PROSIDING NADWAH ULAMA NUSANTARA (NUN) V, 9-10 SEPTEMBER 2013

82






Haji Muhammad Said: Ulama Tafsir Alam Melayu

Luqman Hakeem Rusdi & Latifah Abdul Majid

Jabatan Pengajian al-Quran dan al-Sunnah, Fakulti Pengajian Islam
Universiti Kebangsaan Malaysia, 43600 UKM Bangi, Selangor, Malaysia


Abstrak: Haji Muhammad Said bin Umar merupakan Mufti Negeri Kedah yang mengarang Kitab Tafsir
Nur al-Ihsan. Ianya dikarang oleh beliau dengan menggunakan tulisan Jawi Melayu klasik. Pengarang kitab
Tafsir Nur al-Ihsan mempunyai pelbagai gelaran diantaranya panggilanTok Lebai, Penulis, Guru Tafsir al-
Quran dan mufti yang mana nama asal beliau ialah Haji Muhammad Said bin Umar atau nama lengkapnya
ialah Haji Muhammad Said bin Umar Khatab bin Aminuddin bin Abdul Karim. Tafsir Nur al-Ihsan yang
dikarang oleh Haji Muhammad Said Mufti Negeri Kedah pada kurun ke-20M merupakan karyanya yang
ulung dalam bidang penafsiran. Objektif kajian ini adalah untuk memperkenalkan dan mengangkat ulama
Tafsir di alam Melayu iaitu Haji Muhammad Said dengan karyanya kitab Tafsir Nur al-Ihsan. Metod
penulisan ini menggunakan metod analisis dokumen, penganalisaan daripada buku-buku, kajian-kajian dan
bahan-bahan bercetak yang lain. Kepentingan penulisan ini adalah untuk mengenetengahkan dan mengangkat
Haji Muhammad Said sebagai ulama di alam Melayu dan sumbangannya terhadap masyarakat di dalam
penghasilan kitab Tafsir Nur al-Ihsan. Hasil penulisan ini dapat menaikkan dan mengenal akan biodata dan
sejarah kehidupan Haji Muhammad Said beserta kitab karyanya kitab Tafsir Nur al-Ihsan sekaligus
menjadikan ianya dapat dijadikan rujukan oleh pelajar-pelajar dan pengkaji-pengkaji serta mereka-mereka
yang berminat untuk mendalami ilmu agama.




PENGENALAN

Pengarang kitab Tafsir Nur al-Ihsan dikenal sebagai
Guru Tafsir yang mana nama asal beliau ialah Haji
Muhammad Said bin Umar atau nama lengkapnya
ialah Haji Muhammad Said bin Umar Khatab bin
Aminuddin bin Abdul Karim. Nama penuh beliau
ialah Muhammad Said bin Umar. (Mazlan, Jawiah
& Najib, 2009:25) Beliau dilahirkan pada tahun
1275 Hijrah bersamaan 1854 Masihi. Oleh kerana
sifat peribadinya yang alim dalam ilmu-ilmu agama
menyebabkan beliau terkenal dengan panggiln Tok
Lebai, Penulis, Guru Tafsir al-Quran dan mufti.
Beliau merupakan anak jati Kedah dan anak yang
pertama daripada 2 orang adik-beradik. Adik
lelakinya bernama Haji Ismail (Hamza Muhammad,
2005:71).
Beliau merupakan anak pertama daripada dua
orang adik beradik. Adiknya bernama Haji Ismail.
Bapanya bernama atau digelar Umar Khatab
disebabkan ketokohan beliau di dalam
menyampaikan ucapan dan khutbah di khalayak
ramai. Ketika hayatnya itulah pekerjaan yang
dilakukan oleh beliau sebagai satu sumbangan
terhadap masyarakat dalam menegakkan syariat
Islam. Haji Muhammad Said memang berasal
daripada negeri Kedah, namun demikian beliau telah
menjelajah ke beberapa tempat sebelum beliau
menetap dan meninggal dunia di negeri Kedah. Bapa
beliau telah berpindah ke Cangkat di Keryan, Perak.
Kemudian berpindah ke Sungai Acheh, selepas itu
pulang semula ke Kedah pada 1312 Hijrah (Mazlan,
Jawiah & Najib, 2009:25).

Perjalanan Hidup: Sesungguhnya beliau telah
mendapat pendidikan di Patani dan Mekah.
Penduduk tempatan memanggil beliau dengan
pelbagai gelaran, diantara gelaran-gelaran tersebut
ialah beliau digelar sebagai Ulama, selain itu juga
beliau digelar sebagai Tok Lebai, disamping gelaran
Pengkaji dan Guru Tafsir. Panggilan yang paling
tepat atau paling sesuai terhadap beliau adalah Guru
Tafsir kerana ianya merujuk kepada sumbangannya
yang begitu besar dalam arena pentafsiran al-Quran
dengan terhasilnya sebuah karya berharga iaitu
Tafsir Nur al-Ihsan yang mana ianya ditulis dalam
Bahasa Melayu Jawi. Diantara penyebab utama
penulisan kitab Tafsir Nur al-Ihsan adalah
permintaan yang tinggi daripada orang ramai yang
datang belajar tafsir dengannnya. (Ismail Yusof,
1995:123)
Tokoh ini telah mendapat pendidikan awal
daripada bapanya sendiri di Kedah. Selepas daripada
itu, beliau meneruskan perjalanannya untuk
menuntut ilmu ke Patani dan menyambungnya
sehingga ke Mekah yang mana pada waktu itu
usianya masih lagi muda. (Muhammad Ismi,
2003:52) Setelah menelusuri sejarah perjalanan
Prosiding Nadwah Ulama Nusantara (NUN) V: Ulama dan Cabaran Idealisme Semasa
disunting oleh: Azmul Fahimi Kamaruzaman, Ezad Azraai Jamsari, Farid Mat Zain, Hakim Zainal,
Maheram Ahmad, Napisah Karimah Ismail & Rabitah Mohamad Ghazali
Jabatan Pengajian Arab dan Tamadun Islam, Fakulti Pengajian Islam, Universiti Kebangsaan Malaysia, Bangi, Selangor
ISBN 978-983-9368-62-8 (2013), http://www.ukm.my/nun/prosiding.htm

