Knjiga Javne Finansije PDF

VLADA CRNE GORE UPRAVA ZA KADROVE
Predrag Goranovi
JAVNE FINANSIJE
PRIRUNIK ZA POLAGANjE STRUNOG ISPITA
Podgorica, 2008.
JAVN E F INANS IJE

PRIRUNIK ZA POLAGANjE STRUNOG ISPITA
Izdava Uprava za kadrove CG Urednik Svetlana Vukovi Autor Predrag Goranovi Lektor Itana Stanii Tehnika obrada Tatjana Vukevi Dizajn Studio KNB, Podgorica Lidija Savkovi-Vukovi tampa Digital Print Centar, Podgorica Tira 1000 primjeraka Uprava za kadrove Jovana Tomaevia bb, 81000 Podgorica tel/fax: 081/201-036, info@uzk.cg.yu
tampanje ove publikacije struno i nansijski je podrao projekat Program za razvoj kapaciteta-zajednika inicijativa Vlade Crne Gore ,Fondacije Institut za otvoreno drutvo i Programa Ujedinjenih nacija za razvoj.
SADRAJ
1. 2.
UVODNA RIJE PREDMET IZUAVANJA JAVNIH FINANSIJA JAVNI PRIHODI 2.1 Porezi pojam i podjela 2.2 Podjela poreza 2.3 Klasikacija poreza OECD 2.4 Poreski obaveznik 2.5 Poreska osnovica 2.6 Poreske stope 2.7 Granice poreskog optereenja 2.8 Izbjegavanje plaanja poreza / Poreska evazija 2.9 Poreski sistem 2.10 Poreski sistem Crne Gore 2.11 Porez na dohodak zikih lica 2.12 Porez na dobit pravnih lica 2.13 Porez na dodatu vrijednost (pdv) 2.14 Porez na promet nepokretnosti 2.15 Doprinosi za socijalno osiguranje 2.16 Akcize 2.17 Takse 2.17.1 Vrste taksa u Crnoj Gori 2.18 Carine 2.18.1 Vrste carina 2.18.2 Carinski sistem Crne Gore JAVNI ZAJMOVI 3.1 Granica zaduenja drave JAVNI RASHODI 4.1 Pojam i podjela 4.2 Struktura javnih rashoda BUDET 5.1 Funkcije budeta
7 11 17 18 19 20 20 21 21 21 22 22 23 25 26 28 28 29 30 31 32 32 32 34 37 39 41 42 42 45 46
3. 4.
5.
5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 6.
Budetska naela Vrsta budeta Izrada i donoenje budeta Kontrola budeta Subvencije i dotacije Finansiranje lokalne samouprave
47 47 48 49 50 50 55 56 57 57 59 59 61 62 62 63 63 64 64 64 66 66 67 71 75 79
BANKE 6.1 Centralna banka 6.2 Osnovna naela poslovanja banaka 6.3 Bankarski poslovi 6.4 Bankarski krediti 6.5 Finansijska trita novca, kapitala i deviza 6.6 Instrumenti nansijskog trita Hartija od vrijednosti 6.7 Mjenica 6.8 ek 6.9 Tovarni list, konosman teretnica, skladinica 6.10 Obveznice 6.11 Blagajniki komercijalni zapisi 6.12 Certikat 6.13 Akcije dionice 6.14 Finansijski posrednici 6.15 Dividende 6.16 Berza i berzansko poslovanje 7. STATISTIKA PITANJA LITERATURA
UVODNA RIJE
Prirunik za polaganje strunog ispita za rad u dravnim organima predstavlja rezultat saradnje Programa za razvoj kapaciteta,Ministarstva pravde i Uprave za kadrove. Saradnju sa ovako strunim institucijama Uprava za kadrove vidi kao kljuan elemenat svojih programskih aktivnosti i ovom prilikom zahvaljujem se Programu za razvoj kapaciteta to su prepoznali znaaj i nansirali cjelokupni projekat. Vanost projekta Prirunika za polaganje strunog ispita koji je zapoet u julu mjesecu 2007 godine, je u tenji da omogui svim zainteresovanim licima a prvenstveno pripravnicima i novozaposlenim da to lake savladaju predmetnu materiju s obzirom da je to sada objedinjeno na jednom mjestu. Zbog toga je Uprava za kadrove modul Osposobljavanja pripravnika i novozaposlenih za rad u dravnim organima uvrstila kao temu u Program strunog usavravanja za 2008/9 godinu i time dala mogunost svim zainteresovanim licima da pohaaju obuku prije nego pristupe samom polaganju dravnog ispita. Prirunik je izradila grupa autora,eksperata pravnih i ekonomskih nauka i sam prirunik daje odlinu bazu za dalje struno usavravanje dravnih slubenika i nametenika. Na kraju bih eljela da se zahvalim svima koji su doprinijeli da ovaj prirunik bude uraen i istiem da e Uprava za kadrove i dalje sprovoditi sline projekte i time unaprijediti kvalitet znanja dravnih slubenika i nametenika.
Direktorica Svetlana Vukovi
Demokratske reforme i razvoj procesa evropskih integracija u Crnoj Gori zahtijevaju obrazovane i struno osposobljene dravne slubenike i namjetenike bez kojih nema ekasne dravne uprave i kvalitetnog rada dravnih organa u cjelini. U tom smislu veoma je vano, kako dodatno usavravanje dravnih slubenika, tako i osposobljavanje novozaposlenih u dravnim organima za njihov redovan rad. Garancija posjedovanja neophodnih znanja za rad u dravnim organima obezbjeuje se polaganjem posebnog strunog ispita. Posebna Uredba o Programu i nainu polaganja strunog ispita za rad u dravnim organima donesena je 2005. godine, ali niz razloga ukazuje na potrebu njenog inoviranja i usklaivanja sa novim potrebama i tokovima ukupnih reformi u dravnoj upravi. Prvo, ona je donesena u vrijeme funkcionisanja dravne zajednice i starog Ustava RCG, tako da se sadraj Programa morao uskladiti sa novim ustavno-pravnim poretkom. Drugo, u njemu nije bilo sadraja o evropskom pravnom poretku, pa se zbog daljeg toka procesa evropskih integracija, morao ugraditi poseban i izuzetno vaan segment evropskog pravnog poretka (acquis communautaire) u ovaj Program. Tree, u meuvremenu su uinjene i znaajne daljne reforme u oblasti radnog i privrednog prava koje, takoe, treba da budu unesene u novi Program. Na osnovu toga logino je proizala i potreba za obezbjeivanjem jednog specinog, namjenski uraenog prirunika za polaganje ispita po novom Programu. Svi koji polau struni ispit do sada su bili prinueni da tragaju za brojnim zakonima, razliitim fakultetskim udbenicima ili skriptama, to je izazivalo dodatne probleme. Prirunik za polaganje strunog ispita za rad u dravnim organima rezultat je saradnje Programa za razvoj kapaciteta sa Ministarstvom pravde i Upravom za kadrove. Radi njegove izrade oformljena je posebna ekspertska grupa koja je analizirala raniji Program i nain polaganja strunog ispita i na temelju aktuelnih potreba i uporednih iskustava pripremila novi program usklaen sa tokovima reformi u drutvu i, posebno, obavezama dravne uprave u procesu evropskih integracija. Novi program i ovaj prirunik su uraeni sa ciljem da doprinesu poveanju kapaciteta svih dravnih organa tako to e unaprijediti kvalitet znanja dravnih slubenika i namjetenika koji su duni da polau struni ispit za rad u dravnim organima. Program razvoja kapaciteta (Capacity Development Programme - CDP) se razvija kao specian model izgradnje administrativnih i institucionalnih kapaciteta u Crnoj Gori za dalji razvoj procesa evropskih integracija. Kljuna podrka CDP-a usmjerava se na graenje i jaanje struktura za implementaciju Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju, potpisanog 15. oktobra 2007. godine. S obzirom da je cilj Programa za razvoj kapaciteta da pomogne kvalitet rada dravne administracije logina je i podrka CDP stvaranju reformisanog Programa polaganja strunog ispita za rad u dravnim organima i tampanju odgovarajueg prirunika za sve one koji imaju visoku ili viu kolsku spremu. Nadamo se da e Prirunik za polaganje strunog ispita za rad u dravnim organima doprinijeti kvalitetnijem i ekasnijem radu administracije i daljem toku reformisanja dravnih insitucija u sklopu procesa evropskih integracija. Dragan uri Program za razvoj kapacieta
PREDMET IZUAVANJA JAVNIH FINANSIJA
UPRAVA ZA KADROVE
PREDMET IZUAVANJA JAVNIH FINANSIJA
Finansije su nauna disciplina u okviru ekonomskih nauka iji je predmetni i sadrinski okvir veoma kompleksan, uslijed njihove pripadnosti i meuzavisnosti sa brojnim naunim disciplinama, razliitim denisanjem ekonomskih kategorija. Finansije imaju dugu istoriju i uvijek su povezane sa nekim aspektom korienja novca odnosno novanih transakcija. Naziv potie od latinske rijei nis kraj, to je oznaavalo zavretak nekog pravnog spora, a istovremeno i novani iznos koji se tom prilikom morao platiti. Dananje znaenje nastalo je kasnije, a potie od francuske rijei nance, to znai nansirati, odnosno prikupiti novac radi obavljanja odreenih poslova. Cjelinu nansija sainjavaju naune discipline:
|| || || ||
javne nansije poslovne nansije monetarne nansije meunarodne nansije
drave i drugih javno-pravnih tijela individualnih preduzetnika i kompanija centralna poslovnih banaka i osiguravajuih drutava
Sve ove discipline su meusobno povezane i nije mogue ostvariti uspjeno funkcionisanje jednog segmenta bez uspjenog funkcionisanja svih ostalih segmenata nansijskog sistema. Funkcionisanje savremene drave podrazumijeva izvravanje brojnih obaveza i mjera na osnovu ustava, zakona i drugih propisa, odnosno obezbjeenje funkcionisanja zakonodavne, izvrne i sudske vlasti. Da bi se to ostvarilo potrebno je obezbijediti nansijska sredstva. Nauna disciplina koja prouava procese prikupljanja javnih prihoda, njihovu raspodjelu i troenje ili ekonomsku aktivnost drave su javne nansije. Rije javne u principu znai dravne, i u svim zemljama u svijetu pored privatnog postoji i javni sektor. Taj odnos je razliit i zavisi od istorijskog i privrednog razvoja, tradicije, drutvenih, politikih i drugih okolnosti. To znai da je potrebno razlikovati dva znaenja termina ,,javne nansije. S jedne strane, to je ekonomska aktivnost drave i drugih javno-pravnih tijela, a s druge to je nauna disciplina koja istrauje nansijsku privredu, odnosno nansiranje drave. Zato postoje javne nansije ili javni sektor ?
Savremena graanska drutva poivaju na trinoj privredi, kao glavnom mehanizmu kordinacije privrednih subjekata, tj. regulisanju privrednih tokova.Trite pod odreenim tritima najmoniji mehanizam nacionalne lokacije resursa. Privatni vlasnici rukovode se maksimiziranju svog bogatstva, to bi trebalo da dovede i do poveanja opteg blagostanja.
12
JAVNE FINANSIJE / Predrag Goranovi
Zato se i postavlja pitanje zato se onda u razvijenim dravama kao njen veoma znaajan dio koji se kree od 30 do 50 % nacionalnog dohotka, pojavljuje dravna intervencija, umjesto da sve bude preputeno ,,nevidljivoj ruci,, trinih zakonitosti. Prisustvo javnog sektora ne moe se objasniti samo uticajem politikih i socijalnih ideologija koje postupaju od trinog koncepta, ve je ono sadrano u okolnosti da trini mehanizam nije uvijek u stanju da ostvari svoje ekonomske funkcije. Finansijska literatura navodi vie razloga koji utiu na prisustvo javnog sektora, a to su:
|| ||
|| || || ||
potreba za uspostavljanjem pravnog poretka koji e omoguiti nesmetano funkcionisanje trinih institucija. obezbjeenje javnih dobara koja mogu biti ista javna dobra, kao to su odbrana, policija, sudstvo, uprava, a ija isporuka ne moe se obezbijediti na tritu. Njih karakteriu nekonkurentnost u potronji i neiskljuivost tj. nemogunost da bilo ko sprijei njihovo korienje. Neista javna dobra kao to su obrazovanje, zdravstvena zatita, saobraaj, a ije korienje se moe organizovati i na trinim principima. nesavrena konkurencija koja se manifestuje u postojanju monopola i oligopola, odnosno mogunosti znaajnog uticaja na formiranje cijena. nepotpunost trita kada nije u stanju da prui odgovarajui proizvod i uslugu ili to ini u nedovoljnoj mjeri. nezaposlenost i inacija razlike izmeu djelatnosti drave i drugih javno-pravnih tijela i djelatnosti zikih i pravnih lica.
PRIVATNI SEKTOR MOTIV NAIN FINANSIRANJA KORISNOST OBUHVAT NAIN ODLUIVANJA prot dobrovoljnost protivusluga pojedinci grupe vlasnici ili ovlaena lica
DRAVA izvrenje dravnih obaveza prisila nepostojanje protivusluga cjelina drutva predstavniko tijelo
Jedno od vanih pitanja koje se postavlja u savremenom svijetu je i visina uea javnih prihoda, odnosno rashoda u ukupnoj novostvorenoj vrijednosti, tj. drutvenom proizvodu u toku jedne kalendarske godine. Mjera u kojoj se to ukazuje naziva se skalno optereenje i
13
UPRAVA ZA KADROVE
ono predstavlja odnos svih skalnih davanja (porezi, doprinosi, taksa, carine i dr.) u odnosu na drutveni proizvod. Ono je razliito i rezultat je brojnih okolnosti po kojima funkcioniu savremene drave i kree se do preko 50% drutvenog proizvoda. U Crnoj Gori uee javne potronje iznosi oko 45 % od BDP.
14
15
JAVNI PRIHODI
UPRAVA ZA KADROVE
JAVNI PRIHODI
Sredstva kojima drava izvrava javne potrebe iz svoje nadlenosti nazivamo javnim ili dravnim prihodima. Njihov oblik i sadrina mijenjali su se kroz vrijeme koje je prolazilo i zavisilo je od drutveno-ekonomskog sistema, politikog ureenja, privredne strukture, dohotka po stanovniku, veliine teritorije, ekonomske povezanosti sa drugim zemljama ... Broj i vrste prihoda koje slue za podmirenje javnih potreba razlikuju se od drave do drave. Da bi se shvatila njihova sutina sa teorijskog, ali i praktinog stanovita neophodno je izvriti njihovu klasikaciju. Klasikacije su brojne a jedna od najznaajnijih je sljedea podjela javnih prihoda:
|| || || || || || || || || || || ||
originarne - koje drava ostvaruje svojom ekonomskom aktivnou derivatina - ostvaruju se na osnovu suverene vlasti javnopravne - u sutini isto to i derivativni privatno pravni - isto to i originarne redovni - ubiraju se kontinuirano, u odreenom vremenskom periodu i iz izvora koji se obnavljaju vanredni - nemaju vremenski kontinuitet od stanovnitva - koje graani obezbjeuju iz svog dohotka imovine od pravnih lica - od privrednih organizacija po osnovu dobiti i imovine povratni - koji se vraaju (javni zajmovi) nepovratne - veina javnih prihoda (porezi, doprinosi, takse ...) uih i irih teritorijalnih jedinica - zavisno od teritorijalnog, odnosno politikog odreenja zemlje namjenski i nenamjenski - zavisno od utvrene namjene troenja u novcu ili u naturi.
2.1 POREZI POJAM I PODJELA

