12.

- ARGIA ETA SOINUA

1.- ZER DIRA UHINAK?
UHINA espazioko puntu batetik beste batera energia hedatzeko modua da Materia ez da lekualdatzen Materia bibratzen du (oszilatu) hasierako posizioaren inguruan mugitzen dira, Uhinak bi mutur ditu: GAI U!!A": uhinaren goiko atalak HA!ANA": uhinaren beheko atalak Uhina gailurren eta haranen segida da Uhinek bi ezaugarri nagusi dituzte: maiztasuna eta uhin#luzera MAI$%A&UNA: partikulak segundoko egiten duen oszilazio kopurua da Nazioarteko &istemako unitatea H'!%$A (Hz) da ( Hz ) ( oszilazio*segundo UHIN# U$'!A (+): ,i gailurren arteko distantzia da Uhin luzera t-ikiko uhinek energia asko daramate Uhin luzera handiko uhinek energia gut-i daramate Nazioarteko &istemako unitatea M'%!.A (m) da

Argi# eta soinu#uhinak

Uhin guztiak ez dira modu eta abiadura berean hedatzen Gure zentzumenek soinu# eta argi#uhinak hautematen dituzte &.INU#uhinek ingurune material bat behar dute hedatzeko A!GI#uhinak hutsean heda daitezke ,este uhin batzuk ez ditugu hautematen Uhinen bidez transmititzen dira ere: Irrati# eta telebista#uhinak, itsasoko olatuak eta lurrikaren uhinak

2.- OBJEKTUAK ARGI-ITURRI SEKUNDARIOAK DIRA

Argia energia mota bat da Argiari esker ob/ektuen kolorea eta it-ura ikusten dugu Argia igortzen duten ob/ektuak A!GI#I%U!!IA" dira0 ,i motatakoak izan daitezke: NA%U!A A": 'guzkia eta gainerako izarrak A!%I1I$IA A": bonbillak, kandela piztuak, linternak ,este gorputz batzuetatik iristen zaien argia islatzen duten gorputzak A!GI#IG.! ' &'"UN2A!I.A" dira Iristen zaien argiaren zati bat -urgatzen dute Gainerakoa alde guztietara islatzen dute Gorputz batek -urgatzen edo islatzen duen argia baldintzen duten 3aktoreak: &ubstantzia, gainazal mota, kolorea4 'lurraren gainazal zuriak argiaren proportzio handia islatzen du, eta gut-i -urgatzen dute &ubstantzia beltzek oso argi gut-i islatzen dute, eta gehiena -urgatzen dute

Gorputzek argiarekiko duten portaera

5urgatze#ahalmenaren arabera, gorputzak gardenak, zeharrargiak eta opakuak dira GA!2'NA": argiari igarotzen uzten diote Haietan zehar, argi eta garbi ikus daitezke ob/ektuak 'z dute -urgatzen iristen zaien argi gehiena Adibidez, airea, ura eta beirazko -a3lak $'HA!!A!GIA": argiaren zati bati igarotzen uzten diote (*6

 Haietan zehar ezin dugu oso argi ikusi Argiaren zati bat sakabanatzen dute Adibidez, landare#papera, beira esmerilatua .7A"UA": argiari igarotzen uzten ez diote 'zin dugu haietan zehar ikusi Iristen zaien argi guztia -urgatzen dute Adibidez, zura, zeramika, metal

3.- ARGIA LERRO ZUZENEAN HEDATZEN DIRA

Argia lerro zuzenean hedatzen da Argiaren ibilbidean gorputz opaku bat /artzean dugunean argia ikusteari uzten dugu Argi#iturri batek igortzen duen argia norabide guztietan hedatzen da Norabide bakoitzari A!GI#I$7IA esaten zaio Argi#izpien multzoari A!GI#&.!%A esaten zaio

Argiaren hedapen#abiadura
Argiaren abiadura ingurunearen araberakoa da Hutsean eta airean, argiak 8990999 km*s inguruko abiadura du Argi#iturri bat pizten dugunean0, argia berehala ikusten dugula iruditzen zaigu ,este ingurune garden batzuetan, abiadura t-ikiagoa du argiak Uretan, ::;0999 km*s ,eiran, (<;0999 eta :990999 km*s bitartekoa

4.- ITZALAK ETA EKLIPSEAK

I%$A A ob/ektu opaku baten atzean sortzen den silueta iluna da, argi#izpi baten aurrean /artzen denean Argiak ezin du ob/ektua inguratu, lerro zuzenean hedatzen delako Itzalaren 3orma gorputzaren araberakoa da Itzala argi#iturriaren orientazioaren arabera alda daiteke uzeagoa da, argi#izpiak eta gainazalak osatzen duten angelua handiagoa denean Itzala izan daiteke: garbia Argi#iturri t-ikia denean, edo ob/ektutik oso urrun badago I UNAN%$aduna Argi#iturri oso handia bada, edo ob/ektutik oso hurbil badago

