Sadraj

Sadraj 1 Uvod 2 Matrice i determinante

2.1 Pojam matrice . . . . . . . . . . . 2.2 Operacije s matricama . . . . . . . 2.2.1 Sabiranje matrica . . . . . . 2.2.2 Mnoenje matrica skalarom 2.2.3 Mnoenje matrica . . . . . 2.2.4 Transponovanje matrice . . 2.3 Determinante . . . . . . . . . . . . 2.4 Inverzna matrica . . . . . . . . . . 2.5 Rang matrice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ii 1
. 2 . 6 . 6 . 7 . 7 . 8 . 9 . 13 . 16

POGLAVLJE 2
Matrice i determinante
U ovom poglavlju uvest emo pojam matrice. Matrice i operacije s matricama su pogodne za zapisivanje i rjeavanje sistema linearnih jednaina, koriste se u teoriji linearnih transformacija, kao i u mnogim drugim oblastima matematike. Pogodne su za zapisivanje podataka koji zavise od dva parametra.

2.1

Pojam matrice
Neka je

Denicija 2.1.
datu sa

skup brojeva. Funkciju

A : {1, 2, . . . , m} {1, 2, . . . , n} P (i, j ) aij

nazivamo matricom formata

mn

nad skupom

P.

Matrice obino zapisujemo u obliku pravougaone sheme elemenata aij i = 1, . . . , m, j = 1, . . . , n skupa P , to jeste u obliku
a11 a12 a21 a22 A= . . . . . . am1 am2 a1n a2n . . . . amn

2.1.Pojam matrice

Doc. dr. Almasa Odak

Koristi se i skraena oznaka A = (aij )mn . U literaturi se koriste i sljedee oznake A = [aij ]mn i A = aij mn . Brojeve aij , i = 1, . . . , m, j = 1, . . . , n, nazivamo elementima matrice. Elementi ai1 , ai2 , . . . , ain ine i-ti red (vrstu) matrice, dok brojevi a1j , a2j , . . . , amj ine j -tu kolonu (stubac) matrice A. Dakle, element aij lei u i-tom redu i j -toj koloni. Obino je P neko polje brojeva. Skup svih matrica formata m n nad poljem P obiljeavamo sa Mm,n (P ). U sluaju kada je P = R govorimo o realnim, a za P = C o kompleksin matricama. Skup svih realnih matrica se obiljeava i sa Rmn , a kompleksnih sa Cmn Mi emo se u nastavku, radi jednostavnosti bazirati na rad s realnim matricama, mada se svi pojmovi mogu generalizirati i za sluaju proizvoljnog skupa brojeva.

Denicija 2.2.
mata

Matricu sa istim broj redova i kolona, to jeste matricu for-

nn

nazivamo kvadratnom matricom reda

n.

Dakle, kvadratna matrica reda n je oblika

a11 a12 a21 a22 A= . . . . . . an1 an2 a1n a2n . . . . ann

Za elemente a11 , a22 , . . . , ann kaemo da su elementi glavne dijagonale kvadratne matrice A, dok su elementi a1n , a2n1 , . . . , an1 elementi sporedne dijagonale matrice A.

Primjer 2.1.

Neka je

2 5 0 5 3 2 1 A = 0 1 3 2 , B = 4 0 4 . 2 2 4 1 2 3 7
Matrica matrica

A je pravougaona matrica formata 3 4, dok je matrica B kvadratna reda 3. Elementi 0,1,-3,2 su elementi drugog reda matrice A, eleB,
dok su elementi -1,0,-2 elementi sporedne dijagonale

menti 0,-3,4 su elementi tree kolone te matrice. Elementi 3, 0, 7 ine glavnu dijagonalu matrice te matrice.

Postavljajui zahtjeve na format matrice ili na elemente matrice dobijamo neke specijalne tipove matica. 3

2.1.Pojam matrice

Doc. dr. Almasa Odak

Matricu formata 1 n nazivamo matrica red ili matrica vrsta a11 a12 a1n ,

a matricu formata m 1 matrica kolona ili matrica stubac

a11 a21 . . . . am 1

Matrice red i matrice kolona nazivamo i vektorima.

Kvadratnu matricu iji su svi elementi van glavne dijagonale jednaki 0

nazivamo dijagonalnom

a11 0 0 a22 . . . . . . 0 0

0 0 . . . . ann

Kvadratnu matricu iji su svi elementi iznad glavne dijagonale jednaki

0 nazivamo donjom trougaonom matricom

a11 0 a21 a22 . . . . . . an1 an2

0 0 , . . . ann

a onu iji su svi elementi ispod glavne dijagonale jednaki 0 nazivamo gornjom trougaonom
a11 a12 0 a22 . . . . . . 0 0 a1n a2n . . . . ann

2.1.Pojam matrice

Doc. dr. Almasa Odak

Matricu iji su svi elementi jednaki nula nazivamo nula matrica 0 0 0 0 0 0 . . . . . . . . . . 0 0 0

Nula matrica se obiljeava sa 0mn ili samo sa 0 ako se iz konteksta zna o kojem formatu se radi.
Dijagonalnu matricu reda n iji su elementi na dijagonali jednaki 1 nazivamo jedininom matricom i obiljeavamo je sa En ili In 1 0 0 0 1 0 En = . . . . . . . . . . 0 0 1

esto se pie samo E ili I ukoliko je iz konteksta jasno o kojem redu matrice se radi.

