Cagdas Tiyatroda Aydin Sorunu Handan Salta

ada Tiyatroda Aydn Sorunu
Handan Salta
www.altkitap.com

Handan Salta
altkitap - inceleme 2

Handan Salta Kasm 2000 Yayna Hazrlayan: Dzelti: Tasarm: Tasarm Uygulama: Kapak Resmi: Fakiye zsoysal Fakiye zsoysal Faruk Ulay Adnan Kurt Joseph Beuys (Felt Suit) 2000 altkitap ve Handan Salta Yaptn tm yayn haklar sakldr. Tantm iin yaplacak ksa alntlar dnda yayncnn izni olmakszn hibir yolla oaltlamaz. www.altkitap.com editor@altkitap.com
Yazar Hakknda
Handan Salta 1967 ylnda Zonguldak'ta dodu. Lisans eitimini Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi ngiliz Dili ve Edebiyat Blmnde tamamlad. Yksek Lisansn stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Dramaturji ve Tiyatro Eletirmenlii Blmnde yapt. Halen ayn blmde doktora programna devam etmekte ve stanbul niversitesi letme Fakltesi'nde ingilizce okutman olarak almaktadr.
Dnen nsann Yalnzl

Fakiye zsoysal ada Tiyatroda Aydn Sorunu adl alma, 'aydn' kimliini deiik alardan sorgulayan, 'aydn'n kendisiyle ve yaad toplumla ilikisinin boyutlarn, i atmalarn konu edinen oyunlar incelemekte, oyun yazarlarnn, ele aldklar bu izlei nasl biimlendirdiklerini, 'aydn' kavramna yaklamlarnda deien bak alarn, farkl dnya grlerinin ve toplumsal arka planlarnn konuya baklarna olan etkisini ortaya karmaktadr. Bu balamda, ek oyun yazar Vaclav Havel ve ngiliz oyun yazar Edward Bond'un oyunlar zerine younlaan incelemede, Trk tiyatrosunda 'aydn' temasn ele alan yazarlarn deien bak alar da, Havel ve Bond'un grleriyle karlatrmal olarak verilmekte. Melih Cevdet Anday'n "erdekiler", Ouz Atay'n "Oyunlarla Yaayanlar", Oktay Arayc'nn "Tanilli Dosyas" ve Behi Ak'n "Bina" adl oyunlarndan yola klarak, yazarlarn konuyu ele allarndaki eitlilik de ortaya konulmakta. Vaclav Havel'in totaliter yapya ilikin eletirisi, sistemin kendisini varetmek iin bask, korkutma, dlama, temel gereksinimlerden yoksun brakma gibi yntemlerle bireyi silikletirip, nemsizletirmesi zerinde younlarken, oyunlarnda da, bu yap iinde skp kalm 'dnen insann' yalnzl, baskdan kurtulmak iin bireysel abann yetersizlii vurgulanyor. Havel, bylesi bir sistem iinde yaayan aydnn da, dnyann nereye gittii, kendisinin bu yaamn neresinde olduu, anlaml bir yaam srdrp srdrmedii konusunda kendisini sorgulayacak durumda olamayacan ileri sryor. Oyunlarnda bu grn yansmalar belirgin bir ekilde grlen Havel'in karmza kard aydnlar, sistemin yanlsama yaratan sylemine ve grntsne aldanarak, dizge iinde alternatif bir yaam tarz gelitiremezler ve sorumluluklarn da yerine getirmekten uzaktrlar. Edward Bond ise, lkesinin politik yaplanmasndan yola karak, kapitalist dzenin ileyiine eletiri getiriyor. Bu dzenin, insanlar doal yaplarna uygun olmayan koullar altnda ve yapay ihtiyalar iin yaamaya zorladn, bunun da insanlarda iddet duygusu
nsz - Fakiye zsoysal
ii
yarattn syleyerek, karlanmayan adalet gereksinimi karsnda bireylerin saldrganlamasna alternatif olarak sanat karyor. Bond, grlerinde, sanatn insanca deerlerle yaanan ve tek tek tm bireylerin mutluluunun amaland bir toplum yaratma ilevini tadna olan inancn dile getiriyor ve bu anlamda sanatnn ya da aydnn toplumsal roln, grevini yerine getirmesi, toplum karlarndan yana eletirel bir tavr almas gerektiini belirtiyor. Tiyatromuzdan seilen rneklerde ise 'aydn tavrna' ilikin yaklamlarda farkllklar olduu gsterilmekte. Oyunlarn yazld dnemler ve yazarlarn dnya grleri bu farkllklarn belirmesinde bir etken olarak karmza kyor. Bu oyunlarda, kimi zaman bireysel sorunlaryla babaa kalarak tm ilgisini i dnyasna eviren; kimi zaman sistemle bir defa uzlam, daha sonra da kar bir tavr gelitiremeyen ya da kar knn bedelini tayamayacak hale getirilen; kimi zaman da yaad tm olumsuzluklara karn dnsz, doru bildiini sylemekten geri durmayan oyun kiilerinin farkl tutumlaryla karlayoruz. ncelemenin sonunda, yaanan gereklik karsnda eletirel, varolan sorgulayan, grnenin ardndakine ulamaya alan bir tutum iinde olan "dnen insann" ya da "aydnn" tavrnn, yaad toplumsal gereklie bal olarak boyut deitirdii vurgulanrken, yazarlarn konuya farkl yaklamlarnn ardnda, yaamda kendilerini ifade etme biimlerinin izlerini tadklarna da dikkat ekiliyor. Tiyatro alannda zellikle kuramsal adan Trke kaynaka azlnn yaratt aratrma glkleri dnldnde, bu incelemenin konuyla ilgilenen tiyatro insanlarna, aratrmaclara ve kuramsal almalara katkda bulunaca inancndaym.
indekiler
GR I. VACLAV HAVEL EYTAN ELMES BURUK EZG BLDRM GRME KUTLAMA ARI II. EDWARD BOND BINGO KUZEYE GDEN NCE YOL LEAR III. TRK TYATROSUNDA AYDIN SORUNU ZERNE DENMELER SONU KAYNAKA 1 7 9 12 15 19 21 23 26 30 34 40
48 55 57
GR
Bu almada yirminci yzyln oyun yazarlarndan seilen ve farkl toplumsal sistemlerde yaayan ek Vaclav Havel ile ngiliz Edward Bond'un oyunlarnda aydnn ele aln, ideal aydn tavrnn nasl sergilendii, aydnn nasl bir tavr almas gerektii sorular zerinde durulacaktr. Aydn temasn inceleyen bu iki oyun yazarnn oyunlar incelendiinde farkl dnya grleri ve aydn kavramna yneltilen farkl baklar ortaya kacaktr. ncelemenin sonu ksmnda da Trk tiyatrosunda aydn temasn ele alan oyunlarda yazarlarn farkl bak alar incelenerek sorunun lkemizde nasl algland sorusuna yant aranacaktr. Kavram, bat dillerindeki syleniiyle 'intellectual' kullanlmaya balandktan sonra anlam deiikliine urad gibi farkl szckler de zaman zaman bu kavram karlamtr (intellectual dnda inteligencia, literati ve les clercs). Farkl szcklerin ierdii anlamlar da elbette farkyd. Bilen, bilmeyi i edinmi, bilgisiyle toplumda birtakm temel deerlerin oluturulmas ve gelecek kuaklara aktarlmas konusunda sorumluluk tayan, aklyla i yapan gibi anlamlar bu kavramn zengin kapsamndayd. Aydnlanma andan yirminci yzyla gelene kadar da kavram, muhalefet etmek, eletirel olmak, nc olmak gibi nitelikleri bnyesine ald. Sartre aydn, "abas egemen snfa su saylan kimse" olarak tanmlyordu. Artk aydn, karsndaki toplumsal kurumlar, tabular, devlet gibi baa kamayaca gte ilikiler de olsa eletirel tavrn srdrmek, gerei dile getirmek ve doru deerlendirmeyi yapp doru tavr belirlemek durumundayd. deerlerden yana olmay ieriyordu. 'Bilim', 'akl', 'toplum kar' gibi kavramlar ierdikleri anlam ve arm zenginliiyle kimi zaman ayn sylemle yola kan ancak ok Aydn tavrn belirlemede kullanlan deerler ise bilimden, akldan, toplumsal karlardan, insani
ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta
farkl noktalara varan hareketlerin kulland aralar olmakta ve yanltc sylemlere alet edilmektedirler. Bu olguya incelememizde ele aldmz yazar ve yaptlarda da rastlarz. 'Bilim iin bilim' yapmann 'sanat iin sanat' kadar yanltc olduunu ve bu grn hidrojen bombalarna davetiye kartacan syleyen Bond, bilimsel gelimelerin sakncalarna dikkat eker. Bond'a gre, amalar ve snrlar insanca deerlerle snrlanmam bilimsel gelimelerin nasl sonu verdii herkese bilinen bir gerektir. Akla gvenle gelien, beslenen bilim ve teknoloji, yaam kolaylatran binlerce aygt yaratmasnn yansra, binlerce insann lmn getiren atom bombasn, kitlesel silahlar da yaratmtr. Havel'in oyunlarndaysa, toplumun karlar ve gelecei adna yaplan birok haksz uygulamann insanlara mutsuzluk, aresizlik getirmi, bireylerin sindirilip yok edilmesi sonucunu ortaya karm olduu vurgulanr. Ayn olgu Bond'un "Lear" adl oyununda, insanlar dmandan koruyarak zgrletirme adna rlen duvarn bask, iddet aracna dnmesi olarak gzlemlenir. Oktay Arayc'nn "Tanilli Dosyas" adl oyunundaysa "iktidar yolunu halk ynlarnn desteinden baka yerde aramayan bir anayasa hocasnn"1 , "milletin davas" adna vurularak fel edilmesi durumu 'dman', 'toplum karlar' gibi kavramlarn iktidar tarafndan bask aracna dntrlebilecei tehlikesine iaret eder. O halde 'bilim', 'akl' gibi kavramlarn, insanca bir yaamn tm boyutlaryla var olduu ve toplum yapsnn da bu amac gerekletirmek iin kurulduu bir yaam zlemiyle birlikte dnlmesi gereklilii ortaya kar. Toplumda aydn ilevini yerine getirenleri 'geleneksel' ve 'organik' olarak ikiye ayran Antonio Gramsci, 'organik aydn' yle tanmlar: "Kapitalist giriimci kendisiyle birlikte sanayi teknisyenini, ekonomi politik uzmann, yeni bir kltrn, yeni bir hukuk sisteminin oluturucularn yaratr."2 Bu anlamda 'geleneksel aydn' nc ve yol gsterici tavrndan dn vermeyen bir birey olmas beklentisi
1 Tanilli Dosyas, Oktay Arayc 2 Entelektel, Edward Said, s.22
uyandrr. Edward Said, tercihini 'geleneksel aydn'dan yana yapan ve yaamyla da bu tercihine bal kalan Gramsci'yi olumlar ve kendi kar duruunda da benzer bir tavr sergiler. Filistinli Hristiyan bir
ailenin ocuu olarak Kuds'te doan Edward Said, daha sonra Amerika'ya g edip Filistin sorunu, edebiyat eletirisi ve kuram, Dou-Bat kartl, Bat medyasnda slamn nyargl bir tavrla deerlendirilmesi, kltr emperyalizmi ve mzik gibi birok deiik konuda almalar yapm, kitaplar, makaleler yazmtr. Aydn konusunda bir dizi konferans vermi ve aydnn nasl bir tavr sergilemesi konusunda gr bildirmitir. Said, aydn yle tanmlar: "....entelektel belli bir kamu iin ve o kamu adna bir mesaj, gr, tavr, felsefeyi ya da kany temsil etme, cisimletirme, ifade etme yetisine sahip olan bireydir. Bu roln zel, ayrcalkl bir boyutu vardr ve kamunun gndemine sknt verici sorular getiren, ortodoksi ve dogma retmektense bunlara kar kan, kolay kolay hkmetlerin veya byk irketlerin adam yaplamayan, devaml unutulan ya da smenalt edilen insanlar ve meseleleri temsil etmek iin var olan biri olma duygusu hissedilemeden oynanamaz. Entelektel bunu evrensel ilkeler temelinde yapar: Tm insanlarn dnyevi glerden ve lkelerden zgrlk ve adalet konusunda doru drst davran standartlar beklemeye hakk vardr; bu standartlarn kasti veya gayri ihtiyari ihlallerine tanklk edilmeli ve cesaretle kar konulmaldr."3 Said'in tanmlad dorultuda hareket eden aydn temel aldmzda yirminci yzyln 'rnek aydn' tavrn sergileyen olaylar ve kiiler arasnda ilk aklmza gelenler unlardr; Fransa aleyhine Almanya iin casuslukla sulanan, ancak sahte belgelerle yargland anlalan Alfred Dreyfus davas hakknda Emile Zola'nn "L'Aurore" gazetesinde cumhurbakanna yazd ve byk yanklar uyandran ak mektup, spanya i sava srasnda Franco'ya kar savaan direniilere dnyann her yerinden sosyalistlerin, aydnlarn verdii destek, Macaristan'n igali srasnda Sartre'n eletirel tavr gibi. Aydnn toplumsal ilevine ilikin bir eletiri de, 1960'lardan beri srdrd muhalefet izgisiyle dikkat eken Amerikal Noam Chomsky'den gelir. ABD'nin Vietnam'a mdahalesi, srail ve Orta Amerika'daki terr devletlerine arka kmas ve Kba, Nikaragua, Sovyetler Birlii gibi resmi dmanlar karsndan bavurduu terr kampanyalar konularnda kitaplar yazp, konferanslar veren Chomsky,
3 a.g.e., s.27
lkesindeki aydnlarn tutumunu da eletirir. Chomsky, "laik din
kadrolar"
olarak
nitelendirdii
ve
"mutabakat"
rettiklerini,
propaganday iddetten, rvetten ve dier denetleme aralarndan daha ucuz bir kitle ynlendirme arac olarak grdklerini syledii Amerikal entelektellerin eletirisini yapar.4 Chomsky, sistemi ideolojik olarak destekleyen aydnn tavrn eletirirken, bu destein ardnda gizlenen yapy ve bunu oluturan sreci de gzler nne serer. Aydn tavrna ilikin kesin zmler retmekten kanr ve ok seslilii, insann zgrlemesini savunur. Bu grler, sistemle btnlemeden ardndaki ann geree sorunlarn ulaabilen, kavrayabilen, yanlsamalarn
karlaabilecei tehlikelere ramen drste tavr alabilen ve bu hareketiyle rnek oluturan aydnlar desteklemektedir. ncelememizdeki yazarlardan Edward Bond, ngiliz toplumu zelinde ve genelde kapitalist toplumun dayatt zorlamalar, toplumsal kurumlarn ikiyzllklerini, insanlarn sistem iinde nemsizleen ve silikleen yaamlarn, duygularn anlatr. Yaad topluma duyarszlaan, yabanclaan bireyi ele alnda bireyin toplumsal konumu nem tar. Sradan bireyi farkl yntemlerle sindirip, bask altna alan sistemi kiisel karlar, tutkular, hrslar yznden savunmak durumunda olan aydn da kyasya eletirir. 'rnek aydn' tavrnn nasl olmas gerektiini gsterir ve bu tavr iinde olmayan aydn da yarglar. Yaptlarn incelediimiz dier yazar ise ek Cumhuriyeti bakan Vaclav Havel'dir. Sosyalist rejimle ynetilen lkesinde, kitaplar yasaklanan, oyunlarnn sahnelenmesine izin verilmeyen Havel, siyasi otoritenin, resmi kurumlarn insanlarn yaamlarna, dncelerine yapt basklar anlatmtr. Havel'in iinde yaad sistem, gelitirdii sylemden farkl olarak bireyler zerinde bask kurar ve bu basky ak bir ekilde uygular. Sistemin korkutma ve sindirme yoluyla denetim altna ald bireyler kiiliksizleip birbirlerine benzemeye balarlar. Bylesi bir sistem iinde aydnn da k yollar kapatlm, o da toplumdaki dier bireyler gibi kendisini ayakta tutacak hedeflerden yoksun braklmtr. Oyunlarnda, sisteme kar savam
4 Modern ada Entelektellerin Rol, Noam Chomsky, s20
veren ya da veremeyen insanlarn dt durumlar dizgenin ileyiiyle aklanr.
ncelemenin sonunda Trk tiyatrosunda aydn konusunu ele alan oyunlara deinilecektir. Melih Cevdet Anday, Ouz Atay, Oktay Arayc ve Behi Ak'n oyunlar araclyla, 'aydn' kavramna yazarlarn yaklamlar, konunun alglan biimi deerlendirilecek ve aydnn iinde bulunduu eitli durumlar ana izgileriyle sergilenecektir. almann iki ana blmn oluturan Vaclav Havel ve Edward Bond'un oyunlar ve oyunlarnda 'aydn' kavramna yaklamlaryla, tiyatromuzdaki rnekler arasnda genel bir karlatrma yaplabilir. Oktay Arayc'nn oyununda Tanilli karakteri, Bond'un nc, dn vermeyen "ideal aydn" tiplemesine yakn dururken, M.C. Anday'n "erdekiler" adl oyununda aydn tipi daha ok pasif bir direni iinde gsterilmitir. Ancak yine de Havel'in oyun kiileri kadar eli kolu bal, aresiz, nemsizletirilmi olarak izilmemitir. Anday'n oyunundaki aydn birey tipi kendisine olan saygsn ve nemli birisi olduu kansn yitirmemitir. Ouz Atay'n oyunundaysa aydn tipi romanlarnda olduu gibi-, varolu sorunlar, uyumsuzluu ve i atmalar ne karlan, kszl bu alardan vurgulanan ve iinde yaad sistem iin tehdit oluturamayan bir konumda izilir. Havel'in dizge tarafndan sistematik bir biimde kendisini nemsiz hissetmesi salanan aydn tipinin tersine, Atay'n izdii aydn tipi, yaad i elikileri ve kendini sorgulamas sonucunda kendisini nemsiz grr. Anday, Atay ve Arayc'nn oyunlar, lkenin 1980 ncesi politik hareketlilik dneminde yazlm oyunlar olarak 'aydn' farkl araylar iinde gsterirken, Behi Ak'n, 90'larn ortalarnda yazlm olan "Bina" adl oyununda izilen 'aydn' tipi (ya da bizim aydn vasfn yklediimiz oyun kiisi), pasif, aresiz bir konumda gsterilmitir. Oyundaki mimar, Havel'in oyun kiileri gibi dorudan politik bir bask grmese de, eli kolu balanm, ilevsizletirilmi birisidir ve yapt ii nemsizletiren, abalarn boa karan bir sistem iinde 'kurban' durumuna getirilmitir. Szcn iki anlamyla da 'yapt bina', amacn aan iler iin kullanlr ve mimar, ister istemez yanl ve arpk ileyen bu sistemin yaratcs olmak durumunda kalr. Havel'in yaad sosyalist sistem iinde kar karya kald baskya ve yazarn dnya grne kout olarak izdii aydn tipi,
Bond'un kapitalist toplum iin 'gerekli grd' aydn tipinden farkllk gstermektedir. Ekonomik uygulamalaryla kapitalist sistemde yer alan, ancak brokrasi ve deerler sistemi konusunda baskc zelliini koruyan bir yapnn varln srdrd bir ortamdaysa yazarlarmzn, oyunlarnda eitli aydn tipleri izdiklerini ve 'aydn' kavramna farkl anlamlar yklediklerini gryoruz. Gerek Havel ve Bond'un oyunlarnda, gerekse tiyatromuzdan seilen rneklerde, oyunlarn yazld dnemler ve yazarlarn dnya grleri, oyun kiisi olarak izilen 'aydn' tipini de belirlemektedir.
I. VACLAV HAVEL
