WYDAWNICTWO „MYŚLI NIEPODLEGŁE]".

ANDRZEJ MIEMOJEW5KI
—+—

DZIEJE KRZYŻfl
Z 91 ilustracjami.

WHRSZRWn. 1908.
 Biblioteka Narodowa
Warszawa

30001005069200

ma Żołnierz rusza na wojnę. Matka wie­

5*• iis
Mi
'eT« ł
sza mu na szyi krzyżyk, aby go strzegł we
wszelkiej przygodzie. Syn obiecuje nosić
go ciągle pod koszulą. Następnie na woj­
nie błysnął męstwem, a dowódca przypina
1 fl.fcSA- mu do munduru inny krzyżyk, należący do
kategorji orderów. Pytamy, jaki stosunek
pokrewieństwa zachodzi pomiędzy owym
krzyżykiem pod mundurem, a na mundurze?
Matka odpowie, że jej krzyżyk ma
znaczenie religijne, że jest godłem Męki
i Zbawienia, że uczyniony jest na obraz
i podobieństwo tego, który stał na Golgo­
cie. Dowódca zaś odpowie, że jego krzy-
Drak L. Bilińskiego i W. Maślankiew cza, Nowogrodzka 17.
— 3 -
żyk jest świecką odznaką honorową, usta­
Wysłał on w tym celu dwóch delegatów
nowioną dla bohaterów wojskowych w ro­
do rabinatu warszawskiego, ponieważ stwier­
ku takim a takim; dlaczego zaś nadano
dzono, że te „naczolniki" („Tefilimy" po
owej zaszczytnej odznace formę krzyża, nie
hebrajsku) sprzedawał niejaki Blumberg
umie objaśnić i powołać się może chyba
z ulicy Franciszkańskiej. Z tego powodu
na zwyczaj.
odbyło się zebranie u rabina Segala w War­
Chrześcijanie mniemają, że cześć krzy­
szawie z udziałem wybitnych żydów kon­
ża różni ich od żydów, przeto symbol ten
serwatywnych: Bialera, Trokenheima, Zol-
uważają za swoją wyłączną własność. Ży­
berga. Wezwany Blumberg tłómaczy się,
dzi nie przeczą, a nawet z pewną przesą­
że ktoś umyślnie powkładał krzyże z po­
dną obawą unikają go. Oto najświeższy
wodu konkurencji między wyrobem pol­
przykład. W N* 124 Przeglądu Porannego
skim w Królestwie a rosyjskim z Cesar­
z d. 5 maja b. r., pod nagłówkiem „Skan­
stwa".
dal religijny", czytaliśmy:
„Warszawskie gazety żydowskie roz­ Otóż więc chwila odpowiednia, aby­
pisują się o niesłychanem odkryciu, że śmy ze swej strony wszczęli także śledz­
w wielu tak zwanych „naczolnikach" skó­ two naukowe, czyli badanie.
rzanych, które żydzi kładą na głowę pod­
czas modlitwy, znaleziono zamiast żydow­
skich napisów religijnych — znak krzyża.
Pierwszy zrobił to odkrycie rabin Morgen­
Dzisiejsze pismo hebrajskie, zwane
stern z Sokołowa, z gubernji siedleckiej.
pismem kwadratowem, nie jest bynajmniej
— 4 —
— 5 —
 pierwotnem pismem żydów*)- W ich pi­
śmie starożytnem, znanem nam z różnych
napisów na monetach, ostatnia
T" \( htera alfabetu, czyli TAW, mia-
/ \ ła kształt KRZYŻYKA, leżącego,
Wiz. i. albo stojącego (Wiz. 1), rów­
noramiennego lub długoramien-
y-s i | nego **). Podobnie rzecz się
^V. T - 1 miała w piśmie fenickiem ***),
Wiz. 2. tylko dwa ramiona zaginano
i to w sposób rozmaity (Wiz.
2). Potem w hebrajskich napisach znajdu­
jemy literę TAW podobnie pisaną; przedłu-
*) Rysunek drzewa genealogicznego alfa­
betów znajdzie czytelnik w N* 3 ,Myśli Niepo­
dległej", str. 135, w artykule „Rodowód polskiego
alfabetu".
**) P. Hochart, Études d'histoire religieuse,
Paris 1890, Ernest Thorin, strona 299, rysunek krzy­
ża na monetach hebrajskich.
***) Phoenikische Sprache und Epigraphik
von J. Rosenberg, Wien u. Leipzig, str. 31 i 33.
— 6
M H H
żano tylko jeden zakrętas i to dolny, co wy­
nikało z samego ruchu ręki przy pisaniu
(Wiz. 3), choć i u Fenicjan znajdujemy już
tę odmianę. Z tej formy wytworzył się
kształt obecny litery TAW we współcze-
snem piśmie kwadratowem. Grecy
ii
literę THAU pisali także w formie
krzyżyka, ale nieco innego: ma on
kształt pionowego pala, z belką wiz. 3.
u góry nabitą (Wiz. 4). Jest to
właściwie forma narzędzia hindu- —«—
skiego PRAMANTHA (greckie „try-
panon", łacińskie „terebra", polskie wiz. 4.
„świder") Rzecz wielce znamien­
na, że wszelkie te formy przybiera także
KRZYŻ HINDUSKI, czyli SWASTYKA
t + X T * Wiz. 5.
(Wiz. 5). Bądź co bądź pokazuje się do­
wodnie, że i żydzi używali krzyża, co naj-
— 7 —
mniej jako KRZYŻA LITEROWEGO. Zba­
dajmy z kolei, czy ten Znak Rysunkowy
miał prócz tego jeszcze jakąś treść głębszą.
Przedewszystkiem należy sobie uprzy­
tomnić, że wyrażenie hebrajskie TAW zna­
czy KRZYŻ. Otóż w Proroctwie Ezechje-
lowem (IX,4) czytamy:
„I rzekł Jahwe do niego: Przejdź
przez środek miasta, przez środek Jeruza-
lemu, a naznacz KRZYŻ na czołach mężów
wzdychających i żałujących nad wszystkie-
mi obrzydłościami, które się dzieją w po­
środku jego".
Święty Hieronim, tłomacząc Biblję z he­
brajskiego na łacinę (Vulgata), nie przekła­
da tego wyrazu, co jest wielce znamienne,
tylko pisze tak: „Naznacz THAU na czo­
łach". W polskich Bibljach protestanckich
czytamy: „Uczyń ZNAK na czołach". W ory­
ginale hebrajskim, drukowanym pismem
kwadratowem, znajdujemy dziś nie literę
— 8 —
TAW, lecz wyraz, złożony z dwóch liter:
Taw i Waw. Może dawniej, gdy używano
starego pisma, zamiast wyrazu TAW wi­
dniał w tern miejscu Znak Literowy TAW,
czyli KRZYŻYK („Naznacz + na czołach").
Święty Hieronim (340—420) pisze: „Z po­
między dawnych liter hebrajskich, któremi
posługują się jeszcze dotąd Samarytanie,
ostatnia, czyli TAW, miała kształt krzyża,
jaki chrześcijanie piętnują sobie na czołach
i również na rękach" *). I rzeczywiście
w Katakumbach pod Rzymem spotyka się
malowidła, których postaci mają na czołach
to znamię. Na pewnym zabytku, pocho­
dzącym z XII wieku, jeszcze jakiś biskup
ma na czole wyryte znamię krzyża. Zatem
św. Hieronim wiedział dobrze, że chodzi
nietylko o Znak Rysunkowy, ale o specjal-
*) p. Hochart, j . w. str. 277.
- 9 -
ne znaczenie i dlatego wyrażenia THAW
nie tłomaczył, bo odpowiednika w łacinie
na to nie było.
Święty Augustyn (354 — 430) pisze:
„Znakiem Starego Przymierza było obrze­
zanie, tajnie na ciele noszone; znakiem
Przymierza Nowego jest krzyż, noszony na
czole przez chrześcijan jawnie. Tak naka­
zał Bóg". A Tertuljan (umarł około r. 220)
pisze z gniewem: „Szatan podszeptuje he­
retykom, aby naśladowali nasze święte
obrzędy podczas hołdów, oddawanych fał­
szywym bogom — on to każe im znaczyć
czoła żołnierzy Mithry".
Z tego wszystkiego widzimy, że
w owym okresie rozgrywała się walka
o symbol: czyją własność ma on stanowić?
Ale krzyż był zdawien dawna świę­
tym znakiem Boga Jahwy. Żydzi analfabe­
ci podpisywali się pod dokumentami krzy­
żykiem, zupełnie tak, jak to dziś czynią
— 10 --
niepiśmienni polscy wieśniacy*). U Babi-
lończyków i Elamitów pod każdym doku­
mentem kładziono znak krzyża. Krzyż jest
dziś u Arabów symbolem Allaha; widnieje
na każdym wekslu arabskim"*). To też
zdaje się, że później pod TAW rozumiano
u żydów już tylko „znak podpisywania" ***).
Wszelako za czasów Ezechjela było inaczej.
Po tym znaku poznawano się. Albowiem
w Proroctwie Ezechjelowem czytamy dalej,
że z rozkazu Boga Jahwy zabijano wszyst­
kich, których czoło nie było oznaczone
krzyżem i którym niejako brakowało —
*) Patrz: Alfred Jeremias, Das Alte Te­
stament in Lichte des Alten Orient, 2 wyd., Lipsk
1906, str. 588 i 589 z dopiskami.
**) j . w. str. 588, dopisek 5.
***) Patrz: Dr. Julius Fiirst, Hebr. u. chald.
Scbul-Woerterbuch ueber d. A. T., str. 627 pod
„taw".
-- 11. —

chrztu*). Dalej zaś: „Każdego, na którym
ujrzycie KRZYŻ, nie zabijajcie" (IX,6).
Tak też należy rozumieć ono pozna­
czenie przez żydów krwią drzwi w Egipcie
przed wyjściem z niego, gdy następnie
Anioł z rozkazu Boga Jahwy obchodził i za­
bijał po domach. Czytamy: „A będzie wam
ona krew na z n a k na domach, w których
będziecie; bo ujrzawszy krew, minę was,
że nie będzie u was plaga ku zatraceniu,
gdv będę zabijał w Ziemi Egipskiej" (2 Mojż.
XII, 13).
Ale zarazem Znak Krzyża działał jak
talizman, jak amulet, jak Znak Ochronny,
jak ono późniejsze: „Pod tym znakiem zwy­
ciężysz". Bo oto, gdy Jozue zmagał się na
polu bitwy z Amalekitami, na wierzch pa-
*) Chrzest, krzèst, krst, krsteni, kerst, karszt—
w różnych językach słowiańskich. „My Polacy,
tak jak też i Ruś, od Krzyża Ś. podobno Krztu
Ś. daliśmy imię" (Linde 1807, str. 267 b. i 268 a)-
— 1? — —
górka wstępuje trójca—Mojżesz, Aron i Hur.
W pośrodku stojący Mojżesz podnosi ręce
i czyni ze swej postaci Znak Krzyża; wte­
dy wojska Jozuego biorą górę nad nie­
przyjacielem. Gdy zaś Mojżesz się zmęczy
i „choć trochę" ręce „opuści", bierze górę
Amalek i jego wojska. Tedy „Aron i Hur
podpierali jego ręce z obudwu stron...
I obrócił w tył Jozue Amaleka i lud jego
paszczęką miecza" (2 Mojż. XVII, 10—13).
To też teraz rozumiemy, jakie znacze­
nie mają na monetach żydowskich postaci
z krzyżami i to nawet niekiedy dlugora-
miennemi (dziś takzwanemi „łacińskiemi"),
jak np. z pierwszego wieku naszej ery na
monecie króla Heroda Agrypy I *). Rozu­
miemy też, ile znaczeń pochodnych mogło
mieć hebrajskie wyrażenie TAW i skutkiem
czego używano go nawet w obcych języ-
*) Patrz: Riehm, Handwoerterb. d. Bibl.
Alterth. I, 604.
13 —
kach, jak to uczynił św. Hieronim w Ła­ medalu żydowskim (Wiz. 8) z epoki Mak-
cinie*). kabich (Machabeuszów), więc z okresu