Primjer 2.2.
A1 =

Primjeri matrica su

2 3 5 1

, A2 =

a b

a 0 2 0 0 0 0 A5 = 0 1 0 , A6 = 0 0 0 0 4 0 0 2 0 0 0 3 6 0 0 0 0 0 0 A8 = 4 4 5 0 , A9 = 0 0 0 0 6 3 0 7
Matrice trice

2.3 x , A3 = , A4 = 0 , y 4 0 0 1 3 2 2 0 0 , A7 = 0 2 8 6 , 0 0 3 3 b 0 0 c 0 0 0 4 1 0 0 = 0 1 0 . 0 0 1

, A10

A1 i A2 su matrice vrsta, matrice A3 i A4 su matrice kolona. MaA5 , A6 i A10 su primjeri dijagonalnih matrica. Matrica A7 je gornja trougaona, a matrica A8 donja trougaona. Matrica A9 je primjer pravougaone nula matrice, dok je matrica A10 jedinina matrica reda 3.

2.2.Operacije s matricama

Doc. dr. Almasa Odak

U nastavku emo uvesti osnovne operacije s matricama, no prije toga denirajmo relaciju jednakosti.

Denicija 2.3. Zadatak 2.1.

Matrice

A = (aij )mn i B = (bij )pq

su jednake ako su istog

formata i ako su im odgovarajui elementi jednaki, to jeste

m = p, n = q

aij = bij , i = 1, . . . , m, j = 1, . . . , n.
Pokazati da je relacija jednakosti za matrice na skupu

Mm,n

relacija ekvivalencije.

2.2

Operacije s matricama

U ovom odjeljku denirat emo osnovne operacije sa matricama: transponovanje, sabiranje, mnoenje skalarom i mnoenje.

2.2.1

Sabiranje matrica

Dvije matrice istog formata A = (aij )mn i B = (bij )mn sabiraju se tako to im se saberu odgovarajui elementi, to jeste
A + B = (aij )mn + (bij )mn = (aij + bij )mn .

Primijetimo da je sabiranje matrica denirano samo za matrice istog formata. Matrice razliitog formata se ne mogu sabirati. Oduzimanje matrica se denie analogno. Dvije matrice istog formata A = (aij )mn i B = (bij )mn oduzimaju se tako to im se oduzimaju odgovarajui elementi, to jeste
A B = (aij )mn (bij )mn = (aij bij )mn .

Neka je A, B, C, 0 Rmn . Sabiranje matrica posjeduje sljedee osobine (i) Asocijativnost: (A + B) + C = A + (B + C), (ii) Komutativnost: A + B = B + A, (iii) Nula matrica je neutralni element za sabiranje: 0 + A = A + 0 = A. 6

2.2.Operacije s matricama

Doc. dr. Almasa Odak

2.2.2

Mno zenje matrica skalarom

Matrica A = (aij )mn se mnoi skalarom R tako to se svaki element pomnoi tim skalarom, to jeste
A = (aij )mn = (aij )mn .

Neka je A, B, 0 Rmn , , R. Mnoenje matrica skalarom posjeduje sljedee osobine (i) (A + B) = A + B, (ii) ( + )A = A + A, (iii) ( )A = ( A), (iv) 1A = A, (v) 0A = 0. Za svaku matricu A Rmn matricu (1)A oznaavamo krae sa A i nazivamo suprotnom matricom matrice A. Za suprotnu matricu vrijedi (vi) A + (A) = A + A = 0.

2.2.3

Mno zenje matrica

Matrice A = (aij )mn i B = (bij )pq se mogu mnoiti samo ako je broj kolona matrice A jednak broju vrsta matrice B, odnosno ako je n = p. U ovom sluaju kaemo da su matrice A i B saglasne za mnoenje. Rezultujua matrica C = AB je formata m q . Elemente cij matrice C raunamo po formuli n
cij =
k=1

aik bkj , (i = 1, . . . , m, j = 1, . . . , q ).