Varlkl bir ailenin olu olarak 1936'da doduu Prag'da bugn ek Cumhurbakanl yapan Vaclav Havel, 1936 ile son dnemi arasnda yaadklarndan bir tiyatro yazar, muhalif bir aydn yaratmtr. Totaliter bir sistemde yaamas nedeniyle kk yalardan balayarak yaamnn tm dnemlerinde bu sistemin ileyiinin neden olduu zorluklarla karlamtr. niversiteye devam etmek istedii zaman ailesinin kkeni gereke gsterilip isteinin reddedilmesi gibi hak etmedii ve kendisi dnda gelien olaylar sonucunda "dardan ve alttan gelen" bir bak as gelitirdiini syler Havel. Yaam boyunca karlaaca ve ou zaman sistemin kendisini srdrmek iin insanlarn yaamlarn karartan durumlar, kulis iisi olarak balad ve oyun yazarlna dntrd tiyatro serveninin temel dayanaklarndandr. Sistemin kendisini srdrmek iin kulland yntemleri ve bu yntemleri oluturan bak asn eletiren Havel, zm bu bak asnn deitirilmesinde grr. "Ve bana yle geliyor ki, dnyann daha iyiye ynelmesi isteniyorsa insan bilincinde bir eyler deimeli, gnmz insannn insanl deimeli; insan ne yapp edip dnmeli; tketimden bask ve reklama, televizyon tarafndan ynlendirilmeye kadar totalitarizmin gizli, ak her trl mekanizmasnda meydana gelen bu korkun kaynamadan kendini kurtarmal; nereye gittii bilinmeyen dev bir makinenin nemsiz bir paras olma rolne kar kmal; dnyaya kar tad sorumluluu yeniden iinde duymaldr."5 Havel'in oyunlar modern uygarlk sylemiyle gelien ve baskc bir ynetim biimine dnen sistemleri, bu sistemler iinde insanlarn bulunduu durumu yanstr. Sistem bireyi kendisine ve d dnyaya yabanclatrmtr. Havel'in oyun kiileri yaptklar iin sonularn
5 Uzaktan Soruturma, Vaclav Havel, s. 13
dnmeden robot tavryla hareket ederler, ne yaptklarn ve neden
yaptklarn sorgulamayan bu insanlar kendileri dnda gelien olaylarn ve planlarn figranlar durumundadrlar. Planlanan ve uygulanan bu yaama herhangi bir alternatif sunacak ya da yaamlarna kendileri yn verecek durumda deildirler. Sylemiyle de, oyun kurgusu ve olay rgsyle de klasik tiyatrodan ayrlan ve yaptlar Uyumsuz/absrd Tiyatro kapsamnda ele alnan Havel, sistemin mekanizmalarn oyun iinde de matematiksel olarak kurar. Sahne zerinde olaylarn tekrarlanmas yaamn tekdzeliini, renksizliini yanstrken, szlerin tekrarlanmas o szlerin anlamlarn yitirmi ya da deitirmi olmalarna karn hala ayn kalmalarna iaret eder. Sylenen onca sze ve yaanan onca kouturmaya karn oyun kiilerinin yaamnda belirgin deiiklikler olmamas ise bylesi bir sistem iindeki yaamn bounaln, ieriksizliini simgeler. Anlatt yaam biimini matematiksel bir benzerlikle sahneye tar. Bunlar yaparken amacnn yalnzca gerei sergilemek olduunu syleyen Havel, bir ey retmek ya da doruyu gstermek gibi bir amac olmadn; yalnzca bylesi koullar iinde, szn ettii durumlarda neler olabileceini gsterdiini syler. Yaptlarnda aydnn konumunu tarttmz Havel, aydn toplumun dier bireylerinden snrlar asndan pek farkl yerlerde grmez. Dierleri gibi aydn da kiiliksizleir, silikleir nk o da dierlerinin grd baskyla kar karya kalmakta ve tek bana harcad abayla bir sonuca varamamaktadr. Aydn bekleyen bir baka olaslk da dndklerini, sylediklerini paylaacak insanlardan uzak, tek bana kalmaya mahkum edilmesi, bylece de etkisizletirilmesidir. Havel toplumun bir yansmas gibi gsterdii oyunlarnda hi bir oyun kiisini olumlamaz. Aydn konumunda olanlar da sistemin arpkl, ezicilii karsnda zavalllam, bask ve korkuyla sindirilmiler ya da yalnz braklmlardr.
EYTAN ELMES
Bir Faust eitlemesi sayabileceimiz bu oyunda Faust'un yerine geen kii Dr.Foutska'dr. Bulunduu konumdan ve koullardan honut olmayan ve daha iyi bir yaam dn gerekletirmek uruna gereken her eyi yapan Faust karakteri, Christopher Marlowe ve Goethe gibi yazarlara esin kayna olmu, gnmzde de kullanlan bir temadr. Havel, Faust karakterini Goethe'nin yapt gibi mistik bir temelde ele almam, Dr.Foutska'y totaliter bir toplumun arklar arasnda skm ekillendirmitir. "Sansrn gereklilii"ne inanan bir toplumda ve sistemde almalarn srdrmek isteyen Foutska, "hayatn rmaklarna ve kaynana koma" abasndaki Faust'unkine benzer bir durum iindedir. Her ikisi de ellerindekiyle yetinmeyip, farkl abalar, araylar iine girmiler, o gne kadar srdrdkleri yaam tarzlarnn dna kmlardr. Faust bu yolda karsna neler kabileceini bilir ve her eye ramen elde etmek istediinin peinde koar. Dr. Foutska kendisine bulduu farkl urayla yaamna yeni bir boyut katacan dnrken aslnda tuzaa drldnn farknda deildir. Oyun, tema olarak dzenin getirdii basky, bu basknn boyutlarn ve etkilerini tartr. ekoslovak toplumunun o dnemdeki ynetim biimine kartlk oluturmas iin simgesel olarak seildiini dndmz by ve simya, sistem d hatta kart bir eylemi, dn simgeler. Sistem kendi dinamiklerini oluturan ve bu oluuma katkda bulunduunu varsayd bir kurumda kendi kart dnsel ya da fiziksel bir eylemi barndrmaz. Olduu zaman da hemen yok etme, rtbas etme yoluna gider. Ancak bylelikle kendisini srdrebilecek, ngrlen yolda ilerleyecektir. Bu ilerlemenin dinamikleri de belirlenmitir. En nemli dinamiklerden biri insanlarn tek ynl, tek yanl dnmelerini salamak, alternatif grme ve ve k arayan bir insann serveni iinde
10
dnme biimlerine olanak tanmamaktr. Sistemin nasl altn ve bireyleri nasl bask altna aldn ancak yaamnn sonuna geldii zaman farkeden Foutska bu durumu yle zetler: "Sizin kiiliinizde sadece hogrsz, btn gc kendinde toplayan, kendini beenmi bir iktidarn ykc gururunu sulamak istiyorum. Siz bilimi bir avcnn yayn kulland gibi kullanmak istiyorsunuz. Kendiniz iin tehlikeli grdnz her eyi vuruyorsunuz. Yetkisini sizden almayan ya da sizin dnzda bir yetkiliden g alan herkesi.6 Havel'in Foutska's toplumsal ilikilerin sradanl iinde kaybolmu insanlardan biri olmaya zorlanmaktadr. evresindeki dier insanlar bu tr zorlamalara boyun emiken Foutska farkl bir eylemle onlardan ayrlr. disiplini ve ciddiyetinin yansra onu dierlerinden farkl klan temel nokta sistem kart saylan bir alanla ilgilenmesidir. Foutska'nn genel davran biimlerinin dna kmas imekleri zerine eker, ayn zamanda toplumun birey zerinde yapt basky ortaya karr. Verilen modellere uygun yaandnda bir sorun yokmu gibi grnr, ancak en kk bir aykr hareketle sistemin mekanizmalar iler. Foutska'nn alma arkadalarndan ayrlan yanlarna karn sistemin baskc etkisinden hasar grm bir yan olduu da yadsnamaz. Bir yandan by ve simya almalar yapmas dier yandan bu almalar bilimle ters dtn kantlamak iin yaptn sylemesi tutarl bir tavr iinde olmadn gsterir. O da dier enstit alanlar gibi konumunu yitirmemek iin ikiyzl bir davran sergiler. Sevgilisi Vilma'yla olan ilikisinde farkna vardklar sl kskanlk oyunu ile kapatmaya almas da Foutska'nn sistemin etkisinden btnyle kurtulamadn gsterir. Bu enstitde alanlarn hi biri ngrlen almalar dnda bir eyle ilgilenmeksizin varolanla yetinerek yaamlarn srdrrler. Oyun boyunca adlar belirtilmeyen ve sistemle adeta btnleen mdr ve mdr yardmcsna yaranabilmek iin eitli yollara bavurup kiiliklerini ayaklar altna alrlar. Dedikodu, yalan ve komplolar yoluyla dierlerinin srtnda ykselmeyi amalayan oyun kiilerinden farkl olarak Dr.Foutska, bu insanlarn s yaamlarnn
6 eytan elmesi, Vaclav Havel, s. 106
dnda kendisine bir yer arar. Bu aray onun bir denek gibi srekli
11
izlenmesine yol aar. Sradan yaamlarna yeni bir renk katamayan, sorgulamayan ve bu yaama ilikin hi bir ikayet, ikilem ve amalar olmayan enstit alanlar yaamn znesi deil nesnesi konumundadrlar. Mdr ve mdr yardmcs da dahil olmak zere tm enstit alanlar kendilerine sunulan yaam biiminin bouculuunu, kiiliksizletiriciliini grmekten yoksundurlar. Bu insanlarn youn olarak yaadklar duygular arasnda belirsizlik, gvensizlik, her an diken stnde olmay sayabiliriz. Byle gvensiz bir ortamda insanlar ilerinden olmamak tutunabildikleri ya da konumlarn kaybetmemek uruna kalmak iin komplolar, tuzaklar kendilerini ve yaadklar dnyay sorgulamamakta, tam tersine yerde kurabilmektedirler. Bu oyun kiileri bilim adam ya da bilim kadn kimliinin gerektirdii merak, yaratclk gibi zelliklere de sahip olamazlar. Bask altnda kalan, bu nedenle zgrce aratrma yapamayan Foutska sistemin tuzana der. Yapt almann aslnda by ve simyann bilimsel gereklere nasl ters dtn kantlamak amac tadn syler. Syledii yalanla karsna kan engeli aabileceini sanan Foutska, bu yanlgsyla kendisini yok olua srkleyen yola girer. Sisteme ajanlk yaptn bilmedii Fistula'yla almas ve onun ynlendirmesiyle sevgilisi Vilma'dan kendisini ihbar ettii gerekesiyle kukulanmas, sekreter Maggie'yi etkileyebileceini dnmesi Foutska'nn sistem iinde drld tuzaklardr. Syledii yalann ortaya kmas ile hi bir ka yolu bulamad noktada da yok edilme sreci iyice hzlanmtr. Kendisi dndaki bir dnceye olanak tanmayan sistem bireyi kskvrak hapseder ve k noktas kalmaynca da yok eder.
12
BURUK EZG
Baskc toplum yapsn ve bu toplum yaps iinde muhalif konumundaki bireyin kar karya kalabilecei basklar irdeleyen bu oyun, sistemin birey zerindeki basksn ortaya koyar. Totaliter sistem yalnzca toplumsal ilikilerde bask unsuru olmakla kalmaz. Bireysel ilikilerde de toplumsal basknn izleri grlr. Sistem insanlar tek bana kalmaya, bencilce duyarszlatrr. "Entelektel sapma"7 olarak tanmlanan ve istenildii gibi yorumlanabilecek bir sutan dolay yaam karartlan felsefeci Leopold Kopriva yaamna anlam veren iinden, yazdklarndan, evresinden uzaklar ve yok olma srecine girer. Leopold'un sistem iindeki konumu, toplumsal ve bireysel ilikilerin akla kavumasnda nemli bir rol oynar. Evinde oturup kendisini tutuklamalarn beklerken onu ziyarete gelenler hem kendi konumlarn hem de toplumsal ileyii sergilerler. Kat fabrikasnda alan Wenzeller "basit insanlar olduklarn, pek fazla bir ey bilmediklerini, Leopold'a getirecekleri belgelerle onun ilgileneceini sandklarn"8 sylerler. Ancak Leopold'un ilgileneceini syledikleri ey altklar fabrikada olup biten yolsuzluklarla ilgilidir. Pek ok insan iin umut kayna olduunu syledikleri Leopold'a bu yolsuzluklar ortaya karmas iin gelirler. Kendilerinin yapmad bir ii Leopold'a ykmak isterler. Basit ve pek fazla bir ey bilmeyen konumunda olmalar hem sorumluluu devretmek asndan bir ka noktasdr, hem de sistem iin bir kolaylktr. Ynetilmesi kolay insanlar yaratan sistem onlar sorumluluk alamayacak kadar da sindirmi, gvensizletirmitir. Sistemin ileyiine katkda bulunanlarn da sz syleme ve karar
7 Buruk Ezgi, Vaclav Havel, s. 68 8 a.g.e, s. 22-23
davranmaya
iter ve yalnzlatrp
alma yetisi yoktur. Leopold'u almaya gelen Birinci ve kinci Herif de bu duruma rnek olarak gsterilebilir. Emirlerin yukardan verildiini,
13
kendilerinin sreci etkileyecek durumda olmadklarn syleyerek sorumluluk almay batan reddettiklerini aa karrlar. Leopold'un srdrd iine dnk, korku dolu yaantsn eletiren, tutuklanma olasl ortaya kmadan nce srdrd yaamnda yapt ileri yapmamasn bir trl iine sindiremeyen Olbram da birok insann yerine Leopold'un sorumlu olmasn ister. Kendisi de sistemin pasifize ettii insanlardan birisi olan Olbram, iinde bulunduu durumun farkna varamaz. Sistemin baskc tutumunun getirdii gerilimin altndan tek bana kamayan Leopold'a yardmc olmak yerine bir baka bask unsuru olarak karsna kar. Benzer basklarla karlamaktan korkan Olbram batan sindirilmitir. Leopold'u eletirirken yaplmas gerekenleri tek tek sralar, ancak kendisi bu saydklarn yapmaz ve tek sorumlu olarak Leopold'u grmeyi tercih eder. Leopold yazd denemenin sorumluluunu tayamayp kendi dnyasna dnm, etrafndakilerin beklentilerine yant veremez hale gelmitir. Kars Susanna ise Leopold'un kayglarna kinci Herif'e kar kesin tavr almamasn iddetle eletirir. Hem bireysel yaamnda hem de toplumsal rolnde bunalmlar yaayan Leopold, kendisine bir kar yol bulmakta zorlanr. Bask altnda doru karar veremeyen, yaamna bir yn izemeyen Leopold, bu durumunu tanmlarken bile kendi szleriyle deerlendirme yapamaz. Olbram'n kendisini eletirirken syledii szler Leopold'un felsefe rencisi hayran Marketa'ya kar kendisini deerlendirirken kulland szler olarak karmza kar: "Yazk ki d grn yanltyor. Gerekte ise, uzun zamandan beri iimde bir eylerin ykld, ayamn altndan topran kayd, iimde her eyin geliip serpilecei bir dayanak noktasnn eksik olduu, yaamma bilinle yn vereceime, edilgen bir nesneye dntm, bazen aresiz, yaamn akp gitmesini izlemekten baka bir ey yapmadm duygusu var bende. Nerede benim o her eye egemen olduum gnler, mizahm, alkanlm ve dayanma gcm, anlatmmdaki keskinlik?"9 Sradan insanlar olduu kadar aydn da bir kska iine alan totaliter sistem salkl ilikiler yaratlmasnn nnde bir engeldir. Dnmeyi
9 a.g.e, s. 72
yabanc ve
tmyle duyarszdr. Alaca kararlarda onu yalnz brakrken Birinci ve
engelleyen, dnmekten korkulmasna yol aan bu sistem aydnn ya
14
da dnen insann varlna bir tehdit olarak durmaktadr. 'Entelektel sapma' sulamas entelektelliin bir dereceye kadar tanndn ancak sisteme kart oluturamayacak kadar da snrlandrldn simgeler. Dncelerinin olgunlap baka bir yne evrilecei noktada eli kolu balanan aydnn yapabilecekleri dnsel anlamda da bireysel anlamda da kstlanmtr. nceleri kitaplar yazan, yazdklarn da savunan bir aydn olan Leopold, artk sistemin sradan insana dayatt basknn altnda ezilmi ve onlardan biri konumuna gelmitir. Bu noktada Havel'in aydna ve aydn sorumluluuna ilikin bak nem kazanr. Bu sistem iinde sorumluluunun bilincinde aydn bulmak olanaksz grnmektedir. Bir zamanlar yapt ve kendisine olumlu, anlaml grnen ilerden dolay bann derde girmesi, onu iine ve kendisine yabanclatrmaktadr. Birinci ve kinci Herif'in gelip o yazy kendisinin yazmadn sylemesini istemeleri de bu sreci hzlandrr. Bu durumda kimliini ve gemiini reddetmek durumunda kalan Leopold, kendisine yaplan bu teklifle hesaplar: "...Neden yaamm hala aklk kazanmad? Neden hep birileri benden bir eyler istiyor? Oysa kimsenin ilgisini ekmediim gnlerde, kimse benden bir ey beklemezken, beni bir eylere tevik etmezken, her ey ne gzeldi. Eski kitaplar dolar, kitaplar arardm, huzur iinde ada felsefecileri okurdum, geceleri notlar alrdm. Parkta gezintiye kar, okuduklarm zerinde dnrdm. Neden "Urbanek" adn alp her eyi unutmayaym. Yeni bir yaama neden balamayaym."10 inde yapt hesaplama sonunda, son bir direnle adn ve kiiliini koruma karar alp Birinci ve kinci Herif'i karladndaysa bambaka bir durumla yzyze gelir. Yazd denemenin onu hapse gtrecek kadar nemli olmad haberini almas yaad tm i skntlarn, kendisiyle hesaplamasn ve bir anlamda gemiini reddetme abasn anlamszlatrr, nemsizletirir. Yaad tm bunalmlarn nemsiz hale gelmesi sistemin Leopold'a vurduu son darbedir. Sistemin tehlikeli grd bireye uygulad bask bireyi kendisi olmaktan karm ve sisteme kar etkisiz hale getirmitir. Leopold'un dt bu zavall durum yalnzca onun bana gelebilecek bir ey deil, toplumdaki birok bireyin de kendisiyle paylat bir sonutur.
10 a.g.e, s. 55
15
BLDRM
Yetkinin tek bir elde topland bir ynetim biiminde bu ynetimin yapt yanl dzeltecek bir kurumun bulunmamas yanllarn srp gitmesine ve toplumun bu yanllarla yaamaya mahkum edilmesine yol aar. Yanlla kar kmak iin tm yollarn kapand noktada da birey dnen bir varlk olarak kendisini tam bir amazn iinde bulur. Havel'in sistemin amazlarn bir defa daha ortaya koyduu bu oyunda mekan, bu kez bir devlet dairesidir. alanlarn fikri alnmadan ve onay olmadan verilen bir kararla broda ileri kolaylatrmak ve zaman kazanmak amacyla Pitidapca adl yapay bir dil kullanlacaktr. leri iyice zorlatran, iletiimi olanakszlatran bu kullanm karsnda bro alanlarnn tepkisi, sistemin insanlar ne hale getirdii sorusuna Havel'in verdii yanta kouttur. Sistemin tepkisiz, dnmeyen, sorgulamayan getirdii bu oyun kiileri insanlar haline tpk dier oyunlardakiler gibi ikayetsiz,