Porezi predstavljaju najznaajniji oblik prihoda u savremenim dravama. Njihovo mjesto i uloga mijenjali su se zavisno od drutveno ekonomskih formacija u kojima se oporezivanje primjenjivalo. Poetkom XX vijeka porezima se prerasporeivalo oko 10% BDP, a danas je to uee vie od 50%. U ukupnim prihodima njihovo uee je i do 90% i zato savremene drave esto nazivaju ,,poreznim dravama (Schumpeter). ta su porezi? Brojne su denicije koje proizilaze iz davanja veeg akcenta pravne ili ekonomske strane ove pojave, ali u sutini su slina i polaze od karakteristika poreza. Te karakteristike su sljedee:
18
|| ||
|| ||
Derativnost porezi su instrument preraspodjele dohotka imovine koje drava ,,oduzima od zikih i pravnih lica. Prisilnost porezima se smanjuje ekonomska snaga poreskih obveznika i to drava ini prisilom. Prisilni karakter sadran je i u nazivu poreza u mnogim zemljama namet, dabina, davek, danak, nalog, inposta ... Prisilni karakter vezan je za njegovu primjenu, a ne i nain njegovog donoenja. Porezi se ubiraju u optem interesu karakteristika poreza je da se njima podmiriju javni, dravni rashodi, odnosno u funkciji su javnog interesa. Nepostojanje neposredne protivusluge za razliku od nekih drugih dravnih prihoda (takse, doprinosi) za plaanje poreza ne postoji princip neposredne protivusluge. - Nedestiniranost poreza porezi slue za podmirenje svih dravnih rashoda, odnosno njihova namjena nije unaprijed odreena. - Porezi se u principu ubiraju u novcu.
2.2 PODJELA POREZA

U poreznim sistemima savremenih drava susreemo vie poreskih oblika. Njihov broj je razliit i kree se od 2-3 pa sve do 80 i vie poreza. Zato je potrebna i njihova klasikacija koja nema samo nauni ve i praktini znaaj. Brojne poreske oblike koje susreemo moemo podijeliti prema razliitim kriterijumima, a jedna od tih podjela je sljedea: || Neposredni plaaju se prije troenja dohotka (porez na dohodak zikih lica). || Posredni plaaju se pri troenju dohotka (PDV) || Subjektni obuhvataju cjelokupnu ekonomsku snagu poreskog obveznika || Objektni obuhvataju pojedinane prihode || Analitiki pojedinani prihodi || Sintetiki ukupni prihodi || Opti namjena nije utvrena || Namjenski unaprijed utvrena namjena || Katastarski vezuju se za katastarske podatke || Tarifni oporezivanje se obavlja na osnovu odreenih tarifa || Pretpostavljeni polazi od pretpostavljene poreske osnovice paualni porezi || Stvarni vezuju se za stvarnu poresku osnovicu || Specini poreska obaveza se utvruje na osnovu nekih mjernih jedinica || Po vrijednosti oporezivanje se obavlja na osnovu stvarne ili procijenjene vrijed nosti || Fundirani prihodi od imovine || Nefundirani prihodi od linog rada || Redovni ubiraju se u kontinuitetu iz stalnih izvora
19
UPRAVA ZA KADROVE
|| || || || || || ||
Vanredni ne postoji vremenski kontinuitet Osnovni imaju dominantno mjesto u ukupnim prihodima Dopunski nemaju vei znaaj Reparticijski utvren ukupan iznos, ali ne i pojedinani Kvotni utvren pojedinani ali ne i ukupni iznos Centralni i lokalnih tijela U novcu i naturi
2.3 KLASIFIKACIJA POREZA OECD

1000 Porez na dohotak porez na dohodak dobit i kapitalne dobitke pojedinaca i korporacija 2000 Doprinosi za socijalno osiguranje doprinosi koje plaaju zaposleni, poslodavci i lica koja obavljaju samostalnu djela nost i nezaposleni 3000 Porez na platni spisak i radnu snagu 4000 Porez na imovinu nepokretnosti, nasljee i pokloni plaaju pojedinci i korporacije 5000 Porezi na dobra i usluge porezi na proizvodnju, prodaju, transfer, lizing i isporuku dobara i vrenju usluga opti porez na dodatu vrijednost, akcize, carina... 6000 Ostali porezi
2.4 PORESKI OBAVEZNIK

Fiziko ili pravno lice koje je duno da plati porez naziva se poreski obveznik. Pri utvrivanju poreskog obveznika kao zikog lica postavlja se pitanje da li je to pojedinac ili porodica, dok se kod pravnih lica to odreenje vezuje za status odnosno registraciju preduzea. U veini zemalja poreski obveznik je rezident tj.osoba koja ima svoje stalno boravite ili prebivalite u odreenom vremenskom periodu. Obveznik je i nerezident koji obavlja odreene djelatnosti na teritoriji neke drave.
20
Oporezivanje pojedinaca moe biti:

|| || || ||
pojedinano zajedniko zajedniko sa djeliminom diobom zajedniko sa punom diobom
tj. prihodi se dijele sa dva prihodi se dijele sa stvarnim brojem porodice
2.5 PORESKA OSNOVICA

Jedan od najvanijih elemenata uporeivanja je poreska osnovica koja predstavlja kvalitativnu i kvantitativnu konkretizaciju poreskog objekta. U praksi moe biti stvarna i pretpostavljena paualna. Utvruje se na osnovu sljedeih metoda: || indicijarna posmatranje injeninog-vidljivog stanja || direktna na osnovu podataka koje dostavlja poreski obveznik || indirektna podatke dostavljaju oni koji po prirodi posla sa njima raspolau || slubena podatke utvruju poreski organi || parikacija podaci se utvruju na osnovu uporeenja
2.6 PORESKE STOPE

Poreske stope oznaavaju onaj dio poreske osnovice za koje poreski obveznik izmiruje svoju obavezu. Oporezivanje se obavlja primjenom razliitih vrsta stopa i one mogu biti: || proporcionalne kod njih se sa promjenom poreske osnovice ne mijenja visina. || progresivne sa poveanjem poreske osnovice poveavaju se i poreske stope || regresivne sa poveanjem poreske osnovice smanjuju se poreske stope
2.7 GRANICE PORESKOG OPTEREENJA

Smanjenje ekonomske snage poreskih obveznika kao rezultat oporezivanja mora da ima i svoje granice. Prevazilaenje gorenje granice vodilo bi tzv. skalnoj saturaciji sa nesagledivim negativnim implikacijama na proizvodnju, raspodjelu, akumulaciju, standard i drugo. Sa drutvenog stanovitva donja granica poreznog optereenja odreena je trokovima utvrivanja i naplate poreza. U principu ti trokovi ne bi trebali da budu vei od ostvarenih prihoda koji se ubiraju po tom osnovu.
21
UPRAVA ZA KADROVE
Gornja granica odreena je ukupnim prihodima poreskih obveznika, odnosno bruto drutvenim proizvodom. Donja granica poreskih optereenja zikih lica je egzistencijalni minimum tj. odreeni iznos novanih sredstava neophodan je za odravanje egzistencijalnih funkcija (hrana, odjea, stanovanje). Ta visina uslovljena je brojnim faktorima i razliita je od zemlje do zemlje. Gornja granica odreena je ukupnim prihodima poreskih obveznika i takoe je razliita pod uticajem brojnih okolnosti u pojedinim zemljama.
2.8 IZBJEGAVANJE PLAANJA POREZA PORESKA EVAZIJA

Izbjegavanje poreza staro je koliko i njegovo uvoenje. Zavisi od mnogih inilaca kao to su poreski moral, obrazovna struktura stanovnitva, osjeaj pripadnosti odreenoj zajednici, strunosti poreskih organa, kaznenoj politici i dr. Smatra se da je poreski moral visok u skandinavskim zemljama Velikoj Britaniji, SAD, Njemakoj, vajcarskoj, a da je na niem nivou u Italiji, paniji, Portugaliji, Grkoj, Turskoj ... U zemljama Afrike, June Amerike taj nivo je veoma mali. Izbjegavanje poreza moe biti uslovljeno brojnim razlozima i ono je u veoj ili manjoj mjeri prisutna u svim zemljama. Procjenjuje se da savezni budet zbog poreske envazije ostaje uskraen za 27% prihoda, Francuske oko 10 % Njemake 8%, Japana 7% a Velike Britanije 6%. Kada poreski obveznik izbjegavajui plaanje poreza doe u sukob sa poreskim propisima govori se o nezakonitoj ili nedoputenoj poreskoj evaziji. Kada se plaanje poreza izbjegne a poreski propisi nijesu povrijeeni govori se o zakonitoj evropskoj evaziji. Razlikujemo dva sluaja nezakonite poreske evazije: || potpuna poreska utaja || djelimina poreska utaja Zakonita poreska evazija nastaje u onim sluajevima kada poreski obveznik mijenja mjesto boravka ili mjesto obavlja na odreene djelatnosti. Ona nastaje i smanjenjem potronje oporezivih proizvoda kao i pronalaenja praznina u zakonu. Takoe ona moe biti rezultat okolnosti kada poreski obveznici pod uticajem poreskih propisa izvre odreene izmjene koje se mogu okarakterisati kao promjene tehnikih karakteristika.
2.9 PORESKI SISTEM

Ukupnost poreskih oblika jedne zemlje nazivamo poreskim sistemom. Takvo odreenje
22
podrazumijeva ureenost ukupnih odnosa, meutim, u mnogim dravama to nije sluaj. U uporeivanju poreskih sistema pojedinih zemalja lako se moe uoiti da nema dvije drave u kojima se oporezivanje obavljalo primjenom istih obveznih oblika, odnosno ne postoji njihova identinost.Ipak, i pored razlika postoje meu njima vea ili manja slinost. To je neophodno u zemljama koje su vezane raznim ugovorima o ekonomskoj, nansijskoj, tehnikoj, kulturnoj ili drugoj saradnji. Da bi se ostvarili ciljevi ekonomskih integracija neophodno je osigurati njihova usklaivanja, odnosno harmonizaciju. Posebno se moe rei za rezultate postignute na harmonizaciji oporezivanja u EU. Porezni sistemi u razliitim zemljama imaju i razliiti broj poreskih oblika. U principu radi se o vie od desetak razliitih vrsta poreza i takav sistem nazivamo poreskim pluralizmom, za razliku od poreskog monizma, tj. od oporezivanja primjenom samo jednog poreza. Principi na kojima bi se trebalo zasnivati racionalni porezni sistemi su sljedei: || pravednost porezi se plaaju zavisno od ekonomske snage obveznika, || jednostavnost da to vei broj poreskih obveznika razumije i poreske propise, || neutralnost da svojim djelovanjem ne utiu na promjene u ekonomskom i politikom ivotu. || stalnost tj. da se to manje mijenja. || uspjeno ostvarivanje u praksi
2.10 PORESKI SISTEM CRNE GORE
Sadanjost ekonomskog, a samim tim i poreskog sistema Crne Gore, sadraj i strukutra njihovih procesa i odnosa odreeni su istorijskim, ekonomskim i politikim uslovima iz kojih su i nastali. Ti uslovi i uticaji koji su dali razliita obiljeja i odluke poreskim sistemima nijesu bili osloboeni ni svog povratnog uticaja. Iako znaajan, on nije ni u jednom sistemu imao snage da bi samostalno mogao promijeniti ukupne drutveno-ekonomske odnose, jer odnosi u proizvodnji, u krajnjoj instanci, opredjeljuju znaaj i karakter javnih prihoda i rashoda. Samim tim i istorijski razvoj poreza i poreskog sistema i politike usko je povezan sa razvojem drave i njenih funkcija. Sa tog stanovita poreski sistem i poresku politiku Crne Gore moemo posmatrati sa etiri aspekta: || istorijskog ili razvojnog, || institucionalnog ili pravnog, || strukturnog i || funkcionalnog. Brojne i znaajne promjene koje karakteriu razvoj Crne Gore kao samostalne drave do 1918. godine, a potom u sastavu Jugoslavije, nijesu mogle da mimoiu ni poreski sistem. Te promjene, iji je obim vei i znaajniji u odnosu na druga podruja ekonomskog i politikog
23
UPRAVA ZA KADROVE
sistema, bile su uslovljene ne samo usklaivanjem strukture poreskog sistema sa razvojem novih drutveno-ekonomskih odnosa ve i sa ostvarenim tekuim ciljevima ekonomske politike. Zato je i veoma teko izvriti jednu preciznu i sa svih navedenih aspekata prihvatljivu periodizaciju poreskog sistema u dosadanjem razvoju Crne Gore. Imajui to u vidu, razvoj emo posmatrati u kontekstu osnovnih etapa kroz koje je prola Crna Gora i Jugoslavija uzimajui pri tome kao osnovni kriterijum, s jedne strane stepen samostalnosti Crne Gore a, s druge strane temeljne karakteristike poreskog sistema i poreske politike u pojedinim etapama razvoja ukupnog ekonomskog sistema i politike. Sa tog stanovita mogue je izvriti periodizaciju || do 1918. godine || od 1918. do 1945. godine || od 1945. do 1990. godine || od 1990. do sada Obimnost i brojne promjene u itavom ovom periodu koje sada imaju vie istorijski znaaj nego praktinu primjenu odreuje i sagledavanje sadanjeg aktuelnog poreskog sistema Crne Gore. Poetkom 90-ih godina u Crnoj Gori je izvrena radikalna poreska reforma, tako da se zapravo radi o potpuno novom pojmovnom i kategorijalnom sistemu. Ta reforma bila je uslovljena nizom objektivnih okolnosti: raspadom biveg sistema, bive dravne zajednice, potreba uspostavljanja novog trino orijentisanog sistema, voenje jedinstvene skalne politike na teritoriji Crne Gore, kompatibilnost sa skalnim sistemima razvijenih trinih privreda, stabilnost nansiranja, ekasnost poreske administracije. U prvoj fazi od ukupnog broja nosilaca skalnog suvereniteta koji je iznosio 140 (Republika, 20 optina i 119 republikih i optinskih SIZ-ova) Skuptina Crne Gore postala je jedini nosilac koja je imala pravo uvoenja skalnih obaveza. Takoe, od ukupno 432 instrumenta kao to su porezi, doprinosi, takse i carina njihov broj sveden je na desetak oblika. Osnovno obiljeje druge faze reforme skalnog sistema su promijena poreske strukture i uvoenja novih poreskih oblika. U ovoj fazi uveden je i nov koncept poreske administracije. Poetkom 1992. godine donesen je niz zakona kojim se konkretno razrauju pojedini zahtijevi otpoete skalne refome i to: || Zakon o sistemu javnih prihoda i rashoda || Zakon o porezu na dohodak graana || Zakon o porezu na dobit preduzea || Zakon o porezu na imovinu || Zakon o poslovima javnih prihoda i || Zakon o doprinosima za socijalno osiguranje.
24

|| || || || || ||
Poetkom 2001. godine izvrena je nova reforma i usvojeni su sljedei zakoni: Zakon o poreskoj administraciji, Zakon o porezu na dohodak graana; Zakon o porezu na dobit pravnih lica; Zakon o porezu na nepokretnosti; Zakon o porezu na dodatu vrijednost; Zakon o akcizama;
Zakonom o poreskoj administraciji ureen je najvei broj pitanja poreskog postupka tako da on ini bazini propis u reformisanom skalnom sistemu. Ovaj zakon je raen u skladu sa pozitivnim iskustvima poreskog zakonodavstva razvijenih i jednog broja zemalja u tranziciji. Njime je izvrena kodikacija svih zakonskih propisa kojima su regulisana pitanja organizacije i nadlenosti poreskog organa, poslovi utvrivanja i naplate poreza, kao i inspekcijske kontrole. Poreski obveznik se stavlja u sredite poreskog postupka. Naime, novina u ovom zakonu jeste uvoenje principa samooporezivanja, kod koga poresku obavezu utvruje poreski obveznik sam, za razliku od, do tada praktikovanog, postupka kod kojeg je poreski organ utvrivao i odreivao visinu poreske obaveze. Poreski obveznik se registruje kod poreskog organa koji mu dodjeljuje PIB. Poresko identikacionim brojem koriste se poreski obveznik, poreski organ i svi posrednici u poreskom postupku. PIB se unosi na sva dokumenta poreskog obveznika i predstavlja glavnu vezu u svim njegovim transakcijama. Reformu sklanog sistema obiljeio je i poetak funkcionisanja dravnog trezora. Zahvaljujui osnivanju sistema trezora i primjeni Zakona o javnim nabavkama, postignut je vei stepen transparentnosti i ekasnosti kontrole javnih rashoda.
2.11 POREZ NA DOHODAK FIZIKIH LICA