Dakle, elemenat cij koji se nalazi u i-toj vrsti i j -toj koloni matrice C = AB dobijemo tako to svaki element i-te vrste matrice A pomnoimo odgovarajuim elementom j -te kolone matrice B i te proizvode saberemo. Mnoenje matrica posjeduje sljedee osobine (i) A(BC) = (AB)C, (A Rmn , B Rnp , C Rpq ), 7

2.2.Operacije s matricama

Doc. dr. Almasa Odak

(ii) AEn = Em A = A, (A Rmn ), (iii) A0np = 0mp , 0km A = 0kn , (A Rmn ), (iv) A(B + C) = AB + AC, (A Rmn , B, C Rnp ), (v) (A + B)C = AC + BC, (A, B Rmn , C Rnp ), (vi) AB = (A)B = A(B), R, A Rmn , B Rnp ). Vano je napomenuti da mnoenje matrica u optem sluaju nije komutativno. Naime, ako postoji proizvod AB matrica A i B, ne mora postojati i proizvod BA. Dodatno, i ako postoje oba proizvoda AB i BA to ne moraju biti matrice istog formata, ali ako i jesu istog formata, one u optem sluaju nisu jednake. U sluaju kada je matrica A kvadratna moemo je mnoiti samu sa sobom. U tom sluaju govorimo o stepenovanju matrice A. Za A Rnn po deniciji stavjamo
A0 = En , An = An1 A (n N).

2.2.4

Transponovanje matrice

Transponovana matrica matrice A = (aij )mn je matrica AT = (aji )nm . Dakle, transponovanu matricu matrice A dobijemo tako to zamijenimo ulogu kolona i vrsta. Operacija transponovanja zadovoljava sljedee osobine (i) (AT )T = A, (A Rmn ), (ii) (A + B)T = AT + BT , (, R, A, B Rmn ), (iii) (AB)T = BT AT , (A Rmn , B Rnp ). U sluaju kada je A = AT kaemo da je matrica A simetrina, a kada je A = AT kaemo da je ona kososimetrina. Ukoiko je AAT = Em kaemo da je matrica A ortogonalna. Ukoliko su elementi matrice iz skupa kompleksnih brojeva onda se esto posmatra matrica koja se dobije od poetne transponovanjem i konjugovanjem elemenata. Takva matrica se obiljeava sa AH . Dakle, za A = (aij )mn je AH = (aji )nm . Koristei upravo uvedenu matricu uvodimo i sljedee tipove matrica. 8

2.3.Determinante

Doc. dr. Almasa Odak

Teorem 2.1. (Rmn , +) je Abelova grupa. Teorem 2.2. (Rmn , +, ), gdje je operacija

U sluaju kada je A = AH kaemo da je matrica A hermitska, a kada je A = AH kaemo da je ona kosohermitska. Ukoiko je AAH = Em kaemo da je matrica A unitarna, a ako je AAH = AH A kaemo da je matrica A normalna. Imajui u vidu uvedene operacije sa matricama i njihove osobine moe se zakljuiti da vrijede sljedei teoremi.
mnoenja matrica skalarom,

je vektorski prostor nad poljem realnih brojeva.

Primijetimo da (Rmn , ), gdje je operacija mnoenja matrica u optem sluaju nije ni grupoid. Naime, proizvod dvije matrice formata m n za m = n ne postoji, pa taj skup nije zatvoren u odnosu na mnoenje. Specijalno, za m = n skup (Rnn , ) jeste grupoid, zbog zadovoljenog uslova asocijativnosti, to je i polugrupa. No, postavlja se pitanje da li je (Rnn , ) grupa. Iz osobine (ii) mnoenja matrica slijedi da je jedinina matrica reda n neutralni element u (Rnn , ), pa za odgovor na postavljeno pitanje neophodno je ispitati egzisteniciju inverznog elementa matrice A u odnosu na operaciju mnoenja. U nastavku emo posebnu panju posvetiti kvadratnim matricama, jer su upravo one matrice koje mogu posjedovati inverzni elemenat u odnosu na mnoenje.

2.3

Determinante

U svrhu ispitavanja egzistencije i nalaenja inverznog elementa matrice A Rnn u odnosu na operaciju mnoenja matrica uvodimo pojam determinante.

Precizna denicija determinanti se uvodi pomou pojma permutacija i matematiki je prilino zahtjevna i ovdje je neemo navoditi. Smatrat emo da je determinata matrice A Rnn realan broj pridruen toj matrici i opisati induktivni postupak za raunanje tog broja. Determinantu matrice A obiljeavamo sa detA, det(A) ili |A|. U optem sluaju determinantu matrice reda n piemo u obliku
a11 a12 a21 a22

. . .