ikilemsiz ve amaszdrlar. leri kolaylatrmak ve zamandan kazanmak iin kullanmna balanan bu dilin yaratt karklk kimsenin gzne batmaz gibidir. Zorlama ve doal olmayan bir uygulamann gerekelerinin de gereklii olmamasn kimse dile getirmez. Nesnel temellere dayandrld sylenen bu dile inanmayanlarn hi bir zaman bu dili renemeyeceklerini syleyen retmene bu elikinin nedeni sorulmaz. Ayn ekilde 319 harfe varan szcklerden oluan bu dilin nasl bir kolaylk salayaca da oyun kiilerinin sormay akllarna hi getirmedikleri, zerinde hi dnmedikleri bir sorudur. lgnca yemek yenmesi ve alveri yaplmasyla hareketin saland bu brodaki ileyi aklla aklanabilecek gibi deildir. En yaamsal konuma srasnda bile birisinin yemekten sz etmesi dikkatleri datr. Bir yerden bir yere kotururken akp giden yaamlarnda bireylerin anlaml bir i yapma abalarn da krelten
16
sistem, bu insanlar iinde bulunduklar durumun zavallln bile gremeyecek duruma getirmitir. Bu anlamda da alternatifler retip farkl bir yaama gereksinim duymak sz konusu olamaz. Bu ileyi iinde yalnzca mdr Gross ileyiin sakatlklar dourabileceini sezer: "...ulusal kltrn yzlerce yllk geleneinin oluturduu dili onun elinden alrsak insanln da elinden alm oluruz. Kiiliksizliin penesine atm oluruz onu. Bu nedenle Pitidapca'nn retilmesine kesinlikle karym."11 Bu szlerle farkl bir baka ve eletirel dnebilme yetisine sahip olduunu anladmz Gross oyunun geliimi iinde bu bakn ve yetisini kullanamaz ve sistem tarafndan yutulur. Havel'in dev bir makinenin nemsiz paralar haline getirildiini syledii bireyler bu oyunda totaliter sistemin koyduu snrlar erevesinde yaayan kiiliksizlemi, zgnln yitirmi ve kendilerini gelitirebilecekleri ortamlardan yoksun braklm insanlar olarak karmza karlar. Karlarna kan her eyi, samaln ya da akldln sorgulamadan kabul ederler. Bu bireyler karsnda Gross'un varl oyunun ilerlemesiyle bir umut kayna olmaktan kar. Farkl davranann sindirildii, sistem dna itildii bu ileyiten syrlp anlaml bir ileve sahip olmak olanakszdr. Pitidapca'nn kullanmna ilikin eletirilerine karn, eitli komplolar ve tehditler sonunda Gross, sistemin arpk bir ekilde ilemesi anlamna gelen ve Pitidapca'nn kullanmna izin veren belgeyi imzalar. Bu aamadan sonra ileyiin hem sorumlusu hem de kurban durumuna gelmitir. Bu dile ilikin sorun kmad gn yok gibidir. Brokratik engellerle birleen bu sorunlar karsnda Gross bir yandan da ileyiin bir paras olma srecine girmitir. Mdrlkten mdr yardmclna oradan da gzetleme memurluuna indirilen toplumsal konumuna karn bu iyerinde kalmay srdrr. kan sorunlara bir zm bulamamasnn yan sra dier bro alanlar gibi sistemin kendisini yutmasna seyirci kalr. Gross toplumdaki dier bireyler gibi kendisine biilen rol oynamakta ve snrlarn aamamaktadr. Havel bu oyunda,
11 Bildirim, Vaclav Havel, s. 24
ekoslovakya'da 1948'de ve 1968'de yaananlardan yola karak
17
kendi deyimiyle "insanlar ve toplum stne genel bir benzetme" yazdn syler12 ve oyunun kahraman Gross'un, Edward Benes'e benzediine dikkat eker (1948'de komnistler hkmet krizini bahane ederek demokratik partileri kapatmas iin Benes'i ikna etmilerdi. Benes hkmeti kurmas iin grevi Klement Gottwald'a vermiti. Gottwald ise anti-demokratik bir ileyiin egemen olmasn salayacak bir ynetim sergilemiti). Oyunun yazlmasna neden olan olayda da, oyunun kurgusunu oluturan olayda da dnen ve yetkiyi elinde bulunduran kiinin aslnda g sahibi olmad vurgulanr. Gross kendisini tanmlamasna ve doru tanmlar yapmasna karn bunlar yaamnda uygulayamaz: "...Biliyor musun insan, yaamnda iki ayann stnde durmaya bakmal. Ben ne yazk ki hi bir zaman salam basamadm. Aydn bir kiiliim var, kararsz, kukulu, dnceli, iine dnk. Eylem insan deilim ben. te btn derdim de bu ya! ... imdi yle bir deerlendirme yapacak olursam, yaammda yle ok yanl yaptm ki! ok abuk boyun edim insanlara ve hemencecik inanverdim her sylenene... her eye yeniden balamak elimde olsa, baka trl davranmaya alrdm. Az laf, ok i, nesnellik, soukkanllk, gurur, kararllk ve eletiri, zellikle de zeletiri, ite bendeki eksiklikler! Belki de bunun nedeni harcanm, yitik bir kuan ocuu olmam, bizler kk eyler uruna harcadk kendimizi! Yaammzn en iyi yllarn deersiz eyler uruna yitirdik. Ve grevden o denli ok sz ettik ki, grevimizi yapmay unuttuk..."13 Tanmn yapt ve zmn de bildii halde sorunlar zmek iin harekete geemeyen Gross'u sulamayan Havel, asl sorumluluu sisteme ykler. nsan insan yapan deerlerin bir anlam tamad, yabanclalm ve anlalmaz hale gelmi bu dnyada bireyin dnme yetisi olsa da sistemin bu yetiyi kullanmasna izin vermedii, bireylerin zengin potansiyelinin boa harcand bir durumda dnme eyleminin anlamn yitirecei vurgulanr. Her kar kn baka bir yntemle susturulduu bu dnyada Gross da sradanlatrlarak,
12 Bildirim stne, Vaclav Havel, s. 6 13 a.g.e, s. 73-74
duyarszlatrlp
yozlatrlarak
susturulur.
Kendisine yardm ettii iin iten atlan Marie'yi teselli eden szler sylerken birdenbire "Sevgili Marie, biliyor musun, anlamsz bir ey
18
ama artk yemee gitmeliyim. Hoakal!"14 diyerek oradan ayrlmas artk onun da srden biri haline geldiini sergiledii eletirel ve dnen tavr, iinde sistem tarafndan anlamsz olanakszlamtr. gsterir. Bir zamanlar bulunduu toplumsal bu
hale getirilmi, bylece Gross'un
sistem iinde sisteme alternatif ya da kart bir eylemde bulunmas
14 a.g.e, s. 90
19
GRME
"Grme", "Kutlama" ve "ar" adl lemedeki ortak oyun kiisi Vanek'in deiik toplumsal konumlar ierisinde gsterildii bu oyunlar toplumun farkl kesimlerinde aydnn konumunu ortaya karr. lemenin ilk oyunu "Grme"de Vanek'i yazdklarndan tr yaptlarna sansr konduu iin bir bira fabrikasnda alrken grrz. Dier oyunlardaki sradan insanlar bu oyunda Sladek temsil eder. Sk sk cahil biri olduunu, Vanek'in ilerine aklnn ermediini syleyen Sladek de sistemin basksn grm bir oyun kiisidir. Vanek'in fabrikada almaya balamadan nceki yllarda burada iyi bir yaamnn olduunu, ancak yaplan ihbarlar sonucunda evresindekilerin teker teker uzaklatrldn gren Sladek'in yaamdan bir umudu, beklentisi kalmam gibi grnmektedir. Durmadan bira iip yaad hayata lanet okumas bkknlnn ifadesidir. Kendisini ihbar edenin hala o fabrikada almas da onun yaama baknda ktmser bir a edinmesinin bir baka nedenidir. Vanek'in gelmesiyle yaamnda bir deiiklik olacan dnen Sladek onunla iyi ilikiler kurma abasndadr. Ancak bir yandan da sistemin reddedip dlad bir adamla yaknlamann risklerini gz nnde tutmaktadr. Vanek'e iyilik yaparak onun karsnda bir stnlk duygusu yaamak ve Vanek'in evresindekilerle yaknlamak ise yaamna yeni bir anlam getirebilecek tehlikeli bir i olarak deerlendirilmelidir. Vanek ise "eytan elmesi", "Buruk Ezgi" ve "Bildirim"deki ba oyun kiileri kadar pasifize edilememi, birtakm glklere ve basklara karn bildiini sylemekten, yazmaktan geri durmayan bir oyun kiisi konumundadr. Sladek'in konumalaryla biimlenen ve hem Sladek'in hem de Vanek'in konumunu gzler nne seren bu konumalarda ilk bakta birbirlerinden uzak grnen bu iki oyun kiisi gittike yaknlarlar.
20
Balangta stn konumda grnen ve Sladek'le ayn dili konumayan, onun gibi bira imeyen Vanek kendisini bekleyen srprizleri duyduka zerinde durduu zemin sarslr ve bu stnl anlamszlar. Onu ilk artan ey Sladek'in kendisi gibi olmasa da ihbar ve baskyla kar karya kaldn renmek olmutur. Bu bask sonucu yaama tmyle boveren Sladek'in karsnda ilkeleri, arkada evresi, elitize olmu beenileri ve tavrlaryla duran Vanek, ikinci haberle Sladek'e yaklar. Karsnda stn konumda gibi grnen Vanek'in yaptklarn rapor etmek grevi Sladek'e verilmitir. Sladek, Vanek'e yaknlamak ve onun dnyasna girmek amacyla rapor yazmay beceremedii bahanesiyle Vanek'e kendi kendisini ihbar eden raporlar yazmasn teklif eder. Bunun karlnda Vanek f yuvarlama iinden kurtulacak, broda, oturaca rahat bir konumda alma olana bulacaktr. Entelektel birikiminin, yaratclnn, yzyze kald basklarn sonunda kendi kendisini ihbar etmek teklifiyle karlaan Vanek, kendisiyle Sladek arasnda bir fark olmadn grr. Vanek'in ihbarcs da Sladek'in ihbarcs da kendileriyle ayn mekanda almaktadr. Bireyin, toplumsal ileyiin kendisi iin izdii roln dna kmasnn olanaksz olduu bu oyunda da vurgulanr. Sistem iiyi de, aydn da, sanaty da ayn bask altnda tutmakta, snrlarn atklar zaman ellerini kollarn balamakta ve sindirmektedir. Vanek'in sindirilmesi de aresiz kalmasyla gerekleir. Sladek'in farkna varmasna neden olduu gereklerle Vanek durumunu kavrar. Kendisini ihbar etmesi teklifine, dncelerine aykr olduu gerekesiyle kar kar. Buna karlk Sladek'in ona sunduu kolaylklardan bir bedel demeden yararlanmaya hazrdr. Sradan insann iinde bulunduu durum, gzard ettii, nemsemedii Sladek tarafndan dile getirilince syleyecek sz kalmaz ve aresizlik iinde durumunu kabullenir. Oyunun sonunda o da Sladek gibi biray fondipler ve nazik sylemini bir kenara brakp Sladek gibi kfr eder. Artk o da aresizlik iinde sradanlamtr.
21
KUTLAMA
lemenin birinci oyununda bira fabrikasnda grdmz Vanek bu oyunda dostlarn ziyarete gider ve onlarn dnyalaryla kendi ilikilerinin arasndaki ba grmemize olanak salar. Vanek'le uzun zamandr dost olduklar anlalan Vera ve Mikael ifti dier oyunlarda grdmz sradan insan tiplemesinin bir baka rneidir. Yaamlarndaki kuruluk ve tekdzelii fark etmekten kaynaklanan bir telala yaamlarn baka uralarla doldurma abas iine girmiler, ancak zamanla bu uralar onlarn temel ilgi alan haline gelmitir. Bylece kurtulmak istedikleri tekdzelikten bir baka s yaantya gemilerdir. Yarattklar kendine zg bu kk dnyalarnda ancak eya alarak, deiik yemekler tadarak mutlu olmakta, sahip olduklar eyleri byk bir abartyla vmekte ve karlatklar her yenilii kendileri kefetmiesine sahiplenmektedirler. Bu kk dnyalar Vanek'in gelmesiyle ona alr. Yaamlarnda yeni olan ne varsa hepsinden Vanek'i haberdar etmek isterler. Korkup dladklar dnyadan gelen Vanek onlar iin yaamlarn onaylayp olumlamas gereken bir lider gibidir. Onun olumlamasyla bu yaamlarnda aksayan, olumsuz bir ey olmad duygusuna kaplacaklar ve mutluluk iinde yaadklarn dnmeye devam edeceklerdir. leme boyunca iletiimde bulunduu herkesin i dnyasn ve toplumsal konumunu ortaya kartan Vanek, Vera ve Mikael'in beklentilerinin, yaam biiminin tam karsnda duruyor gibidir. Dostlar olan Vera ve Mikael, Vanek'in yaamyla ilgili hi bir eyi paylamamakta, onu da kendi s yaamlarnda yaptklar gibi yaamaya ikna etmeye almaktadrlar. En yakn dostlar tarafndan bile anlalmayan, daha da tesi, dn vermeyen, sade yaants hor grlen Vanek yalnzla itilmektedir.
22
Kendi iinde tutarl bir dnce ak ve yaam biimine sahip olmas onu zgn bir oyun kiisi yapmtr. Ancak ilk oyunda farkna varmad bir gerekle karlam ve dnen tavrnn kendisine getirdii stnlk duygusu yklmtr. Yanlsamalar zerine kurulu, monoton, beklentisiz yaamn karsnda duran Vanek, bu kar duruuyla bir ey elde edemedii gibi dlanr, bask altna alnr ve kk grlr. Bireysel tutumunun toplumda kabul grmemesi dnen, eletiren, kar kan tavryla Vanek'i yalnzlatrr ve sistem karsnda aresiz hale getirir. Basklar karsnda sistemle uzlamasa da toplumdaki konumunu ve bir anlam tayabilecek ilevini yitiren bireyin aresizlii Vanek'de somutlanr. Vera ve Mikael'in kendisiyle paylaacak bir eyleri olmadn grr ve kalkp gitmek ister. Btn hazrlklarn kendisi iin yapldn ve kalkp giderse dostlarnn zorlama bir anlam ykledikleri bu kk dnyalarnn yklacan anlayan Vanek aresizlikle yerine oturur ve kendisi iin hazrlanan yemei yemeye hazrlanr. Sistemin basksna ramen ayakta kalmaya bir dzlemdeki sindirmesidir. alan Vanek, kendisini evreleyen insanlarn duyarszlyla yalnzla itilmektedir. Bu da sistemin baka
23
ARI
lemenin bu son oyununda Vanek'le yzyze olan kii Stanek'tir. Stanek bir zamanlar yazdklar, yaptklaryla Vanek'le ayn dzlemde olduunu anladmz bir oyun kiisidir. Eski dostluklarn vurgulamas bunun kantdr. Stanek sistemin basksndan Vanek kadar etkilenip parasal sknt iine derek bira fabrikasnda almaya varan bir sre iine girmez. nk sistemle uzlam, verdii dnler kendisine toplumda bir yer edinme ve popler olma ans getirmitir. Bu balamda da eski dostlarnn ve ilikilerinin dnda yeni bir yaama balamtr. Ancak srdrd bu yaam tarzyla hi de uyum salamayan bir tavr gelitirmesi nce olumlu bir gelime olarak alglanr. Tutuklanan arkc Javurek'in serbest braklmas iin imza kampanyas balatmak ister. Oysa Stanek'i bu denli heyecanlandran bir arkcnn tutuklanmas deil, kznn sevgilisi olan ve Anni'nin ondan ocuk bekledii Javurek'in tutuklanmasdr. Vanek'in bu kampanyay arkadalaryla birlikte oktan balatm olmas ve Stanek'in de imza atmasn istemesi Stanek'in kendi zavall durumunu ortaya koymasna neden olur. Bir yandan "aydn drstlne tekrar kavumak" ve "bu aalayc yk" dedii uzlam durumundan "kurtulmak " istediini vurgularken, bir yandan da imza atmaktan kurtulmann kendince geerli ve mantkl nedenlerini sralamaktadr. Sistem kendi dinamikleri dnda, alternatifler reterek dnen insanlar bir yandan Vanek'e yapt gibi dlayarak, a brakarak, varolma koullarn zorlayarak sindirmeye alr. Kulland bir baka sindirme yntemi de Stanek'e yapt gibi birtakm caydrc dller vererek yolundan evirmektir. nsanlar aras ilikilerin kopuk olduu, yabanclamann yaand, yneticilerin ve sistemle ili dl olanlarn hak etmedikleri kolaylklarla evrelendii bir toplum yaps iinde "aydn sorumluluu" tamann
24
zorlu bir aba gerektirdii aktr. Bunun yannda "aydn" sorumluluu ve tavryla davranmann kabul grmedii, popler saylmad, dahas bu tavrn ilevsiz kald bir toplum iinde aydnn da bu tavrnda belirli anmalar olaca grlr. Stanek'de bu anma yok olma derecesine varr ve yalnz kalmamak, dlanmamak pahasna durum kabul edilir. Vanek'in ise, bir fabrika iisi karsnda da, kendilerini yapay bir dnya ile avutmaya alan arkadalarnn karsnda da yalnz olduu ortaya kar. Stanek'le yaad durum da Sladek ve Vera-Mikael ilikisinden farkl deildir. rettiklerini zgrce sergileyemeyen, srekli gzetim ve bask altnda tutulan, bir zamanlar iyi arkada olduu insanlar tarafndan bile garipsenen bireyin kararl bir tutumla savunduu deerlere sarlmas kkten deiikliklere neden olmaz. Dnmeyi ve eletirmeyi ilevsiz klan sistem, kendisine ramen var olma abasndaki bireyi yalnzlatrr. Stanek, zerine fazla gelindiini hissettii zaman Vanek'e kar kullanabilecei tek kozunu kullanr. "Manevi stnlk duygusu"yla rahatsz eder. Sistemin arklar arasna skan Vanek iin k yolu kalmam gibidir. mza kampanyasna gerek kalmadan Stanek'in abalaryla Javurek'in serbest braklmas, Vanek'in abalarn boa karm ve sistem baka bir dzlemde onu sindirmitir. Vanek'in ald bu haber karsnda "Nasl? Brakmlar m? Harika! Mdahaleleriniz ie yarad demek. yi ki u metni gndermedik. Polisin tutumu sertleecekti ve bu kadar erken salverilmeyecekti."15 demesi o ana kadar sergiledii tutarl ve kararl konumunun yok edilmesi anlamna gelir. Sonu olarak baskc, dnen insan eitli yollarla sindiren ya da yok eden sistem iinde bireyin dnen bir varlk olarak ayakta kalmasnn olanakszl vurgulanr. Sistem, kendi dndaki tm anlaylar reddeden ve kendisine tehdit olarak gren bir tutum iindedir. Bu balamda da dnme, akl
15 Grme Kutlama ar, Vaclav Havel, s. 105
hareket ettiini dnd Vanek'i,
hapiste itirafta ve ihbarda bulunduuna ilikin sylentileri anmsatarak
ve sorgulamann bir yana braklmas ngrlr ve sistemin temel
25
sorunu kendisini her eye ramen devam ettirmek eklinde belirginleir. Sistemin bu baskc yaps iinde bireylere hi bir alternatif tannmaz ve sistem iinde kalmak konusunda bask altna alnr. Byle bir ileyi iinde birey sradanlamakta, silik, kiiliksizlemi, renksiz ve beklentisiz bir yaam srmeye zorlanmaktadr. Farkl bir renk, soluk gereksinmesi yok saylr, daha tesi tm farkllklar ortadan kaldrlmak istenir. Bu ileyi iinde aydn, sanat ya da dnen insan da, varolann tesinde ya da dnda seenekler arayp rettiinde sistem iin tehlikeli hale gelir. Yaamlarnn anlamn yitirmi, amasz kalm, dnme yetisini kaybetmi insanlar arasnda kendisine yer bulamayan bireyin farkl ve anlaml abalar sistem tarafndan hemen fark edilir ve yok edilme yoluna gidilir. Sistem bireyi trl basklarla sindirerek, sradanlatrarak ve yalnz aresiz brakarak korku yoluyla gerek ya da mecazi anlamda yok eder.
26
II. EDWARD BOND

