spord marynarzy rzymskiej floty w 69 r. n.e. Rozwizany przez Wespazjana w roku nastpnym. III Legion Cyrenaica Zacignity przez miejscowe wadze w Cyrenajce i Pnocnej Afryce w roku 67 n.e. Nie przyjty do suby w 69 r. n.e. przez cesarza Witelisza.* III Legion Gallica Zacignity w Galli w roku 69 przez cesarza Witeliusza. Rozformowany ju w nastpnym roku przez cesarza Wespazjana.*
113
I Legion Minervia Zacignity przez cesarza Domicjana, okoo roku 86 n.e. Od niego te otrzyma przydomek.* I Legion Traiana Zacignity na wojn dack przez cesarza Trajana w 100 r. n.e. Rozwizany przez cesarza Hadriana w 120 r. n.e. II Legion Traiana Zacignity na wojn dack przez cesarza Trajana w 100 r. n.e.* XXIX Legion Ulpia - Zacignity na wojn dack przez cesarza Trajana w 100 r. n.e. Rozwizany przez cesarza Hadriana w 120 r. n.e. XXX Legion Ulpia - Zacignity na wojn dack przez cesarza Trajana w 100 r. n.e.* II Legion Italica Zacignity przez Cesarza Marka Aureliusza w Italii poniedzy 161 a 180 rokiem n.e. na wojn z Germanami.* III Legion Italica jak II Legion Italica.* I Legion Parthicae Zacignity przez cesarza Sewerusa Aleksandra w 231-232 r. n.e. w zwizku z planowan wypraw na Parti.* II Legion Parthicae jak I Legion Parthicae.* III Legion Parthicae jak I Legion Parthicae.* Na podst.: Stephen Dando-Collins, Caesars Legion. The Epic Saga of Julius Caesars Elite Tenth Legion and the Armies of Rome, Nowy Jork 2002.

Wegecjusz - O Sztuce Wojskowej

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Wegecjusz - O Sztuce Wojskowej

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

FLAVIUS VEGETIUS RENATUS

O SZTUCE WOJSKOWEJ Ksi gi I III (WYBR)

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Zgred, luty 2004

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

RZYMSKA DYSCYPLINA PRZYCZYN WIELKOCI

Flavius Vegetius Renatus De re militari

DOBR I TRENING REKRUTA

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Ok. 1,80 cm.

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Wergiliusz, Georgiki, III, 345; w oryginale fragment ten brzmi:

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Rysunek 1 pilum (rdo: P.Connoly, Historia armii rzymskiej)

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

ORGANIZACJA LEGIONU RZYMSKIEGO

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

W org. praefectus castrorum.

Flavius Vegetius Renatus De re militari

PREFEKT ODDZIAW INYNIERYJNYCH

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Rysunek 5 rekonstrukcja insygniw legionu (rdo: P.Connoly, Historia armii rzymskiej)

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari

Flavius Vegetius Renatus De re militari