PROSIDING NADWAH ULAMA NUSANTARA (NUN) V, 9-10 SEPTEMBER 2013
83

beliau, sesungguhnya beliau banyak menjelajah ke
beberapa tempat sepanjang hayat untuk mencapai
matlamat hidupnya iaitu untuk menuntut ilmu.
(Hamza Muhammad, 2005:72)
Pada usia yang masih muda, beliau telah
menuntut ilmu di Patani, Mekah. Setelah tamat
menuntut ilmu di Mekah, beliau telah kembali ke
kampung halamannya untuk terus menyebarkan ilmu
yang telah diperolehinya. Selepas beberapa ketika di
Kedah, beliau telah berpindah ke Changkat, Kerian,
Perak dan menubuhkan sebuah sekolah pondok di
situ, beliau sendiri telah bertindak sebagai seorang
tenaga pengajar di sekolah pondok berkenaan
(Muhammad Ismi, 2003:52) dan berkahwin dengan
isterinya yang pertama iaitu Fatimah, tidak lama
selepas itu, isterinya telah meninggal pada usia yang
muda. (Hamza Muhammad, 2005:72)
Setelah pemergian isterinya yang pertama iaitu
Fatimah, beliau telah berkahwin dengan isterinya
yang kedua, beliau bernama Hajah Rahmah. Tidak
lama selepas itu beliau dan keluarganya telah
berpindah ke Kampung Kedah disebabkan serangan
Siam ke atas Kedah. Sebaik tiba di sana, beliau telah
bekerja sebagai pengajar di pondok dan
mengerjakan sawah. Setelah beberapa ketika, beliau
kemudiannya telah berkahwin dengan isteri yang
ketiga iaitu Hajah Hamidah dan mereka masih
menetap di tempat yang sama (Ismi Mat Taib,
2003:52). Pada suatu hari semasa beliau sedang
mengerjakan sawah, perwakiln dari Tengku
Mahmud telah datang dan meminta supaya beliau
pulng ke Kedah dengan alasan mengapa orang
Kedah tinggal di Perak, seterusnya beliau tinggal di
sana dan berbakti untuk rakyat negeri Kedah. Beliau
pulang ke Kedah dan diberi sebidang tanah di satu
tempat bernama Kancut pada tahun 1312H, beliau
tinggal di sana dan sehinggalah beliau meninggal
dunia. (Ismi Mat Taib, 2003:52)

Perkahwinan: Sesungguhnya Haji Mat Said telah
berkahwin sebanyak 3 kali, isterinya yang pertama
bernama Fatimah berasal daripada Changkat, Kerian
Perak, hasil perkongsian hidupnya dengan Fatimah,
beliau telah dikurniakan 3 orang cahaya mata,
mereka adalah Mahmud, Muhammad dan Ahmad.
Setelah anak sulung mereka berkahwin iaitu Haji
Mahmud, beliau telah dikurniakan dengan 9 orang
anak iaitu Abdullah, Aisyah, Abdul Rasyid, Aminah,
Tam Zaleha, Abdul Aziz, Zaharah dan Muhammad
Said. Hj Muhammad pula mempunyai 7 orang anak
iaitu 3 lelaki dan 4 perempuan mereka adalah Abd
Aziz, Azizan, Saudah, Kak Tah, Kalthum,
Muhammad Said dan Zainab, manakala Hj Ahmad
seorng guru agama telah dikurniakan dengan 7 orang
anak juga 3 lelaki dan 4 perempuan mereka ialah
Kalthum, Zaharah, Abdul Hamid, Siti Jariah, Abdul
Halim, Fadzli dan Sepiah. (Ismi Mat Taib, 2003:53-
54)
Setelah kematian isterinya yang pertama iaitu
Fatimah, beliau telah berkahwin dengan isteri yang
kedua iaitu Hajah Rahmah yang berasal daripada
Pulau Mertajam. (Mazlan, Jawiah & Najib,
2009:26). Hasil perkongsian hidup dengannya beliau
telah dikurniakan dengan 4 orang cahaya mata iaitu
2 lelaki dan 2 perempuan mereka adalah Umar,
Abdul Hamid, Safiah dan Fatimah. (Hamza
Muhammad, 2005:75) Tidak berapa lama setelah itu,
Haji Muhammad Said telah mengahwini seorang
wanita yang bernama Hajah Hamidah iaitu isterinya
yang ketiga yang berasal daripada Kampung Kedah,
Perak. (Mazlan, Jawiah & Najib, 2009:26). Hasil
perkongsian hidup bersamanya, beliau telah
dikurniakan dengan 10 orang cahayamata iaitu tujuh
lelaki dan tiga perempuan, mereka adalah Mustafa,
Kasim, Hassan, Siti Hajar, Maryam, Asma, Mohd
Akib, Hussain, Mansur dan Nasir. (Ismi Mat Taib,
2003:54)
Semua isteri dan anak-anak kepada Haji
Muhammad Said telah meninggal dunia. Segala
maklumat dan butir-butir sejarah tentang mereka
hanya diperolehi secara pasti melalui cucu-cucu
beliau khususnya cucu-cucu daripada isteri yang
pertama kerana hanya mereka yang sempat hidup
bersama Haji Muhammad Said ketika mereka
masih kecil lagi. (Ismi Mat Taib, 2003:54)

Karya-karya: Menurut Tuan Hj Yusof bin Hj
Ismail, seorang guru agama di Kampung Permatang
Nyior, Kota Kuala Muda Kedah, yang mempunyai
banyak maklumat tentang Mad Said, sesungguhnya
terdapat 2 buah karya sahaja yang dihasilkan oleh
Haji Muhammad Said, iaitu yang pertama Tafsir
Nur al-Ihsan dan yang kedua adalah Fatwa Kedah.
(Ismi Mat Taib, 2003:55) Walaupun beliau
dikelilingi oleh kesibukan, beliau masih mampu
meluangkan masanya di bidang penulisan. Beliau
telah mengarang kitab Nur al-Ihsan dan sebuah kitab
fatwa yang bernama Fatwa Kedah. Semangat beliau
di dalam bidang penulisan semakin kuat apabila
terdapatnya galakan daripada Sultan Kedah sendiri
iaitu Sultan Abdul Hamid. (Mazlan, Jawiah & Najib,
2009:26)
Menurut Encik Abdul Rahman Abdul Hamid,
cicit kepada Haji Muhammad Said kitab Tafsir Nur
al-Ihsan pertama kali dicetak di Mekah. (Ismi Mat
Taib, 2003:55). Setelah mendapat keizinan daripada
kerajaan negeri Kedah, ianya dicetak di Pulau
Pinang. (Ahmad Awang, 1995/1996:6) Naskah
tulisan tangan kitab Tafsir Nur al-Ihsan disimpan
pada waktu ini di rumah Hj Abdul Hamid Haji
Ahmad di Tikam Batu, Sungai Petani Kedah. (Ismi
Mat Taib, 2003:55) Kitab Fatwa Kedah dipercayai
dihasilkan semasa beliau menjadi Kadi di Kedah, isi
kandungan kitab berkenaan adalah berkenaan
dengan hukum nikah cerai, ianya ditulis dan diedar
kepada imam-imam namun ianya masih berada di
tangan Kerajaan Negeri Kedah dan tidak dicetak
hingga ke hari ini. (Ismi Mat Taib, 2003:55-56)