î t 4-
Wszelako Egipcjanie także czcili krzyż. krwawych walk naro­
Miał on kształty różne: do greckiego THAU dowych; następnie w
dodawano KÓŁKO lub USZKO (Wiz. 6). jednej i drugiej for­
/*, Pochodzi to stąd, że albo go za mie na monetach z e- wiz. 7.
uszko dzierżono w ręku, albo też póki Heroda Wielkie­
T
Wiz. 6.
za kółko wieszano na szyi. Istniał
jednak cały szereg odmian (Wiz. 7),
go (Wiz. 9), kiedy państwo żydowskie cie­
szyło się pełną niepodległością i najwięk-
które vi czasach późniejszych spo­ szem znacze­
tyka się także na zabytkach żydowskich. niem na ze­
Krzyż z kółkiem i bez kółka postrzegamy na wnątrz; a wre­
szcie na mo- wiz. 8.
*) Krzyż Hinduski, czyli Swastyka, znaczy: netach z okre­
Doskonałość.—Autor niniejszej pracy pytał pewne­ su ostatniego powstania narodowego pod
go kapłana żydowskiego o znaczenie wyrazu TA W.
Kapłan odparł: to znaczy DOBRO. Na dalsze py­
Bar Kochwą (Wiz. 10), czyli w drugiem
tanie, czy nie znaczy także KRZYŻ, kapłan ów od­ stuleciu naszej ery, pod dni owego bohate­
parł z niechęcią: może także znaczyć krzyż.—Więc ra, który przez Rabbi BenAkibę publicznie
KRZYŻ będzie znaczeniem ścisłem, technicznem, ogłoszony został za Mesjasza (co się po
natomiast DOBRO znaczeniem przenośnem, po-
grecku wykłada: Chrystusa)... Na jednej
chodnem, filozoficznem.—U Egipcjan hieroglif w for­
mie krzyża z uszkiem (porów Wiz. 6) znaczył stronie ŚWIĄTYNIA, a nad nią widny
ŻYCIE. KRZYŻ. Na drugiej stronie również świą-
- 14 — — 15 —

ttMMBSHRBHl
tynia, a nad nią jaśnieje gwiazda. To też
zwano go Synem Gwiazdy...
Powyższe przykłady wykazują chyba
dostatecznie, że krzyż był religijno-narodo-
Wiz. 9.
wym znakiem żydów, nim stał się symbo­
lem religji chrześcijańskiej. Ale jak ważne
Wiz. 10.
zmiany dziejowe zajść musiały, jeżeli dziś
żydzi, wywłaszczeni niejako ze swego świę­
tego znaku, uważają za SKANDAL RELI-
— 16 —
GIJNY, gdy fabrykant włoży go do „na-
czolników" (Tefilimów), skoro za czasów
Ezechjela krzyż umieszczano nie w „na-
czolnikach", ale piętnowano go, czyli tatuo­
wano, bezpośrednio na czołach*)! A zre­
sztą żydzi, składając dziś jeszcze do mo­
dlitwy ręce, bezwiednie rękom tym kształt
krzyża nadają... Może tedy ów kupiec z uli­
cy Franciszkańskiej posiadał coś w rodzaju
ZAUTOMATYZOWANEGO INSTYNKTU
HISTORYCZNEGO, nieświadomego, dzia­
łającego odruchowo, o czem pomówimy
później, gdy obaczymy szereg NAWROTÓW
do starego symbolu u wszystkich ludów
europejskich, a nawet u ludu polskiego!
Może zresztą wyrażenie NAWROT da się
*) p. Hochart, j . w., str. 277, opis tatuowa­
nia tego znaku. Na całym Starożytnym Wschodzie
znak ten piętnowano na czołach, rękach a nawet
za uszami. Bodaj w języku polskim mamy jesz­
cze zwrot, zawierający polecenie zapisania sobie
za uszami rzeczy ważnej a przepomnianej.
DZIEJE KRZYŻA.
— 17 — 2
 zastosować tylko do takich wypadków, jak w najświeższym numerze pisma „Memnon" *)
umieszczenie przez browarnika i wielce za­ znajdujemy wizerunek arcykapłana z Memfis
służonego zbieracza starożytności*) Jakob-
sena KRZYŻA W FORMIE SWASTYKI na
wybudowanym przez siebie KOŚCIELE
w Kopenhadze; wszelako w innych wypad­
kach będzie to raczej zautomatyzowana
STARA TRADYCJA POGAŃSKA, nie ma­
jąca nic wspólnego z dzisiejszą ŚWIADO­
MĄ tradycją chrześcijańską... * )
Wspomnieliśmy, że krzyż miał znacze­
nie symbolu religijnego także u Egipcjan.
Weźmy przykład, gdzie ów krzyż pod
względem formy i zastosowania najbardziej
nam przypomina dzisiejszość katolicką. Oto

*) Zwłaszcza cenne są jego zbiory najstar­ Wiz. u .

szych malowideł nagrobkowych greckich, na któ­
rych oczy malowane są jeszcze w sposób „egip­ (Wiz. 11), mającego na piersi aż sześć
ski", t. j . twarz przedstawiona jest z boku, a na krzyżyków, a każdy wisi na osobnym sznu-
niej oko tak, jak się je widzi z frontu.
**) Do rzędu nawrotów instynktowych za­ *) Lipsk 1907, 1 tom, 2 zeszyt, tablica II,
liczyć wypada Krzyże Orderowe.
fig. 10.
- 18 - 19
 reczku. Ale niełylko duchowieństwo egip­ z dziejami symbolów ognia i słońca*), któ­
skie było wyposażone krzyżykami. To sa­ rego ręce PROMIENNE, dotykając ziemi,
mo stosuje się do egipskich bogów (Wiz.
12). Tych przykładów mamy bez liku. *) Z dziejami krzyża łęczą się inne symbo­
le, jak gwiazdy, tarcze słoneczne i z nich idące
Krzyż z kółkiem lub glorje dokoła głów lub nad głowami, monstrancje
uszkiem, czy też bez (słońca) chrześcijańskie i hiuduskie, ręce ukazujące
nich, znajduje się na się z nieba; promienie słoneczne zakończone ręka­
pomnikach starożytne­ mi, gołębie, baranki, baranki z krzyżami i chorą­
giewkami, ryby spotykane nietylko w Katakumbach
go Egiptu, albo w rę­
rzymskich, ale także u Hindnsów (porów. R. Pis-
ku bóstwa, albo obok chel, Leben und Lehre des Buddha, Lipsk 1906,
niego. Tu mamy aż B. G. Teubner, zwłaszcza na str. 46 wymieniony
trzy krzyże, dwa z usz­ ZNAK RYBY Z GROBU BUDDY, a między str.
kami, a jeden z kół­ 44 i 45 na rysunku POKAZANY, co wedle Maxa
Mullera pochodzi z roku 477 przed naszą erą!),
kiem na dole, osadzo- dalej żydowski znak symboliczny „Mogen Dowid"
^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ny na kuli, czy sercu, (Tarcza Dawida), będący znaną odmianą SWA­
Wiz. 12. który to symbol od­ STYK! tak pod względem rysunkowym, jak i pod
powiada dzisiejszemu względem symbolicznym — a wreszcie KRUCYFI­
KSU. Wszystkie te symbole, prócz ostatniego
JABŁKU KRÓLEWSKIEMU. Już takie jabł­ (t. j . krucyfiksu), istniały w starożytnych religjach
ko królewskie widzieliśmy na monecie z epo­ i następnie dopiero dostały się do chrześcijaństwa.
ki Machabeuszów (porów. Wiz. 8). Nie­ Niepodobna nam w pracy niniejszej zajmować się
podobna nam tu dziejów krzyża łączyć temi wszystkiemi symbolami. Wykreślamy sobie
drogę prostą, krocząc śladami dziejów samego
— 20 —
— 21 —

płodną ją czynią. Ale bodaj jeden tylko
przykład z XVI-go wieku przed Chr., z epo-
Wiz. 13.
ki Amonhotepa IV, czyli Chu-en-atena, któ­
ry na załączonym rysunku (Wiz. 13) uka-
krzyża i z konieczności tylko zbaczając ku symbo­
lom, które się z nim połączyły, o ile to wyjaśnia
główny temat naszej pracy. Kto ciekaw, może
tymczasem zajrzeć do doskonale napisanej i ilu­
strowanej pracy Malverta „Science et religion" (Pa­
ryż 1899), lub do niemieckiego przekładu tej pracy
„Wissenschaftund Religion" (Frankfurt n. M. 1904).
— 22 —
MP^%-
żuje się wraz ze swoją matką (on po le­
wej, ona po prawej). Znowu krzyże! I to
z uszkami, bez uszek, w formie jabłka kró­
lewskiego... Ale idźmy dalej drogą poszu­
kiwań.
Oto w sąsiadującej z Palestyną Feni­
cji widzimy również krzyż jako święty sym­
bol błogosławieństwa, a także płodności
(Wiz. 14). Jak bałamutne pod tym wzglę­
dem informacje sze­
rzono u nas dzięki
urwaniu się nici hi­
storycznej pomiędzy
Teraźniejszością a Sta­
rożytnym Wschodem,
świadczy Encyklope- ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^
dja Orgelbranda, któ- Wiz. 14.
ra pod wyrazem krzyż
poucza, że dopiero chrześcijaństwo zaczęło
nadawać świątyniom formę krzyża, gdy Fe­
nicjanie czynili to znacznie wcześniej. Tu
też spotykamy ów KRZYŻ LITEROWY,
23 —
 podobny do litery TAW w starożytnem pi­ miłości, dzierży w ręce laskę w kształcie
śmie hebrajskiem (porów. Wiz. 3), a rów­ długiego krzyża (Wiz. 18). Na wizerunku
nież w fenickiem (porów. Wiz. 2), znak lewym Astarte ukazuje się jako Bo­
Boga-Słońca, czczony po świątyniach i wy­ gini Szczęścia, a krzyż wciąż jej

m
ciskany na monetach (Wiz. towarzyszy. Ale idźmy dalej.
15). A krążąc po tych zie­ Kierujmy się na północ wy­
miach, na których całe na­ brzeżem morskiem, aż do Małej
rody szły do grobu, niekie­ Azji, aż do Hisarliku, aż do ruin Wiz. 17.
dy żadnej pamiątki po so- starożytnej Troi, opiewanej przez
Wiz. 15. bie nie pozostawiając, wspo­ Homera, a odkopanej przez słynnego ba­
mnijmy Hetejczyków, któ­ dacza Schliemanna. Żmigrodzki, przejrzaw-
rzy, niewiele zostawiwszy, przecież świad­
czą, że także symbol ten czcią otaczali.
Śród scen, wyobrażających obrzędy religij­
ne, widnieją postaci, które dzier­