1934'de doduu Londra'da eitimini tamamlayan Edward Bond, son dnem ngiliz politik tiyatrosunun nemli isimlerinden biridir."Kendimi ii snfnn sesi olarak gryorum demekle kstahlk etmi olurum, ancak onun iinden gelen bir ses olduumu dnyorum"16 diyen Bond, oyunlarnda toplumsal yaplarn insan nasl ezdiini, kapitalist toplumda bireyin yerini ve duygularn tartrken, sistemin kmemek iin kulland yntemleri ve bu yntemlerin arac olan kurumlarn ileyiini sahneye tar. Bireyi tek bana bir varlk deil de toplumsal bir varlk olarak ele alan Bond, sava sonras oyunlarnn nihilist, uyumsuz/absrd tiyatronun umutsuz bak asn onaylamaz. Edward Bond'un politik bak as, bireysel insan ilikilerinin ardndaki ahlaki k ve bunun zmn de beraberinde getirir. Bu yzden, Bond'un tiyatro anlay olumlu ve yararl bir seenek yaratmak ynndedir. Byle bir alglay oyunlarnn tema ve biimini de kanlmaz olarak belirler. iddet toplumunda yaadmz oyunlarnda ve oyunlar kadar yaama bakn da anlatt nszlerde belirten Bond, bu iddeti sahnede de izleyiciye yanstr. ngiltere sahnelerinde yasaklanan "Saved" adl yapt, bir bebein talanarak ldrlmesini sahne zerinde gsterdii iin birka eletirmen dnda son derece sert ve olumsuz tepkilerle karlamtr. iddeti vurgulamasndaki temel neden toplumun bireylerine kar
16 Edward Bond's Summer: "A voice from the working class" Philip Roberts, Modern Drama, 1983, 2/26 17 Edward Bond, "Lear"n nsz, s. 18 (Bu nszden yaplan tm alntlarda Gnl apan'n evirisinden yararlanlmtr.) 18 Lear, nsz, s. 22
gsterdii tavrdr. Bond, aileden balayarak bireyin doasna uygun olmayan koullar iinde, doasna uygun olmayan amalar iin yetitirildiini savunur. ocuklarn daha saati okuyamadan nce belirli saatlerde belirli ileri yapmaya zorlandklarn sylerken de 17, insanlarn biyolojik yaplarna hi de uygun olmayan toplu konutlarda birarada yaamaya zorlandklarn belirtirken de bireylerin teknolojinin koullarna uygun yaamaya zorlandklarna iaret eder.18 Bond'a
27
gre, teknolojinin sonucu olan refah toplumu, insanlarn akl ve ruh salndan ok ulusal gelirden ne kadar pay aldklar ile ilgilenmektedir. Kazandklarndan fazlasn tketmeye ynlendirilen insanlar bir sre sonra deil dnyaya, yanbalarnda yaayan insanlarn sorunlarna yabanclamakta, onlar grmezden gelmektedirler. ine, toplumuna, dnyaya yabanclaan insan, Bond'a gre, ya hasta olur ya da isyan eder. Toplum hastalar dlayp uzaklatrrken isyanclar farkl yntemlerle susturur. Bu yntem, yneticilere verilen gcn halka bask eklinde geri dnmesi de olabilecei gibi, dinin kullanlmas da olabilir. Her iki durumda da bireyin kendisini gsz hissetmesi, doutan sulu ya da sua eilimli grmesi salanr.19 Bireyin kendini gsz ve doutan sulu grmesi yneticilerin iini kolaylatrd gibi dnme, karar verme yetkilerinin de elinden alnp toplumsal kurumlara verilmesini merulatrr. Toplumsal yap ngrlen dorultuda planlarn uygularken bireye den de bu plann bir paras olmak ya da her eyi sessiz sedasz kabullenmektir. Sistemin paras ve zalim bir uygulaycs olmay toplumsal yapnn dourabilecei bir sonu olarak gren Bond'a gre, en tehlikeli durumda olanlar gszln grp sistemi kabullenenlerdir. nsan trnn birbirini yok etmeye varacak boyutlara ulaan iddet uygulamalarnn, yapay tketim ihtiyalarnn, ahlaki gerekelere dayandrlan iddet eylemlerinin ve uygulannda toplumsal karlarn gzetildii sylenen baskc ynetimlerin kabul edilmesi, ancak bireyin kendi yaamn denetleme gcnden yoksun olmas ve sz edilen uygulamalar kabullenmesiyle mmkn olabilmektedir. Yaad salksz ortama kar k yollarnn kapand noktada bireyin yapmas gereken nedir? Ateist olan Bond'a gre zmler doann bize yalnz bir kere verdii bu yaamda ve bu salksz dnyada retilecektir. Btn olumsuzluklara karn zmlerin varlna inanan Bond, bu inancn yle dile getirir: "Kimi eylemler ylesine dehet vericidir ki, bunlar iin hi bir ahlaki gereke varolamaz. Bunlarn en apak rnekleri keyfi zulm, soykrm ve dnyann mahvdr... nsan davrannn iyiliine, maksadn iyiliinden hareketle hkmedilmemesi gerekir. Dnyann rasyonel olarak
19 a.g.e, s. 17-18
28
kavranmas bizim ahlaki ykmllmzdr... nsann, toplumun ve tarihin rasyonel yorumu ve kavranmas ise sosyalizmdir. Sosyalizm irrasyonel insan davranlarna rasyonel aklama getiren bir felsefedir. Sosyalizm toplumu rasyonelletirmeye ynelik pratik faaliyetin bir klavuzudur. Bu, glklere gs germeden, geri admlar atmadan gerekletirilemez. Dnyay deitirmek ve eski irrasyonalizmden kurtulmak gtr. Ancak bu glkler ve geri admlar gene sosyalizmle aklanabilir. Sosyalizm btn nemli insan faaliyetine anlam veren bir felsefedir.20 Umudu elden brakmamak, gzard etmemek Bond'un hem oyunlarndan kan iletidir, hem de kendisini ifade ettii gerekliktir. "The Sea" adl oyununda Evens adndaki kahramann azndan bu dncesini yle dile getirir: "Umudu elden brakma. Bu her zaman aptalca bir eydir... Bunlar sana karamsarla dmeyesin diye sylyorum, unutma. Ama yine de dnyay deitirmelisin. 21 Yaad deneyimden yola ktnda ktmser, ancak iinin derinliklerinden gelen sese gre iyimser olduunu syleyen Bond, insanln tarihine bakmann eker.22 iyimser bir bak as gelitiremeyeceine dikkat Deiimi son derece zorlatran
gemiin yknden sz eden Bond, gelecee bakar ve umudu orada arar. Aydn tavrn konu alan almamzda, Bond'un sergiledii tm olumsuzluklara karn umudun var olmas gerektii inanc belirir. Bond'un kahramanlar genellikle toplumun en ykc olduu durumda karmza karlan oyun kiileridir. rnein, Shakespeare, dneminin gei sanclarnn yaamna ve yaptlarna farkl boyutlarda yansd bir tarih diliminde yaamtr. Basho 16. yzyl Japonya'snda basknn, merkezi otoritenin insanlarn zel yaamlarna bile mdahale ettii bir dnemde, biim ve anlam ynnden zenginletirdii "haiku" tr iiri gelitiren birisi olarak karmza kar. Shakespeare'in yksndeki gibi kralln hala koruyan Lear, kendi biimlendirdii adaletsiz toplumun zalimliinde ac eken biri konumundadr.
20 "The Woman" ("Kadnlar") oyununun nsz, s. 10 21 "The Sea", Edward Bond, s. 65 22 "Bingo", Edward Bond, s. 3
Toplumun ve sistemin ykc etkisi karsnda yaplmas gerekenin dnyay deitirmek olduunu syleyen Bond, bireyin toplumun denetledii dnyasn deitirmedii srece insanca bir yaam sremeyeceini, dnyann da yok olua srkleneceini syler.
29
nceleyeceimiz oyunlara baktmzda, Bond'un olumsuz koullara ramen nasl iyimser bir sonuca varabildiini grebiliriz. Shakespeare'i oyunun en nemli kiisi yapt "Bingo" adl oyununda, beklenen tutarl ve drst aydn tipini sergilemekten uzak yazar intihar ettiren Bond, "Narrow Road To The Deep North" da sanatn toplumdan kopuk olduu ve toplum karnn gzetilmedii koullarda havada kalacan gstererek air Basho'yu yarglar. Toplumsal ve politik basknn ba sorumlusu olan Lear' oyunun sonunda politik bir kar k iinde gstererek bir anlamda hizaya getirmi olur.
30
BINGO
Rnesans ile balayan ve Aydnlanma'yla dorua ulaan doa bilimleri ve teknolojideki son gelimeler insan aklna olan gveni pekitirmi, insann doayla olan ilikisini farkl bir boyuta tamtr. Artk insan doa karsnda kendini gl hissetmekte ve onu denetim altna alabilecei duygusunu tamaktadr. Feodal toplum yapsnn insan snrlayan kalplarndan kurtulan insan, artk kendini farkl bir yerde tanmlamakta ve yeni bir yaama umutla bakmaktadr. Ancak feodalizmin yerini kapitalist yaam biimine brakt bu yeni sistem de, kendi elikilerini ksa srede aa vurur. Sermaye ve emek gibi birbirleriyle uzlamaz kavramlarn birarada olduu kapitalist toplum, bir yandan ekonomide giderek artan sorunlar yaratrken (gelir dalmndaki eitsizlik sonucu oluan yoksulluk gibi), dier yandan toplumsal deerlerde de farkllklara neden olur. Bond, "Yaadmz tketim toplumunun ancak bireylerin paragz, gsteri budalas, obur, hasis, savurgan, bencil ve insanlktan nasibini almam olmasyla ayakta kalabileceini" 23 sylerken modern insann elikisine dikkat eker. Kapitalist sistem insana bir yandan tek bana ayakta kalmasnn mmkn olduunu, birey zgrlnn nemini vurgularken, bir yandan da kendi izdii snrlarn dna kmamas iin nlemlerini alr. Sonsuz zgrlk yanlsamas iinde insanlar aras ilikileri belirleyen ve bakalar tarafndan dayatlan deerler, bakalarnca belirlenen yaam biimi seimleri vardr. Kapitalist sistem bireyden erdemli olmasn ister ve erdemi yceltir. Ancak Bond'un da belirttii gibi parann en nemli deer haline geldii, hereyin parayla llp deer kazand bir toplumda bireylerin bu yapdan bamsz olarak var olabilmeleri mmkn deildir. Bu sistemin yaratt sosyo-ekonomik sorunlar kanlmaz olarak eitli eletiri odaklar oluturmutur. Bu kadar youn sorunlarn, elikilerin
23 a.g.e, s. 10
31
yaand bir toplumda kendini aydn olarak tanmlayan herkese byk sorumluluklar dmektedir. Edward Bond da bu sorumluluun bilinci iinde, aydnn ann tan olmasn ngrrken, ayn zamanda ondan nc olmasn da bekler. Ona gre bir aydn olarak sanat da bu sorumluluu tamal ve sanat toplumsal sorunlar yanstrken zm nerileri de iermelidir. Bond sanatnn yaptlaryla yaam arasnda bir tutarllk olmas gerektiini savunur. Sanatnn bu sorumluluu yaanlan tarihsel dneme gre farkllklar ierse de, stlenilen grev ayndr. Bugn doru deerlendirebilmek iin gemii de doru olarak deerlendirmemiz gerektiini dnen Bond, oyunlarna tarihsel bir boyut katar ve gerek kiileri kullanr. "Bingo" adl oyununda Shakespeare'i bir oyun kiisi olarak karmza karmas bu nedenledir. Elizabeth dneminin ve hatta gnmzn en nemli sanatlarndan biri olarak kabul edilen Shakespeare'i, bir yandan yaam ve yaptlar arasndaki tutarszlk nedeniyle eletirirken, dier yandan onun yerine getirmediini savunur. Bond, "Bingo"da bugnk sistemin kklerini bulduu Elizabeth dnemi ngilteresiyle gnmz arasnda bir koutluk kurar. 16.yzyla rastlayan Elizabeth dneminde feodal sistemden kapitalist sisteme gei yaanmt.Feodal sistem glenen burjuvazinin, yani yeni kapitalistlerin taleplerine artk cevap verememekte, bu yzden yeni bir toplum yapsna ve retim ilikilerine gerek duyulmaktayd. Bond'un Elizabeth dnemini semi olmasnn nedenlerinden biri bu tarihsel koullar, dieri Shakespeare'in bu dnemde yaam olmasdr. Oyunun temel aksiyonunu, glenen orta snf temsil eden Combe'un teklifiyle gerekleen ve Shakespeare'in de yredeki insanlarn yaamlarnn altst olmasna dolayl olarak yardm ettii kamu arazilerinin kapatlmas oluturur. Bu durum araziler zerinde tarmla uraarak geimini salayan kiraclarn yoksullua itilmesine neden olurken, arazi sahiplerine hayvanclk yaparak masraflar azaltmak yoluyla daha fazla kar getirecektir. Combe'un istedii gibi davranan Shakespeare, arazilerin kapatlmasna kar kmaz, stelik bu arazilerde yaayan kiraclar bile bile yanl ynlendirerek onlarn tarihsel sorumluluklarn
32
kar kmalarn geciktirir. Shakespeare'in bu davrannn ardnda, gelien burjuvazinin gcn tanmas ve onlarla uzlamas yatar. Oyunda da gerek yaamnda olduu gibi bir sanat olan Shakespeare, sanat olmasnn gerektirdii sorumluluklar yerine getirmez. Aydn bir kii olarak toplumsal karlarn szcs ve savunucusu olmas beklenen Shakespeare, bu dorultuda hareket etmez. Bond'a gre bu durum aydnda olmamas gereken bir elikidir. Bu eliki onun yaptlarnn deerini azaltr. Gnmz sanatlar ya da aydnlar da benzer bir yanlg iinde davranmakta ve yaptlarnda sergiledikleri duyarll yaamlarnda gstermemektedirler. Bond'un Shakespeare de dahil olmak zere tm sanatlara ynelik beklentilerini yle zetleyebiliriz. Bond'a gre yaratc hayalgcnn insann geliiminde yaamsal bir nemi vardr. O, sanatsal yarat ile politika arasnda yakn bir ba olduunu syler. Sanatnn ilevi de hayalgcnn yardmyla izleyicisinin dnyas arasnda ba kurmaktr. Bu nedenle sanatlarn kendilerini zel dleriyle evreleyip, ekstra-sanatsal bir dille yorumlanmas gereken yaptlar retmeleri onaylanamaz. Ona gre, sanatnn ilevi, toplumsal grevi iinde barndran bir ilevdir. Bond, Shakespeare'i tam da bu noktada eletirir. Ona gre Shakespeare, yaptlarnda bireyi ve yaam analiz ederken gsterdii dikkati, duyarll yaamnda gstermez. Bu nedenle "Bingo"da bir oyun kiisi olarak karmza kard Shakespeare'in bu gerei grmesini salayarak, kendince onu daha saygn bir konuma getirir. Oyunda Shakespeare'in kendi gereiyle yzyze gelmesini salar. Yaamyla sanat arasndaki derin tutarszl alglayan Shakespeare, artk herey iin ok ge olduunu dndnden intihara karar verir. "...Herey bir hatayd. Kendimi dndke midem bulanyor. Ne kadar ok ey yapabilirdim..."24 Bond, oyunun sonunda Shakespeare'i intihar ettirmesini yle gerekelendirir: "...Ben kprnn stnden kazann olduu yere bakan bir adam gibiyim. Yol nemli, yerde kayma izi var, araba hurdaya dnm ve yolun kenarnda l bir adam kan iinde yatmakta. Tutucu eletirmenler Shakespeare'in arabay ok iyi kullanacan, bu yzden de hi kaza yapmayacan varsayarlar. Benim yazdm gibi bir son
33
Shakespeare'i aslnda ver. Eer oyunda gsterildii gibi yaam sona ermeseydi, Shakespeare kendisini fazlasyla nemseyen ya da bunad iin hibir eyin farknda olmayan biri konumuna decekti..."25 Sonu olarak, Bond, bu oyun araclyla sanata ve sanatya olan bakn yanstr. Ona gre bir aydn sorumluluuyla davranmas gereken sanat, gerek kiilii gerek yaamyla rnek insan olmaldr. Bu, gerek bir sanat olmak iin nkouldur. Bu nedenle Christopher Innes'in de belirttii gibi26, sanat yaamdan ayrmakla yazd her eye ahlaksal olarak ihanet eden bir sanat tipini temsil eden Shakespeare'in, bu tutarszlyla sanatda ya da aydnda olmas beklenen bilince sahip olmad gzler nne serilmitir.
24 a.g.e, s. 48 25 a.g.e, s. 7 26 Christopher Innes, Modern British Drama, s. 160
34
KUZEYE GDEN NCE YOL (NARROW ROAD TO THE DEEP NORTH)