PROSIDING NADWAH ULAMA NUSANTARA (NUN) V, 9-10 SEPTEMBER 2013
84

Sifat Peribadi: Sesungguhnya Haji Muhammad
Said adalah seorang yang perihatin tentang ilmu
pengetahuan dan sentiasa mengambil berat
khususnya sesuatu yang berkaitan dengan ilmu dan
pendidikan, sehubungan dengan itu, beliau sentiasa
mendidik anaknya membaca dan menghafaz ilmu.
Inilah yang dilakukan oleh beliau setiap malam
sebelum tidur, sesungguhnya beliau sangat
mengambil berat tentang soal agama dan bahasa
Arab, lantaran itu, beliau sentiasa memastikan untuk
menghantar anak-anaknya terutamanya anak lelaki
ke Mekah, kebanyakan anak-anaknya yang dapat
menguasai bahasa Arab akan mengajar subjek
agama di sekolah aliran Arab dan menengah. (Ismi
Mat Taib, 2003:56)
Dari segi perwatakan beliau tidak banyak
bercakap, jika bercakap pun beliau akan bercakap
terhadap benda yang penting sahaja, dengan
perwatakan yang sedekikian itu orang ramai,
masyarakat setempat khususnya sentiasa
menghormti beliau. Walaupun sibuk dengan
tugasannya, beliau selalu meluangkan masa untuk
menelaah dan membaca kitab, sesungguhnya beliau
adalah seorang yang ada prinsip yang tersendiri
dengan apa yang dilakukannya, demikian juga
sifatnya yang lemah lembut dan mudah berbicara
dengan orang ramai. (Ismi Mat Taib, 2003:57)

Sumbangan: Sesungguhnya sumbangan beliau
dalam bidang tafsir terpahat pada karyanya Tafsir
Nur al-Ihsan, sebuah kitab warisan tafsir Melayu
edisi jawi terawal dihasilkan. Dalam kesibukan
menjalankan tanggungjawab terhadap masyarakat,
beliau masih sempat mengarang sebuah lagi kitab
iaitu kitab Fatwa Kedah. Minat yang mendalam
ditambah dengan galakan daripada pihak diraja
menjadikan pendorong untuk beliau berkarya.
(Mustaffa Abdullah, 2011: 37) Sesungguhnya Haji
Muhammad Said telah menaburkan khidmat yang
banyak kepada masyarakat khususnya dengan
menjadi tenaga pengajar bagi kuliah-kuliah dan
pengajian di masjid-masjid khususnya masjid di
Kedah, masjid yang seringkali dikunjungi oleh
beliau bagi kuliahnya ialah Masjid Jitra, Kedah.
Sesungguhnya beliau pernah menyandang jawatan
Guru Diraja iaitu sebagai guru agama di istana
khusus untuk mengajar keluarga diraja, subjek yang
menjadi keutamaan ialah subjek tafsir. (Mazlan,
Jawiah & Najib, 2009:26).
Selain daripada itu antara sumbangan beliau
ialah beliau telah menjadi Kadi di daerah Jitra, yang
mana beliau seringkali menjadi pakar rujuk bagi
masyarakat setempat sehingga digelar Haji Said
Mufti. (Ismi Mat Taib, 2003:57-58). Di Jitra beliau
tinggal dengan isterinya yang ketiga. Di samping
jawatannya sebagai seorang Qhadi, beliau
menjalankan kegiatan menyebarkan kegiatan
menyebarkan risalah Islam dengan mengajar di
masjid dan surau di sekitar Jitra. (Ahmad Awang,
1995/1996:4)
Kembali ke Rahmatullah: Pada usianya yang
menjangkau 75 tahun, kudrat beliau masih
diperlukan lagi oleh masyarakat ini ternyata apabila
beliau masih lagi berkhidmat sebagai seorang Qadi.
(Ahmad Awang, 1995/1996:8). Pada masa itu beliau
menghidapi sakit lenguh-lenguh dan lemah sebelah
badan, selepas menjalani pembedahan, beliau telah
dibawa pulang ke pangkuan isterinya Hajah Rahmah
di Jitra, setelah bebarapa hari di sana, beliau telah
kembali ke Kancut, untuk bertemu dengan isterinya
iaitu Hajah Hamidah. (Hamza Muhammad, 2005:85)
Pada hari Rabu selepas Asar, iaitu pada 22
Zulkaedah 1350 hijrah bersamaan 9 Mac 1932,
(Ahmad Awang, 1995/1996:8) Haji Muhammad
Said bin Umar telah kembali ke rahmatullah pada
usianya 75 tahun. Jenazahnya telah dikebumikan di
Masjid Alor Merah, Alor Setar, Kedah. (Ismi Mat
Taib, 2003:58)

