SD Fen Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi

Mays 2010, Say:21, ss.209-226.

Ahmet Mithattan Leyla Erbile Trk Edebiyatnda Aylak Tipinin Kltrel ve Dnsel Geliimi
Abdullah KOAL*
ZET Aylak, belirli bir hedefi olmadan hayatn srdren, sorumluluk altna girmeden yaayan insandr. Hayat umursamayan, ciddiye almad yaam keyfince yaamak iin hibir kayt altna girmeyen aylaklara Trk edebiyatnda rastlamamz mmkndr. Bu insan tipi, modern Trk edebiyatnda ilk defa Tanzimat Dnemi sanatlarndan Ahmet Mithat Efendi tarafndan Feltun Bey ve Rkm Efendi adl romanda Feltun karakteriyle ilenmitir. Temsilcilerinden sadece birinin Feltun Bey olduu bu tip, Tanzimat dnemi edebiyatmzda batllamay yanl anlam bireyleri temsil edecek ekilde kurgulanmtr. O dnemin keyfince yaayan babo mirasyedilerini temsil eden Feltunlar; felsefi, kltrel ve entelektel deiim geirerek Trk edebiyatnn modern dneminde de yer almlardr. Bu deiim sonras Trk aylaklar iyi birer okur saylabilecek nitelikte, birer hayat felsefesine sahip, gelien dnyann en byk kutbu olan Amerikay grm, iyi dzeyde ngilizce bilen; ancak tm bunlara ramen bo gezmeyi almaya tercih etmi karakterler olarak karmza karlar. Bu almamzn amac, Trk hikye ve romannda aylak tipinin Tanzimat dneminden Leyla Erbile kadar olan sre ierisinde geirdii kltrel deiimin boyutlarn tespit etmektir. Anahtar Kelimeler: Trk edebiyat, aylaklk, kltr, eitim.

Cultural and Thoughfull Improve of Idle Type from Ahmet Mithat to Leyla Erbil in Turkish Literature
ABSTRACT Idle is the person who spends his live without a goal and lives without liability. It's possible to come across a kind of idle person in Turkish Literature who doesn't care about life or never becomes bound by the restrictions with the aim of living however he wants. This type of character had been handled at the first time in modern Turkish literature by one of the authors of Tanzimat period Ahmet Mithat Efendi's with his character Felatun in his novel Felatun Bey ve Rakm Efendi. Feltun is only one of the representatives of the kind, and there are many such characters in Tanzimat literature usually represented by characters that has misconceptualized westernization. Feltuns who enjoy Tanzimat period idly and extravagantly could also be seen in the modern Turkish literature but this time having undergone a philosophical, cultural and intellectual metamorphosis. After that change Turkish idles show up as characters that have a sophisticated world view, have been to America, the biggest pole of the world, know English well but still prefers to walk around at liberty rather than working. The aim of this paper is to have an overview of the idle characters in Turkish literature starting from Tanzimat period till Leyla Erbil and discuss the cultural changes they undergo within this period. Keywords: Turkish Literature, idleness, culture, education.

Sleyman Demirel niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve Edebiyat Yksek Lisans rencisi.

210 Ahmet Mithattan Leyla Erbile Trk Edebiyatnda Aylak Tipinin Kltrel ve Dnsel Geliimi
Giri Szlk anlam, tr, eit olan tip kelimesi, bir edebiyat terimi olarak insanlar arasnda belirli bir zelliiyle farkllk gsteren kiiler topluluu demektir. smail etili, tipin tanmn yaparken: [T]ip; kendine has sosyal, kltrel, psikolojik ve davran nitelikleriyle deil, mensubu bulunduu grup veya snfn temsilcisi durumundaki insandr (retmen tipi, ii tipi, kyl tipi vb.).1 ifadelerini kullanmaktadr. Mehmet Kaplan ise: [M]uhtelif insanlarn hayat karsnda alm olduklar tavrlara ve hkim temyllerine gre sokulabilecekleri grup veya nevidir.2 demektedir. Bu durumda tipi oluturan bireylerin ayn zellikleri tamalar, ayn psikolojik veya sosyolojik durumlar paylamalar, bylelikle bir ortak paydada bulunmalar esastr. Ksacas tipi temsil edecek karakterin, dhil edildii topluluun genel zelliklerini yanstmas gerekir. Bu hususta smail etili: Byle bir insann edeb eserde ele alnmas, ayn zamanda toplumun byk bir kesiminin anlatlmas demektir. Zaten yazarn amac da, toplumda soyutlanm bir insan deil, mmkn mertebe toplumu ve devri yanstabilecek; onun ok ak bir gerei olabilecek insandr.3 Aylak, hayatn bir hedefi olmadan srdren, sorumluluk almadan gnlnce yaayan insan tipidir. Bu szck Ali Pskllolunun Trke Szlknde, ii olmayan, bo gezen, isiz. (kimse). E. avare. ifadeleriyle karlanmaktadr4. Aylaklar zerine Zygmunt Bauman; Aylaklar belli bir hedefe gitme durumunda deildir. Aylan bir sonraki hareketinin ya da durann neresi olaca bilinmez; zaten bunu kendisi de bilmiyor ya da umursamyordur. Aylakln nceden belirlenmi hibir rotas yoktur; mecras para para duraklarn yamanmasyla oluur. Aylaklar iin her yer bir duraktr fakat bu duraklarn herhangi birinde ne kadar kalacaklar da belli deildir. Aylaklar, artk hsranla neticelenen umutlarn iteklemesi ve henz denenmemi umutlarn ekmesiyle hareket edenlerdir. Nereye giderlerse gitsinler oraya yabanc olanlar; hibir yerde yerli, yerleik, topraa bal olmayanlardr.5 demektedir. Buna gre aylan ne yapmak istediini bilmemesi kadar umursamamas da sz konusudur. Bu da aylan bo vermi bir tip olduunu gstermektedir. Aylaklar bu duruma sevk edense hsranla neticelenen umutlardr. Yani aylak, bir d krkl yaadktan sonra hayat ciddiye almamaya karar vermi bireydir. Bu sebeple aylak tipini tanmlarken srekli olarak ayn meknda kalmayp ayn ie devam etmeyen bir fert profili izmemiz yerinde olacaktr. Bu almamzda byk lde yararlandmz yksek lisans tezinde Deniz Aktan Kk, Trkede bo gezen, aylak anlamlarna gelen Franszcadaki flneur modern kentin ilk ayla olarak kabul eder6. Kk, devamla flneurn aylaklnn bir sknt olduunu belirtip [B]u skntnn ardnda modern dnyann tm ihtiam ve deheti yatmaktadr.der. Flneur/aylak, modern kentlerin kalabalklar ierisinde yalnzl zevk alarak yaayan, kalabalklar bir yabanc gibi gzlemleyen bireydir. Kk, bu durumu: Onlar, akan kalabalklar arasnda yeni modern dnyay seyre dalanlardr. Ancak, zamana getike, yeni olan ilginliini kaybetmeye, yeniliinin arkasna
smail etili, Bat Edebiyatnda Edeb Akmlar, 9. Bask, Aka Yaynlar, Ankara, 2008, s. 85. Kaplandan alntlayan: Mehmet Tekin, Roman Sanat 1, Romann Unsurlar, tken Neriyat, stanbul, 2008, s. 101. 3 etili, a.g.e., s. 85. 4 Ali Pskllolu, Trke Szlk, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1995, s. 173. 5 Baumandan alntlayan: Deniz Aktan Kk, Trk Romannda Aylaklk (1875-1960), Boazii niversitesi, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 2007, s. 5-6. 6 a.g.t, s. 10.
*1 2