Toplumda geerlilii olan ya da sorgusuz sualsiz kabullenilen birtakm deerlerin her zaman doru deerler olmad bilinen bir gerektir ve tarih bylesi durumlarn rnekleriyle doludur. Yanl ynlendirmeler ya da bilin eksiklii sonucu yanl deerlerle hareket eden bireylerin toplumdan onay almalar da hareketlerinin haklln gstermez. Deerleri sorgulamak, grnen gerekliin ardndakini arayp bulmak, sradan insann baknn tesine gemek, yaamn sradanl iinde kaybolmamak ve akntya kaplp srklenmektense, mevcut aydnn stlenmesi gereken duruma bir seenek yaratabilmek bir
nemli sorumluluklardr. Bir toplumun ekillenmesinde ve daha iyi bir toplum yaratlmasnda szn ettiimiz sorumluluklarn yerine getirilmesi en nemli unsurlardr. Bond, bu oyununda bir kez daha gerek bir olaydan yola kar ve sanatnn toplumsal ilevini tartr. Bilincimizi belirlediini dnd toplumsal deerlerin sorgulanmas gerektiine inanan Bond, bu grevi bir aydn sorumluluuyla davranmasn ngrd sanatya verir. Bu bak asnn kanlmaz sonucu olarak oyunun merkezinde yer alan sanat, bu grevini yerine getirmedii durumda eletirilir. "Politikadan bamsz sanat dnlemez" ilkesinin en fazla bu oyunda belirginletiini syleyebiliriz. Bir sanat iin toplumsal sorumluluklarnn hereyden nce geldiini dnen Bond, soyut sanatsal idealler, yaamn kolaylatrmak, bakalar uruna ban derde sokmamak iin yapt kalar nedeniyle bu oyunun sanats konumundaki Basho'yu eletirir. Basho, gerek aclar ve bu aclarla yzyze kalan insanlar yok sayar ve kendisini onlardan stn grr.
35
Japon tarihinde onyedinci yzylda gerekleen ve baskc bir sistem olarak anlan Tokugava ogunluunda lkeyi tek elden yneten sk denetim mekanizmalarnn varl, oyunun tarihsel arka plann oluturur.27 Gnmzde hala sregelen ak ya da gizli baskc ynetimlerin varl oyunu bugn iin de nemli klar. Ayn ekilde oyunun ana kiisi olan ve bir aydn temsil etmesi beklenen Basho'nun, tarihsel sorumluluklarnn uzanda, kiisel kayglarla gn kurtarmaya almas da, gnmz aydnlarnn da nemli bir eksikliidir. Basho, Shakespeare gibi gerekten yaam ve onyedinci yzyl Japon iirinin nemli temsilcilerinden saylan bir ozandr. Oyun, onun gerek yaamnda bana gelen bir olayla alr. Basho, yeni yaam deneyimleri iinde dnsel olarak kendini gelitirmek iin kuzeye gider. Fuji rmann kysnda yrrken yalarnda terkedilmi bir ocuk grr ve acyarak btn yemeini ona verir. Daha sonra da ocuun durumuyla ilgili bir deerlendirme yapar. ocuun durumu onu ihmal eden annesinden mi, yoksa onu terkeden babasndan m kaynaklanmaktadr? Basho'ya gre, ocuun bu hi de hak etmedii acnn kayna, daha byk ve kar youn bir g olarak deerlendirilebilecek gklerin konulamaz iradesinden
kaynaklanmaktadr. yleyse Basho onu brakp giderken, ocuk sesini ge duyurmaldr.28 Adaletsizliin kurumlat ve dinin insanlarn kafasn bulandrmak iin kullanld bir toplumda Basho, bir bebein lme terkedilmesinin sorumluluunu stnden atmak iin dinsel kurumlar ve toplum tarafndan meru saylan davran biimlerini kullanr. Toplumsal yanl grmek ve zerine eilip dzeltmek yerine olduu gibi kabullenen, bir zm aramayan Basho, sradan insann tavryla hareket etmekte, stelik bu tavrna neden olarak da yine sanat gstermektedir. Kuzeye gitmenin lme terkedilmi bir ocuu kurtarmaktan daha nemli olduunu dnen Basho, soyut bir ideali yaama tercih eder. Sanatn insanlk adna kullanmaktan kanan Basho'yu oyunun
27 Ana Britanica, Cilt 12, s. 237 28 " The Records of weather-exposed sceleton", Matsuo Basho, s. 52
kt kiisi olarak tanmlayan Bond, bu yolla hem sanatnn nasl bir tavr iinde olmas gerektiini gsterir, hem de insanlktan yana olmayan bir sanatn anlaml olamayacan belirtir. Bond'a gre sanat,
36
topik bir dnyay bilincinde canlandran ya da bunu canlandrma yetisine sahip gnmz insann gsterir ve o dnyay yaratmak iin gerekli olan istek, olaslk ve hareketi yanstr. Bu grn ve eylemin karsnda yer alan Basho gibi sanatlar eletirirken, gnmz uyumsuz/absrd tiyatrosunun aresiz sinikliiyle koutluk kurar. Ne yaamyla ne de yaptlaryla insanlara umut kayna olmayan Basho'nun iirini farkl bir ekilde yorumlayarak basitletirir ve estetikten yoksun brakr. "Breaking the silence Of an ancient pond A frog jumped into the water A deep resonance"29 Bozup sessizliini durgun glcn, dald suya kurbaaderinden bir ses30 eklinde yazlm Basho'nun iirini alayc bir ifadeyle u ekilde yorumlam ve Basho'ya kar tavrn netletirmitir. "Silent old pool Frog jump kdong"31 Eski sessiz su Kurbaa atlad Daann! Basho'nun gerek yaamnda da, oyunda da ocuk yapayalnz brakld bu durumdan kurtarlmaz. Yoksulluk nedeniyle lme terkedilen ocuu orada brakp ayrlan Basho, otuz yl sonra kuzeyden dndnde lme terkettii bebek olan Shogo, imparatoru devirip ynetimi ele geirmi ve zorba bir ynetim sergileyerek adeta toplumdan intikamn almaktadr. Shogo'nun iine doduu toplum, bebeklerin lme terkedilmesi gibi birtakm adaletsizliklere gz yummakta, yoksulluun nlenmesi
29 a.g.e, s. 32 30 "Kuzeye Giden nce Yol ve Dier Gezi Notlar", s. 7 31 "Narrow Road to the Deep North", s. 7
iin kkten zmler aramaktansa adaletsizlik, sevgisizlik, gvensizlik yaratan ksa vadeli zmlerle yetinmekte, bylece sorunlar biriktirerek bireylerin omuzlarna yklemektedir. Shogo'nun zorba ve
37
acmasz tavr da, Basho'nun umursamaz tavr da, Bond'un tanmlad u durumda aranmaldr: "Gn yaamaya yeten ve gelecei hazrlayan yeni bir insan bilinlilii yaratlmadka insan bilinci tepkisel olacaktr. O zaman tavrlarda, rgtlenmede, grntde gemie dnme zlemi oluur, bu da toplumsal kurumlara saygnlk ve yetki kazandrr... Gemiteki grntye, ynetime ve tavrlara dayanan bir insan bilinci yaratmaya alan toplum, bireylerinde saldrganlk ve iddetle sonulanan krizlere neden olur. Bireyler de ya herhangi bir mahkum gibi kar karlar, ya tm yeniliklere kapal rejimin gerekletirdii tm insanlk d uygulamalara kar kamayacak kadar tehlikeli boyutlarda kaytszlar, ya da zalim bir uygulayc olurlar. Egemen snf, doutan gnahkar olma ya da insann doasnda olduu varsaylan saldrganlk gibi gleri srekli kkrtp reterek insanln srekli olarak karanlkta kalmasna yol aar."32 Bakalarnn karlat aclara kaytsz kalan, bireysel karlarn her zaman n planda tutan Basho, elindeki gc istedii gibi kullanan ve yargcn da celladn da kendisi olduu Shogo karsndaki gsz durumuna meydan okumak amacyla kutsal saylan deerleri kullanr. Basho, kuzeyden dndnde tant, kendisinin rencisi olmak isteyen ve yetitirilme biimi, toplumsal konumuyla oyunda masumiyeti temsil eden Kiro'yu Shogo'ya kar kullanmaktan kanmaz. Budist rahiplerle iki ierken sarho olan ve rahiplerin tapnaa tad kutsal vazoyu kafasna geirip dans eden Kiro, sonra vazoyu kafasndan karamaz. Basho, kutsall nedeniyle krlmasnn akla bile gelmedii vazo yznden havaszlktan boulma tehlikesiyle karlaan Kiro'yu Shogo'ya getirir. Amac bu olay kullanarak zalim bir diktatrn bile snrl bir gce sahip olduunu gstermektir. Kentin bakalarnn gznde mkemmel grnmesinden baka bir ideali olmayan ve dinsel retilere aldr etmeyen Shogo, kutsallna aldrmadan vazoyu krdnda Basho bunun dine kar affedilmez bir saygszlk olduunu syler. Ancak Basho'yu asl ilgilendiren dinsel deerler Basho, deil, sembollerin yok olmasdr. Shogo'yu lme terkederken kulland din bu kez geerliliini yitirmitir. Bu durumda Shogo karsnda kullanabilecei bir sylemden yoksun kalm ve onu
32 "The Bundle", s. 9-10
38
lme terketmekle sulu konumuna dmtr. Shogo karsnda bir stnlk elde etmek isterken tm beklentilerinin alt st olmas Basho'nun Shogo'dan uzaklamasna neden olur. nsanlarn doutan sulu olduklarna inanan Basho, insanlar kendilerinden korumak iin sembollere ihtiya olduunu, Shogo'nun sembolleri yok etmesinin de bu anlamda affedilemez olduunu dnr. Bu dn biimi de egemen snfn sradan bireyi inandrmaya alt dnceyle rtr. Kendi egemenliini korumak adna egemen snfn uygulad basky merulatran Basho, seimini halktan yana deil, egemen snftan yana yapmtr. Egemen snftan yana yapt seimin Shogo'nun ynetiminde ona kiisel kar, saygnlk ve ayrcalk kazandrmad noktada Shogo'dan kat kat zalim olduunu bildii Commodore'la ibirlii yapar. Emperyalist bir gc simgeleyen Commodore ve Hristiyan ahlak retisiyle halk zerinde bir baka bask kuran kzkardei Georgina kenti ele geirirler. Ak bask rejiminin yerini Bond'un "ahlaklatrlm iddet" dedii olgu almtr. Basho iki rejimin de ayn temellere dayandn gremez. Dine saygszlk yapt gerekesiyle daha nce Shogo'ya kar kmken, Georgina'nn Budist olan kenti Hristiyan yapmasna sesini karmaz. uvallarn iine konan mahkumlar rmaa getirip boduran Shogo'ya kar Georgina'nn da dzeni salamak iin birtakm idamlarn kanlmaz olduunu sylemesini grmezden gelir ve Georgina'nn kenti daha iyi ynettiini, nk uvallarn olmadn syler. Baskc ynetimlerin birbirinden ok farkl olmadn dnen Bond, Georgina'nn szleriyle bu iki rejim arasnda fark olmadn ortaya koyar: "Shogo zorba bir yneticiydi. Bu ie yaramad, nk Shogo insanlar kendisini yarglamalar iin zgr brakt... Bu yzden ben zorbalk yerine ahlak kullanyorum. nsanlar yreklerinin derinliklerinde gnahkar olduklarna, eytanca dnceleri olduuna, agzl ve iddet yanls, zarar verici olduklarna inandryorum... te ben kenti byle ynetiyorum: Misyoner heyetleri, kiliseler, piskoposlar ve memurlar, politikaclar ve gazeteler insanlara gnahkar olduklarn syleyecekler ve insanlar bylelikle dzen iinde tutulacaklar. Gnah olmasayd bile icat etmek gerekecekti..."33
33 "Narrow Road", s. 22
39
Duyarl bir aydn tavryla davrandnda ynetimin bask mekanizmalarn grebilecek olan Basho'dan beklenen, grd hakszla, ikiyzlle, adaletsizlie kar kmas, sanatn da bu ynde insanln hizmetinde kullanmasdr. Oysa Basho sanat yalnzca yaamn srdrmek iin bir ara olarak grr. Son sahnede, iirlerinin yazl olduu katlarn yere dklmesi zerine bunun nemli olmadn, baka kopyalarn da olduunu syler. Basho'nun her eyi bir bakasyla deitirmesinin mmkn olduu dnyasnda Budizmin yerini kolaylkla Hristiyanlk alabilir, Shogo'nun mzraklar Commodore'un glleleriyle, uvallar idam cezasyla yer deitirebilir. Ancak Basho'nun farkna varamad, kaybolan insani deerlerin yerine bir daha hi bir ekilde yenilerinin gelemeyeceidir. Basho'nun duyarsz ve ikiyzl tavrn affetmeyen Bond, onu yazdklarn nemsizletirerek cezalandrr. Bond'un nemsizletirme olarak adlandrdmz tavr, Basho'nun haiku trnde yazd iiri yukardaki alntda da grld gibi basitletirerek aktarmasnda ortaya kar. Ayrca oyunun sonunda Shogo'nun cesedinin armha gerilmesi srasnda Basho, Shogo'yu bebekken rman kenarnda grdn itiraf eder. Shogo'nun lmn izlemek iin toplanan kalabala Shogo'nun zaten kt bir insan olduunu ve ailesinin bile onu terkettiini anlatarak bu lm hakl gstermeye alr. Irmak kenarna braklmasnn gerek nedenini bilen izleyicinin dikkatini Kiro'nun okuduu iirleri bir kenara brakmasna eken yazar, Basho'ya kar taknd olumsuz tavrn netletirir. Basho'nun hem konumas hem de iirleri inandrcln, anlamn yitirmitir. nsanca bir yaam ve insanca deerler iin yaplmayan sanat yarglayan Bond izleyiciyi yine de umutsuz brakmaz. Hi bir zaman karamsar bir bak as tamadn syleyen Bond, insana ve gelecee ilikin umudunu yaamnda olduu gibi oyunda da korur. Oyunda masumiyeti simgeleyen Kiro'nun grd ikiyzllk, iddet ve aresizlik karsnda harakiri yaparak yaamna son vermesi, karamsar bir son gibi grlse de onun lmesiyle ayn anda bir yaamn kurtulmas, umudun habercisidir. Irmakta boulmak zere olan adam, lna kulak veremeyecek kadar mutsuz ve zgn olan Kiro'ya ramen kyya kmay baarr. plaklyla bebekleri de artran bu adam, Shogo'nun lme terkedildii yerde yeni bir yaamn, gelecek gzel gnlerin simgesi olarak izleyicinin karsna kar.
40
LEAR
Oyunlarnda gerek kiilere yer veren Edward Bond, bu kez Shakespeare'in de gerek bir ykden esinlenerek yazd Kral Lear adl oyunu ada dnyaya tam, bu dnyann sorunlarna k tutmakta kullanmtr. Hem gerek olayda, hem Shakespeare'in oyununda, hem de kendi oyununda lkesini ve gcn yitiren Lear' gnmz ilikileri iinde deerlendiren Bond, ada ynetimlerin zorbaln Lear'n kiiliinde somutlatrmtr. Ayn zamanda yneticilerin de aydn tavryla hareket etmesi ynndeki zlemini dile getirir. Bunu yaparken Kral Lear'n yaad dnemle gnmz dnyas arasndaki benzerlikleri ve ayrmlar da belirginletirmitir. Bu oyunu yazmaktaki amacn Bond yle belirler: "Hi holanmadm akademik tiyatrocularn oyuna tapmalarna iddetle kar kyorum. nk bunu btnyle sahtekarca buluyorum. 'Ah o byk adamn aclarn bilirsiniz' gibi szleri ve dierlerini."34 Shakespeare'in yaad dnemde, Kral Lear'n bana gelenler o dnemin deerleri ve bak asyla rtr. Tanrnn kendisine verdii kutsal bir grevden kamak ve kzlar arasnda kendisine kar duyduklar sevgiyi lecek bir 'yarma' yapmak gibi iki nemli hata yapan Lear cezalandrlr. Kralie Elizabeth'in lmnden sonra tahta geen I.James zamannda Kral Lear' yazan Shakespeare, ngiliz Rnesans olarak kabul edilen Elizabeth dnemini Lear araclyla aktarrken toplumsal huzursuzluu da dile getirmitir. Bond bir Rnesans figr olarak grd Lear'n bugn iin sylenmesi gereken eyleri dile getirmekte yetersiz kaldn dnr. Sanatn yaanan gereklikle balantl olmas gerektiini ve ancak o zaman toplumu gerektiince etkileyebileceini savunurken de Kral Lear' Shakespeare'in oyunundaki bak asyla deerlendirmenin tembellie ar olduunu savunur. Lear, Shakespeare'in oyununda ac eken ve ektii acyla ycelen
34 "The Plays of Edward Bond", Richard Scharine, s.
bir kiidir. Bu durumu Jan Kott yle tanmlar: "Aclar Lear' arndrm
41
ve trajik olarak bykln yeniden ina etmitir. Shakespeare'in Lear' romantizmin kara tiyatrosuydu." 35 Kral Lear'n temasn dnyann yozlap kmesi olarak tanmlayan zdemir Nutku36 ise bu oyunda yeni bir dnyann kurulmadn hatta o dnyann iflah olmadn syler. Talihsiz bir kraln aclarn gzler nne seren Shakespeare, Lear'n tanr tarafndan kendisine bahedilen grevi yerine getirmedii iin bu aclarla kar karya kaldn vurgular. Oyunun sonunda Lear ektii aclarla arnrken dzenin devam edecei duyurulur. Shakespeare'in yaad dnemde oyunun byle bir duyuruyla bitmesi Shakespeare'in yaama bak asna gre de, dnemin koullarna gre de anlamldr. Toplumsal karklk ve huzursuzluklar karsnda sistemin, saygnln srdrecek bir ynetim olduunu gstermenin o dnem iin zel bir nemi vardr. Lear' bugnn dnyasna tadn sylediimiz Bond ise, gnmz toplumsal ilikileri erevesinde yneten-ynetilen ilikilerini, sistemin bireyler zerinde kurduu basky, bu bask karsnda bireylerin aresizliini, sistemin kendisini devam ettirmek iin kulland iddeti, yneticilerin halka ynelttii basknn daha sonra kendilerine dnmesini, farkl sylemlerine karn sistemlerin birbirinden pek de farkl olmayan yntemler kullanmalarn ve asl gerekenin snrlar kesin izgilerle izilmi ve insanlar kendisine uymaya zorlayan bir gelecek projesi deil, sisteme alternatif olmak ynnde bir deiimi gerekletirebilecek bir yntemin olduunu dile getirerek Lear' ekillendirmitir. Aydn sorununu ele aldmz incelememizde bu oyunu sememizin amac Lear'n gsterdii geliim izgisi iinde aydn tavrn benimseyip uygulamasdr. Oyunun nsznde Bond, yaad toplumdaki arpklklar ifade eder ve durumun farkna varp gerekli nlemler alnmadnda bizleri nelerin beklediini gsterir. Bond nszde belirttii olgular oyun iinde tek tek gstererek toplumsal yapnn insanlarn yaam zerinde nasl bask kurduuna, bu basknn insanlar insanlklarndan uzaklatrdna dikkat eker.
35 Shakespeare Our Contemporary, Jan Kott, s.102 36 "Kral Lear",W. Shakespeare, s.21
Bond'un topluma ynelttii bu eletiri oyun iinde Lear'n aydn kimlii kazanmaya ynelik geliimiyle tekrar karmza kar. Oyunun kahramannn, dier oyunlarda olduu gibi bir yazar ya da sanat
42
deil de Bond'un eletirdii trden bir sistemin banda olan ve bu sistemi yaratp srdren egemen snfn tipik bir temsilcisi 'Kral' olmas, sisteme ieriden bir bak asn gerekli klar. Dolaysyla sistemden zarar gren insanlarn dnda, bir baka adan sistemin ileyiini ve mantn ortaya koymay amalar. Lear'n iktidarn ve gcn yitirmesiyle sistemin kurban haline getirilmesi de onun kendisini ve banda bulunduu toplumsal yapy sorgulama srecine denk der. Oyunun banda krall elinde bulundurmann gcyle elindeki yetkiyi sorumsuzca kullanan Lear, dmanlardan koruyarak halkn zgrletirmek iin lkenin etrafna duvar rdrr. Topluma yarar salayaca dnlen bir proje ya da bir topya olarak da alglayabileceimiz duvar inaat Lear iin, geerliliini ya da doruluunu hi sorgulamad dncelerinin simgesidir. Birok iinin salksz koullar nedeniyle ld, bir ksmnn da kat bu duvar inaat, din, devlet gibi, insanlarn yaamlarn kolaylatrmak iin oluturulan ancak daha sonra insanlarn onlar iin kleletikleri kurumlara benzer. Duvar inaatnn yaamlarndaki en nemli i olduuna inandrlan iilerle gnmz toplumunun bulutuu nokta, her ikisine de pek fazla seenek verilmemi olmasdr. Modern toplumun yaratt yapay gereksinimlere ulamak iin insan tm yaamn harcamakta ve durup "tm bunlara deer mi" demesine olanak kalmadan bir yar iinde srklenmektedir. Duvar iileri iin de duvarda almaktan baka bir yol yoktur, stelik sistem yaptrmn kullanmaktadr. Lear'n bask arac olarak kulland iddet, oyunda Warrington'n dilinin kesilip kulann diki inesiyle sar edilmesi, hapishane doktorunun zel olarak imal ettii steril bir aletle Lear'n yarglanmakszn ldrlmesiyle ifade edilmitir. Lear sistemin srekliliini salamak iin iddeti tek yntem olarak grm ve uygulam, bu yntem kendisinden sonra ynetime gelenlerce de benimsenmitir. Yirminci yzyln gereini gsteren Bond, Lear'n grevini tanrsal dzen ve onun ilikilerinden bamszlatrmtr. Lear'n toplumsal grevi, ynetmek, egemen gzlerini oymas, duvar inaatn sabote ettii gerekesiyle bir iinin kar kanlar vazgeirmek iin iddet
43
snfa verilen ayrcalklarla insanlar korkutup kstlayarak dirlik ve dzenlii salamaktr. Shakespeare dneminde tanrsal bir gle donatlan kraln yaptklar o sistem iinde hakllk bulurken, Bond'un yaad ada Shakespeare dnemini artran baskc ve iddet dolu yntem eletirilmektedir. Sistemin ad ve biimi deise de ynteminin ayn kalmasn kabullenemeyen Bond, Lear'n dnm ve aydn kimliini kazanmaya balamas sreciyle amza zg olduunu dnd kendi zmn gndeme getirir. Lear'n iilere uygulad ak iddet karsnda gnmz insan, yaamn politik ya da ekonomik olarak tek bana denetlemekten yoksun ve toplum karsnda gsz kalmaktan korkar durumdadr. Denetleyemedii gcn altnda ezilen ve gizliden gizliye bir iddetle karlaan gnmz insan da duvar iileri gibi ksz, seeneksiz braklmtr. Gc elinde bulundurann bu g tarafndan kertildiini syleyen Bond, bu durumu Lear'n duvar inaatnn ne pahasna olursa olsun srdrlmesi konusunda yapt basknn kzlarnn tepkisine neden olmas ve Lear'n lkesinin elinden gitmesiyle rnekler. Lear'n bu yeni konumu ona yeni bir kimlik kazandrma yolundaki ilk aamadr. Ayrcalklarn yitirmesi, onu sradan bir insan haline getirmi, bir zamanlar kendisinin yn verdii toplumda bu kez edilgen bir konumda yaamaya zorlamtr. Lear, kendi ynetiminin seeneksiz brakt insanlarla ayn kaderi paylamak durumunda kalmtr. Bond, Lear'n, sergilenen bu olumsuz durumdan sorumlu olduunu, ancak yalnzca sonularna katlanarak ya da vazgeerek bu durumdan kurtulmamas gerektiinin nemli olduunu syler.37 Lear kendisinin neden olduu bu durumun sonularn yaamal ve onlarla mcadele etmelidir.38 Bu durum, onun yaadklarna dardan bakarak sorgulama srecine girmesine neden olur. Uygulanan bask ve iddetin nelere mlolduunu Lear, ancak tahtn yitirip ac ektirdii insanlarn
37 "The Plays of Edward Bond", Richard Scharine, s.219 38 Scharine, s. 219
yazgsn paylamaya balaynca anlar. Elinde tuttuu gcn kendisini de esir ettiini, kzlar onu tutuklatp delirdiini kantlamak iin
44
mahkeme kurduklarnda dile getirir. Kz Bodice, yzne ayna tutup ne grdn sorduunda Lear, "kral deil yalnzca parmaklklarn arkasnda bir hayvan"39 grdn syler. Adaletsiz ve doal biiminden uzaklatrlm bir yaam srmeye zorlanan insanlarda saldrganlk gelieceini syleyen Bond'un bu szlerine kout olarak Lear'n kzlar Bodice ve Fontanelle de iddet uygularlar. Yaptklar saray devrimi ile yalnzca yneticileri deitiren Bodice ve Fontanelle dneminde hapishanelerde yaanan iddet, Lear'n duvar iilerine uyguladn aratmayacak kadar ak ve belirleyicidir. Bond'un insanlarn temel biyolojik bir gereksinimi olduunu syledii adaletin reddedildii bir toplum yaps, insanca yaamaktan alkoyan biimiyle Bodice ve Fontanelle'in dneminde de ayakta durmaktadr. Lear'n bu durumu alglamas kzlarnn ocukluk halini dsel bir ortamda grmesiyle sergilenir. ocuklarn masumluuyla insann doutan sua eilimli olduu grn kar karya getiren Bond, Lear'n iddeti ve suu toplum yapsnn yarattn grmesini salar. Lear gelitirmeye balad dardan bakla kzlarnda gzledii bu saldrgan ve zalim tutumun kendi eseri olduunu grr. Yaanan gerein yanlsama yaratan sylemi ve grntsnn ardndakini grmeye balayan Lear, bir anlamda aydna zg bir tavr gelitirmeye doru yol almaktadr. Cordelia'nn Bodice ve Fontanelle'e kar yapt halk devrimi de insanca yaama umudunu yeertemez. Yeterince nefret etmedii iin gvenilmez bulduu askeri ldrten Cordelia, yeni bir yaam iin yeni deerlerle hareket etmeyi baaramaz. Ancak, Lear'n yolda karlat aile araclyla toplumun bu gerei gremediini reniriz. Baba duvar inaatnda almaya, oul da askere gitmekte, bylece sistemin uygulamalarn sorgusuz sualsiz kabullenmektedirler. Onlar da, Lear'n dnemindeki duvar iileri gibi pek fazla seenekleri olmad iin, kaderlerine boyun emeyi kabullenmi grnmektedirler. Ayrcalkl egemen snf deimi, ancak zorba ynetim biimi, iddet, insanca olmayan deerlerin yn verdii yaam ayn kalmtr.
39 "Lear", s.35
45
Egemen snfn kendisine gn getike daha ok ayrcalk salamas, bu ayrcalklarn doal hakk olduuna hem kendisinin hem de ynetilen insanlarn inandrlmasna baldr. Egemen snf stn konumunu yitirmemek iin iddete ve baskya bavururken toplumsal ahlak kullanr. Glnn yannda olan ve onlarn deerlerini benimseyen bireyler de, kendilerini nemsizletirip egemen snfn toplumsallatrlm ahlakn benimser. Lear iinde bulunduu durumu sorgulam ve grnenin ardndaki gerein farkna varmtr. Farkl sylemler gelitirseler de hem Bodice ve Fontanelle'in babalarna kar yaptklar saray devrimi, hem de Cordelia'nn kyllerle yapt halk devrimi srasnda hapishanelerde ayn iddet yaanr ve Lear'n zamannda olduu gibi Cordelia'nn ynetiminde de duvar inaat devam eder. Ynetimler deise de insanlarn karlatklar iddet ve acnn ayn kalmas temas bu oyunda da tekrarlanr. Basho bu gerei gremezken, Lear kendisini ve sistemi sorgulamas sonucunda yapmas gerekenin ne olduuna karar verir. Cordelia'nn tehditlerine karn evinin etrafnda gn getike kalabalklaan insanlara bildiklerini anlatr. Sonunda yaamn yitirmek de olsa tm basklar ve aclar simgeleyen duvar ykmak iin harekete geer. Onun duvar yktn gren bir tek kii olsa da yapt ile bakalarna rnek olacak ve yaamn anlaml klacaktr. Duvar ykmaya alrken yolda grd ailenin asker olan olu tarafndan vurularak ldrlse de, duvar iilerinden birka onun duvar ykmaya altn grmtr. Gcn egemen olduu Elizabeth dneminde oyun, kralln eski durumuna getirilecei duyurusuyla biter. Oysa insanlk tarihinin en kanl ve acmasz dneminin yaand yirminci yzylda gcn ve gce tapmann artk insanla mutluluk ve bar getirmediinin grlmesi gerektiini dnen Bond, oyunun iletisini de bu noktada netletirir. Bond'un Lear' gnmz dnyasnn sorunlarn kavrayan ve Shakespeare'in Lear'ndan farkl olarak insana ve insanca deerlere her eyden fazla deer verilmesi gerektiini anlayan bir tutum iinde gsterilmitir. ki dnya sava, nkleer silahlar, etnik atmalar ve soykrmlara sahne olan yirminci yzylda, artk tanrsal dzen ve onun gerektirdii bireyi hie sayan tutum da, bilimsel
46
gelimeler uruna insanlarn yaamlarnn gzden karlmas da, ikiyzl sylemleriyle bir yandan kitlelere umut vaadederken dier yandan baskc sistemleriyle insanln gelecei hakknda umut tamay bile nleyen ynetim biimleri de bir kenara braklmaldr. Bylesi bir bilince ulatnn ipularn tayan Lear gnmz dnyasnda aydnn tamas gereken nitelikleri kendisinde bulundurmasyla bir umut oluturur. Lear'n bu geliimi Bond'un nszde syledikleriyle koutluk ierir. "Ne yapmamz gerekiyor? Doru yaamamz. Doru yaamak ne demek? Doru yaamak, insanlarn doal geliimlerinin gerektirdii biimde yaamalarna izin verilmesidir. nsanlarn hayvanlardan farkl olarak, insanca yaamak iin duygusal ve fiziksel gereksinimleri vardr; bu onlarn biyolojik bir beklentisidir. Ancak byle yaayabilir ya da yaamak iin bilinli ya da bilinsiz olarak durmadan aba harcarlar... Ne var ki toplumumuz ve onun getirdii ahlak, insanlarn bu abasn srekli olarak yok sayyor, ayn toplumun teknolojisi de her gn biraz daha engellemeye alyor ve durmadan herkesin kulana 'yaamaya hakkn yok' diye fsldyor. Modern dnyann grkeminin altnda ite bu yatyor. Eitlik, zgrlk, kardelik ite bu deerlendirmenin altnda yeniden yorumlanmal, yoksa gerek bir devrimle yeni bir dnyann yaratlmas dnlemez."40 Merkezi otoriteye, her trl bask rejimine kar klmas gerektiini vurgulayan Bond, yetkilerini ktye kullanan yneticilere, ortaya k amacndan farkllaarak bask unsuru haline gelen kurumlara kar uyank kalmak gerektiini tekrarlar. Bask unsuruyken toplumsal konumundaki deiiklikle balayan srete aydna zg bir kararllk ve bilin gelitiren Lear'n, Bond'un idealize ettii ve toplumsal bir sorumluluk verdii aydn kimliine uygun davranmaya balamas, hem Bond'un zlemini gerekletirir, hem topluma rnek olur, hem de Shakespeare'in sonunu ak brakt oyununa bir kartlk oluturur. Modern toplumu kyasya eletiren Bond bu toplumun tm kurumlaryla, insanlar doal yaplarna aykr yaamaya zorladn syler. inden geldii gibi davranamayanlarn ya isyan edeceini ya da hasta olacan dnr. syan edenleri yaratt kurumlarla bask altna alrken, hastalar dlayp uzaklatran toplum bu salksz
40 "Lear", s.9
bireylerin varl sayesinde kendisini varedebilmektedir.
47
Bond'un kahramanlar toplumun en ykc olduu durumlarda karmza karlar. Bond, incelediimiz oyunlarnda toplumsal dnmlerin yaand dnemleri ele alm ve oyun kiilerini bu dnemlerde toplumsal dnmden zarar gren, kar salayan, kurban konumuna den kahramanlar olarak izmitir. Oyunlarnda toplumsal karlar gzard eden, insanca deerlerle hareket etmeyen sanaty, aydn yarglar ve aydn sorumluluunu tayan bir anlay yceltir. Aydnlara en ok da deerlerin altst olduu, barn tehlikeye girdii, toplumsal karmaa ve huzursuzluun saduyulu davranmay nledii dnemlerde gereksinim duyulduunu vurgulayarak aydndan beklentilerinidile getirir. Onun oyun kiileri hakszla kar zafer kazanamasalar da insanca deerler iin savam vermek gerektii inancn ve umudun her zaman olduu grn izleyiciye aktarrlar. Yaanan tm olumsuzluklara karn umudu elden brakmayan Bond; "Umutsuzluk hi yaamadm bir duygu oldu. Eer yaasaydm yazmaktan vazgeerdim. Beckett ktmserdir ama o bile kitaplarnn baslacan umuyordu, yoksa niye yazsnd? Ben de okuyucularm olacak diye yazyorum, benim okuyucularm sahnedeki oyuncular deil sokaktaki insanlar olacak. Bu yzden de umutsuzluu bana yklemeyin..."41 szleriyle sanatnn toplumsal ilevine bir kez daha dikkat eker. Umut yaratan, yol gsteren, rnek olan sanat ve aydn tipini idealize eden Bond, yaanan olumsuzluklarn ortadan kaldrlmas iin byle bir tavrn gerekliliine inanr.
41 Scharine, s.288
48
III. TRK TYATROSUNDA AYDIN SORUNU ZERNE DENMELER