Porez na dohodak zikih lica dio je poreskih sistema svih drava sa razvijenom trinom ekonomijom i po broju poreskih obveznika zauzima vodee mjesto u odnosu na druge poreske oblike, dok mu po svojoj nansijskoj izdanosti pripada sredinje mjesto. Spada u grupu direktnih poreza, jer se plaa prije troenja dohotka i predstavlja jedan od najkompleksnijih poreskih oblika. U svijetu se primjenjuju tri sistema oporezivanja dohodka: || Cedularni sistem (engleski, analitiki) kod cedularnog sistema svaki dohodak poreskog obveznika se, primjenom odgovarajueg poreza, oporezuje odvojeno, po pravilu proporcionalnim stopama. || Sintetiki sistem (germanski, jedinstveni, globalni) Sintetiki koncept oporezivanja polazi od pretpostavke da se svaki ostvareni prihod poreskog obveznika treba oporezovati jednim porezom sa progresivnom poreskom stopom. Sintetiki sistem tretira
25
UPRAVA ZA KADROVE
||
ukupnu ekonomsku snagu obveznika, kao i njegova lina i porodina svojstva, to znai da je subjektni (personalni) porez. Ovakav tip oporezivanja zastupljen je u veini savremenih skalnih sistema. Mjeoviti sistem (romanski) predstavlja kombinaciju cedularnih i komplementarnih poreza koji se odnose na ukupne prihode, koji se plaa po isteku godine, ako se ispune odreeni uslovi (pree odreen iznos ukupnih prihoda).
Porez na dohodak zikih lica u Crnoj Gori plaa se na osnovu Zakona o porezu na dohodak zikih lica. Obveznici tog poreza su rezidenti, odnosno nerezidenti koji ostvare prihod utvren zakonom na teritoriji Republike Crne Gore kao i izvan Crne Gore. Poreska osnovica za plaanje poreza na dohodak rezidenta predstavlja oporezivi dohodak poreskog obveznika umanjen za iznos prenesenog gubitka i linog odbitka za izdravana lica, dok poresku osnovicu nerezidenta predstavlja oporezivi dohodak ostvaren u poreskom periodu. Poreski period za koji se utvruje i plaa porez na dohodak je kalendarska godina. Poreska stopa je proporcionalna i iznosi 9%. Porez na dohodak plaa se na prihode iz svih izvora osim onih koji su izuzeti zakonom (uglavnom socijalna primanja) i to: || lina primanja ostvarena po osnovu zaposlenosti ili ostvarena po drugom osnovu a upodobljena sa radnim odnosima (zarade, penzije osim koje su izuzete od oporezivanja, topli obrok, regres, naknade za dolazak na posao, otpremnine, jubilarne nagrade i dr.); || prihode o osnovu samostalnih djelatnosti; || imovine i imovinskih prava; || kapitala; || kapitalnih dobitaka; Paualno oporezivanje prihoda od samostalne djelatnosti, propisano je za obveznika, iji je ukupan promet u godini koja prethodi godini za koju se utvruje porez odnosno iji je planirani promet kada poinje da obavlja djelatnost manji od 18 000 , da se moe na njegov zahtjev priznati da porez plaa u paualnom iznosu. Zahtjev se podnosi do kraja prethodne godine za narednu godinu. Paualni porez se plaa mjeseno, do kraja tekueg mjeseca za prethodni mjesec.
2.12 POREZ NA DOBIT PRAVNIH LICA

Porez na dobit pravnih lica u nansijskoj literaturi javlja se i pod nazivom porez na prot, porez na dohodak korporacija i ini sastavni dio skalnih sistema gotovo svih zemalja sa razvijenom trinom privredom. Slian je porezu na dohodak (kada dividenda ulazi u do-
26
hodak akcionara, obveznika poreza na dohodak) i porezu na prihod (jer se ni kod jednog od ova dva poreska oblika ne vodi rauna o ekonomskoj snazi obveznika). S pojavom osnivanja veeg broja drutava kapitala javila se potreba za oporezivanjem dobiti koju su ta drutva ostvarivala bavei se svojom djelatnou. Tako se ovaj poreski oblik u Sjedinjenim Amerikim Dravama poeo primjenjivati jo davne 1909. godine, u Njemakoj 1920. godine, Austriji 1934. i u Velikoj Britaniji 1965. godine. Ranije se oporezivala samo ona dobit koja je u obliku dividende dijeljena njihovim vlasnicima, dok se neposredna dobit nije oporezivala. Ovakav poreski tretman podsticao je ekonomski neopravdano nagomilavanje kapitala, koje je vreno s ciljem izbjegavanja oporezivanja dobiti. Da bi se izbjegli mnogobrojni negativni efekti ovakvog naina oporezivanja uvodi se novi poreski oblik porez na dobit. U Crnoj Gori obaveza polaanja poreza na dobit regulisana je Zakonom o porezu na dobit pravnih lica. Prihodi od poreza u cjelosti pripadaju Republikom budetu. Poreski obveznik poreza na dobit je rezidentno pravno lice (pravno lice koje je osnovano ili koje ima sjedite stvarne uprave i kontrole na teritoriji Crne Gore), odnosno nerezidentno pravno lice (lice koje nije osnovano u Crnoj Gori i nema sjedite stvarne uprave i kontrole u Crnoj Gori, a koje svoje poslovanje obavlja preko stalne poslovne jedinice), koje se bavi odreenom djelatnou radi sticanja dobiti. Prema naem Zakonu o privrednim drutvima, pravna lica su akcionarska (dioniarska) drutva i drutva sa ogranienom odgovornou. Predmet oporezivanja je ona dobit koju pravno lice nerezident ostvari u Crnoj Gori, odnosno dobit koju pravno lice rezident ostvari u Crnoj Gori, kao i ona dobit koju ostvari van granica nae drave. Izvorima dobiti smatraju se prihodi ostvareni po osnovu prodaje roba proizvedenih u Crnoj Gori, pruanja usluga, korienja imovinskih prava, eksploatacije prirodnog bogatstva, dividende isplaene od strane rezidenta, prodaje pokretne i nepokretne imovine (ukoliko se njen prodavac nalazi u Crnoj Gori) i dr. Od plaanja poreza na dobit osloboeni su Centralna banka CG, kao i javni fondovi i ustanove iji je osniva dravna ili lokalna uprava, osim za dobit koju ostvaruju prodajom roba i usluga na tritu. Plaanja poreza na dobit osloboena su novoosnovana pravna lica, u nedovoljno razvijenim optinama za period od prve tri godine od poetka obavljanja djelatnosti. Crnogorskim Zakonom o porezu na dobit predviene su i odreene poreske olakice pri zapoljavanju novih radnika, po osnovu ulaganja u hartije od vrijednosti, kao i za programske aktivnosti nevladinih organizacija. Poresku osnovicu poreza na dobit ini oporeziva dobit poreskog obveznika, prikazana u bilansu uspjeha. Poreska stopa u Crnoj Gori je proporcionalna i iznosi 9%. Poreski period za koji se obraunava i plaa porez na dobit jeste jedna nansijska, odnosno kalendarska godina. Obveznik porez na dobit plaa tokom itave godine, u vidu mjesenih akontacija, iju visinu odreuje na osnovu prologodinje prijave poreza na dobit.
27
UPRAVA ZA KADROVE
Porez na dodatu vrijednost (PDV) je svefazni neto porez koji eliminie kumuliranje oporezivanja i koji oporezuje samo promet u krajnjoj potronji. U sutini oporezuje se svaka faza prometnog ciklusa, odnosno iznos dodate vrijednosti koja se stvorila u odreenoj fazi prometnog ciklusa, s tim to se poreskom obvezniku vraa porez pretporez koji je platio prilikom nabavke roba i usluga neophodnih za obavljanje svoje djelatnosti, bez obzira na to da li su nabavljeni u zemlji ili inostranstvu. Dodatu vrijednost predstavljaju zbir zarada i dobiti, odnosno razlika izmeu vrijednosti output-a i vrijednosti input-a. Osnovna razlika izmeu poreza na dodatu vrijednost i kumulativnog viefaznog poreza na promet je u tome to se PDV ne obraunava na vrijednost koju je proizvodu ili usluzi dodao onaj od koga je input nabavljen, kao ni porez koji je u prethodnim fazama poreskog ciklusa naplaen. Krajem 2001. godine Skuptina Crne Gore je u sklopu paketa reformisanih poreskih zakona usvojila Zakon o porezu na dodatu vrijednost. Uvoenje poreza na dodatu vrijednost (koji je zamijenio raniji porez na promet) predstavljalo je kljuni segment reforme skalnog sistema, kao i ispunjenje jednog od uslova ukljuenja Crne Gore u evropske ekonomske tokove. Zakon o PDV-u bazira se na smjernicama iz VI Direktive EU. Oporezivanje prometa roba i usluga vri se primjenom principa odredita (destinacije), dok je izvoz osloboen plaanja PDV-a. Uvezeni proizvodi tretiraju se i oporezuju kao domai proizvodi na domaem tritu. Poreska obaveza utvruje se indirektnom metodom, odnosno metodom odbitka ,,poreza na porez. Predmet oporezivanja su: || promet roba i usluga koje poreski obveznik, u sklopu obavljanja svoje djelatnosti, vri uz naknadu; || uvoz proizvoda u Crnu Goru; || novoizgraene nepokretnosti; Poreske stope - Zakonom su utvrene dvije poreske stope: standardna 17% i sniena 7%, kao to je to praksa i u veini zemalja lanica OECD-a.
2.13 POREZ NA DODATU VRIJEDNOST (PDV)
Obaveza plaanja poreza na promet nepokretnosti denisana je Zakonom o porezu na promet nepokretnosti. Predmet oporezivanja je promet nepokretnosti (zemljita i graevinskih objekata), odnosno sticanje prava vlasnitva na nepokretnosti na teritoriji Crne Gore. Sticanje prava vlasnitva na novoizgraenom objektu prema Zakonu o porezu na promet nepokretnost, ne tereti se porezom na promet nepokretnostima, ve porezom na dodatu vrijednost.
2.14 POREZ NA PROMET NEPOKRETNOSTI
28
Obveznik plaanja poreza na promet nepokretnosti je svako lice koje je vlasnik nepokretnosti na dan za koji se porez utvruje. Kao poreska osnovica uzima se trina vrijednost nepokretnosti u trenutku njenog sticanja, koja se utvruje na osnovu dokumenata o sticanju. Poreska obaveza po osnovu poreza na nepokretnost nastaje 1. januara godine za koju se porez utvruje, i utvruje se rjeenjem nadlenog organa jedinice lokalne samouprave do 31. maja tekue godine. Plaanje poreza na nepokretnosti vri se u dvije jednake rate, od kojih prva dospijeva 30. juna, a druga 30. novembra godine za koju se porez utvruje. Stopa poreza na nepokretnosti je proporcionalna i moe iznositi od 0,08% do 0,80% od trine vrijednosti. Stopu poreza utvruje jedinica lokalne samouprave zavisno od vrste nepokretnosti, a za poljoprivredno zemljite koje se ne obrauje, stopa poreza se moe poveati i do 50% u odnosu na stopu poljoprivrednog zemljita koje se obrauje. Plaanja poreza na promet nepokretnosti osloboeni su: || dravna i lokalna uprava, njihovi organi, ustanove i fondovi, Crveni krst i druge humanitarne organizacije; || diplomatska i konzularna predstavnitva; || lica koja stiu nepokretnosti u postupku vraanja oduzetih nepokretnosti; Obveznici poreza na nepokretnosti zgrada i stanova koji im slui kao mjesto stanovanja imaju pravo na umanjenja propisana zakonom.
2.15 DOPRINOSI ZA SOCIJALNO OSIGURANJE