Pengenalan Kitab Tafsir Nur al-I hsan: Tafsir Nur
al-Ihsan merupakan hasil karya seorang ulama
tempatan dari daerah Jitra Kedah. Beliau adalah Haji
Muhammad Said Umar, seorang yang giat
menyebarkan Islam pada masa itu. Penulisan kitab
tafsir ini dihasilkan selama hampir dua tahun
Sembilan bulan. Beliau dalam Tafsir Nur al-Ihsan
ada menyebut bahawa tafsir ini telah selesai
dihasilkan pada waktu pagi empat Rabi al-Akhir
tahun 1346H, ia bermula pada bulan Zulhijjah
1344H. Tafsir Nur al-Ihsan yang menjadi rujukan
penulis diterbitkan pada 1391H.
Kitab Tafsir Nur al-Ihsan merupakan kitab
tafsir Melayu pertama yang sempurna tafsirannya
sebanyak 30 juzuk, ianya telah melalui beberapa siri
cetakan berdasarkan permintaan yang tinggi
daripada mereka yang ingin mendalami al-Quran
berdasarkan tafsir Melayu, sebahagian pengkaji
berpendapat bahawa kitab tafsir ini lebih mirip
kepada kitab tafsir terjemahan berdasarkan kepada
tafsiran-tafsiran yang terdapat di dalam al-Jalalayn
ataupun al-Qurtubi. Apa yang jelas sebagaimana
yang dinyatakan oleh kebanyakan pengkaji ianya
mungkin merupakan rujukan-rujukan beliau
sebagaimana yang beliau telah nyatakan di
permulaan kitab bahawa kitab ini beliau tulis
berdasarkan kepada rujukan-rujukan terhadap kitab
Tafsir al-Jalalayn, Tafsir al-Baidawi, Tafsir al-
Jamal dan lain-lain lagi daripada kitab-kitab tafsir.
(Mazlan, Jawiah & Najib, 2009:27)

Metodologi Penulisan Kitab Tafsir Nur al-I hsan:
Tafsir Nur al-Ihsan dihasilkan dalam empat jilid
dengan lengkap merangkumi 30 juzu al-Quran.
Cetakan yang penulis gunakan dalam kajian ini
adalah cetakan kelima yang diterbitkan pada 1970M
bersamaan 1391H. ianya dicetak oleh Matbaah Ibn
Halabi di Patani. Diakhir setiap jilid mempunyai
fehras bagi jilid tersebut. Pada permulaan setiap
penafsiran surah, beliau meletakkan nama surah
yang akan ditafsirkan serta menyebutkan status

PROSIDING NADWAH ULAMA NUSANTARA (NUN) V, 9-10 SEPTEMBER 2013
85

surah samada Makiyyah mahupun Madaniyyah.
Beliau kemudian menyebut jumlah ayat bagi surah
tersebut, seterusnya memberi tajuk-tajuk perbahasan
surah-surah tersebut berdasarkan maksud ayat, tajuk
adalah berdasarkan tema atau perkara pokok yang
ingin disampaikan dalam ayat. Ayat-ayat yang
ditafsirkan adalah mengikut Rasm Uthmani,
kebanyakan tajuk perbahasan adalah kisah bagi ayat-
ayat tersebut dan juga hukum atas sesuatu perkara.
(Nurzatil Ismah, 2009:36)
Contoh ketika mentafsirkan ayat sebelas Surah
al-Nisa, beliau meletakkan tajuk Hukum Faraid.
Diawal ayat beliau meletakkan nama surah iaitu
Surah al-Nisa, Madaniyyah, seratus tujuh puluh
lima atau enam atau tujuh ayat.
Penulisan kitab ini dilakukan mengikut
kronologi ayat, dimana tidak diletakkan tanda
bacaan ataupun tanda akhir ayat di antara satu ayat
dengan ayat yang lain dan jika ada pun ianya
hanyalah sedikit sahaja diletakkan titik. Walaupun
begitu diantara satu surah dengan surah yang lain
terdapat pemisah di mana pengarang menyebut
nama bagi setiap surah disamping menyebutkan
bilangan ayat berkenaan dan klasifikasi ayat adakah
ianya Makiyyah mahupun Madaniyyah. Selain
daripada itu, terdapat juga kesalahan baris dan
cetakan terhadap ayat-ayat al-Quran juga tanda titik
pada huruf-huruf tertentu di dalam penerangannya.
Namun itu semua bukanlah dianggap kelemahan
pengarang bahkan ianya lebih kepada masalah
percetakan dan susun atur kitab.
Di permulaan kitab ini pengarang menerangkan
pengertian Islam dan Iman. Menurut beliau, Islam
ialah junjungan perintah Allah dan tegahnya. (Nur
al-Ihsan, j,1:3), Iman ialah percaya hati. Seterusnya
beliau telah menjelaskan rukun Islam dan Iman
secara terperinci. Selepas itu pengarang member
penekanan terhadap syarat-syarat sah sembahyang
dan rukunnya serta rukun-rukun wudhuk. Pengarang
tidak menjelaskan mengenai pengertian al-Quran,
tafsir dan kelebihan kedua-duanya yang lebih sesuai
dijelaskan dalam kitab ini. Pengarang telah membuat
rujukan terhadap beberapa buah kitab tafsir yang
muktabar seperti Tafsir al-Jalalayn, Tafsir al-
Baidawi, Tafsir al-Jamal dan kitab tafsir yang lain.
Ketiga-tiga kitab tafsir ini merupakan rujukan asasi
bagi beliau. (Mazlan, Jawiah & Najib, 2009:27)
Di dalam menukilkan dan memberi penerangan
terhadap tafsirannya, dilihatkan gaya penulisan
beliau lebih mirip kepada Tafsir al-Jalalayn iaitu
menulis ayat al-Quran dalam kurungan kemudian
diterjemahkan makna ke dalam bahasa Melayu dan
huraian tentang ayat tersebut secara ringkas.
Pengarang tidak menjelaskan perbahasan mengenai
perbezaan-perbezaan pendapat di kalangan ahli-ahli
tafsir dan juga dari segi qiraat. Selain itu juga
terdapat di sesetengah ayat beliau nyatakan sebab
nuzul ayat disamping beliau letakkan dalil-dalil
berdasarkan hadis.
Pengarang meletakkan tajuk bagi setiap
permulaan ayat yang menjelaskan hal keadaan
sesuatu golongan seperti ehwal al-Mushrikin
sebelum ayat:

( ) (al-Baqarah 2:6) dan al-Munafiqun

sebelum ayat:

( ) (al-Baqarah 2:8). Pengarang juga

memberi penekanan kepada asbab nuzul ayat pada
sesetengah tempat. Ayat-ayat mengenai hukum juga
diberi perhatian oleh pengarang, Cuma tidak
dihuraikan dengan jelas. Setiap permulaan ayat
mengenai hukum hakam ditulis tajuk dahulu seperti
Hukum Qisas sebelum ayat:

( )
(al-Baqarah 2:178) dan hukum puasa pada ayat:

( ) (al-Baqarah 2:183).
Sesungguhnya di dalam penghasilan karya ini,
beliau menghasilkannya dengan menggunakan
tulisan Jawi klasik dengan dialek Kedah. Menurut
kepada gaya bahasa penulisannya agak sukar dibaca
dan juga sukar difahami, namun pada masa
penulisannya inilah bahasa yang digunakan pada
masa itu dan tidak hairanlah mengapa ianya sukar
dibaca dan difahami oleh masyarakat kini. Di dalam
penulisannya terhadap penafsiran, beliau cenderung
menggunakan metod Tarjamah Harfiyyah dalam
menulis karya ini iaitu menaqalkan kata-kata dari
satu bahasa kepada bahasa yang lain dengan urutan
dan susunan yang sama. Dari sudut kosa kata
perkataan yang diterjemahkan menggantikan tempat
kosa kata yang asal. Ianya berlaku sehingga
terjemahan itu membawa kepada maksud yang sama
mengikut susunan asal makna ayat. Ini jelas
kelihatan dalam Tafsir Nur al-Ihsan, sesungguhnya
Muhammad Said terikat pada lafaz asal daalm
menjelaskan makna-makna perkataan tersebut.
Namun maksud kalimah yang ditafsirkan tidak
tersasar daripada maksud sebenar. (Nurzatil Ismah,
2009:37)
Sesungguhnya Haji Muhammad Said
menggunakan metod Tahlili dalam menulis
karyanya ini. Ia merupakan satu bentuk
persembahan seorang mufassir di dalam membahas
dan mentafsirkan ayat-ayat al-Quran mengikut
susunan mushaf. Ayat-ayat tersebut dihuraikan di
dalam satu kelompok ayat yang berturutan atau
dalam bentuk satu surah yang lengkap, seterusnya
dijelaskan pengajaran ayat. Turut dijelaskan adalah
Asbab al-Nuzul ayat dan hokum-hukum daripada
ayat, uslub ini jelas kelihatan apabila membaca
Tafsir Nur al-Ihsan, ia merupakan uslub yang telah
lama digunakan oleh mufassir, kebiasaannya
terdapat pada karya utama dalam bidang tafsir sama
ada baru atau lama.

Metodologi Penafsiran Kitab Tafsir Nur al-I hsan:
Kitab Tafsir Nur al-Ihsan sememangnya sarat

PROSIDING NADWAH ULAMA NUSANTARA (NUN) V, 9-10 SEPTEMBER 2013
86

dengan ilmu dan buah pemikiran yang unik lagi
klasik. Di dalam menyatakan tentang keabsahan dan
keberadaan tafsir ini sehinggakan sentiasa menjadi
rujukan dan sering dipelajari dari dahulu sehingga
kini. Dilihatkan bahawasanya kedudukan kitab
Tafsir Nur al-Ihsan ini selain memberikan
penafsiran terhadap ayat-ayat al-Quran semestinya
ianya terkandung unsur-unsur terhadap persoalan
akidah, ayat hukum, kisah-kisah tertentu di dalam al-
Quran, hadis mahupun tidak terlepas daripada
unsur-unsur israiliyyat. Maka kesemua yang
terkandung di dalamnya telah sebati dan bercampur
dan dilihatkan sebagai metodologi Haji Muhammad
Said di dalam arena penafsirannya. Antara
metodologi yang terkandung di dalam kitab Tafsir
Nur al-Ihsan ialah sebagaimana berikut:

Metodologi terhadap Ayat Hukum: Berkenaan
dengan ayat-ayat hukum pengarang telah
meletakkan tajuk bagi setiap ayat yang
berkenaan. Umpamanya sebelum disebut ayat
tersebut diletakkan dahulu tajuk Hukum Qisas
ataupun Hukum Faraid kemudian dijelaskan
ayatnya beserta dengan huraiannya.
Kebiasaannya setiap ayat al-Quran diletakkan
dalam kurungan contohnya:

(Hukum Qisas)

Telah difardhukan atas kamu itu akan qisas berbalas-balas
pada segala bagi bunuh sifat dan perbuatanya ( )
dibunuh orang merdeka dengan sebab bunuh orang merdeka
tiada dengan sebab bunuh hamba ( ) dan
perempuan dengan perempuan dan telah menyata oleh
Sunnah bahawa lelaki dibinuh dengan bunuh perempuan dan
diiktibar bersama-sama pada agama maka tiada dibunuh
muslim jika hamba sekalipun (Muhammad Said).

Dari petikan tersebut pengarang telah
menghuraikan maksud ayat hukum iaitu dengan
menerangkan makna ayat tersebut telah
difardhukan ke atas kamu qisas selepas
perkataan qisas diterangkan maknanya iaitu
berbalas-balas. Kemudian dinyatakan ayat
berikut merupakan sifat-sifatnya dan cara
perlaksanaan hukum qisas. Hasil dari penelitian
didapati segala apa yang tercatat di dalam tafsir
ini merupakan terjemahan dari Tafsir Jalalayn.
Pengarang mengambil setiap maksud ayat yang
terdapat di dalam kitab Tafsir Jalalayn tanpa
mengubah struktur ayatnya. Beliau menterjemah
ke dalam Bahasa Melayu Klasik dengan
mengikut ayatnya sendiri. Walaupun begitu,
tidak kesemuanya diambil dari tafsir tersebut,
malah ada juga yang ditinggalkannya seperti
keterangan yang berkaitan dengan kaedah
Bahasa Arab iaitu I
c
rab.

Metodologi terhadap Persoalan Akidah:
Dalam membicarakan terhadap persoalan akidah,
pengarang hanya menerangkan secara mendatar
sahaja tanpa merujuk kepada tafsir yang lain.

( )
(al-Nisa 4:170)

Hai manusia sungguhnya telah dating akan kamu oleh Rasul
aku Muhammad dengan sebenar daripada tuhan kamu maka
hendaklah kamu beriman dengannya terlebih baik bagi kamu
daripada kafir yang kamu padanya dan jika kamu kufur
dengannya maka bahawasanya bagi Allah taala itu barang
yang dalam barang yang dalam tujuh petala langit dan bumi
milik dan kejadian dan hamba tiada mudharat akannya kufur
kamu seperti tiada manfaat akan dia iman kamu dan adalah
Allah taala itu tuhan yang amat mengetahui lagi amat
hakim(Muhammad Said).

