Barbara Szacka

Barbara Szacka
WPROWADZENIE
do socjologii
OFICYNA -W" NAUKOWA

Warszawa 2003
Spis treci
Przedmowa
11
CZ PIERWSZA. PROLEGOMENA
15
Rozdzia I. CHARAKTER SOCJOLOGII I HISTORYCZNE WARUNKI JEJ

POWSTANIA
17
1. Przedsocjologiczna wiedza o spoeczestwie
19
Przedsocjologiczna refleksja teoretyczna
20
Wiedza potoczna i wiedza naukowa
21
2. Historyczne warunki narodzin socjologii jako dyscypliny naukowej
23
3. Socjologia jako dyscyplina naukowa
26
Ksztatowanie si socjologii jako dyscypliny naukowej
26
Socjologia jako jedna z nauk spoecznych
28
Wewntrzne zrnicowanie socjologii
32
Socjologia wspczesna
36
Socjologia wspczesna a powojenna socjologia polska
40
4. Metody i narzdzia badawcze socjologii 43
Empiryczne poznawanie spoeczestwa 43
Narzdzia badawcze socjologa 45
5. Socjologia jako dyscyplina uyteczna praktycznie
49
Rozdzia II. BIOLOGICZNE PODSTAWY YCIA SPOECZNEGO Z
PERSPEKTYWY BIOLOGII EWOLUCYJNEJ
53
1. Ekologia, etologia i socjobiologia
55
2. Podstawowe problemy ycia spoecznego istot ywych
60
3. Sposoby rozwizywania problemw ycia spoecznego wrd krgowcw
Mechanizmy ograniczania agresji
62
Wsppraca i wspdziaanie
65
4. ycie spoeczne czowieka z perspektywy biologii ewolucyjnej
66
Rozdzia III. KULTURA
73
1. Kultura jako wyrnik czowieka

75
Charakterystyka kultury jako atrybutu czowieka
76
Tre kultury
77
2. Wielo kultur i relatywizm kulturowy
81
Wielo kultur i kryteria ich wyodrbniania
81
Relatywizm kulturowy
83
3. Dziedziny kultury i kultura symboliczna
86
Kultura symboliczna
87
4. Kultura jako przedmiot zainteresowania socjologii
89
Rozdzia IV. ZMIANA SPOECZNO-KULTUROWA
93
1. Klasyczne teorie rozwoju spoecznego: marksizm i ewolucjonizm
96
Marksizm
96
Ewolucjonizm
99
2. Typy spoeczestw
100
Spoeczestwo tradycyjne
101
Spoeczestwo przemysowe
102
Spoeczestwo poprzemysowe, ponowoczesne i informacyjne
103
3. Teorie modernizacji, konwergencji i zalenoci
104
61
Modernizacja
104
Teoria konwergencji
106
Koncepcja zalenoci i systemu wiatowego
107
4. Dziaania ludzi oraz ruchy spoeczne jako czynniki zmiany
Ruchy spoeczne
109
Nota bibliograficzna
113
CZ DRUGA. CZOWIEK W SPOECZESTWIE
Rozdzia V. INTERAKCJE SPOECZNE
108
117
119
1. Pojcie interakcji spoecznej

121
2. Interakcje jako przedmiot zainteresowania psychologii
122
3. Interakcje jako przedmiot zainteresowania socjologii
123
Interakcja jako wymiana
124
Interakcja jako gra
125
Interakcja jako komunikacja
126
4. Spoeczestwo z perspektywy interakcji
130
Instytucje
132
Rozdzia VI. SOCJALIZACJA
135
1. Pojcie socjalizacji
137
2. Osobowo
139
Osobowo jako przedmiot zainteresowania antropologii spoecznej i socjologii
141
3. Rola spoeczna
144
Dwa kierunki zainteresowa rol spoeczn
146
Rola spoeczna a osobowo
148
4. Tosamo
149
5. Rodzaje socjalizacji
152
Socjalizacja pierwotna
152
Socjalizacja wtrna
153
Resocjalizacja
154
Rozdzia VII. KONTROLA SPOECZNA
157
1. Kontrola spoeczna i porzdek spoeczny

159
2. Konformizm
162
3. Dewiacja 164
Co to jest dewiacja
164
Dewiacja jako przedmiot zainteresowania socjologii
Rola dewiacji w zbiorowoci
172
4. Kontrola spoeczna jako reakcja na dewiacj
174
177
CZ TRZECIA. ZBIOROWOCI SPOECZNE
Rozdzia VIII. GRUPA SPOECZNA
166
179
181
1. Grupa spoeczna jako przedmiot zainteresowania socjologii

2. Mae grupy jako mikrostruktury spoeczne
185
3. Struktury wewntrzgrupowe
188
183
Struktura socjometryczna
188
Struktura przywdztwa
189
Struktura komunikacji
191
4. Spjno grupy
192
5. Wybrane rodzaje grup
194
Grupa pierwotna
194
Grupy wasna i obca
197
Grupa odniesienia
199
Rozdzia IX. ORGANIZACJA FORMALNA
203
1. Celowe grupy formalne, czyli organizacje

205
2. Historyczne rda socjologii organizacji
207
Max Weber i typ idealny biurokracji
207
Teorie zarzdzania
209
3. Patologie" organizacji formalnych
212
4. Organizacje jako przedmiot zainteresowania socjologii
Trzy poziomy analizy problematyki organizacji
217
215
Rozdzia X. SPOECZNO LOKALNA

223
1. Historyczne rda socjologii spoecznoci lokalnych
225
Ferdynand Tnnies i dwa typy zbiorowoci
225
Socjologia amerykaska okresu midzywojennego
226
Franciszek Bujak
228
2. Spoeczno lokalna i zbiorowo terytorialna
229
Spoeczno lokalna
229
Zbiorowo terytorialna
230
3. Spoecznoci lokalne i zbiorowoci terytorialne jako struktury redniego
poziomu
230
4. Lokalizm 233
Rozdzia XI. NARD
237
1. Nard jako przedmiot zainteresowania socjologii

239
2. Zbiorowo etniczna
241
Charakter zbiorowoci etnicznej
241
Rodzaje grup etnicznych
242
Grupa etniczna a nard
243
3. Dwie drogi ksztatowania si narodw w Europie
244
4. Nard a nowoczesno
246
Trzy fale ruchw narodowych i ksztatowania si pastw narodowych w epoce
nowoczesnej
249
5. Pastwa wielonarodowe i narody wieloetniczne
250
Konflikty etniczne
254
6. Zawie drogi ksztatowania si nowoczesnych narodw: przykad Polski
256
Od pastwa do narodu
256
Od narodu do pastwa
262
Mniejszoci narodowe i etniczne we wspczesnej Polsce
267
271
CZ CZWARTA. PODZIAY SPOECZNE
Rozdzia XII. ZRNICOWANIE SPOECZNE
273
I RUCHLIWO SPOECZNA
275
1. Rnice i nierwnoci jako przedmiot zainteresowania socjologii

2. Trzy klasyczne spojrzenia na podziay spoeczne
280
Karol Marks i pojcie historyczne klasy
280
Max Weber i trzy paszczyzny podziaw spoecznych
282
Koncepcje stratyfikacji (uwarstwienia)
285
3. Klasy i warstwy - rozmaito znacze
287
Klasa
288
Warstwa
289
4. Zrnicowanie spoeczno-zawodowe
291
Klasyfikacje i skale zawodw
291
Presti zawodu
293
5. Ruchliwo spoeczna
294
Rozdzia XIII. ZRNICOWANIE SPOECZNE
SPOECZESTW PONOWOCZESNYCH
1. mier klas"
303
2. Klasa rednia
307
3. Underclass i marginalizacja spoeczna
Bezrobocie
312
Bieda
313
277
299
310
Rozdzia XIV. ZRNICOWANIE SPOECZNE, NIERWNOCI I

RUCHLIWO SPOECZNA W POLSCE
317
320
Zrnicowanie spoeczno-zawodowe w okresie PRL
320
Zrnicowanie spoeczno-zawodowe po zmianie ustrojowej 1989 roku
323
325
Charakter ruchliwoci spoecznej
326
Mczyni i kobiety w procesie ruchliwoci spoecznej
328
3. Polska klasa rednia
329
4. Nierwnoci spoeczne w wietle antropologicznych bada poborowych
332
5. Wie w ukadzie nierwnoci spoecznych
334
Wie-miasto jako wymiar zrnicowania spoecznego
334
Zrnicowanie ludnoci wiejskiej
336
Zrnicowanie rolnikw
336
6. Oblicze polskiej biedy
337
Miary ubstwa i ich ograniczenia
337
Zasig i gboko polskiego ubstwa
339
Stara i nowa bieda
340
Dugotrwaa bieda jako zalek underclass
342
Rozdzia XV. RNICE PCI JAKO RNICE SPOECZNE
1. Kobiety jako przedmiot zainteresowania nauk spoecznych
2. Spoeczne rnice pci
349
Rnice pci w sferze pracy
350
Rnice pci w sferze wadzy i polityki
353
Rnice pci w sferze obyczaju
355
3. Feminizm i ruchy kobiece
357
345
347
Ideologie feministyczne
358
Dylematy feminizmu
359
Wspczesne ruchy kobiece
360
Wpyw feminizmu i ruchw kobiecych na prawo europejskie
365
CZ PITA. INSTYTUCJE
361
367
Rozdzia XVI. SFERA REPRODUKCJI
369
1. Rodzina jako instytucja

371
Biologiczne podoe reprodukcji ludzkiej
371
Pojcie rodziny
372
Rozmaito form rodziny
372
2. Europejska rodzina w epoce przedprzemysowej
377
Gospodarstwo domowe, czyli domostwo
377
Maonkowie, rodzice, dzieci
378
3. Rodzina w spoeczestwie przemysowym
380
4. Rodzina wspczesna
383
Wspczesna rodzina jako rzeczywisto empiryczna i jako warto
5. Wspczesna rodzina polska
388
Rozdzia XVII. SFERA POLITYKI
395
1. Polityka i wadza
397
Prawomocno wadzy
399
2. Pastwo
400
Ksztatowanie si nowoczesnych pastw europejskich
Pastwa narodowe we wspczesnym wiecie
402
3. Demokracja
403
Demokracja i liberalizm
407
Demokracja i biurokracja
409
Elity i demokracja
412
387
401
Rozdzia XVIII. SFERA EKSPRESYJNO-INTEGRACYJNA

415
1. Edukacja
417
Zadania szkoy
420
Owiata w ukadzie nierwnoci spoecznych
421
2. Kultura symboliczna spoeczestwa masowego
424
Kultura masowa
424
Kultura popularna
426
Kultura popularna w epoce spoeczestw ponowoczesnych
427
3. Religia
431
Rnorodno religii
432
Religia w spoeczestwach przemysowych krgu kultury europejskiej
Religia jako przedmiot zainteresowania socjologii
436
439
Literatura przywoywana
441
Indeks osb
463
Indeks rzeczowy
469
434
Przedmowa
Podrcznik ten wyrs z wykadw w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego,
w ktrym przez wiele lat nauczaam przedmiotu Wstp do socjologii". Przystpienie do
pisania podrcznika zawdziczam namowom dr Piotra Kwiatkowskiego, bez ktrych
zapewne nie podjabym tej decyzji, do lekkomylnej, jak si wkrtce okazao.
Pocztkowo sdziam bowiem, e konspekty wykadw szybko i bez wielkiego trudu prze
ksztac w ksik. Byo to jednak zudzenie, ktre rozwiao si dopiero w momencie,
kiedy zainwestowany wysiek by zbyt wielki, aby zaniecha przedsiwzicia i nie trudzi
si dalej. W sumie praca nad ksik zaja wicej lat mego ycia, ni si spodziewaam.
Podstawow trudnoci byo poradzenie sobie z wewntrznym zrnicowaniem
socjologii, ktr charakteryzuje wielokierunkowo zainteresowa oraz istnienie wielu
rozbienych koncepcji teoretycznych. Pomocna okazaa si analiza wydawanych w
rnych krajach podrcznikw do nauczania socjologii na poziomie elementarnym.
Pozwolia ona stwierdzi, e mimo rozmaitoci orientacji teoretycznych i sposobw upra
wiania tej dziedziny nauki uksztatowa si w niej w cigu ostatniego dwudziestolecia
korpus wiedzy zgodnie uznawanej za podstawow. Znikny podrczniki pisane z jednej,
atwej do identyfikacji perspektywy teoretycznej. Pojawiy si takie, ktre prezentuj rne
orientacje teoretyczne nie jako konkurencyjne, ale jako uzupeniajce si: kada owietla
bd inne fragmenty wiata spoecznego, bd te same od innej strony, dziki czemu
uzyskujemy jego peniejszy
i bogatszy obraz. W podrcznikach panuje to, co Piotr
Sztompka nazywa programowym eklektyzmem" (Sztompka 1985: 40-41). Jest on obecny

rwnie w mojej ksice.
Opracowujc podrcznik, przyjam zaoenia lece u podstaw moich wykadw, w
ktrych dyam do przedstawiania problematyki socjologicznej moliwie jasno i prosto,
ale bez nadmiernych uproszcze. Chciaam napisa podrcznik bdcy dosownie
wprowadzeniem do socjologii, przeznaczony dla tych, ktrzy nic o niej nie wiedz,
dostarczajcy im elementarnej wiedzy sozologicznej, nastpnie rozszerzanej w rnych
kierunkach. Taki, ktry wprowadzaby w wiat zasadniczych problemw podejmowanych
przez socjologi, a take poj i terminw jzyka
12
Przedmowa
socjologicznego, przy czym sam napisany byby w jzyku moliwie prostym. Taki, aby
kto, kto nauczy si dziki niemu tego lub owego i przyszed z t wiedz do specjalisty z
jakiego zakresu, mg usysze: W zasadzie ma pani/pan racj, ale sprawa jest
znacznie bardziej skomplikowana".
Innym moim zaoeniem byo to, e podrcznik ma dostarcza nie tylko podstawowej
wiedzy o socjologii, ale take o problemach spoeczestw wspczesnych, zwaszcza

polskiego, tak jak rysuj si one z perspektywy socjologicznej. Wzorem byy dla mnie
anglosaskie
podrczniki
socjologii,
ktre
mwi
nie
tylko
socjologii,
ale
spoeczestwie brytyjskim w przypadku brytyjskich, a o amerykaskim - w przypadku

amerykaskich.
W
podrczniku
wprowadziam
szczegowe
podziay
na
czci,
rozdziay
podrozdziay wewntrz nich. Moim celem byo uzyskanie konstrukcji przypominajcej

budowl z klockw lego. Chciaam umoliwi kademu z wykadowcw tego przedmiotu,
ktry w rnego typu szkoach i na wydziaach uniwersyteckich nauczany jest w innym
zakresie, stworzenie wasnej wersji podrcznika przez swobodne manipulowanie
fragmentami niniejszego: pomijanie poszczeglnych rozdziaw czy te ich czci bd
zmienianie ich kolejnoci. Zasadniczy tekst ilustrowany jest przykadami i danymi z
bada empirycznych; fragmenty te wyodrbniono w ramkach.
Literatura, na ktr si powouj w tekcie, to pozycje bezporednio wykorzystywane
w danym miejscu. Ich dobr w adnej mierze nie moe by traktowany jako pena
bibliografia prac dotyczcych poszczeglnych problemw. Uomno bibliografii prac
cytowanych
skonia
mnie
do
uzupenienia
kadej
czci
podrcznika
not
bibliograficzn. Gwnym celem byo dostraczenie informacji o dostpnych w jzyku

polskim i -z maymi wyjtkami - niecytowanych w tekcie podstawowych pracach
dotyczcych problematyki omawianej w kolejnych rozdziaach. Na kocu ksiki znajduje
si spis wszystkich pozycji wymienianych zarwno w rozdziaach podrcznika, jak i w
notach bibliograficznych.
W czasie moich zmaga z materi tego podrcznika spotykaam si z ogromn
yczliwoci przyjaci, kolegw i znajomych, ktrzy, powicajc swj czas, suyli mi
rad i pomoc. Byli wspaniaymi krytykami rnych partii tekstu, yczliwymi, ale nie
pobaliwymi. Zawdziczam im wszystkim bardzo wiele i ywi wobec nich gorce uczucie
wdzicznoci.
Na pierwszym miejscu wymieni musz Antoniego Mczaka i Andrzeja Mencwela, ktrzy,
chocia nie s moimi kolegami socjologami, zechcieli przeczyta i przedyskutowa ze
mn rozdziay poruszajce problemy z krgu ich zainteresowa. W nastpnej kolejnoci kolegw z Instytutu Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, zaczynajc od zespou
Zakadu Socjologii Oglnej, na ktrego zebraniach dyskutowali oni rozdziay podrcznika
Przedmowa
13
sprawiajce mi najwiksz trudno. Szczeglnie wiele wnieli Piotr Chmielewski,

Grayna Kacprowicz i Sawomir odziski. Osobno wymieni pragn kierownika tego
zespou,
Aleksandr
Jasisk-Kani,
ktra
jeszcze
przed
napisaniem
recenzji
wydawniczej dzielia si ze mn uwagami o kolejnych partiach pracy w miar ich
powstawania, udzielaa mi yczliwego wsparcia w tym trudzie oraz udostpniaa swoje

jeszcze
nieopublikowane
prace.
Drugim
recenzentem
wydawniczym
by
Marek
Zikowski, ktry ucieleni moje marzenia o wnikliwej i krytycznej, a zarazem yczliwej

recenzji.
Koledzy z Instytutu Socjologii, Kazimierz Frieske, Antoni Kamiski, Witold Morawski,
Ewa Nowicka i Renata Siemieska, byli przyjacielskimi krytykami rozdziaw z zakresu
ich specjalnoci i udzielali mi wskazwek bibliograficznych, za ktre dzikuj take
Antoniemu
Sukowi.
Agnieszce
Latale
dzikuj
za
redakq'
czci
rozdziaw,
udostpnianych studentom jako skrypt. Podzikowa take pragn kolegom z IFiS PAN,
Henrykowi Domaskiemu i Elbiecie Tarkowskiej, za yczliwe porady i udostpnione
materiay.
Wszystkim
im,
jak
rwnie
tym,
ktrych
powodu
uomnoci
pamici
nie
wymieniam, jeszcze raz z caego serca dzikuj. Oczywicie, w jakiej mierze z ich rad i
pomocy potrafiam skorzysta, to ju zupenie inna sprawa.
Podzikowania nale si wreszcie czonkom rodziny, ktrych wcignam do mojej
pracy. M, Jerzy Szacki, suy mi swoj socjologiczn wiedz, systematycznie czytajc
kolejne rozdziay. Pomocni byli mi take syn, Jakub Szacki, oraz wnuk, Wojciech Szacki,
jako przedstawiciele innych ni socjologia dziedzin wiedzy.
ROZDZIA I
Charakter socjologii i historyczne

warunki jej powstania
1. Przedsocjologiczna wiedza o spoeczestwie 19

2. Historyczne warunki narodzin socjologii jako dyscypliny naukowej 23
3. Socjologia jako dyscyplina naukowa 26
4. Metody i narzdzia badawcze socjologii 43
5. Socjologia jako dyscyplina uyteczna praktycznie 49
l.
Przedsocjologiczna wiedza o spoeczestwie
Socjologia jako dyscyplina naukowa narodzia si w pierwszej poowie XIX wieku.

Za jej ojca uwaany jest August Comte (1798-1857). Wprowadzi on nazw
socjologia" do obiegu publicznego i sformuowa program nowej nauki. Jednake
jeli
zway,
socjologia
dostarcza
wiedzy
zjawiskach
procesach
zachodzcych w zbiorowociach ludzkich (Jan Szczepaski 1972: 12), to staje si

oczywiste, e wyznaczenie momentu jej powstania i wizanie go z jednym
nazwiskiem jest spraw umown. Zdobywanie, gromadzenie i wykorzystywanie
takiej wiedzy musiao by i byo znacznie starsze ni przybranie przez ni postaci
dyscypliny naukowej. Czowiek, ktry od zarania swoich dziejw y
gromadzie, rozporzdza jak wiedz praktyczn o zjawiskach i procesach

zachodzcych
w zbiorowociach ludzkich. Bez niej nie mgby sobie
poradzi z problemami, jakie nastrczao ycie gromadne.

Wraz z rozwojem pimiennoci pogbiona refleksja dotyczca otaczajcego
wiata zacza przybiera posta oglnych systemw filozoficznych. Nastpio
oddzielenie porzdku ludzkiego od porzdku natury, co byo pierwsz rewolucj
w dziejach wiedzy o spoeczestwie i podstawowym krokiem w stron nauki o
spoeczestwie (Szacki 2002:16). W naszym krgu kulturowym nastpio to w
staroytnej Grecji. Poczwszy od Platona i Arystotelesa, w pismach wielu filozofw
znajdujemy wnikliwe opisy i analizy zjawisk ycia zbiorowego.
Jednake
mimo
licznych
problemw
wiecznych"
zwizanych
yciem
zbiorowym, ktre byy podejmowane i rozwaane w cigu stuleci i obecnie

znajduj si w polu uwagi socjologii, a take mimo licznych powinowactw socjologii
z poprzedzajc j myl spoeczn, wiele przemawia za tym, by jej narodziny
lokowa wanie w pocztkach XIX wieku. Nie tylko dlatego, e wtedy powstaa
jej nazwa, ktra ostatecznie uzyskaa powszechn akceptacj. Waniejsze jest to,
e w tym okresie zacz si zasadniczo zmienia sposb mylenia o zachodzcych
w zbiorowociach ludzkich zjawiskach i procesach, ktre stay si przedmiotem
zainteresowa socjologii. Byo to pochodn zarwno rozwoju europejskiej nauki,
jak i zasadniczych zmian zachodzcych w spoeczestwach Europy Zachodniej.
20
Cz pierwsza. Prolegomena
Wiedza przedsocjologiczna o zjawiskach spoecznych miaa dwie postacie:

refleksji teoretycznej oraz wiedzy potocznej.
Przedsocjologiczna refleksja teoretyczna

Poprzedzajca socjologi refleksja teoretyczna dotyczca rozmaitych aspektw
ycia spoecznego bya przez wiele stuleci czci filozofii, podobnie jak i zacztki
innych nauk. Trzy cechy rniy j od wiedzy spoecznej (Jan Szczepaski 1969: 8)
speniajcej pniejsze standardy naukowoci.
W przedsocjologicznej myli spoecznej czsty by normatywny i finalistyczny
punkt widzenia. Znacznie bardziej interesowao filozofw to, jak by powinno,
ni to, jak jest. Projekty idealnego pastwa krelili Platon i Arystoteles, a take
autorzy
renesansowych
pniejszych
utopii.
Jeli
pismach
filozofw
zainteresowanych idealnym pastwem moemy znale cakiem duo wiedzy o

spoeczestwie i zasadach jego funkcjonowania, to opis i analiza rzeczywistoci
byy dla nich gwnie kontrastowym tem dla ideau.
Przedsocjologiczna myl spoeczna bya w znacznym stopniu przesiknita
woluntaryzmem. Wyraa si on na rne sposoby. Przede wszystkim w postaci
wiary we wszechmoc wadcy. Uwaano, e panujcy, jeli tylko rozporzdza
odpowiednimi rodkami, moe w sposb dowolny uksztatowa form pastwa i
spoeczestwa. Sdzono, e jeli istniej jakie wady ycia spoecznego, to tylko
dlatego, e rzdzcy nie chc bd nie potrafi ich usun. ywa bya wiara w
dobrego i mdrego wadc", ktry jest peen dobrej woli i, jeli tylko zrozumie,
co jest dobre, natychmiast wcieli to w ycie.
Inn postaci woluntaryzmu, ktra zreszt miaa bardzo dugi-ywot, byo
przekonanie, e skoro ludzie obdarzeni s woln wol i kady moe robi, co chce
i co mu tylko do gowy w danym momencie przychodzi, to rzeczywisto

spoeczna skada si wycznie z niespodzianek i jest cakowicie nieprzewidywalna.
Dlatego te moe by opisywana jedynie ex post.
Za form woluntaryzmu wypada te uzna wiar w Opatrzno, w to, e moe
ona interweniowa
i zmienia bieg spraw ludzkich; trudno wic sdzi, e
rzdz nimi jakie prawidowoci.

Inn charakterystyczn cech przedsocjologicznej myli spoecznej bya
koncentracja uwagi na pastwie i wadzy. W rozwaaniach dotyczcych pastw i
ich ustrojw podejmowano wprawdzie zagadnienia daleko wykraczajce poza
kwestie zwizane z sam wadz i jej sprawowaniem, ale nie byo znane pojcie
spoeczestwa jako czego innego ni pastwo. Dla powstania socjologii musiao
uksztatowa si pojcie spo-
Rozdzia I. Charakter socjologii i historyczne warunki jej powstania
21
eczestwa. Oddzielenie porzdku spoecznego od politycznego byo drug

rewolucj w rozwoju wiedzy naukowej o procesach i zjawiskach zachodzcych w
zbiorowociach ludzkich.
Wiedza potoczna i wiedza naukowa

Kady czowiek rozporzdza pewn wiedz o tym, jak jest skonstruowany i jak
funkcjonuje otaczajcy go wiat spoeczny. Tego rodzaju wiedza jest koniecznym
warunkiem radzenia sobie z problemami, jakie stwarza ycie w zbiorowoci, a w
konsekwencji osobniczego przetrwania. Zdobywaniu tej wiedzy przywiecaj cele
praktyczne i czowiekowi najczciej wystarcza taki jej zakres, ktry jest mu
przydatny bezporednio. Nie moe jej sam zdoby, bowiem z natury rzeczy jest
ograniczony w swoich moliwociach poznawczych. Na wiat spoeczny patrzy z
perspektywy maego wycinka rzeczywistoci, z ktr ma bezporednio do
czynienia. Dlatego te musi korzysta z wiedzy pochodzcej z dowiadczenia in
nych. I tak przez wymian dowiadcze narasta potoczna, zbiorowa wiedza
spoeczna
czonkw
danej
zbiorowoci,
bdca
rezultatem
ich
wsplnych
dowiadcze. Czsto przybiera ona posta przysw, wrd ktrych nietrudno

znale wyranie socjologiczne". Przysowie: Jeli wejdziesz midzy wrony,
musisz kraka jak i one", mwi o koniecznoci konformizmu; Kruk krukowi oka
nie wykol" powiadamia o solidarnoci grupowej; Gdy kota nie czuj, myszy
tacuj"
przekazuje
wiedz
roli
wadzy
utrzymywaniu
porzdku
spoeczestwie.
Potoczn wiedz spoeczn nabywamy w toku naszego ycia spontanicznie,
sami nie wiedzc, jak, kiedy i gdzie. Od najwczeniejszego dziecistwa wchaniamy
j, kontaktujc si z innymi ludmi,
i nasikamy ni jak owa przysowiowa
skorupka.
Tak zdobywana wiedza ma pewne cechy szczeglne zwizane po czci z
podporzdkowaniem jej osigania celom praktycznym, po czci - z ograniczonym
zakresem obserwacji dostpnych danej zbiorowoci, a po czci - ze specyfik
ludzkiego umysu. Rwnie z tym, e czowiek kieruje si nie tylko rozumem, ale i
emocjami. Wpywaj one na proces poznawczy i powoduj, e wiedza potoczna
rzadko jest neutralna. Nie ogranicza si do opisu, ale mwi, e to jest ze, a tamto
dobre, to korzystne, a tamto szkodliwe. Jest wic zwizana z wartociowaniem.
Inn jej cech jest tendencja do przedstawiania wiata w kolorach czarnobiaych,
bez
uwzgldniania
odcieni
porednich,
operowania
podziaami
dychotomicznymi. Znajdujemy w niej skonno do traktowania nastpstwa w

czasie jako zwizku przyczynowego, a take do upatrywania przyczyn w
celowych dziaaniach ludzi. Kolejna jej cecha to pochopno uoglnie. Wystarczy
kilka przypadkw, a czasem nawet jeden, by
22
zosta sformuowany sd oglny (kiedy mody czowiek nie ustpi w autobusie

miejsca starszej pani, z pewnoci usyszymy, e: caa dzisiejsza modzie"... etc).
Potoczna wiedza spoeczna jest przeniknita stereotypami. Stereotypy bywaj
okrelane
jako
stypologizowana,
przejta
od
innych
wiedza.
wskazuje si na takie ich cechy, jak charakter upraszczajcy,
Powszechnie
nadmierne
generalizacje, sztywno i odporno na zmiany, a take to, e rzadko maj

charakter neutralny i najczciej s zabarwione emocjonalnie.
rde stereotypw upatruje si midzy innymi w pewnych waciwociach procesu poznawczego
czowieka i sposobach przetwarzania przez niego informacji, w jego skonnoci do klasyfikowania i
typologizowania postrzeganych zjawisk. W odniesieniu do rzeczywistoci spoecznej powiada si, e
stereotypy to pewne struktury poznawcze, ktre s zakodowane w umyle, a ktre w sposb
uproszczony, nadmiernie zgeneralizowany, bez uwzgldniania caej moliwej wiedzy na dany temat,
odnosz si do jakiej kategorii spoecznej" (Kurcz 1994: 14). Stereotypy s wic zapisem wiedzy
uomnej, ktrej uomno jest konsekwencj ograniczonych moliwoci ludzkiego systemu
poznawczego. Jednake mimo uomnoci wiedza ta pomaga ludziom w yciu, gdy pozwala
redukowa niepewno i podejmowa decyzje co do sposobu postpowania. Jeli nie wiemy nic o
jakiej konkretnej osobie, ale moemy j zaklasyfikowa do okrelonej grupy, uzupeniajce
informacje czerpiemy ze stereotypu tej grupy i na tej podstawie oceniamy osob i ustalamy nasz
sposb jej traktowania. Nie trzeba dodawa, e w konkretnej sytuacji taka ocena moe by
nietrafna, a niekiedy i ogromnie krzywdzca, zwaszcza kiedy w stereotypie grupy, do ktrej
zaliczylimy dan osob, przewaaj cechy negatywne.
Chocia o szkodliwoci stereotypw napisano niemao, to przy wszystkich swoich

wadach uatwiaj one orientacj w wiecie spoecznym. Dla przetrwania czowieka
niezmiernie istotn rzecz jest ycie w zbiorowoci, co pociga za sob konieczno
trafnego
rozpoznawania
tych
zbiorowoci,
ktrych
jest
czonkiem,
wic
odrniania grup wasnych od obcych (zob. Grupy wasna i obca, s. 197), a wrd
tych ostatnich - przyjaznych od wrogich. Stereotypy s w tym pomocne.
Przeniknita stereotypami potoczna wiedza spoeczna nie znikna wraz z
powstaniem socjologii. Jej prawdy konkuruj, niekiedy nawet zwycisko,
prawdami goszonymi przez socjologi akademick. Charakterystyczny dla niej

sposb mylenia daje si niejednokrotnie odnale w rozmaitych rozwaaniach
publicystycznych dotyczcych procesw i zjawisk zachodzcych w zbiorowociach
ludzkich.
Niezalenie od wszelkich sporw o kryteria naukowoci, mona wskaza trzy
powszechnie
uznawane
cechy
wyrniajce
naukowe
podejcie
do
zjawisk
spoecznych.
Po pierwsze, nauk cechuje niezadowalanie si samym opisem, ale zmierzanie
do wyjaniania przy wykorzystywaniu istniejcych teorii. Przez
teori
socjologiczn
rozumie
si
wszelki
23
zesp
zaoe
ontologicznych,
epistemologicznych i metodologicznych, abstrakcyjnych poj oraz oglnych

twierdze o rzeczywistoci spoecznej, majcy dostarcza wyjanienia dostpnej
wiedzy opisowej na jej temat oraz ukierunkowywa dalsze badania" (Sztompka
1985: 12).
Po
drugie,
uczonych
obowizuje
przestrzeganie
regu
postpowania
badawczego. S trzy podstawowe reguy: 1) wyrane okrelenie badanego

problemu
tak
kontekcie
dotychczasowej
wiedzy
faktograficznej,
jak
istniejcych teorii; 2) staranne zbieranie danych i umoliwienie innym badaczom

kontroli ich rzetelnoci (jawno warsztatu naukowego obowizuje zreszt na
wszystkich
etapach
postpowania
badawczego);
3)
odrnianie
twierdze
opartych na faktach od tych, ktre s tylko domysami, a take dopasowanie
stopnia oglnoci formuowanych twierdze do zakresu danych, ktre stanowi

ich podstaw.
Po trzecie, wyrnikiem nauki jest neutralno i powstrzymywanie si od
wartociowania. Wypowiadajc oceny, wykraczamy poza jej granice, chocia
oczywicie informacje dostarczane przez nauk mog by dla nas podstaw do
ich formuowania. I tak na przykad nauka nie mwi nam, e palenie tytoniu jest
rzecz z, a jedynie e wywouje takie to a takie zmiany w organizmie ludzkim,
ktrych konsekwencj jest skrcenie ycia czowieka. Wiedzc to, moemy uzna
palenie za rzecz z, ale tylko wwczas, kiedy dugie ycie jest dla nas rzecz
cenion. O tym za nie decyduje nauka.
2. Historyczne warunki narodzin socjologii

jako dyscypliny naukowej
Aby socjologia moga si narodzi jako dyscyplina naukowa, niezbdny by nowy
sposb mylenia o spoeczestwie. Musiay zosta przezwycione ograniczenia
wiedzy potocznej, porzucona finalistyczna i woluntarystyczna perspektywa ogldu
spraw spoecznych. Konieczne byo take dostrzeenie, e spoeczestwo jest
tworem swoistym, odrbnym od pastwa.
Nie dokonao si to jednorazowo, ale byo wynikiem dugiego procesu.
Stanowio
pochodn
przemian
spoecznych
Europie
Zachodniej,
ktre
nabieray coraz wikszego tempa i wywoyway nowe postacie zjawisk i procesw

zachodzcych w zbiorowociach ludzkich.
Wraz z wyprawami handlowymi do dalekich krajw poszerzyy si granice
znanego wiata - rwnie spoecznego, gdy poznawano rne ludy, yjce zgoa
odmiennie, ni yo si w Europie. Europejskie formy ycia spoecznego
przestaway by postrzegane jako jedyne moliwe. W XVI wieku Michel de
Montaigne zauway: Barbarzycy nie s w ni24
Cz pierwsza.
Prolegomena
czym osobliwsi dla nas ni my dla nich ani te nie z wiksz susznoci"
(Montaigne 1985: t. l, 229). W nastpnym stuleciu zaczto dostrzega, e
zmienno form ycia spoecznego wystpuje nie tylko w przestrzeni, ale rwnie
w czasie. Pojawio si pojcie rozwoju.
Wiek XVIII moe by zreszt zasadnie uznany za wiek zapowiedzi socjologii. To
wtedy
zrodzia
si
myl,
istniej
jakie
prawa
naturalne
rzdzce
zachowaniami ludzi, a w konsekwencji zjawiskami spoecznymi, i pojawia si

wiara w istnienie jakiego jednego podstawowego prawa, dziaajcego w wiecie
spoecznym na podobiestwo odkrytego przez Newtona w wiecie fizycznym prawa
powszechnego cienia. Wierze tej towarzyszyo pragnienie jego odkrycia.
Jednake nie porzucono przekonania, e mdry wadca, ktry pozna, na czym
polega porzdek naturalny, niewtpliwie natychmiast zechce i potrafi nada yciu
spoecznemu zgodny z tym porzdkiem ksztat. Kres tej wierze pooya dopiero
rewolucja francuska.
Rewolucja francuska, obalajca dotychczasowy system polityczny i stary ad
spoeczny, bya wstrzsajcym dowiadczeniem, ktre przeorao wiadomo
europejsk.
Poza
wszystkim
innym
ukazaa
spontaniczno
procesw
spoecznych, ich wymykanie si spod kontroli i rozbieno midzy ostatecznymi

rezultatami
wczeniejszymi
zamiarami.
Ukazaa
rwnie,
wbrew
oczekiwaniom zniesienie przywilejw urodzenia i zadeklarowanie w konstytucji

rwnoci wszystkich obywateli nie kadzie kresu nierwnociom spoecznym. W
sumie rewolucja francuska uprzytomnia, e najbardziej nawet dogbna zmiana
ustroju politycznego nie likwiduje problemw spoecznych. Pozwolio to dostrzec,
e spoeczestwo jest czym odrbnym od pastwa i rzdzi si wasnymi
prawami.
Innym wielkim dowiadczeniem europejskim przeomu XVIII i XIX wieku byo
przyspieszenie tempa uprzemysowienia, co nastpnie zyskao miano rewolucji
przemysowej. Bya to w istocie rzeczy zmiana rewolucyjna dotychczasowego
sposobu ycia znacznych rzesz ludzi. Spowodowao j przejcie od gospodarki
opartej na rolnictwie, w ktrej podstawowymi jednostkami produkcyjnymi byy
gospodarstwa domowe, w znacznej mierze samowystarczalne, do gospodarki, w
ktrej takimi jednostkami stay si fabryki produkujce towary na rynek wicy
ze sob w coraz wikszej skali wszystkie jednostki produkcyjne.
Zmiana pracy w gospodarstwie domowym na prac w fabryce bya zmian
caego trybu i rytmu ycia. Dzie zacz si dzieli na t cz, w ktrej czowiek
przestawa by panem samego siebie, i t, ktra w postaci czasu wolnego
pozostawaa do jego dyspozycji. Konieczno synchronizacji pracy wielu ludzi
wymagaa, by zegar, a nie soce, regulowa jej rytm. Wizaa si z tym dogbna
zmiana sposobu postrzegania czasu.
Rozwj przemysu to powstawanie fabryk poszukujcych siy roboczej, co
oznacza przemieszczanie si ludzi ze wsi do miast i rozrost tych

25
ostatnich. Przejcie ze wsi do miasta nie byo wycznie zmian miejsca w

przestrzeni, ale caego rodowiska spoecznego. Spoeczno wiejska jest
tradycyjna i niedua, wszyscy znaj tu swoje i swoich ssiadw usytuowanie
spoeczne. ycie w niej skada si z kontaktw lokalnych ze stosunkowo
niewielk liczb wci tych samych, dobrze znanych ludzi, wedle staych wzorw.
Jest to te spoeczno, ktra, ogarniajc cae ycie czowieka, poddaje je penej
kontroli. Miasto natomiast to zgromadzenie wielu nie znajcych si wzajemnie
osb, kontaktujcych si ze sob doranie i jedynie w okrelonych celach.
Te przeogromne zmiany, ktrych tempo wci ulegao przyspieszeniu, nie
dokonyway si bezbolenie. Dla wielu -ludzi przejcie ze wsi do miasta i praca w
fabryce nie byy popraw losu. Praca w fabrykach, jeli udao si j znale, bya
ndznie
wynagradzana
morderczo
cika,
nikt
jeszcze
nie
sysza
omiogodzinnym dniu pracy. Mieszkano w fatalnych warunkach, stan higieny, a co

za tym idzie i zdrowia, by opakany. Wielu wstrzsajcych opisw warunkw ycia
ludu dziewitnastowiecznych miast, a take panujcej w nich ndzy, dostarcza
wczesna literatura. Zachodzce zmiany wizay si z powanymi kosztami
psychicznymi. Znika wiat, ktrego reguy funkcjonowania byy dobrze znane, a
sposoby radzenia sobie w nim opanowane. W to miejsce powstawa wiat nowy,
trudny do zrozumienia i mao przyjazny, w ktrym nie wiadomo byo, jak si
porusza, zwaszcza e wci si zmienia. Zanikay wsplnoty sprawujce
kontrol i okrelajce tosamo jednostki. Jednostka pozostawiona sama sobie
zyskiwaa nie tyle poczucie wolnoci, ile wykorzenienia i zagubienia, ktre w
poczeniu z ndz sprzyjay najrniejszym patologiom spoecznym. Rewolucja
przemysowa zrodzia nie tylko spoeczestwo przemysowe, ale i powan
kwesti socjaln.
Wszystko to razem byo przyczyn wielu niepokojw mylcych ludzi w
pocztkach XIX wieku. Zburzenie starego adu wielu z nich postrzegao jako
zburzenie wszelkiego adu, a istniejcy stan rzeczy przedstawia im si jako jeden
wielki chaos. Nie dostrzegali w nim adnego porzdku i adnych prawidowoci.
W takim wanie klimacie intelektualnym narodzia si socjologia, ktra w zamyle
Comte'a miaa by lekarstwem na bolczki epoki.
Upatrujc w socjologii nadzieje na pomoc w rozwizaniu kwestii praktycznych i
stworzenie waciwego" adu spoecznego, Comte nie rni si od wielu

dawniejszych
mylicieli,
ktrzy
poszukiwali
idealnego
ksztatu
organizacji
spoecznej. Rnio go natomiast przekonanie, e cel ten da si osign dziki

nauce. Niewtpliw zasug Comte'a jest stwierdzenie, e moliwa jest nauka o
spoeczestwie kierujca si takimi samymi reguami jak wszystkie inne nauki.
Konstruujc jednolity, pitrowo zbudowany system nauk, na ktrego szczycie
umieci socjologi, okreli trzy podstawowe reguy postpowania naukowego:
bada fakty i tylko
26
fakty, szuka midzy nimi zwizkw i ustala prawa. W ten sposb wyranie
oddzieli to, co jest opisem naukowym, od tego, co jest ocen - nauk od wartoci a take stworzy pojcie nauki o spoeczestwie jako nauki wykrywajcej prawa,
co bywa uwaane za trzeci rewolucj w procesie ksztatowania si naukowej
wiedzy o spoeczestwie.
W Comte'owskim systemie nauk wzr naukowoci wywiedziony zosta z
procedur nauk przyrodniczych, ktrych imponujce osignicia byy wyranie
widoczne na pocztku XIX wieku. Wzr ten dugo obowizywa w socjologii, a
trudnoci
jego
stosowaniem
tumaczono
modoci
dyscypliny
jej
niedojrzaoci, ktra - jak wierzono - zostanie w kocu przezwyciona. Z czasem

uleg on zakwestionowaniu. Lecz nawet jeli w dalszym swoim rozwoju socjologia
jako wiedza naukowa o zjawiskach i procesach zachodzcych w zbiorowociach
ludzkich posza inn drog, ni wskazywa Comte, nie ulega wtpliwoci, e udao
mu si sformuowa to, z czym do dzisiaj zgadzaj si przedstawiciele rnych
orientacji - mianowicie pogld, e ycie spoeczne nie jest czym przypadkowym i
chaotycznym, ale s w nim pewne prawidowoci i mona do pewnego stopnia
przewidywa jego bieg.
3. Socjologia jako dyscyplina naukowa Ksztatowanie si socjologii jako

dyscypliny naukowej
Aby powstaa nowa dyscyplina naukowa, nie wystarcza samo jej nazwanie,
wskazanie waciwego dla niej pola docieka oraz wyraenie przekonania, e
dociekania
te
mona
prowadzi
zgodnie
uznawanymi
danym
czasie
standardami naukowoci. Nie wystarcza take usytuowanie jej przez cieszcego
si nawet najwikszym autorytetem filozofa w oglnym systemie nauk ani

uzyskanie przez ni popularnoci. Aby rzeczywicie si pojawia, musi zosta
wczona do ycia akademickiego, znale sobie miejsce wrd innych nauk i sta
si
czci
ich
systemu.
instytucjonalizacji
(zob.
Innymi
sowy,
Instytucje,
zyskawszy
s.
132)
uznanie,
postaci
musi
ulec
powoywania
uniwersyteckich katedr i kierunkw studiw, towarzystw naukowych, wydawania

czasopism i ksiek z jej nazw w tytule.
Instytucjonalizacja
socjologii
dokonywaa
si
poszczeglnych
krajach
rozmaitym tempie. Najszybciej w Stanach Zjednoczonych, gdzie wykady z

socjologii zjawiy si na niektrych uniwersytetach ju w latach siedemdziesitych
XX wieku, a pierwsza katedra socjologii na uniwersytecie w Chicago powstaa w
1892
roku.
Najwolniej
Anglii,
gdzie
jako
uznana,
odrbna
dyscyplina
akademicka zacza istnie dopiero po drugiej wojnie wiatowej.

27
W Polsce instytucjonalizacja socjologii zacza si w latach dwudziestych XX

wieku. W roku akademickim 1919/1920 na Wydziale Prawa i Nauk Politycznych
Uniwersytetu Warszawskiego stworzono katedr socjologii, ktr obj Leon
Petraycki (1867-1931), w 1920 roku za taka katedra powstaa na Wydziale
Humanistycznym Uniwersytetu Poznaskiego; obj j Florian Znaniecki (18821958), majcy ju uznan pozycj w socjologii wiatowej. W tyme samym roku
powsta w Poznaniu Polski Instytut Socjologiczny nastawiony na prowadzenie prac
badawczych. Instytut ten do szybko przeksztaci si z organizacji regionalnej w
oglnopolsk. Jako odrbny kierunek studiw socjologia zostaa w Polsce
uznana w 1930 roku. W tym samym roku powsta Przegld Socjologiczny", a
take zaoone zostao Polskie Towarzystwo Socjologiczne oraz odby si w
Poznaniu pierwszy zjazd socjologw.
Zdobywanie przez socjologi miejsca w yciu naukowym trwao, jak wida, nie
tylko przez cay wiek XIX, ale i cz XX, i byo jednym z elementw dokonujcego
si w tym okresie podziau pracy w obrbie nauki. Podzia w dokonywa si take
pod
wpywem
rozwoju
upowszechniania
owiaty,
rezultacie
czego
powstaway nowoczesne uniwersytety oraz ksztatowaa si w nich struktura

dyscyplin akademickich.
W toku tego procesu okazywao si, e pewne dyscypliny, takie na przykad
jak historia, majce wszelkie dane, by roci pretensje do miana nauki i bycia
penoprawnymi dyscyplinami akademickimi, w adnym razie nie mog spenia

wzoru nauk przyrodniczych. Praktyczne wzgldy sprzyjay kwestionowaniu
sformuowanej przez Comte'a tezy o jednolitych dla wszystkich dziedzin wiedzy
kryteriach naukowoci, a co za tym idzie - pogbionej refleksji filozoficznej
dotyczcej rnic midzy naukami.
Tego rodzaju refleksja filozoficzna rozwijaa si w drugiej poowie XIX wieku w
Niemczech. Jej inspiracj byo z jednej strony dziedzictwo Immanuela Kanta
(1724-1804), ktry odrni wiedz o przyrodzie od wiedzy o czowieku jako
istocie moralnej, a z drugiej - tradycja romantyzmu niemieckiego. Rozrniono
dwa rodzaje nauk: nauki cise i nauki humanistyczne. Wprowadzenie tego
rozrnienia, a nastpnie podjcie rozwaa nad filozoficznymi podstawami
humanistyki zwizane jest z nazwiskami filozofw niemieckich: Wilhelma Diltheya
(1833-1911) i Wilhelma Windelbanda (1848-1915) oraz modszego od nich
Heinricha Rickerta (1863-1936). Wskazujc na cakowit nieprzydatno procedur
poznawczych przyrodoznawstwa dla humanistyki, zwrcili oni uwag, e te dwa
rodzaje nauk maj do czynienia z innymi obszarami rzeczywistoci. W przypadku
jednych przedmiotem zainteresowa jest niezaleny od czowieka, zewntrzny
wobec niego wiat natury. W przypadku drugich - wiat, ktry jest tworem
czowieka i ktrego czowiek jest czci, wiat kultury.
28
Wskazali dalej, e skoro kultura jest tworem czowieka, to podmiot i przedmiot

poznania nale do tego samego wiata, co pociga za sob konieczno
stosowania odmiennych procedur badawczych ni te, ktre s waciwe dla
poznawania natury. Dla Diltheya tak procedur badawcz byo rozumienie",
polegajce na docieraniu do ukrytego znaczenia tworw kultury i na interpretacji
ich sensw.
W ten oto sposb potoczne, oczywiste odrnienie przyrodoznawstwa od
humanistyki zyskao uzasadnienie filozoficzne, a dyscypliny humanistyczne podstawy prawomocnoci naukowej jako nauki inne", ale bynajmniej nie gorsze".
Kiedy socjologia szukaa dla siebie miejsca wrd istniejcych dyscyplin
naukowych, miaa do czynienia z dychotomicznie podzielonym wiatem nauki.
Najczciej znajdowaa je midzy tymi dwoma rodzajami nauk, ale nie by to
jedyny problem, z jakim musiaa si upora w procesie okrelania wasnej
tosamoci naukowej i akademickiej. Nie ona jedna bowiem czynia przedmiotem
zainteresowania procesy i zjawiska zachodzce w zbiorowociach ludzkich.
Socjologia jako jedna z nauk spoecznych

Nie ma penej zgodnoci co do tego, jakie nauki zajmujce si zjawiskami i
procesami spoecznymi obejmuje kategoria nauk spoecznych. W rnych
podrcznikach i opracowaniach wystpuj odmienne ich zestawienia, co jest
wyrazem umownoci podziaw wewntrz sfery docieka naukowych.
Socjologia, ekonomia i nauki polityczne s zgodnie uwaane za rdze nauk
spoecznych. Poza nimi do tej kategorii wczane bywaj, ju znacznie mniej
zgodnie, historia, antropologia i psychologia. Midzy kad z nich a socjologi
istniej okrelone relacje.
Historia. Ma najduszy rodowd jako uznana dyscyplina akademicka. Jej
dostrzegalnym na pierwszy rzut oka wyrnikiem jest to, e przedmiotem swgo
zainteresowania czyni przeszo, podczas kiedy inne nauki spoeczne koncentruj
uwag na teraniejszoci. Innym wyrnikiem historii, ktry pojawi si w XIX
wieku wraz z rozrnieniem nauk nomotetycznych, czyli takich, ktre d do
wykrywania
praw
oglnych,
oraz
idiograficznych,
czyli
zajmujcych
si
opisywaniem tego co jednostkowe i niepowtarzalne, jest jej idiograficzno.

Wystpuje pogld, e histori rni od socjologii jednostkowy punkt widzenia.
Historyk pyta raczej o przyczyny danej wojny, socjolog - o przyczyny wojen jako
takich.
Jednake jeli przyjrze si zarwno wspczesnej historii, jak i socjologii,
natychmiast okazuje si, e wykrelenie ostrych granic midzy tymi dyscyplinami
nie jest moliwe. Zarwno historia, jak i socjologia s dyscyplinami
29
wewntrznie zrnicowanymi i niektre z ich odgazie s bardzo bliskie sobie.