Abdullah KOAL

211

saklad dier yzn gstermeye balar. Artk, baka bir seyirliktir modern dnya. Onlar yine de, bir modern hayatn renklerine kaplp bir dehetini, bountusunu yaayarak; bir farkl, teki olmann zevkini karp bir yabanc kalmann skntsn duyarak, modern deneyim, varolu koullarn devam ettirdike var olmaya devam ederler. Deimez meknlar ise, modern dnyann tm devinimini bnyesinde barndran modern kentlerdir..7 szleriyle ifade eder. Flneurn/aylan bu hlini Keith Tester Kentin tm devinimi flneure kalabalklardan yansr. Flneur, hep kalabalklarla birlikte olsa da o, gizli kimlii ile kalabalktan biri, kalabalklarn iindeki adam deil, kalabalklarn adamdr8 der. Bu ifade bize, aylan kalabalk, yn, sr psikolojisine kaplmam bir birey olduu fikrini vermektedir. Kalabalklardan uzak yaayamad halde onlarn ayn kalptan kmasna benzerlik gsteren yaamlarnn kendi bireysellii iin bir tehlike olduunu fark eden flneur/aylak, Kke gre bu farkndalkla entelektel kimliini de da vurur9. Bu da flneurn/aylan kltrel, entelektel olarak gelimi bir birey olduunu gstermektedir. Jale Parla da bu konuda, zetle, on yedinci yzyln pikaro tipinin yirminci yzylda modernist bir marjinallemeyle yeni bir ilevsellik kazandn belirtir. Pikaro, romann douunda ska rastlanan yersiz yurtsuz servenci tipidir. Parla devamla unlar syler: Yirminci yzyl roman kahramanlar psikolojik derinlik kazanm pikarolardr. () Joyce, Mann, Musil, Hesse, Camus gibi yazarlarda bu pikaronun, bu kez psikolojik ve felsefi derinlik kazanm estetler (sanatlar), ya da, horlanm ve ezilen antikahramanlar olarak diriltildiini gzlemleriz10. Tm bunlar gz nne aldmzda aylan, yaad bir d krkl neticesinde bir yerde sabitlenmek istemeyerek yaayan, modern dnyann getirdii tekdzeliin skntsn eken, kalabalklar ierisinde yalnz kalmay tercih eden bir teki olduunu ifade edebiliriz. 1. Trk Edebiyatnda Baz Aylak Karakterler ve Bunlarn Kltrel Geliimi: 1.1. Feltun Bey11 Ahmet Mithat Efendinin 1876 ylnda yaynlad Feltun Bey ve Rkm Efendi romannn mirasyedi, babo, aylak karakteridir. Feltun Bey modern Trk edebiyatnn ilk ayla olarak kabul edilmektedir12. Feltun Bey, Hl ve vakti pek yolunda hem de ziydece yolunda13 olan Mustafa Merak Efendinin oludur. Romann balangcnda yirmi yedi yanda bir gen olarak tantlan kahramanmz yksek bir direde memur olup ayda lakal yirmi bin kuru irad olan bir babann tek olu14 olduu iin almaya muhta olmayndan ileri gelen bir rahatlkla haftada saat kaleme giderek, o zaman da bo laf anlatmakla geiren biridir. Bu saatlerinin dnda kalan zamann ise seyir yerlerini ve Beyolunu gezmekle geirmektedir. Feltun Bey, babasnn lm zerine kendisi ile kz kardei Mihriban Hanma kalan mirastan payna deni
a.g.t, s. 6. Testerdan alntlayan Kk, a.g.t., s. 12. 9 a.g.t., s.12. 10 Jale Parla, Edebiyatta Karakter ve Tip, kitap-lk, S.83, Mays 2005, ss.77-80. 11 almamzda Feltun Bey ve Rkm Efendi romannn Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Dil Kurumu Yaynlar arasnda 2000de kan basks kullanlmtr. Alnt ve dipnotlarda gsterilen sayfa numaralar metnin bu basksna aittir. 12 Kk, a.g.t., s. 34-35; Handan nci, Feltun Beyi Tanr msnz?, kitap-lk, S. 83, Mays 2005, ss. 8185. 13 a.g.e., s. 128. 14 a.g.e. s. 130.
7 8

212 Ahmet Mithattan Leyla Erbile Trk Edebiyatnda Aylak Tipinin Kltrel ve Dnsel Geliimi
tiyatrocu sevgilisi Matmazel Polini ile kumar ve elenceyle bitirir. Romann sonunda yapt hatann pimanlyla, bir dostunun ayarlad valilik grevi iin yz elli bin kuru kadar da ak bor brakarak Cezayirin Akdeniz kylarnda bir kentine doru yola kar15. 1.1.a. Eitim Durumu Babas tarafndan ortaokula verilmi olan Feltun Beyin ayn zamanda haftada iki defa evine gelip giden bir Fransz hocasnn varl dnda herhangi bir eitim alm olmas sz konusu deildir. Dnemin en belirgin zelliklerinden biri olan Franszcay ve Fransz kltrn renme merak onda da grlmektedir. O bunu Rkm Efendi ile olan diyaloglarnda ve gnlk yaamnda kulland Franszca kelimelerle ortaya koymaktadr. Anlatc bu durumu: [A]mma kk bey Franszcadan baka sz sylemiyor ki!... Stl kahve isteyecei zaman kefe ole diyor16 szleriyle belirtmektedir. 1.1.b. Kltrel-Entelektel Durumu Feltun Bey, feltunluunu ortaya koymaya hevesli bir kiiliktir. Fikirlerini olduka felsef kabul eder. Bu ynn zorla da olsa babasna kabul ettirdiinden aralarnda geen bir konumay babasnn ricasyla yazya geirir. Anlatc bunu: Hele ocuk: k mevsiminde havalar bulutlu olduu iin bulutlar gnein ziyasn bize srat-i vuslden men ile tehir eder. dedii zaman pederi maallah, maallah! Gerekten Efltunlar ciz kalacak. () demiti.17 szleriyle ifade eder. Sz konusu yazy yaymlanmas iin bir bilim dergisine gtren Mustafa Merak Efendi, metnin niteliksizlii sebebiyle olumsuz yant alr. Trk edebiyatnda aylak tipinin yazd bilimsel metinlerin yetersizlii durumunu ki anlatclar bylece karakterler ile alay etmektedirler- Ahmet Mithatn bu eserinden krk yl sonra mer Seyfettinin yaratt Efruz Bey karakterinde de greceiz. Franszcaya merak sald halde Feltun karakteri ne yeteri derecede Franszca renebilmi ne de kendi diline yeterince hkim olmay baarmtr. ngiliz Ziklas ailesinin evinde bir arknn szlerinden bahis aldnda Feltun Bey arknn ilk msrasn hem yanl okur hem de ayn msradaki bir kelimeyi Franszcaya yanl tercme eder. Orada bulunan bir baka misafir, kahramanmzn bu hatalarn ortaya karr. Bunun zerine anlatc, Ziklaslarn kz Margritin azndan Feltun hakknda u deerlendirmeyi yapar: Lisannn hurf- hecs zerine istiml-i efkr etmemi, bir arknn iftitahnda yanl meydana km olan adam gen olmu, gzel olmu ne fayda! 18 (Dilinin alfabesi zerinde dncesini gelitirmemi, bir arknn giriinde yanl meydana km olan adam gen olmu, gzel olmu ne fayda!..). Bu tr bir yanl okuyup yanl anlamlandrma durumu Recizde Mahmut Ekremin Araba Sevdas adl romannda yaratt Bihruz karakterinin de bana gelir. 1.1.c. Kitaplarla Mnasebeti Feltun Bey, kitaplara ilgisi olan bir insandr. Her yeni kan kitab muhakkak aldrp ciltletir gayet muntazam ktphanesine19 yerletirir. Bu kitap biriktirme durumunu daha
a.g.e., s. 145. a.g.e., s. 132. 17 a.g.e., s. 134. 18 a.g.e., s. 176. 19 a.g.e., s. 131.
15 16