. . .

a1n a2n

. . .

an1 an2

ann

2.3.Determinante

Doc. dr. Almasa Odak

i za determinantu kaemo da je reda n. Pojmovi elemenata, redova, kolona, dijagonale i sporedne dijagonale determinante su potpuno analogni odgovarajuim pojmovima za matrice. Opti oblik matrice prvog reda je (a11 ). Njena determinanta je |a11 | = a11 . Dakle, determinanta matrice prvog reda jednaka je njenom jedinom elementu. Opti oblik matrice drugog reda je
a11 a12 a21 a22 a11 a12 a21 a22

. Njena determinanta je

= a11 a22 a21 a12 .

Dakle, determinanta matrice drugog reda jednaka je razlici proizvoda elemenata na glavnoj dijagonali i proizvoda elemenata na sporednoj dijagonali. Opti oblik matrice treeg reda je a21 a22 a23 . Njena determinanta je
a11 a12 a13 a21 a22 a23 a31 a32 a33 a31 a32 a33 a11 a12 a13

= a11 a22 a33 + a12 a23 a31 + a13 a21 a32 a13 a22 a31 a11 a23 a32 a12 a21 a33 .

Izraz za determinantu treeg reda moe se izvesti koristei tzv. Sarusovo pravilo. Ono se sastoji u sljedeem. S desne strane determinante dopiemo prvu i drugu kolonu te determinante, raunamo proizvod elemenata na glavnoj dijagonali i na dvjema linijama paralelnim sa glavnom dijagonalom i njih uzimamo sa znakom plus, a potom raunamo proizvode elemenata na sporednoj dijagonali i dvjema linijama paralalnim sa njom i uzimamo ih sa znakom minus. Ilustracija Sarusovog pravila data je u nastavku.
a11 a12 a13 a21 a22 a23 a31 a32 a33 a11 a12 a21 a22 a31 a32

= a11 a22 a33 + a12 a23 a31 + a13 a21 a32 a13 a22 a31 a11 a23 a32 a12 a21 a33

Treba napomenuti da se opisano pravilo moe koristiti iskljuivo za raunanje determinanti treeg reda i ne moe se uoptiti na determinante veeg reda. Drugi nain raunanja matrica treeg reda je pomou matrica drugog reda. 10

2.3.Determinante

Doc. dr. Almasa Odak

Ovaj drugi metod je znaajan jer se moe uoptiti i za raunanje determinanti vieg reda. Da bi ga mogli opisati potrebno je uvesti pojmove minora i kofaktora elementa aij matrice A.

Denicija 2.4.

Determinanta reda

i aij proizvoljan elemenat te matrice. n 1 koju dobijemo brisanjem i-tog reda i j -te kolone iz determinante matrice A nazivamo minor elementa aij matrice A. Obiljeavamo ga sa Mij .

Neka je

A Rnn

Denicija 2.5.
(1) Mij sa Aij .
i+j

Neka je

A Rnn i aij

proizvoljan element te matrice. Broj

nazivamo kofaktorom elementa

aij

matrice

A.

Obiljeavamo ga

Primijetimo da determinantu treeg reda moemo napisati na sljedei nain.

a11 a12 a13 a21 a22 a23 a31 a32 a33 a11 (a22 a33 a23 a32 ) a12 (a21 a33 a23 a31 ) + a13 (a21 a32 a22 a31 ) a a a a a a a11 22 23 a12 21 23 + a13 21 22 a31 a32 a31 a33 a32 a33 a11 M11 a12 M12 + a13 M13 a11 A11 + a12 A12 + a13 A13 .

= = = =

Dakle, determinantu treeg reda napisali smo kao proizvod elemenata prve vrste i njima odgovarajuih kofaktora. Kaemo da smo determinantu razvili po prvoj vrsti. Moe se pokazati da se razvoj moe izvriti po bilo kojoj vrsti ili koloni. Pokazuje se da se opisani postupak moe pooptiti na raunanje determinante bilo kojeg reda, to jeste vrijedi sljedei teorem.

Teorem 2.3.

Determinanta reda
n

jednaka je zbiru proizvoda elemenata ma

koje vrste ili kolone i njima odgovarajuih kofaktora

det(A) =
i=1 n

aij Aij , (j = 1, . . . , n),

det(A) =
j =1

aij Aij , (i = 1, . . . , n).