1
żą w rękach krzyże (Wiz. 16 i
17), całkiem podobne do na­
szych krzyżów katolickich, ści-
Wiz 16. ^'eJ m°wiąc „łacińskich". W Sy­
Wiz. 18.
donie znajdujemy nawet coś w
rodzaju Krzyża Pasterskiego. Bo oto bo­ szy jego atlas, obejmujący około 600 przed­
gini Astarte (Istar), azjatycka Venus, bóstwo miotów, pisze: „W liczbie tej znalazłem 55
— 24 - - 25 -
 swastyk, 144 krzyżów (w tej liczbie 30
z czterema ćwiekami), następnie 102 trójra-
mienne swastyki, t. zw. triquetrum, 86 pię­
cioramiennych, 62 sześeiora-
miennych etc."*) Schliemann
znalazł tam także charaktery­
styczną figurkę hinduskiej bo­
gini Maja (Wiz. 19), którą
dlatego tu wspominamy, że,
jak we wzorcu fenickim (Wiz.
14), łono jej jest „błogosławio­
ne". Czy mimo woli nie przy­
pomną się każdemu z nas tak
dobrze znane słowa: „Błogo­
sławione łono, które cię wy­
dało?" — W drugiem tysiąco-
leciu przed naszą erą godło
Wiz. 19. bojowe Hellenów miało wy­
gląd krzyża na tarczy słone­
cznej. I oto Schliemann znak ten odkopu-
*) Żmigrodzki, Historja swastyki, odczyt
wygłoszony na kongresie folklorystów w Paryżu
— 26 — —
' ' • ' . . • • ' • ' • • . . '
je w Mycenach (Wiz. 20). Jest to symbol
wielkiej wagi, pomówimy o nim później,
a tymczasem idźmy dalej, całkiem na Wschód,
hen aż do Zatoki Perskiej przez Asyrję
i Babilonję.
Znowu krzyże i krzyże!
4b
Wiszą one na piersiach kró-
lów-kapłanów. Stare dzie­
je: 930 lat przed Chrystu­
sem! Oto Samsi-Bin (Wiz.
21), a poniżej Assur-Nasir- NY
Habal (Wiz. 22). Zwłasz- Wiz. 20.
cza ten ostatni nosi krzyż
zupełnie tak, jak nasi biskupi. I kształt te-
1899, Wisła t. V, kwiecień — czerwiec 1861, str.
333—350 i 3 tablice z 183 rysunkami, stanowiące-
mi znakomity materjał. Praca ta wyszła także
w osobnej odbitce tegoż roku. Kto pilnie prze-
studjuje tablice Żmigrodzkiego, ten musi dojść do
niezbitego wniosku, że k r z y ż jest właściwie tyl­
ko s w a s t y k ą i na odwrót, swastyka jest tylko
krzyżem. Zresztą przekonamy się o tern później,
w dalszym ciągu niniejszej pracy.
27 —
 go krzyża jest zupełnie taki sam. Ale to
nie wyjątki. Biegnąc wstecz już nie wie­
kami, ale tysiącolecia-
mi, widzimy, że sta-
ro-sumeryjski król Gu-
dea, którego statuetka
stoi w paryskim Lu­
wrze, na piersi ręce
k r z y ż o w a ł , jak to
dziś żydzi robią *).
Już wspomnieliśmy, że
w Babilonji umieszcza­
Wïz. 21. no pod każdym do-
^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ kumentem krzyż, by
sprawie, o której tam była mowa, towarzy-
*) Gdy starsi badacze czasy tego władcy
przenosili mniej więcej w rok 4000 przed Chr.,
nowsi mniej więcej w r. 2500 przed Chr., jak np.
Winckler (Die babyl. Kultur i. ihren Bezieh. zur.
unsr., Lipsk 1902, str. 14), lub Kaulen (Assyrien u.
Babylonien, Freiburg i. B. 1899, str. 106), że się na
tak biegunowo różne umysły powołamy.
- 28 —
MMMM
szyło błogosławieństwo. Taki znak spoty­
kamy np. na dokumencie z okresu dynastji
Hammurabiego. U Elamitów panował ten
am zwyczaj. K rzyże strze­
gły granic państwa. Zwy-
czajn.' krzyż równoramien­
ny znajdujemy na elamic-
kiem kamieniu granicznym
(Wiz. 23)*). Z krzyżem tej
samej formy spotykamy się Wiz. 22.
na pieczęci asyryjskiej, prze­
chowywanej w Muzeum Brytyjskiem. Idź­
my jeszcze dalej, a mianowicie do Persji.
Oto mamy wizerunek perskiej
Artemis, która wyposażona jest ^ W
Znakiem Błogosławieństwa w obu
formach, więc swastyką i krzy- Wiz. 23.
żem (Wiz. 25). Wizerunek ten
znajduje się na starożytnej wazie Tery.
*) Jeremias, j . w. str. 589 fig. II i dopisek
1 o pracach Hommla.
— 29 —
Tak więc wszędzie i wszędzie odnajdujemy krętaninach, gwiazdach i t. p. (Wiz. 26).
ów znak święty. W ornamentyce znak ten odegrał niezmier­
nie ważną rolę*).
Wielu uczo­
nych łamało so­
bie głowę nad
tern, jaki p o-
c z ą t e k mógł
być tego symbo­
lu. Bodaj najsil­
niej przemawia
do nas mniema­
Wiz. 24. nie, że pochodzi w i z 2 5.
on od narzędzia
Wszelako zdaje się nie ulegać wątpli­ do niecenia ognia. Zresztą posiadamy na
wości (a może i ulega??), że ów symbol
w kształcie SWASTYKI właściwą ojczyznę *) Żmigrodzki pisze: „Jeżeli zestawimy rząd
swoją ma w Indjach. Żmigrodzki nazywa swastyk, połączywszy je w ten lub inny sposób,
go Znakiem Rodowym Arjów. Swastyka pomnożymy załamania jej ramion i powiążemy je
posiada niezmierną ilość odmian, poczyna­ ze sobą, jeżeli potem skombinujemy jej połówki
i ćwiartki, urozmaicając wiązania, to z tego wszyst-
jąc od prostych dwóch drewienek, złożo­
kieao otrzymamy najrozmaitsze okazy ornamentyki
nych „na krzyż", a kończąc na zawiłych greckiej, t. zw. meandra", j . w. str. 338.
- 30 — — 31 —
 to dowody historyczne*) Wiemy, że ile­
kroć wskutek niedbalstwa kapłanek Westy
wygasł święty ogień, Westalki musiały roz­
niecać go na nowo za pomocą tego na­
rzędzia. Działo się to u Rzymian, Greków,
Persów, Hindusów. Dotąd lud zabobonny
dla zażegnania cholery i innych klęsk tą
drogą dobywa „czysty" ogień, jak świad­
czą liczni pisarze**).
*) Flaccus Marcus Verrius, gramatyk rzym­
ski, który zmarł za Tyberjusza, autor dzieła „De
significatu verborum", poucza nas o urządzeniach
rzymskich. Dzieło jego streścił inny rzymski gra­
matyk z II-go wieku po Chr., Sextus Pompejus
Festus.
**) Patrz Edward B. Tylor, Antropologia,
wyd. 2, Warszawa 1902, str. 16 i 266. „Odwiecz­
ny ten wynalazek przetrwał nawet w Europie do
dni naszych w zwyczajach ludzi, wydobywających
tak zwany „ogień nowy" (need-fire), którym pod­
czas pomoru na bydło wieśniacy w wielu okolicach
zapalają ogniska i przepędzają przez nie konie
i bydło, ażeby je uchronić od zarazy... można go
— 32
Swastyka miała kształt krzyża. W miej­
scu skrzyżowania było wgłębienie, w któ-
widzieć dotąd w Szwecji i innych krajach podczas
grasowania cholery lub jakiejś zarazy. W ostat-
niem stuleciu wyszło prawo, zakazujące zabobon­
nego krzesania ognia przez tarcie w Jônkôpping,
w tym samym okręgu, który obecnie słynie ze
swych tanich tandstickor, czyli kijków zapalnych,
to jest zapałek. Tak dziwnie schodzą się czasem
krańce cywilizacji na tym świecie!"—O nieceniu
ognia przez tarcie w Polsce patrz cenne wiadomo­
ści w „Wiśle" z r. 1891, tom V, str. 165, 166, 432
i 924 Marjana Wawrzenieckiego, Rafała Lubicza
i Jana Karłowicza. Marjan Wawrzeniecki podaje,
że w Hrubieszowskiem używa się do tego celu wy­
łącznie drzewa leszczynowego. W warszawskiem
Muzeum Przemysłu i Roinictwa znajduje się przy­
rząd do niecenia ognia; przyrząd ten pochodzi z Kie­
leckiego. Ogień tą drogą dobywany zwie się u lu­
du „ogniem żywym". W niektórych okolicach pod­
czas cholery gaszono wszędzie ogniska, niecono
nowy ogień przez tarcie i z niego dopiero zaopa­
trywano w płomię całą wieś.—Na kościołach z XII-go
wieku w cokule widnieje komień misecskowy (Scha-
lenstein), na którym niecono ogień dla celów ob­
rzędowych.
DZIEJE KRZYŻA. 33 3
 rem przez szybkie wiercenie PRAMANTĄ,
patykiem w kształcie greckiej litery THAU
+ * K yî + * (porów. Wiz. 4), wytwarzało się ciepło
i wreszcie strzelała iskra. Przeto Swastyka
i Pramanta tworzą niejako całość i może
dlatego łączono je razem na wizerunkach
of? y? ^ af* |5S rozmaitych. Wgłębienie na skrzyżowaniu
Swastyki zwało się „macicą", „matką",
„Mają". Wedle Wedów bogini MAJA mia­
ła w onem wgłębieniu swoją siedzibę, ta
bogini, będąca uosobieniem siły twórczej.
Synem jej był AGNI (Ogień), tegoż ojcem
/SBi
niebieskim SAWISTRI, a ziemskim CIEŚLA
S9 ^ TWASTI, twórca onego cudownego narzę­
HhïEK S5SS dzia, czyli SWASTYKI.
Z drzewa strzela tajemnicza iskra!
Czyż to nie cud w oczach człowieka, który
nie znał zasad dzisiejszej fizyki, a tyle one-
mu zjawisku zawdzięczał? Pamiętajmy, że
Wiz. 26. jeszcze 150 lat temu wierzono w jakiś FLO-
GISTON, który miał sprawiać, że ciało się
paliło, a o ciałach spalonych mówiono, że
— 34 —
— 35 —
 zostały ZDEFLOGISTOWANE. Wszak za­
ledwie 100 lat upłynęło od chwili, kiedy
Priestley odkrył TLEN, który nam ostate­
cznie przyczynę palenia się ciał, czyli utle­
niania, wyjaśnił. A zaledwie siódmy dzie­
siątek lat nosimy z sobą pudełka zapałek,
które górnik w naszych kopalniach węgla
niejednokrotnie błogosławi, a które wedle
surowego przepisu zawsze musi mieć z so­
bą, ilekroć szybem zjeżdża do podziemia.
Koczownik patrzył na Swastykę jak
na cud. Błogosławione narzędzie i błogo­
sławione jego usługi cudowne! Chcąc roz­
niecić ogień obok swej szatry, przybijał ono
narzędzie, aby się podczas tarcia nie ru­
szało, skąd pewnie pochodzą strzałki po­
przeczne u ramion krzyża swastykowego.
Ale nietylko, że tak powiemy, w domu, na­
rzędzie to służyło koczownikowi. Brał je
z sobą, gdy ruszał na wędrówkę. W tern
błogosławionem narzędziu unosił z sobą
utajone płomię. Temi słowy też wielbi to
— 36 —
^ • H ^ W V - ï i ^ ;
narzędzie stary hymn hinduski. Ono zaś
nietylko darzyło go ciepłem i gotowaną
strawą, ale gdy nastała ciemna noc i dziki
zwierz dokoła bliskość swoją pomrukiem
groźnym zapowiadał, wykrzesane z narzę­
dzia ogniska otaczały strażą płomieni tuła­
cza, zapewniając mu bezpieczny spoczynek.
Ileż myśli, uczuć i zdarzeń oplotło tradycją
to proste narzędzie, zawieszone u boku
władców, patryarchów i wojowników!*)
Ileż legend rozbiegło się po wielkich prze­
strzeniach ziem, borów, gór i puszczysk!
Narzędzie to poprostu zrosło się z ludzko­
ścią i jej losami, stało się tedy symbolem
BŁOGOSŁAWIEŃSTWA. Powoli jęły się
tworzyć mity i podania religijne, potem za­
częła snuć swoje filozofja, tworząc całe sy-
*) Porów. „Dwa drzewa biblijne" (wyd.
Myśli Niepodległej), str. 29, fig. 11; na wizerunku
Bóg Marduk i towarzysząca mu postać druga mają
u boku to narzędzie.
— 37 —
 stematy, nie próżnowała też teologja, boski
symbol w onem narzędziu ukazując. Może
i gwiaździarstwo znakiem tym się posługi­
wało: strzałki na lewo zwrócone wyobra­
żały nocny ruch nieba, na prawo zaś jego
ruch dzienny, więc raz gwiazd, drugi raz
słońca?*) Może tajemnicze strzałki ukazy­
wały kierunek wędrówki Arjów?**) Czy
podobna odnaleźć ślady, jakiemi przez ty-
siącolecia kroczyła myśl ludzka, której w do­
datku nikt przez długie epoki nie zapi­
sywał?
Ze swastyką, tym krzyżem wszech-
ludzkim, łączy się nietylko błogosławień-
*) Walter Crâne, Die Grundlagen der Zeich-
nung, Leipzig, Herm. Seemann Nachf. (przekl.
z ang.), str. 228, roz. 7.
**) Mokłowski, Sztuka ludowa w Polsce,
Lwów 1903, H. Altenberg, str. 98. Na str. 192
Mokłowski sprowadza swastykę do rysunku jeźdź­
ca na koniu w formie tego rysunku najbardziej
prymitywnej.
— 3* —
4MBKSÇV-
stwo, ale twórczość i samodzielność ple­
mienia ludzkiego. Zrazu tylko Bóg dawał
miły ogień, aż zjawiła się Pramanta i ona
go nieci. Pramanta, zwyczajny świder,
zmienia się w PROMETEUSZA. On bo­
gom WYKRADŁ ogień. Ale jak? Wykradł
im swoją PRZEMYŚLNOŚCIĄ. Zrozumiał
to stary tragik Ajschylos, gdy o przeciwni­
ku Dzewsa, Prometeuszu, pisał:
Wstanie przeciwnik i na niego ruszy
0 niezmożonej głowie i prawicy,
Wymyśli iskrę, co od błyskawicy
Silniejsza, grzmienie, co gromy zagłuszy,
1 w szumne morze zanurzy ramiona,
Aby połamać Trójząb Pozejdona,
A w przeciwnościach zdobędzie poznanie,
Czem niewolnictwo, a czem jest władanie.
A Goethe, który genialnie starożyt­
ność odgadywał, PROMETEIZM w bardzo
podobny sposób pojął:
Skryj, Dzewsie, niebo swe omanem chmur
1 jak ów malec ścinający osty
— 39 —
 Nie żałuj chłosty
Dębom i zrębom gór;
Przecie mi z pod nóg tej ziemi koliska
Nie wydrzesz, ani mi się nie rozgościsz
W tej chacie, którą od węgłów do pował
Nie tyś budował,
Ni w niej żywego nie zgasisz ogniska,
Choć mi go tak zazdrościsz *).
Jest to zatem symbol przemyślności,
płodności, samodzielności, bezpiecznego by­
tu, siły twórczej, a wreszcie amulet i tali­
zman przed złem, które czyha. Gdy Bo­
gów Słonecznych symbolem jest koło tar­
czy słonecznej, krzyż symbolem jest czło­
wieczej niezależności. Aż kiedyś spór bo­
gów i ludzi (natury i rozumu) zmienił się
w współdziałanie. Bogowie i ludzie za­
warli ze sobą przymierze. Połączono ich
symbole w jeden znak święty. Krzyż zo­
stał położony na tarczy słonecznej (Porów.
*) Patrz całość w N* 21 Myśli Niepodle­
głej, str. 385.
— 40 — 41
wiz. 20). Ogień niebieski łączy się z ogniem
ziemskim. Dla wykazania równo7naczności
krzyż zostaje wpisany w koło
(patrz dalej wiz. 49, 52, 55,
87). A kto połączył w sobie
pierwiastki ludzkie z bo-
skiemi, tego głowa uka­
zuje się na tle glorji, zło­
żonej z obu symbolów, krzy­
ża i słońca (patrz dalej wiz.
55 i 59). Będzie on miał także dwóch ojców,
niebieskiego i ziemskiego, cieślę, oraz matkę
Maję, tylko imię jej upodobnią do imienia
w danym języku używanego.
To też symbol krzyża rozcho­
dzi się po wszystkich ziemiach i
wszystkich lądach. Na trzy tysiące è
lat przed naszą erą już się dostaje w i z 2 s.
do pisma chińskiego w formie, ja­
ką ukazuje załączony rysunek (Wiz. 27),
a którą to formę ze zdumieniem odnajdzie­
my potem na polskich pisankach, czyli ma-
 lowankach jaj wielkanocnych! (patrz dalej wiz. 31). A przecież Buddyzm ukształtował się
79). Tam też, w Chinach, staje się sym­ na sześć wieków przed Chrystusem! Krzyż
bolem władzy, przybierając kształt krzyża
osadzonego na kuli
(wiz. 28), które to zna­
czenie ma także w
Indjach. Oto wizeru­
nek bizantyjskiej cesa­
rzowej Eudoksji z koń­
ca IV-go wieku naszej
ery (wiz. 29), która
na medalu dzierży tak
ono jabłko królewskie,
jak je dzierżą do dnia dzisiejszego wszyscy
monarchowie europejscy podczas obrzędu
. koronacji. Godło to wypuszcza
\Ay niekiedy promienie (wiz. 30). Tak
~ ^ N ~ było w Troi, jak świadczą wyko-
Wiz. 31.
Wiz 30 Pa''ska, tak też było i w Indjach.
Krzyż w kształcie Swastyki ma przepływa nawet oceany. Europejczycy, od­
na piersiach Budda, jak świadczy miedziany krywając Amerykę, już go tam zastają. W Me­
posążek paryskiego Muzeum Guimet (wiz. ksyku widnieje on w rękach Boga Wscho-
-- 42 — — 43 —
 du Kwatcalkuati (wiz. 32). Wciąż jest sym­ pierw ryć go sobie musiała na ciele piętnem
bolem ognia, siły, twórczości, władania. niezatartem; dopiero wtedy była spokoj­
Biegnąc drogami nieznanych nam tradycji, na. Następnie, gdy widocznie zmieniły się
dotrze do wszystkich ras, przybierze kształt lęki i pojęcia, symbol wyszywano na suk­
bożka wyzierającego z niach. Potem, gdy może
pnia krzyżowego, by, o- szaty częściej zmienia­
sadzony na roii, strzegł no, symbol przybiera
w Korei pól przed złe- kształt przedmiotu, wy­
mi duchami (wiz. 33), robionego z drzewa lub
lub też, gdy bieda metalu. Coraz bardziej je­
tak wielka, że niema dnak oddziela się od
co ociosać, czy też człowieka materjalnego,
brak czasu na to nie a zbliża do człowieka du­
pozwoli w ciężkiem chowego, coraz bardziej
zmaganiu się o byt, sam się uduchownia, aż
na wyspach Hebrydz- wreszcie staje się owym
Wiz. 32. kich ujawni się tylko znakiem, kreślonym w Wiz. 33.
jako znak, ułożony z powietrzu, i to nietyl-
luźnych kamieni (wiz. 34). I tu bodaj do­ ko w obrzędzie ściśle religijnym, ale przy
tarliśmy do jego MATERJALNEJ granicy. lada sposobności i w lada sprawach do­
Niebawem i ją przekroczy. Bo oto w gru­ czesnych. Tak to, gdy błyśnie grom na
bej zmysłowości pogrążona ludzkość naj- niebie, wieśniak polski żegnając się (zaże-
— 45 —
— 44 —
 gnywając grom), kreśli znak krzyża. Tak chjela, gdzie wszystkim „sprawiedliwym"
teżjWedle legendy Mistrz Twardowski, ucie- wypiętnowany zostaje krzyż na czole, ale
kając od Krze- także Izajasza (LXVI 19), gdzie czytamy:
9
e mionek w stronę „I włożę na nie z n a m i ę , i poślę z tych,
9 Krakowa, krzy­ którzy zachowani będą"; następnie Apoka­
S żykami odpędzał lipsę Jana: „I widziałem drugiego Anioła
a' • nacierających na występującego od wschodu słońca, mają­
« a O o fl O l i e a g niego zewsząd cego pieczęć Boga żywego: i zawołał...
djabłów. I tak nie szkodźcie ziemi i morzu, ani drzewom,
wreszcie dziś aż popieczętujemy sługi Boga naszego na
chłop polski, gdy czołach ich. I usłyszałem liczbę popieczę-
w nieco dalszą towanych, sto i czterdzieści cztery tysiące
*
wybiera się dro popieczętowanych ze wszech pokoleń synów
gę, staje przed Izraelskich" (VII, 2 — 4 ) . A gdyby to, jak
końmi i biczy­ mniema Morozów*), było nawet przeno­
m śnią, to przenośnia jest tylko odchyleniem od
skiem znak krzy­
ża kreśli. rzeczywistości; mowa tu zatem o pewnym
Aby to, co tu
* mówimy, nie wy­ *) Otkrowienje w grozie i burie, Moskwa
Wiz. 34. dało się jedynie 1907, 2 wyd., W. M. Sablin, roz. 7, a także ob­
jakimś wywo­ szerne sprawozdanie ilustrowane w Myśli Niepo­
dem, przypomnimy nietylko Proroctwo Eze- dległej N* 44 p. t. „Apokalipsa".
— 46 • 47 —