Tak na przykad w obrbie socjologii istnieje subdyscyplina, zwana socjologi
historyczn.
Podejmujc
problematyk
socjologiczn,
posuguje
si
danymi
pochodzcymi z przeszoci. W obrbie historii z kolei istnieje subdyscyplina, zwana

histori spoeczn, ktra w odniesieniu do przeszoci podejmuje klasyczne
tematy
socjologiczne,
na
przykad
zrnicowania
spoecznego,
take
wykorzystuje sozologiczne metody analizy danych.

Antropologia. Nazwa ta uywana jest na okrelenie dwch odmiennych
dyscyplin. Odrnia je odpowiedni przymiotnik. W jednym przypadku mwi si o
antropologii
fizycznej,
drugim
antropologii
kulturowej
bd
spoecznej.
Pierwsza
nich
zajmuje
si
czowiekiem
jako
gatunkiem
przyrodniczym i interesuje si fizycznym zrnicowaniem czowieka w przestrzeni i

w czasie (Nowicka 1991: 39). Tak okrelony przedmiot zainteresowa sytuuje t
antropologi wrd nauk przyrodniczych i sprawia, e zajmujce si ni katedry
i zakady bywaj lokowane na wydziaach przyrodniczych. Midzy antropologi
fizyczn a kulturow istniej zawie relacje. Podejmowane s take prby
budowania pomostw midzy nimi.
W odniesieniu do antropologii kulturowej jej wspczeni przedstawiciele
powiadaj, e jej przedmiotem jest poszukiwanie cech typowo ludzkich, czyli
tych, ktre wi si z kulturow istot czowieka" (Nowicka 1991: 40-41).
Jednake przez dugi czas wyrnikiem tej antropologii byo to, e jej przedmiotem
zainteresowania
przedpimienne,
kracowo
przemysowego,
ktre
obiektem
bada
rne
uksztatowao
byy
od
si
spoeczestwa
spoeczestwa
w
Europie.
pierwotne,
nowoczesnego,
Takimi
odmiennymi
spoeczestwami zajmuje si rwnie historia, ale s to spoeczestwa oddalone w

czasie, podczas kiedy antropologia bada spoeczestwa oddalone w przestrzeni.
Ze wzgldu na taki przedmiot jej zainteresowa, niektrzy antropolodzy
wyraaj przekonanie, e jest to nauka nadrzdna w stosunku do socjologii,
albowiem, zajmujc si spoeczestwami rnego typu, rozporzdza szerok
perspektyw porwnawcz, podczas gdy socjologia zajmuje si spoeczestwem
tylko jednego rodzaju - nowoczesnym spoeczestwem przemysowym.
Chocia takie okrelenie przedmiotu antropologii jako jej wyrnika mogoby
by dyskusyjne, przez dugi czas odpowiadao rzeczywistoci i zgodne byo z
istniejcym podziaem pracy wrd uczonych i badaczy. W ostatnich dekadach
ulego to zmianie za spraw zachodzcych na wiecie przemian. Na wszystkich
kontynentach znikaj spoeczestwa pierwotne jedno za drugim. Tam, gdzie
jeszcze istniej, staj si niedostpne z przyczyn politycznych - nowe pastwa
niechtnie udzielaj wiz, a liczne miejscowe konflikty powoduj, e badania
terenowe stay si po prostu niebezpieczne.
30
To midzy innymi sprawio, e antropolodzy zwrcili oczy na swoje wasne,

nowoczesne spoeczestwa i uczynili je przedmiotem bada, uywajc metod
wyksztaconych do badania spoeczestw pierwotnych. Zamazuje to granice
midzy
antropologi
socjologi,
zwaszcza
podejmowana
przez
tak
zorientowanych antropologw problematyka bywaa ju uprzednio przedmiotem

zainteresowa socjologii i naukowcw instytucjonalnie usytuowanych w jej
obrbie.
Psychologia. Podobnie jak antropologia, psychologia jest rozdarta midzy
naukami przyrodniczymi i spoecznymi. Z jednej strony ma cise zwizki z
fizjologi i neurologi, z drugiej - przez subdyscyplin zwan psychologi
spoeczn - z socjologi. Psychologia spoeczna uwaana jest za dyscyplin
hybrydaln, czego wyrazem jest midzy innymi to, e na jednych uniwersytetach
ulokowana jest na wydziaach psychologii, na innych - soq'ologii, a na niektrych,
jak to jest w przypadku Uniwersytetu Warszawskiego, na obu. Psychologia
spoeczna z perspektywy psychologii to dyscyplina, ktra zajmuje si tym, w jaki
sposb na myli, uczucia i zachowania jednostki wpywa obecno innych ludzi i
sytuacje spoeczne. Natomiast z perspektywy socjologii jej przedmiotem jest badanie
wpywu osobniczych i gatunkowych cech psychicznych czowieka na sposb jego
funkcjonowania w zbiorowociach oraz na przebieg procesw spoecznych.
Ekonomia.
przedmiotem
Encyklopedyczne
s
indywidualne
okrelenie
i
ekonomii
zbiorowe
decyzje
informuje nas,
dotyczce
jej
produkcji,
dystrybucji i konsumpcji dbr i usug" (Komiski 1998: t. l, 170). Ekonomia jest

nauk silnie zmatematyzowan, a jako taka - najbardziej cis spord nauk
spoecznych i najblisz wzorowi nauk przyrodniczych. Dotyczy to zwaszcza jej
subdyscypliny zwanej ekonometri, ktra za pomoc metod matematycznostatystycznych
zajmuje
si
ustalaniem
ilociowych
prawidowoci
ycia
gospodarczego. Mogoby si wydawa, e ekonomi mona wyranie oddzieli od

socjologii. Tymczasem tak nie jest. W obrbie socjologii istnieje subdyscyplina
socjologia ekonomiczna" (Morawski 2001) usytuowana na pograniczu obu nauk.
Zacieraniu tych granic sprzyja take takie wspczesne rozumienie ekonomii,
ktre w pole jej uwagi wcza koszty i zyski, a take podzia zasobw spoza sfery
dbr materialnych. S to koszty i zyski psychologiczne - wydatkowanie energii i
napicia z jednej strony, a z drugiej -satysfakcje emocjonalne w postaci wzrostu
poczucia wasnej wartoci czy poczucia bezpieczestwa. Tak rozumiana ekonomia,
interesujc
si
zachowaniami
jednostek,
zajmuje
si
problematyk
sposobu
podejmowania przez nie decyzji oraz ich racjonalnoci, co jest przedmiotem

uwagi rwnie innych nauk spoecznych. Towarzyszy temu przekonanie, e
podejcie ekonomiczne do zachowa ludzkich, to jest z perspektywy szeroko ro
zumianych kosztw i zyskw, daje si stosowa do wszystkich ich przeRozdzia I. Charakter socjologii i historyczne warunki jej powstania
31
jaww. W ten sposb ekonomia zgasza ch wykroczenia poza granice swojego

tradycyjnego obszaru zainteresowa i stania si najoglniejsz nauk spoeczn.
Nie mona take nie wspomnie, e wiele kategorii zaczerpnitych z ekonomii
stao si narzdziami analizy socjologicznej lub te weszo do sozologicznego
jzyka opisu rzeczywistoci spoecznej. W obrbie socjologii (a take antropologii)
rozwijane s teorie wymiany, a takie terminy jak kapita spoeczny" czy kapita
kulturowy" weszy na stae do jzyka socjologii (zob. mier klas", s. 303).
Nauki
polityczne.
Podstawowym
przedmiotem
zainteresowania
nauk
politycznych jest wadza, jej rda i sposoby sprawowania na poziomie pastwa.

W odniesieniu do pastwa politolodzy interesuj si zarwno problemami
szczegowymi: zachowaniami wyborczymi, funkcjonowaniem wyspecjalizowanej
administracji pastwowej, dystrybucj wadzy, jak i oglnymi problemami filozofii
spoecznej i politycznej. Trudno wyznaczenia granicy midzy socjologi a innymi
naukami spoecznymi, dajca si zauway w odniesieniu do kadej z nich, w
przypadku nauk politycznych wzrasta niepomiernie. Nauki polityczne maj
wspln z socjologi prehistori. Poniewa przez dugi czas spoeczestwo nie
byo postrzegane jako co odrbnego od pastwa, w refleksji przedsocjologicznej
problematyka wadzy i pastwa cile splataa si z rozwaaniami odnoszcymi
si do wszystkich innych aspektw ycia zbiorowego.
Instytucjonalne wyksztacanie si socjologii i nauk politycznych przebiegao
rnie w poszczeglnych krajach. W rezultacie w kadym z nich rozmaicie ustaliy
si ich wzajemne stosunki. Nie bez wpywu na nie bya panujca sytuacja
polityczna, ktra niekiedy hamowaa instytucjonalizacj nauk politycznych jako
odrbnej dyscypliny akademickiej. Sprzyja to mogo, jak w PRL, rozwojowi
subdyscypliny
sozologicznej
politycznych"
lub
okrelajcej
socjologia
polityki",
si
jako
ktra
socjologia
stosunkw
podejmowaa
klasyczn
problematyk nauk politycznych.

Ten krtki przegld nauk spoecznych pozwala zda sobie .spraw z dwch
istotnych rzeczy. Po pierwsze z tego, e adna z nich nie jest dyscyplin jednolit,
po drugie, e adnej z nich nie daje si ostro oddzieli od socjologii. Granice
midzy socjologi a pozostaymi naukami spoecznymi s zamazane, a jeli nawet
daj si dostrzec, to w rnych krajach przebiegaj rozmaicie. Co wicej, s pynne

i zmienne. To, co dzi jest niekwestionowan czci socjologii, wczoraj mogo
stanowi odrbn enklaw, a jutro moe znale si poza jej granicami jako
dyscyplina nowa i niezalena.
Powstaje pytanie, czy wyznaczanie wyranych granic midzy socjologi a innymi
dyscyplinami jest do czego potrzebne. Na pewno byo potrzebne w XIX wieku, w
czasach instytucjonalizacji nauk i szukania przez
32
kad z nich uznanego miejsca w wiecie akademickim. Wwczas socjologia

musiaa dowodzi swego prawa do istnienia przez wskazywanie takiej czci
rzeczywistoci spoecznej, ktrej adne inne nauki nie badaj, lub takiego sposobu
jej badania, ktrego adna inna nauka nie stosuje. Teraz potrzeba ta naley do
przeszoci. Nie tylko zreszt w przypadku socjologii.
U podstaw ksztatowania si w XIX wieku podziau nauk tkwio przekonanie, e
powinien on by odbiciem podziaw wystpujcych w wiecie rzeczywistym.
Rzeczywisto, w tym rwnie spoeczn, postrzegano jako podzielon na rne,
wyranie wyodrbnione obszary. Dzi ten pogld naley do przeszoci. Jeli
obecnie chce si scharakteryzowa jak dyscyplin, wskazuje si nie tyle na
rnice przedmiotu, ktrym si zajmuje, ile pyta, jakie kieruje pod adresem
rzeczywistoci. Najczciej jednak nikt takim rozrnieniom nie powica wiele
uwagi
i,
podejmujc
prace
badawcze,
nie
trapi
si
istnieniem
midzydyscyplinarnych granic ani nie ywi obaw przed ich przekraczaniem.

Kluczow spraw jest to, co i jak si robi, a nie pod jakim szyldem.
Poczwszy od koca lat czterdziestych XX wieku dziewitnastowieczne podziay
zaczy by coraz czciej kwestionowane w praktyce ycia naukowego. Zaczy
mnoy si interdyscyplinarne programy badawcze, a nawet kierunki studiw,
zaczy powstawa nowe, pograniczne dyscypliny, i to nie tylko w obrbie nauk
spoecznych. Wystarczy wymieni biochemi czy biofizyk. Podziay w naukach
spoecznych
porzdkujcymi
obecnie
znacznie
organizacj
bardziej
uniwersytetw
podziaami
i
innych,
administracyjnymi
rnorako
nauk
zwizanych placwek naukowych ni podziaami merytorycznymi.

Uwzgldniajc pynno granic midzydyscyplinarnych, na pytanie, co to jest
socjologia, mona prowokacyjnie odpowiedzie, e jest to to, co robi socjolodzy.
Socjologami za s ci, ktrzy pracuj na uniwersyteckich wydziaach socjologii czy
w innych instytucjach akademickich okrelajcych si jako socjologiczne.
Wewntrzne zrnicowanie socjologii

Powysza prezentacja nauk spoecznych pokazuje, e nawet w najkrtszej ich
charakterystyce nie sposb pomin wewntrznego zrnicowania kadej z nich.
Nie mona zignorowa tego, e w kadej istnieje wiele subdyscyplin i rozmaitych
orientacji teoretycznych. Zrnicowania te wynikaj w niemaym stopniu z
usytuowania nauk spoecznych midzy naukami cisymi a humanistycznymi.
Tak
te
jest
wypadku
socjologii,
ktra
jest
dyscyplin
wielce
wielowymiarowo zrnicowan. Jej podstawowe zrnicowanie wynika ze

33
zmagania si na jej gruncie dwu koncepcji nauki o procesach i zjawiskach

zachodzcych w zbiorowociach ludzkich. Wedle jednej, socjologia jest tak sam
nauk jak nauki zajmujce si zjawiskami i procesami zachodzcymi w przyrodzie
i w toku postpowania badawczego powinna odwoywa si do ich wzorw. Wedle
drugiej, ktra, wskazujc na specyfik wiata czowieka, kwestionuje te wzory,
socjologia
jest
blisza
naukom
humanistycznym.
Moemy
wic
mwi
socjologii scjentystycznej i socjologii humanistycznej. Tym dwm koncepcjom

socjologii odpowiadaj dwa sposoby traktowania zjawisk spoecznych: bd
przedmiotowo, jak rzeczy", bd podmiotowo, to jest jako wci stwarzanych
przez istoty obdarzone wiadomoci.
August Comte, tworzc koncepcj nauki spoecznej i nazywajc j socjologi, nie
wtpi ani przez chwil w jedno nauki i powszechn stosowalno wzorw nauk
przyrodniczych. Poniewa jego system filozoficzny nosi nazw pozytywizmu,
socjologia zgodna z jego rozumieniem nauki, to jest taka, ktra bada fakty i tylko
fakty, szuka midzy nimi zwizkw i na tej podstawie formuuje prawa oglne,
bywa
nazywana
pozytywistyczn,
przez
niektrych
uczonych
rwnie
naturalistyczn. Wyej zostaa okrelona jako scjentystyczna.

Traktowanie socjologii jako nauki wzorujcej si na naukach przyrodniczych
zostao jednake do wczenie zakwestionowane. Uczyni to pod wpywem
wczeniej wspomnianej tradycji filozofii niemieckiej Max Weber (1864-1920), do
dzisiaj
niekwestionowany
autorytet
naukowy
dla
przedstawicieli
nauk
spoecznych. Weber w swoich studiach metodologicznych zwraca uwag na
rnice midzy procedurami poznawczymi w odniesieniu do wiata spoecznego,

ktrego czci jest badacz tworzcy w jakiej mierze przedmiot swego poznania,
a procedurami poznawczymi w odniesieniu do wiata przyrody, zewntrznego w
stosunku do badacza. Dla Webera socjologia bya nauk, ktra dy dziki
interpretacji do zrozumienia dziaania spoecznego i przez to do przyczynowego
wyjanienia jego przebiegu i skutkw" (Weber 2002: 6). Dziaanie natomiast byo
dla niego spoeczne ze wzgldu na subiektywne znaczenie, jakie przypisuj mu
podmioty dziaajce" (Wallace 1972: 7).
Tak okrelajc przedmiot poznania nauk spoecznych, Weber wprowadzi do nich
metod rozumiejc, ktrej wprawdzie nie wymyli, ale opracowa jej cise
reguy i procedury. Dla Webera zanegowanie wzoru nauk przyrodniczych w
adnym razie nie oznaczao zwolnienia z obowizku cisoci i porzdku w
myleniu. Poczwszy od Maxa Webera, nurt humanistyczny w mniej lub bardziej
radykalnej postaci jest stale, cho z rn intensywnoci, obecny w socjologii.
Na gruncie polskim znakomitym jego przedstawicielem by wspomniany wyej
jako
jeden
twrcw
polskiej
socjologii
akademickiej
Florian
Znaniecki.
Znaniecki, zwracajc uwag, e to, co bada socjologia, jest ludziom dane w ich
do34
wiadczeniu, wprowadzi koncepcj wspczynnika humanistycznego, ywo do

dzisiaj dyskutowan. Naley te wspomnie o Stanisawie Ossowskim (1897-1963),
ktry w latach powojennych zastanawia si nad osobliwociami nauk spoecznych
i wykazywa zudno wiary w moliwo wiernego naladownictwa wzoru nauk
przyrodniczych. Przeszkod jest to, e badacz, bdc czci wiata, ktry bada,
nie moe przy jego interpretacji wyczy wpywu wiedzy pochodzcej z
dowiadczenia osobistego. Ossowski podkrela, e majc tego wiadomo,
mona ten wpyw kontrolowa. Wskazywa nadto, i nauki spoeczne rni si
zasadniczo od nauk przyrodniczych tym, e rezultaty ich bada, a nawet same
czynnoci badawcze maj wpyw na badan rzeczywisto.
Charakteryzujc zwile socjologi scjentystyczn i humanistyczn, naley o
nich powiedzie, co nastpuje:
Socjologia
scjentystyczn. U jej podstaw ley przekonanie, e fakty
spoeczne nale do obiektywnie istniejcej rzeczywistoci, zewntrznej w

stosunku do poznajcego podmiotu. Zjawiska spoeczne s ze sob powizane,
rzdz nimi okrelone prawidowoci oraz obiektywne prawa. Podstawowymi

kategoriami opisu i analizy rzeczywistoci spoecznej dla jednych przedstawicieli
tej orientacji s majce realny byt caoci spoeczne, takie jak grupy i ich
struktury; dla innych natomiast, bdcych zwolennikami skrajnego empiryzmu wycznie obserwowane z zewntrz zachowania jednostek, ktre s jedynymi
realnie istniejcymi bytami i do nich ostatecznie redukuj si wszystkie
ponadjednostkowe caoci spoeczne.
Socjologi t cechuje niech do metafizyki, przywizywanie wagi do precyzji
jzyka i nacisk na empiryczn sprawdzalno wszelkich twierdze teoretycznych.
Wie si z ni take rygorystyczny wymg obiektywnoci badacza, ktrego
obowizkiem jest mwi, jak jest, i powstrzymywa si od oceniania przedmiotu
bada w kategoriach dobra i za czy te jakichkolwiek innych.
Socjologia humanistyczna. wiat spoeczny nie jest wedug niej gotowy i
dany, zewntrzny w stosunku do czowieka. Jest czym nieustannie tworzonym w
procesie interakcji podmiotw obdarzonych wiadomoci. Kierujc si swoim
rozumieniem wiata i systemami wartoci, podejmuj one celowe dziaania i
interpretuj zachowania innych. Dla tej socjologii podstawowymi kategoriami
opisu s dziaania oraz instytucje rozumiane jako utrwalone wzory dziaa,
powstae
wyniku
interakcji
wiadomych
podmiotw
spoecznie
reprodukowane tak w czasie, jak i w przestrzeni. Socjologia ta skupia uwag na

tym, jak aktorzy widz i interpretuj wiat, poniewa przyjmuje, e wzajemne
oddziaywania aktorw przebiegaj w sferze znacze.
Socjologia humanistyczna podwaa take pojcie obiektywnych praw rzdzcych
yciem spoecznym na podobiestwo praw rzdzcych
35
w wiecie przyrody. Skonna jest uwaa regularnoci wystpujce w yciu

spoecznym za rezultat norm, regu i wzorw wytworzonych przez ludzi w toku ich
interakcji (zob. Interakcje spoeczne, s. 119), porzdek spoeczny za - za rezultat
ustanowionych przez ludzi regu gry. Czonkw spoeczestwa postrzega raczej
jako graczy na boisku pikarskim ni jako molekuy poddane rzdom elaznych
praw (Sztompka 1985: 39).
W socjologii tej nacisk na cige tworzenie rzeczywistoci spoecznej prowadzi
do podkrelenia znaczenia aktywnoci ludzkiej, tego, e nie jestemy na nic
skazani, e wiele od nas zaley i powinnimy mie wiadomo istnienia wielu
potencjalnych moliwoci. Konsekwencj takiego stanowiska bywa podwaenie

zasady obiektywnoci socjologii i wskazywanie, e konieczne jest powizanie
socjologii z krytyk spoeczn; rwnie pogld, e socjologia nie moe by
neutralnym
przedsiwziciem
intelektualnym
nie
interesowa
si
konsekwencjami, jakie jej analizy maj dla tych, ktrych dziaania bada (Giddens
1998).
Przedstawiona charakterystyka dwch typw socjologii jest oczywicie bardzo
uproszczona i wyostrzona. I chocia daoby si znale przykady orientacji cile
odpowiadajce jednemu lub drugiemu z nich, to z ca pewnoci wystpujce w
obrbie socjologii orientacje teoretyczne nie dadz si tak dychotomicznie
podzieli. Rozrnione dwa typy socjologii s dwoma biegunami, midzy ktrymi
rozciga si spolaryzowana mozaika tradycyjnych i wspczesnych teorii, a
debata midzy nimi stanowi gwny nurt kontrowersji teoretycznych od XIX wieku
do dzisiaj" (Sztompka 1985: 26). Warto doda, e wtki scjentystyczne" i hu
manistyczne"
wystpuj
niekiedy
obok
siebie
tych
samych
systemach
teoretycznych.
Skomplikowanie obrazu wspczesnej i nie tylko wspczesnej socjologii jest w
jakie
mierze
zwizane
tym,
przedstawiony
podzia
socjologii
na
scjentystyczn i humanistyczn, bdc niewtpliwie podziaem istotnym, nie jest

jedyny. S take inne podziay. Ich krzyowanie si i wzajemne nakadanie na siebie
tworzy ow mozaik orientacji teoretycznych.
Nie pretendujc do penej prezentacji wszystkich wewntrznych zrnicowa
socjologii, wskaza naley ich dwa wane wymiary:
Rozumienie zbiorowoci spoecznych w sposb redukcjonistyczny bd
holistyczny. W pierwszym przypadku zbiorowoci spoeczne s pojmowane
wycznie jako zbiory pewnej liczby jednostek. Tylko jednostki istniej realnie i
tylko one, jak si niekiedy dodaje, s empirycznie uchwytne. Wszystkie twierdzenia o
zbiorowociach oraz zachodzcych w nich procesach mona przetumaczy na
jzyk opisu zachowa bd wiadomych dziaa jednostek. Poniewa opisywanie
wszystkich przejaww ycia spo36
ecznego jako zachowa jednostkowych jest mudne i uciliwe, ze wzgldu na

wygod opisujemy je jako zachowania zbiorowoci.
Z kolei zbiorowoci spoeczne rozumiane holistycznie s traktowane jako

caoci swoiste, ktre nie daj si zredukowa do zbioru tworzcych je
jednostek, tak jak trjkt nie daje si zredukowa do trzech tworzcych go
odcinkw. Zbiorowo to nie tylko jednostki, ale sie ich powiza. Nie tylko
interakcje osobnikw, ale take to, co jest ich rezultatem - normy, reguy, wzory
zachowa, ktre, wyznaczajc ramy zachowa i dziaa, wpywaj na nie i
sprawiaj, e jednostki w grupie zachowuj si inaczej, ni zachowywayby si
poza ni.
Poziomy analizy: mikro- i makrospoeczny. Na poziomie mikrospoecznym
przedmiotem zainteresowania jest to, co bywa niekiedy okrelane mianem
mikrostruktur, czyli mae zbiorowoci, ktrych podstaw s bezporednie
interakcje jednostek; take struktura i funkcja takich zbiorowoci, jak rwnie
wzory jednostkowych zachowa i bezporednich interakcji. Na poziomie
makrospoecznym przedmiotem zainteresowania s due zbiorowoci o
zoonej, wielopoziomowej budowie, ktrych czciami skadowymi s grupy,
instytucje i organizacje, wzajemne ich relacje, a take procesy zachodzce na
poziomie caego spoeczestwa (Turowski 1994: 49). Niekiedy wyrnia si
take poziom poredni, mezospoeczny. Na tym poziomie przedmiotem
zainteresowania s caoci spoeczne, takie jak spoecznoci lokalne czy wielkie
organizacje.
Socjologia wspczesna
Po drugiej wojnie wiatowej nastpi ogromny rozwj socjologii, co wyrazio si
wzrostem na caym wiecie liczby katedr socjologicznych oraz pracownikw
naukowych
uprawiajcych
dyscyplin.
Dynamicznie
rozwijajca
si
socjologia bya pod znacznym wpywem socjologii amerykaskiej. Jedna z

przyczyn
tego
bya
nader
prozaiczna.
latach
pidziesitych
Stany
Zjednoczone rozporzdzay wieloma stypendiami, midzy innymi Fundacji

Forda. Przyznawane uczonym z rnych krajw, sprzyjay przenoszeniu przez
nich na rodzimy grunt nabytych w naukowych orodkach amerykaskich
wzorw uprawiania socjologii i prowadzenia bada. Miao to swoje wady, gdy
utosamianie socjologii wiatowej z socjologi amerykask prowadzio do
zapoznawania osigni socjologii innych krajw, nawet o tak powanym
dorobku i bogatych tradycjach jak socjologia francuska. Ale miao te i zalety.
Sprzyjao bowiem wytwarzaniu si midzynarodowej wsplnoty naukowej
socjologw, przyjmujcej podobne ramy odniesienia rozwaa teoretycznych i
uznajcej podobne standardy metodologiczne bada empirycznych.

Przez pierwsze dziesiciolecia powojenne w socjologii amerykaskiej w
zakresie teorii dominowa funkcjonalizm strukturalny zwizany z
nazwiskami Talcotta Parsonsa (1902-1979) i Roberta Mertona (ur. 1910).
37
Poniewa socjologia amerykaska nadawaa ton socjologii wiatowej, wpyw tej

orientacji by w niej widoczny.
Orientacj t charakteryzuje perspektywa makrospoeczna i traktowanie
spoeczestwa jako zorganizowanego, stabilnego, spjnego systemu, ktry jest
czym wicej ni sum jednostek i kada jego cz peni okrelone funkcje oraz
przyczynia
si
do
umacniania
caoci.
funkcjonalistycznej
teorii
spoeczestwa nacisk pada na struktur rozumian jako sposb powizania

czci oraz na funkcje tych czci i ich wspdziaanie. Gwnym przedmiotem
zainteresowania jest rwnowaga systemu oraz czynniki dziaajce na rzecz jego
stabilizacji. Funkcjonalizm bywa krytykowany za to, e nie uwzgldnia
problematyki zmiany. Krytyka ta bya nie cakiem sprawiedliwa, aczkolwiek
prawd jest, e -interesujc si zmianami - koncentrowa uwag na takich, ktre
zachodz wewntrz systemu i przyczyniaj si do jego utrwalania.
Innym
amerykaskim
nurtem
dominujcym
socjologii
pierwszych
powojennych dziesicioleci by nurt majcy u swych podstaw empiryzm

logiczny. Jego czoow postaci by Paul Lazarsfeld (1901-1976). W centrum
uwagi
tej
orientacji
znajdowaa
si
metodologia
bada.
Dawano
jej
pierwszestwo przed teori zjawisk spoecznych, uwaajc, e istot nauki s

metody bada. Kadziono nacisk na kwantyfikacj wiedzy, utosamiajc ujcia
naukowe z ilociowymi, oraz przywizywano wag do jasnoci i precyzji jzyka.
Uwaano, e w naukach spoecznych strategia poznawania wiata powinna by
taka sama jak w naukach cisych. Denie do maksymalnej cisoci skaniao do
redukcjonizmu: cise nauki spoeczne nie mog by naukami o spoeczestwie,
ktre nie ma bytu realnego, ale musz by naukami o uchwytnych empirycznie
zachowaniach jednostek.
Trzecim, ju nieamerykaskim nurtem, ktry wpywa na oblicze socjologii
powojennej, by marksizm wywodzcy si od Karola Marksa (1818--1883). Marks
nie tylko nie uwaa si za socjologa, ale nawet nie traktowa rozwijania teorii
zjawisk spoecznych jako swojego podstawowego
zadania. Zajmowa si,
podobnie jak wielu mu wspczesnych, krytyk stosunkw spoecznych w

spoeczestwach europejskich pierwszej poowy XIX wieku. Od innych tego
rodzaju krytykw odrniao go przekonanie, e stosunkw tych nie mona
zmieni bez rewolucyjnej przebudowy caego spoeczestwa. Jego rozwaania
teoretyczne wyrastay z chci owietlenia drogi prowadzcej do tego celu.
Marksizm, ktremu dal pocztek, charakteryzuje si koncentrowaniem uwagi
na zjawiskach i procesach zachodzcych na poziomie makrospolecznym. Podobnie
jak funkcjonalizm, cechuje go postrzeganie spoeczestwa jako swoistej caoci,
ktrej
wszystkie
czci
ze
sob
powizane.
Rni
go
natomiast
od
funkcjonalizmu, i to w sposb zasadniczy,

38
skupienie uwagi na rozwoju spoecznym i rzdzcych nim prawach, nie za na

rwnowadze i stabilizacji systemw spoecznych, a take na konfliktach
spoecznych, nie na konsensie.
Podstawowe cechy teorii socjologicznej Marksa, ktr on sam okrela jako
materializm historyczny, to jej zwizek z praktyk rewolucyjn, holizm,
dynamiczne ujmowanie zjawisk spoecznych, szukanie klucza do nich w sferze
gospodarki
upatrywanie
rde
dynamiki
spoecznej
wewntrznych
sprzecznociach i konfliktach klasowych (zob. Marksizm, s. 96, a take Karol

Marks i pojcie historyczne klasy, s. 280).
W socjologii wspczesnej Marks jest obecny w trojaki sposb. Po pierwsze, na
caym
wiecie
istniej
kierunki
bezporednio
nawizujce
do
Marksa i
okrelajce si jako marksistowskie. Po drugie, w wielu teoriach socjologicznych

wystpuj bezporednie bd porednie nawizania do poszczeglnych wtkw
jego teorii. Po trzecie, wci podejmowany jest dialog i spr z Marksem.
Dominacja tych trzech nurtw (funkcjonalizmu strukturalnego, empiryzmu
logicznego i marksizmu) w socjologii powojennej sprawia, e jej orientacja
oglna bya mniej lub bardziej bliska biegunowi scjentystycznemu. W latach
siedemdziesitych zmienio si to radykalnie, przy czym niema rol odegray
przemiany w naukach cisych i ich filozofii. Stao si widoczne, e wzr nauk
przyrodniczych, tak jak wyobraali go sobie przedstawiciele nauk spoecznych,
ma niewiele wsplnego z rzeczywistymi naukami przyrodniczymi. Okazao si,
e niektre problemy, na przykad takie jak wpyw badacza na rzeczywisto
badan, wbrew temu, co sdzono, s take problemami poznania wiata

fizycznego i nie stanowi o specyfice nauk spoecznych.
W
ostatnich
trzech
dziesicioleciach
XX
wieku
nastpi
rozkwit
naj
rozmaitszych postaci socjologii humanistycznej. Odyy jej dawniejsze kierunki,

takie jak amerykaski interakcjonizm symboliczny zwizany w swych
pocztkach z nazwiskiem George'a H. Meada (1863-1931) czy socjologia
fenomenologiczna
reinterpretacji
Alfreda
zaczy
Schtza
zyskiwa
(1899-1959).
now
Kierunki
popularno.
te
Powstay
poddane
te
nowe
orientacje takie jak etnometodologia, ktr u schyku lat szedziesitych

zapocztkowa Harold Garfinkel (ur. 1917).
Obok
nich
take
marksizm
zacz
si
liczy
interpretacjach
antyscjentystycznych tak zwanej teorii krytycznej. Orientacja ta zrodzia si w

Niemczech w latach dwudziestych ubiegego wieku, a nastpnie bya rozwijana
w
Stanach
Zjednoczonych
przez
uczonych
niemieckich,
ktrzy
wskutek
przeladowa opucili wasny kraj. Po drugiej wojnie wiatowej zyskiwaa coraz

wiksz popularno oraz nowych przedstawicieli w USA i Europie.
Wszystkie
warianty
socjologii
humanistycznej
(okrelanej
te
mianem
interpretacyjnej bd rozumiejcej) czy to, e interesuj si wiatem
39
spoecznym jako wiatem tworzonym i wyposaanym w znaczenia w procesie

interakcji midzyjednostkowych. Dla interakcjonizmu symbolicznego spoeczestwo
jest procesem interakcji symbolicznych, dziki ktrym dochodzi do koordynacji
dziaa wielu jednostek. Dla socjologii fenomenologicznej grupy spoeczne s
wsplnotami poznawczymi organizujcymi systemy znacze i systemy wartoci
swoich czonkw (Haas 1994: 25, 29).
Dominacja orientacji humanistycznych w socjologii ostatnich dziesicioleci nie
oznacza
eliminacji
niej
innych,
scjentystycznie
zorientowanych
nurtw.
Socjologia bya, jest i najpewniej pozostanie nauk, w ktrej wspwystpuj

wielorako zrnicowane orientacje teoretyczne. Oto cztery moliwe reakcje na t
sytuacj (Sztompka 1985: 40-41).
Po pierwsze, moe by ni nihilizm - zakwestionowanie wartoci socjologii i
odmwienie jej miana nauki.
Po drugie, dogmatyzm - pena akceptacja jednej i tylko jednej orientacji.
Po trzecie, programowy eklektyzm - uznanie, e kada z perspektyw

teoretycznych pozwala dojrze inne strony rzeczywistoci spoecznej i pozna inne
jej aspekty. Suszne jest wic korzystanie ze wszystkich.
Po czwarte, twrcza rekonstrukcja - poszukiwanie syntezy rozmaitych
perspektyw.
Dwie
pierwsze
nale
raczej
do
przeszoci.
Zrnicowanie
orientacji
teoretycznych przestao by uwaane za wyraz niedoskonaoci czy niedojrzaoci

dyscypliny.
Jeli
za
chodzi
dogmatyzm,
to
dogmatyczni
wyznawcy
poszczeglnych orientacji zapewne istniej, ale w socjologii, tak jak jest ona
uprawiana w placwkach akademickich i nauczana na uniwersytetach, panuje
programowy eklektyzm. Natomiast na poziomie teorii oglnych podejmowane s
prby twrczej rekonstrukcji rnych perspektyw. I chocia nie istnieje, a take
wtpliwe jest, czy kiedykolwiek powstanie jedna, wszechobejmujca teoria zjawisk
i procesw zachodzcych w zbiorowociach ludzkich, to rezultaty wysikw w
kierunku twrczej rekonstrukcji s godne odnotowania. Napotka mona nawet
pogld, e midzy rnymi, czsto konkurencyjnymi punktami widzenia jest wicej
zbienoci, ni mogoby si na pierwszy rzut oka wydawa (Giddens, Turner 1987:
3). Zwraca si raczej uwag na to, w jaki sposb rne rodzaje teorii wzajemnie
si uzupeniaj, ni na to, jak sobie przecz.
Pojawia
si
tym
miejscu
pytanie
moliwo
kumulacji
wiedzy
spoeczestwie ogldanym z rnych perspektyw teoretycznych. Podejmujc je,

naley powiedzie, co nastpuje:
Zrnicowanie perspektyw ogldu nie pozwala na proste dodawanie kawakw
wiedzy uzyskanej w ich rezultacie. Nie daje si ich czy w taki sposb, w jaki
czymy rne fragmenty jednego, pocitego na kawaki obrazka. Ale jeli
porwnamy rne fragmenty wiedzy, uzyskanej dziki
40
rnym
perspektywom,
wieloma
zdjciami
tego
samego
przedmiotu
fotografowanego z rnych stron i pod rnymi ktami oraz z rnych odlegoci,

to wprawdzie nie moemy z nich uoy jednego obrazka, ale - majc kilka takich
fotografii
uzyskujemy
pewnoci
peniejsz
wiedz
fotografowanym
przedmiocie, ni gdybymy mieli tylko jedno, z jednej strony zrobione zdjcie.

Wspczenie w zrnicowaniu socjologii dostrzega si nie przeszkod, ale
szans rozwoju wiedzy o spoeczestwie, do ktrego przyczyniaj si rnorodne

typy bada socjologicznych podejmowane z inspiracji rozmaitych orientacji
socjologicznych.
Zyskuje
popularno
pogld,
rni
badacze
mog
reprezentowa rne orientacje problemowe lub [...] nalee do rnych szk.

Udzielaj oni wwczas rnych odpowiedzi na rne pytania, oparte na rnych,
ale nawzajem wobec siebie komplementarnych czstkowych wizjach, modelach
czy teoriach wiata zjawisk i procesw spoecznych" (Stefan Nowak 1985: 57).
Towarzyszy
temu
porozumiewania
przekonanie,
si,
pozwalajce
dopki
istniej
zrozumie
to,
co
wystarczajce
czyni
inni,
rodki
dopki
wykorzystywany bdzie wkad pojedynczych uczonych o rnych specjalnociach,

dopty
dyscyplina
jako
cao
bdzie
dziaa
jako
rodzaj
jednego,
wszechobejmujcego teoretycznego programu badawczego" (Szmatka, Lovaglia,

Mazur 1996: 80).
Socjologia wspczesna a powojenna socjologia polska

Kiedy po zakoczeniu wojny uniwersytety powrciy do ycia, katedry i studia
socjologii pojawiy si nie tylko tam, gdzie uprzednio istniay, to jest na starych
uniwersytetach Krakowa, Poznania i Warszawy, ale rwnie na nowo powstajcych
uniwersytetach
odzi,
Wrocawia
Lublina.
Wobec
zniszczenia
Warszawy,
opniajcego uruchomienie tu uniwersytetu, w pierwszym powojennym roku

czoowym orodkiem akademickim, w ktrym skupili si naukowcy warszawscy,
sta si Uniwersytet dzki. Tak byo rwnie w przypadku socjologii. W odzi te
reaktywowano w 1946 roku wydawanie Przegldu Socjologicznego".
Socjologia
pierwszych
lat
powojennych
bya
kontynuacj
socjologii
przedwojennej tak pod wzgldem horyzontw teoretycznych i metodologicznych,

jak i programw nauczania, albowiem do koca 1947 roku wysze uczelnie dziaay
na podstawie przedwojennych uregulowa prawnych.
Wkrtce to si zmienio. Wraz z zaostrzeniem si kursu politycznego i
wkroczeniem
na
drog
budowy
socjalizmu,
co
oznaczao
pocztek
okresu
stalinowskiego, socjologia ulega likwidacji jako niepotrzebna i wrcz szkodliwa

nauka buruazyjna". Waciwych odpowiedzi na pytania, jakie mogliby zadawa
socjologowie, mia dostarcza marksizm-leninizm.
41
Przesta wychodzi Przegld Socjologiczny", a rok akademicki 1948/ 1949 by

ostatnim rokiem naboru na studia socjologiczne.
Po padziernikowym przeomie roku 1956 socjologia polska wysza z
upienia i powrcia na uniwersytety. W 1957 roku po niemal dziesicioletniej
przerwie wznowiono rekrutacj na uniwersyteckie studia socjologiczne, zacz
si ponownie ukazywa Przegld Socjologiczny", pojawio si te nowe
czasopismo Kultura i Spoeczestwo".
Socjologia zacza si rozwija rwnie poza uniwersytetami. W 1956 roku w
Polskiej Akademii Nauk powsta Instytut Filozofii i Socjologii, a kilka lat
pniej, w 1961 roku, instytut ten zacz wydawa jeszcze jedno czasopismo
socjologiczne - Studia Socjologiczne". Powstaway take rne resortowe
orodki badawcze, z ktrych na szczegln uwag zasuguje powoany do ycia w
1956 roku Orodek Badania Opinii Publicznej przy Polskim Radiu, bdcy
pierwszym w Polsce orodkiem nastawionym na prowadzenie masowych bada
przy wykorzystaniu nowoczesnych, ilociowych technik badawczych. Orodkowi
temu,
mimo
licznych
trudnoci
zwizanych
kolejnymi
zawirowaniami
politycznymi w nastpnych latach, udao si dotrwa do dnia dzisiejszego.

W roku 1957 zostao reaktywowane Polskie Towarzystwo Socjologiczne. Z
czasem zaczy si tworzy jego oddziay terenowe, a take sekcje tematyczne.
W 1965 roku odby si pierwszy po wojnie krajowy zjazd socjologiczny. Przez
cay czas swego istnienia Polskie Towarzystwo Socjologiczne odgrywao ogromn
rol zarwno jeli chodzi o integracj polskiego rodowiska socjologicznego, jak
i jego kontakty z socjologi wiatow oraz promocj socjologii polskiej na arenie
midzynarodowej. Z inicjatywy Towarzystwa w 1961 roku zacz si ukazywa
przeznaczony dla zagranicznych odbiorcw The Polish Sociological Bulletin"
publikujcy rozprawy socjologw polskich w jzyku angielskim (w 1993 roku
jego nazwa zostaa zmieniona na Polish Sociological Review").
Ten bujny rozwj instytucjonalny socjologii po 1956 roku mia pewn
osobliwo. Wadze, godzc si na powrt socjologii, dyy do zagwarantowania
dominacji socjologii marksistowskiej. W zwizku z tym potrzebna bya recepta na
co, co daoby si przedstawia jako socjologia , marksistowska i jednoczenie
zaspokajaoby potrzeby licznych entuzjastw socjologii i potrzeby stranikw
czystoci
ideologicznej"
(Szacki
1997b:
446).
Ostatecznie
socjologia
marksistowska, majc zagwarantowan urzdowo pozycj dominujcej szkoy
naukowej, w znacznej mierze z czysto merytorycznego punktu widzenia naleaa

do wiata pozorw" (Szacki 1997b: 477).
Mimo naciskw politycznych i ogranicze wynikajcych z istnienia cenzury, ktre
zmierzay do wymuszania lojalnoci wobec ustroju i pilnoway panowania oficjalnie
przyjtej doktryny marksizmu, socjologii polskiej udao si nawiza kontakt z
socjologi wiatow. Ta za w latach
42
niebytu socjologii polskiej znacznie si zmienia. W rezultacie na odradzajc si w

kocu
lat
pidziesitych
socjologi
polsk
znacznie
silniej
oddziaywaa
zamerykanizowana socjologia wiatowa ni przedwojenna socjologia polska.

Mimo licznych utrudnie, ktrych pokonanie wymagao niemaego trudu i
przebiegoci, socjolodzy polscy zaczli wyjeda na stypendia naukowe, a take
otrzymywa rozmaite zaproszenia na wykady w krajach zachodnich, w tym take w
USA. Uczestniczyli systematycznie w rnych midzynarodowych imprezach
naukowych, i to ju od 1956 roku, kiedy po raz pierwszy wzili udzia w Trzecim
wiatowym Kongresie Socjologicznym, zorganizowanym przez powstae w 1949
roku Midzynarodowe Towarzystwo Sozologiczne - International Sociological
Association (ISA). By to pocztek cisego kontaktu z t midzynarodow
organizacj. Stanisaw Ossowski zosta w 1956 roku czonkiem jej Komitetu
Wykonawczego, a trzy lata pniej wiceprzewodniczcym. W nastpnych latach
Polacy czynnie uczestniczyli w pracach ISA, w 1966 roku Jan Szczepaski zosta jej
przewodniczcym, a Piotr Sztompka w roku 2002.
Nawizywaniu kontaktw z socjologi wiatow suyo rwnie to, e na
zaproszenie PTS przybywali do Polski wybitni socjolodzy, ktrzy wygaszali nieraz
po kilka odczytw w rnych oddziaach terenowych Towarzystwa (Krasko 1996:
176). Poznaniu prdw socjologii wiatowej sprzyjaa te zainicjowana w latach
szedziesitych przez Pastwowe Wydawnictwo Naukowe seria wydawnicza
zatytuowana
Biblioteka
dawniejszych,
tym
Socjologiczna",
George'a
H.
Meada,
ktrej
oprcz
przedstawiciela
prac
klasykw
interakcjonizmu
symbolicznego, wydawane byy i nowsze prace.

Dziki
tym
inicjatywom
wydawniczym,
przede
wszystkim
dziki
midzynarodowym kontaktom pojedynczych socjologw, z ktrymi wiza si

prywatny import najnowszej literatury socjologicznej, do wszystkich orodkw
socjologicznych w Polsce docieray i znajdoway pewn liczb zwolennikw
najnowsze prdy wspczesnej socjologii.

Doskonale znany by funkcjonalizm, ktry wprawdzie nie znalaz ortodoksyjnych
wyznawcw, ale polska praca powicona jego analizie zostaa opublikowana na
Zachodzie (Sztompka 1974), pewne za elementy teorii funkcjonalistycznej stay
si czci powszechnego mylenia socjologicznego. Zwaszcza te, w ktrych
sprzeczno z marksizmem nie wystpowaa lub przynajmniej nie bya widoczna.
W socjologii polskiej zyska zwolennikw empiryzm logiczny i zwizane z nim
zainteresowanie metodologi, co sprzyjao przyswojeniu najnowszych ilociowych
metod badawczych, w tym technik skomplikowanych analiz statystycznych. Byy
one wykorzystywane przede wszystkim w badaniach zrnicowania spoecznego i
ruchliwoci spoecznej.
43
Przeom humanistyczny w socjologii lat siedemdziesitych znalaz rwnie odbicie

w socjologii polskiej. Obecnie w rozmaitych orodkach socjologicznych widoczne
jest zainteresowanie, a nawet fascynacja rnymi najnowszymi nurtami socjologii
humanistycznej, a take przejmowanie jej wzorw.
4. Metody i narzdzia badawcze socjologii

Socjologia jako nauka akademicka wyrosa nie tylko z towarzyszcej czowiekowi od
wiekw refleksji nad jego yciem zbiorowym, ale take z pojawiajcych si wraz z
powstawaniem spoeczestwa przemysowego prb badania bolesnych kwestii
socjalnych, jakie rodziy si wraz z tym spoeczestwem. W toku swego
akademickiego ycia wypracowaa wiele narzdzi badawczych, okrelia sposoby
posugiwania si nimi i sformuowaa oglne zasady metodologiczne naukowego
badania zjawisk i procesw zachodzcych w zbiorowociach ludzkich.
Empiryczne poznawanie spoeczestwa

Socjolog, dc do poznania rzeczywistoci spoecznej, moe korzysta z trzech
rodzajw rde. Jednym jest toczce si wok niego ycie spoeczne, ktre
poznaje, pytajc ludzi i obserwujc ich zachowania. Drugim - rnego rodzaju
teksty pisane i przekazywane przez rodki masowego przekazu, ktre socjolog
czyta
oglda.
Trzecim
eksperyment,
ktry
socjolog
przeprowadza
laboratorium. Troisto rde poznania socjologicznego obrazowo oddaje tytu
jednej z ksiek powiconych metodologii bada: W terenie, w archiwum i w

laboratorium (Suek 1990).
Pominwszy eksperyment, pozostae dwa rda poznania socjologicznego to
rda, z ktrych wszyscy korzystamy dl? zdobycia niezbdnej w naszym
codziennym yciu wiedzy o wiecie spoecznym i zachodzcych w nim procesach.
Wszyscy czytamy ksiki, gazety i ogoszenia, ogldamy telewizj, chodzimy do
kin i teatrw, spacerujemy po ulicach, odwiedzamy place targowe, gdzie
spotykamy ludzi i widzimy, jak si zachowuj. Wszyscy te rozmawiamy z innymi
ludmi i pytamy ich o rne rzeczy, take o to, co myl o tym lub owym. Co wic
wyrnia pytania i obserwacje ludzi, ktre waciwe s socjologowi i uznawane za
naukowe?
Aby zosta uznane za naukowe, badanie musi spenia pewne warunki na
wszystkich etapach procedury badawczej.
Pierwszym etapem jest zdefiniowanie problemu badawczego. Na wybr
problemu i jego okrelenie wpywaj dwa rodzaje czynnikw:
44
czynniki spoeczne - tu doniose, a zwaszcza bolesne problemy danego

spoeczestwa przycigaj uwag badaczy bardziej ni problemy bahe,
czynniki teoretyczne - tu zainteresowany jak teori badacz moe chcie
j przetestowa, moe te chcie sprawdzi wyniki innych bada dotyczcych
interesujcych go kwestii.
Najczciej o wyborze problematyki badawczej decyduje splot czynnikw obu
rodzajw.
Dalszym etapem jest przegld istniejcej literatury - zarwno teoretycznej,
jak i prezentujcej wyniki wczeniejszych bada tego samego problemu. Pozwala
to na okrelenie wasnej perspektywy badawczej, co prowadzi do kroku
nastpnego. Jest nim sformuowanie pyta, na ktre dane badania maj
dostarczy odpowiedzi. Na rodzaj stawianych pyta ogromny wpyw ma
orientacja teoretyczna badacza. Jest rzecz oczywist, e w odniesieniu do
kadego problemu mona interesowa si rozmaitymi jego aspektami, a w
konsekwencji formuowa rne pytania. Tak na przykad, badajc bezrobocie,
mona interesowa si nim na poziomie makrospoecznym i zadawa pytania o
jego wielko w rnych dzielnicach kraju, a take w rnych kategoriach wieku,
wyksztacenia i pci. Mona te interesowa si wpywem bezrobocia na ycie
rodzinne, rnymi postaciami roli bezrobotnego, strategiami zachowa osb poszu

kujcych pracy - stawia pytania odpowiadajce tym zainteresowaniom.
Po okreleniu problemu badawczego i sformuowaniu pyta nastpuje etap
wyboru narzdzi badawczych i sposobu zbierania danych. Nie ma jednego
uniwersalnego narzdzia badawczego. Kade umoliwia dotarcie do pewnego
tylko rodzaju danych. Narzdzia badawcze musz wic by dostosowane do
badanej
problematyki
wybrane
ze
wzgldu
na
ni.
Niekiedy
badana
problematyka wymaga posuenia si wicej ni jednym narzdziem.

