xxxxxxxxxxx

xxxxxxxxxxxx
xxxxxxxxxxxx

ŽIVOTINJSKO OPŠTENJE I LJUDSKI GOVOR

Seminarski rad

xxxxxxxxx xxxxxxxxxxx
1. Uvod
Primijenjen na životinjski svijet, pojam govora upotrebljava se samo
zloupotrebom termina. Zna se da je do danas bilo nemoguće ustanoviti da životinje
raspolažu, makar i u nerazvijenom obliku, nekim načinom izražavanja koji bi imao
svojstva i funkcije ljudskog govora. Završila su se sa neuspjehom sva ozbiljna
ispitivanja vršena na životinjskim zajednicama, svi pokušaji, izvođeni pomoću raznih
tehnika, da se izazove ili kontroliše bilo kakav oblik jezika koji bi se mogao smatrati
sličnim ljudskom.

2. Vrste komunikacije kod životinja

Postoji više vrsta komunikacija kod životinja, a to su: hemijska, auditorna,
komunikacija površinskim valom, opipna, vizualna, električna.

2.1. Hemijska komunikacija

Feromoni ili tvari koje se koriste u komunikaciji između članova iste vrste bili su
vjerojatno prvi signali upotrijebljeni u evoluciji života. Feromoni su osnovni signali
za većinu vrsta organizama. Hemijski signali imaju više istaknutih prednosti. Oni
mogu prenositi kroz tamu i oko prepreka. Manje od mikrograma umjereno
jednostavnog spoja može stvoriti signal koji traje satima ili čak danima. Veliki
nedostaci hemijske komunikacije su sporost prijenosa i postepeno nestajanje. Budući
da se feromoni moraju raspršiti ili nositi u struji, životinja ne može brzo prenijeti
poruku preko velikih udaljenosti niti može naglo prelaziti iz jedne u drugu poruku.

2.2.Vokalna komunikacija
Kao feromoni, zvučni signali strujaju oko prepreka i mogu se emitirati dan i noć
u svim vremenskim uvjetima. U najboljim uvjetima najvokalniji kralježnjaci se mogu
čuti na mnogo većim razmacima. Najveća prednost vokalne komunikacije jest
fleksibilnost jer se potrebni zvučni signali mogu stvarati iz jednog organa.
Jednostavna podešavanja organa omogućuju da se variraju jakost i visina tona,
harmonična struktura i redoslijed tonova koji u kombinaciji stvaraju veliko područje
razlikovnih signala. Ptičji pjev predstavlja vrhunac vokalne komunikacije.

2.3.Komunikacija površinskim valom

2
 Insekti porodice Gerridae su kukci visokih nogu koji žive isključivo na površini
mirnih voda. Premda su umjerene veličine, podupire ih površinska napetost vode. Već
je dugo poznato da su Gerridae osjetljivi na vodene valove koje otkrivaju receptorima
u nogama. Oni jurnu prema insektu koji padne u vodu i zgrabe ga.

2.4.Opipna komunikacija
Komunikacija dodirom je maksimalno razvijena upravo tamo gdje bismo
očekivali da je nađemo, kod onih prisnih redoslijeda okupljanja, pomirenja, udvaranja
i odnosa roditelja i potomstva koji dovodi životinje u najbliži tjelesni kontakt. Za vrste
koje se gusto okupljaju, kao npr. kukci koji spavaju zimskim snom i jata riba u
pokretu, tjelesni kontakt je i očit cilj i signal.

2.5. Vizualna komunikacija

Usmjerenost je najvažnija karakteristika sistema vizualne komunikacije. U
odsutnosti svjetla, vizualna komunikacija ne djeluje ako životinje ne stvaraju svoje
vlastite signale bioluminescencijom. Vizualna komunikacija djeluje samo kada su
signali usmjereni na svjetlosne receptore. Da bi precizno komunicirale među sobom,
dvije životinje se moraju orijentirati ispravno za svaki prijenos.