. . - • « - « « ^
obyczaju, a raczej obrzędzie. Istniały na­
maki, albowiem na wazie, której rysunek
rzędzia do wyciskania lub wypalania świę­
wyobraża apoteozę Heraklesa (wiz. 35), ko­
tego piętna. Jedno z takich narzędzi cieka­
nie kwadrygi (wozu z czterema końmi za-
wy czytelnik może nawet obejrzeć w war-
przężonemi wpoprzek) mają
szawskiem Muzeum Rolnictwa i Przemysłu
na zadach wypalone krzyże*).
(N* 161 katalogu). Jest z żelaza. Wyko-
Wyobraża to wizerunek pra­
wy (krzyż w kółku); lewy z in­
nej wazy pochodzi, wykopa­
nej w Etrurji. Następnie mó­
wiliśmy o wyszywaniu sym­
bolu krzyża na szatach. Oto
Wiz. 35. wizerunek bożka starożytnej
Gallji (wiz. 36). A oto znowu
pał je p. St. J. Czarnowski w grocie Oko­
wizerunek grabarza z Kata- W iz. 36.
py, w Dolinie Prądnika. Plinjusz Starszy
kumb św. Kaliksta pod Rzy­
także świadczy, że w starożytności tatuowa­
mem (wiz. 37). Przykładów możnaby przy­
no ciało znakami *). Wszelako ów znak
toczyć bez liku; dziś chłop polski niekiedy
święty nietylko ludziom piętnowano na skó­
czyni to samo (patrz dalej wyszywanki na
rze. Zdaje się, że w ten sam sposób w sta­
sukmanie, wiz. 83). Kto był w teatrze na
rożytnej Helladzie piętnowano niekiedy ru-