Ayat ini menjelaskan tentang seruan Allah
kepada orang kafir supaya mereka beriman
adalah lebih baik bagi mereka dan jika mereka
masih kufur ianya tidak sedikit pun menjejaskan
sifat dan kuasa Allah taala. Dalam
menghuraikan ayat ini pengarang masih terikat
dengan Tafsir Jalalayn. Beliau tidak membuat
sebarang rujukan pada kitab tafsir yang lain.
Beliau hanya menterjemah setiap apa yang
terkandung di dalam tafsir tersebut.

Metodologi terhadap Kisah dalam al-Quran:
Kisah-kisah yang berlaku pada zaman dahulu
yang dipaparkan dalam al-Quran memberi
pengajaran dan pengiktibaran bagi umat
manusia. kisah-kisah dari al-Quran tersebut
antaranya: (Mazlan, Jawiah & Najib, 2009:30)
Kisah Balam bin Baurah. Kisah ini
menceritakan bagaimana seorang ulama Bani
Israil yang diperkenankan doanya telah tertipu
dan terpedaya dengan pujukan syaitan
menyebabkannya tergadai maruah dan harga diri.
Beliau mendapat kehinaan di dunia dan juga di
akhirat di atas perbuatannya. Di sini pengarang
mengutarakan petikan dari kitabnya selepas
beliau mendatangkan ayat:

( )
(al-Araf 7:175)

Maksudnya: Dan bacalah olehmu ya Muhammad atas
mereka itu Yahudi akan khabaran mereka yang beri akan dia
akan segala ayat Kami maka keluar ia daripadanya dengan
kufurnya seperti keluar ular daripada selimut iaitu Balam bin
Baurah daripada ulama Bani Israeil mustajab doa ada ia doa
dengan ismi al-Azam maka diterima ketika itu juga adalah
melihat Arash dan ada dimajlisnya dua belas ribu mihbrah
tempat dakwat bagi orang belajar surat pelajaran dari
ilmunya. (ibid hlm 104).

Kisah ini menceritakan kaum Bani Israeil
yang datang berjumpa dengan Balam agar
memohon doa kepada Allah supaya
memusnahkan Nabi Musa dan tenteranya.
Permintaan itu tidak diterima olehnya kerana
takut kehilangan apa yang diperolehinya di dunia
dan akhirat. Kemudian mereka dating lagi
memujuknya serta memberi hadiah kepada
isterinya yang menyebabkannya menerima

PROSIDING NADWAH ULAMA NUSANTARA (NUN) V, 9-10 SEPTEMBER 2013
87

permintaan mereka itu. Beliau terus menunggang
himarnya pergi ke bukit untuk berdoa kepada
Allah supaya dimusnahkan Nabi Musa dan
tenteranya. Ketika beliau berdoa Allah telah
mengalihkan azab yang dipohon itu ke atas Bani
Israeil dan pada masa itu juga Allah menurunkan
bala ke atasnya dengan menjadikan lidahnya
terkeluar sehingga ke dada. (Mazlan, Jawiah &
Najib, 2009:31)

Metodologi terhadap Hadis: Haji Said banyak
meriwayatkan hadis, antara hadis-hadis yang
diriwayatkannya ialah hadis targhib dan tarhib.
Hadis-hadis ini didatangkan untuk menjelaskan
dan menghuraikan ayat. Contohnya hadis yang
member perangsang supaya mengamalkan wirid
selepas sembahyang fardu, ganjarannya amat
besar sepertimana hadis yang diriwayatkan oleh
Saidina Ali:

Tatkala menyuruh oleh Allah bahawa diturunkan Fatihah dan
ayat Kursi dan ( ) dan ( ) hingga (
)Firman Allah taala Waizzati Wajalali tiada dibaca
oleh kamu akan seseorang tiap-tiap lepas sembahyang fardu
melainkan Aku duduk akan dia pada tempat di bawah Arash
atas barang yang ada padanya daripada kemudian dan jika
tiada nescaya Aku pandang kepadanya dengan pandangan
Aku yang tersimpan tiap-tiap hari tujuh puluh kali dan jika
tiada nescaya Aku sempurna baginya tiap-tiap hari tujuh
puluh hajat sekurang ampun dosa dan jika tiada nescaya Aku
lindungkan dia daripada seterunya daripada menegah dari
masuk syurga melainkan mati sahaja (Muhammad Said).

Hadis ini menjelaskan kelebihan membaca
surah al-Fatihah, ayat Kursi dan ( )
selepas sembahyang fardu dimana Allah telah
menjanjikan ganjarang yang besar seperti hajat
hambanya diterima, ianya dijauhkan daripada
musuh dan mendapat syurga.