2.6.Električna komunikacija
Da bi se zaštitile od neprijatelja ili da bi onesposobile plijen, posebne vrste
jegulja i raža u tu svrhu koriste električnu energiju koju proizvode u svojim tijelima.
( Kalmijn, 1971. ; Bullock, 1973. ) U svim živim bićima - računajući i čovjeka -
postoji mala količina električne energije. Međutim, čovjek nije u stanju usmjeravati
ovu energiju i staviti je pod svoju kontrolu kako bi je korisno i racionalno iskoristio.
Potrošena energija se nakon izvjesnog vremena puni i stvara se električna snaga koja
je spremna za ponovnu upotrebu.

3. Komunikacijski sistem kod pčela

Sve nas navodi na to da vjerujemo da pčele imaju način da opšte međusobno.
Čudesna organizacija njihovih kolonija, njihove koordinirane djelatnosti, njihova
sposobnost da kolektivno reaguju u nepredviđenim situacijama, navode na
3
pretpostavku da su one sposobne da izmjenjuju među sobom prave poruke. Npr. kad
pčela koja kupi med naiđe na sladak rastvor pomoću kojeg je eksperimentator
namamljuje, odmah počinje da ga sisa. Dok se ona tako hrani, eksperimentator je
markira. Zatim se ona vraća u svoju košnicu. Malo kasnije na isto mjesto stiže grupa
pčela među kojima se ne nalazi ona markirana, a sve su ove pčele iz iste košnice kao i
ona. Dakle, ona mora da je obavijestila svoje drugarice. I one su bile vrlo precizno
obaviještene, jer bez vođe dolaze do mjesta koje je često vrlo udaljeno od košnice, i
otuda nevidljivo. Greške ili kolebanja u otkrivanju mjesta nema: ako je prva pčela
izabrala jedan cvijet između drugih cvjetova, pčele koje dolaze poslije uputit će se
pravo prema tom cvijetu, zanemarujući ostale. Očevidno je da je prva pčela označila
svojim drugama mjesto odakle dolazi. Ali na koji način?
Karl von Friš, profesor zoologije na minhenskom Univerzitetu, otkrio je proces
opštenja pčela. On je u prozračnoj košnici posmatrao ponašanje pčele koja se vraća
poslije otkrića plijena. Oko nje se odmah okupljaju njene druge, i pružaju pipke
prema njoj da prime polen koji je donijela. Poslije toga, pčela igra. To je bitni trenutak
procesa i pravi čin opštenja. Pčela pleše dva različita plesa. Jedan se sastoji u tome što
ona, uzastopce, pravi horizontalne krugove, zdesna nalijevo, pa slijeva nadesno.
Drugi, praćen neprekidnim podrhtavanjem abdomena (wagging dance), otprilike
stvara figuru 8: pčela leti pravo, pa izvodi potpuni krug nadesno, i tako dalje. Nakon
ove igre, jedna ili više pčela napušta kočnicu i ide pravo prema izvoru koji je prva
pčela posjetila, i pošto se dobro najedu, vraćaju se u košnicu, gdje i one igraju isti
ples, što izaziva nove odlaske. Ples u krug i ples u obliku osmice ukazuju se kao prave
poruke kojima je otkriće najavljeno košnici. U čemu je razlika između ta dva plesa?
Karl fon Friš je mislio da su se ta dva plesa odnosila na prirodu otkrivenog plijena:
kružna igra označavala bi nektar a igra u osmici polen.
Nakon hiljade eksperimenata uspio je da odredi značenje igri. Novina je da se
igre ne odnose na prirodu plijena, već na odstojanje između plijena i košnice. Igra u
krug najavljuje da mjesto gdje je hrana treba tražiti na maloj daljini, u krugu od nekih
stotinjak metara oko košnice. Druga igra, gdje pčela podrhtava trbuhom i opisuje
osmice, označava da se plijen nalazi na odstojanju većem od sto metara, sve do šest
kilometara. Poruka se sastoji od dva različita uputstva, jednog koje kazuje odstojanje i
drugog koje kazuje pravac. Odstojanje je implicirano brojem figura načinjenih u
određenom vremenu; ono varira u obrnutom smislu prema njihovoj frekventnosti. Na
primjer, pčela napravi devet do deset potpunih „osmica“ za petnaest sekundi kad je
odstojanje sto metara, sedam „osmica“ za dvjesta metara, četiri i po za kilometar, a
samo dvije za šest kilometara. Osa „osmice“ u odnosu na sunce označava pravac u
4
kome valja tražiti plijen. Prema tome da li se naginje nalijevo ili nadesno, osa
pokazuje ugao koji mjesto otkrića čini sa suncem. A pčele su u stanju da se orijentišu i
po oblačnom danu, zahvaljujući svojoj osobitoj osjetljivosti na polarizovano svjetlo.