Socijalno osiguranje predstavlja zatitu koju drutvo prua svojim lanovima kroz niz javnih mjera (instrumenata) kako bi ih obezbijedilo od ekonomskih i socijalnih potekoa nastalih uslijed znaajnog smanjenja njihove ekonomske snage (prihoda) zbog bolesti, povreda na radu, nezaposlenosti, invalidnosti, starosti, ili smrti. Pored toga, socijalno osiguranje obezbjeuje, jednim svojim segmentom i pokrie trokova lijeenja, kao i posebnu pomo (subvenciju) u sluaju due bolesti. Mehanizmi prikupljanja sredstava i naini nansiranja ovih rizika mogu imati razliite oblike. Najrasprostranjeniji je sistem obaveznog socijalnog osiguranja koji se nansira iz obaveznih doprinosa zaposlenih i poslodavca, uz eventualnu dodatu podrku drave iz budeta, odnosno iz poreskih prihoda. Obavezni doprinosi se slivaju u specijalne fondove iz kojih se nansiraju socijalni transferi (davanja). Po pravilu, viak sredstava se investira s ciljem da se obezbijede budui dodatni prihodi. Pravo na socijalni transfer obveznici ostvaruju po osnovu posebnih zakona, u trenutku kada osigurani sluajevi nastupe, i to automatski, bez provjeravanja eventualnih ostalih prihoda osiguranika. Pored obaveznog socijalnog osiguranja i instrumenata socijalne pomoi i zatite, u
29
UPRAVA ZA KADROVE
mnogim zemljama postoji poseban sistem dodatnog i dobrovoljnog socijalnog osiguranja. Obavezno socijalno osiguranja u Crnoj Gori postoji u tri vida: || penzijsko-invalidsko; || zdravstveno; || osiguranje od nezaposlenosti;
|| || || ||
Obveznici plaanja doprinosa su: zaposleni; poslodavci; preduzetnici; poljoprivrednici koji nijesu obveznici doprinosa za sluaj nezaposlenosti;
Osnovica doprinosa zaposlenih je zarada, odnosno plata i naknada. Za preduzetnike to je oporeziva dobit, odnosno paualni utvreni iznos prihoda. Za poljoprivrednike je prihod od poljoprivredne djelatnosti od koje se plaa porez. Ovim zakonom predviena su i oslobaanja od plaanja doprinosa.
2.16 AKCIZE
Akcize spadaju u poreze na pojedinana dobra i usluge. Osnovni cilj njihovog uvoenja je skalnog karaktera. Za razliku od poreza na promet, koji se javlja kao opti, akcize predstavljaju specijalne potrone poreze. Njihovo mjesto u oporezivanju razlikuje se od zemlje do zemlje. Zakonom o akcizama ureuje se sistem i uvodi obaveza plaanja akcize za proizvode utvrene zakonom, a koji se na teritoriji Republike Crne Gore stavljaju u slobodan promet. Akcizni proizvodi su: || alkohol i alkoholna pia; || duvanski proizvodi; || mineralna ulja, njihovi derivati i supstituti; Akciza se plaa na akcizne proizvode proizvedene na podruju Republike Crne Gore i na akcizne proizvode koji se uvoze u Crnu Goru ako zakonom nije drugaije odreeno. Nastanak akcizne obaveze akcizna obaveza nastaje u momentu kada se akcizni proizvodi proizvedu u Crnoj Gori i kada se ti proizvodi uvoze u Republiku. Akcizna obaveza se moe prenijeti sa proizvoaa, odnosno uvoznika na imaoca akcizne dozvole, odnosno osloboenog korisnika akciznog proizvoda. Nastanak obaveze obraunavanja i plaanja akcize Obaveza obraunavanja akcize nastaje u momentu stavljanja akciznih proizvoda u slobodan promet (otprema akciznih proizvoda iz akciznog skladita, iz proizvodnog pogona koji nije imalac akcizne dozvole i dr.).
30
Nastanak obaveze plaanja akcize kod uvoza akciznih proizvoda nastaje u momentu plaanja uvoznih dabina, osim u sluajevima kad je plaanje akcize odloeno. Obveznici akcize Lica koja su duna da plate akcizu su proizvoa, uvoznik akciznih proizvoda, ziko lice proizvoa alkoholnih pia iznad koliina dozvoljenih za sopstvenu upotrebu, ukoliko prodaje ta alkoholna pia. Akcizno skladite Proizvodnja ili skladitenje akciznih proizvoda pod reimom odloenog plaanja akcize moe se obavljati samo u akciznim skladitima za koju je poreski organ izdao dozvolu. Obraunavanje i plaanje akcize Obveznik akcize sam obraunava akcizu. Akciza se obraunava za kalendarski mjesec. Obraunata akciza se iskazuje u mjesenom obraunu akcize i podnosi poreskom organu do 15 dana narednog mjeseca za prethodni mjesec. Obveznik akcize duan je podnijeti obraun akcize, nezavisno od toga da li je u propisanom periodu bio duan plaati akcizu ili ne. Kontrola obrauna i plaanja akcize Kontrolu obraunavanja i plaanja akcize vri poreski organ u skladu sa ovim zakonom i Zakonom o poreskoj administraciji, a kod uvoza carniski organ u skladu sa carinskim zakonom.
2.17 TAKSE
Pod taksama se u nansijskoj teoriji podrazumijevaju prihodi koji predstavljaju novani ekvivalent za usluge koje ine javni organi ili druga javno-pravna tijela zikim ili pravnim licima, za razliku od poreza koji predstavlja obavezu davanja koje drava ubira silom svog skalnog suvereniteta, bez direktne protivnakanade. Naini naplate takse mogu biti direktni i indirektni. Direktna naplata takse je kada se taksa plaa u gotovom novcu uz izdavanje priznanice. Indirektnu taksu imamo u sluaju kada se, na primjer, kupuje sudska taksa. Sve takse moemo podijeliti: || prema organima koji propisuju taksene obveze (centralni dravni organi i ue DPZ); || prema organima koji obavljaju odreenu uslugu (administrativne: carinske, konzularne, patentne, katastarske, sudske, inovnike, sudske-koje se naplauju pred redovnim, privrednim, trgovakim i dr. sudovima, inovnike naknada slubeniku za uslugu koju je uinio rijetko se naplauje); || prema vremenu plaanja: takse koje se plaaju unaprijed redovna pojava; takse koje se plaaju unazad-rei sluaj. || prema broju izvrnih usluga: paualne takse (za usluge koje ine zaokruenu cjelinu) i pojedinane takse; || prema namjeni troenja razlikujemo: takse za podmirivanje drutvenih potreba bez utvrene svrhe troenja sredstava, takse kod kojih je svrha unaprijed utvrena;
31
UPRAVA ZA KADROVE
Postoje i druge podjele taksa, kao na primjer, na opte i specijalne, zatim na stalne i promjenljive itd.
2.17.1. Vrste taksa u Crnoj Gori

|| || || || ||
administrativne takse; sudske takse; komunalne takse; registracione takse; boravina taksa;
Prihodi od svih vrsta taksa pripadaju budetu Republike, osim dijela komunalnih taksa koji pripadaju budetima optina.
2.18 CARINE
Carine spadaju u posredne indirektne poreze i predstavljaju jedan od najznaajnijih instrumenata spoljno-trgovinske politike. Naplauju se prilikom prelaska robe preko dravne, odnosno carinske granice. Njene osnovne karakteristike su da je to dabina a koja po pravilu predstavlja troak uvoznika. Ona je dravni prihod ali i instrument zatite domae proizvodnje. Ciljevi uvoenja carina mogu biti: || skalni za punjenje budeta drave; || ekonomski zatita domae proizvodnje, djelovanje na strukturu uvoza itd. || socijalni pojeftinjenjem uvoza odreenih proizvoda i sirovina moe se djelovati na stimulisanje potronje i na zaposlenost.
2.18.1. Vrste carina

|| || || ||
Carine se najee dijele na sljedee vrste: prema pravcu kretanja robe preko carinske linije; prema nainu obrauna i naplate; prema utvrivanju carinskih stopa; prema ekonomsko-politikom dejstvu;
Prema pravcu kretanja robe, carine se dijele na: uvozne, izvozne i provozne (tranzitne).
32
Uvozne carine predstavljaju najznaajniji instrument djelovanja na obim i strukturu spoljne trgovine. Savremeni svjetski carinski sistemi ne poznaju izvozne carine. Za aktivnu zatitu domae proizvodnje ne samo da se ne koriste izvozne carine, ve naprotiv, koristi se itav niz posrednih i neposrednih izvoznih podsticaja (povraaj carine, transportne olakice i sl.). Provozne (tranzitne) carine postojale su ranije, kada su bile ist skus za dravu, u robovlasnitvu i feudalizmu. Sa razvojem meunarodne robne razmjene, a posebno sa razvojem transportnih usluga, tranzitne carine su ukinute (Barselonska konvencija o slobodi tranzita robe iz 1921. godine koju je ratikovala i naa zemlja). U zavisnosti od naina obrauna i naplate, carine se dijele na: carine od vrijednost i (ad valorem), specine carine i kombinovane carine. Carine od vrijednosti (ad valorem) utvruju se i naplauju direktno u zavisnosti od visine vrijednosti robe, koja je predmet carinjenja, odnosno od njene realne cijene na svjetskom tritu. Specine carine primjenjuju se na jedinicu mjere robe, koja se uvozi (kg, litar, metar, komad i sl.). Iznos carine odreuje se u paualnom iznosu od jedinice mjere, bez obzira na vrijednost robe koja se carini, sa malo razlike po osnovu kvaliteta robe. Zato je obraunata carina ista, bez obzira na promjenu vrijednosti robe na svjetskom tritu. Kombinovanim carinama pokuavaju se odstraniti negativne osobine carina od vrijednosti i specinih carina a podstai njihovi pozitivni efekti, pa se carina odreuje djelimino po vrijednosti, a djelimino po jedinici mjere, kao specina carina, a ukupan iznos carine se dobija sabiranjem ta dva iznosa. Prema ekonomsko-politikom dejstvu sve carine dijele se na: skalne, zatitne, prohibitivne, retorzirne, preferencijalne, diferencijalne, antidempinke i sezonske. Fiskalne carine se uvode na uvoz robe sa ciljem da se ostvare to vei prihodi za potrebe budeta drave. Karakteristika im je da su nii po visini i da se uvode na relativno manji broj roba, koje su uglavnom namijenjene irokoj ili luksuznoj potronji. Zatitne ili ekonomske carine uvode se da bi se ostvarila osnovna i najznaajnija funkcija carina: obezbjeivanje zatite domae proizvodnje, bar u visini razlike izmeu prosjene nacionalne i svjetske produktivnosti. Kao element u formiranju cijene uvezenih roba, uveavajui im cijenu za iznos carine, one oteavaju pristup tih roba na domae trite. Prohibitivne carine su carinska mjera gdje se visinom carine utie na takav nivo cijena uvezene robe na domaem tritu da se praktino onemoguava uvoz te robe. Efekat tih carina izjednaava se sa administrativnom mjerom zabrane uvoza. Retorzivne (kazne) carine prije svega imaju politiki karakter, njima se pokuava natjerati na poputanje zemlje koja je uvela neku posebnu trgovinsko-politiku mjeru, npr. prohibitivne carine. Preferencijalne carine primjenjuju se kada drava uvodi nie carine ili ih potpuno ukida za uvoz robe porijeklom iz odreene zemlje, favorizujui uvoz iz te zemlje. Osnova za primjenu ove vrste carina najee su meudravni sporazumi o trgovini.
33
UPRAVA ZA KADROVE
Diferencijalne carine, upravo suprotno, dovode robu porijeklom iz odreene zemlje u nepovoljniji poloaj u odnosu na istu ili slinu vrstu robe iz drugih zemalja. Po pravilu, diferencijalne carine nijesu motivisane ekonomskim interesima, ve imaju politiki karakter. Antidampinke carine usmjerene su na neutralisanje damping cijena, tj.depresiranih cijena strane robe na domaem tritu i njihovo dovoenje na nivo normalnih cijena, tako to se naplauje ili dopunska carina ili se uvode nove znatno vie carine. Kompenzatorne carine uvode se na uvoz robe da bi se neutralisale premije, subvencije ili slini podsticaji, koje zemlje izvoznice daju za te robe. Sezonske carine primjenjuju se samo na uvoz poljoprivrednih proizvoda u odreenom vremenskom periodu, po pravilu, onda kada uvoz strane robe dovede do nestabilnosti domae proizvodnje i domaeg trita.
2.18.2. Carinski sistem Crne Gore

Osnovu carinskog sistema Crne Gore ini Zakon o carinskoj tari i Carinski zakon. Carinska tarifa predstavlja sistematizovan spisak roba sa raznih aspekata i ona denie status robe u pogledu plaanja odgovarajuih carinskih stopa. Carinska tarifa Crne Gore bazira se na meunarodno harmonizovanom sistemu naziva i ifara oznaka robe kao i naziva carinske tarife Evropske unije. Carinski zakon je osnovni normativni akt carinskog sistema zemlje. Njime se ureuju brojna pitanja od interesa za nesmetano funkcionisanje carinskog sistema kao vrlo znaajnog segmenta privrednog sistema. Carinsko podruje obuhvata teritoriju na kojoj se primjenjuje odreeni carinski sistem. Po pravilu on se poklapa sa dravnom granicom, kao to je sluaj u Crnoj Gori. Carinska roba su sve stvari koje se u carinsko podruje uvoze, odnosno unose ili primaju i koje se iz tog podruja izvoze, odnosno iznose ili alju, ili se preko tog podruja prevoze, odnosno prenose. Carinska roba se mora prijaviti carinarnici. Carinski nadzor obuhvata mjere za spreavanje neovlaenog postupanja s carinskom robom i obezbjeuje njene istovjetnosti dok se ne sprovede carinski postupak. Carinski nadzor obuhvata naroito: uvanje i pregled carinske robe, sprovoenje carinske robe, stavljanje carinskih obiljeja, uzimanje uzorka, prospekata, fotograja, ili drugih podataka kojima se obezbjeuje istovjetnost robe, pregled prtljaga putnika i lini pretres putnika i dr. Carinski obveznik je lice koje unosi robu u carinsko podruje, ili iznosi robu iz carinskog podruja Crne Gore, lice na koje glasi prevozna isprava i lice na koje se prenosi pravo iz prevozne isprave. Carinjenje robe obuhvata prijem uvozne carinske deklaracije, pregled robe i svrstavanje robe prema Carinskoj tari i drugim tarifama, utvrivanje carinske osnovice, iznosa carine i drugih uvoznih dabina koje terete robu, naplata utvrenih iznosa carine i drugih uvoznih dabina. Carinskim zakonom su propisana brojna subjektna osloboenja od plaanja carine
34
(meunarodne humanitarne organizacije, diplomatska i konzularna predstavnitva, predmeti za linu upotrebu i slino). Izbjegavanje mjera carinskog nadzora, nepravilno deklarisanje, kao i prenoenje robe preko granice van odreenih carinskih prelaza, a u cilju izbjegavanja plaanja carine, predstavljaju, prema teini djela, carinski prekraj, privredni prestup, ili krivino djelo. Za carinski prekraj kazneni postupak vodi carinski organ, a za privredne prestupe i krivina djela redovni sudovi. Za carinski prekraj plaaju se novane kazne, a za privredne prestupe i krivina djela, pored novanih kazni, predvieni su zabrana obavljanja poslova uvoza ili izvoza robe, oduzimanje robe i prevoznog sredstva i mjere liavanja slobode (kazna zatvora). Carinska osnovica na koju se primjenjuju stope iz Carinske tarife je vrednost robe. Vrijednost robe je ugovorena cijena (transakcija vrijednost), ukljuujui sve trokove i izdatke do nae granice (trokovi prevoza, trokovi osiguranja, provizije posrednika, trokovi pakovanja i korienja kontejnera, trokovi utovara, istovara, pretovara i dr.). Carinska osnovica za robu koje se izvozi je fakturna vrijednost robe franko granica Srbija i Crna Gora. Pored carina, veliki je broj drugih instrumenata carinske zatite kao to su: dabine za izravnanje poreskog optereenja, posebne takse, dabine za carinsko evidentiranje, dodatne carine, sezonske carinske stope (prelevmani), preferencijalne carinske stope, jedinstvena carinska stopa i dr. prihodi od carina pripadaju iskljuivo budetu Republike.
35
JAVNI ZAJMOVI
UPRAVA ZA KADROVE
JAVNI ZAJMOVI
Javni zajam predstavlja oblik javnih prihoda koje ostvaruje drava ili drugo javnopravno tijelo. Zajam nastaje onda kada zajmodavac preda zajmoprimcu odreenu koliinu novca u privremeno vlasnitvo i uz odgovarajuu nadoknadu. Drava pristupa emisiji javnog zajma zbog ostvarivanja odreenih ciljeva, odnosno zbog pokria rebalansa u budetu. U posljednje vrijeme javni zajam javlja se kao izvor prihoda u dravnim nansijama i kao vrlo pogodan i ekasan instrument ekonomske politike drave. Javni zajam nastaje u uslovima kada su dravi u kratkom roku potrebna odreena sredstva, najee za vanredne rashode i koja ne moe da pokrije redovnim javnim prihodima. Takoe, javljaju se i kad ne postoji vremensko preklapanje izmeu dospijea prihoda i dospijea obaveza. Oni su rezultat i zahtjeva da se teret izvrenja odreenih rashoda drave prebaci na budue generacije koje e imati koristi od troenja sredstava prikupljenih dravnim zajmom. Sve do poetka XIX vijeka javni zajam nije bio razvijen, prije svega, zbog toga to nije postojala adekvatna zatita za njihovo vraanje. Njihov rast naroito dolazi do izraaja u kriznim situacijama i u periodima voenja I i II Svjetskog rata. Da bi se obezbijedila potrebna novana sredstva drave su poveavale svoja zaduenja i do 30 puta kao to je to bio sluaj sa Njemakom. Kada se govori o karakteristikama javnog zajma onda se moe rei da je to destinirani i vanredni javni prihod. On pripada kategoriji neskalnih javnih prihoda i kod njega je naglaena dobrovoljnost. Njega karakterie i povratnost za razliku od drugih javnih prihoda i ona se odnosi ne samo na povraaj glavnice nego i ugovorene kamate. Kriterijumi koji se koriste za klasikaciju javnih zajmova su razliiti i najea podjela je prema: || teritorijalnom principu unutranji i spoljanji javni zajam; || metodu kojim se drava slui da bi dola do javnog zajma dobrovoljni, patriotski i prinudni; || prema vremenu vraanja javnog zajma kratkoroni srednjeroni i dugoroni javni zajam; || prema nainu otplate rentni i amortizacioni. || zajmove po paritetu iznad i ispod pariteta; || zajmove irih i uih teritorijalnih jedinica; || zajmove sa javnim upisom, prodajom obveznica banci i prodaju obveznica na berzi; || produktivne i neproduktivne zajmove; || novane zajmove;
38
3.1 GRANICA ZADUENJA DRAVE