Abdullah KOAL

213

ileri bir dzeyde mer Seyfettinin 1919 ylnda yaynlad Efruz Bey romannda da greceiz. Feltunun bu kitap biriktirme merakna karn roman boyunca kitap okuduu herhangi bir sahneye rastlamayz. Bu durum kahramanmzn, ald kitaplar okumayp biriktiren maymun itahl bir kitap merakls olmasndan ok alafranga olma zentisinden kaynakland grndeyiz. 1.1.d. Dnce Dnyas Feltun Beyin derin felsefi ve ideolojik dnceleri yoktur. O, gnn elenerek yaama derdinde bir gentir. Tek amac alafrangalamak ise de o, bunu doru idrak edemeyip komik duruma der. 1.2. Bihruz Bey Reczde Mahmut Ekremin 1886da yazp 1896 ylnda yaynlad Araba Sevdas20 romannn kahramandr. Mirasyedilii, batllamay yanl anlam bir alafranga oluu gibi pek ok zelliiyle Ahmet Mithat Efendinin Feltun karakterini andrr. Eski vezirlerden birinin tek ocuudur. Babasnn lm zerine tm serveti annesiyle beraber kendilerine kalmtr. Bu miras Avrupallamak uruna kyafet alverileriyle, tuttuu Franszca hocasnn cretini demede har vurup harman savurur. Babli dairelerinden birinde memurdur. Fakat mesire yerlerinde dolamay daireye gitmeye tercih eder. Araba tutkusu sebebiyle bir hayli para harcar. k olduu Perive Hanm adl kadna duyduu platonik hisler sebebiyle ok ac eker, alar. Anlatc, hayat karsnda tecrbesiz olan Bihruzu bir sokakta tek tarafl sevgilisi ile konumaya alrken brakp roman sonlandrr. 1.2.a. Eitim Durumu Babasnn grevi dolaysyla okula on alt yanda balayan Bihruz, okula baladktan iki yl sonra bilgisi yeterli grlerek babas tarafndan okuldan alnp bir devlet dairesine rak verilir21. O dnemde renilmesi kanlmaz olan Franszca ile beraber ikinci derecede gerekli grlen Arapa ve Farsay da renmesi iin kendisine retmenler tutulur. Babasnn lmnden sonra Arapa ve Farsay brakarak yalnzca Franszca derslerine devam eden Bihruzun en byk hayallerinden biri de berberler, kunduraclar, terziler ve gazinolardaki garsonlarla Franszca konumaktr22. Arapa ve Farsa renimine devam etmedii iin sevgilisine yazaca mektuplara ilave edecei klasik Trk edebiyat sahasna giren iirleri, Vsfn gnlk konuma diliyle yazlm iirleri mstesna, tam olarak anlayamayan kahramanmz, Franszcaya kendisinin dahi hibir ey anlayamad tercmeler yapabilecek dzeyde vkftr. Trke metinleri okumakta kendisi, Feltun Beyin yapt gibi, okuma yanllar yapar. Sevgilisine yazaca drtln bir siyeh kelimelerini mersiye; erde szcn cerde olarak okuyup zor durumda kalr.

almamzda Araba Sevdas romannn Milli Eitim Bakanl Yaynlar arasnda 1997 ylnda km basks kullanlmtr. Alnt ve dipnotlarda gsterilen sayfa numaralar metnin bu basksna aittir. 21 a.g.e., s. 214. 22 a.g.e., s. 215.
20

214 Ahmet Mithattan Leyla Erbile Trk Edebiyatnda Aylak Tipinin Kltrel ve Dnsel Geliimi
Bihruz Beyin Franszca bilgisini, romann onun gzyle anlatlan ksmlarnda, kendisinin monolog ve diyaloglarnda Franszca cmlelerden ok yalnzca kelime ve tamlamalarn kullanlm olmasyla aklayabiliriz. Aaya alntlayacamz monolog metni bu savmz kantlamaya yetecektir: Bu nasl bote?.. Uzaktan gne gibi grnyor, gzleri kamatryor, yakndan ay gibi parlyor da insann baktka bakaca geliyor! Ne kadar poetik bir bote. Ya o konversasyonun gzellii. Miruvar terest.. O glas parter.. Tre bel komparezon pur n pti lak. Se tre joli.. ngiltere prlantas! Bu da gzel.. Benim iin n p tro flotan, me sa n fe riyen. iei pek g aksepte etti. Tabiyle bir jn person iin sa va bien, sa ne k d la pdr, se d la kondr. Acaba ad nedir? Ah! Aceleyle soramadm.. Emosyon brakmyordu ki Ben de gzel mukabele ettim ya, rzman zerimde o iek bulundu. Gerekten pek poetik bir rankontr oldu. Viktuvar. yle bir lakn kenarnda23. 1.2.b. Kltrel-Entelektel Durumu Yeterli dzeyde bir eitim almam olan Bihruz, Trklerde air yetimediini ve nk Trkede iir sylenemeyeceini, yine kendisi gibi alafranga beylerden iitmi ve buna inanmtr. Bu sebeple ve Franszca renip batllamak iin daha ok bat edebiyatn okumaya almaktadr. Kahramanmz alafranga olabilmek iin yannda Franszca gazeteler bulundurur. Bu Fransz gazeteleri satn alma zellii, mer Seyfettinin yaratt Efruz karakterinde de grrz. Bihruz Bey sevdii kadna mektup yazmak isterken baka kitaplardan metinler alp kendisininmi gibi adapte etmekten baka bir ey yapamayan biridir. Bunun yannda Yunan mitolojisi ve Bat klasiklerine dair ileri dzeyde denecek kadar bilgiye de sahiptir. 1.2.c. Kitaplarla Mnasebeti Bihruzun kitap okuma alkanl Feltun Beyden ok ilerdedir. O, Franszcasn ilerletmek, alafrangalamak adna Bat klasiklerini okuyan biridir. Lamartine, Saint Piyerre, Alexandre Dumas Fils, Alphonse Karr, Goethe, J.J. Rousseaudan eserlerini okuyacak kadar, haberdardr. Bunlarn yannda Vsf Divan (kendisi satn almayp daha nce evde bulunmaktadr), Lugt- Osmaniye, Redhousea sahip olan Bihruz Beyin iyi saylabilecek bir ktphanesinin olduunu, kendisinin kt bir okur olmadn syleyebiliriz. 1.2.d. Dnce Dnyas Feltun Bey gibi, Bihruzun dncelerinin de felsefi ve ideolojik taraf yoktur. Tek dncesi alafrangalamak, alafranga grnmektir. Kendisini bu yzeysel kalm batllama abasyla, Feltun karakterinde de olduu gibi, metnin anlatcs tarafndan alaya alnr. 1.3. Efruz Bey24 mer Seyfettinin 1919 ylnda edebiyat dnyamza armaan ettii Efruz Bey karakterine dair sylenecek ilk ey o dnemin mehur kii veya kiilerini temsil eden bir karakter oluudur. Eserin yazld dnemdeki nl kiilerin bir parodisidir. Efruz
23 24

a.g.e., s. 231, 232. almamzda Efruz Beyin Bilgi Yaynevi tarafndan 2008 ylnda yaynlanm basks kullanlmtr. Alnt ve dipnotlarda gsterilen sayfa numaralar metnin bu basksna aittir.