Sad postoji mogućnost da se utvrdi da baš igra u svoja dva oblika služi pčelama
da obavijeste svoje druge o svojim nalazima i da ih tamo upute pomoću obavještenja
o pravcu i odstojanju. Osjećajući nektar koji je pčela progutala, one, pored toga,
saznaju i prirodu pronađenog plijena. Onda i same polete i odlaze na mjesto koje je
ona naznačila. I tako posmatrač prema tipu i ritmu igre može da predvidi kako će se
košnica ponašati i da provjeri dostavljene indikacije.
Pčele se pokazuju kao sposobne da proizvedu i da razumiju istinsku poruku koja
sadrži više datâ. One mogu da registruju odnose položaja i odstojanja, mogu da ih
sačuvaju u „pamćenju“, mogu da ih međusobno saopštavaju simbolišući ih raznim
tjelesnim pokretima. Značajna je činjenica da one manifestuju sposobnost
simbolizovanja: postoji „konvencionalan“ odnos između njihovog ponašanja i
podataka koji to ponašanje prenose.Taj odnos je opažen od drugih pčela terminima u
kojima im je bio prenesen i on postaje pokretač akcije. Sve dovde mi kod pčela
nalazimo uslove bez kojih nikakav govor nije moguć, sposobnost da se formuliše i da

5
se tumači „znak“ koji upućuje na izvjesnu „stvarnost“, pamćenje iskustva i
sposobnost da se to iskustvo raščlani.
Poruka sadrži tri data: postojanje izvora hrane, njegovo odstojanje, njegov
pravac. Ti bi se elementi mogli rasporediti na malo drugačiji način. Igra u krug
označava prisustvo plijena, podrazumijevajući da je na kratkom odstojanju. Druga
igra formuliše pravo opštenje; tu je postojanje hrane implicirano u oba data
(odstojanje i pravac), koja su izričito iskazana. Mi u tome vidimo nekoliko tačaka
sličnosti s ljudskim govorom: ovi postupci upotrebljavaju jedan istinski, iako
rudimentaran, simbolizam, pomoću kojeg su objektivna data transponovana u
formalizovane gestove, koji sadrže varijabilne elemente sa postojanim „značenjem“.

