Hanekenin lmcl Oyunlar Sanatn sonu mu?

Enver Glen

Aleksandra filminden yola karak Alexander Sokurov sinemasn irdelediim bir yazmn giriinde u cmlelere yer vermitim: Modernizm; Aydnlanma Hareketi ile gelen insan tasavvurunun bireyde yaratt rme, oraklama ve aknl yitirme hlinin iyice zirveye kt bir dneme tekbl eder. nsanlk tarihinin en kara dnemi olarak nitelendirebileceimiz 20nci yzyln ilk yarsnda, Aydnlanma ideolojisinin kendi i elikileri sonucunda ortaya kan savalar ve kymlar, sadece devletlerin deil, insan denen varln ykmna da zemin hazrlamtr. Modern sanat, ite tam da bu dnemde, bylesi bir zamann insan olmann btn elikilerini ve kaybedilen deerleri yeniden bulma ynndeki o umutsuz abalar sergileyen ok nemli yaptlar retti. Modern dnce, akl yoluyla hem doay hem de bilimi arasallatrrken, giderek kendi varln da arasallatrmaktan kurtulamad. Bunun sonucunda ise - Alman dnr Nietzschenin lk la duyurduu ekliyle - Tanry ldrd.

Nietzsche, en Bilimde bir delinin azndan unlar syler: Onu biz ldrdk, sizler ve ben! Onun katiliyiz hepimiz. Ama bunu nasl yaptk? Denizi kim iebilir? Btn evreyi silmemiz iin bize bu sngeri kim verdi? Onu gnein zincirlerinden kurtarrken ne yaptk biz yeryznde? Nereye gidiyor imdi dnya, biz nereye gidiyoruz? Btn gnelerden uzaa m? Srekli, bo yere geriye, ne ve yana, btn ynlere doru atlp durmuyor muyuz? st-alt kald m? Sanki sonsuz bir hite yolumuzu yitirmiyor muyuz? Bo uzayn soluunu duymuyor muyuz? Hava giderek soumuyor mu? Giderek daha ok, daha ok gece gelmiyor mu? leden nce fenerleri yakmak gerekmiyor mu? Tanry gmen mezar kazclarn lndan baka bir ses duyuyor muyuz? Tanrnn rmesinden baka bir koku duyuyor muyuz? Tanr ld! Tanr ld! Onu ldren biziz! Btn katillerin katili olan biz, imdi nasl avunacaz? Tanrnn -mecaz anlamyla- lmesi (daha dorusu ldrlmesi) dnyay, aynen yukardaki tasvirlerde de vurguland zere, her adan orak bir lkeye dndrd. Tanrnn lm, doay, insan ve son olarak da bireyi ldrd;