11

2.3.Determinante

Doc. dr. Almasa Odak

Opisani postupak se naziva Laplasov razvoj determinante. Obzirom da se u ovom postupku kofaktori mnoe sa elementima vrste ili kolone po kojoj se razvoj vri jasno je da je najpogodnije za razvoj birati kolonu ili vrstu koja ima najvie elemenata jednakih nuli. Postupak opisan u teoremu 2.3 je induktivnog karektera i teorijski omoguava raunanje determinante bilo kojeg reda, no ovaj postupak za determinante veeg reda nije od praktinog znaaja. Naime broj operacija koje treba obaviti za raunanje determinante reda n je reda n!. Ekasniji naini za raunanje determinanti zasnivaju se na primjeni osobina determinanti. U nastavku emo navesti neke od njih. (i) Determinanta matrice koja ima vrstu (kolonu) koja se sastoji od samih nula jednaka je 0. (ii) Determinanta gornje ili donje trougaone matrice jednaka je proizvodu elemenata na dijagonali. Specijalno, determinanta dijagonalne matrice jednaka je proizvodu elemenata na dijagonali. (iii) Determinanta matrice koja ima dvije jednake ili proporcionalne vrste (kolone) jednaka je 0. (iv) Ukoliko vrste i kolone matrice zamijene uloge determinanta matrice se ne mijenja. Dakle det(A) = det(AT ). (v) Determinanta mijenja predznak ukoliko dvije susjedne vrste (kolone) zamijene mjesta. (vi) Determinanta se mnoi skalarom tako to se jedna, proizvoljno odabrana, vrsta ili kolona determinante pomnoi tim skalarom. Drugim rijeima, zajedniki faktor elemenata jedne vrste (kolone) moe se izvui ispred determinante. (vii) Determinanta je multilinearna funkcija svojih kolona (vrsta), to jeste 12

2.4.Inverzna matrica

Doc. dr. Almasa Odak

vrijedi
a11 . . . a1i . . . a1n a21 . . . a2i . . . a2n a11 . . . b1i + c1i . . . a1n a21 . . . b2i + c2i . . . a2n

. . .

. . .

. . .

. . .

. . .

. . .

an1 . . . ani . . . ann a11 . . . b1i . . . a1n a21 . . . b2i . . . a2n

an1 . . . bni + cni . . . ann a11 . . . c1i . . . a1n a21 . . . c2i . . . a2n

. . .

. . .

. . .

. . .

. . .

. . .

an1 . . . bni . . . ann

an1 . . . cni . . . ann

(viii) Vrijednost determinante ostaje nepromijenjena ukoliko sve elemente jedne vrste (kolone) pomnoimo nekim realnim brojem i saberemo sa odgovarajuim elementima neke druge vrste (kolone). (ix) Za A, B Rnn vrijedi det(AB) = det(A)det(B). (x) Determinanta je razliita od nule ako i samo ako su vrste (kolone) matrice linearno nezavisne. Prilikom raunanja determinante posebno je pogodno koristiti osobinu (viii). Primjenom transformacija opisanih ovom osobinom vrijednost determinante se ne mijenja. Cilj je, njihovom primjenom, determinantu transformisati na determinantu gornje ili donje traougaone matrice, a takve je lagano izraunati primjenom osobine (ii).

2.4

Inverzna matrica

Pojam inverznog elementa u optem sluaju smo uveli ranije. Specijalno za matricu A Rnn inverzna matrica je matrica B takva da je
AB = BA = En .

(2.1)

Jedinstvenost inverzne matrice, ukoliko ona postoji, garantovana je sljedeim teoremom.

Teorem 2.4.

Neka je

A Rnn .

Ako postoji matrica

koja zadovoljava

(2.1), onda je ona jedinstvena.

13

2.4.Inverzna matrica

Doc. dr. Almasa Odak

Pretpostavimo da postoje dvije matrice B1 i B2 koje zadovoljavaju (2.1). Pokaimo da je B1 = B2 . Iz (2.1) slijedi
Dokaz.

(B1 A)B2 = En B2 = B2 , (B1 A)B2 = B1 (AB2 ) = B1 En = B1 .

Dakle, B1 = B2 , pa je dokaz zavren.

A1 .

Obzirom na jedinstvenost, inverznu matricu matrice A, oznaavamo sa

Za matricu

Denicija 2.6.

A Rnn

kaemo da je regularna ukoliko ona

ima inverznu matricu. U protivnom kaemo da je matrica

singularna.

Prirodno je postaviti pitanje postoji li ekasan metod za ispitivanje regularnosti matrice. U nastavku emo dokazati teorem koji nam daje metod ispitivanja regularnosti pomou determinate i istovremeno eksplicitnu formulu za raunanje inverzne matrice matrice A. Prije formulacije pomenutog teorema uvedimo pojam adjungovane matrice i dokaimo jedan vaan rezultat za adjungovanu matricu koji emo koristiti u nastavku.

Denicija 2.7.

Neka je

A Rnn .

Matricu

adj (A) = (Aij )T = (Aji )

zovemo adjungovanom matricom matrice

A.

Dakle, adjungovanu matricu matrice A dobijemo tako to svaki element aij matrice A zamijenimo njegovim kofaktorom Aij i tako dobijenu matricu transponujemo. U nekoj literaturi se matrica sainjena od kofaktora matrice A obiljeava sa A , a adjungovana matrica sa A . Operacija adjungovanja zadovoljava sljedee osobine. (i) adj (AB) = adj (B)adj (A), (A, B Rnn ), (ii) adj (AT ) = (adj (A))T , (A Rnn ). Jo jedna vana osobina adjungovanja matrice data je sljedeim teoremom.