Veoma je teko utvrditi granicu zaduenja drave i to je stvar konvencija, odnosno shvatanja. Ona je nedovoljno odreena i zavisi od mnogih unutranjih i spoljnih faktora. Visina zaduenja drave moe biti opredijeljena ekonomskim, pravnim, politikih i psiholokim razlozima. Dok se granice zaduenja drave sa ekonomskog i pravnog stanovita mogu odrediti, to nije sluaj kada se ta granica eli utvrditi sa politikog i psiholokog odreenja. Brojni su kriterijumi za utvrivanja granice dravnog duga, a najvaniji su: || zaduenje po stanovniku; || zaduenje u odnosu prema dravnoj imovini; || zaduenje u odnosu prema budetskim prihodima; || odnos zajmodavca prema duniku; || neeljena raspodjela dohotka i imovine; || odnos prema dravnom proizvodu; || kriterijum meunarodnog monetarnog fonda gdje je granica zaduenja odreena tako da otplata zajma ne prelazi 25% tekueg deviznog priliva zemlje; Ugovorom iz Maastrichta da godinji budetski manjak ne iznosi vie od 3% bruto drutvenog proizvoda - da ukupno zaduenje lanica EU ne iznosi vie od 60% njihovog BDP;
39
JAVNI RASHODI
UPRAVA ZA KADROVE
JAVNI RASHODI
4.1 POJAM I PODJELA
Pod javnim rashodima podrazumijevaju se rashodi drave i javnopravnih tijela koji nastaju u ostvarivanju zadataka i mjera iz njihove nadlenosti. Oni onemoguavaju i osiguravaju da drava funkcionie i podmiruju se iz javnih prihoda. Moe se rei da su javni rashodi druga strana medalje nansijske aktivnosti drave. Njihova visina odreena je raspoloivim javnim prihodima, a opta karakteristika je njihov stalan rast. Razlozi za to imaju prividan i stvarni karakter. Prividan je vezan za smanjenje vrijednosti novca, odnosno inaciju, porast broja stanovnika i eventualnog poveanja teritorija kao i promjenu u tehnici sastavljanja budeta. Javni rashodi su bitan inilac za funkcionisanje svake drave a osnovna ideja se svodi na racionalno troenje javnih prihoda. Zato se i osnovni zahtjev zasniva da javni rashodi treba da slue optem interesu. Princip realnog utvrenja javnih rashoda kao i umjerenosti zasniva se na stvarnim mogunostima privrede i stanovnitva da izdvoji sredstva za podmirenje. Princip tednje ne znai smanjenje rashoda ve i cilj da se sa to manje sredstava postignu to vei efekti. Postoje brojne klasikacije javnih rashoda kao to su: || redovni i vanredni kao kriterijum uzima se predvidljivost potreba i vremenski kontinuitet; || produktivni i neproduktivni kriterijum je da li se tim rashodima stvara dohodak ili ne; || investicioni ili transferni kriterijum je uticaj tih rashoda na poveanje bruto drutvenog proizvoda; || odgodivi ili neodgodivi kriterijum je njihova vanost; || rashodi centralnih i lokalnih tijela; || lini i materijalni vezuju se za nadoknadu za rad dravnih slubenika i nabavku odreenih dobara; || novani i naturalni;
4.2 STRUKTURA JAVNIH RASHODA

Struktura javnih rashoda vezuje se za svrhu njihovog troenja. U savremenim dravama njihova podjela se odnosi na: || vojne rashode; || rashode socijalnog osiguranja;
42
|| || || || || ||
rashode obrazovanja; rashode dravne uprave i sudstva; rashode posredne i neposredne intervencije drave u gospodarstvu; rashode za znanstveno-istraivaki rad; rashode namijenjene zatiti ovjekove okoline; ostale rashode (kultura, sport, izgradnja stanova, javni promet i dr.);
43
BUDET
UPRAVA ZA KADROVE
BUDET
Budet se najee denie kao sistematski prikaz (ema) prihoda i rashoda neke drave za odreeno plansko razdoblje, odnosno za jednu budetsku godinu. Budet, zapravo, predstavlja pravni akt koji donosi najvie zakonodavno tijelo u dravi (parlament, skuptina) u kome se za godinu dana detaljno predviaju svi javni prihodi i svi javni rashodi, a zatim se prikazuju i namjenski rasporeuju po tano i unaprijed utvrenoj budetskoj strukturi. Osnovne karakteristike budeta su: || budet je pravni akt od posebne vanosti koji se donosi po posebnoj proceduri donosi najvie predstavniko, zakonodavno tijelo po posebnoj proceduri i u formi zakona, onda budet ima sve odlike zakona; || budet je nansijski instrument i donosi se za vrijeme perioda od godinu dana; || budet je sistematski prikaz ili plan prihoda i rashoda drave za jednu godinu; || budet se donosi unaprijed, prije poetka budetske godine; || budet obavezno usvaja najvie predstavniko tijelo drave (parlament, skuptina); || u budetu svi javni prihodi i javni rashodi detaljno su predvieni, kako po vrsti, tako i po namjeni. U budetu se obavezno predviaju izvori i iznosi pojedinih prihoda; || budet sadri i nansijski zakon, koji se odnosi na izvrenje budeta; || visina i struktura prihoda i rashoda budeta moraju biti potpuno usaglaeni i dinamiki rasporeeni, i to tako da osiguravaju kontitnuitet nansiranja javnih potreba;
5.1 FUNKCIJE BUDETA

|| || ||
Budet u modernoj dravi vri tri osnovne funkcije: Ekonomsku funkciju; Politiku funkciju; Pravnu funkciju;
Osnovna funkcija budeta je svakako njegova ekonomska funkcija u razvoju privrede. Ona se sastoji u preciznom i jasnom predvianju i utvrivanju javnih rashoda i izvora javnih prihoda, kojima e se ti rashodi pokriti. Savremena drava, kroz budetsku politiku snano djeluje na sve oblike potronje, kao i na obim i strukturu ukupne potronje. Pored toga znaajna je i funkcija budeta u stabilizaciji privrede (antinaciono i antideaciono djelovanje), u alokaciji proizvodnih faktora i sl. Politika funkcija budeta proizilazi iz injenice da budet, njegov obim i njegova
46
struktura, prevashodno zavisi od drutveno-politikog ureenja zemlje. Zapravo, kroz budet se oslikava politika organizacija vlasti i politikog ureenja zemlje. Budet ima i pravnu funkciju. Cjelokupna problematika budeta regulisana je pravom (podruje budetskog prava) i sadrana je u zakonu o budetu ili u zakonu o dravnom raunovodstvu. Budet, posebno visina i struktura javnih rashoda obavezan je za izvrnu vlast, koja ga ne moe mijenjati bez odobrenja parlamenta. Pravna funkcija budeta sadri u sebi i kontrolnu funkciju parlamenta u vezi sa realizacijom budeta. Time se, istovremeno, sagledava i zakonitost u korienju sredstava iz budeta.
5.2 BUDETSKA NAELA

Budetska naela predstavljaju pretpostavku uspjene budetske politike. Zato je budetski sistem utemeljen na odreenim budetskim naelima (principima). Samo uz dosljedno uvaavanje budetskih naela, mogu se uspjeno ostvariti funkcija budeta (ekonomska, politika i pravna). U modernim nansijama i budetskoj politici prihvaena su sljedea budetska naela: Formalno statika naela || naelo jedinstva svi javni prihodi i rashodi budu prikazani u budetu; || naelo potpunosti takoe zahtijeva prikazivanja svih prihoda i rashoda; || naelo preglednosti prihodi i rashodi moraju biti grupisani na jedinstven nain. Prihodi prema izvorima a rashodi prema namjeni; Dinamino materijalna naela || naela tanosti; || naelo prethodnog odobrenja; || naelo specijalizacije kvantitativna, kvalitativna i vremenska odreenost; || naelo javnosti budeta- podrazumijeva da su svi postupci, od predlaganja, preko procedure odobravanja i usvajanja, pa do donoenja budeta, javni. U cjelini budet kao institucija je javan; || naelo ravnotee - prihodi i rashodi moraju biti uravnoteeni; || naelo periodinosti;
5.3 VRSTA BUDETA

U svim savremenim dravama budet je plan prihoda i rashoda uveden za odreeni vremenski period. U principu postoje dvije osnovne vrste budeta nansijski i ekonomski.
47
UPRAVA ZA KADROVE
Nacionalni budet ne donosi se kao budet drave zakonom ili nekim drugim pravnim aktom. On nema pravni karakter i on je samo akt predvianja zasnovan na odreenim procjenama. U nacionalnom ili ekonomskom budetu navedeni su prihodi i rashodi ne samo javnog sektora ve i sektora domainstva, sektora preduzea i sektora ekonomskih odnosa sa inostranstvom. Ovaj budet osigurava i olakava da se lake uoe meusobni odnosi izmeu pojedinih sektora. O redovnom budetu govorimo kada se redovnim budetskim prihodima formiraju rashodi koji se redovno javljaju u svakom budetu i iz njega nansiraju. Meutim, pojava nekih rashoda koji budetom nijesu predvieni, a samim tim nijesu ni obezbijeena sredstva namee potrebu da se obezbijede i dodatna sredstva kako bi se podmirili rashodi. Ako se ta dodatna sredstva kao vanredni prihodi i kao vanredni rashodi odrede u jednom posebnom budetu govorimo o vanrednom budetu. Ciklini budet zasniva se na shvatanju da se budetska ravnotea treba ostvariti u jednom privrednom ciklusu a ne u jednoj budetskoj godini. Praksa je pokazala da je veoma teko predvidjeti vrijeme trajanja tog ciklusa zato je i vrijeme njegovog trajanja i razliito. Aneksioni budet sadri prihode i rashode dravnih preduzea koje obavljaju javnu slubu kao to su: eljeznice, pote, televizije, avio-kompanije i dr.
5.4 IZRADA I DONOENJE BUDETA

Inicijativa za izradu budeta i za njegovo donoenje povjerena je izvrnim tijelima koja raspolau podacima koji omoguuju da se to obezbijedi. Pri izradi budeta polazi se od institucionalnog naela to znai da su rashodi u buetu podijeljena prema korisnicima. One se dijele na pojedina ministarstva, sekretarijate, agencije, ustanove itd. Ovaj princip olakava kontrolu troenja budetskih sredstava jer se lako utvruje odstupanje pojedinih troenja od planiranih sredstava. Izrada budeta obavlja se tako da nadleno dravno tijelo, odnosno ministarstvo nansija pozove sve korisnike budetskih sredstava da mu dostave podatke o sredstvima koja e im biti potrebna u iduoj budetskoj godini. Korisnici izrauju predloge prema utvrenoj emi o izradi budeta gdje se rashodi klasikuju prema odreenim djelovima, partijama i pozicijama, nakon ega dostavljaju ministarstvu. Ministarstvo prikupljene zahtjeve analizira, trai njihovu dopunu, mijenja pojedine stavke, kako bi uravnoteio plan rashoda sa planiranim prihodima. Na osnovu svih ovih planova prihoda i rashoda sastavlja se nacrt budeta. On se dostavlja Vladi i nakon rasprave i usvajanja izrauje se predlog budeta koji se upuuje Skuptini. Odgovarajui odbori i komisije skuptinskog tijela razmatraju oporavdanost i osnovanost pojedinih djelova budeta i budeta u cjelini. Nakon provedene rasprave uz eventualne primjedbe, dopune i izmjene budet postaje predmet razmatranja skuptinskog zasjedanja. Rasprava o pojedinim rashodima i prihodima u budetu kao i u njegovoj cjelini omoguavaju poslanicima da iznesu svoje primjedbe na politiku Vlade i da predloe preduzi-
48
manje odreenih mjera. Nakon toga uz eventualne izmjene pristupa se glasanju i budet se donosi u obliku zakona. Izvravanje budeta znai prikupljanje onih prihoda koji su planirani i njihovo troenje za one svrhe i u onom iznosu kako je to budetom predvieno. U sluaju da budet nije usvojen primijenie se institucija privremenog nansiranja. Taj period u principu traje tri mjeseca ali i u pojednim sluajevima on moe biti i vei. U praksi se primjenjuju razni oblici privremenog nansiranja, tako se do donoenja novog budeta primjenjuje stari budet, donosi privremeni budet, nacrt budeta, 1/12 od prethodnog budeta i dr. ZAVRNI RAUN Godinji obraun ili zavrni raun je posljednja faza jednog budetskog ciklusa. On je akt on se utvruje kako je izvren budet. Njime se utvruje stepen podudarnosti budeta kao plana prihoda i rashoda i njegovog izvrenja. Zavrni raun donosi se po istom postupku i uz sudjelovanje istih tijela kao i pri izradi i donoenju budeta. Donosi se u istom pravnom obliku kao i budet. Po podacima koji su u njemu navedeni on se razlikuje od budeta jer su u njemu uz podatke o planiranim budetskim rashodima i prihodima uneseni podaci o ostvarenju. Zavrnim raunom Skuptina obavlja politiku kontrolu rada izvrnih organa pri izvrenju budeta. Usvajanjem zavrnog rauna od Skuptine daje se pozitivna ocjena o radu Vlade. Zavrnim raunom dobijaju se i podaci pri donoenju novog budeta i stie se preglednija slika o nansiranju javnih potreba i problema koji se pri tome javljaju.
5.5 KONTROLA BUDETA