Abdullah KOAL

215

Bey romannn25 tefrikasna dair Vakit gazetesinin 8-9 Ocak 1919 tarihli saylarnda yaymlanan ilanda: Efruz Bey memleketimize ait tiplerin ve baz meyil ve itiyatlarn, sanatkrne bir mbalaa ile izilmi bir karikatr hkmndedir.26 denmektedir. Kenan Akyz de: [mer Seyfettinin]Kahraman Efruz Bey olan hikyeleri, yabanc kltrle dejenere olmu sahte aydnlara () yneltilmi ar tenkidler[dir]27 der. Bu durum, almamzn aylaklkla snrl oluunu anmsadmzda, Efruz Beyin izgimiz dnda kalaca eklinde dnlebilir. Fakat onun daha nce ilediimiz aylak karakterler Feltun ve Bihruz ile pek ok ortak zellie sahip olduu gereini de gz ard etmememiz gerektii kanaatindeyiz. Bu ereveden ele aldmzda Efruz Bey iin Tanzimattan gnmze seyreden Trk aylak tipinin zbklk durandaki hli dememiz doru olacaktr. Ahmet Bey, yirmi drt yanda bir kalem memurudur. Annesinin verdii on be lira ile kalemden ald iki bin be yz kurutan baka on para bir geliri olmad halde, kendine bir zengin, bir milyoner ss verir; tantklarnn hepsi de onu zengin tanrlard. Zamanenin ne kadar byk adam varsa hepsini tanr ve evlerine gider, sofralarnda kalr gibi grnrd.28 ifadelerinden de anlalaca zere bir zbktr. Mehur olma hevesiyle Knn- Essinin ilan edildii gnn ertesinde arkadalaryla beraber kazdklar bir tnelden saraya girip mstebit padiah lmle tehdit etmek suretiyle Knnu kendisinin ilan ettirdiini syleyerek bir anda bu amacna kavuur. Eserin daha sonraki blmlerinde ir, yazar, sosyolog, pedagog olarak karmza karsa da bu dallarn hibirinde ciddi bir bilgisi ve yetenei yoktur. En byk becerisi hitabetidir. Trk Bucanda verdii sosyoloji konferanslar srasnda dinleyicileri etkilemesini ekemeyen bucak reisiyle girdii tartma sonunda, haksz olduu halde mantk oyunlaryla kendisini hakl karnca, anlatc onun iin: Bu Trklerin ieronu idi. En tabii bir fikri kk bir ima ile, dhiyane bir mantk ile silip spryor, en basit haklar korkun cinayetler gibi gsterebiliyordu.29 ifadelerini kullanr. Her zaman gndemde olmay ister, asl olmasa da byk bilgi sahibi olduunu gstermeye alr. Tek amac srf gsteri, srf nmayi, srf sattr30. 1.3.a. Eitim Durumu Eserde Efruz Beyin Galatasaray Sultanisinde okuduu ve buradan atld31 ynnde bilgi verilmektedir. Eserin bir blmnde de embriyoloji tahsil ettiini syler. Bir ara Avrupaya renim grmeye gideceini sylerse de Avrupaya gitmek yerine iki ay sreyle eve kapanp pek ok polisiye roman okur. ki ayn sonunda evinden kt vakit de Avrupada pedagoji tahsil ettii yalann uydurur.
Birbiriyle balantl on drt ksmn/hikyenin bir araya getirilmesiyle oluturulan Efruz Bey iin Vakit gazetesinin 8-9 Ocak 1919 tarihli saylarnda yaymlanan ilanda: aramba gnnden itibaren mer Seyfettin Beyin Efruz Bey unvanl romann tefrika etmeye balyoruz. () Roman be fasldan ibarettir ki, her birini uzunca bir kk hikye addetmek mmkndr. denilmitir (Bkz. mer Seyfettin, a.g.e., s. 7.). Yaptmz alntyla eserin hikye deil; roman olduu konusunu akla kavuturmay istedik. almamz romanla beraber hikye trn de kapsad halde bu durumu akla kavuturmak istedik. 26 a.g.e., s. 7. 27 Kenan Akyz, Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri, nklp Kitabevi, stanbul, 1995, s. 187. 28 a.g.e., s. 34. 29 a.g.e., s. 96. 30 a.g.e., s. 52. 31 a.g.e., s. 10.
25

216 Ahmet Mithattan Leyla Erbile Trk Edebiyatnda Aylak Tipinin Kltrel ve Dnsel Geliimi
1.3.b. Kltrel-Entelektel Durumu Efruz Bey, birok dil bildiini syler. Araplardan iyi Arapa konutuunu iddia ettii bir diyalogunda bunun nasl olur da doru olabilecei sorulduunda: Baya da olur, nk Araplar benim gibi branice bilmezler. Ben branice de bilirim. Sair lisanlarn hepsini bilirim.32 yantn verir. Fakat bu iddiasn destekler mahiyette bir Arapa ve branice diyaloguna rastlamayz. Franszcay da bilmeyen33 kahramanmzn, evdeki hizmetiyle yapt diyaloglarda Rumca konuabildiini grrz34. Sosyolog, pedagog, edebiyat eletirmeni, dilbilimci, tp doktoru geinse de bu dallarn hibirinde ne renim grm ne de doru bir tespitte bulunabilmitir. Bu konuda anlatc: Biliyordum ki, Efruz Bey yalnz ifahi bir muharrir deil, ayn zamanda iirsiz mehur bir air, esersiz mehur bir dhi, ilimsiz mehur bir limdir.35 demektedir. O, Trk Bucanda verdii konferanslarda sk sk kendisiyle elien bir konumac, bilim adam olarak tantlr36. Konumalarnda sk sk dinleyenlerin anlayamad terimler kullanr: [B]ir satrda en aa on stlah kullanyordu. Herkes anlamyordu. Fakat dinliyorlard ya, bu kfiydi. O, stlahlarna devam ediyordu. Zoolojik, jeolojik ilah, hep Latince kelimeler.37 Kahramanmz yazarla teebbs edip bir de kitap kaleme alr ve bunu bastrr. Kitabn tantm iin muazzam reklam kampanyalar dzenler. Eserin tantm brorlerinde u yazldr: Memleketimizin en byk edip ve muharrir-i tarihinas, mehur allame-i bimedani, muharrir-i bimisil Efruz Beyefendi Hazreti tarafndan keide-i silki tahrir buyurulan bu eser; lisaniyat, bediiyat, edebiyat, hayvaniyat, hayatiyat, nebatiyat, tarihiyat, pedagojiyat ilah ilimlerinden bahseder. Bu kadar esasl bahisler ancak yz yirmi sayfa iinde mkemmelen tafsil edilmitir. Be kurutur. On birinci tab, yani drt yz elli birinci nshas baslmaktadr. Acele edip alnz. Sonra bulamayacaksnz38. ki bin adet baslan kitabn otuz be nshas yaynevi tarafndan Efruz Beyin kendisine verilmi, ancak on be tanesi satlabilmitir. Geri kalan bin dokuz yz elli nshas kese kd olarak kullanlmas iin satlmtr. Kahramanmzn yazarlk macerasnn hlasas u cmledir: Bablinin helvaclar, bakkallar, manavlar hep sattklar eyleri Efruz Beyin eserine saryorlard.39 Efruz Bey, hmanist bir insandr. hreti ilk defa yakalad Knn- Ess ertesinde yapt konumada: nsan hr olunca msavi olur. Msavi olunca karde olur. Din fark, millet fark kalmaz. Hrriyet karsnda byle eylerin hi ehemmiyeti yoktur. Hele milliyet kadar budalalk olamaz. Sakn byle bir iddiada bulunmaynz. nsanlarn hepsi hrdr. Kardetir. Msavidir. Artk ayrlmaya mana var m? Birbirinizin lisann bilmiyorsanz esperanto dilini reniniz. Haydi, hepiniz birleiniz. Seviiniz, bila tefrik cins mezhep bayrann altna gelmeyenler mstebitlerdir. Onlar bizim dmanmzdr. Braknz onlar mabetlerine gitsinler. Bizim cinsimiz, bizim mezhebimiz birdir: nsanlk40 ifadelerini
Akyz, a.g.e., 101. a.g.e., s. 14, 37. 34 a.g.e., s. 33, 190, 191. 35 a.g.e., s.160. 36 a.g.e., s. 105. 37 a.g.e., s.113. 38 a.g.e., s.116. 39 a.g.e., s. 117. 40 a.g.e., s. 45.
32 33