Kolejny etap to zbieranie danych. Zebrane dane zostaj poddane analizie.
Socjologia posuguje si dwoma rodzajami analiz: ilociowymi i jakociowymi.
W przypadku analiz ilociowych wykorzystywane s najrniejsze, niekiedy
bardzo wyrafinowane, metody statystyczne. Jest rzecz oczywist, e tego rodzaju
analizy wymagaj zgromadzenia duej liczby danych, co sprawia, e sposb
zbierania danych w znacznym stopniu przesdza o rodzaju pniejszych analiz.
W socjologii o orientacji scjentystycznej, ktra uznaje obiektywno wiata
spoecznego oraz ceni ciso i rygoryzm metodologiczny, za prawdziwie naukowe
uznawane s wycznie badania wykorzystujce analizy ilociowe. W socjologii
humanistycznej ceni si przede wszystkim badania posugujce si analizami
jakociowymi, to znaczy takimi, ktre, skupiajc si na niewielu przypadkach,
pozwalaj pozna je dogbnie i dociera do tego, co zachodzi w procesach
midzyosobniczych interakcji,
45
podczas ktrych wci na nowo tworzy si i odtwarza wyposaony w znaczenia

wiat spoeczny. W tak zorientowanych analizach znaczn rol odgrywa
pomysowo i intuicja indywidualnego badacza. Nie oznacza to jednak
odrzucenia wszelkich rygorw w postpowaniu badawczym (Czyewski 1990:
99).
Ostatnim wreszcie etapem jest interpretacja wynikw analiz oraz sfor
muowanie wnioskw, czyli stwierdzenie, jakiego rodzaju odpowiedzi zostay
uzyskane na pytania sformuowane w punkcie wyjciowym bada.
Mwic o badaniach naukowych i ich metodach, mwimy o caym cigu
etapw badawczych. Albowiem - jak powiada podrcznik metodologii - w
naukach empirycznych metody badawcze to przede wszystkim typowe i
powtarzalne sposoby zbierania, opracowywania, analizy i interpretacji
danych
empirycznych
[wyrnienie
BS],
suce
do
uzyskiwania
maksymalnie (lub optymalnie) uzasadnionych odpowiedzi na stawiane w nich

pytania" (Stefan Nowak 1985: 22).
Narzdzia badawcze socjologa

Ankieta. W potocznym wyobraeniu badania sozologiczne to masowe badania
sondaowe
przeprowadzane
za
pomoc
ankiety.
Jednake
ankieta,
bdc
wartociowym narzdziem badawczym socjologa, jest tylko jednym z szerokiego ich

repertuaru. Ma zarwno zalety, jak i wady i w adnym razie nie jest narzdziem
uniwersalnym, podobnie zreszt jak wszystkie inne. Jest niezastpiona w przypadku
jednych celw poznawczych, zupenie za nieprzydatna w przypadku innych.
Nadaje si gwnie do badania zjawisk masowych, zachodzcych na poziomie
makrospoecznym. Jedynie ona dostarcza danych, ktre poddaj si analizom
ilociowym. Nie nadaje si natomiast do badania maych zbiorowoci i zjawisk
spoecznych o ograniczonym zasigu. Poniewa polega na pytaniu pojedynczych
respondentw,
umoliwia
poznawanie
jedynie
tych
zjawisk
na
poziomie
makrospoecznym, ktre mieszcz si w atomistycznej perspektywie ogldu

spoeczestwa. Nie pozwala natomiast na poznanie zjawisk mwicych o
funkcjonowaniu spoeczestwa jako caoci zoonej z powizanych ze sob czci.
Ankieta jest wykorzystywana zarwno do poznawania pogldw ludzi, a wic
wiadomoci spoecznej, jak i obiektywnej rzeczywistoci spoecznej, na przykad
zrnicowania spoecznego i ruchliwoci spoecznej.
Badania ankietowe maj dobrze opracowan metodologi: poczwszy od regu
poprawnego
formuowania
pyta,
poprzez
teorie
doboru
prby
zasady
okrelajce jej reprezentatywno, do metod analiz danych. Dane dostarczane

przez ankiet s w zasadzie analizowane metodami ilociowymi. Nie znaczy to, e
jaki ich fragment nie moe by analizowany
46
rwnie w inny sposb, na przykad kiedy badacz z takich lub innych wzgldw jest
zainteresowany treci skrywajc si za ilociowo analizowanymi odpowiedziami.
Wwczas w przypadku tak zwanych pyta otwartych, to jest takich, ktre, nie
zawierajc zbioru gotowych odpowiedzi, pozwalaj na ich swobodne sformuowanie,
badacz obok analizy ilociowej poddaje je take analizie jakociowej.
Wywiad. To, co bywa okrelane w rnych podrcznikach jako wywiad, nie jest
jednorodnym narzdziem badawczym. W pewnych postaciach zblia si do ankiety, w

innych do obserwacji. Do obserwacji upodabnia si wtedy, kiedy przeprowadzany jest
nie z jedn osob, ale z kilkoma na raz, i to dyskutujcymi ze sob. We wszystkich
postaciach wywiadu istnieje bezporedni kontakt midzy badajcym a badanym, pod
czas gdy ankieta moe by realizowana bez takiego kontaktu, na przykad drog
pocztow. Rodzaje wywiadw rni si stopniem sformalizowania pyta. Raz moe
to by wywiad z uyciem kwestionariusza, kiedy indziej po prostu badanie ankietowe
realizowane przy pomocy zadajcych pytania ankieterw.
Drugi rodzaj to wywiad swobodny, ktry najczciej ma si na myli, mwic o
wywiadzie. Tu w kracowym przypadku badacz okrela jedynie temat wypowiedzi.
Nastpnie sucha i nagrywa, interesujc si nie tylko tym, co, ale i jak mwi badany, a
wic obserwujc jego zachowanie. W innych przypadkach badacz w trakcie wywiadu
zadaje mniej lub bardziej szczegowe pytania. Stopie formalizacji i swobody
wywiadu zaley od tego, czy zadawane pytania s wczeniej przygotowane, czy te
rodz si w bezporednim zwizku z wypowiedzi badanego.
Przy posugiwaniu si wywiadem jako narzdziem badawczym du rol odgrywa
pomysowo badacza. Przykadem moe tu by wywiad przeprowadzony przez
polskich badaczy przy uyciu fotografii, ktre pokazywali badanym z prob o
komentarz (Kosea 1989).
W przypadku wywiadu swobodnego badana prba zazwyczaj jest maa i dobierana
celowo, nie za ze wzgldu na statystycznie wyznaczone zasady reprezentatywnoci.
Wywiad swobodny jest narzdziem badawczym dostarczajcym danych poddajcych
si gwnie analizom jakociowym, co nie oznacza, e nie mona w jakim zakresie
posuy si tu rwnie analizami ilociowymi.
Podstawowe problemy metodologiczne zbierania danych za pomoc wywiadu
wi si z bezporedni relacj badacz-badany. Takim problemem jest midzy innymi
sposb okrelenia ich rl i charakteru relacji midzy nimi; w jakiej mierze maj by one
hierarchiczne, a w jakiej partnerskie, kiedy to badacz rezygnuje z roli tego, ktry wie
lepiej". Za tym ostatnim rozwizaniem opowiadaj si niektre wersje socjologii
humanistycznej.
W wywiadzie swobodnym mona unikn narzucania badanym siatki kategorii
poznawczych i zespou poj badacza. Niebezpieczestwo to
47
natomiast zagraa w badaniach przeprowadzanych za pomoc kwestionariusza

zawierajcego pytania ze sformuowanymi przez badacza standaryzowanymi
odpowiedziami. Badany zmuszony jest dokonywa midzy nimi wyboru nawet
wtedy, kiedy adna nie odpowiada jego sposobowi widzenia wiata.
Obserwacja. Obserwacja jako narzdzie poznania socjologicznego rni si od
potocznej
obserwacji
wyranym
ukierunkowaniem
systematycznoci.
Na
szczeglne wyrnienie zasuguje obserwacja uczestniczca, kiedy to socjolog

w celu poznania zjawisk i procesw zachodzcych w okrelonej zbiorowoci, nie
ujawniajc swojej tosamoci badacza, staje si tej zbiorowoci czonkiem. Pozwala
mu to spojrze na jej ycie oczyma uczestnika i pozna jej wewntrzn stron.
Zatrudnia si jako robotnik, kiedy chce pozna problemy spoecznoci robotniczej
danego
zakadu
pracy,
bierze
udzia
pielgrzymce,
interesujc
si
pielgrzymkami jako zjawiskiem spoecznym. Ten sposb bada rodzi pewne

problemy moralne, ktre s przedmiotem debaty socjologw. Wynikaj one z
ukrywania przed osobami obserwowanymi faktu, e s obserwowane, oraz
wykorzystywania materiau badawczego zdobytego podstpem, bez przyzwolenia
badanych.
Wszystkie zreszt rodzaje bada, w ktrych obiektami s ywi ludzie, rodz
wiele problemw natury moralnej i nie tylko. Takim problemem jest na przykad
to, e kade badanie stanowi mniej lub bardziej wyran ingerencj w wiat
badanego i narusza jego sfer prywatnoci. Ponadto kade badanie zawsze w
jakim stopniu zmienia samego badanego, ktry, odpowiadajc na pytania,
zmuszany jest do przemylenia i sformuowania stanowiska wobec spraw, nad
ktrymi nigdy si nie zastanawia i zastanawia nie mia zamiaru.
Zmuszanie badanych do formuowania swego stanowiska moe by przez uczonych wykorzystane do

celw pozanaukowych. Przykadem jest metoda interwencji socjologicznej" socjologa francuskiego
Alaina Touraine'a. Uywa jej do badania ruchw spoecznych, midzy innymi Solidarnoci" na
pocztku lat osiemdziesitych. U podstaw tej metody leao przekonanie, e rol i zadaniem socjologii
jest aktywne uczestniczenie w procesach spoecznych swej epoki. Nie tylko zdobywanie wiedzy o nich,
ale i oddziaywanie na nie. Uwaa, e wiedza tworzona jest na potrzeby konkretnego uytkownika,
ktrym w tym przypadku s uczestnicy ruchu spoecznego. Dlatego te, prowadzc wywiady z grupami
aktywnych jego uczestnikw, w kolejnych spotkaniach czyni ich nie tylko odbiorcami wiedzy
narastajcej w toku bada, ale take jej wsptwrcami (Krzysztof Nowak 1989; Touraine, Dubet,
Wieviorka, Strzelecki 1982).
rda pisane. Socjolog korzysta z trzech rodzajw rde pisanych. Po
pierwsze, z rnego rodzaju materiaw i danych urzdowych, z rocznikiem

statystycznym wcznie. Po drugie, z najrozmaitszych publikacji prasowych,
podrcznikw szkolnych,
a take
tekstw
audycji
radiowych
czy
tekstw
literackich. Po trzecie, z dokumentw osobistych, to
48
jest listw, pamitnikw, autobiografii. W przypadku autobiografii badacze

niekiedy prowokuj ich powstawanie, ogaszajc na przykad konkurs z nagrodami
na yciorys. (Gromadzenie i analizowanie materiaw autobiograficznych jest od
dawna specjalnoci socjologii polskiej.)
Tego rodzaju materiay, zwaszcza pamitniki i yciorysy, poddawane s
najczciej jakociowej analizie treci, chocia w ograniczonym zakresie moe by
w odniesieniu do nich stosowana take analiza ilociowa. Jakociowe analizy
treci osigaj obecnie duy stopie subtelnoci. Wykorzystywana jest w nich
wspczesna
wiedza
zakresu
semiotyki,
socjologii
jzyka,
socjo-
psycholingwistyki.
Eksperyment.
naukach
spoecznych
moliwo
prowadzenia
eks
perymentw jest do ograniczona, gwnie ze wzgldw moralnych, gdy wi si

one z manipulacj ludmi. Niemniej jednak eksperymenty wystpuj. S to
najczciej eksperymenty z pogranicza socjologii i psychologii spoecznej. Polegaj
na tworzeniu w celach badawczych maych grup i obserwowaniu w warunkach
laboratoryjnych zachowywania si ich czonkw. Znane s rwnie eksperymenty
przeprowadzane
socjologa
powstaje
warunkach
sytuacja
naturalnych.
odpowiadajca
Ponadto
niekiedy
warunkom
bez
udziau
eksperymentu,
na
przykad wtedy, kiedy jaka zmiana zostaje wprowadzona w jednej gminie, a nie
wprowadzona w innej, do niej podobnej.
Ten
skrtowy
przegld
metod
narzdzi
badawczych
socjologa
oraz
problemw zwizanych z ich stosowaniem unaocznia, co nastpuje:

Nie mona w sposb jednoznaczny i bez reszty przyporzdkowa jednych
narzdzi badawczych metodom ilociowym, innych za - jakociowym. Nie znaczy
to, e nie ma adnych powiza midzy tymi metodami a stosowanymi
narzdziami
badawczymi.
midzyosobniczych
Socjolog,
interakcji,
nie
ktrego
bdzie
interesuj
posugiwa
procesy
si
reguy
ankiet
ani
sformalizowanym wywiadem, ale wykorzysta wywiad swobodny i obserwacje, a
ten, ktrego interesuj ludzkie interpretacje wiata spoecznego, signie ponadto

do dokumentw osobistych.
Dostarczone przez to samo narzdzie dane mog by analizowane w rny
sposb.
W tych samych badaniach empirycznych bywaj rwnolegle uywane
rozmaite metody i s wykorzystywane rne narzdzia badawcze. Tak na przykad
w polskich badaniach stylw ycia posugiwano si obserwacj, wywiadem, opisem
etnograficznym, a take wykorzystywano autobiografie i dokumenty osobiste
czonkw
badanych
rodzin
(Gliski
1989).
Podobnie
badaniach
monograficznych maych zbiorowoci korzysta si zarwno z obserwacji, jak i

wywiadw oraz rnego rodzaju dokumentw, w tym z danych urzdowych.
Na gruncie socjologii mamy nie tylko do czynienia z pluralizmem metod
badawczych, ale i z pen jego akceptacj. Co wicej, jest on uznaRozdzia I. Charakter socjologii i historyczne warunki jej powstania
wany
za
warto.
Powani
metodolodzy
gosz
49
pogld,
pluralizm
metodologiczny [...] ma za sob lepsze racje ni pogldy wywyszajce jedne

procedury i dane nad wszystkie inne. Zjawiska spoeczne s zbyt zoone, by
mona je byo zbada jak jedn metod, maj zbyt wiele aspektw, by
wszystkie
je mona byo uchwyci [posugujc si tylko
jedn metod].
Pojedyncze procedury chwytaj tylko wybrane aspekty zoonych zjawisk. Co

wicej [...] kada procedura chwyta nie tylko zjawiska, ktre miaa zmierzy, ale
take zjawiska irrelewantne [i] obciona jest bdem [...] ch rzetelnego
poznania nakazuje [...] czy rne procedury i bada zjawiska za pomoc metod
obcionych rnymi rodzajami bdu. Jeli nasze hipotezy uzyskaj poparcie w
wielokrotnych i tak zrnicowanych pomiarach, to stopie ich konfirmacji bdzie
wyszy ni wtedy, gdy oprzemy si na jednym rodzaju bada" (Suek 1990: 8).
5. Socjologia jako dyscyplina uyteczna

praktycznie
Z powstaniem socjologii zwizana bya nadzieja na uzyskanie naukowych
podstaw rozwizywania praktycznych kwestii spoecznych. Tak te zreszt widzia
zadania nowej nauki o spoeczestwie jej twrca, August Comte, i z tak myl
kreli jej program.
Drog dalszego rozwoju socjologii wyznaczyy zarwno spekulacje teoretykw,

jak i dowiadczenia reformatorw zmierzajcych do agodzenia bolesnych skutkw
wspczesnych im procesw uprzemysowienia. Zainteresowanie rzeczywistoci
spoeczn, wyrastajce z de reformatorskich i motyww filantropijnych,
prowadzio
do
ksztatowanie
wynajdywania
si
metod
sposobw
badawczych
jej
badania,
socjologii
co
jako
miao
nauki
wpyw
na
empirycznej.
Przykadowo warto wymieni w tym kontekcie Francuza Frederica Le Playa

(1806-1882), z zawodu inyniera grnika, ktry bada ycie rodzin robotnikw
francuskich i na podstawie zebranych danych formuowa program reform.
Innego przykadu dostarcza Anglik Charles Booth (1840-1916), ktry zbada i opisa
ycie i prac ludnoci Londynu, a nastpnie wyniki swoich bada opublikowa w kil
kunastu
tomach,
chcc
dostarczy
parlamentowi
danych
faktograficznych
pomocnych w jego dziaalnoci ustawodawczej i reformatorskiej (Jan Szczepaski

1969). W Stanach Zjednoczonych pocztki socjologii w kocu XIX wieku miay
cisy zwizek z potrzebami reform spoecznych, a prace pierwszego wydziau
socjologii zaczynay si od podejmowania kwestii praktycznych (Kwaniewski
2002).
Powizanie socjologii z problemami praktycznymi jest staym elementem historii
tej
dyscypliny.
Punktem
wyjcia
wielu
koncepcji
teoretycznych
byy
spoecznych
nauk
zainteresowania doniosymi w danym czasie problemami spo50
ecznymi.
Powoduje
to,
odrnienie
socjologii
od
stosowanych", ktre to okrelenie wystpuje niekiedy jako nazwa wydziaw

uniwersyteckich i kierunkw studiw, jest nie tylko trudne, ale wrcz niemoliwe.
Rozprawy w tomach majcych w tytule spoeczne nauki stosowane" czsto nie
rni si od tych, ktre znajdujemy w ksikach zawierajcych w tytule sowo
socjologia".
Przy
prbach
odrnienia
spoecznych
nauk
stosowanych
od
socjologii
wskazuje si, e w tych pierwszych punktem wyjcia rozwaa i bada s kwestie

praktyczne, a nie problemy teoretyczne i potrzeby rozwoju teorii, oraz e
podejmowane
one
myl
odbiorcach
spoza
krgw
akademickich
(Abercrombie, Hill, Turner 1994; Frysztacki 1996).

Problem zastosowa praktycznych wiedzy socjologicznej zawsze by i jest
przedmiotem ywego zainteresowania socjologw. W kocu lat siedemdziesitych
XX wieku wyodrbnia si samodzielna dziedzina bada nad wykorzystywaniem

sozologicznej wiedzy naukowej w rnych obszarach ycia zbiorowego (Frieske
1990: X).
Socjologia moe przyczynia si do rozwizywania problemw spoecznych
dwojako, penic rol edukacyjn i instrumentaln. W pierwszym przypadku jest
jednym ze rde wiedzy przydatnej do likwidacji bolczek spoecznych; w
drugim suy bezporedni pomoc w znajdowaniu sposobw skutecznego
rozwizywania poszczeglnych problemw. Penic rol instrumentaln, socjolodzy
su swoj profesjonaln wiedz zazwyczaj klientom pozaakademickim, ktrymi
bywaj rne agendy samorzdowe i pastwowe zainteresowane skutecznoci
zamierzonej bd realizowanej polityki spoecznej (Kwaniewski 2002).
Relacja socjolog-klient przybiera moe dwie odmienne postacie: technologiczn i
kliniczn. W przypadku pierwszej socjolog przyjmuje przedstawiony mu problem
jako dany i nie wnika w sensowno jego sformuowania ani powody zlecenia
bada.
Posugujc
si
profesjonaln
wiedz,
przedstawia
rodki
realizacji
okrelonych przez klienta celw oraz dajce si przewidzie skutki i koszty

spoeczne rnych rodzajw dziaa na rzecz ich osignicia. W przypadku
drugiej socjolog zwraca uwag rwnie na samo sformuowanie problemu i
ocenia je w wietle istniejcej wiedzy socjologicznej. Klient zgadza si na
poddanie ocenie sformuowanego przez siebie celu oraz proponowanego sposobu
jego realizacji. Rezultatem moe by nowe zdefiniowanie problemu wyjciowego.
Niezalenie od podejmowanych na zamwienie dziaa eksperckich socjolodzy
czsto z wasnej inicjatywy rozpoznaj problemy spoeczne, proponuj sposoby
ich rozwizania i uczestnicz w ich realizacji (oczywicie, jeli znajduje si kto
tak realizacj zainteresowany).
Osobn,
autonomiczn
sfer
bada
spoecznych
realizowanych
przez
wyspecjalizowane instytucje pozaakademickie s badania opinii spoecznej oraz

rynku. Badania te prowadzone s bez nawizywania do jakichRozdzia I. Charakter socjologii i historyczne warunki jej powstania
51
kolwiek teorii socjologicznych, natomiast z ogromnym naciskiem na technik i

metodologi bada. Kady bd w rozpoznaniu rynku oraz przyjcie strategii
reklamowej opartej na nietrafnym ustaleniu motyww zakupu promowanych
towarw oznacza straty finansowe. Std waga przywizywana do procedur
badawczych.
Techniki
sprawdzone
badaniach
rynkowych
bywaj
wykorzystywane
badaniach naukowych, a powstae na ich gruncie nowe pomysy zbierania i analizy

danych mog inspirowa refleksj teoretyczn nad metodologi nauk spoecznych.
ROZDZIA II
Biologiczne podstawy ycia spoecznego z

perspektywy biologii ewolucyjnej
1. Ekologia, etologia i socjobiologia 55

2. Podstawowe problemy ycia spoecznego istot ywych 60
3. Sposoby rozwizywania problemw ycia spoecznego wrd krgowcw 61
4. ycie spoeczne czowieka z perspektywy biologii ewolucyjnej 66
Socjologi okrelilimy jako nauk o zjawiskach i procesach zachodzcych w

zbiorowociach ludzkich. Podkrelenie, e chodzi o zbiorowoci ludzkie, jest
rzecz nader wan, albowiem pord gatunkw zamieszkujcych ziemi nie
tylko czowiek yje w zbiorowociach. ycie spoeczne rozumiane jako wszelkie
postacie bytowania zbiorowego waciwe jest nie tylko gatunkowi ludzkiemu i
znacznie wykracza poza jego granice. Formy ycia spoecznego czowieka,
jakkolwiek niezwykle zrnicowane i niekiedy ogromnie skomplikowane, s w
istocie swoicie ludzkimi rozwizaniami tych samych oglnych problemw ycia
gromadnego, ktre s problemami wszystkich istot tworzcych zbiorowoci.
Zanim zaczniemy zajmowa si nami samymi i naszymi spoeczestwami,
dobrze jest spojrze na czowieka jako na jeden z wielu gatunkw prowadzcych
ycie zbiorowe, ktre pojawiy si na ziemi w wyniku procesu ewolucji. Warto take
zidentyfikowa podstawowe problemy oglne ycia spoecznego i pozna sposoby
ich rozwizywania w wiecie zwierzcym.
Problematyk ycia zbiorowego istot ywych podejmuj od rnych stron trzy
dyscypliny biologiczne: ekologia, etologia i socjobiologia.
1. Ekologia, etologia i socjobiologia

Ekologia. Ekologia bywa najoglniej okrelana jako nauka badajca zalenoci
midzy gatunkiem a caoci jego rodowiska. W centrum uwagi ekologw znajduje
si populacja, ktra jest czstym przedmiotem ich bada. Populacja jest w ekologii
rozumiana
jako
zesp
osobnikw
danego
gatunku
zamieszkujcych
jaki
wyodrbniony obszar. Ekologia, zwracajc uwag na stosunki midzy populacj a

rodowiskiem, traktuje populacj jako cao, ktra ma okrelon struktur i
organizacj. Skd si ta organizacja bierze?
Podstawowe czynnoci zwierzt to poszukiwanie i spoywanie pokarmu, sen i
odpoczynek oraz rozmnaanie si. W toku tych czynnoci midzy osobnikami
powstaj najrniejsze wizy i wspzalenoci. cytujmy znanego polskiego
ekologa: eby je, musi zwierz pokarm znale. Osobniki jednego gatunku,
uywajc tego samego pokarmu, po56
szukujc go, spotykaj si. Czsto sobie przeszkadzaj, czasem pomagaj w

zdobyciu pokarmu. Ju s jakie zalenoci: spotykania si, skupiania si,
wsplne polowanie lub po prostu wsplne poszukiwanie pokarmu, lub te
antagonizm w zdobyciu pokarmu, konkurencja o pokarm.
eby je i odpoczywa, musi do tego osobnik mie miejsce. Szukajc miejsca
do spoczynku lub rde pokarmu, organizmy spotykaj si, pomagaj sobie lub
przeszkadzaj. Std te w rny sposb moe by zrealizowane wykorzystywanie
przestrzeni, to, co nazywamy: struktura przestrzenna populacji" (Petrusewicz
1978: 90-92).
Ekolodzy podkrelaj, e wizy te i wspzalenoci nie maj charakteru
intencjonalnego, ale s prost konsekwencj czynnoci yciowych. Powstaj bd
bezporednio midzy osobnikami, bd za porednictwem rodowiska. Niektrzy
ekolodzy uwaaj ponadto, e populacja nie jest prostym zbiorem osobnikw, ich
zwyk sum, ale jest swoist, zintegrowan caoci, ktra reaguje na wpywy
rodowiska. Wysuwanym przez zwolennikw tego pogldu argumentem na rzecz
traktowania populacji jako caoci ponadjednostkowej jest midzy innymi to, e
procesy yciowe, na przykad metaboliczne, pojedynczych osobnikw przebiegaj
inaczej w obecnoci innych osobnikw ni w izolacji od nich, co potwierdzaj
eksperymenty.
W rozwaaniach i badaniach ekologw znaczne miejsce zajmuje przestrzenna
organizacja populacji. Duo uwagi powicaj zagadnieniom terytorializmu. Przez
terytorium rozumiej oni t cz areau osobniczego, to jest przestrzeni, po ktrej
porusza si osobnik w toku swoich czynnoci yciowych, a do ktrej w okresie
godowym i lgowym nie dopuszcza innych osobnikw tego samego gatunku i
broni jej przed nimi. U wielu gatunkw posiadanie terytorium jest niezbdnym
warunkiem sukcesu reprodukcyjnego. Osobniki sabsze, ktre nie s w stanie
wywalczy swojej czci przestrzeni, zmuszone s migrowa. Prowadzi to
ekologw do interesowania si procesami migracji, a take hierarchiami dominacji,
chocia te ostatnie nie zajmuj wiele miejsca w ich rozwaaniach.
Perspektywa teorii ewolucji kae ekologom widzie w procesach rnicujcych
szans sukcesu reprodukcyjnego mechanizmy selekcyjne, dziki ktrym dokonuje
si ewolucja.
Etologia. Etologia zrodzia si w Europie, a za jej klasykw uwaani s

Konrad Lorenz i Nikolaas Tinbergen. Wspczenie okrela si j jako nauk o
zachowaniu si zwierzt.
Etolodzy, tak samo jak badacze innych orientacji, interesuj si bezporednimi
przyczynami konkretnego zachowania i jego rozwojem, ale ponadto funkcj
danego zachowania oraz jego ewolucj. Uwaaj, e wyrnia ich nie przedmie
bada i rodzaj badanych problemw, ale sposb podejcia do nich.
Rozdzia II. Biologiczne podstawy ycia spoecznego...
57
Etologia wypracowaa wiele wyrafinowanych technik obserwacji zachowania

si, metod jego opisu i zasad klasyfikacji, a nadto nagromadzia ogromn ilo
informacji. Mimo e zbieranie i porzdkowanie danych empirycznych zaprzta
znaczn cz uwagi etologw, nie rezygnuj oni z ambicji teoretycznych.
Badane zachowania widz w perspektywie teorii ewolucji i przyjmuj zaoenie,
e kady gatunek charakteryzuj wytworzone w procesie ewolucji nie tylko
pewne szczeglne cechy anatomiczne, ale rwnie charakterystyczne wzory
zachowaniowe, ktrych cao okrelaj mianem biogramu. Tym samym
zakadaj,
zachowanie
si
jest co najmniej czciowo warunkowane
dziedzictwem genetycznym. Za jeden z problemw badawczych uwaaj

wydzielenie
konkretnych,
obserwowanych
zachowaniach
komponentu
dziedzicznego oraz powstaego pod wpywem rodowiska i naladownictwa.

Udanego przykadu dostarczyy badania dialektw zib, ktre wykazay
istnienie
wiele
wariantw
piewu
dorosych
samcw.
Przeprowadzone
eksperymenty dowiody, e ziby wychowane w izolacji potrafi wykona

jedynie bardzo prosty wariant pieni. Aby wykona wariant peniejszy, ziba
musi si go nauczy od innych samcw. Kada izolowana grupa ma swj wasny
rodzaj pieni. Szczegowe analizy melodii piewu ziby pozwoliy wyrni
podstawowy, nie bdcy rezultatem uczenia si wzr melodii oraz ozdobniki, o
ktre jest wzbogacona pod wpywem piewu innych przedstawicieli gatunku.
Jednoczenie ptaki te nie s w stanie nauczy si piewu ptakw innych
gatunkw (Thorpe 1961).
W etologii zauway mona skonno do stosowania perspektywy gatunku,
co
wyraa
waciwych
si
danemu
zainteresowaniu
gatunkowi
oraz
repertuarem
zachowa
osobniczych
stosowaniu
szerokiej
perspektywy
porwna
midzygatunkowych.
Niemniej
jednak
wyrana
jest
take
perspektywa osobnika, ktry jest podstawow jednostk obserwacji.

Tak jak w ekologii populacji pierwszoplanowym tematem jest terytorializm i
wzory procesw migracji, tak w etologii, zwaszcza w wersji Konrada Lorenza,
jest nim wewntrzgatunkowa agresja, jej przejawy oraz mechanizmy, ktre j
wyzwalaj i ktre j hamuj.
Socjobiologia.
odrnieniu
od
ekologii
etologii,
ktre
peni
uksztatowanymi i uznanymi dyscyplinami akademickimi z wasn tradycj,

socjobiologia jest powstaym w kocu lat siedemdziesitych XX wieku projektem
nowej
dyscypliny.
Moliwo
jego
realizacji
od
pocztku
budzia
wiele
wtpliwoci, i to nie tylko z powodu kontrowersyjnoci samej propozycji; jednak

sformuowana
przez
ni
problematyka
zacza
by
coraz
powszechniej
podejmowana, czsto zreszt pod innym ni so-cjobiologia szyldem. Jednoczenie

socjobiologi zaczto nazywa wszelkie odwoania do biologii ewolucyjnej przy
wyjanianiu zachowa i zjawisk spoecznych. Prezentujc tutaj socjobiologi,
przedstawiam j jako
58
dyscyplin, ktrej projekt w latach siedemdziesitych ubiegego wieku stworzy

amerykaski entomolog Edward O. Wilson.
W odrnieniu od ekologii i etologii socjobiologia nie prowadzi dowiadcze.
Korzysta z tych, ktre przeprowadzili inni, w tym ekolodzy i etolodzy. Jej
projektodawca okrela j jako nauk zajmujc si badaniem biologicznych
podstaw
zachowa
spoecznych
wszystkich
organizmw
ywych,
cznie
czowiekiem.
Umieszczajc w centrum uwagi socjobiologii zachowania spoeczne, Wilson
wyrni trzy szczyty socjalnoci". Pierwszy osigaj korale i gbki, drugi - owady
spoeczne, trzeci - ssaki. (W pniejszych pracach pogld ten zmodyfikowa i za
dodatkowy, czwarty szczyt soq'alnoci" uzna zachowania spoeczne czowieka.)
Socjobiologia czy dwie odrbne tradycje nauk biologicznych: genetyki populacji i
ewolucyjnej ekologii z jednej strony, a etologii i innych bada zachowania si
zwierzt z drugiej.
Podstawowym problemem socjobiologii w momencie jej powstania by problem
altruizmu", to jest takich zachowa w obrbie gatunku, ktrych koszty ponosz
jedne osobniki, korzyci za odnosz inne. Dlaczego wrd owadw spoecznych
istniej kasty bezpodnych robotnic, ktre opiekuj si siostrami, zamiast same si

rozmnaa? Dlaczego, kiedy stadu grozi drapienik, osobnik, ktry go dostrzeg,
wydaje krzyk ostrzegawczy, naraajc si na niebezpieczestwo? W jaki sposb
mogy wyewoluowa tego rodzaju zachowania, wyranie sprzeczne z interesem
wasnym, mimo e dobr naturalny dziaa na poziomie jednostek i faworyzuje
osobniki najlepiej przystosowane? Co wobec tego jest miar przystosowania?
Odpowiadajc na te pytania i dc do rozwizania zagadki altruizmu,
socjobiologia odwouje si do dwu teorii stworzonych przed jej powstaniem, w
poowie lat szedziesitych i na pocztku lat siedemdziesitych XX wieku.
Jedn z nich jest sformuowana w matematycznej postaci teoria cznej
wartoci przystosowawczej (inclusive fitness). W ogromnym uproszczeniu teori
t mona przedstawi w postaci trzech tez:
W toku ewolucji jednostk doboru naturalnego nie jest ani gatunek, ani
grupa, ani nawet osobnik, ale gen. Te geny, ktre odpowiedzialne s za
wyksztacenie cech morfologicznych i zachowaniowych sprzyjajcych sukcesowi
reprodukcyjnemu osobnika, a tym samym przekazaniu wikszej liczby kopii tyche
genw nastpnemu pokoleniu, rozprzestrzeniaj si w populacji. Powoduje to, e
coraz liczniej pojawiaj si osobniki majce te wanie cechy.
Organizmy d" do przekazania jak najwikszej liczby kopii wasnych genw
nastpnemu pokoleniu, to jest zachowuj si w sposb sprzyjajcy maksymalizacji
tego przekazu. To denie jest podstawowym mechanizmem wyjaniajcym
zachowanie si. Jednoczenie przekaz ten staRozdzia II. Biologiczne podstawy ycia spoecznego...
59
nowi miar przystosowania. Najlepiej przystosowane s nie osobniki najsilniejsze i
najokazalsze ani najbardziej dugowieczne, ale te, ktre odnosz najwikszy

sukces
reprodukcyjny
maj
najwicej
potomstwa,
ktre
doywa
wieku
reprodukcyjnego i z kolei samo ma wiele potomstwa.

Nosicielami kopii tych samych genw s osobniki spokrewnione ze sob. Z
tego te wzgldu opacaj" si nakady na rzecz krewnych, ktrzy s nosicielami
kopii tych samych genw. Opacalna wielko tych nakadw zaley od stopnia
pokrewiestwa, co daje si wyliczy matematycznie.
Teoria ta pozwalaa wyjani istnienie wrd owadw spoecznych bezpodnych
robotnic opiekujcych si siostrami. U owadw tych siostry czy blisze
pokrewiestwo ni to, ktre czy matk z dzieckiem. W przypadku owadw
bardziej opacaj" si wic nakady na rzecz sistr ni wasnych dzieci.

Geny kadego osobnika gatunku rozmnaajcego si pciowo pochodz w poowie od ojca i w
poowie od matki. Samce owadw spoecznych lgn si z niezapodnionych jaj, wobec czego maj
tylko jeden komplet genw pochodzcy od matki. Wszystkim crkom przekazuj taki sam. Siostry
maj wiec jedn poow genw identyczn. Z kolei otrzymywany od matki komplet genw jest
losowo wybierany z posiadanych przez ni dwch kompletw. Prawdopodobiestwo zbienoci
tego wyboru u rodzestwa wynosi 50 procent, co oznacza, e ma ono dziki matce jedn czwart
wsplnych genw. W sumie wszystkie siostry u owadw maj trzy czwarte wsplnych genw,
podczas kiedy matka i dziecko mog ich mie tylko jedn drug.
W odniesieniu do istot ludzkich teoria ta powiada, e bezdzietna siostra, ktra

pomaga wychowywa dzieci swojemu rodzestwu, moe sprawi, e w nastpnym
pokoleniu bdzie wicej potomkw jej rodzicw, ni byoby, gdyby sama nie
zrezygnowaa z posiadania dzieci i pozbawia rodzestwo pomocy, skaniajc je do
ograniczenia liczby potomstwa. Tak wic w tej grupie krewnych czne szans
sukcesu reprodukcyjnego wzrastaj dziki temu, e jeden z jej czonkw zostaje
wyczony z procesu reprodukcji.
Teoria cznej wartoci przystosowawczej - incluswe fitness - umoliwiaa
wyjanianie
wielu
przejaww
altruistycznego"
zachowania
si
zwierzt,
pozwalajc na ich zinterpretowanie jako egoistycznych w istocie dziaa na rzecz

wasnych genw. Jednake nie wszystkie altruistyczne" zachowania daway si w
ten sposb wyjani. Wytumaczenia domagay si czyny altruistyczne" na rzecz
osobnikw niespokrewnionych.
Z
pomoc
przychodzia
teoria
altruizmu
odwzajemnionego".
Altruizm
odwzajemniony polega na tym, e osobnik dziaa na rzecz innych osobnikw,

spodziewajc si, e one z kolei postpi podobnie, kiedy sytuacja ulegnie
odwrceniu i on sam znajdzie si w potrzebie. Oczywicie, pojawia si tu
natychmiast pytanie o moliwoci oszustwa i czerpania ko60
rzyci z czynw altruistycznych innych osobnikw bez odpacania im tym samym;

jednym sowem powstaje problem pasaerw na gap". Dla samego Wilsona nie
byo to wielkie zmartwienie. Uwaa, e na dusz met zachowania oszukacze
nie s moliwe. Oszuci zostaj rozpoznani i przestaje si im wiadczy przysugi.
Zmniejsza
to
konsekwencj
ich
jest
szans
przetrwania
spadek
sukcesu
nastpnych
reprodukcyjnego,
pokoleniach
liczby
czego
genw
odpowiedzialnych za zachowania oszukacze, ktre wobec tego zanikaj. (W tym

rozumowaniu wida bardzo wyranie, w jak niezwykle uproszczony sposb twrca
socjobiologii widzia zaleno midzy genami a zachowaniem, co stao si

powodem gwatowanych atakw na socjobiologi.)
Socjobiologia przy wszystkich swoich uproszczeniach i sabociach przyczynia
si do spopularyzowania teorii cznej wartoci przystosowawczej, ktra - jak si
okazao - pozwala na wyjanienie wielu zachowa wystpujcych w wiecie
zwierzcym. Jednoczenie zwrcia uwag na problem reprodukcji, wskazujc, e
w wiecie istot ywych u podstaw wszelkich midzyosobniczych relacji moemy
odnale gr o maksymalizacj sukcesu reprodukcyjnego.
Naley podkreli, e maksymalizacja sukcesu reprodukcyjnego zaley nie tylko
od biologii rozrodu. Rwnie od konkurencji w dostpie do pci przeciwnej,
udanego doboru partnera, opieki nad potomstwem. W proces reprodukcji uwikane
s wic rnego rodzaju zachowania spoeczne (Poleszczuk 1992).
2. Podstawowe problemy ycia spoecznego istot ywych

Przedstawione dyscypliny, kada z wasnym aparatem pojciowym i dorobkiem
badawczym, kada zainteresowana innymi stronami ycia zbiorowego istot ywych,
uprzytomniaj istnienie oglnych problemw ycia zbiorowego, bez ktrych
rozwizania ycie to nie jest moliwe. Ten oglny, uniwersalny aspekt szczeglnie
mocno podkrela socjobiologia, czynic przedmiotem uwagi zachowania spoeczne
wszystkich gatunkw cznie i rysujc ambitny program poszukiwania ich
jednolitych podstaw biologicznych.
Pojawia
si
take
oglne
pytanie,
ktre
staje
przed
wszystkimi
naukami
podejmujcymi badania zbiorowoci zarwno ludzi, jak i innych istot ywych: Czy
zbiorowo jest zwyk sum wchodzcych w jej skad osobnikw? Czy wszystko,
co si w niej dzieje, mona opisa w kategoriach zachowa jednostek, czy te
zbiorowo jest swoist, ponadjednostkow caoci, ktra nie daje si zredukowa
do jednostkowych zacho-
61
wa, poniewa jest now jakoci, a nie zwyk sum skadajcych si na ni

czci?
Problem redukcjonizmu i holizmu pojawia si, jak wida, nie tylko w socjologii i
innych naukach spoecznych, ale wszdzie tam, gdzie obiektem rozwaa s
zbiorowoci organizmw.
Prowadzi to do nastpnego pytania. Jak to si dzieje, e z pojedynczych
zachowa zmierzajcych do zaspokojenia indywidualnych potrzeb i zapewnienia
wasnego
sukcesu
reprodukcyjnego,
przypadkowych
kontaktw
spotka
osobnikw powstaje uporzdkowana zbiorowo, swoista, zorganizowana cao?

Obserwacje wiata zwierzcego ucz, e dzieje si tak nawet wwczas, kiedy w gr
nie wchodz adne intencje i nie bierze w tym udziau wiadomo. W wiecie
czowieka wanie ze wzgldu na wiadomo tworzenie rzeczywistoci spoecznej
jest procesem znacznie bardziej skomplikowanym. Jednak, jak ucz dyscypliny
biologiczne, wiadomo nie jest warunkiem koniecznym istnienia porzdku
spoecznego.
Konieczne jest natomiast rozwizanie dwch podstawowych problemw ycia
zbiorowego:
ograniczenia
wewntrzgatunkowej
agresji
konfliktw
oraz
zapewnienia wspdziaania i wsppracy.
3. Sposoby rozwizywania problemw ycia spoecznego

wrd krgowcw
Wrd mnstwa najrniejszych gatunkw istot ywych istniejcych na ziemi
dostrzec mona wiele wariantw rozwiza wskazanych ju problemw ycia
zbiorowego. Jest rzecz oczywist, e wiat przyrody w caym jego bogactwie nie
jest tutaj przedmiotem zainteresowania. Wykraczamy poza gatunek ludzki
jedynie w tym celu, aby zda sobie spraw z oglnoci pewnych problemw ycia
zbiorowego
pozna
sposoby
ich
rozwizywania
bez
udziau
wiadomej
dziaalnoci, ktra wchodzi w gr w wypadku czowieka.

Sigajc po przykady rozwiza problemw ycia spoecznego, ograniczymy si
do krgowcw, do ktrych sami naleymy, i pominiemy fascynujce skdind ycie
zbiorowe owadw spoecznych, gdy u nich mechanizmy te maj inne ni u
krgowcw uwarunkowania biologiczne.
Zgodnie ze wspczesnymi pogldami, w wiecie zwierzcym podstaw relacji
midzyosobniczych jest gra o maksymalizacj sukcesu reprodukcyjnego, ktra jest
cile powizana z konkurowaniem o zasoby. W rezultacie mamy do czynienia z
nieustannym wspzawodnictwem, z ktrym nieuchronnie wi si zachowania
agresywne. Przez zachowania agresywne rozumiemy tu napa fizyczn lub
groenie napaci skierowane ku osobnikowi tego samego gatunku biologicznego.
62
Jednoczenie u wielu gatunkw ycie gromadne jest warunkiem przetrwania. Tak

wic ju wrd zwierzt pojawia si dylemat wspzawodnictwa i wsppracy. A
jeli nie wsppracy, to przynajmniej ograniczenia agresji do poziomu, na ktrym
nie groziaby ona wzajemnym wyniszczeniem. Gatunki, w ktrych obrbie nie
wytworzyy
si
odpowiednie
mechanizmy
ograniczajce
agresj,
po
prostu
wyginy.
Mechanizmy ograniczania agresji

Obserwacje zwierzt wykazay, e nie tocz one ze sob nieustannych walk o
dostp do zasobw czy samic oraz e nie s to walki na mier i ycie. Wrd
zwierzt dziaa wiele mechanizmw ograniczajcych gwatowno star, przy czym
posta i sia dziaania tych mechanizmw s rne w poszczeglnych gatunkach.
Zaobserwowano midzy innymi, e toczone o dostp do samicy walki okresu
godowego
rozprawami
zachowa
s
z
raczej
walkami
przeciwnikiem.
stopujcych
agresj,
rytualnymi
W
rnych
ktre
pokazami
gatunkach
jzyku
siy
ni
krwawymi
wystpuje te wiele
opisu
wiata
czowieka
nazwalibymy oznakami poddania si. W rezultacie walka toczy si tylko dopty,

dopki jeden z przeciwnikw nie uzna w sposb waciwy danemu gatunkowi
zwycistwa drugiego.
W
wypadku
gromadnego
wspycia
zwierzt
na
jednym
obszarze
najpowaniejszymi mechanizmami ograniczajcymi konflikty s hierarchia i

terytorializm, ktre reguluj wspzawodnictwo o zasoby.
Zbiorowoci zwierzt yjcych gromadnie nie s chaotycznymi zbiorami
osobnikw. S uporzdkowane we waciwy dla danego gatunku sposb i kady
osobnik ma w nich okrelone miejsce, a co najmniej wyodrbniona jest w nich
pozycja przewodnika stada. Ustalenie w stadzie hierarchii, ktra zazwyczaj
odznacza si pewnym stopniem trwaoci, sprawia, e kady osobnik zna swoje
miejsce i ani nie musi, ani nie prbuje wci na nowo o nie walczy. W stadach, w
ktrych hierarchie s jasno okrelone, walki s rzadkie.
Pozycja najwyszego w hierarchii dominanta nie zawsze jest osigana dziki sile
fizycznej. S zbiorowoci, w ktrych jej zdobycie jest rezultatem umiejtnoci
przycigania uwagi. Badacze wyrniaj spoecznoci zwierzce agonistyczne", w
ktrych o tym, kto zostanie dominantem, decyduje sia, oraz hedonistyczne", w
ktrych decyduj takie cechy jak spryt i przyciganie uwagi. Z pozycj dominanta
wi si okrelone przywileje. Ma on pierwszestwo w dostpie do pokarmu i
zazwyczaj wicej go otrzymuje. Dominant ma te pierwszestwo w dostpie do

samic. Badajc kury domowe, stwierdzono, e 74 procent wszystkich kopulacji w
stadzie przypadao na dominanta.
63
Dominant dziaa oniemielajco na inne zwierzta. Trzymaj si one od niego

w odlegoci wikszej ni od innych czonkw stada. Jednake trzymanie si z
dala od dominanta wystpuje do momentu pojawienia si niebezpieczestwa.
Wwczas przestraszone zwierzta skupiaj si wok niego.
Dominant ma nie tylko przywileje, ale i obowizki. Przede wszystkim strzee
stada. Aby peni stra, musi przerywa jedzenie i wypoczynek -i z tej
perspektywy
przywilej
pokarmowy
ma
swoje
uzasadnienie.
Innym
jego
obowizkiem jest pacyfikacja konfliktw wewntrz stada.