Budetom se prerasporeuje znaajan dio bruto drutvenog proizvoda i budetski rashodi u savremenim dravama dostiu visinu i preko 50%. Da bi se sprijeile razne nepravilnosti i zloupotrebe u raspolaganju budetskim sredstvima i da bi se osiguralo troenje tih sredstava za one svrhe za koje su namijenjeni u svim dravama organizovana je budetska kontrola. Prema vremenu budetska kontrola moe biti: || prethodna ili preventivna; || naknadna ili posteriolna;
|| || ||
Prema organima koji obavljaju kontrolu ona moe biti: upravna ministarstvo nansija; raunsko sudska nesavjesna tijela odvojena od uprave; politika predstavniko tijelo;
Prema odnosu izmeu tijela koji su nadlena da obavljaju budetsku kontrolu i korisnika budetskih sredstava ona moe biti:
49
UPRAVA ZA KADROVE
|| ||
eksterna ili spoljna; interna ili unutranja; Prema sadraju budetska kontrola moe biti: kontrola zakonitosti; kontrola svrsishodnosti;

|| ||
5.6 SUBVENCIJE I DOTACIJE

Subvencije oznaavaju izdvajanje sredstava iz budeta bez naknade putem transfernih davanja subjektima izvan javnog sektora. Njima se ublaavaju socijalne i poboljava poloaj nekih kategorija graana kao i podstie odreena aktivnost, modernizacija, primjena novih tehnologija koje se daju preduzetnicima. Visina subvencija moe biti utvrena nekom jedinicom mjere kao npr. prema broju zaposlenih, broju izvezenih proizvoda i te subvencije nazivaju se specine, odnosno vrednosne. One mogu biti i utvrene za tano odreenu namjenu i zovu se namjenske. Primjenu subvencija drava preuzima ulogu koju bi trebalo da ima trite i zato su one predmet estih kritika. Meutim, praksa pokazuje da je njihovo postojanje potrebno i da one dolaze zbog toga to trite nije obavilo svoju funkciju. Dotacije su novani iznosi koje ire teritorijalne jedinice daju uim za podmirenje potreba iz njihove nadlenosti. To je iznos koji se isplauje iz dravnog budeta ili odreenih fondova za podmirenje rashoda pojedinih tijela, ustanova i organizacija. Ako se sredstva stavljaju na raspolaganje za tano utvrene potrebe rije je o namjenskoj dotaciji, a ako slue za podmirenje svih rashoda to je opta dotacija. Dotacije se mogu odobriti pod uslovima da se neto uini i u tom sluaju rije je o uslovnim dotacijama. Sredstva dotacije korisniku omoguavaju i osiguravaju poboljanje njegovog materijalnog poloaja i potpunije obavljanje zadataka iz njegove nadlenosti.
5.7 FINANSIRANJE LOKALNE SAMOUPRAVE

Lokalna samouprava predstavlja lokalnu vlast koja ima odreeni stepen slobode, samostalnosti i materijalnih mogunosti za ostvarivanje svojih izvornih i Ustavom garantovanih funkcija. Moe se rei da je to sloen sistem koji ima sopstvene zadatke za svoje organe i slube, imovinu i nansije procesa odluivanja i izvrni aparat. Osnovne karakteristike lokalne samouprave sadrane su u Evropskoj povelji o lokalnoj samoupravi a jedno od najbitnijih pitanja vezano je za nezavisnost i pravilno funkcionisanje lokalne samouprave sadrane u lanu 9. Stepen nansijske autonomije ukazuje na stepen raz-
50
vijenosti lokalne samouprave i kvalitet njenog partnerstva sa dravom. Poslovi lokalne samouprave u Crnoj Gori su utvreni Zakonom o lokalnoj samoupravi, posebnim (materijalnim) zakonima i statutom optine. Zakonom o lokalnoj samoupravi utvreno je da optina vri poslove koji su od neposrednog i zajednikog interesa za lokalno stanovnitvo sopstveni poslovi i poslove koji su radi racionalnijeg i ekonominijeg vrenja zakonom preneseni odnosno propisom Vlade povjereni lokalnoj samoupravi preneseni i povjereni poslovi. Zakonom je propisano da optina u skladu sa zakonom i drugim propisima donosi: || planove i programe razvoja; || program ureivanja graevinskog zemljita; || prostorne i urbanistike planove; || budet i zavrni raun budeta; || plan kapitalinih poboljanja i investicionu politiku; || planove i programe u pojedinim upravnim oblastima u skladu sa posebnim zakonom; || program razvoja i zatite ivotne sredine;
|| || || || || || || || || || || || || ||
Zakonom je takoe propisano da optina izmeu ostalog ureuje i obezbjeuje: uslove za obavljanje komunalnih djelatnosti (vodosnabdijevanja, odvod otpadnih voda, odvoz i deponovanje smea, pijace, groblja, odravanje ulica i puteva), uslove za razvoj preduzetnitva, vrenje poslova ureenja, korienja i zatite graevinskog zemljita, socijalnu zatitu koja se odnosi na kunu njegu i kunu pomo starim i invalidnim licima, rjeavanje stambenih pitanja lica u stanju socijalne potrebe, javni prevoz putnika u lokalnom saobraaju, poslove utvrivanja naplate i kontrole lokalnih javnih prihoda, odnose u oblasti stanovanja, stvara uslove za odravanje i zatitu stambenih zgrada i zatitu prava etanih vlasnika, uslove graenja i upotrebe objekata, uslove za informisanje lokalnog stanovnitva, upravlja, raspolae i titi lokalnu imovinu, vri poslove inspekcijskog nadzora, propisuje prekraje za povrede svojih propisa i vodi prekrajni postupak, vodi evidenciju stanovnitva i birake spiskove; odluuje o pravima i obavezama graana u poslovima iz svoje nadlenosti itd.
Zakonom o lokalnoj samoupravi propisano je da se pojedini poslovi organa dravne uprave mogu prenijeti, odnosno povjeriti optinama, kada se na taj nain obezbjeuje njihovo ekasnije i ekonominije vrenje. Uslovi pod kojima se prenose, odnosno povjeravaju poslovi optini, ureuju se zakonom. Prenesene poslove u oblasti obrazovanja, primarne zdravstvene zatite, socijalne i djeje zatite, zapoljavanja i drugim oblastima od interesa za lokalno
51
UPRAVA ZA KADROVE
stanovnitvo optina vri se u skladu sa posebnim zakonom. Zakonom o lokalnoj samoupravi propisano je da optini za vrenje poslova iz sopstvene nadlenosti pripadaju javni prihodi utvreni zakonom. Zakonom o nansiranju lokalne samouprave, nansiranje sopstvene nadlenosti optine vri se iz etiri izvora, i to: || lokalnih prihoda (optinski porezi, takse, naknade i dr.) koje optina sama uvodi svojim propisima, shodno posebnim zakonima || zajednikih (diobenih) republikih prihoda (prihodi od poreza na dohodak zikih lica, prihodi od poreza na promet nepokretnosti i prihodi od koncesione naknade za korienje prirodnih dobara), || egalizacionog fonda za koji se sredstva obezbjeuju iz prihoda od poreza na dohodak zikih lica u visini od 10% || budeta Republike, na ime uslovnih dotacija za nansiranje investicionih projekata. Shodno Zakonu o nansiranju lokalne samouprave i posebnim zakonima, optina moe uvesti sljedee lokalne prihode: Optinske poreze || prirez poreza na dohodak zikih lica; || porez na nepokretnosti; || porez na potronju; || porez na neizgraeno graevinsko zemljite; || porez na rmu ili naziv; || porez na igre na sreu i zabavne igre;
|| || ||
Takse boravinu taksu; lokalne administrativne takse; lokalne komunalne takse; Naknade naknadu za ureivanje i korienje graevinskog zemljita; naknadu za zatitu i unapreenje ivotne sredine; naknade za korienje optinskih puteva; Ostale prihode samodoprinos; druge lokalne prihode utvrene zakonom;

|| || ||

|| ||
Ovim zakonima propisuju se samo osnovni elementi za plaanje pojedinih poreza (obveznik, osnovica, raspon poreskih stopa i dr.), a optina svojim propisom utvruje visinu,
52
nain obraunavanja i plaanja tih poreza.
53
BANKE
UPRAVA ZA KADROVE
BANKE
Banke su nansijske institucije koja se osniva kao dioniarsko drutvo ili drutvo sa ogranienom odgovornou uz uslove utvrene zakonskim procesima. Uz brojne poslove koje obavljaju a koji su povezani sa novcem i bezgotovinskim platnim prometom banke imaju i odreene specinosti koje ih izdvajaju iz grupe privrednih organizacija i svrstava ih u posebne institucije. Njihovi osnivai su domaa i strana zika i pravna lica. Banke su nezavisne u odnosu na dravna i upravna tijela i njihove institucije. Prava drave i njenih tijela mogu se ostvariti na osnovu udijela u vlasnitvo ili ugovora za pojedine sluajeve. U literaturi susreemo se sa razliitim denicijama banaka zbog injenice da im je u pojedinim zemljama povjerena razliita uloga. U sutini banke su institucije ija je osnovna djelatnost prikupljanje sredstava uzimanje i davanje kredita i posredovanju novanim plaanjima. Postoje mnoge podjele banaka a njihova je osnovna:
|| ||
|| ||
Prema vrsti poslova emisione ili centralne banke njihov glavni posao je emisija novca i regulisanje i kontrola; depozitne ili komercijalne novana sredstva pribavljaju kratkoronim depozitima i ulozima na tednju a kasnije ih u obliku kratkoronih kredita plasiraju u proizvodnju i promet; investicione ili razvojne odobravaju dugorone kredite; poslovne odobravaju kratkorone i dugorone kredite; Prema teritoriji na kojima banke obavljaju djelatnost nacionalna obavljaju djelatnost da podruju jedne zemlje. Mogu biti lokalne, regionalne i opte; meunarodne obavljaju djelatnost na teritoriji vie zemalja; Prema vlasniku privatne banke; dravne banke;

|| ||

|| ||
6.1 CENTRALNA BANKA

Emisiona ili centralna banka je specina bankarska institucija, dravna ili pod jakim nadzorom i uticajem drave. Savremena centralna banka sa privilegijama u drutvu i monopolom da izdaje novanice, sa naglaenim funkcijama u monetarno-kreditnoj bankarskoj
56
sferi, produkt je dvadesetog vijeka. Zajednika karakteristika za sve centralne banke jeste da je njihova osnovna funkcija izdavanje novanica i kovanog novca, kao i to da svom nazivu nose ime zemlje kojoj pripadaju (Banca, DItalia, Bank of England itd). U savremenim uslovima, centralna ili emisiona banka obavlja poslove: || izdavanje ili emisija novanica i kovanog novca; || regulisanje koliine novca u opticaju u skladu sa ciljevima i zadacima ekonomske politike, unutranje stabilnosti robno-novanih odnosa i likvidnosti u meunarodnim plaanjima (monetarna i devizna politika); || kreditiranje poslovnih banaka (kreditna funkcija); || regulisanje plaanja i kreditnih odnosa sa inostranstvom; || organizacija platnog prometa gdje se pojavljuje kao obraunska centrala za bezgotovinski platni promet; || dranje i rukovanje rezervama zlata i deviza; || regulisanje dravnih zajmova u zemlji i inostranstvu;
6.2 OSNOVNA NAELA POSLOVANJA BANAKA

Poslovanje banaka i njihov uspjean rad podrazumijeva i primjenu odreenih naela. To su: Naelo likvidnosti sposobnost banke da svoje obaveze izvri na vrijeme. Nemogunost banke da to ostvari dovodi komitente do nelikvidnosti a time i do neizmirenja svojih obaveza. Na taj nain lanac nelikvidnosti se iri i moe izazvati brojne negativne multiplikativne efekte. Naelo sigurnosti odnosi se na akcije i mjere koje banka mora preduzeti kako bi osigurala da joj dunici vrate sredstva koja su dobila na zajam. Ostvarenjem ovog naela iziskuje dobro poznavanje poslovanja svojih poslovnih partnera. Sa ovim naelom povezano je i naelo ekasnosti ulaganja sredstava. Naelo rentabilnosti vezuje se za stvaranje prota, odnosno odreene korisnosti.
Kako je glavna djelatnost banke (prije svega se misli na komercijalnu banku, a u naim uslovima na poslovnu banku) prikupljanje slobodnih novanih sredstava i njihovo korienje, odnosno nansijsko posredovanje, moe se rei da su preovladavajui poslovi u banci depozitno-kreditni poslovi, uz pojavu sve brojnijih novih nebankarskih poslova u savremenim razvijenim nansijskim strukturama.
6.3 BANKARSKI POSLOVI
57
UPRAVA ZA KADROVE

|| || || ||
Poslovi banke mogu se svrstati u etiri velike grupe: pasivni ili mobilizacijski bankarski poslovi; aktivni ili kreditni bankarski poslovi; neutralni, indiferentni ili komisioni bankarski poslovi; sopstveni bankarski poslovi (proizvodi);
U zavisnosti od duine vremenskog trajanja, u okviru svake od ovih grupa, bankarski poslovi se dijele na kratkorone i dugorone. Pasivni ili mobilizacijski bankarski poslovi se odnose na prikupljanje kratkoronih i dugoronih depozita, koji pored ostalih izvora sredstava (kapital, fondovi i rezerve), ine nansijski potencijal banaka. Na pozajmljena sredstva banka, kao dunik, plaa povjeriocima, deponentima i kreditorima, pasivnu kamatu. Zato se ti poslovi u bilansno-analitikom sistemu banke vode kao dugovanja na pasivnoj strani bilansa banke. Meu najvanije kratkorone pasivne bankarske poslove spadaju: || depozit po vienju; || emisija novanica; || reeskont; || relombard; U pasivne dugorone poslove banka spadaju: oroeni depoziti, emisija dionica, emisija obveznica, emisija zalonica, dugoroni krediti iz inostranstva. Za razliku od pasivnih bankarskih poslova, kod aktivnih banka se pojavljuje kao povjerilac i od svojih dunika korisnika kratkoronih i dugoronih kredita naplauje aktivnu kamatu. Pri tome, banke vode rauna da utvrde realne kamatne stope, koje su dovoljne ne samo da pokriju trokove korienja tuih sredstava, nego i da obezbijede optimalnu alokaciju nansijskih sredstava. Treba imati u vidu da aktivne i pasivne poslove, koji se inae smatraju tipinim bankarskim poslovima, banka uvijek obavlja u svoje ime i za svoj raun. Neutralni bankarski poslovi spadaju u grupu poslova kojima banka ne ostvaruje ni aktivnu, niti plaa pasivnu kamatu, ve po obavljenom poslu ona naplauje odreenu proviziju i posebne trokove (npr.uvanje vrijednosti) radi preduzetog rizika. Posebno obeljeje neutralnih bankarskih poslova je u tome to banka te poslove obavlja u tue ime i za tui raun, ili u svoje ime i za tui raun. Neutralni bankarski poslovi najee se dijele u tri grupe: || posredniki poslovi (platni promet i sl.); || komisioni bankarski poslovi (emisija hartija od vrijednosti i dr.); || administrativni tj. kontrolno-upravni (za raun drave); Sopstveni bankarski poslovi (proizvodi) su takva vrsta poslova, koje banka samoinicijativno obavlja u svoje ime i za svoj raun radi ostvarivanja ekstra prota. To su arbitrani
58
poslovi u kojima se zarauje na razlici u cijenama hartija od vrijednosti, berzanske pekulacije, poslovi osnivanja sopstvenih preduzea, lizing kompanija, te akcionarskih drutava, konsalting poslovi, faktoring, franizing, forfeting i dr.
Bankarski krediti predstavljaju sredstvo koje banka odobrava korisnicima a njihova podjela zahtijeva odreenja razliitih kriterijuma. Tako se krediti dijele na: || naturalna - u realnim dobrima (itu, alatu, stoci), on se daje i vraa u naturi i danas je veoma rijedak; || komercijalni kredit odobrava se u robi a vraa se u novcu; || novani kredit odobrava se i vraa u novcu; || potroaki kredit odobrava se u cilju jaanja potroake moi dunika; || proizvoaki kredit za proizvodnju i dijeli se na kredit za obrtna sredstva i investicije; || kratkoroni kredit od jedne do dvije godine; || srednjoroni od dvije do deset godina; || dugoroni preko deset godina; || line personalne; || pokrivene; || eskontne kupovanje potraivanja prije roka njegovog dospijea; || lombardni odobrava se na osnovu zaloenih, pokretnih stvari; || rambusni kratkoroni kredit koji se primjenjuje pri plaanju uvoza i izvoza izmeu prekomorskih zemalja; || akcentni kredit njime se ne odobrava novac nego samo banka akcentrira mjenicu i obavezuje se da e isplatiti taj iznos u sluaju da to njen komintent ne izvri; || avalni banka garantuje za komintenta izdavanjem garantnog pisma; || kontokoredni kredit ili kredit na tekuem raunu banka odobrava korisniku uz odgovarajui iznos i odgovarajuem roku; || hipotekarni kredit odobrava se uz zalog nepokretnosti; || revolving krediti koji se po automatizmu obnavljaju;
6.4 BANKARSKI KREDITI
6.5 FINANSIJSKA TRITA NOVCA, KAPITALA I DEVIZA