*) Historia Naturalis VI, 4. *) Gabriel de Mortillet, Le signe de la

croix, Paris 1866, C. Reinwald, str. 148.
— 48 DZIEJE KRZYŻA. — 49 —

iBBHKllJjJ [ii 11
 przedstawieniu Bolesława Śmiałego, tego,
jeśli bacznie patrzył, uderzyć musiały liczne
krzyże, wyszyte na białej sukmanie pogań­
skiego baśniarza (Rapsoda). Taki strój dał
mu sam autor-malarz,
doskonały znawca sta­
rożytności. Jak zaś
umieszczano znak ten
na przedmiotach,
świadczy starożytny
nagrobek rzymski, od­
naleziony w Metz, a
wystawiony, jak nas u-
czy napis łaciński,
Wiz. 37. przez wdowę zmarłe­
mu przedwcześnie mę­
żowi: oboje na nagrobku dzierżą pudełeczka
z kadzidłami, na jej pudełeczku widnieje
krzyżyk, Znak Żywota (Drzewo Żywota),
na jego, nieboszczyka, znaku tego już nie
odnajdziesz (wiz. 38). A oto rzymska bo­
gini Dyana z przepaską na czole, która to
— 50 - — 51 —
przepaska zdobiona jest wokół krzyżyka­
mi (wiz. 39). Krzyżyk od szat oddzielony
i uczyniony z drze­
wa lub metalu zna­
ny nam już jest z
wizerunków po- •
przednich. Ale oto
nowy przykład. Jest
to wizerunek rzym­
skiej bogini Miner-
wy (wiz. 40), ma­
jącej krzyżyk na
szyi całkiem tak za­
wieszony, jak go
dziś noszą nasze wiz. 38.
panie. Rzymskie
Westalki, stróżki świętego ognia, takie to
właśnie krzyżyki nosiły na szyi. W rzym­
skiej symbolice wojskowej krzyż ważną od­
grywał rolę. Znajdujemy go na godłach pie­
choty i konnicy (wiz. 41 i 42), niekiedy na­
wet trofea wojenne układano w kształt
krzyża (wiz. 43). Więc i w Rzymie staro­ wego zwycięstwa i gdy
żytnym i to przed narodzeniem się chrze­ wedle wizerunku załą­
ścijaństwa krzyż jest czonego medalu grecko-
znakiem religijnym na­ rzymskiego (wiz. 45) z
rodowym, państwo- krzyżem w ręku widnieje
Fortuna, czyli Bogini
wym. Kształt krzyża
Szczęścia, może słusznie
przyjmują napisy na
całkiem Hochart*) przy- Wiz 4 1
medalach Juljusza Ce­
Wiz. 39. puszcza, że wyrażenie
zara: z jednej strony
Plutarcha „Wieziesz Ce­
widnieje on z laurem
zara i jego losy", jak się
na czole, wielbi go
to zazwyczaj tlomaczy,
napis: PARENS PA-
należy rozumieć: „Wie­
TRIAE CAESAR (Oj­
ziesz Cezara i jego Go­
ciec ojczyzny Cezar),
dło".
a z drugiej strony (wiz.
44) tryumwir zawiadu­ Tak to niepostrzeże­
jący mennicą wycisnął nie znaleźliśmy się śród Wiz. 42.
na krzyż swe imię: Rzymu pogańskiego i
Wiz. 40. Cossutius Maridianus. wszędzie dokoła widzimy święty znak krzy­
Gdy na innym meda­ ża. Odnajdujemy go na medalach Marka
lu z nazwiskiem tego samego tryumwira
widać boginię Wenerę z symbolem szczęśli - *) j . w. 292.