'klipseak
'" I7&'A astro bat partzialki edo osorik ezkutatzea da Astroa eta behatzailearen artean beste astro bat /artzen denean gertatzen da Nahitaezkoa da hiru astro lerrokatzea 'klipseak hiru motatakoak izan daitezke: 7A!%$IA A": astroaren zati bat soilik ezkutatzen denean .&.A": astro osoa ezkutatzen denean '!AN%$UN I%5U!A".A": ezkutatuko astroaren eraztun bat ikusten denean0 Gure planetan bi eklipse mota ikus daitezke: 'GU$"I#'" I7&'A": Ilargia 'guzkiaren eta urraren artean /artzen denean :*6

Ilargiaren itzala urraren gainean proiektatzen den lekuetan ez da 'guzkia ikusterik I A!GI#'" I7&'A": urra 'guzkiaren eta Ilargiaren artean /artzen denean urraren itzala Ilargian proiektatuta ikus dezakegu

;0# A!GIA!'N I& A7'NA

.b/ektu eta gainazal guztiek iristen zaien argiaren zati bat islatzen dute Horri esker ikusten dugu A!GIA!'N I& A7'NA argi#izpi baten norabide aldaketa da Gorputz baten gainazalarekin talka egiten duenean gertatzen da Gorputza zeharkatu ezin dutenean gertatzen da Gainazalera iristen den izpia I$7I '!A&.%$AI 'A da Islatu ondoren errebotatzen duen izpia I$7I I& A%UA da

Ispiluak
I&7I UA" iristen zaien argia islatzen duten gorputzak dira Argia osorik eta erregulartasunez islatzen dute Gainazala lisoa eta leundua dute ,i ispilu#mota daude: I&7I U AUA": Gainazal laua dute irudia ob/ektuen 3orma eta tamaina bera dute I&7I U "U!,A%UA": gainazal kurbatua dute Irudia distortsionatuak sortzen dituzte= : mota: AHU!!A": koilara baten barrualdea GAN,I A": koilara baten kanpoaldea

60# A!GIA!'N '!!'1!A"$I.A

'!!'1!A"$I.A argi#izpi baten norabide#aldaketa da Ingurune batetik hedapen#abiadura desberdineko beste batera igarotzen duenean gertatzen da Airetik uretara igarotzean argiak abiadura galtzen du Uretatik airera igarotzean argiak abiadura handitzen du

eiarrak
eiarrek (lupak eta betaurrekoak) argia desbideratzen dute ,i gainazal dute (lauak edo kurbatuak, ahurrak edo ganbilak) Argiak leiar bat zeharkatzean, bi erre3rakzio gertatzen dira Airetik beirara, eta ,eiratik airera ,i leiar mota dago: 'IA! ".N,'!G'N%'A" (lupak) odiagoak erdialdean, muturretan baino () Argi#izpiak biltzen dituzte, 1."U izeneko puntuan 'IA! 2I,'!G'N%'A" odiagoak muturretan, erdialdean baino )( Argi#izpiak bereizi egiten dira

<0# A!GIA!'N 2'&".N7.&I$I.A

Ne>tonek argi zuria zenbait argi#uhinen bidez osatuta dagoela 3rogatu zuen Argi zuria, kristalezko prisma bat zeharkatzean zenbait koloretan banatzen da "olore#izpi guztiak leiar konbergente batean zehar igaroaraziz, argi#zuria osatzen dute Argi zuria osatzen duten koloreek '&7'"%!. I"U&GAIA osatzen dute Morea, anila, urdina, berdea, horia, laran/a eta gorria 8*6

 Ikusi ezin ditugun beste erradiazio batzuk daude IN1!AG.!!IA: gorriarena baino uhin#luzera handiagoko erradiazioa U %!AM.!'A: morearena baino uhin#luzera t-ikiagoa duena "olore bakoitzak bere uhin#luzera eta maiztasuna du "olore bakoitza modu batera erre3raktatzen da ,akoitzak angelu /akin bat osatzen du prismatik irtetean "oloreak bereizi egiten dira

?0# G.!7U%$'N ". .!'A

.b/ektuen kolorea, argi zuria islatzeko eta -urgatzeko duten moduaren araberakoa da Islatutako kolorea ob/ektuaren koloreari dagokio: $uriak: kolore guztiak islatu eta bat ere ez -urgatu ,eltza: izpi guztiak -urgatu, bat ere ez islatu .b/ektu batek islatutako argiaren kolorea izango du ,este kolore guztietako izpiak -urgatzen ditu

,i kolore mota
A!GI#". .!'A": argiek sortutako koloreak dira 7!IMA!I.A": gorria, berdea, urdina ,este batzuk nahastean sortzen ez direnak dira &'"UN2A!I.A": horia, magenta eta @Aana 7rimarioak binaka nahasiz gero sortzen dira 7IGM'N%U#". .!'A": ob/ektuek islatutako argian oinarritzen dira 7!IMA!I.A": horia, magenta eta @Aana Hirurak nahasita beltza osatzen da Nahastean edozein kolore lortuko dugu, zuria izan ezik &'"UN2A!I.A": gorria, berdea eta urdina