Finansijsko trite predstavlja organizovan prostor sa svim elementima neophodnim za njegovo funkcionisanje na kome se sreu ponuda i tranja nansijskih sredstava. Na nansijskom tritu se nude i trae efektivni domai i strani novac, hartija od vrijednosti,
59
UPRAVA ZA KADROVE
potraivanja, razne dispozicije. U zavisnosti od ponude i tranje formira se cijena tih sredstava i ona se izraava putem kamatne stope. Novano trite je ono trite na kome se kratkorono nudi i trai novac. Ono treba da omogui obezbjeenje kratkoronih sredstava radi obezbjeenja i odravanja likvidnosti. Predmet rada je kupovina i prodaja novanih sredstava i hartija od vrijednosti. Novac koji se trguje na tritu ne moe biti gotov ve samo iralni. Trite kapitala je oblik trita na kome se novana sredstva trae i nude dugorono. To je specijalizovano trite na kome se trguje dugoronim novanim sredstvima kapitalom i dugoronim hartijama od vrijednosti. Trite kapitala predstavlja institucionalizovan organizovan prostor sa svim potrebnim elementima za njegovo funkcionisanje, u tano odreenom vremenu, kao i pravila i uzanse ponaanja uesnika. Za razliku od trita novca, trite kapitala mora biti i jeste institucionalizovanog karaktera u svim zemljama trine privrede. Ono, u osnovi, predstavlja specijalizovano trite na kome se novac kapital trai i nudi dugorono. Transakcije koje se na ovom i u okviru ovih institucija odvijaju nazivamo kapitalnim transakcijama, a hartije od vrijednosti sa kojima se trguje na tritu kapitala nazivamo dugoronim hartijama od vrijednosti ili efektima. Funkcija trita kapitala je: || da kupcu kapitala omogui kupovinu, odnosno posjedovanje odreenog, iznosa njemu nedostajueg i potrebnog kapitala, po za njega najpovoljnijim trinim uslovima; || prodavcu (vlasniku) kapitala omogui prodaju odreenog iznosa, njemu u tom momentu nepotrebnog kapitala, po najpovoljnijim uslovima; Savremeno trite kapitala treba da ostvari i realizuje itav set ciljeva, od kojih treba posebno izdvojiti: || obezbjeenje po trinim uslovima neophodnog i nedostajueg kapitala potrebnog za privredni razvoj; || ostvarivanje optimalne alokacije kapitala, odnosno korienje kapitala u najprotabilnije poslove i privredne grane; || ostvarivanje najvee mogue kapitalizacije, odnosno prihoda po osnovu vlasnitva nad kapitalom; || onemoguavanje monopola; || utvrivanje stvarne i trine cijene kotanja kapitala, odnosno usklaivanje kamatnih stopa na tritu kapitala;
|| ||
Devizno trite - Denisanje pojma deviznog traita je prilino ujednaeno. Tako se pominju sljedea objanjenja: devizno trite obuhvata kupovinu i prodaju deviza za domau valutu ili druge devize izmeu banaka i drugih pravnih lica jedne zemlje; devizno trite predstavlja podruje za obavljanje devizne trgovine ili pod deviznim
60
tritem se podrazumijeva organizovani sistem svih kupovina i prodaja deviza koje se obavljaju na teritoriji nae zemlje; Inae, na deviznom tritu instrument funkcionisanja je novac koji moe da bude izraen u dva oblika: kao efektivni novac ili valuta (tj.zakonsko sredstvo plaanja u bilo kojoj zemlji) ili kao deviza (pismena isprava oznaena kao kratkorono potraivanje koje glasi na neku inostranu valutu). Deviza moe da ima razliite oblike (mjenica, ek, telegrafski nalog, potraivanja po tekuim raunima u inostranstvu).
6.6 INSTRUMENTI FINANSIJSKOG TRITA HARTIJA OD VRIJEDNOSTI
Osim novca kao zakonskog sredstva plaanja u jednoj zemlji, kao instrumenti nansijskog trita javljaju se hartije od vrijednosti (vrednosni papiri) koje mogu da budu razliitog karaktera oblika. Njihov pojam, sadrina i konkretni oblici u naim novonastalim slobodnim trinim uslovima privreivanja, sve relevantne oznake i determinante hartija od vrijednosti regulisani su odgovarajuim zakonima. Hartija od vrijednosti je pismena isprava koja sadri pismenu obavezu izdavaoca hartije od vrijednosti da e zakonitom imaocu hartije od vrijednosti ispuniti obavezu zabiljeenu u toj ispravi; to znai da izdavalac odreene hartije od vrijednosti ima obavezu da izmiri samo onu obavezu na koju se pismeno obavezao i od njega se ne moe zahtijevati ispunjenje obaveza koje je dao usmeno, a koje nijesu sadrane i u pismenoj ispravi. Vrste hartija od vrijednosti - U savremenoj pravnoj teoriji i praksi postoji mnotvo razliitih vrsta hartija od vrijednosti. Sve one imaju izvjesne zajednike osobine na osnovu kojih se mogu svrstati u nekoliko osnovnih grupa. Hartije od vrijednosti mogu se razvrstati: prema vrsti inkorporiranog prava, prema funkcijama hartija od vrijednosti u privredi, prema vrsti prihoda, prema dospjelosti, prema mjestu plaanja, prema valuti, prema izdavaocu itd. Od svih kriterijuma po kojima se vri podjela hartija od vrijednosti najvaniji su: nain odreivanja imaoca prava i prirode prava koje je sadrano (inokorporirano) u nekoj hartiji. Prema nainu odreivanja povjerioca u ispravi, hartija od vrijednosti moe da glasi: na ime (rijetka hartija), na donosioca, po naredbi i moe da bude mjeovita i alternativna kada se pored imena naznaenog na hartiji unosi klauzula na donosioca. Sa stanovita sposobnosti prenosa, odnosno prometa hartija od vrijednosti znaajno je ukazati na osnovne razlike izmeu hartija od vrijednosti na ime, po naredbi i hartija na donosioca.
61
UPRAVA ZA KADROVE
Mjenica predstavlja hartiju od vrijednosti izdatu u propisanoj formi, kojom jedno lice preuzima obavezu da isplati drugom licu ili po njegovoj naredbi odreenu mjeninu obavezu, odnosno novani iznos u njoj u odreeno vrijeme i u odreenom mjestu. Mjenine radnje koje se odvijaju izmeu lica u mjeninom poslu: || izdavanje mjenice; || akceptiranje mjenice kojom trasat svojim potpisom potvruje da prihvata da isplati mjeninu obavezu; || avaliranje mjenice unosi u mjenicu na alonu kojom ono jemi da e lice za koje je dat aval isplatiti mjenicu u roku dospjea; || indosiranje mjenice ili indosament predstavlja izjavu imaoca mjenice kojom on prenosi svoja prava po mjenici na neko drugo lice; || isplata mjenice podrazumijeva isplatu mjenine obaveze od strane mjeninog dunika u redovnom postupku isplate; || protest mjenice nastaje ukoliko mjenini dunik ne isplati mjenicu o roku dospjea; || amortizacija mjenice dolazi u obzir kada imaocu mjenice nestane mjenica; || zastarelost mjeninih prava znai da svi mjenino-pravni zahtjevi protiv akceptanta mjenice zastarijevaju za tri godine, raunajui od roka dospijea;
||
6.7 MJENICA
||
Vrste mjenica: sopstvena-vlastita mjenica je ona u kojoj se njen izdavalac obavezuje da e sam u odreeno vrijeme i na odreenom mjestu isplatiti oznaeni iznos novca licu imenovanom u mjenici (ili po naredbi); trasirana-vuena mjenica
6.8 EK
ek je nansijski instrument, odnosno pismena isprava kojom njen izdavalac (transant) daje drugom licu (trasatu) da isplati ekovnu obavezu licu oznaenom u eku ili donosiocu, ukoliko je ek izdat na donosioca. ek je osnovni platni instrument koji mora da ima pokrie za njegovu isplatu u trenutku njegovog izdavanja. Za razliku od njega mjenica je kreditni instrument i za nju se moraju obezbijediti sredstva do dana njenog dospijea za isplatu. Postoje razliite vrste ekova zavisno od naina oznaavanja korisnika ekovnih prava i zavisno od naina namjene.
||
Po nainu oznaavanja korisnika postoje: ek na ime;
62
|| || || ||
ek na donosioca; ek o naredbi; alternativni ek; rekta ek kojim se zabranjuje njegov prenos; Prema namjeni korienja: gotovinski ili blagajniki ek; obraunski ili virmanski; barirane;

|| || ||
6.9 TOVARNI LIST, KONOSMAN TERETNICA, SKLADINICA

Tovarni list je pismena isprava koja se izdaje prilikom prevoza robe u unutranjem prometu. Sainjava se na osnovu sporazuma, odnosno ugovora od strane poslovnih partnera. Konosman-teretnica je pismena isprava koju izdaje brodar na osnovu ugovora o prevozu robe brodom. Izdavanjem konosmana brodar potvruje prijem odreene robe za prevoz i na osnovu njega poiljalac robe moe istu preuzeti u luci opredjeljenja. Skladinica je pismena izjava od javnog skladita kojom ono potvruje primanje na uvanje odreene robe. Ona se izdaje na osnovu ugovora o skladitenju i uvijek glasi na ime.
6.10 OBVEZNICE
Obveznica je vrsta obligacije, kojom se njen izdavalac obavezuje da e licu donosiocu obveznice isplatiti odreenog dana iznos anuitetskog kupona, ili pun iznos na koji ona glasi, ako se obveznica isplauje odjednom u cjelini. Obveznice su, po pravilu, dugorone, neotkazive i lako prenosive hartije od vrijednosti koje slue njihovom izdavaocu za prikupljanje nansijskih sredstava od graana i korisnika sredstava za pokrie tekue likvidnosti, rjeavanje krupnih investicionih poduhvata i za pokrie vika budetskih rashoda nad prihodima. Kao i svaka druga hartija od vrijednosti i obveznica mora da sadri bitne sastojke: oznaku da je obveznica, rmu i sjedite izdavaoca, rmu i sjedite kupca obveznice na ime, oznaku da je na donosioca, rokove otplate glavnice i kamate, faksimil potpisao ovlaenih lica izdavaoca, mjesto i datum izdavanja, serijski i kontrolni broj i dr. Za razliku od akcija (deonica), obveznice predstavljaju pismenu ispravu o datom oroenom zajmu njihovom izdavaocu, dok akcije predstavljaju uee u dijelu kapitala njihovog izdavaoca. Nadalje, obveznice ne daju pravo imaocima na upravljanje poslovanjem
63
UPRAVA ZA KADROVE
izdavaoca, dok akcije daju akcionarima i pravo na upravljanje akcionarskim drutvom.
6.11 BLAGAJNIKI KOMERCIJALNI ZAPISI

Blagajniki zapisi predstavljaju kratkorone obveznice koje izdaju depozitne banke, a koje ovim bankama slue za pribavljanje poslovnih sredstava. Ovi zapisi mogu da glase i na ime donosioca. Komercijalni zapis je novi oblik hartija od vrijednosti u naem vrijednosnom sistemu i uveden je u njega u cilju stvaranja mogunosti da preduzea, zadruge i drugi oblici udruivanja sa statusom pravnog lica, na jednostavniji i jeftiniji nain dou do sredstava za prevazilaenje povremenih novanih nestaica (sezonskih oscilacija) i poremeaja u privreivanju. Komercijalne zapise izdaju preduzea, zadruge i drugi oblici udruivanja sa statusom pravnog lica. Izdaju se na osnovu odluke nadlenog organa izdavaoca istih. Ovom odlukom ureuju se sva pitanja u vezi sa izdavanjem (emisijom) ovih zapisa (ukupan iznos, namjena, rok otplate, visina kamatne stope, razne pogodnosti i sl.). Drugim rijeima, komercijalni zapisi, kao i sve hartije od vrijednosti, moraju da sadre bitne elemente odnosno sastojke.
6.12 CERTIFIKAT
Certikat je hartija od vrijednosti koje mogu samo izdati banke i druge nansijske organizacije s rokom dospjea duim od jedne godine, i to samo na osnovu deponovanih sredstava. O deponovanju ovih sredstava mora da postoji ugovor izmeu banke i depozitara, njime se utvruju njihova meusobna prava i obaveze u skladu sa odlukom banke o emitovanju certikata i deponovanim sredstvima. Certikati se mogu koristiti za izmirivanje obaveza prema povjeriocima, a mogu se koristiti i za obezbjeenje plaanja putem njihove zaloge. Certikat glasi na ime, te se prenos certikata moe da vri punim indosamentom. Inae, kao i druge hartije od vrijednosti, mora da sadri sve bitne elemente.
6.13 AKCIJE DIONICE