Vaclav Havel ve Edward Bond'un oyunlarnda ele aldmz aydn sorunu yalnzca yazarlarn iinde bulunduklar toplumsal ve politik sistemle balantl olarak deerlendirilemez. Yazarn yaama bak as ve aydna bitii rol, aydn sorununa yaklamnda nemli bir etmen olarak karmza kar. Bu deerlendirmenin sonucu Trk tiyatrosu zerine yapacamz ksa incelemede de ortaya kacaktr. Ayn lkede ve ayn toplumsal politik sistem iinde yaayan yazarlar, aydn farkl konumlarda izmeleri ve farkl bak alar gelitirmeleriyle birbirlerinden ayrlrlar. Oyunlarndaki dil ve yap zelliklerindeki fakllklarn yansra, aydn koyduklar yerin de farkllklar gsterdii bu yazarlar iin belirleyici olan bak alar ve yaama kar aldklar tavrdr. Bu blmde ele alnan yazarlarn oyunlar Havel ve Bond'un oyunlaryla benzeen ve ayrlan ynleri asndan karlatrlacaktr. Melih Cevdet Anday'n 1965 ylnda baslan "erdekiler" adl oyunu bir retmenin gzaltna alnp bir yla yakn bir sre ikence grmesi ve bu sre sonunda kendisiyle hesaplamaya girmesini anlatan bir oyundur. Tutuklu (retmen) bu sre iinde su saylan bir beyannameyi yazmadn sylemekte, komiser de yazdn kabul etmesi konusunda retmeni zorlamaktadr. Toplumsal sistemi ve bask aralarn simgeleyen komiser karsnda retmen srekli bir belirsizlik duygusu yaamaktadr. Hapsedilmenin yansra ve ondan daha youn olarak yaad belirsizlik duygusu onu sindirip bastrmaya ve kiiliine zarar vermeye balamtr. Bir kar k iinde olmasnn sonucu olarak 345 gndr karakolda bulunan retmen/aydn, toplumsal sorumluluu ile kiisel karlar arasnda gidip gelmekte ve komiser karsnda kendisini ve durumu
49
sorgulamaktadr. "Demek susuz bir insann susuz insanlar gibi yaayabilmesi iin, nce suu stne almas gerekiyor, yle mi? Bir yl bir odaya kapatlacak, bilmem ka yl da mahkemeye gidip gelecek, sonunda temize kacak! Susuzluun armaan m bu? Hem siz benden yalnz bir suu stme almam deil, bakalarn da ele vermemi istiyorsunuz. Ben mahkemede temize ksam da bakalarn felakete srklemi olmann azabndan nasl kurtulurum?..."42 Ancak bu hesaplama aydnn bkknln nleyememi, komisere szn ettii ve olumlu yant ald karsyla sevime istei tm kayglarnn nne gemitir. retmen kendisi iin belirledii bu yeni hedef dorultusunda daha nceki hesaplamasn reddeden bir tutum iine girmitir. Gelecee ilikin hi bir umut tayamad bir durumda aydnn karsna karlan seenek, kendi kimliini yok etmekle ilintilidir. Bu durumda aydn, toplumun ve sistemin ak basks altnda ikilem iinde kalmtr. Tutuklu tpk Leopold Kopriva'ya yaplana benzeyen bir teklifle karlar. Her ikisi de teklifi sorgulam ve sonunda reddetmilerse de, Leopold gsterdii kararl tutuma ramen ykmdan kurtulamamtr. Sistem karsnda aresizlikle yenik den Leopold'a karn, tutuklu retmen iin yazar tarafndan bir k yolu almtr. Oyunun ikinci blmnde karsnn yerine ziyaretine gelen baldzyla konumas gerginliinin azalmasna ve yeniden g toplamasna neden olmutur. Yaklak bir yldr komiser dnda kimseyle konumayan tutuklu, "dar"y ve yaam simgeleyen baldzyla konutuktan sonra komiserin karsndaki zayf, aresiz durumundan kurtulmu, eski benliine kavumutur. Uzunca bir sre daha orada kalsa bile direnecek gc kendisinde bulacak olan tutuklu, sisteme teslim olmamtr. Anday'n aydna ykledii anlam da bir bedel demenin ve aydn olma sorumluluunun bilincini tamann gerekliliidir. Szn ettiimiz bedel, oyunda komiserin u szleriyle belirtilir: "syan ediyorsan aclarna katlan ki benden bir farkn olsun."43 Anday bireysel ikilemleri iinde bunalan bir aydn karmza karsa
42 erdekiler, M.C.Anday, sf.22 43 a.g.e. sf.22
da aydnn toplumsal roln esas alr. Toplumsal bir sorumluluk ykledii ve bask karsnda ikileme dtn gsterdii aydn bu
50
durumdan kurtararak, aydna ilikin kendi beklentilerini ve grlerini de dile getirmi olur. Bask mekanizmalarnn Havel'in oyunlarndaki atmosferi artrmasna karn bu oyundaki aydn, Havel'in oyunlarndaki gibi aresizlik ve eli kolu balanmlk iinde gsterilmez. inde bulunduu zor durumdan kurtulmas ve savam vermesi iin gerekli destek kendisine salanarak izleyicide bir umut uyandrlr. Ouz Atay'n yazd tek oyun olan "Oyunlarla Yaayanlar", onun aydna bakn yanstt romanlarndaki bak korur. Atay'n izdii aydn tipi genel olarak nl roman "Tutunamayanlar"n adyla da simgelendii zere 'disconnectus erectus' gibi alayc bir ifadeyle tanmlanan ve yaamda tutunacak yerleri olmayan bireylerdir. Emekli tarih retmeni Cokun Ermi, toplumsal rol ve grevi dnda bireysel skntlar ve ikilemleriyle karmza karlan bir aydn tipidir. ocuksu safl ve kar gzetmez tutumuyla yaam boyunca parasal sknt iinde yaayan Cokun Ermi, araylarn ynelttii oyun yazarlnda da baarl olamaz. Kendisine ve topluma kar gelitirdii eletirel bilin onu srekli bir eylem iinde bulunmaktan alkoyar ve oyunlar zerinde younlamasn engeller. Eletirip reddettii deerlerle ayakta kalabilen, topluma uyum salayamayan Cokun Ermi, kendisini eletirirken oynad toplumsal rol ve bu roldeki eylemsizliini de eletirir. "...yllardr btn param ikiye yatrm bulunuyorum... ve karmn evi geindirmek iin diki dikmesini bilmezlikten geliyorum... Biraz daha rahat yaayabilmek iin evlendiimi, sevmediim bir kadnn yanna sndm,... olumun serseri olduunu resmen ve aka bilmezden geliyorum"44 Yldz Ecevit, evresindeki yapay ilikilere katlanamayan ve i dnyasna kapanan Hamlet'le Ouz Atay'n aydnlar arasnda koutluk kurar.45 Aydn, hem kendisini hem de toplumu eletirmesine ve her eyin farknda olmasna karn bir eylemde bulunmaz. Tam tersine, grd bu olumsuzluklar karsnda i dnyasna kapanr ve araylarn orada srdrr. "...kendimle hesaplamak istiyorum.
44 Oyunlarla Yaayanlar, O.Atay, sf.51 45 Ouz Atay'da Aydn Olgusu, Y.Ecevit, sf.58 46 Oyunlarla Yaayanlar, O.Atay, sf.51 47 a.g.e. sf.82
Yazmaya altm yarm yamalak oyunlarla deil, gerekten hesaplamak istiyorum kendimle..."46
51
Ouz Atay'n tanmlad trden aydna kar taknd tavr, Cokun'un yazd oyunda dile getirilir: "te ne yazk ki lkenin aydnlar Ecnebi Bunalm Tanrsnn bysne kapld. Dnya nimetlerinden usandn haykrmaya balad; dnya nimetlerini yaamadan, onlardan usand kuruntusuna kapld. Meyhaneleri ithal mal bunalmlaryla doldurdu."47 Atay, toplumsal kurumlarn kendisini kuatan olumsuzluklar karsnda aresizlikle i dnyasna ekilen aydnn durumunu sergiler. Birok olumsuzluun farknda olan, ancak bir trl harekete geemeyen aydn, aresizlik ve karamsarlkla lrken, Atay da belirsizlikler iinde srdrlen bu yaamda aydnn bir k noktasnn olmas gerektiini vurgular. Ouz Atay'n izdii eylemsiz, kararsz aydn tipi toplumsal koullarn yaratt bir tip olmakla Havel'in aydnlarna benzer. Ancak yazarn tavr bu iki aydn birbirinden ayrr. Havel eylemsiz ve aresizlik iindeki aydn iin baka bir kar yol bulamaz ve bu durumdan koullar sorumlu tutarken, Ouz Atay aydnn aresizliini eletirir. Oktay Arayc'nn 1970'de Server Tanilli'nin gerek yaam yksnden yola karak yazd belgesel nitelii tayan "Tanilli Dosyas" adl oyun, yetmiler Trkiye'sinin toplum yapsn iiler, sendikalar, niversiteler ve rencilerin egemen snf ile ilikisi asndan aktarr. Arayc, kararl, tutarl bir aydn oyun kahraman yaparak aydn sorumluluu hakknda dndklerini belirginletirirken oyun kahramannn tavrn da olumlar. Toplumda genel bir hareketlenmenin, hak ve zgrlkler konusunda yeni istemlerin gzlendii bir dnemde snf elikilerini, toplumsal-siyasal sistemleri Uygarlk Tarihi adl kitabnda anlatt yntemi izleyerek derslerinde anlatan bir retim yesi, hakknda karlan tutuklama kararyla sistemin basksyla kar karya gelir. Bu tutuklanmann ardnda egemen glerin iradesi vardr. Bu oyunda aydnn kar karya kald durumlar incelememizdeki dier oyunlarla birtakm benzerlikleri anmsatr. Sistem, yanlsama yaratan sylemine karn (eytan elmesi, Bildirim, Kuzeye Giden
52
nce Yol, Lear, Bina'da
olduu gibi) varln srdrebilmek iin
ikence, dedikodu, gammazlama, cinayet gibi birok yolu kullanmakta ve kendisinden yana olmayan gleri susturma yoluna gitmektedir. Tanilli'nin derslerinde anlattklarn bilimsel olmamakla sulayan savc, Havel'in oyunlarndaki yneticiler gibi tek bir bilimsel gerein olduuna inanmakta, "...bilim ancak vatann btnlne, devletin ve milletin birlik ve dirliine hizmet ettii srece itibar kazanr. Bu nedenle eitim kurumlarmzda, milli varlmza yabanc, blc fikirlerin, sapk ideolojilerin yeri yoktur" 48 demektedir. Varolan sylemin, sistemin dna kmak Leopold iin de, Basho iin de, Tutuklu iin de, Tanilli iin de bask ve iddetle karlamay gze almak anlamna gelir. Aydn, karlaabilecei bu tehlikelere aldrmakszn itiraf edebilecei bir suu olmad konusunda srarc davranmasyla yeni bir direni gelitirir. Yazdklarnn ve derste anlattklarnn su olmadna inanan aydnn bu tavr, genel af karld zaman nemsizletirilir. stemese de affedilen aydn, sistem karsnda bir kez daha yenik duruma drlr. Arkadalarnn ve rencilerinin bir ksmnn, ev sahibinin, olunun kendisinden uzaklamaya balamas da aydn yalnz kalmaya zorlayan bir baka bask unsurudur. Havel'in oyun kiisi Leopold Kopriva gibi bavulunu toplayp kendisini almaya gelenleri bekleyen Tanilli, Kopriva'dan farkl olarak direnli ve yaptn, sylediini savunmaktan yana kararl bir tutum iindedir. Aydnn mahkeme boyunca ve affedildikten sonra tekrar derslerine dnmesiyle srdrd bu kararl tutum, vurulup fel olduktan sonra da srer. Arayc'nn son sahnede tekerlekli sandalye ile ders vermeye gelen Tanilli'yi karmza karmas 'rnek' bir aydn tavrn onaylamas anlamna gelir. Arayc'nn izdii aydn tiplemesi Bond'un "Bingo"da ve "Narrow Road"da eletirdii bir tutum iinde kiisel karlarn gznne alarak toplumsal sorumluluundan kaan bir aydn tiplemesinden uzaktr. Bond, sz edilen oyunlarda aydnn ne yapmamas gerektiini gzler nne sererken, Arayc 'rnek aydn' tavrnn nasl olmas gerektiini vurgular.
48 Tanilli Dosyas, O.Arayc, sf.278
53
Grd tm basklara, hatta lmle burun buruna gelmesine karn ylmayan aydn, Arayc tarafndan dllendirilircesine niversitedeki krss banda gsterilir. Bu bir anlamda dn vermeyen aydnn da zaferidir. Behi Ak'n "Bina" adl oyunu yneticilerin kurallara aldr etmeksizin keyfi kararlar alp uygulayarak ynettikleri bir spor tesisinde geer. Bu oyun, lkemizde hukuk devletine, demokrasiye ve manta aykr tm uygulamalar da artracak yapsyla hem toplumsal aksaklklar hem de bu aksaklklar karsnda aydnn tutumunu yanstr. Spor tesisi olarak planlanan bina, zamanla sportif etkinlikleri gereksiz gren ve kendilerine daha ok bro alan yaratmak (ve salonu ilevinden farkl olarak kullanarak para kazanmak amacyla kullanmak) iin baz spor etkinliklerinin yaplamaz hale gelmesini salayan yneticiler tarafndan mahvedilir. Soyunma odalar ve havuz evresinin kiralanmas da, paraya verilen deerin btn deerlerin nne gemesine rnektir. Yneticilerin bu tavr kanun, hukuk tanmayan ve karlar iin btn bir sistemi alt st etmekte bir saknca grmeyen sorumsuz anlayn simgesidir. Sistemin kendisini hakl gstermek iin kulland sylemleri bu yneticilerde de buluruz. Hayali d dmanlar yaratan yneticiler her an tehlikede olduklarn sk sk anmsatarak varlklarn srdrmek iin gerekeler bulurlar. "Allahtan biz varz"49, szleriyle de kendileri dndaki seeneklere yaam hakk tanmazlar. Oyunun 'aydn' konumundaki mimar ise, Gross gibi, btn bu manta aykr gidie kar armaktan baka bir ey yapamamaktadr. Suskun kalmas ve yneticilere kar tutarl bir kar k iine giremeyip, kendi tasarlad binann byle mahvedilmesine boyun emesi yine kendi yapt bir hatadan kaynaklanr. Bina yaplrken ucuz malzeme kullanlmas isteini geri evirmeyen mimar, bir anlamda yneticilerin bu tutumlarna zemin hazrlam, bu kt ynetime katkda bulunmutur. Bir kez uzlatktan sonra olaylarn ve kar ilikilerinin dnda kalmak zorlamakta, sistem uzlaan bireyi iine ekmektedir. Yneticilerin akld uygulamalarna isyan etse de aydn,
49 Bina, B.Ak, sf.26
"olmaz
yle
ey",
"gerekten
sizi
anlamyorum",
54
"samalyorsunuz" gibi szler dnda yneticilerin mantkszln ve kendi karlarn gzeten tutumlarn ortaya koyacak, nasl davranlmas gerektiini gsterecek bir tavr iinde bulunmaz. Bir kez dn veren ve daha sonraki dnemde de akld bu uygulamalara kar kmak iin yeterli gc kendisinde bulamayan aydn, suskun kalmaktan kurtulamad gibi yneticilerin baskc tavr karsnda silikleir, sradanlar. Behi Ak da aydnn dt bu ackl durumu, aydn karikatrize ederek belirtir. Pinpon salonunun yarsnn kiraland fast-foodcuya kfte yapan yneticiler ve alanlara hayretle bakan mimarn oyunun sonunda kfte yapmaya balamas, sisteme, akld uygulamalara teslimiyeti ve aresizliini kabullenmesi anlamna gelir.
55
SONU
ada Tiyatroda aydn sorunu ele aldmz bu almada, iki ayr toplum yapsndan setiimiz oyun yazarlarnn dnya grleri dorultusunda aydn sorununa yaklamlarn aklamaya altk. Totaliter sistemin baskc ynteminin insanlar silikletirip yaamlarnda srekli bir anlamszlk duygusuna yol atn syleyen Havel, byle bir durumda yaamaya zorlanan insanlar yaptlarna konu eder. Onun oyunlarnda, sradan birey de, aydn da bu baskc sistemden olumsuz etkilenirler ve aydnn sradan birey karsnda yol gstericilik, nderlik gibi bir konumda bulunmas dnlemez, nk aydn da ayn sistem tarafndan yozlatrlm, sindirilmi, baskyla korkutulmutur. Bu durum Havel'in yaama baknn da yaptlarna yansmas olarak grlmektedir. Aydn ve sradan bireyiyle toplumu derinden etkileyen insan aklnn tanrlatrld bir sistemin mega intiharla sonulanabilecei zerinde duran Havel'in zm nerisi "insan bilincinin deimesi, insann herhangi bir dnya d otoriteye, saygyla temellendirilen fikri ve ahlaki bir ynelim"50 iinde olmasdr. ".....ve ancak byle bir ynelim insann yeniden insan, somut bir insan olduu toplumsal bir yapnn geliip serpilmesine yol aabilir.51 Ancak Havel'in bu yaklamnn kktendincilik gibi bir neri ierdii dnlmemelidir. Havel kurumsallam dinlerden ok, bireysel vicdani sorumluluk erevesinde ahlaki bir ynelimden sz etmektedir. Bond ise yaad sistemden ikayeti olmakla beraber, Havel gibi bir zm nerisini kabul etmez. Sistemin insan kendisine ve topluma yabanclatrdn, insanca deerlerden uzaklatrdn ve insann akla aykr bir durum iinde yaamaya zorlandn syler. Yapay tketim gereksinimleri ve sistem tarafndan belirlenen ilkeler, deerler iin yaamaya zorlanan insann yaamn denetleyemediini savunur. Bu koullarda yaayan insann birok akl almaz davran doal kabul
50 Uzaktan Soruturma, s.13 51 a.g.e., s.13
ederek uygulamasnn da sistemin doal bir sonucu olduunu belirtir.
56
Bond'un bu duruma kar nerisi ise insan eliyle yaratlmas beklenen ve tm "irrasyonel insan davranlarna rasyonel aklama getiren felsefe"52 olan sosyalizmdir. Bylesi bir gelecein yaratlmasnda insani deerlerin esas alnmas gerektiini syleyen Bond, aydna, sanatya toplumsal bir rol verir. Sanatn her zaman akl banda bir dnyaya duyulan zlemi dile getirdiini belirten Bond, sanatnn toplumsal ilevini de bu zlemi gerekletirmeye katkda bulunmak olarak grr. Aydna baklarnda iinde yaadklar toplumsal sistemlerin de farklln hissettiimiz bu iki yazarn aydn sorumluluunu farkl dzlemlerde algladklar ortadadr. Ancak onlar farkllatran yalnzca toplumsal sistemler deil, dnyaya bak alardr. Havel ve Bond'un yan sra Trk oyun yazarlar da aydna farkl anlamlar yklemi ve onlar ok farkl konumlar iinde gstermilerdir. Zaman zaman kiisel sorunlaryla babaa kalan, ancak ou zaman adnn toplumsal sorumluluklarla anld aydna; eletiren, sorgulayan ve farkl bir grme, dnme biimi iinde olaylar deerlendiren bir kimlik verildii grlmtr. Gndelik yaamda da toplumsal sorunlar karsnda da sradan bireylerde farkl bir tutum izleyen aydnn, yazarlarn yaama bak alar dorultusunda, kimi zaman iyimser bir yaklamla toplumsal nc roln stlendii grlmtr. Bu bak as aydn, adalet duygusu ve insanca deerlerle yola kan, drst, dn vermeyen bir kiilie sahip bir varlk olarak kabul eder. Bu nitelikleri tayan aydn, toplumsal ilevini bireysel karlarndan stn tutmakta, sorumluunun bilincinde bir tutum izlemektedir. Kimi zaman da karlat bask ve sindirme politikalar karsnda aresiz kalan bir aydn tipi karmza kar. Byle bir aydn ise, bireysel kayglarn n plana karan, varln ve ilevini sorgulamas sonucunda ikilemler yaayan, toplumuna yararl olamad gibi kendisine de yeni hedefler gelitiremeyen bir aydndr. Yaad bu belirsizlik duygusuyla zaman zaman kk karlar iin kiiliinden dn verir ya da toplumsal sorumluluklarn yerine getirmekten kanr. Aydnn taknd bu farkl tutumlar, iinde yaad ve ilikilerine, yaamna ait birok deeri belirleyen toplum
52 The Woman oyununa yazd nszden alntlanmtr.
yaps kadar, yaama bak ve kendini ifade ettii konumla da yakndan ilgilidir.
57
KAYNAKA
AK, Behi,;"Bina" Boyut Tiyatro Dizisi; stanbul 1993 ANA BRTANNCA, Cilt 12 ANDAY, Melih Cevdet;"erdekiler", Adam Yaynlar; stanbul 1989 ARAYICI,Oktay; "Tanilli Dosyas", Boyut Tiyatro Oyu Dizisi; stanbul 1992 ATAY, Ouz; "Oyunlarla Yaayanlar"; letiim Yaynlar; stanbul 1988 BASHO, Matsuo; "Narrow Road to the Deep North and Other TravelSketches"; Penguin Books; Middlesex,1966 BASHO, Matsuo; "Kuzeye Giden nce Yol ve Dier Gezi Notlar"; ev. Cokun Yerli; Yap Kredi Yaynlar; stanbul 1994 BOND, Edward; "Narrow Road to the Deep North"; Hill and Wang Inc.; New York, 1969 BOND, Edward; "Lear", Eyre Methuen; Norfolk, 1974 BOND, Edward; "Bingo"; Eyre Methuen; Norfolk 1974 CHOMSKY, Noam; "Modern ada Entelektellerin Rol" ev.Selahattin Ayaz, Pnar Yaynlar; stanbul 1994 CUMHURYET DNEM TRKYE ANSKLOPEDS, Cilt 1 EAGLETON, Terry; "Nature and Violence: the Prefaces of Edward Bond"; Critical Quarterly; 1984,26 ECEVT, Yldz; "Ouz Atay'da Aydn Olgusu"; Ara Yaynclk; stanbul, 1989 ESSLIN, Martin; "The Theatre of the Absurd"; Penguin Books; London, 1967 ESSLIN, Martin; "Brief Chronicles"; Temple Smith; London,1970 GRAMSCI, Antonio; "Aydnlar ve Toplum", ev. Vedat Gnyol, F. Edg, B. Onaran; rnek Yaynlar; stanbul 1983 HAVEL, Vaclav; "Grme, Kutlama, ar"; ev. Esin Talu elikkan; Remzi Katitabevi; stanbul, 1990
58
HAVEL, Havel; "Largo Desolato, Buruk Ezgi"; ev.lk Akbaba, Kemal Boztepe; Can Yaynlar; stanbul 1990 HAVEL, Vaclav; "eytan elmesi", ev. Sevgi Sanl, Can Yaynlar, stanbul 1990 HAVEL, Vaclav; "Bildirim" ev. Zehra pirolu; Can Yaynlar; stanbul 1990 HAVEL, Vaclav; "Uzaktan Soruturma"; ev. Leman alkan; Afa Yaynlar; stanbul 1990 HAY, Malcolm; "Edward Bond ile rportaj" Plays and Players; June 1985 HIRST, David; "Edward Bond", Macmillan Modern Dramatists"; London 1985 PROLU, Zehra; "Tiyatroda Yeni Araylar"; Dzlem Yaynlar; stanbul 1992 PROLU, Zehra; "Develt Tiyatrolarnda Bina, ada Bir Talama" Milliyet Sanat; 1 Kasm 1995 MARDN, erif; "Trkiye'de Din ve Siyaset"; letiim Yaynlar; stanbul, 1993 ROBERTS, Philip; "Edwrd Bond's Summer: a voice from the working class"; Modern Drama; 1983, 2/26 SAID,Edward; "Entelektel" ev.Tuncay Birkan; Ayrnt Yaynlar stanbul 1994 SCHARINE, Richard; "The Plays of Edward Bond" Associated University Press; New Jersey; 1976 SHAKESPEARE, William; "Kral Lear" ev. zdenir Utku; Remzi Kitabevi; stanbul TAYLOR, John Russel; "The Second Wave"; Eyre Mthuen; Norfolk; 1978 URGAN, Mina; "Shakespeare ve Hamlet" Altn Kitaplar Yaynevi; stanbul 1984 YKSEL,Ayegl; "Yapsalclk ve Bir Uygulama, Melih Cevdet Anday Tiyatrosu" Gndoan Yaynlar; Ankara 1995
"Aydnn derdi, grnenin ardn aratrmak deil midir?"