Abdullah KOAL

217

kullanr. Trk edebiyatnn aylak bir karakteri olan Efruz Beydeki bu hmanizme, Leyla Erbilin 1971 ylnda yaratt Bay Suret adl karakterde de rastlanacaktr. 1.3.c. Kitaplarla Mnasebeti Efruz Bey, iyi bir okur deildir; fakat srekli olarak bu durumun aksini yanstmaya alr, bir satrn grmedii halde Namk Kemalin btn eserlerini okuduunu syler41. Fakat kendisine yeni bir isim ararken aklna Edebiyat Cedide romanlarnda okuduu isimler geldiinden42 onun bu dnem romanlarn okumu olduunu syleyebiliriz. Efruz Beyin kitapl tasvir edilirken: Raflar eski Frou frou nshalaryla dolu idi. Ahmet Bey Trke cinai roman tercmeleriyle bu ak Paris gazetelerinden daima alrd. Romanlar sabahleyin yatakta okur, Cullote-Rougeun, Sans-Gnenin yatmazdan evvel resimlerine bakard.43 ifadelerine yer verilir. Eserin dier bir blmnde anlatc, ona koltuklar, cepleri kitap dolu bir vaziyette ktphaneye giderken rastlar44. Efruz Bey konferans verecei gnn evvelinde, ktphanesinin iki rafn dolduran kataloglar tarar, buradaki bir ksm yazarlarn adlarn not alp ertesi gnk konumasnda kullanr. Hatta ayn ismi birden fazla kullanmamak iin yanna not ettii ismi katalogdan siler45. Namk Kemalden bir satr bile okumayan Efruz, bu sebepten dolaydr ki Kemalin Msademe-i efkrdan barika-y hakikat doar szn yle kullanr: Victor Hugo hazretlerinin dedii gibi, msademe-i hakikat barika-i efkrdan doar.46 Kahramanmz, tahsil iin Avrupaya gideceini syleyip de gidemediinde evine kapanp arlok Holmesleri, Arsen Lpenleri batanbaa devretmitir47. Ayrca yalsnn denize bakan en byk odasn ktphane yapmtr. Yllarca biriktirip ciltlettii kitaplar ecnebi bir messeseye baladktan sonra Beyolundan her hafta bir kfe kitap alp hamalla eve getirtir. Fakat Feltun Bey gibi onun da satn ald bu kitaplar okuduu sylenemez48. 1.3.d. Dnce Dnyas: Efruz Bey pek ok konuda konuabildii halde syledikleri tutarl eyler deildir. Srekli daha nce syledikleriyle elien, doruluu tartlan bilgiler aktarr. Onun hayat felsefesi -m gibi grnmek ve mehur olmaktr. 1.4. C (Aylak Adam) 49 almamzda byk lde yararlandmz Trk Romannda Aylaklk (1875-1960) adl yksek lisans tezinde Deniz Aktan Kk, Aylak Adam roman iin Aylakln ilk manifestosu, Tanzimat Dneminden itibaren grnrln tarttmz aylak tiplemesinin
Akyz, a.g.e., s. 34. a.g.e., s. 36. 43 a.g.e., s.37. 44 a.g.e., s. 85. 45 a.g.e., s. 95. 46 a.g.e., s. 99. 47 a.g.e., s. 131. 48 a.g.e., s. 187. 49 almamzda Aylak Adam romannn Yap Kredi Yaynlar tarafndan 2007 ylnda yaynlanm 12. basks kullanlmtr. Alnt ve dipnotlarda gsterilen sayfa numaralar metnin bu basksna aittir.
41 42

218 Ahmet Mithattan Leyla Erbile Trk Edebiyatnda Aylak Tipinin Kltrel ve Dnsel Geliimi
bamszln ilan ettii, bir deer olarak ortaya konan aylakla ieriden bir bakla bakld ilk roman50 der. C., Yusuf Atlgann 1959 ylnda yaynlad Aylak Adam romannn Aylam ben, () param var. Hem benim yapacam bir i de yok.51 diyen kahramandr. O, hayatnn kadn olacak, kendisini doru anlayacak birini aramaktadr. Bu aray esnasnda Aye ile karlar, onunla bir iliki kurar. likileri devam etmekteyken C., ressam arkada Saminin kz kardei B. ile tannca Aye ile ilikisini bitirir. C., bir gn tatlcda grd iki kz takip etmeye balar. Bu kzlardan biri B., dieriyse Glerdir. C., Gleri takip etmeyi seer. Gnler sren takipten sonra Gler ile tanmay baarr. kisi arasnda bir iliki balar. Glerin evlenip dzenli bir yaam kurma hayalleri C.nin hayat anlayna ters der. Kahramanmz, Ayeye benzettii Glerden ayrlp tatile kar. Tatildeyken Aye ile karlar. kisi de ayn pansiyonda kalmaktadr. Konuup ilikilerine devam etmeyi kararlatrrlar. Onlarn evlenmeden ayn yata paylamalar pansiyonun dier mterilerini rahatsz eder. Bu sebeple yemeklerini onlardan ayr yemeye balarlar. Aye, bu tepkiler zerine C.nin herkes gibi olmadn dnp, kendisine bir not brakarak pansiyondan ayrlr. Zaten C. de arad kiinin Aye olmadn anlamtr. Tatilden dnp stanbula gelen C., arkada Kemalin Aye ile evlenmek zere olduunu renir. Arad, Ben, toplumdaki deerlerin ikiyzlln, sahteliini, glnln greliberi, gln olmayan tek tutama aryorum: Gerek sevgiyi! Bir kadn. Birbirimize yeteceimizi, benimle birlik dnen, duyan, seven bir kadn!52 dedii, anlatcnn da C.nin arad kadn olarak gsterdii B. ile bir trl aranan ilikiyi kuramaz. Kahramanmz, grd bir kz (bu kzn B. olma ihtimali yksektir) takip etmek isterken kendisine arpma tehlikesi yaratan otomobilin ofryle kavga ederken eser sonlanr. 1.4.a. Eitim Durumu C., ilkokul yllarnda, muhtemelen, evlerine yakn bir okulda okumaktayken babas ile teyzesini cinsel iliki esnasnda grp babasnn elini dileyerek onu cezalandrmaya alt yln sonbaharnda yatl okula53 verilir. Ardndan kolejde eitim grr54. Koleji bitirdii yl can skntsndan Edebiyat Fakltesine yazlr; fakat bu faklte renimine yalnzca drt ay dayanabilir55. Faklteyi terk etmesinin nedeniyse can skc derslerdir56. Grld gibi o, ne Felatun ve Bihruz gibi yar tahsilli ne de Efruz gibi okuldan atlm biri deil; aksine kolej okumu ve niversiteyi de kendi isteiyle yarda brakm biridir.

Aktan Kk, a.g.t., s. 148. a.g.e., s. 28. 52 a.g.e., s. 153. 53 a.g.e., s. 127. 54 a.g.e., s. 55. 55 a.g.e., s. 129. 56 a.g.e., s. 141.
50 51