U niektrych gatunkw hierarchia przyjmuje posta piramidy, na ktrej dole
znajduje si osobnik pomiatany przez wszystkich i niekiedy nawet izolowany.
Jeden z badaczy zauway, e wrd ryb, ktre obserwowa, najnisza rang ryba
penia wane funkcje spoeczne. Przyjmowaa na siebie ataki wszystkich innych,
tak e pozostae osobniki wyadowyway na niej swoj agresj i rzadziej
atakoway si wzajemnie. W przypadku nieobecnoci tej ryby wzrastao napicie
w grupie.
Tak jak hierarchia reguluje wspzawodnictwo o zasoby, ustalajc kolejno
dostpu do nich, terytorializm czyni to, wyznajc prawa do nich na okrelonej
czci uytkowanej przestrzeni. Zasoby te to nie tylko poywienie, ale rwnie
miejsca dajce schronienie i moliwo budowy gniazd czy nor, ktre zapewniaj
dostp do samic.
Terytoria, rozumiane jako broniona przed obcymi cz przestrzeni, na ktrej
zwierz prowadzi swoj aktywno yciow, maj rn posta u rnych
gatunkw. Bywaj terytoriami pojedynczych osobnikw, bywaj par i stad.
U gatunkw, u ktrych istniej terytoria par, zdobycie terytorium przez samca
jest warunkiem zwabienia samicy i udanego rozrodu. Wiksze szans powodzenia
maj osobniki silniejsze i sprytniejsze. Te, ktrym nie udaje si zaj terytorium,
zostaj wyczone z procesu reprodukcji. Czsto musz migrowa, gdy na
danym obszarze mieci si ograniczona liczba terytoriw. Bywa te, e jaki
obszar
obok
osobnikw
posiadajcych
terytoria
poczonych
pary
zamieszkuj rwnie samotnicy, wyczekujcy momentu, by zawadn terytorium,

gdy jego dotychczasowy waciciel ulegnie jakiemu wypadkowi, i zapewni sobie
moliwo rozrodu.
Terytoria reguluj dostp do zasobw, a take rozmiary populacji i to nie tylko
przez
ograniczanie
udziau
procesie
reprodukcji,
ale
rwnie
przez
ograniczanie liczby osobnikw zamieszkujcych dany obszar. Jak wykazay

obserwacje, nadmierne zagszczenie samo w sobie wywouje zgubne skutki.
Nawet w sytuacji obfitoci poywienia prowadzi do tak wielkiego obcienia
psychicznego, e w organizmach zwierzt zachodz zmiany fizjologiczne, czsto
prowadzce do ich wymierania.
64
W przypadku stad, jak zauway jeden z polskich etologw, posiadanie przez

jak grup spoeczn zwierzt wasnego terytorium spaja t grup, koordynuje
jej dziaania i sprawia, e kady osobnik grupy znajduje si wobec drugiego w
odlegoci umoliwiajcej ich wzajemne dorane porozumiewanie si" oraz
przekazywanie sygnaw o grocym niebezpieczestwie (Korda 1987: 123).
W wiecie zwierzcym ograniczajce agresj mechanizmy hierarchicznoci i
terytorializmu
wystpuj
najrniejszych
kombinacjach,
nawzajem
si
uzupeniajc bd zastpujc. Na przykad u naczelnych zauwaono ujemn

korelacj midzy terytorializmem a hierarchicznoci: gatunki terytorialne s w
minimalnym stopniu hierarchiczne, silnie za zhierarchizowane nie s na og
terytorialne.
Poza funkcj ograniczania agresji oba te mechanizmy maj jeszcze inn cech
wspln.
Jeden
drugi
daj
wiksze
szans
reprodukcji
osobnikom
przewyszajcym inne pod wzgldem cech umoliwiajcych zwycistwo we

wspzawodnictwie o przywdztwo czy terytorium. W rezultacie do puli genowej
gatunku przekazywanych jest wicej kopii genw wygrywajcych, bardziej
uzdolnionych osobnikw ni pozostaych, mniej sprawnych. Z perspektywy
ewolucji s to wic mechanizmy selekcyjne.
Innym,
wystpujcym
niektrych
gatunkw,
ale
mniej
powszechnym
mechanizmem hamujcym agresj jest podzia na swoich i obcych. Jest on

pochodn wzajemnego rozpoznawania si, ktra to umiejtno wcale nie dotyczy
wszystkich gatunkw krgowcw.
May gbacz, rybka pielgnicowata, potrafi poznawa ssiada i toleruje jego
obecno, zachowujc si agresywnie wobec innych. Gsi ggawe s zdolne do

osobistego rozpoznawania, natomiast szczury poznaj si jedynie po wsplnym
zapachu stada. Odczony od stada i pozbawiony tego zapachu szczur z chwil
kiedy zostaje do niego ponownie doczony, traktowany jest jako obcy.
Jeden z badaczy tak pisze o szczurach: W dziedzinie zachowania si w stosunku do czonkw
wasnej spoecznoci prawdziwe wzory wszystkich spoecznych cnt. Jednake te same istoty
zamieniaj si w prawdziwe bestie, gdy tylko maj do czynienia z kim przynalenym do obcego im
spoeczestwa [...]. To, co dzieje si wrd szczurw, gdy czonek obcego rodu znajdzie si w ich
rewirze bd gdy zostanie tam umieszczony przez eksperymentatora, jest chyba najbardziej
denerwujc, przeraajc i ohydn spraw, jak w ogle mona przey przy obserwowaniu
zwierzt" (Lorenz 1963: 212, 217-218). Obcy zapach podnieca szczury, ktre gorczkowo zaczynaj
poszukiwa intruza. W trakcie tych nerwowych poszukiwa atakuj si wzajemnie, a zo
rientowawszy si, e maj do czynienia z pobratymcem, odstpuj od ataku. W kocu odnajduj
obcego i rzucaj si na niego, a biedna ofiara nawet nie prbuje si broni. Czsto zreszt umiera z
przeraenia, zanim jeszcze nastpi atak.
Oddzielenie
65
terytoriw poszczeglnych stad jest jednym ze sposobw
ograniczania agresji wewntrzgatunkowej. Dopki osobnik nie zapuci si na

terytorium obcego stada, nic mu nie grozi.
Hierarchiczno i terytorializm ograniczaj agresj wewntrzgatunkow, ale jej
nie likwiduj. Co wicej, s rwnie za ni do pewnego stopnia odpowiedzialne,
gdy prowokuj do walk o pozycj i terytorium. Jednake tego rodzaju walki nie
tocz si nieustannie, a ustalone w ich wyniku stosunki odznaczaj si pewn
trwaoci.
Wsppraca i wspdziaanie
Istnienie wrd zwierzt wsppracy, a nawet zachowa okrelanych mianem
altruizmu, nie budzi wtpliwoci. Badacze zaobserwowali liczne ich przejawy.
Zwierzta nawzajem iskaj si, dziel poywieniem, wsplnie walcz i poluj, a
take wzajemnie si ostrzegaj. Problemem jest wyjanienie, skd si tego
rodzaju zachowania bior u istot niezdolnych do wiadomych dziaa i w jaki
sposb mogy one powsta w procesie ewolucji.
Prb odpowiedzi na to pytanie, poza teoriami indusive fitness i altruizmu
odwzajemnionego, s symulacje komputerowe, ktrych podstaw jest tak
zwany dylemat winia.
Dylemat winia", bdcy podstaw skomplikowanych matematycznych analiz problemw
wsppracy, przedstawia si prosto: Zostay aresztowane dwie osoby podejrzane o wsplne
dokonanie powanego przestpstwa. Materia dowodowy nie pozwala na wytoczenie procesu i
skazanie ich. Winiw zamknito w areszcie bez moliwoci kontaktowania si i porozumiewania.
Prowadzcy ledztwo kademu z nich przedstawia t sam propozycj: Jeli si przyznasz, a twj
wsplnik bdzie si wypiera, wyjdziesz na wolno, a on zostanie skazany na dziesi lat. Jeli ty
si wyprzesz, a on si przyzna, to on wyjdzie na wolno, a ty pjdziesz do wizienia na dziesi lat.
Jeli obaj si przyznacie, dostaniecie po pi lat kary wizienia. Natomiast jeli aden z was si nie
przyzna, to wprawdzie nie bdzie was mona skaza za to przestpstwo, ale co si zawsze znajdzie
i obaj zostaniecie wsadzeni na rok do wizienia.
Zmieniajc wysoko kar i nagrd, mona tworzy rne warianty tego dylematu. Dziki
symulacjom komputerowym moliwe jest rwnie powtarzanie rozgrywek.
Symulacje te doprowadziy do czterech wnioskw:

Osobniki bd zawsze oszukiwa, dopki prawdopodobiestwo powtrnego
spotkania tych
samych partnerw
nie bdzie dostatecznie wysokie. Jeli
uczestnicy rozgrywek spotykaj si wielokrotnie, potrafi si rozpozna i

pamitaj wynik poprzednich spotka - wsppraca jest bardziej prawdopodobna.
66
Z powyszego wynika, e do spontanicznej wsppracy dochodzi raczej w

maych ni w duych grupach. Wsppraca obejmujca wszystkich czonkw nie
moe przetrwa w grupach, ktre przekroczyy pewn wielko krytyczn.
Wynika take, e wsppraca jest o wiele atwiejsza do utrzymania w populacji
osiadej. W anonimowym tumie zdrajcy bez trudu znajduj ofiary, natomiast wrd
ssiadw wzajemna pomoc jest regu.
Zachowania w populacji mog zmienia si skokowo. Wprawdzie zmiana
zachodzi rzadko, ale jeli ju zachodzi, to dokonuje si szybko. Im duej system
ewoluowa,
tym
wiksza
szansa,
wsppraca
okae
si
zachowaniem
dominujcym. Nie mona jednak wykluczy pojawienia si okresu powszechnej

zdrady.
Uczeni, ktrzy analizowali rne aspekty procesu ewolucji za pomoc modeli
matematycznych, stwierdzili ponadto, e mimo swojej schematycznoci nasze
modele pokazuj, jak wsppraca powstaje i rozpowszechnia si w rzeczywistych
ukadach biologicznych. Istoty wysze mog by skonne do uywania strategii
opartych
na
wsppracy
zapamitywaniu
jego
dziki
umiejtnoci
zachowania.
Nawet
rozpoznania
jednak
kontrpartnera
bardzo
prymitywnych
organizmw mona dopatrzy si wsppracy, ktr umoliwiaj samoorganizujce

si struktury przestrzenne oparte na oddziaywaniach z najbliszymi ssiadami. Tak
wic w czasie ewolucji ycia na Ziemi byo wiele okazji do wsppracy".
Z caym przekonaniem twierdz dalej: z symulacji komputerowych wynika, e
to raczej wsppraca, a nie wyzysk dominuje w darwinowskiej walce o byt"
(Nowak, May, Sigmund 1995: 48).
4. ycie spoeczne czowieka

z perspektywy biologii ewolucyjnej
W rezultacie procesu ewolucji na ziemi pojawio si wiele gatunkw istot ywych,
w tym take yjcych spoecznie. Poprzez mechanizm doboru naturalnego kady z
nich uzyska charakterystyczne, odrniajce go od innych cechy oraz wytworzy
waciwe
sobie
strategie
wspzawodnictwa
wsppracy,
ktre
su
rozwizywaniu podstawowych problemw przetrwania i reprodukcji. Wspczeni

biolodzy
uwaaj,
niezalenie
od
zrnicowania
strategii
gatunkowych,
wszystkimi rzdz te same podstawowe zasady, ktre wywodz si z oglnych

regu procesu ewolucji i dziedziczenia genetycznego.
Skoro za tak jest, to czy odnosi si to take do czowieka, ktry jako gatunek
biologiczny jest rwnie wytworem procesu ewolucji? Czy jest on gatunkiem takim
samym jak wszystkie inne, czy te osobliwym i szczeglnym?
67
Prawd jest, e kady gatunek biologiczny mona okreli jako szczeglny.

Kady ma waciwe sobie, niepowtarzalne cechy zarwno budowy anatomicznej,
jak i zachowania: kot nie tylko wyglda zupenie inaczej ni pies, ale te inaczej
poluje i chwyta zdobycz. Czowiek za tak wyranie rni si od przedstawicieli
wszystkich innych gatunkw, e nieodparcie skonni jestemy sdzi, i jego
osobliwo jest innego rodzaju i midzy nim a pozostaymi istotami ywymi
istnieje gboka, nieprzekraczalna przepa. Bardzo trudno jest nam przysta,
e na rwni z innymi gatunkami moemy podlega tym samym co i one prawom
natury, ktre rzdz nie tylko procesami fizjologicznymi, ale rwnie zacho
waniem.
Czy jest jednak co, co usprawiedliwia poczucie wyjtkowoci czowieka?
Odpowied brzmi twierdzco. Cech jaskrawo odrniajc czowieka od innych
istot ywych jest jego duy mzg i rozwinita w niespotykanym u innych
gatunkw stopniu kora mzgowa. I chocia mona wymieni wiele innych
charakterystycznie ludzkich cech, takich jak pionowa postawa, chwytna do czy
aparat gosowy pozwalajcy na wydawanie bogato zrnicowanych dwikw,
podstawow osobliwoci czowieka jest jego kora mzgowa.
Dziki niej czowiek moe przetwarza informacje, pamita, co byo wczoraj,
oraz przewidywa, co bdzie jutro i pojutrze. Moe myle abstrakcyjnie,

posugiwa si symbolami, a take formuowa normy i zasady okrelajce wzory
jego zachowania i regulujce stosunki midzy osobnikami. Moe w postaci
jzykw tworzy sposoby porozumiewania si umoliwiajce uczenie si nie
tylko przez naladownictwo. Dziki jzykom moe te przekazywa zoone
informacje
dotyczce
nie
tylko
otaczajcego
wiata
wasnych
stanw
emocjonalnych (potrafi to i zwierzta), ale rwnie wasnych przemyle,

zamiarw i ocen. Innymi sowy, czowiek wyposaony w tak skonstruowany mzg
moe tworzy wasn rzeczywisto, to jest kultur, i y w wiecie, ktry jest
jego wasnym tworem. Moe take wiadomie podejmowa dziaania, majce na
celu jego ksztatowanie i zmienianie, i to w ogromnym tempie. Porwnanie
tempa zmian ewolucyjnych z tempem zmian historycznych przedstawia si nader
efektownie. Gdyby bowiem w cigu dwch godzin wywietlono przyspieszony film
o ewolucji krgowcw, czowiek sporzdzajcy narzdzia pojawiby si na nim
dopiero na dziesi sekund przed kocem. Gdyby z kolei powsta film powicony
dziejom czowieka uywajcego narzdzi, uprawa rolin i udomowienie zwierzt
zajyby ostatnie dwie minuty, a okres midzy wynalezieniem maszyny parowej
a odkryciem energii jdrowej trwaby tylko trzy sekundy.
Czy
jednak
zakres
ludzkich
moliwoci
wiadomego
ksztatowania form
wasnego bytu nie jest niczym ograniczony? Czy oznacza, e czowiek jest
wszechmocny? Czy dziki swojej inteligencji cakowicie wyzwo68
li si spod panowania praw przyrody i pozby dziedzictwa ewolucyjnego?

Twierdzce odpowiedzi na te pytania przez dugi czas uchodziy za
oczywiste. Bywa, e za takie uchodz jeszcze dzisiaj, chocia od drugiej poowy
lat szedziesitych XX wieku zaczy by powanie kwestionowane.
W ostatnich dziesicioleciach dziki obserwacjom yjcych na wolnoci
zwierzt uzyskano wiele informacji o ich zachowaniach. Nastpi take znaczny
rozwj biologii ewolucyjnej, na ktrej gruncie sformuowano nowe teorie
dotyczce mechanizmw ewolucji, w tym teorie wyjaniajce altruistyczne
zachowania zwierzt. Wiele wicej wiemy take o genetycznym dziedziczeniu
oraz o funkcjonowaniu mzgu. Caa ta nowa wiedza kazaa w nowy sposb
spojrze na relacje midzy natur a kultur, midzy tym, co w czowieku
wrodzone, a tym, co nabyte. Obecnie coraz czciej czowiek jest postrzegany
nie jako gatunek kulturowy, ale biokulturowy (Wierciski 1990). Coraz czciej
te
wyraane
jest
przekonanie,
humanistycznych jest okrelanie
zadaniem
ogranicze
biologii,
take
nauk
powodowanych
przez
nasze
biologiczne dziedzictwo oraz badanie, jak dalece i w jaki sposb ograniczenia te

mog by modyfikowane" (Kunicki-Goldfinger 1993: 86).
Towarzyszy
temu
pojawienie
si
orientacji
biologicznej
naukach
spoecznych. Orientacja ta nie ma jednolitej postaci i z rn wyrazistoci

zaznacza swoj obecno w poszczeglnych naukach spoecznych. Wystpuje te
pod rnymi szyldami. Jednake wszystkie jej postacie czy jedno, to jest
odwoywanie
si
do
biologii
ewolucyjnej
przy
wyjanianiu
zjawisk ycia
spoecznego czowieka.
Najoglniejsz charakterystyk orientacji, ktra rozpatruje ycie spoeczne
czowieka z perspektywy biologii ewolucyjnej, mona przedstawi w kilku
punktach:
Podstawowym zaoeniem jest, e wzory zachowania czowieka, podobnie
jak cechy jego budowy anatomicznej, s wytworem procesu ewolucji i s
zakodowane w jego materiale genetycznym.
Tego
rodzaju
teza
wersji
wspczesnej
nie
oznacza
determinizmu
biologicznego. Postrzeganie tego, co wrodzone, i tego, co wyuczone, tego, co

wynika z genw, i tego, co wynika z wychowania - jako alternatywy, naley do
przeszoci. Obecnie uwaa si, e dziedzictwo genetyczne okrela jedynie
zakres moliwoci, ktrych stopie i forma realizacji zaley
rodowiska.
przypadku
czowieka
rwnie
od
wpywu
od
wpywu
rodowiska
spoecznego. Odwoajmy si do prostego przykadu. Ostatnio uczeni odkryli gen

otyoci, co oznacza, e nadmierna tusza jest uwarunkowana genetycznie. Czy
jednak oznacza to, e kady posiadacz tego genu musi by otyy? Oczywicie nie.
Oznacza jedynie, e osobnik bdcy nosicielem takiego genu, jeli nie chce sta
si grubasem, musi kontroRozdzia II. Biologiczne podstawy ycia spoecznego...
69
lowa swoj diet i nie moe oddawa si rozkoszom stou w takim stopniu, w jakim
to czyni osobnik pozbawiony tego genu. Oznacza take, e to, czy tak kontrol
podejmie, zaley od istniejcych w danym spoeczestwie wzorw zdrowia i urody.
W odniesieniu do ycia spoecznego czowieka elementarn prawd jest, e
czowiek wyewoluowa jako gatunek zdolny zarwno do wsppracy, jak i
wspzawodnictwa. Jednake to jego dziedzictwo genetyczne w adnej mierze nie

decyduje o stopniu i sposobie wykorzystywania tych zdolnoci. Rne zbiorowoci
tworz rozmaite normy opatrzone sankcjami w postaci kar i nagrd, ktre
wzmacniaj skonno do wsppracy i altruizmu bd przeciwnie, osabiaj j i
promuj wspzawodnictwo. W rezultacie w obrbie gatunku ludzkiego obserwowa
moemy
najrozmaitsze
sposoby
rozwizywania
dylematw
wsppracy
wspzawodnictwa zbudowane na tym samym podou dziedzictwa gatunkowego

czowieka.
Orientacja biologiczna nie kwestionuje wzgldnej autonomii stwarzanego przez
czowieka wiata, to jest kultury. Wskazuje natomiast na jej biologiczne rda.
Zdolno czowieka do tworzenia kultury powstaa w wyniku doboru naturalnego i
w tym sensie wywodzi si z jego biologii.
Przedstawiciele tej orientacji, analizujc kultur i jej rozmaite przejawy,
zakadaj, e w ostatecznym rezultacie sprzyjaj one maksymalizacji wartoci
przystosowawczej (fitness). Sdz, e jeli nawet powstao wiele cech kulturowych,
ktre tej wartoci nie maksymalizuj, to takie maksymalizujce znaczenie ma
system przekazu kulturowego jako taki.
Towarzyszy
temu
gbokie
przekonanie,
punktu
widzenia
biologii
ewolucyjnej zwizki midzy genami a kultur s najbardziej interesujcym

problemem naukowym, jaki wie si z ewolucj czowieka. Rwnie z tego
wzgldu, e w zgodzie z tez o biologicznym pochodzeniu kultury i o jej dziaaniu na
rzecz maksymalizacji wartoci przystosowawczej mona sformuowa wiele rnych
hipotez dotyczcych genezy kultury i wzajemnych zwizkw genw i kultury oraz
stopnia jej autonomii.
Zjawiska ycia spoecznego czowieka mog by wyjaniane na wielu
poziomach. Mona ogranicza si do poziomu spoeczno-kulturowego i wskazywa
jedynie na ich bezporednie, spoeczno-kulturowe uwarunkowania i przyczyny.
Mona te szuka ich przyczyn gbszych, ostatecznych. Orientacja biologiczna
jest zainteresowana poszukiwaniem takich wanie przyczyn w odniesieniu do
ycia spoecznego czowieka.
Z perspektywy
orientacji
biologicznej
przejawy
ycia
spoecznego
zwierzt
interesujce nie ze wzgldu na ich zewntrzne podobiestwa do

70
przejaww ycia spoecznego ludzi. Zwaywszy wielo gatunkw zwierzcych z
jednej strony, a z drugiej ogrom zrnicowania form ycia spoecznego czowieka,

nietrudno o znalezienie podobiestw potwierdzajcych dowolne hipotezy. Nie o
podobiestwa
zwierzcych
wic
chodzi,
uatwia
ale
odkrywanie
to,
oglnych
wzgldna
zasad
prostota
rzdzcych
przypadkw
zachowaniem
spoecznym i yciem gromadnym. Tak odkryte zasady mog by przydatne do

wyjaniania zjawisk ycia spoecznego czowieka (Hinde 1990).
W orientacji biologicznej, zainteresowanej poszukiwaniem ostatecznych
przyczyn zjawisk ycia spoecznego i zachowa spoecznych czowieka, wyrni
mona dwa kierunki. Rni si one wyborem drg, jakimi zmierzaj do tego celu.
Jeden z nich odwouje si do zmatematyzowanych modeli ewolucji opartych na
zasadzie koszt-zysk" i szeroko wykorzystuje teori gier.
Drugi zwraca si w stron psychologii poznawczej oraz neurologii i odwouje
do wiedzy o funkcjonowaniu mzgu.
Orientacja biologiczna najbardziej dostrzegalna jest w antropologii i naukach
politycznych.
W
antropologii
zainteresowania
porwnawczej,
bdcej
s
w
dyscyplin,
spoeczestwa
sposb
ktrej
podstawowym
rozpatrywane
naturalny
pojawia
si
szerokiej
pytanie,
przedmiotem
perspektywie
czy
mimo
ich
rnorodnoci istnieje co, co jest im wszystkim wsplne. Jest to pytanie o

powszechniki kulturowe, ktrymi zainteresowanie sprzyja rozwojowi orientacji
biologicznej. Inn okolicznoci sprzyjajc s zwizki zarwno tradycyjne, jak i
postulowane antropologii spoecznej z antropologi fizyczn.
W naukach politycznych natomiast orientacja biologiczna wystpuje w sferze
filozofii politycznej. Klasycznym przedmiotem zainteresowa filozofii politycznej
jest prawo naturalne i jego normy, a take oglne zasady regulacji porzdku
spoecznego. Tradycyjnie klucza do nich poszukiwano w naturze ludzkiej. Sprzyja
to otwarciu na orientacj biologiczn, ktra - proponujc perspektyw biologii
ewolucyjnej - wprowadza do tej tradycji nowy element.
W socjologii orientacja biologiczna jest nieobecna. Nie sprzyja jej to, e gwnym
przedmiotem
uwagi
socjologii
jest
jeden
typ
spoeczestwa:
nowoczesne
spoeczestwo przemysowe. Wystpujce w nim zjawiska i procesy socjolodzy

analizuj w krtkim horyzoncie czasowym. W tego rodzaju analizach uzasadnione
jest ograniczanie si do przyczyn bliskich. Zbyteczne jest siganie do przyczyn
ostatecznych, ktre znajduj si w centrum zainteresowa orientacji biologicznej.
Jednak dla perspektywy socjologicznej take przydatna moe by wiadomo, e
- jak to formuuje Kunicki-Goldfinger - pewne normy
Rozdzia II.
Biologiczne podstawy ycia spoecznego...
71
ludzkiego postpowania, uwaane za arbitralne moralne nakazy, pochodz

bezporednio od instynktownych reakcji zwierzcych. Opieka nad modymi i
obrona stada jest tyle instynktem, co i uwiadomionym sobie nakazem moralnym.
Wzajemna pomoc wrd czonkw stada wydaje si zdobycz ewolucyjnie star,
warunkujc
powstanie
zacztkw
spoeczestwa
poprzedzajc
wiadome na ten temat sformuowania" (Kunicki-Goldfinger 1974: 440).
ROZDZIA III
Kultura
1.
2.
3.
4.
Kultura jako wyrnik czowieka 75

Wielo kultur i relatywizm kulturowy 81
Dziedziny kultury i kultura symboliczna 86
Kultura jako przedmiot zainteresowania socjologii 89
wszelkie
l. Kultura jako wyrnik czowieka

Poszukiwaniem wyrnika czowieka, to jest takiej jego cechy, ktra byaby
waciwa tylko jemu, zajmowao si i zajmuje wielu filozofw. Wszystkich ich czy
przekonanie o zasadniczej odrbnoci czowieka od pozostaych istot ywych, ale
rni si pogldami na istot owej odrbnoci. Jedni za gatunkowy wyrnik
czowieka uwaaj to, e jest on zwierzciem spoecznym, inni - e potrafi uywa
narzdzi, jeszcze inni za -e jest istot posugujc si symbolami.
Kade z tych okrele istoty czowieka wskazuje na inn jego cech, ale tylko
na jedn. Tote nie wykluczaj si wzajemnie, wszystkie bowiem aspekty specyfiki
gatunkowej czowieka mona zespoli i uoglni w stwierdzeniu, e czowiek
jest twrc i uczestnikiem kultury" (Koskowska 1991a: 17). Kultura, ktrej
tworzenie umoliwia czowiekowi jego rozwinity mzg, odrnia go od reszty
wiata zwierzcego.
To,
kultura
jest
specyficznie
ludzkim
tworem,
nie
budzi
niczyich
wtpliwoci. Rozumiana jako wyrnik czowieka ma bardzo szeroki zakres.

Oznacza wszystko, co jest stworzone przez czowieka, co jest przez niego
nabywane przez uczenie si i przekazywane innym ludziom, a take
nastpnym pokoleniom w drodze informacji pozagenetycznej.
Wszystko, co wchodzi w skad tak rozumianej kultury, spotka moemy take w
wiecie zwierzcym, ale jedynie w formie zalkowej. Dlatego te to, co w wiecie
zwierzcym jest, podobnie jak ludzka kultura, rezultatem uczenia si oraz
pozagenetycznego przekazu informacji, okrelane jest mianem protokultury.
Pisze polski biolog: Kultura jest narzdziem poznania i opanowywania wiata
przez czowieka [...]. U czowieka [...] pozageneryczny szlak przekazywania cech,
bdcy w istocie przekroczeniem ewolucji biologicznej, ma znaczenie decydujce"
(Kunicki-Goldfinger 1993: 231).
Jego rola jest tak ogromna, e daje zudzenie tworzenia przez czowieka wiata
cakowicie wyzwolonego spod panowania praw przyrody.
l 76
Charakterystyka kultury jako atrybutu czowieka

Najoglniejsz charakterystyk kultury rozumianej jako atrybut czowieka mona
przedstawi w czterech punktach:

Kultura obejmuje cao ycia czowieka. Nie ma takich czynnoci i
zachowa
ludzkich,
ktrych
nie
regulowaaby
kultura.
Dotyczy
to
nawet
zaspokajania podstawowych potrzeb organizmu. Wemy przykad jedzenia.

Aby y, czowiek musi je. O tym, co moe je, decyduj zasoby naturalnego
rodowiska, w ktrym yje. Ludzie yjcy na brzegach mrz i oceanw mog je
ryby, skorupiaki i roliny morskie, natomiast ludzie yjcy wrd lasw mog ywi
si rosncymi w nich rolinami, grzybami oraz spotykanymi tam zwierztami. Ale czy
rzeczywicie jedz wszystko to, co nadaje si do spoycia? Odpowied brzmi: nie.
Rne ludy maj najrozmaitsze pogldy na to, co z rzeczy przyswajalnych przez
system trawienny czowieka jest jadalne. Chiczyk uwaa za jadalne miso psa.
Europejczyk wzdraga si przed jego spoyciem. Francuz uwaa za przysmak abie
udka. W Polaku takie danie budzi obrzydzenie. Istniej te rne tabu ywieniowe i
to przeciwstawnie uzasadniane. yd nie je wieprzowiny, poniewa winia jest
stworzeniem nieczystym, Hindus za nie je woowiny, poniewa krowa jest
stworzeniem witym.
Wpyw kultury na to, jak si je, jest jeszcze wyraniejszy ni na to, co si je.
Istniej najrozmaitsze sposoby przyrzdzania potraw i ich przyprawiania. Rnie
te si je podaje i rn technik spoywa. Europejczyk posuguje si yk, noem
i widelcem (tym ostatnim stosunkowo od niedawna). Ludy Dalekiego Wschodu
uywaj paeczek. W etiopskiej restauracji podawane s paty ciasta przypominajce
ogromne naleniki. W odrywane palcami kawaki owija si ksy potrawy i wkada
do ust.
Spoywaniu posikw towarzyszy te wiele przepisw dotyczcych sposobu
usadowienia biesiadnikw czy kolejnoci podawania potraw, z ktrych wiele ma
znaczenie symboliczne. Takie znaczenie nadawane jest take pewnym potrawom i
produktom spoywczym. Znamy w naszym kraju zwyczaj witania chlebem i sol czy
to nowoecw, czy dostojnych goci. W dawnej Polsce mody czowiek ubiegajcy
si o rk panny, z chwil kiedy w czasie obiadu zosta poczstowany czarn polewk,
wiedzia, e nie ma ju o co si ubiega.
Pojcie tak rozumianej kultury nie ma charakteru wartociujcego.
Kultur jest nie tylko to, co dobre, szlachetne i pikne, ale wszystko, co jest
dzieem czowieka. Pewne praktyki mog budzi nasz sprzeciw czy oburzenie
moralne, ale nie znaczy to, e nie s elementami kultury. W rezultacie o adnym
czowieku nie mona powiedzie, e jest bez kul-
Rozdzia III.
Kultura
77
tury, a co najwyej, e jego kultura nam si nie podoba. Nie jest bez kultury
kanibal, chocia potpiamy jego kanibalizm, ktry przejmuje nas groz.
Dla uwydatnienia niewartociujcego charakteru pojcia kultury w an
tropologicznych opisach kultur uywa si raczej przymiotnika kulturowy ni
kulturalny. Ten ostatni ma bowiem w potocznym odczuciu ton dodatniego
wartociowania.
Kultura jest tworem zbiorowym, nie indywidualnym. Kultura po
wstaje i rozwija si w wyniku kontaktw midzy osobnikami przekazujcymi
sobie rne informacje i uczcymi si od siebie nawzajem, jak reagowa i
zachowywa si w rozmaitych okolicznociach. Pojedynczy czowiek moe
wnie znaczny wkad w tworzenie kultury, ale to, co sam wymyli, stanie si
czci
kultury
dopiero wtedy,
kiedy
zostanie przejte
przez
innych
wprowadzone w obieg spoeczny. Nie jest czci kultury sposb zachowania,

ktry waciwy jest tylko jednemu czowiekowi i odbiega od zachowa innych
ludzi. Jest jego osobistym dziwactwem. Nie jest czci kultury schowany w
szufladzie, a nastpnie zniszczony rkopis, ktrego nikt nigdy nie przeczyta.
Kultur jako zbiorowym tworem spoecznym mona interesowa si
dwojako.
Po
pierwsze,
jako
zobiektywizowanym
systemem;
jako
czym
ze
wntrznym w stosunku do ludzi, ktrzy j stworzyli. Uwaga jest wwczas

skierowana na powizania rnych elementw tego systemu oraz jego
wewntrzne regularnoci.
Po drugie, jako procesem tworzenia kultury. W takim przypadku uwaga
kieruje si na to, jak ludzie w toku swego istnienia wynajduj nowe sposoby
mylenia i dziaania zarwno w stosunkach wzajemnych, jak i w stosunku do
przyrody, ktra ich otacza [i] tym sposobem produkuj kultur" (Carrithers
1992: 51).
Kultura narasta i przeksztaca si w czasie. Jest skumulowanym
dowiadczeniem
przekazywanym
pokolenia
na
pokolenie
drodze
pozagenetycznego dziedziczenia. Dlatego te jest nieodcznie zwizana ze

wiadomoci czasu i istnienia w czasie, a take z rnymi formami pamici
przeszoci i sposobami jej utrwalania.
Tre kultury
Rozumienie kultury jako midzyosobniczego przekazu informacji i rezultatu
uczenia si oznacza zakwestionowanie przynalenoci do niej przedmiotw
materialnych. Nie uczymy si bowiem butw ani krzese. Uczymy si, jak je
wytwarza oraz jak si nimi posugiwa. Uczymy si, e w kapciach nie
wypada" i do lubu i e w meczecie naley zdj obu78
wie. Uczymy si, jak siedzie na krzele w sposb przyzwoity" i kiedy oraz komu
naley poda krzeso i poprosi, aby spocz". Nie przeszkadza to, e dla badaczy
kultury przedmioty mog by i bywaj cennym rdem informacji o kulturze.
Co wic jest treci kultury pojmowanej jako midzyosobniczy przekaz
pozagenetyczny?
Stanisaw Ossowski uwaa, e na dziedzictwo kulturowe skadaj si wzory
reakcji miniowych, uczuciowych i umysowych", natomiast przedmioty s
korelatami dziedzictwa kulturowego" (Ossowski 1966: 64-66).
Na pocztku lat pidziesitych dwaj znani amerykascy antropolodzy, Alfred
Louis Kroeber i Clyde May Kluckhohn, zebrali i poddali analizie ponad sto
pidziesit definicji kultury, a nastpnie postarali si wydoby z nich wspln
tre. W rezultacie takiej procedury stwierdzili, e na kultur skadaj si wzory
sposobw mylenia, odczuwania i reagowania" oraz e zasadniczy trzon kultury
stanowi [...] idee, a szczeglnie zwizane z nimi wartoci" (Kroeber, Kluckhohn
1950, za: Kluckhohn 1975: 32).
Tak wic za tre kultury rozumianej w podany tu sposb naley uzna
wzory sposobw odczuwania, reagowania i mylenia, wartoci i wyras
tajce z tych wartoci normy, a take sankcje skaniajce do ich prze
strzegania.
Wzory sposobw mylenia, reagowania i odczuwania. Wzory mog by
zarwno idealne, jak i realne.
Wzr
idealny
postpowania
czy
odczuwania
to
wzr,
ktry
mwi,
jak
postpowa lub co odczuwa, a przynajmniej jakim odczuciom dawa wyraz w

okrelonych okolicznociach. W takim rozumieniu wzorem odczuwania jest
uczucie smutku na pogrzebie, a radoci na weselu. Wzory idealne peni podobn
rol w stosunku do naszych zachowa jak przechowywany w podparyskim Sevres
wzorzec metra w stosunku do narzdzi mierniczych. Wzory te niektrzy badacze
nazywaj modelami.
Wzr realny postpowania czy odczuwania to widoczne regularnoci zachowa
czonkw pewnej zbiorowoci. Wzory realne nie okrelaj, jak si naley
zachowywa, ale ujawniaj, jak si ludzie zachowuj. Takim zauwaalnym
wzorem zachowania jest na przykad pne koczenie dnia w Madrycie, na
ktrego ulicach dugo w noc toczy si bujne ycie, w przeciwiestwie do Wiednia,
ktry pustoszeje i zasypia przed godzin jedenast. Oczywicie, nikogo w
Madrycie nie obowizuje pne kadzenie si spa, podobnie jak nic nie
przeszkadza, by kady, kto tylko zechce, spacerowa po ulicach Wiednia nawet do
witu.
Wzory realne mog by jawne bd ukryte.
Rozdzia III. Kultura
79
Wzr jawny to taki, z ktrego istnienia czonkowie danej zbiorowoci zdaj sobie
spraw i potrafi go opisa badaczowi. Nikt w Polsce nie ma wtpliwoci, e na
Boe Narodzenie ubieramy choink, a na kolacj wigilijn smaymy karpia. S to
jawne wzory naszej kultury.
Wzr ukryty to taki, ktry realizujemy, nie majc pojcia, e zachowujemy si
zgodnie z nimi Jest to wzr, z ktrego istnienia nie zdaj sobie sprawy uczestnicy
danej kultury, natomiast dostrzega go badacz. Znane s przypadki, kiedy
antropolodzy stwierdzali, e rzeczywiste zachowania ludzi przebiegaj wedle
zupenie innych wzorw ni te, o ktrych dowiadywali si z rozmw z ludmi.
Tego rodzaju odkrycia zawsze bardzo ciesz antropologw.
Moe te tak si zdarzy, e wzr idealny jest wzorem jawnym jakiego
zachowania, natomiast wzr ukryty jest wzorem realnym, zgodnie z ktrym
ludzie rzeczywicie si zachowuj.
Przyswojenie wzorw zachowania moe by mniej lub bardziej dogbne. W
jednym przypadku czowiek moe zachowywa si zgodnie z nimi, ale odczuwa
je jako co narzuconego z zewntrz i krpujcego, a nawet uciliwego. W innym
natomiast moe je przyswoi tak gboko, e stan si jego druga natur", a ich
realizowanie jest odczuwane jako zaspokajanie wewntrznej potrzeby. W tym
drugim przypadku mwimy, e wzory kulturowe zostay zinternalizowane.
Wartoci. Wedle najprostszego okrelenia warto to dowolny przedmiot
materialny lub idealny, w stosunku do ktrego jednostki lub zbiorowoci
przyjmuj postaw szacunku, przypisuj mu wan rol w swoim yciu i denie do

jego osignicia odczuwaj jako przymus" (Jan Szczepaski 1972: 97).
Do
tak
szeroko
rozumianej
kategorii
wartoci
moe
nalee
zarwno
mieszkanie, jak i zdrowie. Zarwno samochd, jak wolno i mio. Zarwno

dochd, jak szacunek otoczenia. Zarwno ojczyzna, jak zgrabna figura i adna
cera.
Te przykadowo wymienione wartoci uprzytomniaj ich ogromne zrnicowanie
pod wzgldem stopnia wanoci. Waga wartoci ojczyzny i adnej cery rni si tak
bardzo,
nawet
samo
ich
zestawienie
moe
by
uznane
za
szokujc
ekstrawagancj, a nawet za witokradztwo. Dlatego te mwimy, e wartoci

tworz hierarchi.
W rnych zbiorowociach moe obowizywa denie do realizacji rnych
wartoci. Mwimy wwczas, e zbiorowoci te maj rne systemy wartoci".
Systemy owe mog si rni nie tylko pod wzgldem zespou tworzcych je
wartoci, ale rwnie (bd tylko) sposobu ich zhierarchizowania. Systemy i
hierarchie wartoci rnych zbiorowoci ludzkich s jednym z przedmiotw
zainteresowania oraz badania zarwno antropologw, jak i socjologw.
80
Niezalenie
od
wagi
wartoci
mona
wrd
nich
wyrni
wartoci
uznawane, odczuwane oraz realizowane (Ossowski 1967d). Wartoci uznawane

to takie, o ktrych czowiek wie, e powinny by dla niego atrakcyjne i e
powinien je ceni. W przypadku wartoci uznawanych czowiek, akceptujc je i
dc do ich realizacji, moe odczuwa pewien przymus zewntrzny.
Wartoci odczuwane to takie, ktre zostay gboko wchonite i stay si
czci wewntrznego wiata czowieka, a denie do ich osignicia odczuwane
jest przez niego jako wasna, naglca potrzeba. S to wartoci zinternalizowane.
Ten sam przedmiot moe by dla jednego czowieka wartoci uznawan, dla
drugiego za odczuwan. Pozbawiony suchu czowiek moe uznawa warto
muzyki i, ywic przekonanie, e naley bywa na koncertach, wykupuje karnet i
systematycznie uczszcza do filharmonii, chocia nudzi si tam miertelnie. Dla
czowieka muzykalnego, ktry lubi muzyk klasyczn, koncert jest wartoci
odczuwan i dlatego staje si bywalcem filharmonii.
Wartociami realizowanymi mog by zarwno wartoci odczuwane, jak i
uznawane. Jednake nie wszystkie wartoci, ktrych odczuwanie i uznawanie

ludzie deklaruj, s przez nich realizowane w praktyce ycia codziennego.
Niejedno przewidywanie zachowa ludzi oparte na zadeklarowanych przez nich
podczas bada wartociach zawiodo cakowicie.
Realizacja wartoci odczuwanych przychodzi nam atwiej, natomiast czciej
realizujemy uznawane. Czciej robimy co ze wzgldu na to, e tak wypada, czy
te ze wzgldu na to, e uwaamy to za nasz obowizek, ni dlatego, e mamy
tak ochot. Niekiedy zreszt robimy co nawet wbrew ochocie. Oznacza to, e
zrezygnowalimy z realizacji wartoci odczuwanej na rzecz realizacji wartoci
uznawanej.
Konieczno takich wyborw pojawia si nader czsto. Mwimy wwczas, e
mamy do czynienia z konfliktem wartoci.
Rozstrzygnicie takiego konfliktu przychodzi na og bez trudu. Kiedy konflikt
wystpuje midzy wartociami o niejednakowej wadze, wybr przedstawia si
nam jako tak oczywisty, e nawet moemy nie zauway konfliktu. Jeli na
przykad, w momencie kiedy wychodzimy do kina, matka, z ktr sami
mieszkamy, dostaje ataku serca, bez chwili zastanowienia zostajemy w domu i
zajmujemy si zapewnieniem jej pomocy lekarskiej, zapominajc o filmie, ktry
chcielimy obejrze.
Kiedy indziej jednak konflikty wartoci s znacznie powaniejsze, a niekiedy
wrcz
dramatyczne.
Powan
decyzj
jest
na
przykad
wybr
midzy
powiceniem czasu yciu zawodowemu a rodzinnemu. Czsto staj przed nim

pracujce zawodowo kobiety. Dramatycznych wyborw musi niekiedy dokonywa
lekarz, kiedy na przykad, odbierajc pord, staje w obliczu tego rodzaju
komplikacji, e mona uratowa ycie matki kosz-
Rozdzia III. Kultura 81
tem ycia dziecka albo ycie dziecka kosztem ycia matki. W dodatku wyboru
naley dokona natychmiast, gdy inaczej umr oboje. W odniesieniu do tego
przypadku mona - parafrazujc sowa poety - powiedzie, e od takich wyborw
bieleje wos.
Normy. Norma to w potocznym mniemaniu jaka regua, jaki przepis"
(Ossowska 1947:104). Normy s to prawida i reguy, wedle ktrych grupa yje.
Normy wyrastaj z wartoci. Wi si z poczuciem powinnoci. Wiele norm

przyswajaj sobie ludzie spontanicznie w procesie wzajemnego obcowania. Normy
okrelaj moralno, obyczaje, zwyczaje.
Treciowo mog si do pewnego stopnia pokrywa z jawnymi wzorami kultury.
Rni si jednake od nich wyraniejszym zwizkiem z poczuciem powinnoci, a
take tym, e s wyraniej sownie artykuowane. Waciwa danej kulturze
konfiguracja norm i wartoci bywa okrelana jako jej ad aksjonormatywny.
Sankcje. Sankcje to zarwno kary, jak i nagrody. Kada zbiorowo ma wasny
system kar i nagrd, za pomoc ktrych zachca do pewnych zachowa
uwaanych za podane i zniechca do innych, niepodanych. Kary i nagrody
mog mie charakter formalny i nieformalny. Sankcje formalne to takie, ktre s
okrelane przez przepisy oraz kodeksy karne i ktrych stosowaniem zajmuje si
wyspecjalizowany aparat administracyjny. To kara wizienia i nadawany za
zasugi order. Sankcje nieformalne to w przypadku kary wymianie czy ostracyzm
towarzyski, w przypadku za nagrody - pochwaa bd oznaki szacunku. W spo
eczestwach pierwotnych, a take w maych grupach rozwinitych spoeczestw
wspczesnych
przewaaj
sankcje
charakterze
nieformalnym,
ktre
przypadku kar mog by niejednokrotnie odczuwane jako bardziej dotkliwe ni

srogie nawet kary formalne.
2. Wielo kultur i relatywizm kulturowy Wielo kultur i kryteria ich

wyodrbniania
Zdolno tworzenia kultury, ktra jest podstawowym wyrnikiem czowieka w
wiecie istot ywych, realizowana jest w rozmaitych rodowiskach geograficznych
o zrnicowanych zasobach. Poszczeglne zbiorowoci ludzkie yj na odmiennie
uksztatowanych terenach, na ziemiach o rozmaitej glebie i w rozmaitych
warunkach klimatycznych. Kada z tych zbiorowoci zmuszona jest stara si o
przetrwanie i rozwizywa podstawowe problemy bytu czowieka, w tym jego bytu
spoecznego, w sposb dostosowany do warunkw, w jakich przyszo jej y. Co
wicej, na82
wet w tych samych warunkach problemy te mog by i bywaj rozwizywane na

rne sposoby. W dodatku kada zbiorowo ma inne koleje losu. Inne s jej
dzieje, z innymi przeciwnociami przychodzio jej si boryka, inne klski na ni

spaday.
Rozporzdza
wic
swoistym,
sobie
tylko
waciwym
zbiorem
dowiadcze. Wszystko to powoduje ogromne zrnicowanie kultur w obrbie

gatunku ludzkiego.
Poniewa kultura jest tworem zbiorowoci, podzia na rne kultury jest
pochodn podziaw na odrbne zbiorowoci ludzkie; takie, z ktrych kada
wytwarza waciw sobie kultur i yje zgodnie z wasnymi systemami wartoci
oraz realizuje sobie waciwe wzory zachowa. W rezultacie kryteria wykrelania
granic poszczeglnych kultur s tak rne, jak rne s kryteria, na ktrych
podstawie wyrniane s zbiorowoci ludzkie. Kryteria te maj rny stopie
oglnoci, a nadto czsto si ze sob krzyuj. Mamy wic, po pierwsze, kultury
zbiorowoci terytorialnych. Takimi s, a raczej byy izolowane plemiona, ktre
zamieszkiway, a niekiedy wci zamieszkuj wyranie wyodrbnione obszary i
tworz
wyranie
wyodrbnione
caoci.
Jednym
takich
plemion
byli
Trobriandczycy zamieszkujcy wyspy Pacyfiku, ktrych kultur bada wybitny antro

polog polsko-angielski Bronisaw Malinowski (1884-1942).
Pewnymi caociami s take kultury rnych zbiorowoci zamieszkujcych
terytoria jednolite pod wzgldem cech rodowiska, ktre wymusza okrelone
sposoby ycia i sprzyja upodobnianiu si kultur tych zbiorowoci. Moemy wic
mwi o kulturze grali karpackich czy amerykaskich Indian z Rwnin.
Moe te by tak, jak w przypadku Europy Zachodniej, w ktrej wielowiekowe
ssiedztwo zbiorowoci zamieszkujcych obok siebie oraz trwajca przez stulecia
komunikacja midzy nimi doprowadziy do ujednolicenia wielu cech kulturowych,
co pozwala mwi o kulturze zachodnioeuropejskiej.
Wyrniamy te kultury narodowe. Przy czym kiedy mwimy o narodowej
kulturze polskiej, francuskiej czy jakiejkolwiek innej, kryterium terytorialne czy
si z kryterium etnicznym.
Odrbnoci kulturowe wystpuj te w zbiorowociach rnicych si typem
gospodarki. Istnieje kultura spoeczestw pierwotnych, spoeczestw rolniczych
oraz kultura spoeczestw przemysowych.
Kultury bywaj wyodrbniane rwnie wedle kryteriw chronologicznych.
Wyrniana jest kultura redniowiecza, kultura epoki renesansu czy owiecenia.
Odrbnoci kulturowe charakteryzuj take zbiorowoci, ktre s segmentami
wielorako zrnicowanych, wikszych zbiorowoci. W dawniejszych czasach
takimi zbiorowociami o rnicej si kulturze bya szlachta i mieszczastwo. W
nowszych s to na przykad chopi i robotnicy.
W spoeczestwach wspczesnych zauwaalne s take odrbnoci kulturowe

zbiorowoci zoonych z ludzi nalecych do tej samej kategorii wiekowej, na
przykad kultura modzieowa.
Wobec tak wielorakiego zrnicowania kryteriw rozgraniczania kultur, w
sytuacji kiedy stopni oglnoci kultur [...] moe by wiele, mog one by, co wicej,
mierzone w rnych skalach", szczeglnej wagi nabiera pilne rozrnianie
stopni i wymiarw oglnoci". Jest to bardzo wane, poniewa niewiele zda
oglnych da si sformuowa, ktre odnosiyby si w rwnej mierze i z rwnym
sensem do kultur wyodrbnionych ze wzgldu na ekologiczne osobliwoci
rodowiska lokalnego i do kultur przywizanych do spoeczestw wyszego
rzdu, do kultur wyodrbnionych ze wzgldu na dystanse etniczne i kultur
oddzielonych z punktu widzenia dystansw spoeczno-klasowych itp." (Bauman
1966: 43-44).
Z pewn pomoc przychodzi pojcie subkultury, czyli podkultury. Podkultura
to nie kultura nisza, co sugerowa mgby przedrostek pod-", ale pewien zesp
regularnoci kulturowych, wystpujcych w dowolnej zbiorowoci, ktra jest
mniejsza od wikszej zbiorowoci bdcej podstaw wyodrbnienia danej
kultury. I tak na przykad kultur polsk moemy rozpatrywa rwnie jako
subkultur kultury europejskiej.
Najczciej jednak termin subkultura stosowany jest na okrelenie wzorw
zachowa wystpujcych w niewielkich zbiorowociach, ktre dziki odmiennoci
tych wzorw wyodrbniaj si w ramach szerszych spoeczestw. Tak wic
mamy subkultur modzieow i subkultur kibicw pikarskich, subkultur
grnicz i subkultur wizienn.
Stosunek subkultury do kultury szerszego spoeczestwa bywa rny. Czasami
jest ona wariantem szerszej kultury, jej selektywnym dostosowaniem do specyfiki
pracy (subkultura grnicza) bd warunkw ycia (subkultura modzieowa)
jakiej mniejszej zbiorowoci. Czasami jest programow negacj wartoci, norm i
wzorw zachowa obowizujcych w szerszym spoeczestwie. Bywa wwczas
okrelana
mianem
kontrkultury
bd
kultury
alternatywnej.
Terminy
te
upowszechniy si pod koniec lat szedziesitych XX wieku na okrelenie
pojawiajcych
si,
zwaszcza
wrd
wczesnej
modziey
amerykaskiej
europejskiej, rozmaitych form negacji kultury zastanej i prb budowania nowej.