Handan Salta ile "ada Tiyatroda Aydn Sorunu" zerine bir sylei Alt Kitap: ncelemenin zellikle Vaclav Havel ve Edward Bond'un oyunlar zerine younlamanda etken olan k noktas nedir? Handan Salta: Dzenin kurucular ve sanatlar arasndaki atmay konu alan "Futurist" adl oyunu okuduumda, sanat, sanat ve kurulu dzenin, dizgenin uyumayan, atan noktalar zerine dnecelerim daha da younlamt. Bu anlamda, Vaclav Havel'in oyun kiilerindeki aresizlik ve kstrlmlk duygusu ok arpc grnd. Dizgenin iinde rpnan, derdini anlatamayan, konutuu dilin egemen sisteme bir ey ifade etmedii baskc bir ortamda yok edilen bireyin durumunu anlatyor Havel. Edward Bond'un oyun kiileriyse farkl bir toplumsal ekonomik yapnn iinde yayorlar. ki farkl devlet yaps ve iki farkl dnya gr, yazarlarn dizgeyle uyumsuzluklarnn boyutunu, 'aydn' kavramna ykledikleri anlam, 'aydn tavrna' yaklamlarn da ortaya karmas asndan nem tayor. Ayrca, incelemede, tiyatromuzdan rneklere de yer verildi. Hem bu iki sistemin dnda hem de ikisinden de zellikleri barndran bir yap iinde yayan yazarlarn retimlerinde nasl aydn tiplemeleri izdiklerini incelemek ilgin olacakt. Alt Kitap: ncelemede aydnn tavrnn, yaad toplumsal gereklie
bal olarak boyut deitirdiinden sz ediliyor. Oyun yazarlarnn konuya farkl yaklamlar, yaamda kendilerini ifade ettikleri konumun kiisel izlerini de tayor mu? Handan Salta: Kukusuz tayor. Bunun en belirgin rnei Havel'de grlyor. 1989 ncesinde oyunlar kendi lkesinde yasaklanan, yurtdnda kazand dlleri almak iin bile pasaport verilmeyen Havel, kendisinin ve yakn evresinin gereinden yola karak yazyor oyunlarn. "Grme, Kutlama, ar" lemesindeki oyun kiisiyle kendi yaam arasnda yakn balar var. Ayn ekilde, ii snfndan gelen Edward Bond da benimsedii
Sylei- Handan Salta
ii
marksist dnya grne kout oyun kiileri yaratyor. Havel'in yaad gibi ak bir bask yaamamas, onu toplumsal basknn aygtlarn grmekten alkoymuyor. Yazdklaryla, yaad dnemin gereklerine gnderme yaparak sistem eletirisini gerekletiriyor. Yazarlarn, gerek yaamda dzene kar aldklar tavrn yaptlarna da yansdn syleyebiliriz. Oyunlarnda aresiz bir konumda izdii aydn tiplemelerini yalnzca sergileyen ya da gsteren Havel'e karn, Bond'un "hatal" konumda izdii aydn tiplemelerini yarglamas ve onlar "cezalandrmas" ya da "doru yolu gstermesi", bu iki oyun yazarnn 'aydn' konusuna yaklamlarndaki en belirgin farkllk. AltKitap: lkemiz oyun yazarlarnda 'aydna' bak ne boyutta ele alnyor? Handan Salta: Burada, hem Havel'in yaad trden bir bask var, hem de Bond'un szn ettii iddetin iselletirilmesi, tketim kltrnn getirdii yabanclama yaanmakta. lkenin yapsnda ksa zaman dilimlerinde yaanan deimeler de sz konusu. Bu durum, yazarlarmza 'zengin' bir malzeme salyor. Bu yzden oyunlarnda izdikleri aydn tiplemeleri de eitlilik gsteriyor, ayrca yazarlarmzn yaamda kendilerini ifade ettikleri yerden, kendi durduklar noktadan baklar da eitlilik gsteriyor. Oyun kiileri hem Havel'in hem Bond'un oyun kiilerine yaknlk tayor. AltKitap: Oyun yazar Vaclav Havel ile bugn devlet bakan olan Vaclav Havel arasnda, inceleme konunla ilgili olarak, nasl bir deiim gzlyorsun? Handan Salta: ncelenen oyunlarn ounda aydn, "muhalif" bir konumda, egemen sistemden zarar ve bask gren bir durumda izilmi, sisteme kar bir tehdit olarak grlm. Havel'in yaam da oyunlarndaki karakterlerle paralellik tarken, tarihin bir ironisi gibi grnen bir "baht dnm" yaanm; muhalif kii sistemin ileyiinden sorumlu kii haline gelmi. Bence Havel'in oyun yazma potansiyeli ve koullar sona ermitir. Burada Aziz Nesin'in, aydnn her zaman muhalif olmas gerektii, aksi takdirde aydn tavrnn grlemeyecei saptamasn hatrlamak gerektii kansndaym. Egemen dzenin ayakta kalabilmesi, kendini var edebilmesi tek bir doruya, ideale ve inanca bal olagelmitir. Oysa, incelemede de vurguladmz gibi, aydnn derdi, grnenin ardn aratrmak, kavramlar, insanl bask altnda tutan yaplar sorgulamak, insan yaamn zgrletirici, renklendirici olandan yana tavr koymakladr. Bu da ancak muhalif kalarak salanabilir.