Za razliku od akcija (dionica), obveznice predstavljaju pismenu ispravu o datom oroenom zajmu njihovom izdavaocu, dok akcije predstavljaju uee u dijelu kapitala njihovog izdavaoca. Nadalje, obveznice ne daju pravo imaocima na upravljanje poslovanjem izdavaoca, dok akcije daju akcionarima i pravo na upravljanje akcionarskim drutvom. Po svome karakteru, akcija (dionica) predstavlja hartiju od vrijednosti u kojoj je konk-
64
retizovan dio osnovne glavnice (kapitala) jednog akcionarskog drutva. Akcija u tom smislu osigurava njenom imaocu: pravo na dividentu (na srazmjerni dio ostvarene dobiti drutva), aktivno i pasivno pravo izbora i uea u upravljanju drutvom i pravo na odgovarajui dio likvidacione kvote u sluaju likvidacije akcionarskog drutva. Sve akcije nijesu jednake u pogledu prava glasa akcionara. Razlikuju se obine ili akcije sa vie glasova pri istoj nominalnoj vrijednosti. Ove druge se obino izdaju osnivaima akcionarskog drutva da bi se time obezbijedila veina glasova u skuptini (zboru) akcionara. Ovo je, u stvari, pogodan metod da se na relativno malim sredstvima osigura ,,kontrolni paket akcija. Akcije veih akcionarskih drutava obino se kotiraju na efektnim berzama i predstavljaju objekt pekulativnih transakcija. Njihov kurs na berzama je varijabilan, zavisno od visine dividende i odnosa ponude i potranje. Njihova nominalna vrijednost je obino takva da omoguava i graanima s malim utedama da ih kupuju, raunajui na dividentu koja e biti vea od kamate uloga na tednju. Odgovornost imaoca akcije (akcionara), iako ima proporcionalni udio u vlasnitvu-kapitalu akcionarskog drutva, za imovinu i dugove drutva, ograniena je samo do iznosa vrijednosti njegovih akcija, to predstavlja jednu od glavnih prednosti akcionarskog drutva nad drugim oblicima privrednog organizovanja. Sasvim je logino da se zbog ograniene odgovornosti imaoca akcije smanjuju i neka druga prava u sluaju bankrotstva njegovog akcionarskog drutva. U svjetskoj praksi obino se navode sljedea prava imaoca akcije (akcionara): pravo na potvrdu o vlasnitvu (tj.pravo na upis u registar vlasnika), pravo glasa pri izboru uprave drutva i prilikom drugih najvanijih odluka, pravo da primi odreenu nadoknadu (dividendu), kao udio u dobiti drutva, pravo na udio u emisiji akcija pod odreenim uslovima, pravo na prenos vlasnitva, pravo na udio u likvidacionom ostatku imovine drutva i sl. to se tie dividende, ona moe da bude isplaena na tri naina: u obliku gotovine, u imovini i u akcijama. Najei oblik je gotovinska isplata. Isplata u akcijama vri se u sluaju poveanja akcionarskog kapitala. Isplata u imovini konkretizuje se u dodjeljivanju hartija od vrijednosti drugih kompanija, a rjee u robi koju drutvo proizvodi. Isto tako, u svjetskoj praksi koriste se sljedee vrste akcija: || obine (redovne) - koje su najee i akcionaru daju maksimalna prava (dividendu i pravo glasa); || povlaene - koje imaju prednost u odnosu na obine u pogledu isplate dividende (ova je unaprijed garantovana u procentima), ali su prilikom bankrotstva drutva u drugom isplatnom redu (odmah poslije isplate obveznica) i najee nemaju glasako pravo; || otkupljive (konvertibilne) povlaene, koje se mogu konvertovati po elji vlasnika u obine (redovne) pod odreenim, unaprijed poznatim uslovima;
|| ||
Prema kupcima kojima je emisija akcije namijenjena emisija moe da bude: javna (eksterna) - koja se vri putem javno upuenog poziva; privatna (interna) - koja je iskljuivo namijenjena zaposlenim kod akcionarskog drutva (emitenta), ije se oglaavanje vri sredstvima internog informisanja;
65
UPRAVA ZA KADROVE
Posrednici u transferu sredstava izmeu preduzea i stanovnitva su nansijske institucije. U razvijenim nansijskim strukturama postoje tri osnovna tipa nansijskih institucija. To su: || kreditne institucije; || berzanske rme; || institucionalni investitori; Kreditne institucije svoje plasmane formiraju na osnovu potencijala u obliku zajmova, odnosno kredita. Osnovni oblik ovih institucija su komercijalne depozitne banke. tedionice - su nansijske institucije koje prikupljaju tedne uloge i plasiraju iz u obliku kreditiranja stanovnitva. Finansijske kompanije - su kreditne ali ne i depozitne institucije. One svoj nansijski potencijal formiraju na osnovu dugoronih obveznica, emisije komercijalnih zapisa, zajmova kod komercijalnih banaka. One odobravaju potroake kredite graanima ali i proizvoakim i trgovinskim kompanijama. Berzanske rme - su nansijske institucije koje se bavi poslovima na primarnom i sekundarnom tritu. Brokerske rme vre samo tehnike poslove, posrednike funkcije i mogu da posluju u svoje ime a za tu raun ili u tue ime i za tu raun. Dilerske rme obavljaju transakcije u svoje ime i za svoj raun, i mogu obavljati i sve brokerske poslove. Osiguravajue osiguracije - su nansijski posrednici koji uz odgovarajuu naknadu (premiju) obezbjeuju isplatu ugovorene sume ukoliko nastupe odreeni osigurani sluajevi. Penzioni fondovi - su institucionalni investitori koji obezbjeuju pojedincima sigurnost i stabilnost prihoda poslije okonanja radnog vijeka.
6.14 FINANSIJSKI POSREDNICI
6.15 DIVIDENDE
Dividende predstavljaju dobit na osnovu udijela u akcionarskom kapitalu. One su promjenljiv prihod, srazmjeran udijelu koje akcije imaju u kapitalu i predstavljaju motiv i razlog za ulaganje u akcionarska drutva. Postoje razne vrste dividendi i razliiti kriterijumi da se one razvrstavaju u pojedine kategorije: || stalne - isplauju se po nepromijenjenim stopama i u rokovima unaprijed poznatim i
66
|| || || || || || || ||
utvrenim; posebne - isplauju se u posebnim okolnostima uslijed izuzetno povoljnih uslova poslovanja; prelazne - koje nijesu konano odreene; konane - sa njima se izvravaju obaveze; dividende koje se isplauju novanim sredstvima; dividende koje se isplauju akcijama; dividende koje se isplauju obveznicama; dividende koje se isplauju u imovini koja pripada akcionarskom drutvu; interkalarne dividende - dividende se isplau samo iz dobiti meutim, ove dividende isplauju se iz optih trokova namijenjenih za organizovanje poslovnih aktivnosti;
6.16 BERZA I BERZANSKO POSLOVANJE

U teorijskom smislu postoje razliita tumaenja etimologije rijei berza. Prema jednog grupi autora, rije berza se pojavljuje u Francuskoj i potie od rijei ,,bourse to u prevodu znai, mjesto gdje su se susretali trgovci poetkom XX vijeka. Prema drugoj grupi autora, rije berza potie od rijei ,,van der burse, to predstavlja naziv patricijske porodice iz mjesta Bria, gdje su se u srednjem vijeku obavljali prvi berzanski poslovi. Prve organizovane berze pojavljuju se sredinom XVI vijeka u Londonu ,,Royal Exchaenge (1566. god.), zatim u Parizu ,,Bourse de valeurs (1563. godine). Berze predstavljaju prostor na kome se vri kupovina i prodaja odreenih vrsta robe. Na berzi su utvrena pravila trgovanja, kao i uesnici u trgovini. U zavisnosti od predmeta berzanskog poslovanja, berze se mogu podijeliti na: || robne produktne berze i berze usluga; || novane i devizne berze; || berze hartija od vrijednosti;
|| || ||
Na berzi se pojavljuju sljedei subjekti: kupci (investitori hartije od vrijednosti); prodavci; posrednici (dileri i brokeri); Organi berze su: skuptina; upravni odbor; direktor berze; nadzorni odbor; komisije bezre;

|| || || || ||
67
UPRAVA ZA KADROVE

|| || || || || || ||
Berzanski poslovi se u osnovi mogu podijeliti na: promptne ili spot obavljaju se po zakljuenju kupoprodajnog ugovora u vremenskom roku od 3 do 5 dana; terminski poslovi obavljaju se u duem vremenskom periodu pri emu je krajnji rok unaprijed poznat; stelaa poslovi putem koji kupac zakljuivanjem kupoprodajnog ugovora unaprijed plaa proviziju i stie pravo prema prodavcu da jedan dio efekata berze preuzme; report predstavlja privremenu kupovinu terminskih efekata od strane poslovnih banaka; fjuers predstavlja kupoprodajni ugovor izmeu kupca i prodavca o kupovini, odnosno prodaji berzanskih efekata na tano utvren dan u buduem vremenskom periodu; opcije vrsta terminskog ugovora putem koje jedan od partnera moe svakog radnog dana do isteka opcije ostvarivati svoje ugovorno pravo; svob najznaajni nansijski instrument putem kojim se otklanjaju rizici koji se odnose na fruktacije kamatnih stopa i deviznih kurseva;
68
69
STATISTIKA
UPRAVA ZA KADROVE
STATISTIKA
Statistika je nauka koja ima svoj metod i svoju metodologiju koju koristi u analiziranju varijabiliteta obiljeja na jednicama posmatranja, da bi nakon toga otkrila razliite zakonitosti koje vladaju kod prirodnih i drutvenih pojava. Tim putem se otkrivaju i objanjavaju neki opti odnosi kretanja, razvoj i uzorno posljedine veze. Predmet njenog istraivanja su pojave u privredi, drutvu i prirodi. Za njihovo istraivanje interesantne su masovne pojave a one pokazuju izraeni varijabilitet od jednog do drugog sluaja ispoljavanja. Zakonitosti o kretanju mogu se zapaziti tek nakon posmatranja odreenog broja pojedinanih sluajeva. Varijabilitet ekonomskih pojava i njegova analiza je neophodan radi rjeavanja brojnih ekonomskih problema. Statistike metode se koriste na makro i na mikro nivou. Metode za istraivanja usmjerene su ka traenju rjeenja, donoenju odluka, odreivanje i voenje ekonomske politike.
72
73
PITANJA
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33.
PREDMET IZUAVANJA JAVNIH FINASIJA JAVNI PRIHODI POREZI- POJAM I PODJELA PORESKI OBVEZNIK PORESKA OSNOVICA PORESKE STOPE GRANICE PORESKOG OPTEREENJA IZBJEGAVANJE PLAANJA POREZA- EVAZIJA PORESKI SISTEM PORESKI SISTEM CRNE GORE POREZ NA DOHODAK FIZIKIH LICA POREZ NA DOBIT PRAVNIH LICA POREZ NA DODATNU VRIJEDNOST POREZ NA PROMNET NEPOKRETNOSTI DOPRINOSI ZA SOCIJALNO OSIGURANJE AKCIZE TAKSE CARINE CARINSKI SISTEM CRNE GORE JAVNI ZAJMOVI GRANICA ZADUENJA DRAVE JAVNI RASHODI- POJAM I PODJELA STRUKTURA JAVNIH RASHODA BUDET VRSTE BUDETA IZRADA I DONOENJE BUDETA ZAVRNI RAUN KONTROLA BUDETA SUBVENCIJE I DOTACIJE FINANSIRANJE LOKALNE SAMOUPRAVE BANKE CENTRALNA BANKA OSNOVNA NAELA POSLOVANJA BANAKA
34. BANKARSKI KREDITI 35. FINANSIJSKA TRITA- NOVCA, KAPITALA I DEVIZA 36. INSTRUMENTI FINANSIJSKOG TRITA- HARTIJA OD VRIJEDNOSTI 37. MJENICA I EK 38. TOVARNI LIST, KONOSMAN- TERETNICA, SKLADINICA 39. OBVEZNICE 40. BLAGAJNIKI I KOMERCIJALNI ZAPISI 41. SERTIFIKAT 42. AKCIJE- DIONICE 43. FINANSIJSKI POSREDNICI 44. DIVIDENDE 45. BERZA I BERZANSKO POSLOVANJE 46. STATISTIKA
LITERATURA
D. Popovi - Nauka o nansijama i nansijsko pravo, Beograd, 1998. godina. B. Jeli - Finansijsko pravo i nansijska znanost, Zagreb, 1998 godina. N. Joksimovi - Upravljanje nansijama, Beograd, 2005. godina. S. Dabi Hartije od vrijednosti i njihovo trite, Beograd, 1990. godina. P. Goranovi Fiskalna ekonomija Crne Gore, Podgorica, 2001. godina. ZAKONSKI PROPISI Zakon o budetu Zakon o nansiranju lokalne samouprave Zakon o poreskoj administraciji Zakon o porezu na dohodak zikih lica Zakon o PDV-u Zakon o porezu na imovinu Zakon o doprinosima za socijalno osiguranje Zakon o hartijama od vrijednosti

Knjiga Javne Finansije PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Knjiga Javne Finansije PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

VLADA CRNE GORE UPRAVA ZA KADROVE

PRIRUNIK ZA POLAGANjE STRUNOG ISPITA

JAVN E F INANS IJE

5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 6.

Direktorica Svetlana Vukovi

PREDMET IZUAVANJA JAVNIH FINANSIJA

PREDMET IZUAVANJA JAVNIH FINANSIJA

javne nansije poslovne nansije monetarne nansije meunarodne nansije

JAVNE FINANSIJE / Predrag Goranovi

JAVNE FINANSIJE / Predrag Goranovi

2.1 POREZI POJAM I PODJELA

JAVNE FINANSIJE / Predrag Goranovi

2.2 PODJELA POREZA

2.3 KLASIFIKACIJA POREZA OECD

2.4 PORESKI OBAVEZNIK

JAVNE FINANSIJE / Predrag Goranovi

Oporezivanje pojedinaca moe biti:

pojedinano zajedniko zajedniko sa djeliminom diobom zajedniko sa punom diobom

tj. prihodi se dijele sa dva prihodi se dijele sa stvarnim brojem porodice

2.5 PORESKA OSNOVICA

2.6 PORESKE STOPE

2.7 GRANICE PORESKOG OPTEREENJA

2.8 IZBJEGAVANJE PLAANJA POREZA PORESKA EVAZIJA

2.9 PORESKI SISTEM

JAVNE FINANSIJE / Predrag Goranovi

2.10 PORESKI SISTEM CRNE GORE

JAVNE FINANSIJE / Predrag Goranovi

2.11 POREZ NA DOHODAK FIZIKIH LICA

2.12 POREZ NA DOBIT PRAVNIH LICA

JAVNE FINANSIJE / Predrag Goranovi

2.13 POREZ NA DODATU VRIJEDNOST (PDV)

2.14 POREZ NA PROMET NEPOKRETNOSTI

JAVNE FINANSIJE / Predrag Goranovi

2.15 DOPRINOSI ZA SOCIJALNO OSIGURANJE

JAVNE FINANSIJE / Predrag Goranovi

2.17.1. Vrste taksa u Crnoj Gori

2.18.1. Vrste carina

JAVNE FINANSIJE / Predrag Goranovi

2.18.2. Carinski sistem Crne Gore

JAVNE FINANSIJE / Predrag Goranovi

JAVNE FINANSIJE / Predrag Goranovi

3.1 GRANICA ZADUENJA DRAVE

4.2 STRUKTURA JAVNIH RASHODA

JAVNE FINANSIJE / Predrag Goranovi

5.1 FUNKCIJE BUDETA

JAVNE FINANSIJE / Predrag Goranovi

5.2 BUDETSKA NAELA

5.3 VRSTA BUDETA

5.4 IZRADA I DONOENJE BUDETA

JAVNE FINANSIJE / Predrag Goranovi

5.5 KONTROLA BUDETA

5.6 SUBVENCIJE I DOTACIJE

5.7 FINANSIRANJE LOKALNE SAMOUPRAVE

JAVNE FINANSIJE / Predrag Goranovi

JAVNE FINANSIJE / Predrag Goranovi

nain obraunavanja i plaanja tih poreza.

6.1 CENTRALNA BANKA

JAVNE FINANSIJE / Predrag Goranovi

6.2 OSNOVNA NAELA POSLOVANJA BANAKA

6.3 BANKARSKI POSLOVI

JAVNE FINANSIJE / Predrag Goranovi

6.4 BANKARSKI KREDITI

6.5 FINANSIJSKA TRITA NOVCA, KAPITALA I DEVIZA