gezegenimiz iin apokaliptik bir dnemin kaplarn at. Bu yeni srece kimileri ultra-modern dnem derken, kimileri de post-modern a adn veriyor. Modern sanat ise modernizme kar igdsel bir tepki olarak domutur. Dadaclktan Ekspresyonizme, Empresyonizme ve Srrealizme kadar, 20nci yzyln ilk yarsnda doup gelien btn sanat akmlarnn sanatlar dnce olarak modernizmin yaratt bu ykmn net olarak grlebildii eserler rettiler. Bir adan modernizme tepki verip, yol at travmatik durumlar gzler nne sererken, dier taraftan ise onun ocuu olmaktan kaynaklanan bir kszl da im ediyordu modern sanat Bu akmn iinde yer alan sanatlar, acy, umutsuzluu ve kszl kendi ilerinde de hissettiklerini gzlemleyebileceimiz trden eserler ortaya koyarken, sanatn her eye ramen bu byk ykmdan kurtulabilmenin tek yolu olduunun da bilincindeydiler. Postmodern dnemlerde ise sanatn ekli de deiti. Yine bir insan ykm, hlesi yok olmu bir dnya sz konusudur. Ancak, sanat artk bu dnyadan kn ve kurtuluun bir yolu ya da ac eken sanatlarn zorunlu olarak rettikleri bir ey olarak deil; daha ok kan, oyunun yolu olarak gze batar. nk post-modern sanat, sanat modern dnemlerde (ya da daha ncelerinde) olduu gibi bir st dil olarak deil, bir oyun dili olarak grmektedir. Aynen modern sanat eserlerinde olduu gibi bunlarda da yine dnemin yol at ykmn birer tasvirini grebilmek olasdr. Ancak, szn ettiimiz bu gsterme hli, ayn zamanda artk kabullenilmi bir durumu da im etmektedir. Manzara kabullenildiinde ise sanat, iinde bulunulan durumun keyfini karacak ve oyun arac hline getirecek bir araca dntrmek hi de zor deildir. Artk byk anlatlar yok, poplist eserler vardr. Artk tek sesli eserler yok, ok sesli eserler vardr. Artk iir gibi sanatnn kalbinden ve zihninden fkran, dklen eserler deil, roman gibi kurgulanan eserler sz konusudur. stelik de bu eserlerde en nemli zelliklerden biri olarak st-kurmaca dikkat eker. st-kurmaca, sanat eserinin, kendi iinde, kendisinin bir kurmaca, bir oyun olduunun bilincinde olmasdr. Bu ksa modern sanat ve post-modern sanat girizghn, eserleri modern sanat ile -bir anlamda sanatn lmne iaret edebilecek- post-modern sanat arasnda salnp duran Michael Haneke filmlerini inceleyebilmek iin gerekli olduunu dnerek yapma gereini duydum. Hanekenin, ayn zamanda Buzullama lemesinin de ilk ayan oluturan ilk nemli filmi Yedinci Ktada (Der Siebente Continent, 1989) szn ettiimiz bu bireyin lm hlini grebilmemiz olasdr. Filmdeki yzsz karakterler, yzlere deil de daha ok ellere ve baka nesnelere

odaklanma durumu, Hanekenin sonradan gelecek dier filmleri iin de bir ipucu veriyordur aslnda. Basit bir aile hikyesi gibi grnen Yedinci Kta, aslnda ultra-modern bir dnyann yzszletirdii, silikletirdii insann ykmn grebileceimiz nemli bir film olarak deerlendirilebilir. Hanekenin bu filmi, ayn zamanda ynetmenin olgunluk dnemi filmlerinde de grebileceimiz, teknoloji a aletleri (kredi kartlar, ATM makineleri, video cihazlar vs.) araclyla insann yok oluuna, anlamszlamasna iaret etmesi asndan da nemli bir yapttr. lemenin ikinci filmi olan Bennynin Videosunda ise (Bennys Video, 1992) Haneke, an dekadansn olduka rahatsz edici bir tarzda ve Nietzschenin insanl uyard nihilizmi gzmzn iine sokarak vermektedir. Zengin bir ailenin pek de ilgi grmeyen yalnz ve mutsuz ocuu pozisyonundaki kahramanmz, evindeki gelimi video sistemi ve saysz videokaset ile oyalanmaktadr. Bir gn eve ard, ad bile belli olmayan bir kz ocuunu, srf insan ldrmenin nasl bir ey olduunu merak ettii iin ldrr. ldrme ekli ve soukluu ise tyler rperticidir. Bu da aslnda amzn soukluuna ynelik bir gndermedir. Haneke bir keresinde iddeti nasl gsterdiiyle ilgili bir soruya, Bu nemli deil, nemli olan seyircinin iddete kar tutumu ve alglamasdr diye cevap vermiti. Bu da Michael Haneke sinemasn anlamak iin nemli bir ipucudur kanmca. Haneke, o rahatsz edici tarzyla, bizleri kendi sorumluluklarmzla ba baa brakmay tercih eden bir ynetmendir. Yazmzn esas konusunu oluturan her iki versiyon lmcl Oyunlara (Funny Games, 1997 ve 2007) gemeden nce, Hanekenin dier filmlerinden de ksaca sz etmek yerinde olacaktr. Bilinmeyen Kod (Code Unbekannt, 2000) ilk anda bir kesien yollar hikyesi gibi grnen, fakat hazmedilmesi ve anlalmas olduka zor bir Haneke filmidir. eitli rklar, milliyetler ve snflar arasnda bir dilenciye verilen not araclyla oluturulmu kesien yol, elbette ki Hollywood tarz kesien yol hikyelerine pek benzemez. Haneke bizleri bu filminde de rahatsz edici konularda seim yapma ve bir karar vermenin eiine doru srkler. Bunun yan sra, Bilinmeyen Kod filmi, kesik kesik konusu ve uzun planlar ile Haneke filmlerinin de genel bir antolojisi saylabilir. Piyano retmeni (La Pianiste, 2001) filmi ise hep belirli ynleriyle grmeye altmz Avrupa toplumunun baka ynlerine de dikkat eken bir yapttr. Dekadansa, nihilizme, sanatn rmesi ve anlamszlamasna bir at da denebilir bu film iin; ya da bu durumu kabullenme olarak da alglanabilir. Hikye boyunca ska yaplan 20nci yzyl modern mzii ile -Schenberg dhiltonaliteyi bozan mzisyenlere ynelik imlar ve bu isimleri st kapal da olsa