Cagdas Tiyatroda Aydin Sorunu Handan Salta

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Cagdas Tiyatroda Aydin Sorunu Handan Salta

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ada Tiyatroda Aydn Sorunu

ada Tiyatroda Aydn Sorunu

ada Tiyatroda Aydn Sorunu

Dnen nsann Yalnzl

nsz - Fakiye zsoysal

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

lkesindeki aydnlarn tutumunu da eletirir. Chomsky, "laik din

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

veren ya da veremeyen insanlarn dt durumlar dizgenin ileyiiyle aklanr.

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

dnmeden robot tavryla hareket ederler, ne yaptklarn ve neden

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

tmyle duyarszdr. Alaca kararlarda onu yalnz brakrken Birinci ve

engelleyen, dnmekten korkulmasna yol aan bu sistem aydnn ya

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

ekoslovakya'da 1948'de ve 1968'de yaananlardan yola karak

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

hale getirilmi, bylece Gross'un

sistem iinde sisteme alternatif ya da kart bir eylemde bulunmas

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

hareket ettiini dnd Vanek'i,

hapiste itirafta ve ihbarda bulunduuna ilikin sylentileri anmsatarak

ve sorgulamann bir yana braklmas ngrlr ve sistemin temel

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

II. EDWARD BOND

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

24 a.g.e, s. 48 25 a.g.e, s. 7 26 Christopher Innes, Modern British Drama, s. 160

KUZEYE GDEN NCE YOL (NARROW ROAD TO THE DEEP NORTH)

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

bireylerin varl sayesinde kendisini varedebilmektedir.

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

III. TRK TYATROSUNDA AYDIN SORUNU ZERNE DENMELER

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

nce Yol, Lear, Bina'da

olduu gibi) varln srdrebilmek iin

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta

ada Tiyatroda Aydn Sorunu- Handan Salta