Kultura wikszoci danego spoeczestwa jest okrelana mianem kultury
dominujcej.
Relatywizm kulturowy
Wielo kultur, czsto rnicych si zasadniczo, powoduje, e ludzie, ktrzy
wyroli w jednej kulturze i obowizujce w niej wzory zachowa traktuj jako
naturalne, stykajc si z odmienn kultur, skonni s jej
84
wzory zachowa postrzega jako mieszne dziwactwa, a nawet zasugujce na

potpienie bezecestwa.
Inno kulturowa atwo i wrcz odruchowo oceniana jest negatywnie. W niektrych
spoecznociach nazwa ludzie" odnosia si wycznie do wspplemiecw. Kiedy
Europejczycy, odkrywajc nowe ldy, spotykali si z ich mieszkacami, uwaali ich za
barbarzycw" i dzikusw" pozbawionych jakiejkolwiek kultury. Robili wic, co
mogli, aby ich ucywilizowa", to jest narzuci im, czsto przemoc, kultur
europejsk. Niszczc tubylcze kultury, przekonani byli, e postpuj szlachetnie.
Skonno do wynoszenia wasnej grupy ponad inne i traktowanie jej kultury jako
przewyszajcej wszystkie inne oraz ocenianie praktyk innych kultur wedle norm
kultury
wasnej
nosi
miano
etnocentryzmu,
ktrego
jedn
form
jest
europocentryzm.
Przeciwiestwem
etnocentryzmu
jest
relatywizm
kulturowy.
Relatywizm
kulturowy nie jest czym jednorodnym. International Encyclopaedia of the Social

Sciences wyrnia nastpujce jego odmiany:
Relatywizm kulturowy jako zasada metodologiczna. Oznacza wymg, aby
badacz, obserwujc i opisujc jak kultur, stosowa perspektyw uczestnika danej
kultury; aby na praktyki badanej kultury nie patrzy z punktu widzenia norm i
wartoci kultury wasnej, ale zwraca uwag na znaczenia, jakie przypisuj im
uczestnicy badanej kultury, oraz na funkcje, jakie praktyki te peni w yciu danej
zbiorowoci.
Relatywizm kulturowy jako element wiatopogldu. Polega na przekonaniu, e
wszystkie kultury s rwne. Mona je porwnywa i wskazywa podobiestwa oraz

rnice midzy nimi, ale nie wolno ich mierzy jedn miar i szeregowa na skali
kultur wyszych i niszych, lepszych i gorszych. wiatopogldowy relatywizm
kulturowy przejawia si nie tylko w uznaniu rwnouprawnienia kultur, ale i w
towarzyszcym mu postulacie tolerancji wobec wszelkich praktyk rozmaitych kultur.
Relatywizm kulturowy jako teoria i filozofia czowieka. Jest to pogld, e
czowiek jest bez reszty wytworem kultury. Jego sposb postrzegania, wartociowania
i zachowania zaley tylko i wycznie od kultury, w jakiej si wychowa i w jakiej yje.
Taki pogld bywa okrelany mianem kulturalizmu.
Relatywizm kulturowy jako relatywizm wartoci. Jest to pogld, e nie ma
wartoci uniwersalnych. Wszystkie s produktem okrelonych kultur, s wobec nich
funkcjonalne oraz zrozumiae w ich kontekcie.
Relatywizm
kulturowy
postaci
zasady
metodologicznej
budzi
najmniej
wtpliwoci i jest najatwiej i najszerzej akceptowany. Inaczej jest w przypadku

pozostaych jego postaci.
Relatywizm kulturowy jako element wiatopogldu wyrs ze szlachetnych intencji
zakwestionowania europocentryzmu, a co za tym idzie - kolonializmu europejskiego,
ktrego by podbudow ideologiczn. Jed-
nake wraz ze znikniciem kolonii zacz nabiera dwuznacznoci. Doskonale

pokazuje to wypowied jednego z przedstawicieli krajw rozwijajcych si,
uczestnika konferencji Association Internationale de Science Economique w Santa
Margherita w 1953 roku: To piknie, e cenicie nasz odrbno cywilizacyjn.
Prawda, e w naszej cywilizacji bardziej cenione s walory kontemplacji, a mniej
dobra materialne i praca gospodarcza. Tylko e, widzicie, z tym wszystkim my te
chcielibymy wicej je, cieplej si ubra, wygodniej i zdrowiej mieszka, mie
nowoczesne lekarstwo w razie choroby, jednym sowem, lepiej i duej y" (Kula
1963: 691).
Jeszcze powaniejsze zastrzeenia budzi relatywizm kulturowy jako teoria i
filozofia czowieka oraz jako relatywizm wartoci. Poczwszy od koca lat
szedziesitych XX wieku zastrzeenia te s coraz dobitniej formuowane.
Coraz czciej rozmaite badania przynosz wyniki nakazujce badaczom,
niekiedy wbrew nim samym, kwestionowa tez, e czowiek jest wycznie
wytworem kultury i nie ma adnych, czy to gatunkowych, czy osobniczych,

skonnoci wrodzonych. Kryzys teorii i filozofii relatywizmu kulturowego nastpuje
take w rezultacie prb wprowadzenia perspektywy biologii ewolucyjnej do nauk
spoecznych.
Przejawem tego kryzysu jest zainteresowanie powszechnikami kulturowymi,
a take prawem naturalnym, tak w wersji religijnej, jak i wieckiej.
W odniesieniu do powszechnikw znamienny jest przypadek amerykaskiego
uczonego, Donalda E. Browna. Prowadzi on wraz z Donaldem Symonsem w 1974
roku seminarium powicone seksualnoci czowieka. Na tym seminarium
Symons przedstawia pierwszy szkic swojej ksiki, w ktrej dowodzi, e midzy
pciami
istniej
pewne
przyrodzone,
oglnogatunkowe
rnice.
Brown,
przekonany o prawdziwoci teorii relatywizmu kulturowego i faszywoci tezy

Symonsa, zaoy si z nim, e znajdzie tak zbiorowo ludzk, w ktrej rnice
midzy mczyznami a kobietami bd si przedstawiay odwrotnie ni to
opisuje
Symons.
Nastpnie
zacz
poszukiwania
i...
przegra
zakad.
Sprowokowao go to do zajcia si powszechnikami kulturowymi i napisania o nich

ksiki. Stwierdzi bowiem, e wiedza o powszechnikach kulturowych wyznacza
relatywizmowi kulturowemu wyrane granice (Brown 1991).
Relatywizm wartoci budzi zastrzeenia nie tylko rzecznikw doktryn religijnych,
przekonanych
istnieniu
ustanowionych
przez
Boga
powszechnych
norm
moralnych, ktrych przestrzeganie obowizuje wszystkich ludzi. Antropolog

francuski i twrca strukturalizmu, Claude Levi-Strauss, z cakowicie wieckiej
perspektywy
dostrzeg
puapk
czyhajc
na
konsekwentnego
zwolennika
relatywizmu kulturowego. Kwestionowanie istnienia powszechnych norm i

przestrzeganie zakazu oceniania
86
praktyk obcych kultur w kategoriach dobra i za skazuje na bezradno wobec tego

wszystkiego, co we wasnej kulturze postrzega si jako zo. Nie majc oglnej
miary dobra i za, czowiek nie ma uzasadnienia dla mniejszej tolerancji w stosunku
do tego, co go otacza, ni do tego, z czym styka si w kulturach obcych.
Jednoczenie nie moe zrzec si odpowiedzialnoci za zo bdce czci jego
wasnej kultury. Proponowanym przez Levi-Straussa sposobem na uniknicie tej
puapki jest odwoanie si do istoty czowieka jako podstawy odrnienia dobra od
za.
za
odnale
mona
przez
oderwanie
wzroku
od
poszczeglnych
spoeczestw i oglne na nie spojrzenie (Levi-Strauss 1960: 411-424).
3. Dziedziny kultury i kultura symboliczna

Kultura spoeczestwa pierwotnego bya kultur spoeczestwa stosunkowo
nieduego i mao zrnicowanego, w ktrym rne sfery ycia wzajemnie si
przenikay. Czynnoci zwizane z zaspokajaniem potrzeb bytowych wizay si nie
tylko ze stosunkami spoecznymi, ale i z praktykami magicznymi oraz rozmaitymi
rytuaami. Same stosunki i powizania spoeczne rwnie obudowane byy magi
oraz rytuaem, a ich posta uzasadniay mity. W rezultacie kultura spoeczestwa
pierwotnego
bya
wzgldnie
jednolit
konfiguracj
powizanych
ze
sob
elementw. Jej caociowe badanie byo nie tylko moliwe, ale i konieczne. Tak te
badali j antropolodzy.
Inaczej
jest
spoeczestw
przypadku
przemysowych,
wspczesnych,
w
ktrych
wielorako
stopniowo
zrnicowanych
zanikaj
zbiorowoci
ogarniajce cao ycia czowieka. W spoeczestwach tych rne sfery ycia

zbiorowego oddzielaj si i autonomizuj. Powoduje to, e caociowe badanie ich
kultury przestaje by moliwe. W tej sytuacji stosowane s dwa rozwizania.
Jedno polega na tym, e badacze dalej skupiaj uwag na caoci kultury, ale
ju nie caego spoeczestwa, tylko jego segmentw wyrnianych na podstawie
rozmaitych kryteriw (zob. Wielo kultur i kryteria ich wyodrbniania, s. 81).
Drugim rozwizaniem jest wydzielanie w caociowej kulturze rnych jej
dziedzin i skupianie uwagi tylko na niektrych z nich. Przydatnym dla socjologa
podziaem jest podzia na kultur bytu, kultur spoeczn oraz kultur
symboliczn, wprowadzony przez Antonin Koskowsk (Koskowska 1981: 110111).
Zwaywszy, e treci kultury s wartoci, wyrastajce z nich wzory zachowa
i normy oraz sankcje zabezpieczajce ich przestrzeganie, kultura bytu to ta ich
cz, ktra odnosi si do relacji z natur, produkcji, dystrybucji i konsumpcji
dbr oraz usug, a take do czynnoci ochron-
Rozdzia III. Kultura
87
nych i obronnych. Kultura spoeczna z kolei to treci kulturowe odnoszce si do

stosunkw midzy ludmi, regulujce te stosunki i okrelajce ich formy. Kultura
symboliczna wreszcie to ta cz kultury, ktra bliska jest temu, co potocznie

postrzegane jest jako kultura po prostu, czyli kultura" bez adnego przymiotnika.
W pracach badaczy bywa okrelana jako kultura w wszym sensie". Wszym
oczywicie w stosunku do caociowego, antropologicznego pojcia kultury.
W publicystyce i nie tylko spotka mona rwnie takie okrelenia, jak kultura
literacka, kultura muzyczna, kultura polityczna i inne. Stosunek tak wydzielanych
dziedzin kultury do wskazanego ju podziau bywa dwojakiego rodzaju. Po
pierwsze, s to czci kultury symbolicznej (na przykad kultura muzyczna). Po
drugie, jest to cz caociowej kultury, zwizana z jak wyranie wyodrbnion
sfer ycia zbiorowego i zawierajca w sobie elementy zarwno kultury spoecznej,
jak i symbolicznej. Tak rozumiana jest na przykad kultura polityczna". Nie od rze
czy bdzie te wspomnie, e czsto posugiwanie si okreleniem kultura" z
najrozmaitszymi przymiotnikami nie ma ugruntowania w adnej oglnej teorii
kultury i jest zwyczajnym naduyciem sownym.
Kultura symboliczna
Kultura symboliczna obejmuje wartoci i wzory zachowa zwizane z zaspokajaniem
potrzeb ludzkich wykraczajcych poza podstawowe potrzeby czowieka, ktrych
zaspokojenie jest niezbdne dla przeycia. Jest specyficznie ludzkim rodkiem
zaspokajania
waciwych
czowiekowi
takich
potrzeb,
jak
dawanie
wyrazu
uczuciom i impulsom twrczym oraz uzyskiwanie poczucia cznoci z innymi

ludmi i uczestnictwa we wsplnocie. Tego rodzaju potrzeby nazywane s
ekspresyjno-integracyjnymi.
Dziedzina kultury symbolicznej to dziedzina symboli. Symbole czsto bywaj
rozumiane szeroko i utosamiane ze znakami. Jednake istnieje wiele racji, aby
mianem
symboli
okrela
tylko
niektre
znaki
odznaczajce
si
pewnymi
szczeglnymi cechami.
Znak w najoglniejszym ujciu to kady przedmiot czy zjawisko, ktre ludzie
odnosz do czego innego. Znak charakteryzuje stosunek do tego, co oznacza.
Jest to stosunek midzy znaczonym a znaczcym. Taki stosunek zachodzi na
przykad midzy czerwonym wiatem na skrzyowaniu ulicznym (znaczce), ktre
oznacza nakaz zatrzymaj si" (znaczone). Najpowszechniejszym systemem znakw
jest jzyk. Systemem znakw jest te dowolny alfabet, w ktrym kady znak
graficzny oznacza bd dwik, jak w fonetycznym alfabecie aciskim, bd
przedmiot czy pojcie, jak w alfabecie chiskim.

Znaczna cz znakw peni funkcje instrumentalne. Nie ma wasnej treci i ich
warto jest wycznie wartoci narzdzia sucego przeka-
88
zywaniu treci tego, co jest znaczone. Zadanie przekazu speniaj tym lepiej, im
mniej same narzucaj si uwadze.
Jednake istniej wartoci o tak wielkiej wadze, e cz przynalenego im
respektu spywa na ich znaki. Znaki te wskutek tego nabieraj samoistnej
wartoci. Te znaki to wanie symbole w wszym czy - jak niektrzy uwaaj waciwym znaczeniu.
Antonina Koskowska pisze o nich: Cech symbolu rnic go od innych
postaci znaku jest [...] to, e sam nonik znaczenia, przedmiot oznaczajcy, staje si
wyczuwalny i wany. Znak o instrumentalnych funkcjach tym lepiej spenia swoje
zadanie, im bardziej jest przezroczysty, nie narzucajcy si uwadze nadawcy i
odbiorcy. Symbol natomiast w swym postrzegalnym aspekcie sam staje si
wartoci. Musi by traktowany z szacunkiem, jaki naley si temu, co oznaczane"
(Koskowska 1991a: 30).
Doskonaym przykadem tak rozumianego symbolu jest krzy w kulturze
chrzecijaskiej.
kulturze
katolickiej
Polski
take
obraz
Matki
Boskiej
Czstochowskiej, i to nie tylko jego orygina, ale i kopie. Kopia tego obrazu
wdruje po Polsce, wszdzie przyjmowana niezwykle uroczycie i z ogromnym
naboestwem.
Innym
przykadem
tak
rozumianych
symboli
symbole
narodowe: Orze Biay, flaga biao-czerwona. Obowizuje wobec nich postawa

szczeglnego szacunku, a lekcewace zachowanie postrzegane jest jako ich
profanacja.
Wartoci, ktrych znaki maj posta symboli, maj nie tylko wag szczegln,
ale s wartociami autotelicznymi, to jest s wane jako takie, a denie do ich
realizacji jest samoistnym celem, nie za drog do celu znajdujcego si poza nimi.
Dziedzina kultury symbolicznej to wiat autotelicznych wartoci, symboli i
zachowa. W przeoeniu na konkrety spoeczne jest to wiat religii, sztuki, zabawy,
a po czci rwnie nauki. Wiele bada naukowych motywowanych jest potrzeb
zaspokojenia ciekawoci. Twrczo artystyczna w znacznej mierze wynika z
potrzeby samego tworzenia czy te ekspresji emocji. Kiedy modlimy si, nie
chcemy realizowa adnego innego celu poza sam modlitw, ktra jest dla nas
form kontaktu z Bogiem. Suchajc muzyki, ogldajc obrazy w muzeach i
czytajc ksiki, nie mamy na celu niczego innego jak suchanie, ogldanie i
czytanie. Jednoczenie kada z tych czynnoci nie jest biernym odbiorem treci,
albowiem kademu z przekazw przypisujemy znaczenie i rozumiemy go po
swojemu". Oczywicie, w wielu przypadkach w gr mog wchodzi take
dodatkowe cele uboczne (na przykad ch zarobienia pienidzy, uzyskania
wyszej pozycji bd dostosowania si do obowizujcych wzorw zachowa), ale
wanie jako uboczne, ktre nie okrelaj charakteru wiata religii, nauki, sztuki
czy zabawy.
Obraz przedstawiajcy pejza nie ma adnego innego celu poza ukazaniem jego
pikna. Powieszony na cianie, dodaje urody pomieszczeniu
i nie suy niczemu poza dostarczaniem przey estetycznych. Jest elementem

autotelicznej kultury symbolicznej. Jest nim nawet wtedy, kiedy motywem jego
namalowania bya potrzeba pienidzy, a zawieszenia na cianie - ch podniesienia
prestiu waciciela. Motywy te bowiem nie przekrelaj jego autotelicznej
wartoci jako obrazu, ktrego jedynym celem jest bycie obrazem.
4. Kultura jako przedmiot zainteresowania socjologii

Kultura stanowi przedmiot zainteresowa kilku dyscyplin, nie tylko socjologii.
Zajmuje si ni oczywicie antropologia. Oprcz niej etnografia oraz stosunkowo
moda na naszym gruncie dyscyplina noszca miano kulturoznawstwa. Kada z
nich nieco inaczej wykrela obszar kultury bdcy przedmiotem jej docieka, na
czym innym koncentruje uwag oraz stosuje odmienne procedury badawcze.
Granice
midzy
tymi
dyscyplinami,
tak
jak
midzy
wszystkimi
innymi
wchodzcymi w zakres nauk spoecznych, s pynne. Ponadto w rnych krajach

przebiegaj odmiennie i s czsto wyznaczane nie tyle przez rnice zaoe
teoretycznych, ile przez uksztatowan w danym kraju tradycj akademick i prak
tyk badawcz.
Na gruncie polskim gwnym przedmiotem zainteresowa socjologii jest
kultura symboliczna i jej zwizki z yciem zbiorowym ludzi (Bokszaski 1991: 245).
Nie znaczy to, e zainteresowania polskich socjologw ograniczaj si do tej

dziedziny kultury. Wrd polskich prac socjologicznych mona znale wiele
takich,
ktre
podejmuj
problematyk
kultury
jej
antropologicznym,
caociowym ujciu.
Czstym przedmiotem zainteresowa socjologii polskiej s systemy wartoci i
ich zrnicowanie spoeczne. Innym - style ycia, ich spoeczne zrnicowanie i
przemiany. W polu uwagi socjologw polskich s take najrniejsze zbiorowoci
o wasnej subkulturze. Prawd jednak jest, e wielu autorw podejmujcych t
lub inn problematyk z zakresu caociowo rozumianej kultury, z trudem, jeli w
ogle, zgodzioby si na miano socjologw kultury, a moe nawet zdziwioby si,
dowiadujc, e zajmuj si socjologi kultury.
W podejciu socjologicznym do zjawisk kultury, rozumianej zarwno caociowo,
jak i utosamianej z kultur symboliczn, wyrni mona dwie odmienne
perspektywy. Jedn jest perspektywa zrnicowania spoecznego, ktra prowadzi
do zainteresowania zwizkami wzorw zachowania si, sposobw uywania
jzyka oraz stopnia przyswojenia kultury symbolicznej z miejscem zajmowanym w
hierarchii spoecznej. Drug -perspektywa spjnoci grupy.
90
Rozpatrywanie kultury jako czynnika zespalajcego grup widoczne jest

zwaszcza w rozwaaniach i badaniach dotyczcych kultury narodowej. W
odniesieniu do niej wanym przedmiotem uwagi sozologicznej jest kanon kultury
narodowej. Jest on rozumiany jako zesp dzie artystycznych, wiedzy, norm i
zasad, ktrych znajomo uwaa si za obowizujc czonkw zbiorowoci
narodowej i ktra jest wpajana nowym pokoleniom w procesie kulturalizacji, czyli
wprowadzania w narodow kultur przez tradycj rodzinn, rodowisko i
specjalne instytucje owiatowe" (Koskowska 1991b: 53). Ksztat tego kanonu, jego
zmiany w czasie, czynniki wpywajce na te zmiany oraz stopie jego akceptacji i
rzeczywistej znajomoci w rnych segmentach spoecznoci narodowej s
przedmiotem socjologicznych bada empirycznych.
Kultura
ujciu
socjologicznym
bywa
te
traktowana
jako
system
komunikowania. Przy takim podejciu pojawiaj si natychmiast klasyczne pytania

dotyczce procesu komunikacji: kto komunikuje, co, przez jaki kana i z jakim
skutkiem.
Pytania
te
wyznaczaj
obszar
docieka
teoretycznych
bada
empirycznych. W odniesieniu do nadawcy treci kulturowych najczciej zaznacza

si druga z wymienionych perspektyw badawczych. Podkrelany jest wpyw warstw
dominujcych na ksztat kanonu kulturowego. To one decyduj, jak naley si
zachowywa, jakiego sownictwa uywa, jakie wartoci uznawa, a take co si
ma podoba. Narzucanie wasnych standardw kulturowych suy umacnianiu ich
uprzywilejowanych pozycji.
W odniesieniu do drg przekazu socjologowie kultury wyrniaj trzy ukady",
w ktrych przekaz treci kultury symbolicznej odbywa si w odmienny sposb
(Koskowska 1964, 1991a; Bokszaski 1991).
Pierwszy to ukad bezporednich i osobistych stosunkw spoecznych. Tak
przekazywane s treci kulturowe w spoeczestwach pierwotnych, jak rwnie w
rodzinach, grupach koleeskich czy spoecznociach lokalnych. W tym ukadzie
nie ma podziau na twrcw i odbiorcw. Tworzenie kultury jest procesem
spontanicznym, ktry zachodzi w toku bezporednich kontaktw i jest spleciony z
codziennymi czynnociami.
W drugim ukadzie te mamy do czynienia z przekazem bezporednim, ale
sprofesjonalizowanym. Wystpuje tu wyrany podzia na profesjonalnych twrcw
i odbiorcw. Jedni i drudzy mog zreszt zamienia si miejscami: aktor grajcy w
teatrze moe nastpnego dnia kupowa obraz od malarza, ktry poprzedniego
wieczoru oglda go na scenie. Kontakty midzy twrc a odbiorc poddane s
okrelonym reguom i odbywaj si w obrbie organizacji takich, jak teatr,
filharmonia,
galeria
sztuki.
Ponadto
twrcy
legitymuj
si
formalnym
wyksztaceniem, ktre uprawnia do zajmowania si dan dziaalnoci twrcz.
Trzeci wreszcie to ukad, w ktrym mamy do czynienia z porednim kontaktem

midzy twrc a odbiorc, a przekaz treci kulturowych odbywa si przy uyciu
takich rodkw jak druk, radio, telewizja.
Te trzy ukady, charakteryzujce si rnymi sposobami przekazu kultury
symbolicznej, pozwalaj wyrni jej trzy formy. W pierwszym ukadzie kultura
symboliczna jest przemieszana z kultur bytu i kultur spoeczn. Kultura
symboliczna drugiego ukadu jest najczciej kultur elitarn, kultura trzeciego za
to kultura masowa (zob. Kultura masowa, s. 424).

W empirycznie zorientowanej socjologii kultury centralne miejsce zajmuj
badania tak ilociowe, jak i jakociowe uczestnictwa kulturalnego". W tego rodzaju
badaniach podstawowym problemem jest okrelenie zwizku midzy spoecznym
usytuowaniem ludzi a ich uczestniczeniem w wyrnionych wyej ukadach kultury.
ROZDZIA IV
Zmiana spoeczno-kulturowa
1. Klasyczne teorie rozwoju spoecznego: marksizm i ewolucjonizm 96

2. Typy spoeczestw 100
3. Teorie modernizacji, konwergencji i zalenoci 104
4. Dziaania ludzi oraz ruchy spoeczne jako czynniki zmiany 108
Socjologi
zrodzia
wieku
XIX
potrzeba
zrozumienia
ksztatujcego
si
spoeczestwa przemysowego i znalezienia rodkw zaradczych na utrapienia

spoeczne towarzyszce temu procesowi (zob. Historyczne warunki narodzin
socjologii jako dyscypliny naukowej, s. 23). August Comte, tworzc program
socjologii, z
ktr
wizano nadzieje
na
pomoc w
rozwizywaniu
kwestii
praktycznych, nie mg uciec od pytania, skd wzi si stan obecny i jak

zapowiada si przyszo. W socjologii wyrni dwa podstawowe dziay: statyk
i dynamik. Ta ostatnia miaa zajmowa si odpowiedzi na te wanie pytania.

W wersji Comte'a odpowiedzi te przybray posta historiozoficznego schematu
rozwoju caej ludzkoci, podobnego do tych, jakie z upodobaniem tworzyli
osiemnastowieczni filozofowie, upowszechniajc pojcie rozwoju spoecznego
kojarzonego z postpem.
Okrelenie socjologii jako nauki o zjawiskach i procesach zachodzcych w
zbiorowociach ludzkich
jednoznacznie wskazuje, e pole uwagi socjologii
obejmuje zarwno statyczne, jak i dynamiczne strefy ycia spoecznego. Procesy

zmian byy i s przedmiotem zainteresowa socjologii, chocia w miar jej rozwoju
przeksztaca si charakter tych zainteresowa. Pocztkom socjologii waciwa bya
perspektywa historiozoficzna, ktra z czasem zanikaa, ustpujc miejsca
badaniom zmian zachodzcych w okrelonych miejscach i w obrbie ograniczonych
odcinkw
czasu.
Uwag
przedstawicieli
poszczeglnych
subdyscyplin
socjologicznych i orientacji teoretycznych zaczy przyciga rozmaite zakresy i

przejawy zmian.
Mona
bowiem
interesowa
si
zmianami
zachodzcymi
na
poziomie
makrospoecznym w caych spoeczestwach i systemach midzynarodowych albo

zmianami
na
lokalnych
lub
poziomie
wielkich
mezospoecznym
organizacjach
zachodzcymi
albo
te
zmianami
spoecznociach
na
poziomie
mikrospoecznym, to jest dziejcymi si w obrbie maych grup i w ludzkich

postawach.
Badajc zmiany, mona kierowa uwag na charakter nastpujcych po sobie
form spoecznych bd te skupia si na czynnikach wywoujcych dane zmiany.
Pyta, jak zachodzi zmiana lub dlaczego.
Podstawowym pytaniem, zwaszcza w odniesieniu do zmian na poziomie
makrospoecznym, jest pytanie o to, czy i w jakiej mierze zmiana jest wynikiem
samoistnego rozwoju moliwoci tkwicych w danym spo-
96
eczestwie, czy te jest rezultatem bodcw zewntrznych (na przykad zmian

rodowiska przyrodniczego, zapoycze z innych spoeczestw, oddziaywania
wzorw kulturowych innych spoeczestw).
Rozmaicie ukierunkowane studiowanie zmian w ramach rnych podej
teoretycznych prowadzi do formuowania szczegowych socjologicznych teorii
zmiany okrelonych wycinkw ycia spoecznego zamiast jednej oglnej teorii

zmiany, ktra dotyczyaby jego caoci i okrelaa wszystkie jej czynniki.
Dla socjologii wspczesnej charakterystyczne jest odejcie od pojmowania
zmiany jako procesu samoistnego rozwoju, a take porzucenie przekonania, e
proces historyczny jest nieodwracalny, a jego przebieg - konieczny. Podkrela si
znaczenie dziaalnoci czowieka i nieprzewidywalno biegu wydarze oraz
nieokrelono przyszoci, otwartej na rne moliwoci.
Jest to jeden z przejaww wzrastajcego wpywu rnych wersji socjologii
humanistycznej (zob. Socjologia jako dyscyplina naukowa, s. 26). Takiej wic
socjologii, ktra traktuje rzeczywisto spoeczn jako wci tworzon przez ludzi
i podkrela znaczenie ich aktywnoci oraz koniecznoci uwiadomienia sobie, e
na nic nie jestemy skazani i wiele moliwoci jest przed nami otwartych.
Przy
wszystkich
socjologw
rnicach
podejmujcych
zainteresowa
problematyk
zmian
podej
teoretycznych
skupiona
jest
na
uwaga
zmianach
zwizanych ze spoeczestwem przemysowym - jego ksztatowaniem oraz

dalszymi przeksztaceniami, ich przyczynami i skutkami.
1. Klasyczne teorie rozwoju spoecznego: marksizm i ewolucjonizm

Marksizm
Teoretyczne rozwaania Marksa wynikay z potrzeby znalezienia sposobu zmiany
wspczesnego mu spoeczestwa, nazywanego przez niego kapitalistycznym
bd buruazyjnym.
Marks, z pasj krytykujc istniejc rzeczywisto, stwierdzi, e krzywdy i cierpienia
ludzi i w ogle cae zo, jakie niesie ze sob kapitalizm, nie s niczym
przypadkowym i przejciowym, ale nale do jego niezbywalnych cech. Wynika z
tego prosty wniosek, e nie naley myle o naprawianiu istniejcych stosunkw,
ale z ca moc dy do ich cakowitej zmiany. Aby jednak dziaania na rzecz
realizacji
tego
celu
byy
skuteczne,
naley
odkry,
co
rzdzi
zmianami
spoecznymi. Pytanie o to stao si dla niego pytaniem podstawowym, a

odpowied, jakiej udzieli, w znacznej
Rozdzia IV. Zmiana spoeczno-kulturowa
97
mierze okrelia charakter marksowskiej socjologii jako materializmu his

torycznego.
Teori Marksa charakteryzowaa scjentystyczna i makrospoeczna perspektywa

oraz holizm (zob. Socjologia jako dyscyplina naukowa, s. 26). Z takiej perspektywy
teoretycznej spoeczestwo ukazywao mu si jako obiektywnie istniejca cao,
ktrej wszystkie czci s ze sob powizane, a zainteresowanie jego zmian
prowadzio do koncentrowania uwagi na procesie historycznym. Marks uzna,
e proces ten, podobnie jak procesy przyrodnicze, poddany jest rzdom praw i
przebiega w sposb konieczny. Marksowska teoria zmiany staa si teori
rozwoju spoecznego, zadaniem naczelnym za - wykrycie jego praw.
Marks sformuowa je na podstawie analizy wspczesnego mu kapitalizmu.
Dostrzeone prawidowoci jego dynamiki uzna za oglne prawa rozwoju
spoecznego, sam kapitalizm za za jedn z przejciowych form historycznych.
Doprowadzio to Marksa do sformuowania teorii formacji spoecznych.
Formacje
spoeczne
byy
przez
niego
traktowane
zarwno
jako
typy
spoeczestw, jak i etapy rozwoju spoecznego. Wyrni formacje: azjatyck,

antyczn, feudaln i buruazyjn. Z czasem dodano do nich formacj wsplnoty
pierwotnej, w ktrej nieznana bya wasno, oraz przysz, kocow formacj
komunistyczn, w ktrej wasno zostanie zniesiona.
Marks uwaa, e charakter formacji okrela istniejcy w niej sposb
produkcji uwarunkowany poziomem materialnych si wytwrczych, to jest
rodkw technicznych i umiejtnoci posugiwania si nimi. Pisa: arna daj
nam
spoeczestwo,
ktremu
przewodzi
pan
feudalny,
myn
parowy
spoeczestwo, w ktrym wysuwa si na czoo przemysowy kapitalista" (Marks

1962: 141).
Rodzaj si wytwrczych i sposb produkcji okrelany jest przez ksztat
stosunkw
produkcji, to jest stosunkw midzy ludmi, w tym form
wasnoci, jakie w sposb konieczny i niezaleny od czyjejkolwiek woli powstaj

w zwizku z procesem produkcji. Siy wytwrcze i uwarunkowane nimi stosunki
produkcji stanowi baz kadej formacji. Baza ta decyduje o ksztacie
nadbudowy, to jest o ustroju prawno-politycznym i charakterze kultury
symbolicznej kadej formacji. Myl t Marks sformuowa dobitnie i lapidarnie:
Caoksztat
[...]
stosunkw
produkcji
stanowi
ekonomiczn
struktur
spoeczestwa, realn podstaw, na ktrej wznosi si nadbudowa prawna i

polityczna i ktrej odpowiadaj okrelone formy wiadomoci spoecznej.
Sposb
produkcji
ycia
materialnego
warunkuje
spoeczny,
polityczny
duchowy proces ycia w ogle. Nie wiadomo ludzi okrela ich byt, lecz
przeciwnie, ich byt spoeczny okrela ich wiadomo" (Marks 1966: 9).
rda dynamiki spoecznej Marks widzia w bazie. Siy wytwrcze wci si
rozwijaj i w miar ich rozwoju pojawia si i narasta sprzeczno
98
midzy nimi a dotychczasow form stosunkw produkcji. Wymusza to ich zmian.

Powstaje nowa baza, z ktr z kolei zaczyna by sprzeczna istniejca nadbudowa, co
wywouje zmiany w tej ostatniej. Te prawidowoci rozwoju spoecznego uzna za
obowizujce we wszystkich formacjach.
Dla Marksa istotne byo wykazanie na podstawie praw rozwoju spoecznego, e
koniec
kapitalizmu
jest
koniecznoci
historyczn.
Kres
kapitalizmu
mia
zapocztkowa prawdziw histori ludzkoci. Dotychczasowe dzieje to tylko

prehistoria.
O specyfice marksowskiej teorii rozwoju decyduj jej dwie cechy. Jedn jest
orientacja przyszociowa, drug uznanie sprzecznoci i konfliktw za si
napdow rozwoju.
Teoria formacji i rozwoju spoecznego Marksa bya w pniejszych czasach
rnie interpretowana i stanowia przedmiot gorcych sporw w rodowiskach
marksistowskich. Byy trzy kwestie sporne.
Czy przysze spoeczestwo komunistyczne moe by zwieczeniem tylko
jednej, europejskiej drogi rozwojowej, czy te wiedzie do niego wicej drg?
Wymieniona przez Marksa formacja azjatycka obok antycznej pozwalaa sdzi, e
uwzgldnia on t drug moliwo. Nie byo to jednak do koca jasne.
Czy aby doj do komunizmu, konieczne jest przejcie przez wszystkie
wczeniejsze etapy (formacje)?
Jaka
jest
rola
wiadomej
dziaalnoci
ludzkiej
procesie
rozwoju
spoecznego, ktry ze swej istoty jest koniecznoci historyczn? W jakiej mierze

zmiany
form
spoecznych
zachodz
samoistnie
wskutek
zmian
sferze
gospodarki, w jakiej za wymagaj wiadomego dziaania politycznego? Marks

bowiem raz pisa, e adna formacja spoeczna nie ginie, zanim nie rozwin si
wszystkie te siy wytwrcze, ktrym daje ona dostateczne pole rozwoju" (Marks
1949: 338), kiedy indziej natomiast podkrela znaczenie wiadomoci klasowej dla
powstania rewolucyjnego ruchu mas, ktry pooy kres formacji buruazyjnej (zob.
Karol Marks i pojcie historyczne klasy, s. 280).
Dyskusje wok tych kwestii nie miay charakteru czysto akademickiego.

Przekaday si na pytania, na ktre odpowied miaa bezporednie znaczenie dla
praktyki politycznej. Na przykad czy moe powsta komunizm w kraju, w ktrym
nie ma w ogle kapitalizmu? Albo czy tam, gdzie kapitalizm istnieje w formie nie
rozwinitej, naley dziaa na rzecz jego obalenia, czy te przyspieszenia jego
rozwoju dla szybszego przejcia przez ten konieczny etap drogi do komunizmu? I
wreszcie -czy naley zakada, e do rewolucji obalajcej kapitalizm dojdzie samo
istnie, czy te konieczna jest aktywno polityczna mas, a dla jej pobudzenia dziaalno organizacji takich jak partie polityczne i zwizki zawodowe?
99
Na pytania te udzielano rozmaitych odpowiedzi, co prowadzio do rnicowania

si orientacji politycznych o marksowskim rodowodzie, z ktrych jedne okrelay si
jako
komunistyczne,
inne
jako
socjalistyczne.
Na
przykad
Zwizku
Radzieckim rnice w interpretacjach Marksa miay tak grone konsekwencje, e

niektrych doprowadziy przed pluton egzekucyjny lub do obozu.
Ewolucjonizm
Podstawowe zaoenia ewolucjonizmu, ktrego dziewitnastowiecznym klasykiem
by Herbert Spencer (1820-1903), byy po czci takie same jak marksowskie.
Ewolucjonizm, podobnie jak teori Marksa, cechuje perspektywa makrospoeczna
i scjentystyczna oraz holizm. czy je te przekonanie, e rozwojem spoecznym
rzdz prawa. W tym miejscu jednak kocz si podobiestwa i zaczynaj rnice.
O zasadniczej odmiennoci ewolucjonizmu i teorii marksowskiej decyduj dwie
rzeczy.
Jedn jest odmienne pojmowanie praw rzdzcych rozwojem spoecznym. Dla
Marksa prawa te byy prawami cile spoecznymi, chocia pod wzgldem
rygoryzmu
podobnymi
do
praw
przyrody.
Dla
Spencera,
take
wielu
pniejszych neoewolucjonistw, prawa rzdzce ewolucj spoeczestw byy tymi

samymi prawami, ktre rzdz ewolucj w wiecie przyrody. Za podstawowe,
oglne prawo ewolucji uznawali integracj materii i rozproszenie ruchu. W jzyku
Spencera byo to przechodzenie od zdezintegrowanej homogenicznoci" (w
przyrodzie
jej
przykadem
jest
kolonia
korali)
do
zintegrowanej
heterogenicznoci" (przykadem jest wielokomrkowy organizm). Uwaali, e

ewolucja tak w wiecie przyrody, jak i wiecie spoecznym jest tym bardziej
zaawansowana, im bardziej skomplikowana jest struktura organizmu i wicej
funkcji ulega w nim wyodrbnieniu. Zgodnie z tym prawem przebiega zarwno
rozwj cywilizacji jako caoci, jak i rozwj jednego plemienia czy narodu.
Drug jest odmienna orientacja czasowa, ktra u ewolucjonistw jest
orientacj przeszociow. Uwag ich przyciga droga, jak ludzko kroczya i
kroczy w kierunku nowoczesnego spoeczestwa przemysowego, bdcego w ich
oczach zwieczeniem dziejw i poniekd ich kresem. Za gwne zadanie uwaaj
wykrelenie oglnej linii rozwoju, ktry mniej lub bardziej wyranie utosamiaj z
postpem.
Ewolucjonizm
zyska
znaczcy
wpyw
antropologii
spoecznej.
Ewolucjonistycznie zorientowani antropolodzy, badajc rozmaite spoeczestwa

pozaeuropejskie, za jedno z gwnych zada uwaali okrelenie ich etapu
rozwojowego.
Zaliczanie
spoeczestw
do
rnych
stadiw
jednokierunkowego
rozwoju,
uznawanie jednych za mniej, innych za bardziej rozwinite nie mogo nie mie w
podtekcie elementu oceniajcego. W rezultacie ubocz-
100
na konsekwencj orientacji ewolucjonistycznej stao si odmawianie wartoci tym

elementom kultury, ktre odbiegay od wzorw europejskich. Pozwalao to
znajdowa usprawiedliwienie europejskiego panowania kolonialnego jako misji
cywilizacyjnej przyspieszajcej dochodzenie do spoeczestwa przemysowego i jego
dobrodziejstw przez spoecznoci znajdujce si na niszych etapach rozwoju.
Po drugiej wojnie wiatowej nastpi zmierzch kolonializmu. Sprzyjao to coraz
szerszemu dostrzeganiu wartoci innych kultur i przewiadczeniu, e z pewnymi
problemami potrafi radzi sobie lepiej ni europejska kultura spoeczestwa
przemysowego, a nawet e ich w ogle nie maj. Ewolucjonizm stan przed
powanym wyzwaniem.
Podj je neoewolucjonizm, i to na rne sposoby. Jednym z nich byo na
przykad odrnienie ewolucji konkretnej od ewolucji oglnej. Ta pierwsza to
ewolucja poszczeglnych kultur, z ktrych kada idzie wasn drog rozwojow,
przechodzc przez powizany historycznie cig form. Ta druga to wyanianie si
kolejnych poziomw rozwoju powszechnego, cig stadiw, ktrych ilustracj s

konkretne, historyczne formy. Autorzy tej koncepcji uwaali, e wtedy kiedy
koncentruj uwag na aspekcie konkretnym ewolucji kulturowej, s relatywistami
kulturowymi (zob. Relatywizm kulturowy, s. 83) (Sahlins 1975).
Neoewolucjonizm ma wiele wariantw. czy je z klasycznym ewolucjonizmem
nawizywanie
do
jego
podstawowych
tez,
podejmowanie
poszczeglnych
problemw, ktrymi si interesowa, bd te stosowanie ewolucjonistycznej

perspektywy przy badaniu zjawisk spoecznych. W tym ostatnim przypadku
ewolucjonizm moe oznacza jedynie uznanie zmiennoci za niezbywaln cech
zjawisk, postrzeganie ich jako stale zmieniajcych si w sposb agodny i powolny,
czyli ewolucyjnie (Chmielewski 1988).
Poza krgiem swoich zwolennikw ewolucjonizm wywar wpyw na socjologi,
rozbudzajc u jej przedstawicieli wiadomo rozmaitoci spoeczestw, a tym
samym istnienia rnych drg wiodcych do spoeczestwa przemysowego oraz
specyficznych dla rnych typw spoeczestw barier i skutkw uprzemysowienia.
2. Typy spoeczestw
W konstruowanych przez ewolucjonistw cigach rozwojowych najczstszym
kryterium wyrniania typw spoeczestw traktowanych jako etapy rozwoju jest
poziom techniki okrelajcej podstawowy sposb zdobywania rodkw do ycia. W
typologiach ewolucjonistw wystpuj cztery podstawowe typy spoeczestw:
spoeczestwo
zbieracko-myliwskie
nie
znajce
uprawy
roli;
rolnicze
spoeczestwo kopieniackie nie znajce
101
puga i uprawiajce ziemi za pomoc motyki; rozwinite spoeczestwo rolnicze

uywajce puga; spoeczestwo przemysowe.
Charakterystyka
tych
typw,
uzupenianych
podtypy,
bywa
bogata
wielostronna. Uwzgldnia charakter podziau pracy, rodzaj wzajemnych powiza

midzy ludmi, zrnicowanie spoeczne, ksztat rodziny i form wadzy, a take
znajomo pisma.
Bogatych
charakterystyk
typw
spoeczestw
przedprzemysowych
znajdujcych si w rnych czciach wiata dostarczaj dziea antropologw
spoecznych
kulturowych.
Socjolodzy,
jak
wiadomo,
skupiaj
uwag
na
wspczesnym spoeczestwie przemysowym, jego powstaniu oraz przemianach.

W odniesieniu do wczeniejszych form spoecznych zadowalaj si oglnym
pojciem spoeczestwa tradycyjnego.
W analizach socjologicznych oznacza ono najczciej spoeczestwo istniejce
w europejskim krgu kulturowym do czasu rewolucji przemysowej. Suy
zazwyczaj jako to do charakterystyki spoeczestwa przemysowego.
W ostatnich dziesicioleciach zaczo upowszechnia si przekonanie, e
zachodzce w spoeczestwie przemysowym zmiany doprowadzaj do powstania
nowej jakoci - spoeczestwa nowego typu. Pojawio si pojcie spoeczestwa
poprzemysowego, ponowoczesnego, zwanego take informacyjnym.
Spoeczestwo tradycyjne
Spoeczestwo tradycyjne oparte jest na rolnictwie i dominuje w nim gospodarka
naturalna. Jednostkami produkcyjnymi s gospodarstwa domowe, w znacznej
mierze samowystarczalne. Rynek i wymiana towarowa s sabo rozwinite.
Znikom rol odgrywa denie do zysku jako motywacja dziaa gospodarczych.
Pienidz ma niewielki wpyw na ksztat stosunkw spoecznych oraz okrelanie
miejsca czowieka w spoeczestwie. Czowiek jest postrzegany jako czstka
zbiorowoci, a nie jako autonomiczna jednostka.
Komunikacja i przekazywanie informacji odbywa si gwnie drog ustn. Pismo
jest znane, ale umiejtno czytania i pisania posiadaj nieliczni i s oni elit.
Miast jest mao. Ludno skupiona jest gwnie na terenach wiejskich. Charakter
spoecznoci wiejskich decyduje o obliczu caego spoeczestwa. Tradycyjna
spoeczno wiejska jest zamknita, a jej czonkowie s zasiedziali i mao ruchliwi
przestrzennie. Silnie odczuwaj odrbno od reszty wiata, co daje im poczucie
wsplnoty
nawet
Podstawowymi
przy
widocznych
czciami
skadowymi
rnicach
pooenia
spoecznoci
wiejskiej
ekonomicznego.
s
rodziny
ssiedztwa. Ssiedzi s bardzo wani. Regu jest pomoc ssiedzka i wzajemna

wymia-
102
na usug, jak rwnie spotkania ssiedzkie w celu wsplnego wykonywania rnych
prac. Spotkania te, czste zwaszcza jesieni i zim, s rdem najrozmaitszych

informacji i peni rol odpowiadajc roli gazet i ksiek w spoeczestwie
przemysowym.
Tradycyjn
spoeczno
wiejsk
cechuje
zachowawczo
orientacja
przeszociowa. Przeszo uzasadnia sposb postpowania i dostarcza wzorw

zachowania si. Ich przestrzeganie zapewnia silna, nieformalna kontrola spoeczna
(Dobrowolski 1966).
Spoeczestwo przemysowe
Szkicowy obraz spoeczestwa przemysowego zosta przedstawiony ju wczeniej
przy charakterystyce historycznych warunkw powstania socjologii (zob. Warunki
historyczne narodzin socjologii jako dyscypliny naukowej, s. 23). Jego obecny opis
wymaga po czci powtrzenia, po czci uzupenienia tego, co zostao wczeniej
powiedziane.
Istot spoeczestwa przemysowego jest gospodarka rynkowa oraz masowe
wytwarzanie dbr materialnych przy uyciu maszyn i poza gospodarstwem
domowym. Jednostki produkcyjne s wyspecjalizowane w wytwarzaniu dbr
jednego rodzaju, z czym wie si pogbianie podziau pracy. Wraz z rozwojem
przemysu i gospodarki rynkowej upowszechnia si denie do zysku jako
motywacja dziaa gospodarczych. Pienidz nabiera znaczenia jako wyznacznik
miejsca czowieka w spoeczestwie.
Rozwojowi przemysu towarzyszy rozwj miast. Zwiksza si przestrzenna i
spoeczna ruchliwo ludzi. Pojawiaj si zbiorowoci spoeczne nowego rodzaju.
Celowo konstruowane, oparte na normach prawnych i ogarniajce jedynie cz
ycia jednostek w odrnieniu od wczeniej istniejcych, ktre ogarniay cae
ycie czowieka i tworzyy si spontanicznie na podstawie wizw krwi bd
ssiedztwa.
Umacnia si i rozrasta wadza centralna pastwa, gdy sabnie nieformalna
kontrola spoeczna, co wzmaga potrzeb kontroli formalnej: policji, sdw, wizie.
Upowszechnia si umiejtno czytania i pisania oraz ronie rola wyksztacenia.
Pojawiaj si rodki masowego przekazu: prasa, radio, z czasem telewizja. W
rezultacie ich oddziaywania wytwarza si kultura masowa (zob. Kultura masowa, s.
424).
Jednostka
przestaje
by
tylko
czstk
zbiorowoci
zyskuje
warto
autonomiczn, wan za motywacj dziaa zaczyna by denie do osigni

osobistych.
Denie do osobistych osigni, racjonalno, sekularyzacja i indywidualizm to
charakterystyczne cechy kulturowe spoeczestwa przemysowego.
103
Spoeczestwo poprzemysowe, ponowoczesne i informacyjne

Rnorodne zmiany, ktre zachodziy na wiecie od schyku lat szedziesitych XX
wieku, byy tak znaczne i wielorakie, e zaczto widzie w nich oznaki narodzin
spoeczestwa nowego typu. Kategorie powstae dla opisu i analizy stosunkw
spoecznych
spoeczestwach
okrelanych
mianem
przemysowych
bd
nowoczesnych, a niekiedy kapitalistycznych, coraz czciej nie przystaway do

nowo powstajcej rzeczywistoci.
Poczuciu nowoci da wyraz Daniel Bell w klasycznej ju dzi ksice The Corning
of Post-Industrial Society, opublikowanej w 1974 roku. Autor ogasza w niej
narodziny nowego, poprzemysowego spoeczestwa. Dla Bella istotn cech
tego spoeczestwa byo przeksztacenie dotychczasowej struktury zatrudnienia i
organizacji pracy spowodowane pojawieniem si nowych technologii.
W
pniejszych
latach
pojcie
spoeczestwa
poprzemysowego
ulego
upowszechnieniu, a za jego podstawow cech uznano przesunicie wikszoci

aktywnoci gospodarczej ze sfery produkcji dbr materialnych do sfery usug.
Proces pracy zacz polega znacznie bardziej na relacjach z innym ludmi ni na
przetwarzaniu surowcw.
Poprzemyslowy
typ
spoeczestwa
okrelany
bywa
wspczenie
jako
spoeczestwo ponowoczesne, a nawet pokapitalistyczne (Drucker 1999).

Wystpuje te pojcie spoeczestwa informacyjnego. Przez niektrych autorw
to ostatnie bywa uwaane za odrbny typ spoeczestwa, nie za za inn nazw
spoeczestwa poprzemysowego (Marek S. Szczepaski 1999).
Spoeczestwo informacyjne to takie spoeczestwo, w ktrym produkcja
towarw i usug w znacznej mierze zaley od przekazywania informacji. Tak jak
uprzemysowienie umoliwio produkowanie znacznych iloci dbr materialnych,
tak
szybkie
komputery
rozwj
technik
telekomunikacyjnych
umoliwiaj
wytwarzanie, przeksztacanie i przekazywanie znacznej liczby informacji.