52 -
Antonjusza, Wespazjana, Trajana i t. d. A dalej Bry-
(wiz. 46 i 47). tanja, Szkocja,
Przejdźmy do starożytnej Gallji. Oto Irlandja, Skan-
na wstępie ołtarz z krzyżem długoramien- dynawja, Is-
nym (wiz. 48). Spo­ landja, Ger-
tykamy tam monety, manja, Sło­
mające kształt krzyża wiańszczyzna,
osadzonego w kółku Szwajcarja —
(wiz. 49). Są to mo­ wszędzie ba­
nety najdawniejsze, a dacz z pod
gdy przestały być nie­ ziemi wyko­
jako „groszem z dziur­ puje krzyż i
Wiz. 43.
ką", znak krzyża na swastykę.
nich pozostaje i to w Wróćmy do
formie wielce znamien­ Etrurji.Nawa-
nej swastyki: krzyż a z a c h e t r u-
obok ramion cztery skich, znajdu­
gwoździe (wiz. 50), jących się w
jakich 30 odnalazłŻmi- Muzeum Wa-
Wiz. 44.
grodzki w Schlieman­ tykańskiem,
na atlasie wykopalisk trojańskich. Obie mo­ spotykamy się
nety są tu podane w wielkości naturalnej. z krzyżem i Wiz. 46.
- 55
— 54 -
 ornamentyką swastykową (wiz. 51 i 52). żykiem na głowie ujrzymy Chrystusa (wiz.
Niebawem połączenie tych dwóch znaków 54), lub jego symbol w postaci Baranka
w pewnych o- (wiz. 55)...
kolicznoś- Istniało mniemanie, że posiadamy
ciach wielce z krzyżem złączony m o n o g r a m Chrystu­
nas zadziwi. sa. Sięgano po dowód do Katakumb. Po­
Ale o t o uczano, że ów znak składa się z kombina-
szczegół bar­
dzo charakte­
rystyczny. W
Muzeum Nea-
politańskiem
znajduje s i ę
Wiz.^ 47.
^ ^ ^ ^ ^ ^ ścienne malo­
widło z Her­ Wiz. 48. Wiz. 49. Wiz. 50.
kulanum, przedstawiające Bożka Amora,
który podprowadza boginię Dyanę do uśpio­ cji dwóch pierwszych liter greckich słowa
nego Endymiona (wiz. 53). Na głowie boż­ CHRISTOS, czyli z litery X i P. Wszelako
ka widny krzyżyk. Wizerunek nasz przed­ pokazało się, że to, co tam znajdujemy,
stawia tylko część całego malowidła; po ma całkiem inne pochodzenie. Jest to przede-
prawej widać rękę Dyany. Może ogarnie wszystkiem KRZYŻYK Z USZKIEM (porów,
nas zdziwienie, gdy z takim samym krzy- wiz. 6 i 7). Może on być prosty i pochyły
— 56 — — 57 —
(wiz. 56). Krzyżyk ten może mieć różne gwi rzymskiego wojska. Hochart twierdzi
formy, więc może być wieloramiennym (wiz. za innymi, że słowo Labarum pochodzi od
57), następnie jako taki znowu bez uszka wyrażenia assyryj-
skiego 1 a bar, zwy­
cięstwo *). Otóż w
Katakumbach Św.
Kaliksta pod Rzy­
mem spotykamy się
z ściennem malo­
widłem, wyobraża-
jącem Chrystusa: na
głowie jego widnie­
je ów tajemniczy
znak **). Głowę
Chrystusa o k a l a ^
glorja słoneczna, po W i z . S2.
obu stronach tar­
czy słonecznej litery łacińskie A i U (Up-
Wiz. 51.
*) j . w. str. 322.
**) Jesus im Urthel der Jahrhunderte, von
lub z uszkiem (wiz. 58). Znakf-ten spoty­
Gustav Pfannmueller, Lipsk i Berlin 1908, B. G.
kamy na LABARUM, czyli głównej chorą- Teubner, str. 98,
- 58 — - 59 -
 sylon), odpowiadające literom greckim Alfa
i Omega (wiz. 59), symbol początku i koń­
ca, więc doskonałości, bóstwa, „godło na-
wskroś panteistyczne, odpowiadające dok­
trynom Stoików, Pytagorejczyków, Platoni-
ków, dalej kultowi Mithry, Bachusa, Izy-
dy" ). A więc teraz nad
JEGO głową ma wid­
nieć odwieczny znak ży­
wota, siły, twórczości,
błogosławieństwa, zwy­
cięstwa i zbawienia!
Był to symbol po­
wszechny, albowiem spo­
tykamy go na przedmio­
tach, nie mających nic wspólnego z chrze­
ścijaństwem. Znak ten widzimy na ateń­
skich czterodrachmówkach i to ponad gło­
wą Dzewsa. A oto medal z Lydji: Bachus,
bożek winnej latorośli, siedzi na wozie,
*) Hochart, j . w. str. 322, dopisek 1.
- 60 —
ciągnionym przez tygrysa, a nad jego gło­
wą unosi się rzekomy monogram Chrystusa
(wiz. 60). Medale z epoki Ptolemeuszów
(200 lat przed Chrystusem!) są również za­
opatrzone tym mistycz­
nym znakiem, jak świad­
czy załączony wizerunek:
znak jest umieszczony
między nogami orła, z le­
wej widnieje róg obfito­
ści (wiz. 61); na odwrot­
nej stronie medalu ma­
my wizerunek... Jowi­
sza! Są to stanowczo
czasy pogańskie, a za- Wiz. 54.
tern ów znak należy do
symbolów państwa pogańskiego. Pojmie­
my przeto, że skoro na następnych wize­
runkach medalów go spotkamy, kiedy już
w państwie istniało ze 100.000 chrześcijan,
będzie on i nadal symbolem pogańskim,
a nie chrześcijańskim. Oto właśnie szereg
- 61 -
 medalów z czasów Teodozjusza Wielkiego, ly ów cud^wymyślił, sam Euzebjusz zresz­
Walensa i Walentyna. Mamy tu niejako tą nie podaje owego cudu jako rzeczy po­
poglądowe przedstawienie rozwoju tego wszechnie wiadomej,
a y m u u i u (WIZ. OZ, ale jako poufne zwie­
63, 64—krzyżyk rzenie cesarza*). Tym­
pochyły, prosty, czasem na jego me­
skombinowany z d a l a c h spotykamy
uszkiem). Śród rzecz podobną, ale
chrześcijaństwa przecież całkiem innej
powstała legenda treści: z jednej strony
o cudownem na- widnieje podobizna
wróceniu się Konstantyna i imię je­
Konstan t y n a go, a z drugiej strony
Wielkiego. Miał na tarczy godło pań­
mu się ukazać stwa pogańskiego,
krzyż z napisem: krzyżyk z uszkiem,
IN HOC SIGNO VINCES (Pod tym zna­ zaś „pogańska" Bogi­
kiem zwyciężysz). Pisze o tern Euzebjusz ni Zwycięstwa (Nike, Victoria) wieńczy gło­
w ćwierć wieku po śmierci cesarza (Vita wę cesarza, a dokoła idzie napis: HOC
Constantini I, 28), nic jednak nie wspomi­ SIGNO VICTOR ERIS (Dzięki t e m u zna-
nając o tern w swej Historji Kościoła. Ho-
chart i Gibbon są zdania, że Euzebjusz ca- *) Hochart j. w. str. 316.
— 62 — - 63 -
kowi będziesz zwycięzcą). Więc zwycięży
pod znakiem bóstwa pogańskiego (wiz. 65)
a nie chrześcijańskiego. Trudno zaiste
przypuścić, aby godło wojenne, spotykane
Wiz. 59.
na monetach (wiz. 66), z napisem: GLORIA
EXERCITUS (Sława wojska), miało być te­
mu wojsku narzucone przez chrześcijań­
stwo! Zresztą treść symbolów chrześci-
- 64 —
jańskich dopiero później się wyrabiała. Mo­
że już Euzebjusz zaczął „w stare beczki lać
nowe wino"? Jeżeli jednak chodzi o ów
rzekomy monogram Chrystusa, to wiemy na-
Wiz. 60. Wiz. 61.
pewno, że dopiero Cezar Baronius (1538—
1607) w swoich „Annales Ecclesiastici a
Christo nato ad 1198" na ten pomysł wpadł*).
*) Ile błędów rozsiewają autorowie wielo­
tomowych „historji" wskutek nieliczenia się zestu-
djami, poświęconemi pewnym specjalnym zaga­
dnieniom, świadczy zmarłego w r. 1886 Leopolda
Rankego dzieło „Rzymscy papieże", gdzie we wstę­
pie czytamy, że „zwycięskie chrześcijaństwo na gó-
DZIEJE KRZYŻA. Q5 5
 Dawniej nawet całkiem ina­
czej tłómaczono sobie treść
owego znaku, a mianowicie
PRO CHRISTO (Za Chry­
stusa), uważając P za lite­
rę łacińską, a krzyż za sym-
Wiz. 62.
D
°l Chrystusa. Także zna­
cznie później wytworzył się
ów krzyż podwójny (wiz. 67), o dwóch po­
przecznych ramionach, krótszem i dłuższem,
gdy począł się kształtować k r u c y f i k s .
Górne ramię miało być symbolem tablicy
z napisem: Jezus Nazareński, Król Żydow­
ski. U nas lud zwie takie krzyże chole­
rycznemu gdyż stawia je na pamiątkę cho­
lery.

rach, dolinach, dachach i mozajkach posadzek umie­

szczało krzyż, wypierając symbole pogańskie, a ja­
ko na monetach Konstantyna widzi się Labarum
z monogramem Chrystusa nad zwyciężonym smo­
kiem, tak zajaśniał kult Chrystusa i jego imię nad
upadłem pogaństwem". Rankę nie mógł znać od­
nośnych studjów Hocharta, opublikowanych w r. Wiz. 63. Wiz. 64.
1890, ale miał Gibbona (1737—1794), a zwłaszcza
Sebastjana Tillemonta (1637—1698), który w swej Gdzież tedy ów krzyż jako Znak Mę­
„Histoire des empereurs" już dowodnie wykazał, ki? Kiedyż narzędzie sromotnej kary pod­
że Konstantyn na swe sztandary nie wniósł nigdy niesione zostało do godności Znaku Zba­
cudzego znaku, a specjalnie owego rzekomego mo­
nogramu Chrystusa i że Baronius błędnie takie
wienia? Odpowiedź brzmi krótko: nigdy.
twierdzenie wygłosił. To uczyniły dopiero wieki średnie. Mi-
— 66 - 67

sterje, Pasje, Kult Relikwji — legenda śre­
dniowieczna, która wedle nowej psycholo-
gji traktowała Żywot Zbawiciela, ona stwo­
rzyła krucyfiks, czyli SYMBOL CHRYSTU­
SA DO KRZYŻA PRZYBITEGO. Roman­
tyka średniowiecza rozkochała się w tych
Wiz. 65.
krwawych scenach, tworzyła cierniowe ko­
rony, gwoździe, szaty, chusty, na których
odbijał się w Grobie Leżący. Ciekawość
średniowieczna wszystko wiedzieć chciała
o Longinusie, o złym i nawróconym Ło­
trze, na krzyżach obok rozwieszonych. Tern
- 68
J
wszystkiem umysł dawnych chrześcijan wca­
le się nie zajmował. On przedstawiał Chry­
stusa w postaci baranka z krzyżem jako
symbolem innej całkiem treści (wiz. 55).
Ponieważ symbol ten był czczo­
ny przez całą ludzkość, prze­
to musiano go złączyć z Kul­
tem Chrystusa. To godło od­
wieczne na jego głowie teraz wiz. 66.
błysnąć miało: on symbolem
zbawienia, odrodzenia, żywota wiecznego,
siły twórczej, on, mistrz, nauczyciel. Nigdy
i nigdzie hańbiące narzędzie męki niestało
się symbolem czci powszechnej.
î
Hańba i groza zbyt zrosły się z na­
rzędziem kary. Krzyż, na którym
miał zawisnąć Chrystus, zwał się wiz. 67.
słupem (stauros); trzebaby napisać
osobne studjum o wszystkich kształtach te­
go narzędzia męki od pala babilońskiego,
przez szubienicę rzymską, aż do tych pa-
lów, na które jeszcze Jerema Wiśniowiecki
— 69 -
 •