Abdullah KOAL

219

1.4.b. Kltrel-Entelektel Durumu Berna Morann aydn bir kii57, Ali hsan Kolcunun Varlkl ve aydn bir karakter olmasna ramen daha ok ilk genlik a srecinin mekn olan sinemalarda btn gnn geirir. Kendisine bitii aylakln sadece ba bo yaamaktan te bir bilgelii iaret eden taraf da yoktur.58 dedii C., piyano dinlemeyi seven, Bachtan ve Beethovendan haberdar olan biridir59. Bunun yan sra Van Gogh ve Henry Matisse gibi ressamlarn almalarn bilen, evinin duvarlar tablolarla ssl, bazen ressamlara modellik eden bir aylaktr60. C., sk sk sinemaya gider, tiyatro sanatna da yabanc deildir61. amzn mzik, resim, tiyatro ve sinema gibi sanatsal etkinliklerini bilen, takip eden kahramanmz, ayn zamanda hikyeler de yazmaktadr. Fakat yazmay tamamladktan sonra yapt tek ey bu metinleri yrtp atmaktr62. Onun iyi bir okur oluunu, Bat edebiyatna ainaln ilerde, Kitaplarla Mnasebeti bal altnda inceleyeceiz. Fakat kendisinin iyi derecede ngilizce bildiini, ngilizce kitaplar okuyup askerde bir Amerikalnn tercmanln yaptn, terhis olduktan sonra ngiltere ve Fransaya gitmi olduunu sylememiz gerekir63. Burada gzden kamamas gereken, elle tutulur derecede Franszca renememi olan Feltun ve Bihruzun aksine C.nin, deien dnyann en popler dili olan ngilizceyi ok iyi biliyor olmasdr. Ayrca mer Seyfettinin yaratt Efruz Bey karakterinin Fransaya gitmi olduunu syleyebilmek amacyla kendisini iki ay boyunca eve kapamasna karn Aylak Adam, Fransa ile beraber ngiltereye de gitmitir64. Tm bunlar Trk edebiyatndaki aylak tipinin zamanla kltrel ve entelektel istikamette ald mesafeyi gzler nne sermektedir. 1.4.c. Kitaplarla Mnasebeti Bu hususta her eyden nce sylenmesi gereken, C.nin tatile gittii yere kitaplarn da gtrmesi ve orada, bazen sevgilisi Aye ile beraber, kitap okuyor olmasdr65. O, kitaplarna ehemmiyet verir. Evinin kapsn kilitlemeden ktn hatrladnda: Hrsz girse bile kitaplar almazd. tekiler umurunda deildi.der66. C., kitaba olan yakn ilgisinin sebebini yle aklar: [ocukluumda] iimdeki batc kadn isteinden kurtulmak iin boyuna okurdum.67. Cebinde kitapla gezen Aylak Adam, daha ok D. Thomas, T. Capote ve Eluard gibi batl yazar ve airlerin eserlerini okur68. Bilinli bir okur olan C.nin yabanc yazarlar okumasn, Baty doru anlamaya balayan bir gerek aydn kesiminin belirginlemesi olarak kabul edebiliriz. Bunlarn yan sra romann bir sahnesinde C.nin, cebinden neye dair olduuna dair bilgi verilmeyen bir dergi karp
Berna Moran, Trk Romanna Eletirel Bir Bak 2, letiim Yaynlar, 15. Bask, stanbul, 2008, s. 291. Ali hsan Kolcu, Yusuf Atlgann Roman Dnyas, Toros Kitapl, stanbul, 2003, s. 34. 59 Atlgan, a.g.e., s. 20, 27. 60 a.g.e., s. 15, 17, 131. 61 a.g.e., s. 18, 21. 62 a.g.e., s. 42, 44. 63 a.g.e., s. 74, 129, 137. 64 a.g.e., s. 130. 65 a.g.e., s. 30, 101, 132. 66 a.g.e., s. 37. 67 a.g.e., s. 128. 68 a.g.e., s. 60, 117, 137.
57 58

220 Ahmet Mithattan Leyla Erbile Trk Edebiyatnda Aylak Tipinin Kltrel ve Dnsel Geliimi
okuduunu da grrz69. Fakat C., gazete okumay sevmez, okuyanlarn da neden okuduklarn anlayamaz70. 1.4.d. Dnce Dnyas C.nin aylak oluunun temel sebebi babasna gstermek istedii tepkidir. Nefret ettii babasnn Grrsnz, adam olmayacak bu ocuk demelerine karn o, Babam adamsa ben adam olmayacaktm. der71. Zaten okulu bile babas kendisini okutmama taraftar olduu iin, ona inat olsun diye okumutur. Her eyden nce Aylak Adam, evresinde normal bir insan72 olarak grlmez. Hatta arkada Sadk onun kak olduunu syler73. Bunun sebeplerinden biri C.nin herkesten farkl olmas, bir rnek olmaydr. Hayatn odal bir evde, biri kz biri erkek iki ocuu ve karsyla geirmek, akamlar ellerinde paketlerle dnmek ksacas her gn ayn eyleri yaamak ona gre deildir. O, bunlarla yetinilmeyeceini, baka eylerin de gerekeceini dnr. Fakat bu dncesinin kendisini farkllatracann da bilincindedir. Sz konusu farkllama dlanmasna, horlanmasna sebep olacak, karsna glkler karacaktr. C., bunlarn tmn kabullenmitir. Ona gre gl umutsuzca zorlamak bile gzeldir74. C.nin bu durumu, Baumann bahsettii denenmemi umutlarn ekmesi75 ifadesini dorulamaktadr. Toplumdan kopuk yaamasnn bir dier sebebi, onun varolusal problemleridir. O, var olmay ve yokluu dnrken: Vard ite. ocuklar, elmalar vard. der. Varolu karmaasn zmeye alrken dayanma snrlarn zorlaynca arabalarn tekerleklerine bakp ksadan kurtuluu bile dnr76. C.nin var olma problemleri, anima arketipi77 yaamas Leyla Erbilin: 1950 kua hikyecileri diye sz alan, aslnda birbirinden farkl olsa da cinsel konulara verilen arlkla gze batan ve Varoluular diye anlan yazarlar da dolayl ya da dolaysz olarak, Freud yntemlerini deniyorlard.78 tespitini de dorular niteliktedir. Bu durumda C.,1950lerde edebiyatmzda yaygn olan varoluuluun etkisiyle yaratlm bir karakterdir, diyebiliriz. Felsefeden holanmadn syleyen C., iinde bir boluk hissetmektedir. tekileri eletirirken: Rahatsnz. Hem ne kolay rahatlyorsunuz. inizde boluklar yok. Neden ben de sizin gibi olamyorum? Bir ben miyim dnen? Bir ben miyim yalnz?79 der. Bu boluk sorununu Melih Cevdetin Aylak Adamdan alt yl sonra yaratt aylak karakter Muammerde de grrz. Bu durum, aylak tipinin kendi i dnyasna ynelmesi, var olmay sorgulamasnn bir sonucudur.

a.g.e., s. 24. a.g.e., s. 102. 71 a.g.e., s. 126. 72 a.g.e., s. 120. 73 a.g.e., s. 151. 74 a.g.e., s. 39, 41. 75 Baumandan alntlayan Aktan Kk, a.g.t., s. 6. 76 Atlgan, a.g.e., s. 41. 77 C.nin yaad anima arketipi iin Bkz. Kolcu, a.g.e., s. 28. 78 Erbilden alntlayan A. mer Trke, Ellisinde Bir Aylak, Radikal Kitap, S. 451, 6 Kasm 2009, s. 6. 79 Atlgan, s. 101, 39.
69 70

Abdullah KOAL

221

C., olanla yetinerek, aramadan, dnmeden yaanlsn diye yaratlm bir dnyada80, kalabalklar iinde yalnz biridir. Bunun en byk sebepleri insanlarn riyakrl ve tekdze yaamalardr. Yalnz kaldn teyzesi ldnde anlar: Artk yalnzdm. Arkadalarla anlaamyordum. nsanlarn kanlmaz ikiyzlln gryordum. Bir gazozluk dostlar!81. kiyzllerden nefret eder. Evinin karsndaki dilenciyle bundan tr dalga geer. nsanlar bu hale getirenin para olduu dncesiyle paradan intikam almak istercesine ok harcama yapar. Ayenin kendisini terk ediinden sonra gittii meyhanenin garsonuna ykl miktarda bahi verir. Bunun zerine dalkavuklap nnde tepesindeki yuvarlak dazlakl gsterinceye dek eilen garsonun tepesindeki dazlakla tkrme istei duyar82. C., aylaklndan utanmayp bu durumu rahatlkla dile getirebilmektedir. Dlanmasnn, anlalamamasnn sebebi bu hlidir. Ayenin gnln okurken rastlad Btn su onun aylak oluunda ifadesi bu durumun bariz bir rneidir. Buna ramen o, Ben ya ararm ya da yaarm. diyecek, herkese ramen kendi hayat felsefesini deitirmeden yaamaya devam edecektir83. Bu sebeple arkada Sadk, C., hakknda Kemale yle der: Korkuluksuz kprden geer gibiyiz diyor. Btn deerlerini, yitirmi, dayanacak bir ey aryor. Yaknda bsbtn karrsa amam.84. Ali hsan Kolcu, Aylak Adam deerlendirirken C.nin disiplinli bir felsefesinin olmadn syler: Aylak Adam roman genel olarak bakldnda aylaklk olgusu zerinde kurulmu grlmektedir. Fakat bu aylakln dayand disiplinli bir felsefe yoktur. Sadece zaman zaman Aylak Adam C.nin dudaklarndan dklen ve ou kurulu dzenin eletirisi ile kadn erkek ilikilerindeki tutarszlklar zerine gelitirilmi kimi fikir krntlarna tank oluruz.85. Kolcu, bunu C.nin kt geen ocukluuna, o dnemin ve ortamn kendisi zerindeki tesirine balayarak Aylak Adamn disiplinsiz felsefesinin toplumsal baskdan kaynaklanmayp bireysel olduunu syler: () C.nin aylaklnn disiplinli bir felsefeye deil de ocukluundan beri iinde tad Oidipus kompleksi ile anima arketipinden kaynaklandn, yani toplumsal baskdan deil kiisel olduunu reniriz. Hal byle olunca C.nin gelitirdii ve ou kurulu toplum dzeninin eletirisi olan kimi fikirlerinin de geerlilii kalmaz. Baba ve onun temsil edildii, C.nin ocukluun[un] getii Alemdardaki ev, kahramanmzn kar olduu eli paketliler snfnn oluturduu bir grntyd. Zehra Teyze, hizmetiler, komular vb. bunlar arasndaki C.ye gre yapmack ilikiler onun kar olduu toplum ve hayat dzenini temsil eder.86. Kolcu, C. iin: Byle aylak bir entelektelin yeni toplum dzeni iin geerli reeteleri olmalyd.87 nihai ifadesini kullanr.