Sumber Rujukan: Dalam menilai dan mengkaji
pemikiran mufassir, antara penilaian yang digunakan
ialah dengan melihat sumber rujukan yang
digunakan dalam menghasilkan karya-karya
tersebut. Antara lain pemikiran juga boleh dinilai
dengan melihat situasi ketika tafsir tersebut
dihasilkan. Kebanyakan mufassir akan dipengaruhi
oleh keadaan atau suasana ketika mereka
menghasilkan karya, selain itu aliran pendidikan
yang diterima oleh mufassir juga mempengaruhi
aliran pemikiran mereka. (Nurzatil Ismah, 2009:37)
Hasil analisis mendapati sesungguhnya Muhammad
Said menggunakan sumber rujukan tertentu dalam
menghasilkan karya ini, pengkaji berpendapat
Muhammad Said menggunakan metod ini sesuai
dengan kedudukannya sebagai perantis dalam
menghasilkan karya tafsir lengkap 30 juzu di Tanah
Melayu. Beliau dalam menghasilkan karya ini
merujuk kitab-kitab tafsir klasik yang hebat
antaranya ialah Tafsir Jalalayn, Tafsir al-Baydhawi
dan Tafsir al-Jamal. Daripada penelitian penulis
mendapati metod beliau dalam menulis Tafsir Nur
al-Ihsan adalah amat hampir dengan metod Imam
Jalal al-Din al-Suyuti dan Jalal al-Din al-Mahalli
dalam Tafsir Jalalayn. (Nurzatil Ismah, 2009:38)
Penulis mendapati metod Muhammad Said
menulis karya adalah hampir dengan Tafsir al-
Jalalayn. Tafsiran yang dilakukan ringkas dan padat,
setiap ayat ditafsirkan satu demi satu. Terdapat surah
yang ditafsirkan sama sepenuhnya dengan Tafsir al-
Jalalayn dan terdapat surah yang ditafsirkan
mempunyai penambahan tafsiran. Ia jelas
menunjukkan bahawa Tafsir Nur al-Ihsan
merupakan hasil karya asli beliau, bukan terjemahan
semata-mata kepada Tafsir al-Jalalayn. Penulis
mendapati penambahan tersebut adalah kisah-kisah
dalam al-Quran. Antara surah yang sama tafsiran
dengan Tafsir al-Jalalayn ialah surah al-Kafirun.
(Nurzatil Ismah, 2009:38)
Muhammad Said antara lain membawa
maksud al-Kawthar didapati sama dengan penafsiran
oleh Imam Jalal al-Din al-Suyuti dan Jalal al-Din al-
Mahalli. Iaitu al-Kawthar merupakan sebuah telaga
yang diberikan kepada Rasulullah saw dan umat
baginda atau maksudnya mempunyai kebaikkan
yang banyak iaitu diturunkan al-Quran, syafaat dan
sebagainya. Seterusnya merupakan contoh Asbab al-
Nuzul yang ditafsirkan, ia didapati sama dengan apa
yang ditafsirkan dalam Futuhat al-Ilahiyyah atau
Tafsir al-Jamal:
_. `lL _.. _.. .>... < .`, !, ..`. _-.
_ !,>
(Al-Quran, al-Baqarah, 2:114)

Sesungguhnya Muhammad Said menjelaskan
sebab penurunan ayat ini berikutan tindakan Bangsa
Rom yang berusaha meruntuhkan Bait al-Maqdis
dan Kaum Musyrikin yang menghalang Rasulullah
saw menunaikan solat di dalamnya. (Nurzatil Ismah,
2009:39) Muhammad Said juga didapati merujuk
Tafsir Imam al-Baydhawi ketika mentafsirkan ayat
enam surah al-Nisa berkenaan umur baligh dan
dibolehkan nikah, iaitu menurut Imam Syafie ketika
berusia lima belas tahun manakala menurut Imam
Abu Hanifah ketika berusia Sembilan tahun.
(Nurzatil Ismah, 2009:40)

Keistimewaan Tafsir Nur al-I hsan: Hasil daripada
penelitian mendapati terdapat beberapa kelebihan
pada karya Muhammad Said yang menjadikannya
karya yang istimewa, penulis berpendapat kekuatan
tersebut menjadikan karya ini masih dirujuk
sehingga ke hari ini, berikut merupakan antara
kekuatan dan keistimewaan yang ditemui dalam
tafsir tersebut (Nurzatil Ismah, 2009:52-53):

Beliau menggunakan metod Tafsir bi al-Mathur
dengan baik, mentafsirkan al-Quran dengan al-
Quran, hadis, kata-kata sahabat dan tafsir dan
Asbab al-Nuzul ayat.

PROSIDING NADWAH ULAMA NUSANTARA (NUN) V, 9-10 SEPTEMBER 2013
88

Tafsir ini dilihat sebagai sebuah tafsir yang baik
dari segi hokum-hukum asas agama seperti solat,
puasa, zakat dan lain-lain. Ia juga boleh
dikatakan sebagai jalan singkat untuk
mengetahui sesuatu hokum. Penulis menyatakan
demikian kerana tajuk perbahasan diletakkan
kata hukum. Sebagai contoh zina, qazaf, zihar
dan lain-lain. Tajuk yang diletakkan di fehras
kitab memudahkan pembaca mencari hukum-
hakam sesuatu perkara.
Tafsir ini juga dilihat sebagai kitab yang baik
dalam mengetahui kisah-kisah di dalam al-
Quran. Penulis menyatakan demikian kerana
perbahasan beliau adalah kisah-kisah dalam al-
Quran. Hampir keseluruhan tajuk perbahasan
adalah kisah-kisah contohnya kisah Yahudi, Nabi
Yunus, Zakaria, Hud, Salih, Qabil dan Habil dan
sebagainya.ia sebagai jalan singkat kepada
pembaca untuk mengetahui kisah-kisah tersebut
apabila merujuk karya ini.

Kelemahan Tafsir Nur al-I hsan: Setiap sesuatu
ciptaan pasti ada kelebihan dan kekurangannya yang
tersendiri begitu juga terhadap kitab Tafsir Nur al-
Ihsan tidak terkecuali daripada terdapat kelemahan,
berikut dinyatakan beberapa kelemahan dan
kekurangan yang terdapat dalam Tafsir Nur al-Ihsan
(Nurzatil Ismah, 2009:54):

Dari segi penyusunan ayat, beliau tidak
meletakkan nombor ayat yang ditafsirkan. Ini
amat menyukarkan pembaca apabila membuat
rujukan.
Beliau banyak mentafsirkan ayat dengan
memasukkan kalimah bahasa Arab tanpa
diterangkan maksud kalimah tersebut di dalam
bahasa Melayu. Sebagai contoh Adam kepada
Wujud, Sirr dan Jahar dan sebagainya. Ia akan
menyukarkan pembaca yang tidak memahami
Bahasa Arab.
Gaya bahasa yang digunakan adalah Bahasa
Melayu klasik, agak sukar difahami terutama
oleh generasi kini.
Dalam kebanyakan ayat yang ditafsirkan tidak
menyebut sumber ambilan, dan terlalu sedikit
yang disebutkan sumber rujukan terutamanya
hadis yang mana tidak didatangkan sanad dan
didatangkan makna dalam Bahasa Melayu tanpa
menyebut matan Arab dan hanya disandarkan
terus kepada Nabi saw.
Beliau memasukkan fadilat surah yang tidak
mempunyai hadis yang sahih, malah hadis
tersebut adalah daif dan maudhu.