Powstanie i rozwj spoeczestwa informacyjnego ma wiele konsekwencji.
Zmienia si skad zawodowy i pojawia si pynno rynku pracy zagraajca

stabilizacji zatrudnienia i wymagajca staej elastycznoci. Spoeczestwo to bywa
spoeczestwem
nazywane
ryzyka.
Zmieniaj
si
te
relacje
midzy
pracownikami a ich miejscem pracy i domem. Aby wypenia obowizki subowe i

polecenia pracodawcy, nie jest niezbdne opuszczanie domu.
Spoeczestwo
informacyjne
umoliwia
zarwno
rozwj
demokracji,
jak
rozszerzanie si niedemokratycznej wadzy korporacji midzynarodowych. Zyskuj

one
moliwo
takiej kontroli
pracownikw, ktra ogranicza ich swobody
demokratyczne. Wraz z rozwojem technik infor-
104
matycznych intensyfikuje si proces globalizacji, ktry dodatkowo, poza samymi

zmianami techniki, wpywa na przemiany spoeczne.
Globalizacja jest stopniowym rozszerzaniem si na skal caego globu
ziemskiego terytorialnego zasigu spoecznego podziau pracy i wymiany
rynkowej, powiza i oddziaywa wzajemnych midzy zbiorowociami ludzkimi
we wszystkich sferach ycia. Oznacza wzrastajce tempo oglnowiatowego
przepywu technik, dbr, usug, kapitau, siy roboczej, rodkw komunikacji,
informacji i idei. Obejmuje rozwj ponadnarodowych instytucji i organizacji
technicznych, ekonomicznych, socjalnych, politycznych, kulturalnych, naukowych
i
artystycznych
wiatowy,
ONZ,
(na
przykad
UNESCO,
Midzynarodowy
wystawy
wiatowe,
Fundusz
Walutowy,
midzynarodowe
Bank
festiwale
teatralne i filmowe, olimpiady sportowe)" (Jasiska-Kania 2000:1-2). Globalizacja

kadzie kres izolacji poszczeglnych spoeczestw i powoduje nasilanie si
zewntrznych wpyww na wszystkie sfery ich ycia.
Globalizacja jest najbardziej odczuwalna w sferze gospodarczej. Pojawia si
coraz wicej potnych korporacji midzynarodowych, ktre rde siy roboczej,
surowcw oraz rynkw poszukuj w skali caego globu. Dziaaj jednoczenie w
wielu rnych krajach, co pozwala im wykorzystywa rnice lokalne w kosztach
siy roboczej, systemach podatkowych i przepisach regulujcych dziaalno
gospodarcz
poszczeglnych
pastwach.
Mog
wic
uwalnia
si
od
ogranicze ze strony pastw narodowych. Postpujcej globalizacji towarzyszy

wzrost wiadomoci, e to, co zachodzi w jednej czci wiata, wywiera wpyw na
to, co dzieje si w innych jego czciach. Zauwaamy, e krach na giedzie w
Tokio odbija si na notowaniach giedowych w Warszawie. Zaczynamy sobie

zdawa spraw, e wycicie lasw w Brazylii grozi zmianami klimatycznymi na
wszystkich kontynentach. Coraz atwiejsza i szybsza komunikacja, ktr umoliwia
poczta elektroniczna i sie internetowa, sprawia, e z kadym dniem wiat kurczy
si w naszych oczach i coraz wyraniej uwiadamiamy sobie zalenoci w skali
caego globu.
3. Teorie modernizacji, konwergencji i zalenoci

Modernizacja
Modernizacja oznacza proces zmian prowadzcych do powstania nowoczesnego

spoeczestwa przemysowego. Odnosi si do szerokiego zakresu zjawisk, w
najrniejszy sposb i w rozmaitym stopniu powizanych z uprzemysowieniem.
Naley do nich midzy innymi upowszechnienie umiejtnoci czytania i pisania,
rozwj owiaty, miast, drg, wodocigw i kanalizacji, systemw komunikacji,
opieki medycznej, a take poszerz-
105
nie zakresu uczestnictwa obywateli w yciu politycznym. Za przejaw modernizacji

uwaa si take zmiany w sposobie patrzenia na wiat i systemach wartoci, ktre
towarzysz rozwojowi spoeczestwa przemysowego, oraz ksztatowanie si
osobowoci czowieka nowoczesnego (zob. Interakcje jako przedmiot zainteresowania
psychologii, s. 122).
Modernizacja budzia szczeglnie ywe zainteresowanie w latach pidziesitych
i na pocztku lat szedziesitych XX wieku. Sprzyjaa temu wczesna sytuacja
polityczna na wiecie.
By to okres tak zwanej zimnej wojny midzy dwoma wielkimi blokami
polityczno-militarnymi. Stanowiy one dwa biegunowo rne wiaty. W kadym z
nich panoway odmienne ustroje polityczne, inne typy gospodarki i inny by
charakter ich spoeczestw. Pierwszy wiat" tworzyy Stany Zjednoczone i Europa
Zachodnia.
Kraje,
uprzemysowienia,
ktre
do
niego
kapitalistyczna
naleay,
forma
cechowa
gospodarki
wysoki
stopie
rynkowej,
ustrj
demokratyczny i wyszy ni gdzie indziej poziom dobrobytu. Drugi wiat", w

ktrym gwn rol odgrywa Zwizek Radziecki, obejmowa kraje sabiej
uprzemysowione, o socjalistycznej formie gospodarki planowanej, ustrojach
autorytarnych, niszej stopie yciowej, natomiast wikszej pewnoci pracy i

bardziej rozwinitym systemie zabezpiecze spoecznych.
Poza tymi dwoma wiatami" znajdoway si kraje sabo, jeli w ogle,
uprzemysowione, ktre przyjo si okrela mianem Trzeciego wiata. Oba bloki
polityczne rywalizoway o uzyskanie w nich wpyww. Przed kadym krajem
Trzeciego wiata stawiao to pytanie, czy jego droga do uprzemysowienia ma by
kapitalistyczna, czy socjalistyczna, a teoretykw skaniao do rozwaania plusw i
minusw kadej z nich.
Istnieje pogld, e bodcem do podejmowania problematyki modernizacji bya
ch przekonania krajw Trzeciego wiata o wyszoci kapitalistycznej drogi do
uprzemysowienia i wykazania, e prowadzi ona nie tylko do wzrostu dobrobytu,
ale i do sprawiedliwoci spoecznej (Johnson 2000).
Podstawow przyczyn rozkwitu zainteresowa problematyk modernizacji byo w
znacznej mierze to, e problemy zwizane z wysikami modernizacyjnymi krajw
Trzeciego wiata byy dla przedstawicieli nauk spoecznych kuszcym wyzwaniem
intelektualnym. Istnia bowiem docelowy wzr przemian, ale nie byo wiadomo, w
jaki sposb go zrealizowa. Wzorcowe, nowoczesne spoeczestwo przemysowe i
zarazem demokratyczne powstao w Europie w wyniku dugiego procesu historycz
nego jako rezultat wielu oddolnych i spontanicznych procesw, a nie jako realizacja
jakiego teoretycznego programu. Drogi tej nie mogy naladowa kraje Trzeciego
wiata. Modernizacji chciay i musiay dokona w krtkim czasie, i to rozpoczynajc
od rnych punktw wyjcia, jakimi byy poziomy rozwoju gospodarczego w
kadym z nich. Ze wzgldu na ich
106
znaczne rnice kraje te w maym zakresie mogy si wzajemnie dzieli

dowiadczeniami.
Kady
musia
sam
stworzy
program
swoich
zmian
modernizacyjnych, uwzgldniajc wasne moliwoci wyonienia si zdolnych go

realizowa.
W paszczynie teoretycznych rozwaa o modernizacji zaznaczy si wpyw
ewolucjonizmu. Niektrzy autorzy traktuj teorie modernizacji wrcz jako jedno z
jego ostatnich wciele. Neoewolucjonici zreszt sami z siebie podejmowali
problematyk modernizacji. Tak na przykad neoewolucjonista Gerhard Lenski,
wykorzystujc dane etnograficzne i antropologiczne, analizowa przebieg procesw
modernizacyjnych
ich
polityczne,
spoeczne
kulturowe
skutki
spoeczestwach rnego typu (Lenski, Lenski 1987).

Na
przeomie
lat
szedziesitych
siedemdziesitych
XX
wieku
teorie
modernizacji poddane zostay surowej krytyce. Zarzucano im niezgodno z

faktami historycznymi oraz opieranie si na faszywych zaoeniach.
Zainteresowania modernizacj oywiy si u schyku lat osiemdziesitych, wraz
z
kocem
komunizmu
pojawieniem
si
na
europejskiej
scenie
krajw
postkomunistycznych, postrzeganych i postrzegajcych si jako zacofane w

stosunku do Europy Zachodniej. Problematyka modernizacji odya, ale w innym
ni uprzednio kontekcie teoretycznym. Utracia zwizek z ewolucjonizmem i
zaczto na ni patrze jako na uwarunkowany historycznie proces ksztatowania
si i rozprzestrzeniania cech uwaanych za znamiona nowoczesnoci, takie jak
rynek, nowe technologie, demokracja, etos pracy (Sztompka 1993: 135-137).
Teoria konwergencji
Sownikowo konwergencja" oznacza zbieno (Kopaliski 2000). U podstaw teorii
konwergencji leao ewolucjonistyczne zaoenie, e w miar postpujcego
uprzemysowienia wszystkie kraje w sposb konieczny bd upodobnia si do
siebie, w tym rwnie pod wzgldem ustroju politycznego. Od klasycznych teorii
modernizacji rnio j koncentrowanie uwagi nie na Trzecim wiecie, ale na
odmiennoci
pierwszego"
drugiego".
Teoria
konwergencji
bya
jeszcze
wyraniej ni teorie modernizacji wytworem epoki, w ktrej dwa wielkie bloki

polityczne okrelay oblicze wiata.
Teoria konwergencji gosia, e pierwszy" i drugi wiat" rni si nie
jakociowo odmiennymi ustrojami, ale odmiennym usytuowaniem na tej samej linii
rozwojowej, wiodcej do rozwinitego spoeczestwa przemysowego.
W wietle tej teorii socjalizm przestawa by wyszym w stosunku do kapitalizmu
etapem rozwoju ludzkoci, jak chcieli jego ideolodzy, i sta-
107
wal si mniej rozwinitym spoeczestwem przemysowym. Teoria konwergencji,

kwestionujca przeciwstawno socjalizmu i kapitalizmu, bya ze wzgldw
ideologicznych surowo krytykowana w krajach bloku socjalistycznego. Krytyka
dotyczya rwnie samej kategorii spoeczestwa przemysowego jako obejmujcej
zarwno spoeczestwo kapitalistyczne,
jak
i socjalistyczne,
a tym samym
zamazujcej gatunkow" rnic midzy nimi.
Koncepcja zalenoci i systemu wiatowego

W powojennych dziesicioleciach wrd spoeczestw przemysowych Europy i
Stanw
Zjednoczonych
panowao
przekonanie,
kluczem
do
rozwoju
podniesienia poziomu ycia w krajach Trzeciego wiata jest ich modernizacja.

Wierzono, e dopyw do nich nowoczesnych technologii, rozbudowa szkolnictwa,
upowszechnienie w nich nowoczesnych postaw, takich jak pozytywny stosunek do
zmian, otwarto na innowacje, mylenie o przyszoci w dugim horyzoncie
czasowym, przynios bogosawione skutki i pomog im wydoby si z zacofania,
co automatycznie pooy kres biedzie. Okazao si to zudzeniem.
Reakcj
na
rozwiane
zudzenia
bya
koncepcja
zalenoci
systemu
wiatowego, powstaa w latach siedemdziesitych. Dotyczya charakteru zmian

powodowanych procesami globalizacji. Gosia, e globalizacja prowadzi do
wzajemnego uzaleniania si wszystkich krajw, w wyniku czego powstaje jeden
system
wiatowy.
System
ten
wywiera
znaczcy
wpyw
na
cao
ycia
poszczeglnych krajw. Pierwszym teoretykiem systemu wiatowego by Immanuel

Wallerstein.
W koncepcji zalenoci pobrzmiewao echo marksizmu, podobnie jak w teoriach
modernizacji -
ewolucjonizmu. Gwn jej tez byo, e wiatowy system
gospodarczy jest obszarem nierwnoci i wyzysku. Rozdzia bogactwa, wadzy i

zasobw
jest
wiecie
nierwny.
Pozwala
to
krajom
najobficiej
nie
zaopatrzonym i najbardziej rozwinitym oraz bdcym potgami przemysowymi

wyzyskiwa gospodarczo kraje sabiej rozwinite i podporzdkowywa je sobie
politycznie, a take traktowa wycznie jako rdo surowcw i taniej siy
roboczej, co hamuje ich rozwj i utrwala bied.
O dopywie technologii i kapitau do przemysu sabszych gospodarczo krajw
decyduje interes krajw bogatszych. Korporacje inwestujce w danym kraju nie
lokuj w nim osignitych zyskw, co przyczyniaoby si do jego rozwoju, ale je
wywo. W rolnictwie zaczyna si uprawia to, co mona wyeksportowa i
sprzeda na midzynarodowych rynkach, nie za to, co suy lokalnym potrzebom.
W rezultacie kraje biedne, dotychczas wzgldnie samowystarczalne gospodarczo,
uzaleniaj si od ryn-
108
kw
midzynarodowych.
Warunkiem
ich
przetrwania
staje
si
umiejtno
zdobywania pienidzy, co jest rzecz trudn ze wzgldu na szybko zmieniajce si

na tych rynkach ceny i wymagania.
Podstawowymi pojciami koncepcji systemu wiatowego s centrum,
peryferie oraz pperyferie.
Centrum tworz kraje bogate, wysoko uprzemysowione, rozporzdzajce
najnowoczeniejszymi
technologiami
produkujce
zrnicowane
produkty.
Sprawuj kontrol nad wikszoci zasobw produkcyjnych i finansowych wiata.

S stosunkowo niezalene, stabilne politycznie, o ustrojach demokratycznych.
Peryferie tworz kraje niegdy zaliczane do Trzeciego wiata. S ubogie i maj
mao zasobw produkcyjnych, wobec czego nie s konkurencyjne na rynkach
wiatowych. Dostarczaj surowcw lub jednorodnych produktw przemysowych.
S uzalenione od krajw tworzcych centrum: od napywu stamtd nowych
technologii, od ich rynkw, a nawet pomocy finansowej. W rezultacie kraje
peryferyjne s mao stabilne politycznie i dalekie od demokracji.
Pperyferie to kraje, ktre ze wzgldu na swj poziom rozwoju gospodarczego
sytuuj si midzy centrum a peryferiami i nie mona ich zaliczy do adnej z tych
dwch kategorii. S to zarwno odnoszce sukcesy kraje pozaeuropejskie, jak i
postkomunistyczne kraje europejskie, w ktrych poziom ycia, chocia znacznie
wyszy ni w dawnych krajach Trzeciego wiata, wyranie odbiega od poziomu
ycia czowki europejskiej.
4. Dziaania ludzi oraz ruchy spoeczne jako czynniki

zmiany
Przeom,
jaki
socjologii
ostatnich
dwch
dziesicioleci
spowodowao
upowszechnienie si orientacji humanistycznej (zob. Socjologia wspczesna, s. 36),

wpyn take na sposb widzenia zmiany spoecznej. Z nowej perspektywy, ktr
ta orientacja przynosia, spoeczestwo ukazywao si nie jako historycznie
konieczny etap obiektywnego procesu ewolucji, ale jako wytwr dziaa ludzkich.
Takie
spojrzenie
na
spoeczestwo
uwydatniao
jego
cig
zmienno.
Rzeczywisto spoeczna okazywaa si nieustannie ksztatowana przez przetargi i

negocjacje oraz powstajce midzy ludmi konflikty i podejmowan przez nich
wspprac.
W rezultacie zmiana spoeczna na poziomie makrospoecznym zacza by

postrzegana jako przeksztacanie ram, w jakich ludzie podejmuj dziaania,
odpowiadajc na pojawiajce si przed nimi problemy i wyzwania. U rde zmiany
zaczto widzie moc sprawcz jednostek i zbiorowoci ludzkich (Sztompka 1993:
196).
109
Takiemu postrzeganiu zmiany spoecznej sprzyja charakter tych spoeczestw

wspczesnych, ktre okrelane s mianem ponowoczesnych. W zawrotnym tempie
rozwija si w nich coraz bardziej wyrafinowana technologia i rozszerza si zakres
wyborw i moliwoci jednostek.
Ruchy spoeczne
Najszersze okrelenie ruchw spoecznych powiada, e s to zbiorowe denia
ludzi do realizacji wsplnego celu" (Jan Szczepaski 1972: 522--523). Zalet tego
okrelenia jest pozostawienie otwart kwestii zwizku ruchw spoecznych ze
zmian spoeczn, chocia wikszo definicji ruchw spoecznych wskazuje na
ich bezporedni z ni zwizek (Sztompka 1993: 227). Zwizek ten jednak nie
zawsze jest bezporedni i jednoznaczny ze wzgldu na ogromn rnorodno
zbiorowych de, okrelanych mianem ruchw spoecznych.
W literaturze przedmiotu spotka mona rozmaite typologizacje ruchw
spoecznych.
Najprostsza
dzieli
ruchy
na
rewolucyjne,
reformatorskie
ekspresywne, czyli takie, ktrych celem nie jest zmienianie spoeczestwa, lecz
dawanie wyrazu pewnej postawie (Jan Szczepaski 1972: 523).
Biorc za punkt wyjcia relacje midzy ruchem spoecznym a zmian, wskaza
mona nastpujce rnice midzy ruchami spoecznymi:
Ruch spoeczny moe przyczynia si do zmiany spoecznej lub by przez ni
wywoany. Tym samym by jej przyczyn albo skutkiem.
Ruch spoeczny moe zmierza do wprowadzenia zmian lub do ich
zahamowania.
Ruch spoeczny dcy do wprowadzenia zmian moe orientowa si na
przyszo lub przeszo. Celem mog by nowatorskie przeksztacenia bd
przywrcenie wczeniejszego stanu rzeczy.
Ruch
spoeczny
moe
by
ukierunkowany
na
zmian
zewntrznej
rzeczywistoci spoecznej lub na zmian czowieka.

Zarwno ruch ukierunkowany na zmian w spoeczestwie, jak i na zmian
czowieka moe stawia sobie za cel zmian caociow albo czstkow. W
odniesieniu do spoeczestwa zmiana caociowa to przeksztacenie, najczciej
rewolucyjne, caego systemu spoeczno-politycznego, czstkowa za to mniej lub
bardziej
daleko
funkcjonowania
idce
zmiany
jakiego
ustawodawstwa
segmentu
ycia
czy
sposobu
spoecznego.
organizacji
odniesieniu
i
do
czowieka ruchy dce do jego cakowitej przemiany to tak zwane ruchy

zbawienia, natomiast jego czstkow zmian stawiaj sobie za cel takie ruchy, jak
na przykad ruch Anonimowych Alkoholikw.
Ruch spoeczny moe dy do wprowadzenia zmian szybko, za jednym
zamachem, bd dziaa na rzecz stopniowego, powolnego ich
110
wprowadzania.
pierwszym
przypadku
mamy
do
czynienia
ruchem
rewolucyjnym, w drugim - reformatorskim.

Ruchy spoeczne wystpoway w caej historii ludzkoci. Jednake nie zawsze w
takim samym nateniu. Zgodnie z opini badaczy, wiek XIX i XX, czyli stulecia
rozwoju spoeczestwa nowoczesnego, to czas rozwoju ruchw spoecznych.
Niektrzy stwierdzaj wrcz, e ruchy spoeczne s zasadniczym elementem
tego, co nosi miano nowoczesnoci. S cech definicyjn nowoczesnej polityki i
nowoczesnego spoeczestwa" (Eyerman, Jamison 1991: 63, za: Sztompka 1993:
279).
W
spoeczestwie
powstawaniu
ruchw
nowoczesnym
spoecznych,
pojawiaj
a
take
si
problemy
warunki
sprzyjajce
skaniajce
do
po
uatwia
po
dejmowania zbiorowych dziaa w celu ich rozwizania.

Urbanizacja,
tworzc
obszary
zagszczonego
zaludnienia,
rozumiewanie si ludzi w ich obrbie. Zakres moliwych kontaktw wzrasta jeszcze

bardziej wraz z pojawieniem si rodkw masowej komunikacji. Podnoszenie si
oglnego poziomu wyksztacenia usprawnia organizowanie zbiorowych dziaa, a
umoliwia je umacniajca si demokracja.
Nowe, jaskrawo widoczne w miejskich skupiskach nierwnoci spoeczne i
dramatyczne warunki pracy w przemyle pobudzaj ch organizowania si ludzi
w celu obrony przed wyzyskiem i stara o zmian istniejcego stanu rzeczy.

Indywidualizacja, ktr przynosi ludziom spoeczestwo nowoczesne, rodzi
poczucie wykorzenienia i osamotnienia. Jednym z lekarstw na to zjawisko jest
skupianie si i podejmowanie wsplnych dziaa.
Przemianie
rozwinitych
spoeczestw
nowoczesnych
spoeczestwa
ponowoczesne towarzyszy dalszy rozwj ruchw spoecznych i powstawanie

nowego ich rodzaju. Okrelane s mianem nowych" w przeciwiestwie do
starych",
wystpujcych
we
wczeniejszych
fazach
rozwoju
spoeczestw
nowoczesnych.
Klasyczne, stare" ruchy miay podoe ekonomiczno-polityczne i dziaay w
spoeczestwie,
ktrym
gwne
linie
konfliktw
wyznaczaa
rozbieno
interesw materialnych. Skupiay ludzi o podobnym pooeniu ekonomicznym i

usytuowaniu spoecznym, jednakowo zainteresowanych poprawieniem swojego
pooenia
materialnego.
Przybieray
sztywn
scentralizowan
form
organizacyjn. Przykadem starego" ruchu jest zwizek zawodowy.

Nowe" ruchy spoeczne maj podoe kulturowe. Ich uczestnikw czy nie
wsplny interes ekonomiczny, ale przywizywanie wagi do tych samych problemw
spoecznych i wsplna reakcja na nie. S to problemy spoza sfery ekonomicznej:
dyskryminacja ze wzgldu na pe, orientacj seksualn czy kolor skry,
zagroenie naturalnego rodowiska, ograniczenia autonomii jednostki. Ruchy te
nie maj sztywnej organizacji i czsto
111
s jedynie siatk lunych powiza. Przykadem nowych" ruchw s ruchy

feministyczne i ekologiczne.
Podstawowe pola aktywnoci nowych ruchw spoecznych przejawiaj si w zainteresowaniu
terytorium (fizycznym), wiatem ycia (takim jak ludzkie ciao, zdrowie, tosamo seksualna),
otoczeniem ssiedzkim, miejskim rodowiskiem, dziedzictwem kulturalnym, etnicznym,
narodowym, jzykowym i tosamoci w tych zakresach; fizycznymi warunkami ycia i przeycia
gatunku ludzkiego jako caoci. Owe zainteresowania, chocia rnorodne i niespjne, maj
wsplne rdo w pewnych wartociach. Wartoci te nie s same w sobie nowe, lecz w ramach
nowych ruchw spoecznych uzyskay odmienny wyraz i akcenty. Najbardziej znaczcymi wrd
tych wartoci s autonomia i tosamo (wraz z ich organizacyjnymi korelatami, takimi jak
decentralizacja, samozarzdzanie, samopomoc) jako przeciwstawienie manipulacji, kontroli,
zalenoci, biurokratyzacji itp. [...].
Jeli chodzi o zewntrzne formy dziaania, to spotykamy tutaj taktyk demonstracji i inne postacie
akcji z wykorzystaniem obecnoci duej liczby osb. Ta taktyka protestu ma na celu mobilizacj
opinii publicznej poprzez rodki przewanie legalne, acz nie-konwencjonalne [...].
Taktyka protestu i da wskazuje, i zmobilizowana grupa dziaajcych osb postrzega siebie
jako sojusz stworzony ad hoc i czsto koncentrujcy si na pojedynczym zadaniu, sojusz

pozostawiajcy duo miejsca dla szerokiego wachlarza przekona osb podejmujcych w protest"
(Offe 1995: 230-231).
Nowe ruchy wiadcz o pojawianiu si we wspczesnych spoeczestwach wielu

nowych konfliktw i napi poza tymi, ktre wynikaj z rozbienoci interesw
ekonomicznych. Nowe ruchy skupiaj ludzi rnie usytuowanych spoecznie i
ekonomicznie, chocia wrd ich uczestnikw nadreprezentowani s ludzie z
wyszym wyksztaceniem. Narodziny nowych ruchw nie oznaczaj mierci
starych" ruchw, bdcych reakcj na stare problemy, wci nie zlikwidowane.
Oba rodzaje ruchw istniej obok siebie, tyle e nowe" znacznie goniej i
jaskrawiej
zaznaczaj
swoj
obecno
na
scenie
publicznej.
Powoduje
to
postrzeganie ich jako dominujcych w spoeczestwach ponowoczesnych.
W Czci pierwszej prezentowane s problemy i kategorie teoretyczne, do
ktrych odwoania pojawiaj si w dalszych partiach ksiki. Ma ona charakter
wstpu do podrcznika (std tytu Prolegomena), co powoduje jej zrnicowanie
tematyczne,
to
kolei
wymaga
znacznie
bogatszych
informacji
bibliograficznych ni pozostae, bardziej jednolite czci.

Informacje te zacz naley od serii Biblioteka Socjologiczna" Pastwowego
Wydawnictwa Naukowego w Warszawie, w ktrej wydawane s dziea klasykw
socjologii wiatowej. W serii tej ukazay si midzy innymi prace czoowych
przedstawicieli funkcjonalizmu: Talcotta Parsonsa Szkice z teorii socjologicznej
(1972) oraz Roberta K. Mertona Teoria socjologiczna i struktura spoeczna (1982a).
Wydana zostaa take praca twrcy interakcjonizmu symbolicznego George'a
Herberta Meada Umyl, osobowo, spoeczestwo (1975), jak rwnie dzieo
wielkiego klasyka nauk spoecznych Maxa Webera Gospodarka i spoeczestwo. Zarys
socjologii rozumiejcej (2002). W tej samej serii ukazao si kilka prac polskoamerykaskiego przedstawiciela socjologii humanistycznej Floriana Znanieckiego,
w tym Wstp do socjologii (1988). Wydane zostay rwnie prace dwch
przedstawicieli socjologii europejskiej, ktrzy znaczco wpynli na jej ksztat
wspczesny: Niemca Georga Simmla Socjologia (1975) i Francuza Emile'a Durkheima
Elementarne formy ycia religijnego (1990), O podziale pracy spoecznej (1999), Zasady
metody socjologicznej (1985, 2000).
Jako
cenne
rdo
wiedzy
socjologicznej
wskaza
naley
kilkutomow
Encyklopedi socjologii, ktr wydaje sukcesywnie, poczwszy od 1998 roku, Oficyna

Naukowa
Warszawie.
Hasa
Encyklopedii
autorskimi
artykuami
powiconymi zagadnieniom z obszaru nauk spoecznych.

Wszechstronnych informaq'i o rozwoju socjologii i poprzedzajcej j myli
spoecznej dostarcza ksika Jerzego Szackiego Historia myli socjologicznej (2002).
W pracy tej dzieje myli socjologicznej doprowadzone s do czasw najnowszych,
dziki czemu jest ona rwnie przegldem wspczesnych teorii socjologicznych.
Tym ostatnim powicona jest praca Jonathana H. Turnera Struktura teorii
socjologicznych, ktra miaa kilka uwspczenianych wyda. W Polsce zostaa
wydana w 1985 roku.
114
O dziejach socjologii polskiej dowiedzie si mona z wydanej pod red. Jerzego

Szackiego i poprzedzonej jego wstpem antologii prac socjologw polskich Sto lat
socjologii polskiej. Od Supiskiego do Szczepaskiego (1995) oraz z ksiki Niny Krasko
Instytucjonalizacja socjologii w Polsce 1920--1970 (1996).
Problem swoistoci nauk spoecznych i ich nieprzystawania do wzoru nauk
przyrodniczych
omawia
Stanisaw
Ossowski
pracy
osobliwociach nauk
spoecznych (wydanie pierwsze 1962, oraz w tomie 4 Dzie, 1967a), a take Edmund
Mokrzycki w ksice Filozofia nauki a socjologia. Od doktryny metodologicznej do
praktyki badawczej (1980). Humanistycznej perspektywie w naukach spoecznych
powicona jest praca Zdzisawa Krasnodbskiego Rozumienie ludzkiego zachowania.
Rozwaania o filozoficznych podstawach nauk humanistycznych i spoecznych (1986).
Wersje socjologii humanistycznej w postaci interakcjonizmu symbolicznego i socjologii
fenomenologicznej omawia Marek Zikowski w ksice Znaczenie - interakcja rozumienie. Studium z symbolicznego interakcjonizmu i socjologii fenomenologicznej jako
wersji socjologii humanistycznej (1981). Jedna z czci tej pracy powicona jest
potocznemu myleniu i jego uwarunkowaniom. Kierunki traktujce socjologi jako
nauk zaangaowan spoecznie omawia Janusz Mucha w rozprawie Socjologia jako
krytyka spoeczna. Orientacja radykalna i krytyczna we wspczesnej socjologii zachodniej
(1986).
O stereotypach dowiedzie si mona z ksiki Neila C. Macrae, Charlesa Stangor i
Milesa Hewstone'a Stereotypy i uprzedzenia. Najnowsze ujcie (1999) oraz z pracy
zbiorowej pod red. Mirosawa Kofty i Aleksandry Jasiskiej-Kani Stereotypy i

uprzedzenia. Uwarunkowania psychologiczne i kulturowe (2001).
Oglnym problemom metodologii bada spoecznych powicona jest obszerna
praca Stefana Nowaka Metodologia bada spoecznych (1985). Opis rozmaitych metod
badawczych i zwizanych z nimi problemw znale mona w opracowaniu Martina
Hammersleya i Paula Atkinsona Metody badawcze w naukach spoecznych (2000).
Problematyk bada ankietowych omawia praca Krystyny Lutyskiej Surueye w Polsce.
Spojrzenie socjologiczno-antropologiczne (Wybrane zagadnienia) (1993). Analizy ilociowe
wyczerpujco przedstawiaj Metody badawcze w naukach spoecznych (2001) Chavy
Frankfort-Nachmiasa
Davida
Nachmiasa.
kolei
informacji
rnych
pozaankietowych metodach bada i analizach jakociowych dostarcza praca

zbiorowa socjologw polskich pod redakcj Antoniego Suka, Krzysztofa Nowaka i
Anny
Wyki
Poza
granicami
socjologii
ankietowej
(1989);
metodologi
bada
jakociowych omawia ponadto praca Krzysztofa Koneckiego Studia z metodologii bada

jakociowych. Teoria ugruntowana (2000). W ksice Anny Gizy ycie jako opowie.
Analiza materiaw autobiograficznych w perspektywie socjologii wiedzy (1991)
rozwaane s take problemy metodologicznych analiz materiaw biograficznych.
Nota bibliograficzna 115
Problemy zwizane z praktycznym wykorzystywaniem wiedzy socjologicznej

porusza Kazimierza Frieske w ksice Socjologia w dziaaniu. Nadzieje i rozczarowania
(1990).
Wyjanienia spoecznych zachowa czowieka z perspektywy ekologii znale
mona w ksice Johna R. Krebsa i Normana B. Daviesa Wprowadzenie do ekologii
behawioralnej (2001).
Etologiczne podejcie do zachowa spoecznych prezentuj prace klasykw:
Konrada Lorenza Odwrotna strona zwierciada. Prba historii naturalnej ludzkiego
poznania (1977), Tak zwane zo (1996) oraz Iraneusa Eibl-Eibes-feldta Mio i nienawi.
Historia naturalna elementarnych sposobw zachowania si (1997).
Tezy socjobiologii pozwalaj pozna prace Edwarda O. Wilsona O naturze ludzkiej
(1998) oraz skrcona przez autora wersja jego podstawowego dziea: Socjobiologia.
Wydanie popularnonaukowe (2000).
O sporach wok biologicznych interpretacji zachowania si ludzi oraz socjobiologii

informuj teksty zebrane w tomie pod redakcj Barbary Szackiej i Jakuba Szackiego
Czowiek, zwierz spoeczne (1991). Biologiczne interpretacje spoecznych zachowa
ludzkich rozwijane pod szyldem psychologii ewolucyjnej prezentuje ksika Davida
M. Bussa Psychologia ewolucyjna (2001).
Pograniczem biologii i nauk spoecznych zajmuje si w sposb popularnonaukowy
Krzysztof Szymborski w esejach zebranych w tomie Poprawka z natury. Biologia,
kultura, seks (1999). Ksika Richarda Wranghama i Dale'a Petersona Demoniczne
samce. Mapy czekoksztatne i rda ludzkiej przemocy (1999) jest godn uwagi
prb obserwacji zachowania si zwierzt w celu wyjanienia rde zachowania si
czowieka.
Wiedzy
teoriach
antropologicznie
rozumianej
kultury
dostarcza
tom
Antropologia kultury. Zagadnienia i wybr tekstw, pod redakcj Andrzeja Mencwela

opracowany przez Grzegorza Godlewskiego, Leszka Kolan-kiewicza, Andrzeja
Mencwela, Mirosawa Pczaka i wydany jako pierwszy tom seryjnego wydawnictwa
Wiedza o kulturze" (1995). Z kolei tom Pojcia i problemy wiedzy o kulturze, pod
redakcj Antoniny Koskowskiej (1991), otwierajcy seri Encyklopedia kultury
polskiej XX w.", prezentuje podstawowe kategorie opisu i analizy zjawiska kultury.
Ksika Ewy Nowickiej wiat czowieka - wiat kultury. Systematyczny wykad
problemw antropologii kulturowej (1991), ktra jest uniwersyteckim podrcznikiem
antropologii, porzdkuje problematyk tej dyscypliny oraz przedstawia genez i
formy spoecznego ycia czowieka jako istoty biokulturowej.
Socjologiczne spojrzenie na zjawiska kultury oraz przegld jej definicji znale
mona w ksice Antoniny Koskowskiej Socjologia kultury (1981).
Charakterystyk ewolucjonizmu zawiera ksika Piotra Chmielewskiego Kultura i
ewolucja (1988). Informacji o marksizmie dostarczaj wiel-
116
kie monografie Leszka Koakowskiego Gwne nurty marksizmu (1988) i Andrzeja

Walickiego Marksizm i skok do krlestwa wolnoci. Dzieje komunistycznej utopii (1996).
Pomylana
jako
podrcznik
praca
Kazimierza
Krzysztofka
Marka
S.
Szczepaskiego Zrozumie rozwj. Od spoeczestw tradycyjnych do informacyjnych

(2002) przedstawia w sposb zwizy teorie rozwoju oraz opisuje spoeczestwo
informacyjne i zjawisko globalizacji.
Powstanie i charakter spoeczestwa kapitalistycznego opisuje praca Petera L.

Bergera Rewolucja kapitalistyczna (1995a), natomiast charakterystyk spoeczestwa
poprzemysowego
zawiera
ksika
Petera
F.
Drucke-ra
Spoeczestwo
pokapitalistyczne (1999).
Przemiany w Polsce po roku 1989 w kontekcie teorii zmiany analizuje Witold
Morawski w ksice Zmiana instytucjonalna. Spoeczestwo. Gospodarka. Polityka
(1998). O polskich problemach zwizanych z nowoczesnoci pisze Marek S.
Szczepaski w niewielkiej ksieczce Pokusy nowoczesnoci. Polskie dylematy
rozwojowe (1992).
Praca Pawa Kuczyskiego i Marcina Frybesa z udziaem Jana Strzeleckiego i Didiera
Lapeyronnie W poszukiwaniu ruchu spoecznego. Wok socjologii Alaina Touraine'a
(1994), analizujca polski ruch Solidarnoci" w latach osiemdziesitych, ukazuje
zaoenia
socjologii
ruchw
spoecznych
Alaina
Touraine'a.
Ruchowi
pacyfistycznemu powicona jest praca Wojciecha Modzelewskiego Pacyfizm. Wzory i

naladowcy (2000). O nowych ruchach spoecznych w Polsce ostatnich lat pisze Piotr
uk Spoeczestwo w dziaaniu. Ekolodzy, feministki, skotersi. Socjologiczna analiza
nowych ruchw spoecznych w Polsce (2001).
II Czowiek w spoeczestwie
ROZDZIA V
Interakcje spoeczne
1. Pojcie interakcji spoecznej 121

2. Interakcje jako przedmiot zainteresowania psychologii 122
3. Interakcje jako przedmiot zainteresowania socjologii 123
4. Spoeczestwo z perspektywy interakcji 130
1. Pojcie interakcji spoecznej

Pojcie interakcji spoecznej w wielu, chocia nie we wszystkich ujciach zwizane
jest z pojciem dziaania spoecznego, tak jak je rozumia Max Weber (zob. Socjologia
wspczesna, s. 36), albo z pojciem czynnoci spoecznej" wedug terminologii
Floriana Znanieckiego.
Dziaanie rni si od zachowania tym, e skadaj si na nie tylko dajce si
obserwowa z zewntrz jego przejawy, ale take niedostpna bezporedniej
obserwacji wiadomo dziaajcego osobnika: to, w jaki sposb interpretuje dan
sytuacj i zachowania innych, jakie znaczenie nadaje swojemu zachowaniu, a take
jakie ma zamiary i jak widzi cel, ktrego realizacji okrelone dziaanie ma suy.
Oczywicie, moemy
ogranicza
si do zewntrznych obserwacji zachowa
spoecznych ludzi i opisywa je tak, jak opisujemy zachowania spoeczne mrwek czy
lww. Niektre kierunki, jak etologia czowieka czy behawioryzm, tak wanie
czyni. Behawioryzm mia swego czasu zauwaalny wpyw na nauki spoeczne. W
socjologii wpyn nawet bezporednio na jedno z uj interakcji.
Behawioryzm pojawi si w psychologii na pocztku XX wieku jako teoretyczna orientacja
przeciwstawiajca si dotychczasowemu sposobowi uprawiania tej dyscypliny. Tradycyjna
psychologia, odwoujc si do introspekcji, pragna pozna to, co dzieje si w umyle czowieka i
jego wiadomoci. Behawioryzm natomiast gosi, e przedmiotem psychologii nie jest to, co dzieje
si w umyle czowieka, ale jego obserwowalne zachowania. Aby je zrozumie, nie trzeba
odwoywa si do wiadomoci. Zachowanie jest bowiem poddajc si pomiarowi odpowiedzi na
bodce, ktre mona zidentyfikowa i ktrych si mona zmierzy. Bodce te s przyjemne bd
przykre. Tych pierwszych si szuka, tych drugich unika. Behawioryzm dowodzi, e operujc nimi
w postaci kar i nagrd mona dowolnie modyfikowa zachowanie si istot ywych. Proces taki nosi
miano warunkowania. Kierunek ten gosi ponadto, e prawa rzdzce zachowaniem s oglnymi
prawami odnoszcymi si jednakowo do wszystkich istot ywych. W celu poznania tych praw
przeprowadzano na gobiach i szczurach, a take psach (synne dowiadczenia uczonego
rosyjskiego Iwana P. Pawiowa) laboratoryjne eksperymenty dotyczce mechanizmw
warunkowania. Wierzono gboko, e odkrywane w ten sposb prawidowoci rzdz rwnie
zachowaniem czowieka.
122
Cz druga. Czowiek w spoeczestwie
Interakcja jest takim dziaaniem spoecznym, ktre wynika z orientowania si na

innych ludzi i jest odpowiedzi na ich zachowania i dziaania. W pojciu interakcji
uwypuklony zostaje element wzajemnego oddziaywania, interakcji. Z takim
oddziaywaniem mamy do czynienia wtedy, kiedy poszczeglni osobnicy wzajemnie na
siebie wpywaj i kady z nich modyfikuje swoje zachowania w odpowiedzi na
zachowania pozostaych. Wskazuje si, e u podoa wszelkiej interakcji znajduje si
ch
kadego
uczestnikw
do
kierowania
reakcjami
innych
obecnych
kontrolowania ich" (Goffman 1981: 38).

Uczestnikw interakcji okrela si najczciej mianem aktorw spoecznych bd
po prostu aktorw. Termin ten bywa odnoszony do wszystkich osb, ktre podejmuj
dziaania spoeczne. Z dodatkiem przymiotnika zbiorowy jest take stosowany jako
okrelenie zbiorowoci i organizacji.
Interakcj
spoeczn
moemy
oglnie
okreli
jako
proces
wzajemnego
oddziaywania co najmniej dwch osobnikw ludzkich.

cile rzecz biorc, tak rozumiana interakcja spoeczna nie wymaga kontaktw
bezporednich i moe mie miejsce rwnie wtedy, kiedy jej uczestnicy kontaktuj si
za pomoc listu czy telefonu. Jednoczenie moe jej nie by mimo kontaktw
bezporednich, na przykad midzy osobami podrujcymi w jednym przedziale
kolejowym lub oczekujcymi w poczekalni lekarza. Przebywajc obok siebie, mog one
nie zamieni ze sob ani sowa i w aden inny sposb nie wpywa na swoje postpo
wanie. Mimo to mwic o interakcji, ma si najczciej na myli oddziaywanie
wzajemne w sytuacji bezporedniego kontaktu.
2. Interakcje jako przedmiot

zainteresowania psychologii
Interakcje spoeczne s przedmiotem zainteresowania nie tylko socjologii, ale take
psychologii spoecznej, ktra niekiedy bywa wrcz okrelana jako dyscyplina

zajmujca si dziedzin stosunkw midzyosobowych.
Psycholodzy, badajc eksperymentalnie interakcje spoeczne, podejmuj midzy
innymi takie problemy, jak sekwencje interakcji spoecznych i ich reguy.
W odniesieniu do sekwencji interakcji pytaj, czy uczestnicy interakcji realizuj kolejno
pojedyncze, nastpujce po sobie jej stadia, tak jak to jest w grze w szachy, czy te
proces ten przebiega inaczej. Na przykad kady z uczestnikw interakcji w ramach
swojej kolejki wykonuje wicej ni jeden ruch bd te uczestnicy dziaaj
jednoczenie i ich dziaania zazbiaj si. Tego rodzaju badania prowadz do
wykrywania rnych wzorw interakcji.
Rozdzia V. Interakcje spoeczne123
W odniesieniu do regu interakcji psycholodzy pytaj zarwno o oglne reguy

rzdzce wszystkimi interakcjami, jak i o reguy poszczeglnych typw interakcji.
Reguy s czynnikiem stabilizujcym interakcj: koordynuj zachowania, reguluj
poziom intymnoci oraz pozwalaj eliminowa rda konfliktw.
Psychologiczne
zainteresowania
interakcjami
maj
te
aspekt
praktyczny
dostarczaj teoretycznej podstawy treningu umiejtnoci spoecznych. Tego rodzaju

trening bywa stosowany zarwno w terapii klinicznej, jak i w przygotowaniu do
niektrych zawodw (na przykad lekarza czy nauczyciela), a take wobec osb, ktre
odczuwaj potrzeb zwikszenia pewnoci siebie lub umiejtnoci nawizywania
kontaktw z innymi ludmi. W toku takiego treningu ludzie ucz si komunikacji
niewerbalnej, umiejtnoci rozmawiania, nagradzania innych, a take samoprezentacji
i samoodsaniania si.
3. Interakcje jako przedmiot zainteresowania

socjologii
Wprowadzenie problematyki interakcji spoecznych do socjologii zwizane jest z
nazwiskiem jednego z klasykw socjologii, niemieckiego filozofa, Georga Simmla (18581918). Pisa on: Wszystkie te powizania midzy jedn jednostk a drug, chwilowe
bd trwae, wiadome bd niewiadome, bahe lub znaczce, [...] wi nas
nieustannie ze sob wzajem. Odnajdujemy tu wzajemne oddziaywania elementw,
ktre s przyczyn trwaoci i elastycznoci, kolorytu i wartoci wyrazistego, a zara
zem
zagadkowego
ycia
spoeczestwa
[...].
Wszystkie
te
wielkie
systemy
ponadindywidualne organizacje, ktre zazwyczaj mamy na myli, uywajc pojcia

spoeczestwo, wyraaj tylko bezporednie wzajemne stosunki midzy jednostkami,
zachodzce zawsze i nieustannie" (Simmel 1975: 12).
We wspczesnej socjologii problematyk interakcji podejmuj rne orientacje
teoretyczne, z ktrych kada, zgodnie ze swymi preferencjami, kieruje uwag na inny
aspekt procesw interakcyjnych i inaczej interakcj rozumie. Mimo wszystkich,
niekiedy bardzo zasadniczych rnic midzy nimi czy je jedno: odrzucanie obrazu
spoeczestwa jako autonomicznej i zewntrznej w stosunku do dziaa i zachowa
ludzi caoci. Jest ono dla nich najczciej sieci jednostkowych spotka i powiza
midzyludzkich.
W socjologicznych zainteresowaniach interakcjami mona wyrni dwa podejcia.
W przypadku pierwszego, interakcja postrzegana jest jako wzajemne oddziaywanie
racjonalnych podmiotw, ktre d do realizacji wasnych interesw, czyli do
osigania jak najwikszych zyskw
124
przy jak najmniejszych kosztach. Z takim podejciem wie si rozpatrywanie interakcji

jako wymiany oraz jako gry. W przypadku drugiego, interakcja rozumiana jest jako
komunikacja partnerw, ktrzy swoim dziaaniom przypisuj znaczenia i poddaj je
interpretacji.
Podejcie do interakcji jako wymiany oraz gry blisze jest obszarowi socjologii
scjentystycznej. Podejcie do interakcji jako komunikacji sytuuje si natomiast w
granicach socjologii humanistycznej.
Oglnie rzecz biorc, zainteresowania interakcjami w znacznej mierze dotycz
przebiegu
procesw
osobowoci
interakcyjnych,
tosamoci
jednostek
take
oraz
ksztatowania
kreowania
rl
si
ich toku
spoecznych
(zob.
Osobowo, s. 139, Tosamo, s. 149, Rola spoeczna, s. 144). W kontekcie procesw

interakcji rzadszym przedmiotem zainteresowania s trwae stosunki spoeczne, ktre
si z nich wyaniaj, oraz mechanizm ich wyaniania.
Interakcja jako wymiana

Teoretycy wymiany widz w niej jeden ze sposobw, w jaki ludzie tworz i umacniaj
organizacj spoeczn. Wymiana jest dla nich istotnym rdem porzdku spoecznego,
ktry powstaje jako nieplanowany rezultat aktw wymiany midzy czonkami

spoeczestwa. Spord rnych wersji teorii wymiany najbardziej znana jest wersja
zwizana z nazwiskiem George'a C. Homansa (1910-1989).
Wymiana rozumiana jest jako dobrowolne transakcje polegajce na przekazywaniu
rnego rodzaju dbr midzy dwoma lub wicej osobnikami, z czego wszyscy odnosz
korzy. Przekazywane dobra maj zarwno natur materialn, jak i niematerialn w postaci uznania spoecznego i prestiu oraz wszystkiego tego, czemu jaka grupa
przypisuje warto.
Dla Homansa, ktrego inspiroway ekonomia i behawioryzm, interakcja bya tosama z
wymian. Jego zdaniem z interakcj mamy do czynienia wtedy, kiedy aktywno (lub
sentyment) jednego czowieka zostaje nagrodzona lub ukarana przez innego czowieka"
(Homans 1961: 35, 45, za: Koskowska 1981: 231).
Podoem tak rozumianych interakcji spoecznych jest przewiadczenie, e dobra cenione
przez jednego czowieka lub mu niezbdne s w posiadaniu innych ludzi, ktrzy dziki
temu mog go nagradza. Aby ich do tego skoni, naley im co w zamian ofiarowa jakie dobro lub usug.
Oczekiwana wysoko kary lub nagrody ma decydujce znaczenie przy wchodzeniu
jednostek w interakcje. Natomiast w czasie trwania interakcji istotn rol odgrywa
czsto i oglna warto otrzymywanych kar i nagrd. Nagradzajce mog by
zreszt same zwizki, na przykad zwizki przyjani, a take korzyci w postaci
wsppracy.
Rozdzia V. Interakcje spoeczne
125
Do opisu procesw interakcji jako wymiany wykorzystywane s zarwno kategorie

psychologii
behawiorystycznej,
takie
jak
bodziec,
reakcja,
wzmocnienie,
warunkowanie, jak i ekonomii, takie jak koszt, zysk, popyt, poda.
Interakcja jako gra

Traktowanie interakcji jako gry jest zwizane z teori gier i teori racjonalnego
wyboru. Ta ostatnia jest zastosowaniem teorii gier do zjawisk spoecznych.
Interakcja jest pojmowana jako gra midzy podejmujcymi decyzje racjonalnymi
osobnikami w sytuacji, kiedy stopie zaspokojenia potrzeb ktregokolwiek z nich
zaley
nie
tylko
od
jego
sposobu
postpowania,
ale
rwnie
od
sposobu
postpowania innych. Analiza tak rozumianych interakcji prowadzona jest za

pomoc sformalizowanych modeli matematycznych.
Wrd nauk spoecznych ekonomia pierwsza posugiwaa si teori gier i teori
racjonalnego wyboru do wyjaniania interesujcych j zjawisk spoecznych. W jej
lady poszy nastpnie nauki polityczne oraz socjologia i zaczy wykorzystywa
wymienione teorie do analizy zachowa aktorw jednostkowych i zbiorowych w
sytuacjach pozarynkowych (Lissowski 1994: 7), to jest w takich, kiedy gra toczy si
nie tylko o dobra niezbdne do przeycia i nie tylko o dobra materialne, ale
rwnie o dobra zaspokajajce potrzeb mioci, szacunku, wiele potrzeb
ekspresyjno-integracyjnych, a take wszelkich innych, ktrych rdem jest kultura.
Z podejciem do interakcji jako gry wie si koncentracja uwagi na jednostce jako
na aktorze podejmujcym decyzje (Lalman, Oppenheimer, wistak 1994: 22), czyli
metodologiczny indywidualizm. czy si take traktowanie jednostki jako istoty
racjonalnej. Racjonalno jest przy tym pojmowana jako zdolno do porzdkowania
swoich wyborw ze wzgldu na oczekiwane korzyci i koszty podejmowanych dziaa
(Chmielew-ski 1994: 234). Korzyci i koszty rozumie si oczywicie nie tylko w ka
tegoriach ekonomicznych.
S dwa typy gier: o sumie zerowej i sumie zmiennej. W przypadku pierwszych suma
dbr, o ktre toczy si gra, jest okrelona i kady z graczy moe wygra jedynie
kosztem innych. W przypadku drugich korzyci i nagrody pochodzi mog z
zewntrznego rda, a uczestnicy gry mog wszyscy razem zyska bd straci. W
takich grach czsto bardziej opaca si wsppracowa ni wspzawodniczy.
Przykadem gry o sumie niezerowej jest dylemat winia", szeroko zreszt
wykorzystywany
jako
wspzawodnictwem.
model
sytuacji
wyboru
midzy
wspprac
126
Takie sytuacje wystpuj we wszystkich, nie tylko ludzkich zbiorowociach (zob.