Teorem 2.5.

Neka je

A Rnn .

Vrijedi

Aadj (A) = adj (A)A = det(A)En .

14

2.4.Inverzna matrica

Doc. dr. Almasa Odak

Dokaz.

Iskoristimo li razvoj determinante matrice A po j -toj (j = 1, . . . , n) koloni dobijamo jednakost

n

aij Aij = det(A).

i=1

Modikujemo li matricu adj (A) tako to algebarske komplemente Aij kolone j zamijenimo komplementima iz kolone k , k = j , dobijamo matricu koja ima dvije iste kolone, pa je prema osobini (iii) determinanti determinanta takve matrice 0. Dakle, vrijedi
n

aij Aik = 0,
i=1

jer je gornja suma razvoj modikovane matrice po j -toj koloni. Dvije posljednje jednakosti moemo objediniti koristei Kronekerov simbol dat sa
jk = 1, j = k ; 0, j = k.

Dakle,

aij Aik = jk det(A).

i=1

Sada koristei deniciju mnoenja matrica jednostavno zakljuujemo da je Aadj (A) = det(A)En . Analogno se dobije i adj (A)A = det(A)En , pa je tvrdnja teorema dokazana.

Teorem 2.6. Neka je A Rnn .

Ako je

Matrica

A je regularna akko je det(A) = 0.

regularna, onda je

A 1 =
Dokaz.

1 adj (A). det(A)

Neka je A regularna matrica. Tada postoji matrica A1 takva da je AA1 = A1 A = En . Prema osobini (ix) determinanti slijedi da je det(AA1 ) = det(A)det(A1 ), a prema osobini (ii) determinanta jedinine matrice je 1, pa vrijedi det(A)det(A1 ) = 1. Dakle, mora biti det(A) = 0, pa smo dokazali da ukoliko je matrica A regularna , determinanta joj je razliita od nula. Takoe slijedi da je u tom sluaju
det(A1 ) = 1 . det(A)

15

2.5.Rang matrice

Doc. dr. Almasa Odak

Pokaimo sada da vrijedi obrat. Neka je det(A) = 0, pokaimo da je matrica A regularna. Dijeljenjem sa det(A) jednakosti iz teorema 2.5 dobijamo da vrijedi
1 1 adj (A)A = A adj (A) = En , det(A) det(A)

pa iz denicije inverzne matrice slijedi da je A1 =

1 adj (A). det(A)

Invertovanje matrice zadovoljava sljedee osobine. (i) Ako je A Rnn regularna matrica, tada je i A1 takoe regularna i vrijedi (A1 )1 = A. (ii) Ako su A, B Rnn regularne matrice tada je i AB regularna matrica i vrijedi (AB)1 = B1 A1 . (iii) Ako je A Rnn regularne matrica tada je i AT regularna matrica i vrijedi (AT )1 = (A1 )T .

2.5

Rang matrice

Vaan pojam vezan za matrice je i rang matrice. Moe se koristiti za ispitivanje regularnosti matrice, a vrlo je pogodan za rjeavanje sistema jednaina, kao to emo vidjeti u sljedeem poglavlju. Za razliku od determinante matrice koja moe biti pridruena samo kvadratnim matricama, rang matrice moe se odrediti za proizvoljnu matricu formata m n. Neka je A Rmn proizvoljna matrica. Ukoliko je m = n, determinanta matrice A ne postoji. Meutim od kolona i vrsta matrice A mogue je formirati nove matrice koje su kvadratne, pa je za njih mogue raunati determinantu. Upravo navedeno slui za uvoenje pojma ranga matrice. Za preciznu deniciju prvo uvedimo pojam podmatrice.

Denicija 2.8.
A.
Ukoliko je

Neka je

A Rmn .

Svaka matrica koja se iz matrice

moe dobiti uklanjanjem bilo kojih vrsta i (ili) kolona je podmatrica matrice

podmatrica matrice

formata

rr

kaemo da je ona je red njene

kvadratna i da je reda

r. A Rmn . A
Rang ne-nula matrice

Denicija 2.9.

Neka je

najvee kvadratne podmatrice kojoj je determinanta razliita od nula. Rang nula matrice je 0. Rang matrice oznaavamo sa

r(A)

ili

rang (A).

16

2.5.Rang matrice

Doc. dr. Almasa Odak

Iz denicije odmah slijedi da za A Rmn vrijedi r(A) min{m, n}. Pokazuje se da se rang matrice moe izraziti i pomou linearne nezavisnosti redova i kolona. Ovu osobinu navodimo u narednom teoremu kojeg dajemo bez dokaza.

Teorem 2.7.