klasik mziin nemli isimleriyle karlatrmalar, anlan filmin, sanatn deiimine de bir anlamda gsterge olduunu dndrr. Sakl (Cach, 2005) filminde ise Fransz tarihinde gizli kalm bir katliamn -1961de Cezayirli gmenlerin toplu hlde ldrlmesi olay- kiisel hikyeler araclyla ortaya konmas ve bu yolla, lkelerin tarihlerindeki kiisel sorumluluklarn sorgulanmas sz konusudur. Haneke, btn anlatlarnda olduu gibi bunda da seyirciyi rahatsz eden ve kendini sorgulatan bir dile bavuruyor, yine teknolojiyi, yine aile ilikilerini kullanarak Hikyeye, rkln da, bu uurda yaplan katliamlarn da tek tek bireysel sorumluluklarmz gz ard edilerek anlalmasnn ok zor olduunu im eden bir dil egemen klnmtr. Yukardaki filmlere bakarak Hanekeyi modernist bir sinema ynetmeni olarak tanmlamak olasdr. Ancak, birini lkesi Almanyada dierini ise ABDde ektii, ayn senaryoyu ileyen iki ayr lmcl Oyunlar (Funny Games, 1997 ve 2007) filmi modernist izgiden daha te bir izgiyi, post-modern bir sinemay im ediyor kanmca Filmin 2007 yl Amerikan yapm ikinci versiyonu, oyuncular haricinde, diyaloglardan planlara kadar byk lde aslna sadk kalnarak uyarlanm bir film. lk ve zgn film ise Avusturyada ekilmiti. kinci versiyon gsterime girince ilk dndm ey, Hanekenin byle bir tekrar neden yapma ihtiyac duyduuydu. Haneke, hemen btn filmleriyle modern ya da ultra-modern denebilecek bir an kyametini, nihilizmini, dekadansn, ou zaman bizleri bu rmeye ortak ederek ve rahatsz edici bir dil kullanarak gzler nne seren bir sanatdr. Bu anlamda modernist bir ynetmen olarak da adlandrlabilir. Ancak lmcl Oyunlar filmi hem ilk, hem de ikinci versiyonuyla filmografisi iinde ok daha baka bir yerde duruyor kanmca. Bu hikyede, sebepsiz iddetin en rahatsz edici ekillerinden birine tank oluyoruz. Grnrde hi bir sorunlar bulunmayan iki gen adam rastgele bir eve giriyor ve orada oturan ailenin fertleriyle sinir bozucu bir iddet oyununa giriiyorlar. Sonunda btn aile fertlerinin ldrlecei bir iddet oyunu Kibar, sakin ve hi bir sebep olmadan iddet uygulayan bu insanlar gerekte kimin nesidir? Haneke, kendisinin de iinde bulunduu modern toplumun ikiyzllne mi ayna tutuyor? Smrrken bile centilmen olan, ldrrken bile st kirlenmeden steril kalabilen Amerikal ya da ngiliz igalcileriyle nasl bir balants var acaba bu filmin? Ya da burnumuzun dibinde birileri lrken, birileri her an hakszla urarken ses karmadan durabilen konformist yaaylarmzn? Belki bunlarn hepsi ya da hi biri Kim bilir, bu sert filmin bizleri o kadar rahatsz etmesinin sebebi de belki budur; herkese kendi