Wsppraca i wspdziaanie, s. 65).
W perspektywie teorii gier i racjonalnego wyboru szczeglnym przedmiotem
zainteresowania s tak zwane dylematy spoeczne. Sposoby ich rozwizywania
rozpatrywane bywaj zarwno w paszczynie normatywnej (jaka strategia prowadzi
do najlepszych rezultatw), jak i opisowej (jak zachowuj si indywidualni i zbiorowi
aktorzy i jak przebiegaj procesy, ktre prowadz do okrelonego wyniku).
Mianem dylematu spoecznego okrela si tak sytuacj decyzyjn lub konfliktow,
w ktrej stojce naprzeciwko siebie strony, starajc si doprowadzi do optymalnego
urzeczywistnienia wasnych interesw, w rezultacie wychodz na tym, zarwno
kada z osobna, jak i obie razem gorzej, ni gdyby interesy te ze sob uzgodniy"
(Hankiss 1986: 7).
Jednym z klasycznych przykadw dylematu spoecznego jest tak zwana tragedia wsplnego
pastwiska. Przedstawia si nastpujco:
Jest pastwisko gminne, na ktrym zgodnie z tradycj kady mieszkaniec wsi ma prawo wypasa
jedn krow. W pewnym momencie jeden z nich zaczyna wypasa dwie krowy. Jego zysk jest
oczywisty, strata za pozostaych niezauwaalna. Zachca to innych, aby zrobi to samo, i jeden po
drugim ami pierwotn zasad wypasania tylko jednej krowy. Dopki jest ich niewielu, z dwch
krw kady ma wicej mleka i misa, ni mia z jednej. Pozostali maj jednak mniej ni kiedy,
poniewa na pastwisku jest coraz mniej trawy i krowy chudn. Aby si ratowa, zaczynaj te pa
dwie krowy. W kocu trawy zaczyna brakowa dla wszystkich i kady gospodarz ma mniej dochodu
z dwch krw, ni pocztkowo mia z jednej. Ostatecznie wszyscy trac.
Rezultaty poczenia wielu interakcji czsto daj skutki, ktre odbiegaj od tego, do
czego zmierzay celowo dziaajce jednostki. Dlatego te, mimo metodologicznego
indywidualizmu, zbiorowoci spoeczne z perspektywy teorii racjonalnego wyboru
postrzegane s nie jako proste agregaty pojedynczych aktorw i ich dziaa, ale jako
caoci o swoistych waciwociach. Ograniczaj one jednostki i wpywaj na ich
preferencje.
Przedmiotem zainteresowa teorii racjonalnego wyboru jest nie psychologia
jednostek, ale zwizki midzy mikrospolecznym poziomem indywidualnych dziaa a
makrospoecznym poziomem zachowywania si systemu. Makrospoeczny poziom
jest przy tym pojmowany jako struktura instytucji, mikrospoeczny za jako
zachowania aktorw w ramach tej struktury (Coleman, Fararo 1992: X).
Interakcja jako komunikacja

Rozumienie interakcji jako komunikacji wystpuje w trzech wariantach. W kadym z
nich uwaga skierowana jest na inny aspekt tego procesu. Interakcja rozpatrywana
jest bd jako komunikacja symboliczna, bd
127
jako manipulowanie wraeniami, bd te uwaga zostaje skierowana na ukryte

zaoenia i milczco przyjmowane procedury bdce podoem interakcji.
Interakcja jako komunikacja symboliczna. U podstaw interakcji rozumianej jako
komunikacja symboliczna znajduje si koncepcja czowieka jako istoty, ktra potrafi
tworzy symbole i posugiwa si nimi.
Zdolno t ludzie wykorzystuj do wzajemnej komunikacji i przekazywania sobie
rozmaitych informacji za pomoc zachowa, majcych charakter symboliczny.
Zachowaniami symbolicznymi s nie tylko wypowiedzi sowne zoone z symboli
jzykowych, ale take strj i wygld zewntrzny, mina, ton gosu, gesty i pozycje
ciaa, czyli zachowania niewerbalne. Zachowania niewerbalne odgrywaj ogromn
rol w komunikacji midzyludzkiej. Obliczono, e w toku przecitnej rozmowy sowa
okrelaj charakter danej sytuacji jedynie w 35 procentach, natomiast pozostae 65
procent wynika z gestw, min, pozycji ciaa. Wiemy, e mona siedzie na krzele w
sposb oznaczajcy lekcewaenie rozmwcy. Jeli kto podczas rozmowy cigle
spoglda na zegarek, to bez wzgldu na to, co mwi, wiadomo, e chciaby j jak
najprdzej zakoczy.
Problemem jest to, e nie tylko sowa, ale i wszelkie gesty musz mie wsplne dla
rozmwcw
znaczenie
by
przez
nich
jednakowo
rozumiane,
czyli
by
jednoznaczne jako symbole. Tymczasem sensy i znaczenia tych samych gestw mog
w poszczeglnych zbiorowociach rni si kracowo. W Polsce kiwnicie gow z
gry na d oznacza potakiwanie, na boki za zaprzeczenie. W Bugarii znaczenie
tych gestw jest dokadnie odwrotne. atwo sobie wyobrazi wszystkie nieporozu
mienia, ktre z tego wynikay w czasach masowych i w znacznej mierze handlowych
wojay do Bugarii ludzi nieznajcych miejscowego jzyka. Nieporozumienia byy tym
wiksze, e cz miejscowej ludnoci nauczya si, i poza Bugari gesty te maj
odwrotne znaczenie, cz za przybyszw, e w Bugarii. W rezultacie nigdy nie
byo wiadomo, czy dana osoba kiwa gow po bugarsku" czy po zagranicznemu",
co znakomicie utrudniao porozumiewanie si ludzi.
Przykad ten uprzytomnia, jak istotne jest uzgodnienie znaczenia nie tylko sw, ale i
gestw, tak by ich symbolika bya zrozumiaa dla uczestnikw interakcji.
W odczytywaniu, interpretowaniu i uzgadnianiu znaczenia zachowa symbolicznych
ogromn rol odgrywa zdolno czowieka do wcielenia si w drugiego osobnika i
spogldania na dan sytuacj z jego perspektywy. Dziki temu moe odgadn
znaczenia, jakie ten drugi nadaje swoim zachowaniom. W toku interakcji ludzie,
rozszyfrowujc znaczenia symboli uywanych przez drug stron, odczytuj i
interpretuj wzajemnie swoje zachowania - tak werbalne, jak i niewerbalne.
128
Ostatecznie na interakcj symboliczn skadaj si dwa procesy: odczytywanie

znaczenia zachowa drugiej osoby i przekazywanie jej informacji, jak samemu
zamierza si postpi i jak si chce, aby postpia ona. Interakcja symboliczna jest
cigym procesem interpretowania znacze, odczytywania zamiarw i wzajemnego
dopasowywania si jej uczestnikw.
Problematyka interakcji symbolicznych zostaa sformuowana i rozwinita w obrbie
kierunku,
zwanego
interakcjonizmem
symbolicznym,
zainicjowanego
przez
George'a Herberta Meada (1863-1931). Kierunek ten wywar znaczny wpyw na

uksztatowanie oblicza socjologii wspczesnej. Da pocztek wielu pniejszym
orientacjom usytuowanym w obszarze socjologii humanistycznej i koncentrujcym
uwag na procesach interakcji.
Interakcja jako manipulowanie wraeniami. Z interakcjonizmu symbolicznego
wywodzi si midzy innymi podejcie dramaturgiczne zwizane z nazwiskiem
Ervinga Goffmana (1922-1982). Goffman poddawa drobiazgowej analizie przebieg
procesw interakcyjnych, przy czym interesowao go gwnie to, jak postpuj
ludzie, aby przekaza taki a nie inny obraz tego, kim s i co robi. Jeli przedmiotem
jego uwagi byby na przykad pracujcy czowiek, to nie interesowaaby go jego
praca i jej rezultat, ale to, co robi, aby inni nabrali przekonania, e pracuje dobrze,
z zapaem i wydajnie.
Goffman podkrela, e w procesie interakcji mamy do czynienia nie tylko z
treciami,
ktre
jednostka
przekazuje
za
pomoc
symboli
werbalnych
niewerbalnych, ale take z wraeniami, ktre jednostka wiadomie lub niewiadomie

wywouje. Zajmowa si technikami manipulowania wraeniami i wykorzystywa
metafor teatru, wskazujc na problemy, jakie musi rozwizywa uczestnik
interakcji, kiedy przedstawia sw dziaalno innym.
Dziaania danego uczestnika interakcji w danej sytuacji, ktrych celem jest wpywanie
w jaki sposb na ktregokolwiek z jej uczestnikw, okrela mianem wystpu"
(Goffman 1981: 52). Wyrnia scen", na ktrej odbywa si przedstawienie, i kulisy",
gdzie si je przygotowuje. I tak na przykad w przypadku przyjcia imieninowego
scen" s pomieszczenia, w ktrych przyjmuje si goci i gdzie gospodarze
prezentuj si im jako zgodna, zrelaksowana, elegancka para. Kulisy" to kuchnia, w
ktrej pani domu, ocierajc pot z czoa, trzscymi si ze zdenerwowania rkami
wyciga kolejn potraw z piecyka, azienka, do ktrej wpada, aby zmieni rajstopy, bo
poleciao w nich oczko, czy sypialnia, gdzie pan domu robi awantur onie, e nie
kupia dosy wina, a nastpnie znw pojawia si wrd goci i prezentuje im
umiechnit twarz i peen czuoci stosunek do maonki.
Dla goffmanowskiej perspektywy dramaturgicznej istotne jest pojcie fasady. Na
fasad skadaj si trzy elementy: dekoracja, powierzchowno jednostki oraz jej
sposb bycia. Te dwa ostatnie elementy tworz fasad osobist jednostki.
129
Dekoracja to, powiedzmy, wyposaenie gabinetu lekarskiego czy dyrektorskiego.

Niektre zamieszczone w nich sprzty mog nie mie praktycznego znaczenia i
suy jedynie wywoywaniu odpowiedniego wraenia. Na przykad ogromne
dyrektorskie biurko zamiast biurka zwykej wielkoci czy kilka telefonw na nim,
podczas kiedy wystarczyby jeden. Tak samo w rnych obskurnych hotelikach wejcie
i recepcja bywaj elegancko urzdzone dla wywarcia wraenia na potencjalnych
klientach.
Fasada osobista jednostki to jej wiek, pe, uroda, a take strj. Inaczej ubieramy si
na pla, inaczej na obron pracy doktorskiej. Inny te mamy sposb bycia w
rnych sytuacjach.
Goffman podkrela, e fasady nie powstaj w procesie interakcji, ale s wybierane
spord tych, ktre ju istniej. Fasady funkcjonuj przez cay czas wystpu
jednostki i dostarczaj obserwatorom podstawowych elementw definicji sytuacji.
Definicja sytuacji polega na okreleniu przez aktorw ich orientacji wobec danej sytuacji i
dyspozycji do dziaania w niej.
Jeli wchodzimy do jakiego pomieszczenia, w ktrym przebywaj inni ludzie, musimy zda sobie
spraw, co to jest za miejsce. Czy jest to kino, urzd skarbowy, bank, restauracja McDonald'sa czy
te dworzec kolejowy? Napotykani w kadym z tych miejsc ludzie maj odmienne oczekiwania co
do naszych zachowa. Musimy take wiedzie, po co i dlaczego znalelimy si w tym miejscu. Czy
do pomieszcze urzdu skarbowego weszlimy, aby podziwia pikn klatk schodow, zoy
zeznanie podatkowe, czy odwiedzi pracujc tam cioci? Czy do McDonald'sa wstpilimy,
poniewa jestemy godni, czy te w poszukiwaniu toalety? W kadym z tych przypadkw
bdziemy oczywicie zupenie inaczej si zachowywa. Musimy take okreli, co si w danym
momencie i w okrelonym miejscu odbywa. Czy przychodzc do znajomych, przychodzimy na
przyjcie imieninowe, czy na styp pogrzebow? Kada z tych sytuacji wymaga innych zachowa.
Take same przyjcia bywaj rne: zarwno dostojne i sztywne, jak swobodne i wesoe. Istotnym
elementem definicji sytuacji jest take zdefiniowanie rl wystpujcych w niej osb. Nie tylko kto
jest kim: kto gociem, a kto gospodarzem, ale take kto jest jakiego rodzaju gociem: kto
lekcewaonym gociem-natrtem, kto gociem, ktrego obecno gospodarze uwaaj za zaszczyt.
Konsekwencj definicji sytuacji jest okrelenie naszego w niej miejsca, a co za tym idzie - sposobu
naszego zachowania.
Celem wszystkich wystpw jest definiowanie sytuacji. Istotn czci tego procesu
jest
definiowanie
przez
jednostk
samej
siebie
narzucanie
tej
definicji
obserwatorom. Tak jest zarwno w przypadku jednostki, jak i zespou. Przy czym
zesp jest grup, ale [tak] grup, ktra wywodzi si nie ze struktury spoecznej,
ale z interakcji lub serii interakcji, dziki ktrym utrzymywana jest stosowna
definicja sytuacji" (Goffman 1981: 154).
Ukryte zaoenia i milczco przyjmowane procedury interakcji.
Zwrcenie uwagi na tego rodzaju zaoenia i procedury lece u podoa interakcji
oraz uczynienie ich zarwno przedmiotem refleksji teoretycz-
130
nych, jak i bada empirycznych jest zasug socjologii fenomenologicznej i wyrosej z

niej etnometodologii zwizanej z nazwiskiem Harolda Garfinkela (zob. Socjologia
wspczesna, s. 36). Dla tej orientacji teoretycznej grupy spoeczne s wsplnotami
poznawczymi organizujcymi systemy znacze i systemy wanoci swoich czonkw.
Takie spojrzenie na rzeczywisto spoeczn prowadzi do pytania o sposoby tworzenia
wsplnego wiata znacze, konstruowania, a take potwierdzania bd zmieniania
obrazu zewntrznego wiata. Kieruje rwnie uwag na zasoby wiedzy potocznej o
rzeczywistoci spoecznej, w ktr s wyposaeni i ktr wykorzystuj uczestnicy
interakcji, a ktra sprawia, e wiat spoeczny jest traktowany jako dany. Wiedza ta
jest nabywana w trakcie procesu socjalizacji (zob. Pojcie socjalizacji, s. 137, oraz
Rodzaje socjalizacji, s. 152) i dotyczy regu waciwego postpowania. Znajomo tych
regu pozwala interpretowa to, co zachodzi w trakcie podejmowanych dziaa
praktycznych.
Uczestnicy
interakcji
rozporzdzaj
znajomoci
procedur
interpretacyjnych, ktre maj pochodzenie spoeczne. Procedury te s stosowane,

najczciej
niewiadomie,
do
okrelania
znaczenia
poszczeglnych
dziaa
spoecznych. Jeli co przebiega niezgodnie z tymi procedurami, kwalifikowane jest

jako zachowanie odbiegajce od normalnoci (Heritage 1987: 240).
Badania empiryczne majce na celu ujawnienie tych procedur polegay na
wiadomym zakcaniu normalnego" przebiegu interakcji. Studentom polecano na
przykad zachowywa si w rodzinnym domu nie tak jak czonkowie rodziny, ale jak
sublokatorzy. Kiedy indziej polecano dopomina si o wyjanienie sensu wypowiedzi
przyjmowanych zazwyczaj jako oczywiste. Na przykad podczas poegnania
szczegowo wypytywa, co egnajcy ma na myli, kiedy mwi do widzenia".
Badania te pozwoliy stwierdzi, e wszelkie zakcenia rutynowego przebiegu
interakcji denerwuj partnerw, wywouj u nich niepokj, a nawet gniew i
prowadz do jej zdezorganizowania. Dowodzio to, e u podoa niezakconego
przebiegu interakcji ley wiele ukrytych zaoe i milczco przyjtych procedur.
4. Spoeczestwo z perspektywy interakcji

Jeeli spogldamy na spoeczestwo z perspektywy interakcji, jego podstawowymi
elementami skadowymi staj si nie zbiorowoci ani nawet nie jednostki, ale
interakcje
spoeczne, ono za samo przybiera posta
skomplikowanej sieci
wzajemnych oddziaywa jednostek. Taka perspektywa prowadzi do koncentrowania
uwagi na tym, co dzieje si na poziomie stosunkw midzyosobniczych. Dla

kierunkw analizujcych interakcje jako procesy komunikacji jednym z kluczowych
problemw tych
131
procesw jest definicja sytuacji i jej negocjowanie. Podkrela si dynamiczny

charakter
tej
definicji,
ktra
miar
rozwoju
interakcji
jest
nieustannie
modyfikowana, a sytuacja redefiniowana przez uczestniczce w niej osoby.

Modyfikacje te dotyczy mog najrniejszych aspektw sytuacji. Mog by na
przykad korekt wadliwie zdefiniowanych na wstpie rl uczestnikw interakcji.
Modziutka lekarka pogotowia opowiadaa, jak to pacjenci, do ktrych przyjeda,
czsto traktuj jako lekarza nie j, ale towarzyszcego jej starszego wiekiem
pielgniarza. Wyjanienie pomyki wpywa oczywicie na zmian sposobu zwracania
si do kadego z nich i zmian definicji sytuacji. Chorzy uprzytomniaj sobie, e
zamiast dowiadczonego lekarza maj do czynienia ze wieo upieczon" lekark.
Zmiany definicji sytuacji mog polega take na zmianie stopnia dominacji
poszczeglnych uczestnikw interakcji. W miar jej rozwoju jedni mog uzyskiwa
coraz wiksze wpywy, inni za je traci.
Dynamiczny charakter definicji sytuacji uprzytomnia dynamiczno procesw
interakcji. Spojrzenie na spoeczestwo z interakcjonistycznej perspektywy ujawnia
dynamiczny aspekt rzeczywistoci spoecznej i ukazuje spoeczestwo w cigym
procesie stawania si.
Tego rodzaju spojrzenie jest przeciwstawne spojrzeniu na spoeczestwo jako na
ukad stabilnych i sztywnych systemw oraz struktur pozycji, rl czy grup. Te dwa
spojrzenia, aczkolwiek mog by traktowane jako alternatywa, uzupeniaj si
nawzajem. Kade z nich pozwala dostrzec inny aspekt zjawisk i procesw
zachodzcych w zbiorowociach ludzkich.
Mimo e interakcjonici ograniczaj swoje zainteresowania do analiz dynamicznego
aspektu interakcji, nie zaprzeczaj, e mamy w niej do czynienia rwnie z pewnymi
staymi, pochodzcymi z zewntrz i ograniczajcymi j elementami. Nale do nich
wzory zachowa uznawanych w danym krgu kulturowym za waciwe w danej
sytuacji i odpowiednie dla danej roli. Na pogrzebie nie naley okazywa radoci, a
na weselu rozpacza, prezydent pastwa za na spotkanie z korpusem dyploma
tycznym nie moe pojawi si w szlafroku ani w rozmowie z jego przedstawicielami
uywa wulgarnego jzyka.
Definicje tak sytuacji, jak i roli s wprawdzie przedmiotem negocjacji, w ktrych
wyniku zostaje okrelony ich ostateczny ksztat, ale nie znaczy to, e w sposb
cakowicie dowolny. Jakkolwiek daleko mogyby pj modyfikacje definicji sytuacji,
nie mog przekroczy spoecznie okrelonych ram, poza ktrymi sytuacje stayby si
nierozpoznawalne. Konsekwencj nieodrniania wesela od pogrzebu, studenta od

profesora, byby chaos i brak moliwoci porozumienia. Dowolno w ustalaniu
przebiegu procesu interakcji mona porwna z dowolnoci kreowania wariacji
muzycznych. Wariacje mog by bardzo rne, ale w kadej z nich temat musi
pozosta czytelny.
132
Poniewa trudno zaprzeczy istnieniu ogranicze zewntrznych, spraw centraln

staj si wzajemne stosunki midzy jednostk a spoeczestwem. Do ich okrelenia
niezbdna jest odpowied na dwa pytania. Pierwsze: w jaki sposb spoeczestwo
wywiera nacisk na jednostk i okrela jej dziaania. Jest to pytanie o kontrol
spoeczn (zob. Kontrola spoeczna, s. 157). Drugie: w jaki sposb dziaania
indywidualne w interakcjach midzyosobniczych prowadz do uksztatowania
spoeczestwa, ktre wobec dziaajcych jednostek wystpuje jako rzeczywisto
zewntrzna; rzeczywisto, ktra narzuca ograniczenia i z ktrej wymogami naley
si liczy. W odpowiedzi na drugie z tych pyta pomocne jest pojcie instytucji.
Instytucje
W yciu codziennym termin instytucja" kojarzony jest najczciej z jakim urzdem.
W rozmowach codziennych nierzadko moemy usysze pytania w rodzaju: w jakiej
instytucji pracujesz?", czy w twojej instytucji byy ostatnio podwyki pac?", bd
te stwierdzenia: w mojej instytucji dyrektor bardzo dba o pracownikw".
Socjologiczne pojcie instytucji odbiega od jej potocznego rozumienia. W ujciu
kierunku zwanego nowym instytucjonalizmem oznacza utrwalone wzory dziaa i
reguy zachowa ludzkich, ktre porzdkuj interakcje ludzkie i okrelaj ramy
prowadzonych
przez
jednostki
gier
(Chmielewski
1995:
9).
ujciu
funkcjonalistycznym odnosi si do kompleksw rl skupionych wok dziaalnoci,

ktrej celem jest zaspokajanie jakiej istotnej potrzeby spoecznej, na przykad
reprodukcji, edukacji czy porzdku spoecznego.
We wspczesnych, wielorako zrnicowanych spoeczestwach przemysowych,
ktre charakteryzuje wysoki stopie specjalizacji, istnieje bardzo wiele bardzo
rnych instytucji, rozumianych jako kompleksy rl. Maj rozmaite skale i s ze sob
rozmaicie powizane. Wrd nich wyrni mona cztery zasadnicze, zwizane z
podstawowymi potrzebami, ktrych zaspokojenie jest niezbdne dla przetrwania
czowieka, przedstawiciela gatunku biokulturowego. S to potrzeby reprodukcji,
bezpieczestwa, poywienia i schronienia oraz specyficznie ludzka potrzeba in
tegracji i ekspresji, waciwa istocie, ktra yje nie tylko w wiecie biologii, ale take
kultury symbolicznej.
Dla przedstawicieli orientacji teoretycznych, dla ktrych spoeczestwo jest
skomplikowan sieci wzajemnych oddziaywa jednostek, znacznie waniejsze od
pytania o instytucje i ich rodzaje jest pytanie o instytucjonalizacj: o to, w jaki
sposb z pojedynczych interakcji, w ktrych toku negocjuje si definicje sytuacji i

sposoby rozumienia znacze oraz
133
realizuje najrozmaitsze warianty zachowa, wyrastaj utrwalone wzory zachowa

oraz zewntrzne w stosunku do jednostek reguy ograniczajce i kontrolujce ich
dziaania. Jednej z odpowiedzi na to pytanie udzielaj Peter L. Berger i Thomas
Luckmann:
Wszelkie dziaanie ludzkie ma skonno do przechodzenia w nawyk. Dziaanie o
duej czstotliwoci zostaje ujte we wzr, ktry nastpnie moe by odtwarzany z
zachowaniem ekonomii wysiku i ktry, ipso facto, jest jako wzr postrzegany przez
tego, ktry go realizuje. Przechodzce w nawyk dziaanie, o ktrym mowa, moe w
konsekwencji zosta wykonane powtrnie w ten sam sposb oraz z tym samym
ekonomicznym wysikiem. [...] Psychologicznie - nawyki przynosz istotny zysk;
ograniczaj wybr. Kiedy w teorii mog istnie setki sposobw budowy czna z
kawakw drewna, nawyk ciga je do jednego. [...] Dziki nawykom nie musimy w
kadej sytuacji definiowa kadego kroku na nowo. Znaczna rnorodno sytuacji
moe by sprowadzona do jakich uprzednich definicji. W zwizku z tym mona
antycypowa dziaania, jakie trzeba bdzie podj w tych sytuacjach" (Berger,
Luckmann 1983: 95-96).
ROZDZIA VI
Socjalizacja
1.
2.
3.
4.
5.
Pojcie socjalizacji 137

Osobowo 139
Rola spoeczna 144
Tosamo 149
Rodzaje socjalizacji 152
1. Pojcie socjalizacji
Socjalizacja to zoony, wielostronny proces uczenia si, dziki ktremu czowiek,
istota biologiczna, staje si istot spoeczn, czonkiem okrelonego spoeczestwa i
reprezentantem okrelonej kultury. Jest to proces stawania si takim, jakim chce nas
mie nasze otoczenie spoeczne (Malewska 1973).
Tak rozumiana socjalizacja jest przedmiotem zainteresowania psychologii,
antropologii spoecznej i socjologii. Kada z tych dyscyplin koncentruje uwag na
innym jej aspekcie. Dla psychologa spraw podstawow jest rozwj indywidualnej
osobowoci, jej harmonijne uksztatowanie i dobre dostosowanie do wymogw
stawianych przez otoczenie spoeczne. Jest to uwaane za istotny warunek zdrowia
psychicznego. Dla antropologa spoecznego socjalizacja to przede wszystkim
przekaz kultury. Socjolog z kolei oprcz mechanizmu przekazu kultury widzi w
socjalizacji przyczyn podobiestw i regularnoci zachowa czonkw zbiorowoci
spoecznych oraz mechanizm utrwalania porzdku spoecznego.

Socjalizacja jest rezultatem zarwno wpyww zamierzonych, okrelanych czsto
mianem wychowania", jak i niezamierzonych. Na czowieka wpywaj agendy i
instytucje, ktre wychowanie stawiaj sobie za jeden ze swych celw - rodzina,
szkoa, Koci - oraz wszystkie inne, z ktrymi czowiek ma do czynienia w cigu
swojego ycia, a take wszystko to, z czym si styka w swoim otoczeniu. Wpyw
socjalizacyjny na czowieka ma grupa rwienicza, grono przyjaci, organizacje, do
ktrych naley, miejsca, w ktrych pracuje, to, co czyta i co oglda na ekranie
telewizora oraz na reklamowych bilboardach zapeniajcych wspczesne miasta
(Tillman 1996).
W toku socjalizacji czowiek poznaje i przyswaja sobie:
Umiejtnoci,
ktre le u podstaw wszelkich interakcji spoecznych, takie jak
znajomo spoecznie konstruowanych systemw znacze, zdolno rozumienie

znakw,
tym
jzyka
oraz
symboli;
take
umiejtno
posugiwania si nimi oraz poznanie procedur interpretacyjnych zachowa

innych ludzi.
Normy i wzory zachowa; zarwno spoecznie akceptowane i kulturowo okrelone
wzory zaspokajania biologicznych potrzeb i popdw
138
(godu, popdu seksualnego etc), jak i wzory reakcji emocjonalnych. Uczy si, jak
zachowywa si w okrelonych sytuacjach i jak te sytuacje rozpoznawa.

Wartoci.
Umiejtno
posugiwania si rozmaitymi przedmiotami, ktra jest konieczna
do sprawnego funkcjonowania w danej cywilizacji, a nawet wrcz do przeycia.

W spoeczestwach zbieracko-myliwskich bya to na przykad umiejtno
polowania, w cywilizacji wspczesnej za moe ni by umiejtno czenia si z
Internetem (Jasiska-Kania 1991: 91).
Ponadto w toku socjalizacji czowiek ksztatuje swoj osobowo i okrela
wasn tosamo.
Uczenie si tych wszystkich umiejtnoci opiera si na trzech mechanizmach.
Jednym z nich jest wzmacnianie. Zachowania waciwe" zostaj nagrodzone i w ten
sposb skojarzone z przyjemnoci, niepodane za - ukarane i skojarzone z
przykroci. Jeli dotkniemy rozpalonej blachy, to poparzymy sobie rk i wicej
tego robi nie bdziemy, nie chcc naraa si na bl. W przypadku spoecznie
podanych
zachowa
pozytywnym
wzmocnieniem
jest
pochwaa,
szacunek
otoczenia, niekiedy gratyfikacja materialna, a w rodzinie - zadowolenie matki czy

ojca wyraone umiechem bd uciskiem. Negatywnym wzmocnieniem jest nie
dopuszczenie przez kolegw do wsplnej zabawy czy odmowa matki pocaowania
na dobranoc.
Drugim mechanizmem jest naladowanie. Widzc, jak wok nas zachowuj si
inni ludzie, zaczynamy zachowywa si podobnie. Maa dziewczynka, przypatrujc si
mamie zagniatajcej ciasto na kluski, bawi si, przygotowujc podobne ciasto
swoim lalkom z wyproszonej od matki mki lub z piasku w piaskownicy.
Trzecim wreszcie mechanizmem uczenia si, waciwym tylko czowiekowi, jest
przekaz symboliczny.
Czowiek znaczn cz wiedzy

0 tym, co jest dobre, a co ze, i jak si naley zachowywa w rnych sytuacjach,
uzyskuje przez pouczenia sowne ze strony innych ludzi, a take dziki rozmaitym
tekstom pisanym.
Tak rozumiana socjalizacja jest procesem, ktry nigdy si nie koczy i trwa tak
dugo, jak dugo yje czowiek. Dorastajc, a nastpnie starzejc si osobnik musi
przyswaja
sobie
coraz
to
nowe
wzory
zachowa.
To,
co
wypada" nastolatkowi (na przykad obejmowanie i caowanie dziewczyny w
miejscu publicznym czy szalecze tace w dyskotece) nie uchodzi staruszkowi.

Wzory
zachowania
waciwe
studentowi
nie
waciwe
dyrektorowi
przedsibiorstwa. Inne wzory zachowania obowizuj barmank, a inne zakonnic.

Kady z nas w toku swojego ycia, idc do szkoy, zaczynajc prac, awansujc,
przechodzc na emerytur, enic si czy wychodzc za m, musi uczy si
coraz to nowych wzorw
Rozdzia VI. Socjalizacja
139
zachowa, w znacznej mierze dlatego, e otoczenie spoeczne spodziewa si po nim

innego rodzaju zachowywania si.
Konfiguracje wzorw zachowania odnoszce si do rozmaitych usytuowa ludzi
w zbiorowociach socjologowie nazywaj rolami spoecznymi.
2. Osobowo
Kady czowiek ma swj wasny sposb reagowania ruchowego i emocjonalnego;
take okrelon wyobrani i pami. Ma te waciwe sobie postawy, motywacje,
denia i zainteresowania. Waciwy danemu czowiekowi sposb postrzegania
samego siebie i tego, co go otacza, jego pragnienia, a take konflikty, jakie go
drcz, jego ycie osobiste i wewntrzne oraz jego zachowania spoeczne wszystko to razem skada si na jego osobowo.
W klasycznym ujciu psychologii termin osobowo jest uywany dla
oznaczenia
zorganizowanej
struktury
cech
indywidualnych
sposobw
zachowania, ktre decyduj o sposobach przystosowania si danej jednostki do jej

rodowiska" (Hilgard 1967: 658, Strelau 1977: 684). W psychologicznych badaniach
osobowoci wystpuj trzy kierunki zainteresowa. Jednym jest zainteresowanie
genez osobowoci i mechanizmami jej przeksztace; drugim - zainteresowanie
elementami, z jakich skada si osobowo, i ich wzajemnymi powizaniami;
trzecim
za
bliskie
fizjologii
zainteresowanie
strukturami
nerwowymi
umoliwiajcymi powstanie takiej zorganizowanej caoci, jak jest osobowo.

W odniesieniu do genezy osobowoci psycholodzy zgodnie uwaaj, e
podstawowe znaczenie dla jej ksztatowania maj dowiadczenia dziecistwa, z
ktrymi wi si silne emocje. Psycholodzy twierdz, e dowiadczenia
dziecistwa s rdem potrzeb emocjonalnych. Twierdz take, e w zachowaniu
czowieka nie od razu dostrzec mona cigo, organizacj i kierunek, czyli
osobowo (Reykowski 1977: 813). Osobowo nie jest czowiekowi dana od
zarania, ale ksztatuje si z czasem.
W
przypadku
drugiego
kierunku
zainteresowa
znaczna
cz
uwagi
psychologw skupia si na badaniach poszczeglnych wymiarw osobowoci,

takich jak potrzeby, motywacje bd reakcje emocjonalne i odporno na stres czy
te sposb porzdkowania dowiadcze w postaci schematw poznawczych.
Badania te s wielce zrnicowane i prowadzone za pomoc najrozmaitszych
metod - od eksperymentw laboratoryjnych nad zwierztami do rozmaitego

rodzaju testw i kwestionariuszy.
Pogbionym
towarzyszy
badaniom
przekonanie,
poszczeglnych
e
osobowo
czci
nie
jest
skadowych
osobowoci
przypadkowym
najrniejszych cech, ale pewn caociow organizacj, ktra nadaje
zbiorem
140
zachowaniom danego czowieka jednolito i wewntrzn spjno w czasie (Nuttin

1968: 51-52). Dlatego te psycholodzy nie zadowalaj si badaniami poszczeglnych
elementw osobowoci i poszukuj metody pozwalajcej na badanie jej jako
strukturalnie powizanej caoci.
Jedn z takich metod s rozbudowane badania kwestionariuszowe, skadajce si
z wielu skal mierzcych poszczeglne czci skadowe osobowoci (postawy,
zainteresowania etc.) (Sanocki 1976). Pomiary te dostarczaj empirycznych danych,
ktre poddane analizie korelacyjnej pozwalaj okreli stopie powizania rnych
cech osobowoci.
Tego rodzaju analizy s jedn z podstaw konstruowania typw osobowoci. Typy
konstruuje si, wyodrbniajc w postaci dwubiegunowej pewn waciwo uznan
za podstawow i okrelajc funkcjonowanie psychiczne, a nastpnie wskazuje si
na jej zwizki z innymi cechami (Nuttin 1968: 105-106). Zarwno w dawniejszej, jak i
wspczesnej psychologii znale mona wiele tego rodzaju typologii. Tworzenie ich
wiadczy, e w polu zainteresowania psychologw jest nie tylko to, co rni
osobowoci poszczeglnych jednostek ludzkich, ale take to, co jest wsplne
osobowociom jakich kategorii ludzi.
Typem osobowoci szeroko spopularyzowanym w naukach spoecznych poza
granicami psychologii jest osobowo autorytarna. Konstrukt ten kojarzony jest z
nazwiskiem Theodora Adorna (1903-1969). Adorno by jednym z tych uczonych
niemieckich,
ktrzy
uzasadnionej
obawie
przed
przeladowaniami
wyemigrowali z faszystowskich Niemiec i znaleli si w Stanach Zjednoczonych.

Problemem,
ktry
go
absorbowa,
byo
okrelenie
cech
osobowociowych
sprzyjajcych przyjciu faszystowskiego wyznania wiary: jakie s i jakie maj rda.

Badania dotyczce tej problematyki Adorno prowadzi z caym zespoem uczonych.
Teoretyczn podstaw bada bya freudowska psychoanaliza, niekiedy do naiwnie
stosowana.
Uzyskane
wyniki
zostay
przedstawione
ksice
Authoritarian
Personality, opublikowanej w 1950 roku.

Osobowo autorytarna zostaa scharakteryzowana jako wyposaona w takie
cechy, jak aprobata konwencjonalnych wartoci i przyjtych zwyczajw, tendencja do
surowego karania osb uznajcych normy odmienne od przyjtych przez dan osob,
bezkrytyczne podporzdkowanie si autorytetom, niech do wnikania w psychik
tak wasn, jak i innych ludzi, poczucie zagroenia, take w siln skonno do
wrogoci wobec innych grup i duy stopie etnocentryzmu, sztywno, oscho,
odrzucanie indywidualizmu i twrczej inwencji, preferowanie dziaania z pozycji siy

lub
identyfikowanie
si
ze
sprawujcymi
wadz,
projekcj
wasnych
nieuwiadomionych stanw emocjonalnych na otoczenie, wreszcie przesadne

zainteresowanie sprawami seksualnymi.
W pniejszych latach rne elementy zaprezentowanej przez Adorna teorii
osobowoci autorytarnej spotykay si z do zasadnicz krytyk,
141
ktra jednake nie podwaya w istotny sposb charakterystyki tej osobowoci.

Stosowana w tych badaniach skala do pomiaru cech osobowoci autorytarnej
zoona z dziewiciu podskal (tak zwana skala F) jest z rnymi modyfikacjami
wykorzystywana do dzisiaj, take w Polsce (Koralewicz 1987).
Osobowo jako przedmiot zainteresowania antropologii

spoecznej i socjologii
Chocia
psychologii
wystpuje
zainteresowanie
tym,
co
powtarzalne
osobowociach poszczeglnych ludzi i co pozwala mwi o typach osobowoci, nie

jest to dominujcy kierunek jej zainteresowa. Inaczej jest w antropologii i
socjologii.
Antropolodzy, badajc rnego rodzaju spoecznoci i kultury, zauwayli swego
czasu, e pewne skadniki osobowociowe, uwaane dotychczas przez europejskich
psychoanalitykw za cechy natury ludzkiej (na przykad kompleks Edypa), nie
wystpuj w kulturach pozaeuropejskich. Dostrzegli ponadto, e typy osobowoci
przedstawicieli rnych kultur s odmienne oraz e w rnych kulturach wystpuj
inne ideay osobowoci, to jest modele szczeglnie cenionych waciwoci i dyspo
zycji (Jasiska-Kania 1991: 91). Tego rodzaju spostrzeenia doprowadziy w latach
trzydziestych do powstania w antropologii amerykaskiej kierunku skupiajcego
uwag na relacjach midzy osobowoci a kultur. Jego przedstawiciele przyjmowali
teoretyczne zaoenia freudowskiej psychoanalizy i stosowali je do interpretacji
danych antropologicznych.
Jakkolwiek wtpliwe z dzisiejszej perspektywy mogyby si wydawa ich
interpretacje, niewtpliw zasug tego kierunku, ktry straci popularno w latach
pidziesitych XX wieku, jest zwrcenie uwagi na relacje midzy kultur a
osobowoci, a take na rol socjalizacji w formowaniu osobowoci czowieka i
upodobnianie si osobowoci ksztatujcych si w podobnym otoczeniu.
Do zasug tych badaczy zaliczy mona rwnie wprowadzenie poj osobowoci
podstawowej i osobowoci modalnej.
Osobowo podstawowa to cz powizanych ze sob elementw osobowoci
wystpujcych
przedstawicieli
danej
kultury
zharmonizowanych
jej
instytucjami. Jest ona podoem postaw uczuciowych i systemw wartoci wsplnych

dla czonkw danej zbiorowoci. Stanowi rodzaj kanwy, na ktrej tworz si
zindywidualizowane formy osobowoci (Kardiner 1975: 86).
Twrcy tego pojcia, wychodzc z zaoenia, e najwaniejsze znaczenie dla

ksztatowania si osobowoci maj dowiadczenia dziecistwa, wystpowanie
odmiennych osobowoci podstawowych w poszczeglnych
142
kulturach wizali z rnicami w sposobach wychowywania dzieci. Inny bywa

stopie rygoryzmu, zakres dyscypliny i intensywno okazywania uczu. Zwracali
uwag, e sama organizacja rodziny rni si w poszczeglnych kulturach.
Osobowo modalna nawizuje w swojej nazwie do uywanego w statystyce
okrelenia wartoci wystpujcej najczciej w zbiorowoci. Osobowo modalna to
typ osobowoci wystpujcy najczciej w danej populacji. Jest, a w kadym razie
moe by kategori empiryczn, drog za do jej poznania s analizy statystyczne.
Badajc osobowo modalna, skupia si uwag na czstoci wystpowania w danej
zbiorowoci pewnych cech psychicznych i ich powiza. Pojcie osobowoci
modalnej moe odnosi si do kadej zbiorowoci, a nie tylko do takiej, ktra ma
wspln kultur. Nie wyklucza te istnienia wielu rnych typw osobowoci w
obrbie jednej zbiorowoci. Ponadto pojcie osobowoci modalnej nie musi wiza
si z adn okrelon teori psychologiczn (Szacki 1975:
Zainteresowanie typami osobowoci wystpuje nie tylko w antropologii, ale i w
socjologii. Dzieje socjologii dostarczaj wielu przykadw zainteresowania typami
osobowoci
ich
zrnicowaniem
odpowiadajcym
rnicom
midzy
spoeczestwami bd ich segmentami. Wielu socjologw, w tym rwnie socjolog

polski, Florian Znaniecki, tworzyo rozmaite typologie osobowoci. Byy to zazwyczaj
konstrukty teoretyczne, wyrose wprawdzie z obserwacji wiata spoecznego, lecz
oparte gwnie na intuicji. Nie bez powodu powiada si, e niewiele systematycz
nego wysiku powicano na zbadanie, czy typy te naprawd istniay w
rzeczywistoci, a jeeli istniay, to z jak czstotliwoci wystpoway one w
rnych spoeczestwach i warstwach spoecznych" (Inkeles 1984: 477).
W socjologii wspczesnej nadal wystpuje zainteresowanie zrnicowaniem
typw osobowoci w zalenoci od warunkw spoecznych, ale obecnie jest to
przede wszystkim przedmiot bada empirycznych.
Przykadem
takich
bada
badania
Alexa
Inkelesa
pocztku
lat
siedemdziesitych, powicone osobowoci czowieka nowoczesnego. Okrelajc

swoje podejcie do nowoczesnoci jako socjopsychologiczne", Inkeles potraktowa
nowoczesno jako proces zmiany sposobw postrzegania, wyraania czego i
oceniania [...] jako sposb funkcjonowania jednostki, jako zbir predyspozycji do
dziaania w pewien okrelony sposb" (Inkeles, Smith 1984: 434). Stworzy
nastpnie
hipotetyczny
konstrukt
czowieka
nowoczesnego
podda
go
empirycznemu
sprawdzeniu
szeroko
zakrojonych
badaniach,
ktre
przeprowadzane byy w populacjach zamieszkujcych rne czci wiata.

Obecnie osobowoci czowieka nowoczesnego przypisuje si takie cechy jak
otwarto na nowe dowiadczenia i atwo akceptacji zmian,
143
z czym wie si innowacyjno i gotowo podejmowania ryzyka, rozbudowana

potrzeba osigni, negowanie fatalizmu i przekonanie o moliwoci zapanowania
nad siami przyrody; orientacja na teraniejszo i przyszo, aspiracje owiatowe
i zawodowe, denie do zdobywania szerokich informacji, umiejtno kalkulowania
i przewidywania, nastawienie liberalne i demokratyczne (Inkeles 1984, Marek S.
Szczepaski 1999).
Innym przykadem s badania relacji midzy osobowoci a zrnicowaniem
spoecznym. Byy one prowadzone w Stanach Zjednoczonych przez Melvina L.
Kohna. W nawizaniu do nich podobne badania przeprowadzano w Polsce jako
cz szeroko zakrojonych bada zrnicowania spoecznego realizowanych w
latach 1978-1992.
U
podstaw
bada
amerykaskich
leao
zaoenie,
usytuowanie
spoeczestwie wpywa na systemy wartoci. Czonkowie rnych klas spoecznych

z racji zrnicowanych warunkw yciowych, ktrymi si ciesz (lub ktre musz
znosi), zaczynaj postrzega wiat na rne sposoby, rozwijaj w sobie odmienne
wyobraenia o rzeczywistoci spoecznej, rne aspiracje, nadzieje i obawy, a take
odmienne idee tego, co jest w yciu godne podania" (Kohn, Schooler 1986: 28).
Wpywa to take na rnicowanie sposobw wychowywania dzieci.
We wspczesnych spoeczestwach przemysowych praca zawodowa zajmuje w
yciu czowieka miejsce centralne, a jego pozycja w spoeczestwie zaley w
pierwszym
rzdzie
od
posiadanego
zawodu
rodzaju
wykonywanej
pracy.
Dowiadczenia zwizane z prac z czasem zaczynaj okrela pogldy nie tylko na

sam prac, ale take na wiat i na samego siebie. Autorzy wspomnianych bada
stwierdzili, e wprawdzie zalenoci midzy wyborem zawodu (i co za tym idzie,
dowiadczeniami zawodowymi) a osobowoci s obustronne, ale dowiadczenie
zawodowe silniej wpywa na ksztatowanie osobowoci ni cechy osobowoci na
wybr zawodu i sposb wykonywania pracy. W perspektywie procesw socjalizacji
badania te s interesujce ze wzgldu na empiryczne wykazanie, e proces
socjalizacji czowieka i ksztatowanie si jego osobowoci odbywaj si nie tylko w
dziecistwie, ale w cigu caego jego ycia.
Zainteresowanie socjologiczne osobowoci nie ogranicza si do jej genezy i
powizania rnic osobowoci z odmiennoci spoeczestw oraz ich wewntrznym
zrnicowaniem. Socjolodzy interesuj si osobowoci rwnie jako podmiotem
dziaania
zmian
spoecznych
(Jasiska-Kania
1991:
83-84).
wielu
kwestionariuszowych badaniach socjologicznych uwzgldniane bywaj skale pomiaru

cech osobowoci. Cechy te s wykorzystywane jako zmienne wyjaniajce tak
orientacje wiatopogldowe, jak i losy jednostek, ich sukcesy edukacyjne czy przesu
wanie si w hierarchii spoecznej.
144
Badania wykazay, e poza oczywistymi rnicami wynikajcymi z odmiennoci pooenia

spoecznego, ktre ma wpyw na stopie pewnoci miejsca pracy i stabilnoci dochodw z pracy,
rnice midzy prac w zawodach typowych dla klasy redniej (zob. Klasa rednia, s. 307) a
prac w zawodach typowych dla klasy robotniczej sprowadzaj si do trzech punktw:
Przedmiotem pracy w zawodach klasy redniej s gwnie idee, symbole i stosunki
interpersonalne. Praca w zawodach robotniczych w wikszym stopniu polega na manipulowaniu
przedmiotami.
Zawody klasy redniej umoliwiaj wiksz samodzielno wykonawcy pracy. Zawody robotnicze
s bardziej podatne na standaryzacj i bezporedni nadzr.
W zawodach klasy redniej sukces zawodowy i korzyci pynce z roli zawodowej s w duej
mierze oparte na indywidualnym dziaaniu. W zawodach robotniczych, szczeglnie w gaziach
przemysu, w ktrych istniej silne zwizki zawodowe, w wikszym stopniu zale one od dziaa
zbiorowych.
Oglnie rzecz biorc, zawody klasy redniej wymagaj wikszej samodzielnoci w pracy, zawody
robotnicze za postpowania zgodnego ze cile okrelonymi zasadami ustanowionymi przez
kogo z nadzoru.
Na podstawie empirycznie uzyskanych danych, zostay skonstruowane dwa typy osobowoci.
Za podstawow cech jednego z nich zostaa uznana samosterowno, natomiast drugiego konformizm.
Typ samosterowny. Cechuje go dziaanie na podstawie wasnego, indywidualnie
wypracowanego osdu sytuacji, zwracanie uwagi zarwno na wewntrzn dynamik zachowa,
jak i ich obserwowalne konsekwencje, szerokie horyzonty mylowe, ufno wobec innych, a take
wyznawanie standardw moralnych, wedug ktrych nic nie zwalnia czowieka od
odpowiedzialnoci za wasne zachowanie przed samym sob". Typ konformistyczny. Cechuje go
przestrzeganie nakazw zewntrznego autorytetu, koncentracja na zewntrznych efektach
zachowania
z
pominiciem
jego
wewntrznej
motywacyjno-emocjonalnej
dynamiki,
nietolerancyjno wobec nonkonformizmu i odmiennych zapatrywa, brak ufnoci wobec innych,
a take wyznawanie standardw moralnych akcentujcych mechaniczne posuszestwo wobec
litery prawa" (Kohn, Mach 1986: 13).
(atwo zauway podobiestwa midzy tak scharakteryzowanym typem konformistycznym a
osobowoci autorytarn.)
Autorzy omawianych bada sadz, e cechy typu konformistycznego s konsekwencj warunkw
yciowych, ktre ograniczaj wolno dziaania i daj jednostce nike podstawy do wiary, e jest
panem swojego losu.
3. Rola spoeczna
Pojcie roli spoecznej zwizane jest z pojciem pozycji spoecznej (statusu). Pozycja
spoeczna to sposb usytuowania czowieka w zbiorowoci. W spoeczestwie
nowoczesnym kady czowiek naley do wielu zbiorowoci, a w kadej z nich zajmuje
jak pozycj. W rodzinie moe zajmowa pozycj ojca bd dziecka, w szkole nauczyciela, ucznia, wonego, w szpitalu - lekarza, pielgniarki, pacjenta, salowej.
Kady czowiek zajmuje jednoczenie bd kolejno w swoim yciu wiele pozycji - tyle,
do ilu
145
zbiorowoci naley. Moe by ojcem, lekarzem i czonkiem zwizku zawodowego, a

nastpnie posem na Sejm. Jakkolwiek wiele pozycji zajmowaby jednak dany osobnik,
nigdy w toku swojego ycia nie jest w stanie wyczerpa wszystkich moliwoci, jakie
stwarza dane spoeczestwo.
S dwa zasadnicze rodzaje pozycji: przypisane i osigane. Pozycje przypisane to
takie, na ktrych zajmowanie czowiek nie ma adnego wpywu, ktre s mu
wyznaczone bez udziau jego woli wraz z urodzeniem i od ktrych w zasadzie nie ma
ucieczki. Pozycje osigane to takie, ktre sam zdobywa, a take takie, ktre
wprawdzie mog by mu narzucane (pozycja winia czy poborowego wcielonego do
wojska), ale na ktrych zajcie ma jaki wpyw. Nie byby winiem, gdyby nie
popeni przestpstwa, i nie poszedby do wojska, gdyby zacz studiowa.
W kadym spoeczestwie istniej oba rodzaje pozycji, z tym e w spoeczestwach
rnego typu rozmaicie przedstawiaj si ich proporcje. W nowoczesnych
europejskich spoeczestwach przemysowych niewiele jest pozycji przypisanych, a
te, ktre s, wyznacza gwnie biologia. Takimi przypisanymi pozycjami s pozycje
kobiety i mczyzny, dziecka i starca. W podzielonych na stany spoeczestwach
feudalnych
czy
spoeczestwach
kastowych
byo
znacznie
wicej
pozycji
przypisanych. Przypisane byy pozycje chopa, mieszczanina i szlachcica czy te

czonkw poszczeglnych kast.
Rol spoeczn okrela si w odniesieniu do pozycji w dwojaki sposb. Powiada
si, po pierwsze, e rola spoeczna to zesp praw i obowizkw zwizanych z
dan pozycj. Po drugie, e jest to schemat zachowania zwizanego z pozycj,
scenariusz pozycji, jej element dynamiczny, zachowaniowy.
Przy jednym i drugim okreleniu roli jest ona rozumiana jako wyznacznik sposobu
zachowywania si osoby, ktra zajmuje dan pozycj. Zwizek pozycji z rol, ktra
jest jej elementem dynamicznym, powoduje, e czsto s one utosamiane i przy
opisie zjawisk spoecznych mwi si po prostu o rolach".
W konstrukcji roli mona wyrni trzy elementy: zachowania nakazane,
zachowania
zakazane
oraz
margines
swobody.
przypadku
roli
matki
zachowania nakazane to na przykad zapewnianie dziecku opieki i warunkw

rozwoju, zachowania za zakazane to katowanie i godzenie dziecka. Margines
swobody natomiast to zakres i stopie okazywania uczu, opowiadanie bajek,
caowanie na dobranoc i tak dalej.
Poszczeglne role rni si szerokoci marginesu swobody. Scenariusz jednych
pozycji jest sztywniej okrelony i pozostawia mniej miejsca na improwizacje ni w

przypadku innych. Z pewnoci rola oficera w wojsku ma mniejszy margines
swobody ni rola studenta.
Czowiek, uczestniczc w rozmaitych grupach i zajmujc rne pozycje o
najrozmaitszych wymaganiach co do zachowania, znajdowa si
146
moe w sytuacjach konfliktu rl, kiedy to rne jego role wymagaj w tym samym
czasie sprzecznych ze sob zachowa. Najprostszym przykadem jest sytuacja
dziecka, ktre matka wola na obiad w momencie, kiedy na podwrku bierze ono
udzia w zabawie z kolegami. Oczywicie, tego rodzaju konflikty bywaj take
znacznie powaniejsze, a wszystkie s bardzo przykre. Nie mona ich w peni
unikn, ale mona je minimalizowa przez odpowiedni dobr rl. Pozycje
osigane, a wic te, na ktrych zajcie czowiek ma wpyw, mog by tak
dobierane, aby zwizane z nimi role pasoway" do pozostaych. Ksidz z pewnoci
nie zdecyduje si na zostanie wacicielem sex-shopu.
Kada pozycja zakada istnienie innych pozycji, a tym samym kada rola istnienie
innych rl. Rola przywdcy zakada istnienie rl poplecznikw, rola matki - roli
dziecka, a rola nauczyciela - rl uczniw. Czowiek zajmujcy jak pozycj uczy si
mniej wicej w tym samym czasie nakazw wasnej roli oraz nakazw rl cile z
jego rol zwizanych. Gwnym powodem dosy dobrego speniania przez wikszo
z nas nakazw rl jest to, e zbiorowoci formuuj nakazy nie tylko pod adresem
osb zajmujcych pewne pozycje, ale rwnie tych, ktre, wchodzc z nimi w
interakcje, maj reagowa na ich zachowania.
Dla ksztatu roli istotne jest te to, kto j okrela. Rola ucznia moe przedstawia
si bardzo rnie w zalenoci od tego, czy okrela j nauczyciel reprezentujcy
system szkolny i jego wymagania, czy wagarujcy koledzy kontestujcy ten system
(o 1985).
Dwa kierunki zainteresowa rol spoeczn

W
socjologii
wystpuj
dwa
podejcia
do
problematyki
roli
spoecznej:
funkcjonalno-strukturalne i interakcyjne.
Podejcie funkcjonalno-strukturalne. Przy tym podejciu zainteresowanie
rolami to zainteresowanie nimi jako czynnikami porzdkujcymi rzeczywisto
spoeczn i skadnikami struktury spoecznej.
Role klasyfikuj i porzdkuj rzeczywisto spoeczn. Dziki temu, e okrelaj,
jak powinna si zachowywa osoba zajmujc dan pozycj, pozwalaj orientowa
si, czego mona oczekiwa w poszczeglnych sytuacjach. Idc do sklepu, wiemy, e
sprzedawca poda nam dany towar i pobierze naleno. Bylibymy bardzo
zaskoczeni, gdyby zamiast tego wskoczy na lad i zacz piewa ari operow.
Podobnie
zaskoczeni
bylibymy, gdyby w
czasie wykadu uniwersyteckiego
wykadowca zacz si goli bd wykadowczyni robi na drutach czy poprawia

makija. We wszystkich tych przypadkach zaczlibymy zapewne podejrzewa, e
zwariowali, i myle o sprowadzeniu pogotowia psychiatrycznego. Tymczasem
zachowania te s najzupeniej normalne, tylko w tym
147
momencie sprzeczne z nakazami danej roli. Moemy sobie wyobrazi, jak bardzo
poczulibymy si zagubieni, gdyby nagle wszyscy zaczli zachowywa si w sposb
zupenie inny ni ten, do ktrego jestemy przyzwyczajeni w danej sytuacji i ktry
uwaamy za waciwy".
Role
spoeczne,
porzdkujc
rzeczywisto
spoeczn,
czynnikiem
stabilizujcym spoeczestwo. Przeciwdziaaj zmianie, chocia jej nie wykluczaj elementem dynamicznym jest zawarty w kadej z nich margines swobody. Wicej
jednak szans na wprowadzenie zmian maj ci, ktrzy wykraczaj poza nakazy roli,
ni ci, ktrzy ich przestrzegaj.
Przy podejciu funkcjonalno-strukturalnym role to co zewntrznego w stosunku
do czowieka, to rodzaj stwarzanych przez spoeczestwo gotowych ubra czy
raczej gorsetw, ktre czowiek decyduje si nosi bd do ktrych noszenia jest
zmuszany. Tak rozumiana rola pozwala rozpatrywa zbiorowo jako ukad rl, a nie
jako zbir osb. Osoby mog si wymienia, natomiast ukad pozycji i rl pozostaje w
zasadzie niezmieniony i to on tworzy struktur zbiorowoci. Mona by go porwna
z raf koralow, ktra w swym zasadniczym ksztacie pozostaje niezmieniona,
chocia zamieszkuj j wci nowe koralowce.
Z takim ujciem roli wie si rozumienie struktury spoecznej jako ukadu rl.
Jednym z czoowych przedstawicieli tej orientacji jest Robert Merton, ktry,
zajmujc si problematyk rl, stwierdzi, e z kad pozycj zwizana jest nie jedna
rola, ale cay ich zesp. Z pozycj matki zwizane s role matki wobec dziecka,
matki wobec nauczycieli w szkole, matki wobec ssiadw etc. Wprowadzi on pojcie
zespou rl, szeroko nastpnie spopularyzowane (Merton 1982a).
Podejcie
interakcyjne. Przy podejciu interakcyjnym role spoeczne
pojmowane nie jako co gotowego i z zewntrz narzucanego czowiekowi, ale jako

co, co wci powstaje w procesach midzyosobniczych interakcji. Zwolennicy tego
podejcia zwracaj uwag nie na to, jakie role s, ale na to, jak s odgrywane. Nie
interesuje ich miejsce roli w strukturze spoecznej, ale to, jaki ksztat przybiera rola
w toku odgrywania jej przez poszczeglnych aktorw, a take w ich relacjach z
rnymi partnerami. Z tej perspektywy mertonowski zesp rl nie jest zespoem rl,
ale jedn i t sama rol rozmaicie odgrywan w rnych okolicznociach i wobec
rnych partnerw.
Przedstawiciele
tej
orientacji,
badajc,
jak
role
odgrywane,
take
modyfikowane i tworzone w toku interakcji, zwracaj uwag na cao zachowania
aktorw, cznie z gestami, minami, czyli z zachowaniem niewerbalnym.