Rang matrice

jednak je maksimalnom broju linearno neza-

visnih kolona matrice

A.

Maksimalan broj linearno nezavisnih kolona jednak

je maksimalnom broju linearno nezavisnih vrsta posmatrane matrice.

Iz posljednjeg teorema odmah slijedi jo jedna osobina ranga matrice. Vrijedi r(A) = r(AT ). Odreivanje ranga matrice, bilo po deniciji bilo koristei teorem 2.7, je zahtjevan posao, jednostvaniji nain opisat emo u nastavku. Zasniva se na primjeni elementarnih transformacija.

Denicija 2.10.

Elementarne transformacije matrice su

(i) zamjena mjesta dvije vrste ili kolone, (ii) mnoenje vrste ili kolone skalarom razliitim od 0, (iii) mnoenje elemenata jedne vrste ili kolone skalarom razliitim od 0 i dodavanje odgovarajuim elementima neke druge vrste ili kolone.

Denicija 2.11.

Ako se matrica

moe dobiti iz matrice

primjenom

konanog broja elementarnih transformacija kaemo da su matrice ekvivalentne i piemo

A B.

Znaaj ekvivalentnih matrica se ogleda u sljedeem teoremu.

Teorem 2.8.
Dokaz.

Ekvivalentne matrice imaju isti rang.

Za dokaz teorema emo koristiti karakterizaciju ranga pomou linearne nezavisnosti datu u teoremu 2.7. Imajui u vidu deniciju linearne nezavisnosti odmah slijedi da se zamjenom mjesta dvije vrsta (kolone) ili mnoenjem vrste (kolone) nenultim brojem ne mijenja maksimalan broj linearno nezavisnih vrsta (kolona), pa zakljuujemo da se elementarnim transformacijama tipa (i) i (ii) ne mijenja rang matrice. Poaimo da je to sluaj i za elementarnu transformaciju tipa (iii). Matricu A Rmn moemo napisati u sljedeem obliku
A= K1 K2 . . . Ki . . . Kj . . . Kn ,

(2.2)

17

2.5.Rang matrice

Doc. dr. Almasa Odak

pri emu smo sa Ki , (i = 1, . . . , n) oznaili i-tu kolonu matrice A. Primjenom elementarne transformacije tipa (iii) na kolone i i j dobijamo matricu oblika
B= K1 K2 . . . Ki + Kj . . . Kj . . . Kn ,

gdje je R, = 0. Slijedi da ako je kolona Ki linearno zavisna od ostalih kolona onda je i kolona Ki + Kj linearno zavisna od tih kolona i obratno. Moemo zakljuiti da matrice A i B imaju isti broj linearno nezavisnih kolona, onda imaju i isti rang. Postupak za praktinu primjenu prethodnog teorema se ogleda u sljedeem. Elementarnim transformacijama je potrebno datu matricu transformisati na matricu iji je rang jednostavno odrediti. U tu svrhu uvodimo pojam trapezne matrice.

Denicija 2.12.

Neka je

A Rmn .

Mantrica

se naziva trapeznom

matricom ako je oblika

t11 t12 t21 t22 . . . . . . tm1 tm2

pri emu postoji broj

t1n t2n , . . . tmn

takav da je

r (r min{m, n})

t11 , t22 , . . . , trr = 0, tij = 0, tij = 0,

za svako i, za svako i,

j j

takvo da je takvo da je

i > j, r < i j.

Koristei teorem 2.7 jednostavno se zakljuuje da je rang trapezne matrice jednak broju elemenata na glavnoj dijagonili koji su razliiti od 0. Dakle, upravo su trapezne matrice one iji je rang jednostavno odrediti. Vrijedi sljedei teorem.

Teorem 2.9.
matrica.

Za svaku ne-nula matricu postoji njoj ekvivalentna trapezna

Dokaz ovog teorema neemo izvoditi. Dat emo ilustraciju pomou primjera. 18

2.5.Rang matrice

Doc. dr. Almasa Odak

Primjer 2.3.

Neka je data matrica

1 2 0 2 1 . A= 0 3 5 1 3 1 1
Odredimo rang date matrice svoenjem na trapezni oblik. U prvom koraku vrste 1 i 2 prepiimo, a zatim od tree vrste oduzmimo prvu. drugu. U drugom koraku zamijenimo drugu i treu vrstu, a zatim od tree oduzmimo tri puta

1 2 0 2 0 3 5 1 1 3 1 1 1 2 0 2 0 1 1 3 0 3 5 1

1 2 0 2 0 3 5 1 0 1 1 3 1 2 0 2 0 1 1 3 . 0 0 8 10 A
takoe 3.