4. Razlike između komunikacije pčela i ljudskog govora

Razlike su ogromne i one nam pomažu da shvatimo šta osobeno karakteriše
ljudski govor. Prvo, bitna razlika je u tome što se poruka kod pčela sastoji sva u igri,
bez učešća „glasovnog“ aparata, dok nema govora bez glasa. Druga razlika je fizičke
prirode. Pošto nije glasovno, već gestuelno, opštenje među pčelama vrši se pod
uslovima koji dozvoljavaju vizuelno opažanje, na svjetlu dana – ne može se vršiti u
mraku. Ljudski govor ne zna za tu granicu.
Postoji i kapitalna razlika u situaciji u kojoj dolazi do opštenja. Poruka pčela ne
povlači za sobom nikakav odgovor okoline, osim izvjesnog ponašanja koje nije
odgovor. To znači da pčele ne znaju za dijalog, uslov ljudskog govora. Zato što kod
6
pčela nema dijaloga opštenje se odnosi samo izvjesno objektivno dato. Tu ne može
biti opštenja koje bi se odnosilo na neko „lingvističko“ dato, već zbog toga što nema
odgovora, jer je odgovor lingvistička reakcija na lingvističku manifestaciju, ali i zato
što poruka jedne pčele ne može biti ponovljena od neke druge koja nije i sama vidjela
stvari koje prva najavljuje. Tako se nije moglo utvrditi da li bi jedna pčela prenijela
poruku koju je dobila u svojoj košnici drugoj nekoj košnici, što bi predstavljalo neku
vrstu transmisije. Tu se vidi razlika u odnosu na ljudski govor, gdje se, u dijalogu,
pozivanje na objektivno iskustvo i reakcija na lingvističku manifestaciju prepliću u
beskraj. Pčela ne izgrađuje svoju poruku polazeći od druge poruke. Svaka pčela koja
je bila podstaknuta igrom prve i otišla da se nahrani na označenom mjestu, kada se
vrati, reprodukuje istu informaciju ne prema prvoj poruci, već prema stvarnosti koju
je i sama konstatovala. Svojstvo govora je u tome da pruža zamjenu za iskustvo,
podobnu da se bez kraja prenosi u vremenu i u prostoru, što je svojstveno našem
simbolizmu uopšte i temelj lingvističke tradicije.
Ako sad posmatramo sadržaj poruke, lako se može primijetiti da se on odnosi
isključivo na jedno dato, hranu, i da se jedine varijante koje on sadrži odnose na
prostorna data.
Još jedno svojstvo opštenja kod pčela snažno ga suprotstavlja ljudskim jezicima.
Poruka pčela se ne da analisati. Mi tu možemo naći samo globalan sadržaj, jedina
razlika je u vezi sa prostornim položajem označenog predmeta. Nemoguće je razložiti
taj sadržaj na njegove formativne elemente, na njegove „morfeme“, tako da svaki od
tih morfema odgovara jednom elementu iskaza, a to je baš karakteristika ljudskog
govora, gdje se svaki iskaz svodi na svoje elemente, koji se mogu kombinovati
shodno određenim pravilima. Tako mali broj morfema omogućava ogroman broj
kombinacija, odakle proističe raznolikost ljudskog govora, koji je sposoban da se sve
kaže. Podrobnija analiza jezika pokazuje da se ti morfemi razlažu u foneme, elemente
artikulacije lišene značenja, a koji su još malobrojniji, i čije selektivno i distinktivno
spajanje daje značenjske jedinice. Ti „prazni“ fonemi, organizovani u sisteme, čine
osnovu svakog jezika.
Ove opaske ukazuju na suštinsku razliku između postupaka opštenja koji su
otkriveni kod pčela i našeg govora. Ta razlika se rezimira u terminu koji nam se čini
najprikladnijim da definiše način opštenja koji pčele upotrebljavaju: to nije govor, to
je kôd signala. Sve njegove osobine potiču odatle: stalnost sadržaja, nepromjenljivost
poruke, odnos na samo jednu situaciju, neraščlanjiva priroda iskaza, njegova
jednostavna transmisija. Ipak je značajno da je taj kôd, jedini oblik „govora“ koji se

7
do sada mogao otkriti kod životinja, svojstven insektima koji žive u društvu. Društvo
je takođe uslov jezika.

5. Summary
Communication is an adaptation that helps animals survive. Communication can
be auditory, visual, tactile or chemical (tastes and smells). Animals use
communication to attract mates, warn off predators, mark territory and to identify
themselves.
Bees are able to communicate direction and distance of a food source by means
of the round dance, wagging dance and shaking signals. Honey bees learn and
communicate in order to find food sources and for other means. It has long been
known that successfully foraging Western honey bees perform a dance on their return
to the hive, known as wagging dance, indicating that food is further away, while the
round dance is a short version of the wagging dance, indicating that food is nearby.
The laden forager dances on the comb in a circular pattern, occasionally crossing the
circle in a zig-zag or waggle pattern. In 1947, Karl von Frisch correlated the runs and
turns of the dance to the distance and direction of the food source from the hive. The
orientation of the dance correlates to the relative position of the sun to the food
8
source, and the length of the waggle portion of the run is correlated to the distance
from the hive.

5.1.Keywords
auditory, visual, tactile, chemical, wagging dance, honey bees, hive

6. Bibliografija

1. Emil Benvenist, „Problemi opšte lingvistike“, Nolit, Beograd 1975.

2. Gallistel,R. „Animal cognition“, London: The mit press, 1992.
3. Gould, J.L., and C.G. Gould, „The Honey Bee“, Scientific American Library,
W.H. Freeman, New York, 1988.
4. Karl von Frisch, „Bees, Their Vision, Chemica Senses and Language“, Cornell
University Press, Ithaca, N.Y. 1950.
5. Karl von Frisch, „The Dance Language and Orientation of Bees“, Cambridge,
MA: Harvard Univ. Press, 1967.