a.g.e., 156. a.g.e., s. 127. 82 a.g.e., s. 134-135. 83 a.g.e., s. 132, 117. 84 a.g.e., s. 156. 85 Kolcu, a.g.e., s. 30. 86 Kolcu, a.g.e., s. 40. 87 Kolcu, a.g.e., s. 45.
80 81

222 Ahmet Mithattan Leyla Erbile Trk Edebiyatnda Aylak Tipinin Kltrel ve Dnsel Geliimi
1.5. Muammer Melih Cevdet Andayn 1965 ylnda yaynlad Aylaklar88 romannn bakiisidir. Annesi kendisini doururken ld iin anneannesi Leman Hanm tarafndan bytlmtr. Hukuk fakltesini bitirip avukat olursa da hibir davay almaz. Krk yln banda bir i gelse, Sfli iler bunlar! diyerek reddeder89. gveysi olan babasyla beraber paa kz olan anneannesinin konanda yaarken konan icraya verilmesi zerine bir apartman dairesinde yaamaya balarlar. Evi geindirmesi gerektiini anlayp avukat arkada Efakn brosunda almaya karar verir. Fakat eser boyunca onun herhangi bir davada avukatlk yaptn gremeyiz. Muammer, kars Aylann, kendileriyle an evde yaayan arkada kr ile kendisini aldattn dnr. Alkolik teyzesi Mridenin de kkrtmasyla kr ile Aylay evden kovar. Teyzesi ile yalnz kalmak istemedii iin bir akam vakti, onun ardndan komasna aldrmayarak kap gider. 1.5.a. Eitim Durumu lkokul ana gelen kr, elalemin ocuklarndan kt huy ve hastalk kapmamas iin eve gelen zel retmenlerden drt buuk yl eitim alr. Bu sre ierisinde her sene sonunda okula gidip snavlara girer. On iki yana kadar konaktan dar kmayan Muammer, beinci snfta Kzltopraktaki bir ilkokula balar. Lise renimi iin Saint Josephe verilir. Bu sebeple anneannesine nce nefret eder, ardndan ona isyan eder. Lisenin son snfnda ikiye balayp meyhanelere gitmeye alnca mezun oluu gecikir. Btn okul hayat boyunca alkan bir renci olan Muammer, ikinci yl zar zor okulu bitirip hukuk fakltesine kaydolur90. Mezun olup avukatlk stajn da bitirince Beyolunda bir yazhane aar. Fakat ok gemeden yazhanesini kapatr. 1.5.b. Kltrel-Entelektel Durum Muammer karakterinin tramvay bileti biriktirmekten balayan ve ailesi tarafndan desteklenerek gelien bir pul merak balar91. Fakat bu ilgi ocukluundan ileri gitmez. 1.5.c. Kitaplarla Mnasebeti Roman boyunca Muammerin kitap okuduu herhangi bir sahneye rastlayamayz. Eserde Sartre, Cehennem bakalardr demi ya, doru, ok doru92. ve Bir romanda okumutum93 ifadeleri dnda kitap okuduuna dair hibir bilgiye rastlamayz. 1.5.d. Dnce Dnyas Daha nce ele aldmz aylak karakterlerin aksine Muammerin derin bir dnce dnyas vardr. Dnya ve insann var olma probleminde: Yaamann kendisi samadr,
almamzda Aylaklar romannn Trkiye Bankas Kltr Yaynlar tarafndan 2002 ylnda yaynlanm basks kullanlmtr. Alnt ve dipnotlarda gsterilen sayfa numaralar metnin bu basksna aittir. 89 a.g.e., s. 137. 90 a.g.e., s. 60. 91 a.g.e., s. 58. 92 a.g.e., s. 218. 93 a.g.e., s. 173.
88

Abdullah KOAL

223

() bizim bu dnyada neden bulunduumuza hibir kandrc gereke gsterilemez. () Evrenin insan iin hibir zel amac yoktur.94 der. Olaylara tepkisiz kald iin eletirildiinde: Aksiyondan katmz lde yaamann samalna uygulanrz ki, bu bize geici bir rahatlk verir. yantn verir. Dnyann yaanandan daha gzel olmayacan dnd iin olaylara ilgisiz kalr. Bir romanda okumutum, irade teorisi yapan bir dnr, bir tekerlein orta yeri gibi sakin kalmaa altryordu kendisini. Hayat gmbr gmbr dnyor, ama o, orta yerde istifini bile bozmadan hareketsiz kalabiliyor. Gerekten byk bir baar. Yalnz o adamla benim aramda nemli bir ayrm var: O bunu aba ile elde etmek istiyor, bense doutan yleyim galiba. Doutan iradeliyim. yle mi? Yok, bununla kendimi kandramam. Davranlarmn iimden gelmesini beklememeliyim, nk iim yok benim. Belki kimsenin yok. Herkes, yalan yanl, daha iyi bir dnyann ardna dm, o dnya iin, bouna da olsa rpnyor; alyor. st yan aylaklktr.95der. Anneannesinin lmnden sonra evi geindirmek zorunda kaldnda: [G]iyinip yemek odasna gidince gene sknt iine dtm.() Bu evin sorumu benim zerimdeydi, bu sorum skyordu beni.96 diye rahatszln ifade eder. Balanp kalmak kendisine gre deildir, onun ruhunu daraltr: O gece anladm ki, benim asl istediim zgr olmaktr. Karmdan ayrlmalym, bu evden ayrlmalym, gemi dncesinden ayrlmalym97.. 1.6. Bay Suret98 Leyla Erbilin 1971 ylnda edebiyatmza armaan ettii, almamzn u noktasn oluturan aylak karakterdir. Sekin bir ailenin, ocukluu ailesinin yalsnda gemi ferdidir. Babas general, dedesi ise paadr. Bir ara Amerikaya yerlemise de daha sonra Trkiyeye dnmtr. Hikyenin anlatt zaman da suyu ve elektrii kesilmi bir tavan arasnda tek bana yaamaktadr. Toplumla bark deildir. Komular kendini beenmi, kstah, kimseyle konumayan, sabah kp sabah dnen pis sarho99 olarak grp kendisini sevmezler. Hatta bir komusu tarafndan Bay Suretin ensesine yumruk bile atlr. Bu, toplum tarafndan kabul grmeyen aylaklara verilen tepkinin iddet boyutu, bu iddetin tecessm etmi halidir aslnda. Yoksul ama zgrdr. zgrl kstlanr korkusuyla benliini yitirmi bir memur, klbk bir paa damad, satlk bir jigolo olmak istememitir. Sefalet, paraszlk iinde yaarken dahi Bu dnya beni yeneceini sanyordu () ama aldanyorlar, ezilmem ben. diyebilmekte, bunu, zellikle de, hkrrken syleyebilmektedir100. 1.6.a. Eitim Durumu Bay Suretin eitim durumu hakknda kesin olarak bildiimiz ilk ey yolunun Galatasaray Lisesinden gemi olduudur. Amerikaya gitmesinin sebebi metinde net olarak belirtilmemekle beraber bu tercihinin renim grmek amal olmas da muhtemeldir.
a.g.e., s. 61,62. a.g.e., s. 173. 96 a.g.e., s. 186. 97 a.g.e., s. 185. 98 almamzda Bay Suret isimli yknn dhil olduu Halla adl kitabn Trkiye Bankas Kltr Yaynlar tarafndan 2004 ylnda yaynlanm basks kullanlmtr. Alnt ve dipnotlarda gsterilen sayfa numaralar metnin bu basksna aittir. 99 a.g.e., s. 112. 100 a.g.e., s. 118.
94 95