Rang posljednje matrice je 3, pa je onda i rang matrice

Elementarne transformacije nad matricom A mogu se opisati i pomou mnoenja te matrice odgovarajuim matricama koje se nazivaju elementarnim matricama. U nastavku emo opisati elementarne matrice koje daju elemntarne transformacije nad vrstama. (i) Elementarna matrica Eij kojom se postie zamjene vrsta i i j date matrice A dobije se iz jedinine matrice zamjenom vrsta i i j . (ii) Elementarna matrica Ei () kojom se postie mnoenje vrste i matrice A skalarom jednaka je jedininoj matrici u kojoj je i-ta vrsta pomnoena sa . (iii) Elementarna matrica Eij () kojom se postie dodavanje j -te vrste pomnoene sa i-toj vrsti matrice A dobija se iz jedinine matrice tako to se u i-toj vrsti i j -toj koloni umjesto vrijednosti 0 pie skalar .

Primjer 2.4.

Transformacije kojim smo matricu

iz prethodnog primjera

sveli na trapezni oblik mogu biti opisane elementarnim matricama. Dobijeni trapezni oblik se moe dobiti i mnoenjem poetne matrice odgovarajuim elementarnim matricama. Transformaciji oduzimanja prve vrste od

19

2.5.Rang matrice

Doc. dr. Almasa Odak

tree odgovara matrica matrica

E31 (1),

zamjeni tree i druge vrste matrica

E23

konano transformaciji oduzimanja tri puta druge vrste od tree odgovara

E32 (3),

pa je

E32 (3)E23 E31 (1)A 1 0 0 1 0 0 1 0 0 0 0 3 1 0 1 1 0 0 1 0 0 1 0 0 0 0 3 1 0 1 1 0 0 1 2 0 1 0 0 1 0 3 1 0 3 1 2 0 2 0 1 1 3 0 0 8 10

0 1 0 0 1 0

0 2 1 3 5 1

1 0 0 1 2 0 2 0 1 0 0 3 5 1 1 0 1 1 3 1 1 1 2 0 2 0 3 5 1 0 1 1 3

Na kraju ovog poglavlja navest emo teorem koji slijedi iz prethodno izloenog, a daje nam vezu regularnosti matrice i njenog ranga. Takoe emo opisati i alternativni nain za nalaenje inverzne matrice za datu matricu.

Teorem 2.10.

Neka je

A Rnn . A

je regularna akko je ekvivalentna

jedininoj matrici reda

n.

Postupak za nalaenje inverzne matrice pomou elementarnih transformacija poznat je pod nazivom Gaus-ordanov postupak i sastoji se u sljedeem. Neka je data matrica A Rnn , iju inverznu matricu traimo. Formiramo matricu formata n 2n tako to s desne strane matrice A dopiemo jedininu matricu reda n. Dakle, za
a11 a12 a21 a22 A= . . . . . . an1 an2 a1n a2n . . . ann

20

2.5.Rang matrice

Doc. dr. Almasa Odak

novoformirana matrica je oblika

a11 a12 a21 a22 . . . . . . an1 an2 a1n a2n

. . .

1 0 0 1

. . . . . .

ann

0 0

0 0 . . . . 1

Zatim nad novoformiranom matricom vrimo elementarne transformacije u cilju dobijanja jedinine matrice na lijevoj strani nove matrice. Dakle, cilj je dobiti matricu oblika
1 0 0 1 . . . . . . 0 0 0 0

. . .

b11 b12 b21 b22

. . .

. . .

bn1 bn2

b1n b2n . . . bnn

(2.3)

Mogua su dva ishoda. Ukoliko u postupku primjene elemntarnih transformacija dobijemo na lijevoj strani novoformirane matrice red sainjen od svih nula moemo zakljuiti da je matrica A singularna, to jeste da nema inverznu matricu. U protivnom dobit emo matricu oblika (2.3). Tada je matrica A regularna i vrijedi
b11 b12 b21 b22 = . . . . . . bn1 bn2 b1 n b2 n . . . . bnn

A1

(2.4)

Opravdanost opisanog postupka se zasniva na sljedeem. Ve smo napomenuli da se primjena elementarnih transformacija na matricu A moe opisati mnoenjem te matrice odgovarajuim elementarnim matricama. Dakle, ukoliko smo primjenom k elementarnih transformacija doli do matrice oblika (2.3), onda se ona moe napisati u obliku
(Xk . . . X2 X1 A|Xk . . . X2 X1 En ),

pri emu smo sa X1 , X2 , . . . , Xk oznaili odgovarajue elementarne matrice i pri emu je Xk . . . X2 X1 A = En , pa slijedi da je A1 = Xk . . . X2 X1 . No, na desnoj strani (2.3) se upravo nalazi ovaj produkt matrica, pa vrijedi (2.4). Upravo opisani postupak za nalaenje inverzne matrice je znaajan jer je za matrice veeg reda znatno ekasniji od ranije opisanog postupaka pomou adjungovane matrice. 21