ludzi „nawlekał". Wielu sławnych mężów mistrza, ale jego mąk cielesnych, pojawia
poległo pod nożem gilotyny w Paryżu, się—krucyfiks. Ale i to nie odrazu. Trzej
a mimo to Republika Francuska do godno­ pierwsi ewangielisci nic nie mówią nawet
ści zaszczytnego symbolu tego narzędzia o gwoździach, dopiero o
kary nie dźwignęła. Albo z epoki poprze­ nich czwarty wspomina
dniej narzędzia do zadawania tortur. Iluż (Jan XX, 25). Z począt­
zwiastunów wolności wiło się w mękach ku mamy tylko wizerun­
dzięki tym potwornym narzędziom, lecz gdy ki krzyża; potem w miej­
przyszła sama wolność, złożono je do mu­ scu skrzyżowania Bara­
zeów. Pierwsza tradycja chrześcijan rów­ nek lub Chrystus. Więc
nież takie miała poczucie. Dopiero w mgle Chrytusa lub Baranka
oddalenia wiekowego, gdy zmieniła się na­ „przykładano" do Swa­
zwa narzędzia kary „rozwieszania" na słu­ styki. Potem Chrystus
pie, gdy krzyż jako narzędzie specjalnej rośnie, potem rozkłada
kary „rozpinania" dawno wyszedł z prak­ ręce, potem głowę prze­
tyki, gdy w ósmym wieku zaczęły powsta­ chyla, aż nagle w XI
wać Chusty Weroniki*), gdy stworzono wieku przybijają mu do Wiz. 68.
nabożeństwa pasyjne i cały ów krwawy kult, krzyża ręce i nogi * ) . . .
lubujący się w rozpamiętywaniach nie słów Pierwotny krzyż Chrystusa był swa­
styką. Przypatrzmy się wizerunkom, na
) Patrz N* 6 Myśli Niepodległej „Vera
*) Hochart, j . w., str. 384 i nast.
ikon" (obraz prawdziwy).
- 71 —
— 70 —
których znajduje się zarówno krzyż, jak
i swastyka. Dwa te symbole łączyły się
na pomnikach pogańskich i chrześcijańskich.
Oto wizerunek Apolina, boga muzyki (wiz.
68). Na jego szacie widzimy pełno krzy­
żyków i swastyk*). A oto napis na na­
grobku chrześcijańskim w katakumbie: LU-
{•f JU v ÔpNrAfFf
Wiz. 69.
CILLA IN PACE (Lucylla spoczywająca
w spokoju). Obok swastyka i rzekomy
monogram Chrystusa (wiz. 69).
Kierujmy się szlakiem średnich wie­
ków, które do herbów znak krzyża wpro-
*) Jest to może połączenie Swastyki i Pra-
manty, dwóch narzędzi, które razem w ręku czło­
wieka dawały ogień.
— 72 —
- • • • •
wadziły (wiz. 70), zupełnie pod tym wzglę­
dem naśladując starożytność. Encyklope-
dja Orgelbranda w t. IX na str. 24 pod
słowem „krzyż" poucza, że dopiero od zna­
lezienia na Golgocie krzyża Chrystusowego
„przyznano cudowną moc relikwjom św. K.,
jak i wizerunkom K., które poczęto umie­
szczać na ołtarzach, zdobiono niemi chorą­
gwie, broń i t. d.", a dalej
w t. IX na str. 104 pod „La-
barum", że nawrócony Kon­
stantyn Wielki na wielkiej cho­
rągwi wojskowej „kazał u-
mieścić znak krzyża i greckie
litery początkowe imienia Chry­
stusa"... Gdy krzyż znamy
już na ołtarzach, świątyniach
i godłach przedchrześcijań-
skiej starożytności, wspomni- Wiz. 70.
my już tylko o broniach. O-
tóż archeologja zna oddawna „krzyże" na
orężach i to pochodzących z epoki bron-
— 73 —
 zu!*) A oto żywy przykład, kto i co od swastykowe znajdują się w kościele w Ino­
kogo brał. Podajemy za Żmigrodzkim wi­ wrocławiu, pochodzącym prawdopodobnie
zerunek INFUŁY BISKUPIEJ z VIII-go wie­ z XI w. *). Ale oto
ku: na niej widnieje nie „chrześcijański" krzyż, za Żmigrodzkim je­
ale „pogańska" swastyka! (Wiz. 71). Idźmy szcze jeden wize­
jeszcze dalej. Oto już wiek XII i nawet runek p o d a m y ;
Polska. Wizerunek wziął on go z Wo-
katedry w Kruszwi­ lańskiego „Briefe
cy: na zewnętrznej ueber slavische Al-
ścianie widnieje — terthuemer" i tak
swastyka! (wiz. 72). pisze: „Autor (Wo-
Rysunek ten z na- lański) twierdzi, że Wiz. 72.
tury zdejmował napis runiczny (wiz.
Wiz. 71 prof. Wł. Łuszcz- 73) stanowią słowa Isi, Isi,
kiewicz i pisał o tern lnisi Cisi i tłomaczy ten
w „rocznikach Akademji Krakowskiej". My napis wedle vita S. Otto-
go czerpiemy z Żmigrodzkiego. Swastyka nis, w taki sposób. Gdy
jest tam również wyryta w granicie na we­ Pomorzanie w r. 1124 wy- w.
„
wnętrznej ścianie kościoła. Liczne krzyże pędzili od siebie Ottona,
to bojąc się za to zemsty Bolesława Krzy-
*) Mortillet, j . w., str. 181 i nast. i podane
tam wizerunki broni. *) Żmigrodzki, j . w., str. 347,
- 74 — 75 —
 woustego, wybili ten medal, którym J. Chry­ Î z Polesia (wiz. 76), za krzyż chrześcijański.
stusa zaliczyli do poczetu swych bogów, Ale na pisance trzeciej (wiz. 77), pocho­
Jako boga cieślów" *). Pod ręką prawą wi­ dzącej z Ukrai­
dna swastyka. Przybiera ona czasem kształ­ ny *), swastyka
ty dziwne, jak np. na załączonym wizerun­ znowu tak wy­
ku o wielokrotnie zwiniętem każdem ramie­ raźnie wystąpi,
niu krzyża (wiz. 74). że wszelkie wąt­
Taką swastykę znaj­ pliwości muszą
dowano całemi setka­ się rozwiać. Ale
mi w Hallstadt, rów­ co dziwniejsze,
nież we Włoszech i że na czwartej
Francji, choć w licz­ (wiz. 78), pocho­
bie nieco mniejszej. dzącej z Moraw,
W i z 74 Czyż nie jest rzeczą znajdujemy
wielce charakterysty­ wprost ów feni-
czną, że zupełnie taki sam znak mają współ­ cki Krzyż Lite­
czesne p i s a n k i z Lubelskiego? (Wiz. rowy (wiz. 2), Wiz. 75.

75) **). Można ostatecznie, nie znając spra­ do którego, jak

wy, wziąć ów krzyż na pisance następnej, już widzieliśmy, żydowska litera Taw (krzyż)

*) Żmigrodzki, j . w. str. 348. *) Muzeum techn. przem. dr. Baranieckiego

**) Warsz. Muzeum Przem. i Rolnictwa. w Krakowie (podajemy za Żmigrodzkim).

- 76 — — 77
tak swego czasu była podobna. Tu koń­ rożytnej Troi, oraz wieloramienną (wiz. 82).
czy się wszelka przypadkowość. Pisanka Czy to będą owe n i e ś w i a d o m e na-
z powiatu Ra- wro'ty, o których wyżej wspominaliśmy?
_ dzyrïsidego w Przecież to sztuka ludowa w całem tego
Siedleckiem*)ma słowa znaczeniu, żaden archeolog nie udzie-
swastykę ( wiz. iał rad paniom gospodyniom, jak nie da-
79) kształtu krzy­
ża z pisma chiń­
skiego (porów,
wiz. 27). A oto
jeszcze pisanka
: (wiz. 80) ze swa-
• styka trójramien- Wiz. 77. Wiz. 78.
. ną (triquetrum),
jaką Schliemann wał wzoru krawcowi, który szył sukmanę
odkopał w Troi chłopa z powiatu Miechowskiego (wiz. 83),
Wiz. 76. Homera. Powiat na której wyszywanki dają znowu swasty­
Biłgorajski zaś kę. A więc pokazuje się, że pod cieniutką
dostarcza nam pisankę (wiz. 81) o swasty­ powłoką chrześcijaństwa żyje w ludzie na­
ce pięcioramiennej, również znanej w sta- szym stara kultura pogańska, obecnie natu­
ralnie całkiem nieświadomie, może nawet
*) Muzeum Przem. i Rolnictwa w Warszawie. za chrześcijańską podawana. Chrześcijań-
— 78 — — 79
stwo zjawiało się, chrzciło, uczyło łaciń­ kopaliskowe,
skiego „Pater" przechowywane
i (pacierz), lub gre­ w Muzeum Prze­
ckiego „Kerlesz" mysłu i Rolni­
(Kyrje Elejson), ctwa, jako to:
kazało p ł a c i ć 1) garnuszek
dziesięcinę, (N* 331 katalogu)
chłop płacił, kle­ ze swastyką na
pał „Pater"*), ale dnie (wiz. 84),
- sobą pozostał i naczynie z epo­
manjery, z któ- ki grodziskowej,
Wiz. 79 remi zbliżał się około 500 lat po
do świątyni Światowida, za­ Chr., zabytek z
chował w zupełności, wkra­ tak zw. wpły­
czając do kościołów chrze­ wów rzymskich,
ścijańskich. Że u nas krzyż pochodzący z
swastykowy w dawnych wykopalisk A.
czasach istniał, na to po­ Pawińskiego;
siadamy nawet w Warsza- 2) dwie przy­
Wiz. 80. wie wymowne dowody w y- stawki (N* 37 i
*) Aleksander Bruckner, Literatura religijna 39 katalogu), je­
w Polsce śred., I, 11, 159. dna ze swastyką
80 DZIEJE KRZYŻ».
prostą (wiz. 85), druga z krętą (wiz. 86),
około 350 po Chr., także z t. zw. wpły­
wów rzymskich, z Łęgonic Opoczyńskich,
Wiz. 83.
gub. radom., wykopalisko Kaliksta Jagmina,
opisane w Wiad. Arch. z 1873 i 1876, oraz
przez Kornela Kozłowskiego w Kłosach t. XIII.
3) wspomniane już wyżej narzędzie
—m -
żelazne (N* 161 katalogu) do wygniatania
lub wypalania swastyki, odkopane przez St.
J. Czarnowskiego.
4) skorupka z krzyżem wpisanym
Wiz. 84.
w koło (także N* 161 katalogu), wykopana
przez p. St. J. Czarnowskiego w górze
Okopy; epoka grodziskowa, mniej więcej
500 lat po Chr. (wiz. 87), wedle naszego
— 83 -
mniemania symbol połączenia kultu ognia się nad Wisłę w roku 500 po Chr., czyli
z kultem słońca, bardzo ważny zabytek. dla odbycia wędrówki potrzebowało 1000
Tu należy zwrócić uwagę na owe lat! Więc różne co do lat epoki mogą

J
.

Wiz. 85. Wiz. 86.