Jenis Penafsiran: Sesungguhnya kitab Tafsir Nur
al-Ihsan ini dari segi penafsirannya bolehlah
dianggap dan dikategorikan sebagai Tafsir bil
Mathur dan Rayi. Ini berdasarkan kepada
penafsirannnya di dalam kitabnya yang kadang
mendatangkan ayat-ayat al-Quran mahupun hadis di
dalam penafsirannya, selain itu juga beliau
mendatangkan pendapatnya sendiri mahupun
mendatangkan ijtihad ulama-ulama yang lain di
dalam penafsirannya. Ianya dapat dilihat
sebagaimana contoh berikut:

Tafsir bil Mathur. Beliau mendatangkan ayat
al-Quran yang lain ketika mana mentafsirkan
ayat berikut: (Nurzatil Ismah, 2009:60-61):

:| _! `.>,| , _-> ..> , !.., _`
.`> _. ,.:l _. _., .. <!, ,,l >
_! _. .`-..! ,l . .:L. _|| ,.s
!.l _., ,..l __
(Al-Quran, al-Baqarah, 2:126)

Sesungguhnya Muhammad Said
mentafsirkan ayat diatas dengan ayat lain yang
mengukuhkan lagi maksud ayat tersebut. Ia
merupakan pengulangan yang diulang di dalam
al-Quran berkenaan doa nabi Allah Ibahim
terhadap Kota Mekah dan penduduknya. Allah
mengulangi azab yang akan diberikan kepada
golongan yang kufur akan nikmat Allah dengan
mendatangkan ayat berikut:

_! `_!., _.s _,.l.Ll __
(Al-Quran, al-Baqarah, 2:124)

Tafsir bi al-Rayi. Muhammad Said juga
membawakan pandangannya sendiri ketika mana
mentafsirkan akan makna al-Kawthar, beliau
turut membawakan pandangan-pandangan
ulama-lain namun mentarjihkan pandangan
beliau. Berikut merupakan contoh penafsiran
beliau: (Nurzatil Ismah, 2009:95-96):

!.| ..,Ls .>l
(Al-Quran, al-Kawthar, 108:1)

Beliau menjelaskan ayat diatas dengan
membawakan beberapa pandangan ulama
berkenaan maksud al-Kawthar, antaranya ialah
Allah memberikan telaga Kawthar kepada
Rasulullah saw di dalam syurga, ia bermaksud
kebaikan yang banyak iaitu perutusan nabi, al-
Quran, syafaat, ilmu, Islam, pengikut ajaran
Islam yang ramai, menang dalam peperangan
dan banyak negeri yang ditakluki pada zaman
Rasulullah saw dan para sahabat. Terdapat
ulama menyatakan ia merupakan nur dalam hati
Rasulullah saw yang memisahkannya selain
daripada Allah. Ada ulama yang menyatakan ia
merupakan kalimah Lailaha illa Allah dan

PROSIDING NADWAH ULAMA NUSANTARA (NUN) V, 9-10 SEPTEMBER 2013
89

sembahyang lima waktu. Beliau membawa
pandangan beliau sendiri iaitu ia merupakan
sebuah telaga nabi. Di padang mahsyar kelak
barangsiapa minum air ini tidak akan dahaga
selama-lamanya. Ia diminum ketika dibangkitkan
daripada kubur sebelum melalui titian sirat dan
ditimbang amalan mereka. Penulis mendapati
pandangan beliau adalah sama dengan tokoh
tafsir muktabar seperti Imam Ibnu Kathir. Ia
merupakan sebuah sungai di dalam syurga yang
dikurniakan oleh Allah untuk umat Muhammad
di akhirat kelak, padanya banyak kebaikan.

KESIMPULAN

Sesungguhnya tidak dapat dinafikan lagi
bahawasanya Haji Muhammad Said bin Umar
merupakan tokoh di dalam bidang pentafsiran di
alam Melayu ini. Keunggulan dan keperibadian sifat
beliau yang berwibawa dan disegani ramai
menjadikan beliau seorang yang amat dihormati dan
dijadikan tempat rujukan ramai, khususnya di dalam
permasalahan agama. Keperihatinan dan kecintaan
beliau kepada masyarakat awam maka akhirnya
terhasillah sebuah kitab tafsir Melayu pertama yang
berjudul Kitab Tafsir Nur al-Ihsan yang lengkap
mencakupi 30 juzuk penafsiran al-Quran yang
menjadi rujukan masyarakat sehingga hari ini.
Sesungguhnya biodata dan sejarah hidup seseorang
ulama khususnya Haji Muhammad Said bin Umar
wajar dikaji dan diteliti demi untuk dijadikan contoh
dan iktibar kepada masyarakat kini dan seterusnya.




























RUJUKAN

al-Quran al-Karim 1995. Tafsir Pimpinan al-
Rahman. Kuala Lumpur: Percetakan Nasional
Berhad. Jabatan Hal Ehwal Islam, Jabatan
Perdana Menteri.
Hamza Muhammad@ Hamdan, 2005, Metodologi
Muhammad Said Umar dalam Tafsir al-Quran:
Suatu Kajian Terhadap Tafsir Nurul Ehsan,
Tesis Sarjana, Kuala Lumpur, Universiti Malaya.
Ismail Yusof, 1995, Perkembangan Pengajian dan
Penulisan Tafsir di Malaysia. Tesis Phd.
Universiti Malaya: Fakulti Usuluddin, Akademi
Pengajian Islam.
Jawiah,Mazlan &Najib, 2009, Pengenalan Tokoh
dan Kitab- kitab Tafsir Melayu Ulama
Nusantara, Bangi, Universiti Kebangsaan
Malaysia.
Muhammad Said, 1391H. Tafsir Nur al-Ihsan,
Maktabah wa Matbuah al-Hadi wa Auladuhu.
Muhammad Ismi Mat Taib. 2003. Israiliyyat Dalam
Tafsir: Kajian Terhadap Kitab Nur al-Ihsan
Karya Haji Muhammad Said bin Umar. Tesis
Sarjana. Universiti Malaya: Fakulti Usuluddin,
Akademi Pengajian Islam.
Mustaffa Abdullah, 2011. Khazanah Tafsir di
Nusantara, Kuala Lumpur, Penerbit Universiti
Malaya, Universiti Malaya.
Nurzatil Ismah Azizan, 2009, Tafsir Nur Al-Ihsan
Oleh Muhammad Said b Umar Dan Tafsir Al-
Quran Al-Hakim Oleh Mustafa Abdul Rahman:
Kajian Perbandingan Metodologi Pentafsiran.
Tesis Sarjana, Kuala Lumpur, Universiti Malaya.