B0# A!GIA!'N 7'!%$'7$I.A0 ,'GIA

,egia ikusmenaz arduratzen den organoa da Argi#energia hautemateko gai da Giza begiak ob/ektuen irudi alderantzikatuak sortzen ditu leiar sistema bati esker Argia begian sartzen da ".!N'Atik I!I&ak sartzen den argi#kantitatea kontrolatzen du, begi#niniaren diametroaren bidez Argi gut-i dagoenean, begi#ninia handitu egiten da Argi asko dagoenean, t-ikitu egiten da .ndoren "!I&%A IN. leiar konbergentean zehar igarotzen da "ristalinoaren konkortu egiten da hurbileko irudiak 3okatzeko "ristalinoa lautu egiten da urrutiko irudiak 3okatzeko '!!'%INAn irudi alderantzikatua eta t-ikiagoa sortzen da ".N. eta MA"I A zelula 3otosentikorrak ditu 'rretinara iritsitako argia nerbio#bulkada bihurtzen dute N'!,I.#.7%I".A nerbio#bulkada burmuinera igortzen du ,urmuinean ikus#sentsazioak eratzen dira

(90# &.INUA
.b/ektu batek bibratzen duenean soinu bat sortzen da .ihu egiten dugunean, ahots#kordek bibratzen dute Gitarra /otzean, hariek bibratzen dute &oinuaren hedapenarekin lotutako ezaugarriak: &oinuak ingurune materiala behar du hedatu ahal izateko &oinua ez da hutsean hedatzen C*6

 &oinua alde guztietara hedatzen da 'dozein lekutatik entzun dezakegu, oztoporik ez badago Hedatzen, soinuak energia garraiatzen du, baina ez materia .b/ektu bat /otzean, haren partikulak bibratzen dute, inguruneko partikulak bibraraziz

&oinuaren hedapen#abiadura
&oinuaren hedapen#abiadura ingurunearen araberakoa da &oinuaren abiadura handiagoa da solidoetan likidoetan baino &olidoen partikulak likidokoak baino hurbilago daude elkarrengandik &oinuaren abiadura handiagoa da likidoetan gasetan baino ikido bateko partikulak gas#ingurunekoak baino hurbilago daude

((0# &.INUA!'N '$AUGA!!IA"

Intentsitatea Gure belarrira denbora batean iristen den energia kantitatea da 2istantzia handiagotzen den neurrian, intentsitatea t-ikitzen da Intentsitatearen arabera, soinuak izan daitezke: Ahulak: energia t-ikikoak (luma bat erortzean) .zenak: energia handikoak (mailu pneumatikoa) 2ezibeletan neurtzen da (d,) %onua &oinuen maiztasunari dagokio %onuaren arabera, soinuak izan daitezke: ,a-uak: maiztasun t-ikikoak (dunbala) Altuak: maiztasun handikoak (t-ilibitua) %inbrea Intentsitate eta tonu bereko soinuak bereizteko ezaugarria ,iolin eta piano baten nota berdinak bereizteko 7ertsonen ahotsak bereizteko ere balio du

.ihartzuna eta erreberberazioa

&oinu#uhinak oztopo bat aurkitzen duenean islatzen da &oinuaren islapenak bi 3enomeno eragiten ditu: oihartzuna eta erreberberazioa .ihartzuna soinuaren errepikapena da oztopoa (< m baino gehiagotara dagoenean gertatzen da &oinuak 8C9 m*s#ko hedapen abiadura du ,elarriak ez du bereizten 9,( s baino gut-iago soinuak 'rreberberazioan /atorrizko eta islatutako soinuak nahasten ditugu .ztopoa (< m baino distantzia t-ikiagoan dagoelako Altzaririk gabeko gela batean gertatzen da, soinu#uhinak horma guztietan islatzen direlako

(:0# &.INUA!'N 7'!%$'7$I.A0 ,' A!!IA

&oinuaren pertzepzioa: ,elarriak soinu#uhinak kanpoko entzunbidera eramaten ditu &oinu#uhina hartzean, tinpano mintzak bibratzen du %inpanoaren bibrazioa hezurt-oen kateaz transmititzen da barruko belarrira ,arruko belarrian bibrazioa nerbio#bulkada bihurtzen da 'ntzumen#nerbioek in3ormazioa burmuinera eramaten dute ,urmuinean entzumen#sentsazioa sortzen da Gure belarriak :9 eta :90999 Hz bitarteko maiztasuneko soinuak hautematen ditu :9 Hz#etik beherako uhinak in3rasoinuak dira :9999 Hz#etik gorako uhinak ultrasoinuak dira $enbait animaliak ultrasoinuen bidez orienta daitezke ;*6

 &aguzarrek, erleek, baleek, izurdeek

6*6