„mniej więcej 500 lat po Chr." Co znaczy być równe co do objawów cywilizacyj­
taka data i jak pojmuje ją antropolog? nych.
To, co powstało gdzieś w odległej Troi Ale śród ludu polskiego zachowała się
przypuśćmy w r. 500 przed Chr., dostaje nawet specjalna nazwa rodzimej swastyki.
— 84 - — 85 —
 Jest nią ów KRZYŻ NIESPODZIANY ta­ Witkiewicz upatruje jeszcze starożytniejszy
trzańskich górali. Matlakowski *) pisze rodowód, bo wyprowadza ten krzyż od
o nim: „Krzyżyk
odgrywa tutaj po­
dwójną rolę, raz
jako często na­
potykany orna­
ment, po wtóre ja­ Wiz. 88. Wiz. 89. Wiz. 90.
ko znak symbo­
liczny, t. zw. swastyki ". Ważny świadek jako znawca!
krzyż niespo­ Góral, gdy już snycerską robotę ukończył,
d z i a n y , zro­ w niespodzianem miej­
biony w niepo- scu wyrzyna jeszcze
^^^^^^^^^^^^^^
Wiz. 87 kaźnem miejscu, krzyżyk, aby się do­
broni budowlę, brze działo. Załączo­
sprzęt, od grzyka (grzech t. j . djabeł). Pan ne wizerunki ukazują
*) Zdobienie i sprzęt ludu polskiego na Pod­ różne ich kształty (wiz.
halu, Warszawa 1901, str. 22, patrz także okienko 88, 89, 90). Na wi-'
„c" na str. 26, gwiazdy cztero, pięcio i wielopro- zerunku kubka (wiz. Wiz gi
mienne na str. 28 i 29, następnie tablice, zwłaszcza 91) Krzyżyk Niespo­
VII-mą z ciałami niebieskiemi (porów, monstrancja
hinduska i chrześcijańska u Malverta „Science et dziany znajduje się w górnej części uszka.
religion", str. 31 i 32) i t. d. Któż z nas nie posiada w domu takiego
- 86 — — 87 —
 kubka! Ale kto zwrócił uwagę na ów krzy­
żyk? A warto popatrzeć, gdyż można zro­
bić ciekawe spostrzeżenie. Autor niniejszej
pracy posiada dwa kubki, jeden drewnia­
ny, kupiony bezpośrednio w Zakopanem,
ze swastyką, czyli onym Krzyżykiem Nie­
spodzianym, drugi kamienny, nabyty w War­
szawie, wykwintny wyrób fabryczny, bez
swastyki. Dlaczego? Bo góral miał ową
zautomatyzowaną wiedzę ludową, gdy fa­
brykant dawno zerwał z nią wszelki łącz­
nik, krzyżyka owego na wzorcu wcale nie
dostrzegł, bo dostrzegłszy, byłby go na-
pewno — podrobił.
Oto rozwinęliśmy przed oczyma czy­
telnika wstęgę ewolucyjną KRZYŻA-SWA-
STYKI w ciągu 5000 lat na pomnikach
opartej historji. Początek tej wstęgi ginie
w mrokach bardzo oddalonej przeszłości.
— 88 — -
Z olbrzymiego materjału wybraliśmy tylko
te przykłady, które świadczą o powszech­
ności owego symbolu. Ale to, co podali­
śmy, wystarcza zupełnie do należytego zor-
jentowania się w zagadnieniu. Możemy te­
dy przejść do wniosków.
Przedewszystkiem dowiedzieliśmy się,
jaki zachodzi stosunek pomiędzy owym
krzyżykiem żołnierza pod mundurem a na
mundurze. Są to—rodzeni bracia. Nowe
czasy wyznaczyły każdemu z nich tak od­
rębną rolę, że tylko antropolog na ich po­
krewieństwie się pozna. Ale to pokrewień­
stwo żadnej nie ulega wątpliwości.
Następnie przekonaliśmy się, że ów
kupiec z ulicy Franciszkańskiej, który sprze­
dawał żydom „naczolniki" (Tefilimy) z krzy­
żami wewnątrz ukrytemi*), nie jest takim
*) W czterech komórkach „naczolników"
żydowskich znajdują się paski pergaminowe z na-
stępującemi ustępami Tory (Pięcioksięgu Mojże-
89
 bluźniercą, jakby się to wydawało rabina­
towi warszawskiemu. Może odezwały się
w nim bezwiednie tradycje, sięgające cza­
sów Ezechjela?... Mocno żałujemy, że nie
mieliśmy możności przypatrzeć się owym
krzyżom, czyli TAW. Kto wie, czy ich
kształt nie byłby nas czegoś nauczył.
Przekonaliśmy się też, że krzyż jest
właściwie tylko swastyką, a swastyka krzy­
żem: jedna i druga forma posiadała przez
tysiącolecia tę samą treść symboliczną.
I jeszcze przekonaliśmy się, że pier­
wotny krzyż Chrystusa *) był swastyką i nie
szowego): 2 Mojż. XIII, 1—10, 11 — 16, 5 Mojż. VI,
4—9, XI, 13—21.
*) „Greckie słowo Christos było tłómacze-
niem hinduskiego Kriszna (co po sanskrycku zna­
czy: święty). Słowo to nie było imieniem własnem,
ale przydomkiem", C. Renooz, Évolution de l'idée
divine, Paris 1908, str. 34.- Kryszna jest w mitolo-
gji indyjskiej nazwą Boga Wisznu w jego ósmej
przemianie.
— 90
miał symbolicznie nic wspólnego z później­
szym krucyfiksem, który jest dziełem do­
piero XI-go wieku.
A wreszcie przekonaliśmy się, że pod
względnie cienką, choć wszystko pokrywa­
jącą powłoką chrześcijaństwa dawna trady­
cja pogańska dożyła dni naszych nawet
u ludu polskiego.
Staje tedy przed naszemi oczami w ja­
skrawym blasku prawda, że kult krzyża
nietylko nie był wyłączną własnością chrze­
ścijan, ale że przez nich został jedynie
wchłonięty, bo ludzkość w ciągu tysiącole-
ci we wszystkich swoich religjach, filozo-
fjach naturalnych i urządzeniach społecz-
uych znak krzyża niezmierną czcią otaczała,
a gdy teologje waśniły ze sobą narody, lu­
dy i plemiona, gdy lała się obficie krew
w wojnach dla nawracania ogniem i mie­
czem, ten znak jako symbol twórczości,
błogosławieństwa i dobra—sam się rozcho­
dził i całą ludzkość wszystkich epok łączył
91
WHÊÊKÊÊM
 zawsze ideą ważącego się na samodziel­
ność i samoradność prometeizmu. Ten te­
dy KRZYŻ HINDUSKI niema nic wspólne­
go z KRZYŻEM KRUCJAT, noszonym przez
mistyków, fanatyków, okrutników i zabor­
ców. On bowiem był świętym symbolem
twórczości, płodności i stąd idącego bło­
gosławieństwa.
Pramanta, skromne narzędzie, mocą
którego człowiek przedsiębiorczy z krzyźa-
swastyki ogień dobywał, na ogień Niebian
nie oglądając się, jest źródłem aryjskiego
PRAMANTYZMU, czyli Promete;zmu. On
Pramantyzm wydziera Naturze najskrytsze
tajemnice, a zwalczając lęki mistyczne przed
Siłami Niewiadomemi, śmiało i niemal zu­
chwale owym Siłom Niewiadomym naka­
zuje Wiadome Usługi sobie oddawać. Nie
wie, czem jest Ogień (Agni, Agnus, Bara­
nek Boży!), ale nauczy się go wykrzesy­
wać, jak dziś nie wie, czem ostatecznie jest
iskra elektryczna, a każe jej myśl swoją
- 92 - — 93
- ppMBWnn^Mńii
nieść za oceany i to nawet bez wytknięcia
jej szlaku dawnym a raczej niedawnym, bo
jeszcze stosowanym drutem. Lecz obok
tego Pramantyzmu wyrośnie MISTYCYZM,
powstanie lękliwa manja KORZENIA SIĘ
a wraz z nią idea ZRZECZENIA, która nad
uchwytne życie doczesne stawi wyżej uro­
jenia zagrobowe. Pustelnictwo, jałmużni-
ctwo i pasorzytnictwo przydławi Praman­
tyzm; on jednak, rozpięty na skale Średnio­
wiecza, szarpany przez sępy postu, biczow-
nictwa i kajania, przetrwa wszystko, rozwi­
nie żagle Kolumbów i Magellanów, da skrzy­
dła szklane oczom Galileuszów i Herschlów,
podmówi Harveyow do podpatrzenia ruchów
serca ludzkiego, nauczy Kirchhoffów i Bun-
senów rozkładać słońce w analizie spek­
tralnej, z Montgolfiera uczyni nowożytnego
Ikara, ważącego się na lot pod chmury,
ręką Franklina gromy rozbroi, narody ku
sobie zbliży za pomocą kolei żelaznej Ste
phensona, rozwidni noce Edissonowskiemi
 lampami łukowemi, jednem słowem nad
głową Arjów zapali taką glorję GENJUSZU
WYNALAZCZEGO i TECHNICZNEGO, że
oni zapanują nad światem, a każdy, kto
będzie chciał im dorównać, jak tego nie­
dawno zapragnęły Dzieci Krainy Wiśniowe­
go Drzewa, ten przedewszystkiem będzie
się musiał przejąć owym PRAMANTYZMEM,
owym genjuszem technicznym, h.órczym,
przemyślnym, który sprawia, że zażegny-
wacze moru i niespodzianego skonu u one-
go genjuszu pramantycznego będą zasięgali
RADY LEKARSKIEJ i mimo klątw, mimo
anatem, przecież z zegarkiem w ręku zaży­
wać będą jego dla nich tajemniczą SOMĘ *).
Plemię aryjskie, już w Starożytności ze swe­
go Pramantyzmu sławne, da się wprawdzie
*) Soma, roślina, z której starożytni Indo-
wie przygotowywali napój silnie odurzający.
94
na jakieś lat tysiąc zakląć w mistyczny
bezwład; wszelako, budząc się już od kilku
wieków, nagle zerwie się z onych urojeń
i osłabień i w ciągu niemal stu lat pracę
straconą odrobi, orjentując się w swoich
przyrodzonych zdolnościach i właściwo­
ściach. To czynne, twórcze, przedsiębior­
cze, przemyślne plemię wspomni hasła SA­
MODZIELNOŚCI, SAMORADNOŚCI i SA-
MOSTARCZALNOŚCI, wypiastuje ideał Ro­
binsona przeciwko poleganiom na Mannie
Niebieskiej, przy łunach jego hut zaćmione
zostaną ognie piekielne a fantastyczną le­
gendę Średniowiecza, że nastąpi koniec
świata, gdy Antychryst będzie po świecie
jeździł na żelaznym piecu, w najświetniej­
szą rzeczywistość zamieni z tą jedynie ró­
żnicą, że właśnie dzięki temu nastanie —
początek świata nowego!
I oto z Dziejów Krzyża wykrzesaliśmy
nowe słowo PRAMANTYZM, ale o pniu
— 95 —
równie starym, jak SAMORADNOŚĆ, SA­ WYDAWNICTWA „MYŚLI NIEPODLEGŁEJ".
MODZIELNOŚĆ i SAMOSTARCZALNOŚĆ.
Tego PRAMANTYZMU symbolem pra- O Masonerji i Masonach, szkic popular­
ny, Warszawa, 1906, str. 84, cena 50 kop.
wiecznym był KRZYŻ-SWASTYKA.
Babilon i Biblja, wykład Fryderyka De-
litscha, z 52 ilustracjami, Warszawa, 1907, str. 56,
cena 60 kop.
O pochodzeniu naszego Boga, napisał
Lambro, Warszawa, 1907, str. 60, cena 15 kop.
Objaśnienie katechizmu, Warszawa, 1907,
str 64, cena 15 kop.
Giordano Bruno, odczyt wygłoszony w war­
szawskim „Uniwersytecie dla wszystkich", War­
szawa 1908, str. 36 z podobizną, cena 6 kop.
Sokrates, odczyt wygłoszony w .Uniwer­
sytecie dla wszystkich", Warszawa 1908, str. 24
z podobizną, cena 6 kop.
Dwa drzewa biblijne, z 10 ilustracjami i 3
planszami kolorowanemi, Warszawa 1908, str. 35,
cena 15 kop.
Dzieje Krzyża, z 91 ilustracjami, Warszawa
1908, str. 96, cena 25 kop.
Do nabycia w administracji „Myśli Niepo­
dległej" (Warszawa, Marszałkowska J* 48) i we
wszystkich księgarniach.

iiivka /ICłai(aa^
%,,%*)<&**
— 96 —
/U^XH-W

I MMMMMI