irkin yzn gsterebilmesi ya da hi bir ey gstermeden su ortakl yaptrmas Btn bunlar bir yana, filmin (her iki versiyonu birlikte dnerek) benim iin dikkat ekici bir baka taraf da ultra-modern dnemlerde sanatn yerini, bizzat yaatarak ve yaayarak imlemesiydi. Artk sanat da hayatmzn bu oyun grnmne katlp anlamszlatrlabiliyor, kendisi de oyunlaabiliyor demek ki! Ne de olsa her eyin bir meta haline geldii, insanlarn dahi bir kopyasnn olduu, yerine konulamaz hibir eyin olmad protez medeniyetimizde sanat eseri de kopya olabiliyor. lkinin kopyas olan ikinci bir lmcl Oyun Sanat eseri de endstrinin bir mal hlinde, biricik deil ok retilip ok tketilebilen bir tr endstri rn Haneke, ikinci filmi, tam da film sanatna darbe vuran bir yerde, Hollywoodda ekiyorsa, bu ayn zamanda sanatn lmne bir at da olabilir, sanatn lmn kabullenme de Filmin, kendi iindeki hikyenin bilincinde olmas, yani st-kurmacann filmin kurgusuna hkim olmas, zaten filmi iyiden iyiye post-modernizmin kylarna doru ekmekte. Arkada ldrlen katilin kumandayla filmi geri alarak arkadan tekrar yaatmas, karakterlerden en nefret edilenin sk sk kameraya dnp seyirciyle konumas filmi de post-modern bir oyun hline getiriyor aslnda. Artk boluk bile denemeyecek bir ultra-boluk hli, kendinin bilincinde olmayan bir boluk hli sz konusu. Btn deerlerin; ahlkn, erdemlerin, sanatn eriyip yava yava yok olduu bir iklimi im ediyor lmcl Oyunlar. Tertemiz bir doada, temiz yzl genlerin arkasnda saklanm yok olu hlinin belirgin olduu bir iklim Filmin ilk versiyonunda olaanst rahatsz olmutum; iddet ile iddetteki sorumluluklarmz zerine olduka uzun sre dnmtm. kinci versiyonu izlemeden nce ilk versiyonu tekrar izledim ve rahatszlm bir kez daha had safhaya ulat. Ayn ekilde, yine son derece dndrc bir filmle karlatm. Ancak, artcdr ki sinemada izlediim ikinci versiyon bana o derece rahatszlk vermedi. Neredeyse dnmeye dahi hi sevk etmedi beni. Sanatn artk bir metaya dndn ispatlamaya alan ve belki de amzda sanatn lmne at yakan Haneke, ilk filmin tpksnn aynsn yapmaya alrken, aslnda ilk filmden ok farkl bir ey yaptnn belki de farkna varmamt. Sanat eseri biricik, asla kopyalanamaz ve tekrarlanamaz bir durumu imlerken, Hanekenin, bu yolla post-modern sanata vurgusu ve sanatn lmn iln etmesi, bence kendi eserinde bile yalanlanm bir durum. lk eser kesinlikle bir bayapt iken, ikinci eser bir protez, bir tr asalak

Ancak, ben yine de iyimser olmaya alyorum. Kim bilir, seyircisini hep rahatsz etmek isteyen Haneke, belki de byle bir rahatszlk aracyla dnmemizi ve sanattan umudu kesmememizi istemitir.