224 Ahmet Mithattan Leyla Erbile Trk Edebiyatnda Aylak Tipinin Kltrel ve Dnsel Geliimi
1.6.b. Kltrel-Entelektel Durumu C. gibi Bay Suret de kitaplarla ilikileri iyi olan biridir. Frayla duvara bir eyler izmesi onun ressam olma ihtimalini ortaya karmaktadr. Bunun yannda salon danslar hakknda bilgisi de vardr. 1.6.c. Kitaplarla Mnasebeti ykde Bay Suretin kitap okuduu herhangi bir sahne olmamasna karn o, yere koyduu pek ok kitaba sahiptir. Bergsonun, Bismarkn, L. Von Ranken, Nietzschenin eserlerinin yan sra Larousseun 1914 basks da kitaplar arasndadr. Kendisi, hikyede anlatlan souk gecede yakacak odununun bulunmad iin Laroesseu yakarak snmaya almtr. 1.6.d. Dnce Dnyas: Bay Suret, asil bir aileden gelmenin verdii yksek bir ahlak anlayna sahiptir. Kendisine saldran komusunu genliinden kalma judosuyla merdiven parmaklklarndan aa atabilecekken bunu dklk kabul edip yapmaz. nsanlarn irkefliklerini grmemek iin zihnini baka eylerle megul etmeye alr. Onlarla bir olmak bana yakmaz, insanlar severim ben, u zavall insancklar da severim, hmanistimdir ben. diye kendisini tekiletiren topluma; kendisine hakaret eden, saldran apartman sakinlerine dahi hogryle bakmay baarr. Kimse kimseyle uramad, istenen saatte eve dnlebilen, klarn kesilmedii Amerikay memnuniyetle anar101. Kahramanmz, zgrln hibir eye deimez, hibir arlk altnda kalmay, bal olmay kabul etmez. Tek amac ruhunun tatmin olmasdr: Dnyann bana ikram edebilecei hibir eyi yok. ylesine ycelttim kendimi, ruhumu salt ruhumu ylesine besledim. Yalnzm evet, yalnzm ve zgrm. Kz kardeim hep aryor beni, gitmem. Hibir arlk, hibir ba koymam zerime ben102. Onun hayat felsefesi, zgrln daraltaca iin minnet altna girmekten uzak durmaktr. C.nin parasz hli diyebileceimiz Bay Suret, naif bir insandr. C., olaylar karsnda alamazken o, anlaryla ba baa kaldnda hkrklarna engel olamaz. Bu durum Leyla Erbilin de dedii gibi Freuda gtrr bizi: Varoluular diye anlan yazarlar da dolayl ya da dolaysz olarak, Freud yntemlerini deniyorlard. ryalar, mektuplar, hatratlar, sanr ve sayklamalar, srmeler Bilin Altnn gn na kmasyla ieklenen insan!103. Okuru, kahramann ocukluuna gtren anlatc, ablasnn dnnde, ablasyla enitesinin gece yapacaklar ayp bir eyden tr utanp aladn syler: Bir ara yukarya kam, ban yastn altna gmm, galiba azck da alamt.. Bay Suret, ocukluunda, ablasnn bakasnn koynuna gireceini sk sk utanarak dnmtr104.

a.g.e., s. 115. s. 116. 103 Erbilden alntlayan Trke, a.g.y., s. 6. 104 Erbil, a.g.e., s. 112.
101 102a.g.e.,

Abdullah KOAL

225

Sonu almamzda modern dnemin ilk aylaklarnn (Feltun, Bihruz, Efruz) yar tahsilli olmasna karn daha sonra ortaya konan aylaklarn () eitimlerini tamamlam, yabanc dili bir zenti olarak renmeye alan ve bu dilleri tam konuamayan ilk dnem aylaklarnn yerlerini iyi derecede yabanc dil bilen bir aylak nesline brakmtr. Bunun yannda Avrupaya gidemeyip gitmi gibi davranan ilk dnem aylaklarna karn sonradan gelen aylaklar Avrupay ve gelien dnyann yeni kutbu Amerikay grm, orada bulunmulardr. Kitap okuma eyleminde C., Muammer ve Bay Suret; Feltun, Bihruz ve Efruza nazaran daha derin boyutlarda ve daha geni alanlarda okumlar yapmlardr. Btn bunlar, ilk dnem aylaklarnn kltr ve eitim seviyeleri yksek, olduka donanml entelektellere evirildii sonucunu vermektedir. Sonu olarak hayattaki amalar elenmek olan ve salam bir dnya grne sahip olmayan ilk dnem aylaklarnn, hayat felsefesine sahip bireylere dntn, bu bireyselleme srecinde aylak-toplum atmasnn knamadan, dlamadan, hakaret etmeden ileri gidip Bay Surette komudan yumruk yeme eklinde ciddileerek somutlatn, buna karn modern aylaklarn, kendilerini anlayamayacak kadar kk dnen insancklardan ikyeti olmadklarn grdk.

226 Ahmet Mithattan Leyla Erbile Trk Edebiyatnda Aylak Tipinin Kltrel ve Dnsel Geliimi
Ahmet Mithat Efendi, Feltun Bey ve Rkm Efendi, Haz. Kzm Yeti, Necat Birinci, M. Fatih And, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 2000. Aktan Kk, Deniz, Trk Romannda Aylaklk (1875-1960), Boazii niversitesi, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 2007. Akyz, Kenan, Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri, nklp Kitabevi, stanbul, 1995. Anday, Melih Cevdet, Aylaklar, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2002. Atlgan, Yusuf, Aylak Adam, Yap Kredi Yaynlar, 12. Bask, stanbul, 2007. etili, Prof. Dr. smail, Bat Edebiyatnda Edeb Akmlar, 9. Bask, Aka Yaynlar, Ankara 2008. Erbil, Leyla, Halla, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2004. nci, Handan, Feltun Beyi Tanr msnz?, kitap-lk, S. 83, Mays 2005, ss. 81-85 Moran, Berna, Trk Romanna Eletirel Bir Bak 2, letiim Yaynlar, 15. Bask, stanbul, 2008. Parla, Jale, Edebiyatta Karakter ve Tip, kitap-lk, S. 83, Mays 2005. Pskllolu, Ali, Trke Szlk, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1995. Recaizde Mahmut Ekrem, Araba Sevdas, Reca-zade Btn Eserleri, III, Hazrlayanlar: smail Parlatr, Nurullah etin, Hakan Sazyek, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul,1997. Tekin, Mehmet, Roman Sanat 1, Romann Unsurlar, tken Neriyat, stanbul, 2008. Trke, A.mer, Ellisinde Bir Aylak, Radikal Kitap, S. 451, 6 Kasm 2009. mer Seyfettin, Efruz Bey, Bilgi Yaynevi, 12. Bask, stanbul, 2008.

KAYNAKA