Nie kwestionuj, e pojcie roli nie odnosi si do osb, ale do typw aktorw, i
e
kada
rola
mimo
najrozmaitszych
wariantw
rozpoznawalna jako jedna i ta sama rola. Nie neguj,
osobniczych
jest
atwo
148
e aktora krpuj rozmaite ograniczenia zewntrzne i wewntrzne wynikajce z

samej
roli.
Wskazuj
jedynie,
czowiek
ma
rne
moliwoci.
Moe
identyfikowa si z dan rol i odgrywa j z cakowitym przekonaniem, moe te

zachowywa wobec niej rezerw i odgrywa j z przymrueniem oka". Moe j
zinternalizowa, ale moe te odrzuci. W sumie jednostce ludzkiej przypisuj
znaczny stopie swobody.
Mona by powiedzie, e przy podejciu interakcyjnym gwnym obiektem
zainteresowania jest margines swobody odgrywanej roli, podczas kiedy przy
podejciu funkcjonalno-strukturalnym s nim nakazane i zakazane jej elementy.
Rola spoeczna a osobowo

Przyjmujc nowe role, czowiek dopasowuje je nie tylko do swoich wczeniejszych
rl, ale rwnie, a moe nawet przede wszystkim do siebie samego: do swoich
zamiowa i zdolnoci, a wic do swojej osobowoci. Rol chirurga wybiera ten, u
kogo myl o wziciu skalpela do rki i cicia ludzkiego ciaa nie budzi odrazy. Rol
piewaka operowego ten, kto ma such, odpowiedni glos i ch wystpowania na
scenie. Osobowo czowieka ma take wpyw na sposb odgrywania roli. Rola
petenta w urzdzie inaczej wyglda w wykonaniu czowieka niemiaego, a inaczej
pewnego siebie. Wpyw osobowoci na role jest atwo dostrzegalny i oczywisty.
Mniej oczywista wydaje si zaleno odwrotna.
Jaskrawego przykadu oddziaywania roli na osobowo dostarczy synny eksperyment Philipa
Zimbardo. Zimbardo podzieli losowo grup normalnych, dojrzaych, zrwnowaonych,
inteligentnych ludzi na stranikw" i winiw", a nastpnie umieci ich w wizieniu", ktre
zainscenizowa w podziemiach Wydziau Psychologii Uniwersytetu w Stanford. O tym, co z tego
wynikno, pisze tak: Po upywie zaledwie szeciu dni musielimy zlikwidowa nasze nibywizienie, gdy to, co ujrzelimy, byo przeraajce. Nie byo ju jasne ani dla nas, ani dla
wikszoci badanych, gdzie jeszcze s oni sob, a gdzie zaczynaj si ich role. Wikszo istotnie
staa si winiami lub stranikami, niezdolnymi ju do wyranego rozrnienia midzy
odgrywan rol a samym sob. Wystpiy dramatyczne zmiany prawie w kadym aspekcie ich
zachowania, mylenia i odczuwania. W czasie krtszym ni tydzie dowiadczenia zwizane z
pobytem w wizieniu przekreliy (tymczasem) to, czego badani nauczyli si przez cae ycie;
wartoci ludzkie ulegy zawieszeniu, obraz samego siebie zosta podwaony, ujawnia si
najbrzydsza, najnikczemniejsza, patologiczna strona natury ludzkiej. Bylimy wstrznici, gdy
widzielimy, e niektrzy chopcy (stranicy) traktuj pozostaych jak ndzne zwierzta,
znajdujc przyjemno w okruciestwie, podczas gdy inni chopcy (winiowie) stali si
sualczymi, odczowieczonymi robotami, mylcymi jedynie o ucieczce, o swym wasnym, indy
widualnym przetrwaniu i o swej wzrastajcej nienawici do stranikw" (Aronson 1976: 38).
149
Psycholodzy wskazuj, e czowiek, uczc si rl, przyswaja je sobie jako cz

swojego ja i czyni je elementami struktury wasnej osobowoci (Reykowski 1964: 192193). Rne badania empiryczne dowodz nadto, e wpyw odgrywanych rl na
osobowo jest silniejszy ni wpyw osobowoci na role. Jednym z przykadw jest
wspomniany wczeniej wpyw rodzaju wykonywanej pracy na osobowo (zob.
Osobowo jako przedmiot zainteresowania antropologii spoecznej i socjologii, s.
141).
Wpyw odgrywanych rl na osobowo bywa wykorzystywany do celw
psychoterapeutycznych. Tak jest w psychodramie, ktra polega na nakonieniu
pacjentw do odgrywania wyznaczonych rl, przy czym okrelona jest jedynie
oglna sytuacja, natomiast sam przebieg gry pozostawiony jest improwizacji
(Czapw, Czapw 1969: 10). Jest te wykorzystywany w pedagogice, kiedy to
niesubordynowanemu uczniowi powierza si stanowisko pilnujcego porzdku
gospodarza klasy, co czsto w sposb wrcz magiczny zmienia go w stranika
porzdku klasowego i szkolnego.
4. Tosamo
Zainteresowania tosamoci pojawiy si w naukach spoecznych stosunkowo
niedawno, bo w ostatnim pwieczu. Miay dwie teoretyczne inspiracje. Jedn bya
psychoanaliza
freudowska,
drug
interakcjonizm
symboliczny.
Problematyk
inspirowan przez psychoanaliz zacza rozwija psychologia i psychiatria,

natomiast przez interakcjonizm symboliczny - psychologia spoeczna i socjologia.
W przypadku psychologii gwnym przedmiotem zainteresowania stao si
poczucie tosamoci osobistej okrelane jako wiadomo wasnej spjnoci w
czasie i przestrzeni, w rnych okresach ycia, w sytuacjach spoecznych i
penionych rolach, a take wiadomo wasnej odrbnoci, indywidualnoci,
niepowtarzalnoci" (Jarymowicz, Szustrowa 1980, za: Melchior 1990: 26) Na gruncie
psychologii poczucie to czsto
psychicznego.
Przy
takim
bywa
punkcie
rozpatrywane
widzenia
perspektywy
klasycznym
zdrowia
przedmiotem
zainteresowania, zwaszcza nurtu nawizujcego do psychoanalizy, jest proces

dorastania i zwizany z nim kryzys tosamoci, a ponadto wszelkie zaburzenia
tosamoci jednostki czce si z rnego rodzaju dogbnymi zmianami w jej yciu,
spowodowanymi czy to wydarzeniami losowymi (rozwd, mier wspmaonka,
narodziny dziecka, utrata pracy) czy te jej przemieszczaniem si w przestrzeni

fizycznej bd spoecznej. Nurty inspirowane interakcjonizmem symbolicznym
zwracaj z kolei uwag na proces krystalizowania si tosamoci w toku interakcji
spoecznych. Z perspektywy tej orientacji tosamo jednostki nie jest czym
trwaym, nie jest jakim bytem nie-
150
zalenym od sytuacji. Jest ona raczej procesem, cigle kreowanym i odtwarzanym w

kadej sytuacji spoecznej, w ktr czowiek wkracza, spajanym przez wt ni
pamici" (Berger 1995b: 102). Ta ni pamici, jakkolwiek byaby wta, ma
podstawowe znaczenie dla poczucia tosamoci. Ujawnio si to w jednym z
eksperymentw psychologicznych, w ktrym, posugujc si hipnoz, wymazano ze
wiadomoci badanego istnienie przeszoci. Skutki byy dramatyczne. Utraci on
pami wasnej przeszoci, a wraz z ni poczucie wasnej tosamoci, co
spowodowao tak wielki niepokj, e eksperyment musia by natychmiast
przerwany (Aaronson 1971).
Socjolodzy interesuj si nie tylko poczuciem tosamoci jednostki, ale take tym,
jak tosamo danej jednostki jest postrzegana z zewntrz i jak jest okrelana przez
innych ludzi. Interesuj si odpowiedzi nie tylko na pytanie kim jestem?", ale
take kim on/ona jest?". Obie te odpowiedzi s zreszt z sob powizane, albowiem
z socjologicznej perspektywy tosamo przedstawia si jako spoecznie nadawana,
spoecznie potwierdzana i przeksztacana (Berger 1995b). Widzc, jak wobec nas
zachowuj si inni ludzie, uprzytomniamy sobie, za kogo nas maj i jak nas oceniaj.
Okrela to nasz sposb postrzegania samych siebie. Jeli kto jest traktowany jako
okropna niezdara, trudno, aby nie uwierzy, e jest niezdar, i aby nie zaczy mu
lecie z rk rne przedmioty. Jeli inni uwaaj nas za pikno, my sami zaczniemy
o sobie myle jako o kim niezwykle urodziwym. I tak przez odbicia w oczach
innych poznajemy samych siebie. Innymi sowy, to, jak nas widz inni i jakiego
zachowania od nas oczekuj, ksztatuje nasz wasny obraz samych siebie. Na okrele
nie tego naszego ja, ktre jest zwierciadlanym odbiciem naszego ja w oczach innych,
uywany jest w socjologii termin ja odzwierciedlona, wprowadzony przez
amerykaskiego socjologa Charlesa Cooleya (1864-1929) (Cooley 1992).
Dla socjologw rzecz interesujc jest nie tylko tosamo osobista, ale rwnie,
a moe nawet przede wszystkim tosamo spoeczna jednostki. Tosamo
spoeczna jednostki jest pochodn jej przynalenoci do rnych grup i kategorii
spoecznych. Tosamo ta ma zarwno wymiar subiektywny (poczucie tosamoci),
jak i obiektywny (zaklasyfikowanie jednostki przez innych).
W przypadku poczucia tosamoci osobistej jednostka widzi swoj osob jako
rn od innych i niepowtarzaln. Jestem rudy, wysoki, przystojny, nie lubi flakw,
atwo wpadam w gniew, uwielbiam kryminay, na deszcz strzyka mi w kolanie" etc.
W przypadku poczucia tosamoci spoecznej granica przebiega nie midzy ja" a
reszta ludzi", ale midzy my" a oni". Jestem Polakiem", jestem lekarzem",
jestem kibicem Legii" etc. Kady akt afiliacji spoecznej pociga za sob wybr
tosamoci. I odwrotnie, kada tosamo wymaga dla swego przetrwania
151
swoistych afiliacji spoecznych" - pisze Peter L. Berger (Berger 1995b: 98-99).

Tosamo czowieka, tak osobista, jak i spoeczna, jest silnie zwizana z
odgrywanymi przez niego rolami spoecznymi. Odgrywane role, wpywajc na
osobowo czowieka i zmieniajc j, powoduj zmiany jego obrazu samego siebie.
W nowych rolach czowiek moe na przykad odkry, e jest despot bd e ma
talent organizacyjny. Role dziaaj ponadto na rzecz takiego przeksztacania
obrazu samego siebie, aby by on zgodny z przepisami odgrywanych rl.
Role tym silniej okrelaj tosamo jednostki, im mocniej jednostka identyfikuje
si z nimi i im gbiej s one przez ni zinternalizowane. Jeli czowiek odnosi si z
rezerw do odgrywanej roli, moe mie silne poczucie, e nie jest tym, kogo gra, i
e jego prawdziwe ja jest zupenie odmienne od tego, ktre prezentuje innym.
Zwizek tosamoci z rolami dodatkowo wskazuje na znaczenie socjalizacji.
System rl jest bowiem sposobem klasyfikacji jednostek w spoeczestwie.
Czowiek w toku socjalizacji uczy si go, tak jak uczy si jzyka, a nastpnie uczy
si klasyfikowa siebie oraz innych w ramach tego systemu. Z kolei takie bd
inne zaklasyfikowanie okrela sposb postrzegania zarwno innych ludzi, jak i
samego siebie.
Spojrzenie na tosamo czowieka z perspektywy socjologicznej ukazuje jej
cig zmienno. Zmienno ta jest pochodn ogromnej rnorodnoci kulturowej i
znacznego
zrnicowania
przemysowych.
spoecznego
spoeczestwach
wspczesnych
tradycyjnych
tosamoci
spoeczestw
byy
jasno
okrelone i mao zmienne, a zmianom towarzyszyy rytuay przejcia; aby chopiec

sta si mczyzn i zmieni sw tosamo, musia przej inicjacj. W
spoeczestwie nowoczesnym czowiek yje w kalejdoskopie zmiennych rl" i
niekiedy nawet tego samego dnia co chwila jest kim innym: rano pokornym
maonkiem, w poudnie despotycznym szefem, po poudniu przestraszonym
pacjentem dentysty, wieczorem swobodnym, penym uroku, rozbawionym uwo
dzicielem.
Jak sobie wobec tego radzi, aby si nie pogubi i wiedzie, kim w ogle jest?
Odpowiadajc na to pytanie, wskazuje si, e czowiek rozdziela rozmaite sfery
swoich dziaa. Na czas funkcjonowania w okrelonej roli skupia uwag na tej
tosamoci, ktra jest potrzebna w danym momencie, i zapomina o reszcie (Berger
1995b). Jaskrawym przykadem literackim takiego zabiegu jest Dr Jekyll i Mr.
Hyde.
Ponadto zbir pozycji i zwizanych z nimi rl obejmuje role o niejednakowej

wadze dla spoecznego usytuowania czowieka, a tym samym okrelenia, kim jest
w oczach innych, a kim w oczach wasnych. Wrd rnych rl czowieka jedna z
nich bywa rol kluczow, wyznaczajc, jak jest on postrzegany, a tym samym jego tosamo. W nowo-
152
czesnych spoeczestwach przemysowych tak kluczow rol jest zazwyczaj rola

zawodowa i ona najczciej decyduje o jego obrazie samego siebie.
5. Rodzaje socjalizacji
Trwajca przez cae ycie socjalizacja nie zawsze przebiega tak samo. Ze wzgldu na
rnice przebiegu socjalizaqi odrnia si socjalizacj pierwotn i socjalizacj
wtrn. Kada z nich dokonuje si inaczej i wprowadza w inne obszary ycia
zbiorowego (Berger, Luckmann 1983).
Niekiedy pojawia si rwnie potrzeba resocjalizacji, to jest wymazania rezultatw
wczeniejszej socjalizacji, oduczenia" dotychczas przyswojonych wartoci, norm i
wzorw zachowa oraz nauczenia nowych.
Socjalizacja pierwotna
Socjalizacja pierwotna jest socjalizacj, ktr czowiek przechodzi w dziecistwie i
dziki ktrej staje si czonkiem spoeczestwa. W jej toku uczy si elementarnych
wzorw zachowa i podstawowych rl spoecznych. Uczy si posugiwa jzykiem i
gestem, uczy si, e jest dzieckiem, dziewczynk bd chopcem, uczy si, e nie
naley bi modszego rodzestwa, tylko opiekowa si nim. Uczy si take, e
rodzice maj nad nim wadz i naley ich sucha, e s waniejsi od innych
otaczajcych go ludzi, e s znaczcymi innymi. Jednym sowem, w socjalizacji
pierwotnej czowiek uczy si abecada spoecznego. Dlatego
te jest
ona
najwaniejsza w yciu jednostki.

W procesie socjalizacji pierwotnej ksztatuje si take charakterystyczna dla
danej kultury osobowo podstawowa, ta, na ktrej kanwie rozwijaj si pniej
poszczeglne zrnicowane osobowoci czonkw zbiorowoci.
Socjalizacja pierwotna przebiega w atmosferze nasyconej uczuciami. Silna wi
emocjonalna czy dziecko z rodzicami, ktrzy s dla niego najwaniejszymi osobami,
przekazujcymi wiedz o otaczajcym wiecie i jego reguach. S oni dla niego
takimi znaczcymi innymi, z ktrymi czy je silny zwizek emocjonalny. Zwizek ten
sprawia, e dziecko atwo utosamia si z rodzicami i bez trudu, wrcz
automatycznie przejmuje i internalizuje ich sposb widzenia wiata, ich wartoci,
postawy i wzory zachowa.
Ponadto rodzice, tacy jacy s, s dla dziecka jedynymi znaczcymi innymi, na
ktrych jest nieodwoalnie skazane. W rezultacie wiat spoeczny, w takiej postaci, w

jakiej rodzice go dowiadczaj, postrzegaj i oceniaj, przedstawia si dziecku jako
jedynie istniejcy i jedynie moliwy,
153
jako wiat w ogle". Dziecko nie ma wyboru midzy rnymi znaczcymi innymi i
czy chce czy nie chce, yje w wiecie zdefiniowanym przez swoich rodzicw.
Ma to powane konsekwencje. Jak pisz Berger i Luckmann, to wanie dlatego
wiat zinternalizowany w socjalizacji pierwotnej jest o wiele lepiej zakorzeniony w
wiadomoci ni wiaty internalizowane w socjalizacji wtrnej" (Berger, Luckmann
1983: 210). Prawda ta dawno zostaa dostrzeona przez mdro ludow, czego
wyrazem jest znane przysowie: Czym skorupka za modu nasiknie, tym na
staro trci".
Za kocow faz socjalizacji pierwotnej uznawane jest pojawienie si w
wiadomoci jednostki pojcia uoglnionego innego. W socjalizacji pierwotnej
pouczenia pocztkowo pochodz od konkretnych osb i dotycz konkretnych
sytuacji. Matka pewnego dnia kae umy rce przed obiadem. Innego dnia ojciec
nie pozwala wej z brudnymi butami na kanap. Stopniowo okazuje si, e pewne
rzeczy naley robi, a innych nie robi nie tylko danego dnia, ale zawsze, oraz e
podobne wymagania maj take inne matki i inni ojcowie, jak rwnie swoi i cudzy
dziadkowie, wujkowie i ciocie. Wreszcie dochodzi do odkrycia, e to nie tylko oni maj
takie wymagania, ale e w ogle tak si nie robi". Odkrycie owego si jest
odkryciem istnienia oglnospoecznych regu, to jest uoglnionego innego. W tym
momencie koczy si socjalizacja pierwotna.
Socjalizacja wtrna
Socjalizacja wtrna dotyczy jednostki, ktra ma ju za sob socjalizacj pierwotn i
zna w wersji wyniesionej z domu abecado ycia spoecznego. Socjalizacja wtrna
uczy, jak si nim posugiwa. Wana cz tej nauki zdobywana jest w szkole.
Socjalizacja wtrna wprowadza czowieka w poszczeglne segmenty ycia
spoecznego. W jej toku czowiek nabywa wiedz niezbdn do poprawnego
odgrywania rl wystpujcych w ich obrbie. W socjalizacji wtrnej uczy si, jak by
uczniem,
koleg,
stolarzem,
fryzjerk,
przewodniczcym
studenckiego
koa
naukowego, pikarzem reprezentacji narodowej, a take mem, cioci, dziadkiem,

przyjacielem.
W socjalizacji wtrnej czowiek ma do czynienia z wieloma wiatami spoecznymi
oraz rnorodnymi propozycjami ich interpretacji, wrd ktrych moe wybiera.
Na jego wybory w znacznym stopniu wpywa wczeniejsza socjalizacja pierwotna,
nad ktr socjalizacja wtrna jest nadbudowywana. Socjalizacja wtrna nie jest
jednake
prostym,
mechanicznym
uzupenieniem
socjalizacji
pierwotnej.
Przekazywane w jej toku treci bywaj odmienne od treci zinternalizowanych w toku

socjalizacji pierwotnej, a czasami wrcz sprzeczne z nimi. Socjalizacja pierwotna
wpywa
154
na sposb odbioru treci socjalizacji wtrnej. Jedne z tych treci s przyjmowane,

inne odrzucane, jeszcze inne za dopasowywane do wczeniej zinternalizowanych.
Niekiedy wymaga to rewidowania, modyfikowania, a nawet eliminowania niektrych
treci nabytych w toku socjalizacji pierwotnej. W sumie w toku socjalizacji wtrnej
teraniejszo interpretowana jest przez czowieka tak, aby bya w zgodzie z jego
przeszoci.
W socjalizacji wtrnej czowiek moe decydowa o tym, kto bdzie dla niego
znaczcym innym. W zrnicowanym wiecie spoecznym inaczej ni w rodzinie,
ktra jest jedynym wiatem maego dziecka, czowiek moe mie wielu rnych
znaczcych innych.
Co wicej, pomylna socjalizacja wtrna nie wymaga wizi emocjonalnej ze
znaczcymi
innymi,
nawet
ich
samych.
Socjalizujce
treci
mog
by
przekazywane anonimowo. Wielu rzeczy, cznie ze wzorami zachowa okrelanych

jako dobre maniery", mona nauczy si z podrcznikw i przekazw medialnych.
Chocia socjalizacja wtrna nie musi by zabarwiona emocjonalnie, bywa, e ma
takie
zabarwienie.
Dobrze
gra
pik
non
czy
rozwizywa
zadania
matematyczne moe nauczy ten albo inny trener i ten albo inny nauczyciel. Ich
wymiana nie wpywa na skuteczno socjalizacji wtrnej, w ktrej liczy si przede
wszystkim rola, a nie osoba. Nie wyklucza to w adnym razie moliwoci
wytworzenia si wizi emocjonalnej, niekiedy bardzo silnej, midzy danym trenerem
a jego druyn czy danym nauczycielem a jego uczniami. Dobrze znane jest zjawisko
uczennic, ktre kochaj si" w nauczycielce, nie mwic ju o nauczycielu.
Powstanie takiej wizi emocjonalnej powoduje wiksz podatno na przekazywane
treci, rwnie takie, ktre nie s zwizane z dan rol. Trener pikarski moe
wpyn na to, jak szkoleni przez niego pikarze bd gosowa w wyborach, a
nauczycielka - jakie fryzury bd nosi i jak si ubiera jej uczennice. Czsto zreszt
wpywaj mimo woli, wcale do tego nie zmierzajc.
W
socjalizacji
wtrnej
nierzadko
wiadomie
dy
si
do
naladowania
mechanizmw socjalizacji pierwotnej i stosuje techniki pozwalajce zabarwi j

emocjonalnie. Dzieje si tak, poniewa bez tego socjalizacja wtrna jest wprawdzie
skuteczna, ale treci nabyte w jej toku bywaj sabiej zinternalizowane i mniej trwae
ni treci nabyte w procesie zabarwionej emocjonalnie socjalizacji pierwotnej.
Resocjalizacja
Naladowanie mechanizmw socjalizacji pierwotnej jest szczeglnie istotne w
procesie resocjalizacji, ktrej celem jest przemiana czowieka: wymazanie z jego
wiadomoci dotychczasowych treci i wprowadzenie noRozdzia VI. Socjalizacja
155
wych; cakowite przeksztacenie jego dotychczasowego obrazu wiata oraz siebie

samego; przebudowa osobowoci i zmiana tosamoci.
Aby resocjalizacja bya skuteczna, musz ponownie, tak jak w socjalizacji
pierwotnej, dokonywa jej znaczcy inni i musi powsta silna identyfikacja
emocjonalna z nimi.
Przy wszystkich podobiestwach resocjalizacji do socjalizacji pierwotnej istnieje
midzy nimi zasadnicza rnica. W socjalizacji pierwotnej wszystko zaczyna si od
zera. Malekie dziecko jest w sensie umiejtnoci spoecznych niezapisan kart.
Osobnik resocjalizowany to karta zapisana, niekiedy bardzo gsto. Problem polega
na poradzeniu sobie z wytarciem tej karty, aby zrobi miejsce dla nowych treci.
Powoduje to konieczno reinterpretacji biografii wczeniejszej. Jak w przypadku
relacji midzy socjalizacj pierwotn a wtrn przeszo w znacznej mierze
decyduje o teraniejszoci, czyli to, co jest wyniesione z domu, o tym, co jest
wchaniane i przyswajane pniej, tak w przypadku resocjalizacji zaleno ta ulega
odwrceniu. Teraniejszo decyduje o przeszoci - przyswojone nowe treci
wymagaj odrzucenia treci przyswojonych wczeniej, nowego spojrzenia na wasn
przeszo i jej oceny zgodnie z nowo przyjtymi wartociami.
ROZDZIA VII
Kontrola spoeczna
1.
2.
3.
4.
Kontrola spoeczna i porzdek spoeczny 159

Konformizm 162
Dewiacja 164
Kontrola spoeczna jako reakcja na dewiacj 174
1. Kontrola spoeczna i porzdek spoeczny

Jakkolwiek wiele swobody maj ludzie w definiowaniu sytuacji, negocjowaniu
sensw czy ksztatu swoich rl, nie jest to nigdy swoboda bezgraniczna. Istniej
bowiem granice, ktrych przekroczenie czyni sytuaqe czy role cakowicie
nierozpoznawalnymi, co oznacza zaamanie si moliwoci porozumiewania si, a
wraz
ni
Wyznaczenie
porzdku
tych
spoecznego
granic
oraz
ich
zapanowanie
respektowanie
powszechnego
jest
rezultatem
chaosu.
kontroli
spoecznej.
Kontrola spoeczna w najszerszym i najstarszym w socjologii rozumieniu to
wszelkie
mechanizmy
uruchamiajce,
niekiedy
wymuszajce
wspdziaanie, ktre utrzymuje porzdek spoeczny. Przy tak szerokim

rozumieniu kontroli spoecznej pytanie o ni jest w gruncie rzeczy pytaniem o
mechanizmy, ktre wytwarzaj i utrzymuj porzdek spoeczny.
Potocznie kontrola kojarzy si z rnego rodzaju przykrymi
presjami
zewntrznymi, ktre uosabia kontroler w tramwaju wymierzajcy kar za jazd bez

biletu, policjant wypisujcy mandat za wykroczenie drogowe, czonek stray
miejskiej blokujcy koa samochodu zaparkowanego w niewaciwym miejscu.
Jednake chocia te formy kontroli rzucaj si najbardziej w oczy i bywaj
najbardziej odczuwalne i dolegliwe, nie one s najwaniejsze dla porzdku
spoecznego, tak dla jego podtrzymywania, jak i kreowania.
W
tworzeniu
tego
porzdku
zasadnicz
rol
proces
odgrywa
instytucjonalizacji (zob. Instytucje, s. 132). Instytucje i instytucjonalizacja dziaa

ludzkich nale do podstawowych mechanizmw szeroko rozumianej kontroli
spoecznej. Instytucje kontroluj ludzkie dziaania, narzucajc wzory postpowania,
ktre ka zachowywa si w taki a nie inny sposb i okrelaj jako obowizujcy
jeden z wielu moliwych kierunkw dziaania (Berger, Luckmann 1983: 97).
Aby zachowywa si i dziaa zgodnie ze zinstytucjonalizowanymi wzorami,
naley te wzory zna. Dlatego te innym podstawowym mechanizmem kontroli
spoecznej jest proces socjalizacji. Mechanizm ten dziaa tym skuteczniej, im
gbiej zostan zinternalizowane przekazywane wartoci, normy i wzory zachowa.
W przypadku ich internalizacji kontrola spoeczna zostaje wprowadzona do
wntrza czowieka i powstaje mechanizm
160
kontroli wewntrznej. Wag socjalizacji znakomicie doceniaj reimy totalitarne,

ktre wiele uwagi powicaj treciom przekazywanym w podrcznikach szkolnych
i w rodkach masowego przekazu. Reimy te charakteryzuje midzy innymi
manipulacja informacjami i blokada kontaktw ze wiatem zewntrznym jako
rdem informacji o niepodanych wzorach zachowa.
Dopiero
kiedy
zawodzi
kontrola
wewntrzna,
pojawia
si
potrzeba
uruchomienia rnych mechanizmw kontroli zewntrznej, operujcych szerokim

repertuarem sankcji, to jest kar i nagrd (zob. Tre kultury, s. 77). Wielorako
postaci
kontroli
spoecznej
znakomicie
oddaje
byskotliwe
stwierdzenie
Barringtona Moore'a jr.: Aby system wartoci umacnia i przekazywa, ludzi

obdarza
si
kuksacami,
zastrasza,
wtrca
do
wizie,
zsya
do
obozw
koncentracyjnych, wabi pochlebstwami, przekupuje, czci jako bohaterw, zachca

do czytania gazet, stawia pod cian i rozstrzeliwuje, a czasami nawet uczy
socjologii" (Moore 1973: 486, za: Watkins 1975: 10).
Kontrola spoeczna
zarwno
wewntrzna,
jak
zewntrzna
dziaa
na
wszystkich poziomach ycia zbiorowego - w rodzinach i maych grupach

koleeskich
oraz
poszczeglnych
wielkich
rodzajach
zbiorowociach
zbiorowoci,
spoecznych.
niezalenie
od
Jednake
wszelkich
rnic
mechanizmw kontrolnych i rodzajw stosowanych sankcji, inny jest zakres

zachowa podlegajcych kontroli zewntrznej.
W mao zrnicowanych niewielkich zbiorowociach, takich na przykad jak
wiejska spoeczno ssiedzka, w ktrych kontakty midzy poszczeglnymi jej
czonkami obejmuj wszystkie sfery ycia czowieka, wszyscy wiedz o sobie
wszystko. Znakomicie oddaje to przysowie: Wiedz ssiedzi, jak kto siedzi".
Wiadomo, kto jak si prowadzi, kto bije on, kto jest pijakiem, kto zodziejem, a
take kto jest dobrym gospodarzem, dobr on i kto dobrze wychowuje dzieci.
Wszyscy widz, jaki kto jest, a widzc, osdzaj. W rezultacie cae ycie czowieka
jest przezroczyste i podlega kontroli zbiorowoci.
Inaczej
jest
duych,
wielorako
zrnicowanych
zbiorowociach
wielkomiejskich, w ktrych znaczna cz kontaktw midzyludzkich to przelotne

kontakty
midzy
nieznajcymi
si
wzajemnie
osobami.
Ponadto
takich
zbiorowociach rne sfery ycia czowieka, takie na przykad jak sfera pracy i
sfera ycia rodzinnego, s od siebie oddzielone. W miejscu pracy koledzy pracujcy
w jednym pokoju dobrze wiedz, kto jest jakim pracownikiem, ale mog nie
wiedzie,
kto
jest
jakim
mem
czy
on.
Nawet
mieszkacy
jednego
wielkomiejskiego bloku czsto nie wiedz nic o ssiadach mieszkajcych obok. W

tego rodzaju zbiorowociach pewien zakres ycia czowieka moe zosta ukryty
przed oczyma blinich bd te nie budzi ich zainteresowania, a tym samym
znale si poza zakresem kontroli spoecznej.
Rozdzia VII. Kontrola spoeczna
161
Na szeroko rozumian kontrol spoeczn we wszystkich zbiorowociach

skadaj si zarwno dziaania podejmowane z zamiarem kontroli zachowa, jak i
takie, ktre niezalenie od intencji dziaajcych wpywaj na zachowania i tym
samym
peni
funkcje
kontrolne.
Dobrym
przykadem
takiego
dwoistego,
zamierzonego i niezamierzonego oddziaywania kontroli jest proces socjalizacyjny.

Kontrol spoeczn moemy ponadto podzieli na kontrol nieformaln i
kontrol
formaln.
Kontrola
nieformalna
to
wszystkie
wzory
zachowa
przekazywane w stosunkach osobistych i wszystkie reakcje i sankcje stosowane
spontanicznie i na zasadzie zwyczaju. Kontrola formalna to wszystko, co zapisane

jest w regulaminach poszczeglnych organizacji i stowarzysze, a przede
wszystkim w pastwowych kodeksach prawnych. Oczywicie, kontrola formalna
jest zawsze zamierzona, podczas gdy kontrola nieformalna moe by zarwno
zamierzona, jak i niezamierzona.
Wszystkie rodzaje kontroli rozporzdzaj sobie waciwym repertuarem
sankcji. W przypadku kontroli wewntrznej negatywn sankcj s wyrzuty
sumienia.
Nieformalna
kontrola
zewntrzna
rozporzdza
zarwno
sankcjami
pozytywnymi, takimi jak oznaki szacunku i wzrost prestiu, jak i negatywnymi,

takimi jak wymianie, lekcewaenie, pogarda, ostracyzm, a nawet wykluczenie.
Tego rodzaju kary mog by bardzo dotkliwe. Pogard i wykluczenie Peter L.
Berger okreli jako jeden z najbardziej wyniszczajcych rodkw karania, jakimi
rozporzdza spoeczno ludzka", dodajc przy tym, e nieco ironicznie zabrzmie
moe
uwaga,
jest
to
ulubiony
mechanizm
kontrolny
grupach
przeciwstawiajcych si z zasady stosowaniu przemocy" (Berger 1995b: 74).

Sobie waciwymi sankcjami zarwno formalnymi, jak i nieformalnymi
rozporzdzaj take systemy religijne. Kada z religii okrela, jakie zachowania
zostan
nagrodzone,
jakie
ukarane
po
mierci,
yciu
przyszym.
Sformalizowane religie rozporzdzaj ponadto formalnymi sankcjami negatywnymi

stosowanymi w yciu doczesnym. W Kociele katolickim jest to odmowa
rozgrzeszenia przy spowiedzi czy ekskomunika.
Najpowaniejszym systemem formalnej kontroli zewntrznej jest prawo.
Przewidziane w kodeksach karnych sankcje negatywne opieraj si na przymusie
fizycznym i ich egzekwowaniem zajmuje si wyspeq'alizo-wany aparat.
Zewntrzna kontrola spoeczna sprawowana za pomoc wyspecjalizowanego
aparatu, ktrego najwaniejsz czci s sdy i policja, jest wprawdzie najbardziej
widoczna,
ale
bynajmniej
nie
najistotniejsza
dla
zapewnienia
porzdku
spoecznego. Jest ona tym mniej potrzebna, im bardziej jednolita jest zbiorowo i
im mniej zrnicowana jest jej kultura, a tym samym im bardziej harmonijny i
jednolity system tworz wartoci
162
i wzory zachowa przekazywane w toku socjalizacji tak pierwotnej, jak i wtrnej. W

zbiorowoci, w ktrej istnieje taka harmonia, niezwykle skutecznie dziaaj
wewntrzne mechanizmy kontroli oraz ywioowa presja opinii otoczenia.

W
skomplikowanych,
wielorako
zrnicowanych
spoeczestwach
rozbudowanych systemach komunikacji, w ktrych krzyuj si najrozmaitsze

wpywy kulturowe i przekazywane s najrniejsze wartoci i wzory zachowa,
wzrasta rola kontroli formalnej i policja staje si coraz bardziej potrzebna.
Jednake aby jej dziaania byy skuteczne, a prawo w peni przestrzegane, nie
wystarczy sama sprawno aparatu cigania i karania. Wany jest stopie
zgodnoci przepisw prawnych z normami moralnymi i obyczajowymi. Jeli istnieje
midzy nimi rozziew, jeeli zachowania podlegajce ustawowo
karze
jako
wykroczenia czy nawet przestpstwa nie s w danej zbiorowoci uwaane za

naganne, maa jest szansa ich eliminacji nawet przy najsurowszym karaniu. Jednak
znacznie waniejsza od surowoci kary jest jej nieunikniono, o ktrej decyduje
sprawno aparatu kontroli formalnej.
Rozwj nowoczesnych spoeczestw przemysowych rodzi wiele problemw
zwizanych ze sprawnym funkcjonowaniem kontroli spoecznej. Jednym z nich jest
atomizacja osabiajca nieformaln kontrol spoeczn, co zwiksza potrzeb
kontroli spoecznej sprawowanej przez wyspecjalizowany aparat pastwowy.
Jednake skuteczno dziaa tego aparatu moe osabia to, e w spoeczestwie
zoonym z izolowanych jednostek moe nie by dostatecznej jednoci moralnej,
niezbdnej dla mobilizacji kontroli formalnej, domagania si kar i wywierania przez
wsplnot presji wspierajcej sankcje formalne. Osabienie kontroli nieformalnej
prowadzi moe nie tyle do rozwoju potnych systemw kontroli formalnej, ile do
oglnego osabienia kontroli (Horowitz 1990: 242).
2. Konformizm
Konformizm to dostosowanie wasnego zachowania i sposobu mylenia do
zachowania i mylenia innych czonkw danej zbiorowoci (Aronson 1976).
Takie okrelenie konformizmu kieruje uwag na psychologiczne aspekty zachowa
konformistycznych. Spraw centraln staje si pytanie, dlaczego ludzie zachowuj
si tak samo jak inni. Odpowiadajc na nie, wskazuje si na trojakie powody
dostosowywania wasnego zachowania do zachowania innych:
Zachowania innych czsto informuj nas, jak naley postpi, aby poradzi sobie
w najrozmaitszych sytuacjach. Jeli na przykad chcemy wej do gmachu i nie
wiemy, gdzie jest do niego wejcie i aden napis o tym nie mwi, zwracamy uwag,
ktrdy wchodz inni, i idziemy za
163
nimi. Mona wymieni wiele sytuacji, w ktrych naladowanie innych pomaga nam
rozwiza nasze problemy.
Obawa kary. Strach przed kar za zachowania odmienne od obowizujcych
bywa niekiedy silnie zinternalizowany. Erwing Goffman zwraca uwag, e

jednostka prywatnie moe realizowa wzorce zachowa, ktrych osobicie nie
akceptuje z tego powodu, e jest gboko przekonana o obecnoci jakiej
niewidzialnej publicznoci, mogcej ukara j za od chylenia od owych wzorcw"
(Goffman 1981: 128).
Akceptacja przez innych, zachowanie ich yczliwoci, ch uczestnictwa w
zbiorowoci i bycia razem". Brak tej akceptacji i yczliwoci zagraajcy penemu

uczestnictwu w zbiorowoci mona interpretowa jako rodzaj nieformalnej kary i
ten motyw zachowa konformistycznych sprowadzi do poprzedniego. Jednake z
dziaaniem takich sankcji wie si tyle osobliwych i zastanawiajcych zjawisk
psychospoecznych, e uzasadnione jest wyrnienie tego rodzaju motywacji.
Szczeglno
owej
motywacji
polega
na
tym,
doprowadzi
moe
do
przezwycienia instynktu samozachowawczego i do dobrowolnej mierci. W latach

osiem dziesitych XX wieku wiatem wstrzsna wiadomo o zbiorowym
samobjstwie trzystu czonkw amerykaskiej sekty, zamieszkujcych w Gujanie.
Pewnego dnia wszyscy spokojnie, jeden po drugim, podeszli do czaszy z trujcym
napojem i wypili jego miertelne porcj.
Socjologia zwraca uwag na si presji opinio communis, w ktrym udzia
pomaga jednostce przezwyciy poczucie wasnej odrbnoci i czu si czci
jakiej caoci spoecznej. Zauwaenie u innych okrelonego nastawienia, jeli tylko
wystpuje dostatecznie masowo, wywouje u postrzegajcego dyspozycje do
podobnego nastawienia. Anonimowi oni, kady itd. staj si autorytetami,
nawet jeeli niczego nie nakazuj, o niczym nas nie pouczaj i w aden zaiste
sposb nie zwracaj si do potencjalnego wyznawcy, ktry tylko postrzega
akceptowanie
przez
innych
danego
pogldu,
sam
nie
bdc
przez
nich
zauwaonym" (Shils 1984: 41).

Psycholodzy w wielu eksperymentach wykazali podatno czowieka na presj
opinii innych. Najsawniejszym z tych eksperymentw jest eksperyment Solomona
Asha (Aronson 1978: 43-49). W najprostszej, klasycznej wersji polega na
oszacowaniu przez badanych dugoci narysowanych na tablicy odcinkw. Odcinki
wyranie rniy si dugoci, a badanych pytano, czy dugo ich jest taka sama,
czy rna. Osoby poddawane eksperymentowi znajdoway si w grupie zoonej z
pomocnikw eksperymentatora, ktrym pytanie o dugo odcinkw zadawano
najpierw, oni za odpowiadali, e odcinki te s rwnej dugoci. Okazao si, e
wikszo
badanych
udzielaa
odpowiedzi
zgodnych
odpowiedziami
poprzednikw i sprzecznych ze wiadectwem wasnych zmysw.

Eksperyment ten wykaza, e skonno do dostosowywania si do zachowa
innych wystpuje nawet w nietrwaej zbiorowoci nieznanych
164
osb, ktrych ju nigdy w yciu dany osobnik moe nie zobaczy, i rwnie wtedy,
kiedy przedmiotem opinii s cakowicie neutralne treci.
Zmieniajc warunki eksperymentu, a take prowadzc inne eksperymenty,
starano si stwierdzi, co wzmacnia, a co osabia t skonno. Jednym z takich
czynnikw okazaa si wiadomo wasnej pozycji w grupie. Jednostka, ktra ma
ustalon pozycj w grupie i jest jej pewna, a take taka, ktrej samoocena jest
wysoka, atwiej wyraa pogldy odmienne do panujcych w grupie. Midzy innymi
dlatego, e nie obawia si braku akceptacji.
Ostatecznie wic podstaw konformizmu okazuje si potrzeba akceptacji.
Peter L. Berger pisze, e u podstaw tej najwyraniej nieuchronnej presji na rzecz
zgody ley prawdopodobnie gboko ludzka potrzeba akceptacji, przypuszczalnie
bez wzgldu na to, jaka grupa ma tej akceptacji dokona" (Berger 1995b: 73-74).
Pojawia si w tym miejscu pytanie, dlaczego akceptacja dajca poczucie
uczestnictwa w grupie jest tak wana. Odpowiadajc na nie, mona odwoa si
zarwno do wyjanie psychologicznych, jak i socjobio-logicznych.
W pierwszym przypadku wskazuje si na zwizek akceptacji przez innych z
samoocen i jednostkow tosamoci. Odbijajc si w oczach innych, ksztatujemy
swj obraz. Brak akceptacji dodaje czarnych barw do tego obrazu i kae nam le
myle o sobie, co jest rzecz przykr.
W drugim wskazuje si na to, e przez bardzo dugi okres istnienia gatunku
ludzkiego na ziemi ycie w gromadzie byo dla osobnika warunkiem przetrwania, a
wykluczenie z niej rwnao si zagadzie. Z tego te powodu w toku ewolucji
zostay
wyselekcjonowane
najrniejsze
mechanizmy
przystosowawcze
do
gromadnego ycia. Czowiecza potrzeba akceptacji i uczestnictwa w zbiorowoci

oraz przeogromny strach przed odrzuceniem wywodz si z tego ewolucyjnego
dziedzictwa.
Oba te rodzaje wyjanie nie stanowi alternatywy, ale w sposb widoczny
uzupeniaj si wzajemnie. Pierwszy z nich mwi o psychologicznych aspektach
potrzeby akceptacji, drugi za - o jej prardach.
3. Dewiacja
Co to jest dewiacja
Nietrudno zauway, e mimo ludzkich skonnoci do konformizmu oraz istnienia
najrniejszych mechanizmw kontroli spoecznej, ktre stoj na stray porzdku
spoecznego, porzdek ten jest nieustannie naruszany. Naruszenia te nosz miano
dewiacji. Sownikowo dewiacja oznacza zboczenie z drogi, odchylenie od
waciwego kierunku; bdzenie". Dewiacje
165
okrela si najczciej jako zachowania, ktre s niezgodne ze standardami

normatywnymi, skadajcymi si na wsplnotow, podzielan wizj adu
(Frieske 1991: 155).
Jednake tego rodzaju okrelenie, zgodne z potoczn intuicj, jest na tyle
oglne, e dopuszcza rne interpretacje. Pojmowanie dewiacji jako zachowa
spoecznych odbiegajcych od tego, co uwaane jest za normalne w danym
spoeczestwie czy danej sytuacji spoecznej, pozostawia otwarte co najmniej
cztery pytania. Poszczeglne teorie dewiacji rni si od siebie tym, ktre z tych
pyta podejmuj i jakich odpowiedzi na nie udzielaj.
Jedno z nich dotyczy tego, ezy mianem dewiaq'i naley obejmowa tylko te
zachowania i cechy ludzi, nad ktrymi maj oni kontrol, czy te wszystkie
odbiegajce od uznawanych za normalne. A wic czy jest dewiacj nadmierna
tusza, karowaty wzrost, chroniczna choroba etc?
Kada zbiorowo spoeczna ma zarwno otrw i ajdakw, jak witych i
bohaterw. Zachowania jednych i drugich odbiegaj od tego, co jest norm. Czy

wic wszystkie s dewiacj? Czy dewiacj jest to, co robia Matka Teresa? Czy
istnieje dewiacja pozytywna? Spraw dodatkowo komplikuje fakt, e wiele
zachowa przekraczajcych normy w kierunku pozytywnym spotyka si z
negatywn reakcj otoczenia. Amerykascy uczestnicy wojny w Wietnamie odnosili
si niechtnie zarwno do tych towarzyszy broni, ktrzy na polu walki wyrniali
si tchrzostwem, jak i tych, ktrzy wyrniali si bohaterstwem. Polscy robotnicy
w
czasach
socjalistycznego
wspzawodnictwa
pracy
darzyli
niechci
przodownikw pracy drastycznie przekraczajcych normy. Przekraczajcych normy

zreszt nikt nie lubi, poniewa takie przekroczenia gro zwikszeniem oglnego
poziomu wymaga. Okrelenie nadgorliwiec" nie jest pochwa, chocia odnosi si
do odchyle od normy w kierunku pozytywnym.
Trzecie pytanie dotyczy tego, kto okrela, co jest norm, a co zachowaniem
norm t naruszajcym. W niewielkich, spjnych zbiorowociach o jednolitym

systemie wartoci i wzorw zachowa rzecz przedstawia si stosunkowo prosto. Co
jest norm, a co od niej odbiega, jest przez wszystkich postrzegane podobnie.
Inaczej jest w zbiorowociach, w ktrych krzyuj si najrozmaitsze wpywy
kulturowe i wzory zachowa. Co decyduje, e zachowania zgodne z normami
jednego systemu kulturowego postrzegane s jako normalne", zgodne za z
normami innego - jako
dewiacyjne"?
Czwarte wreszcie pytanie jest pytaniem, jak przebiegaj granice tolerancji w
danej zbiorowoci i kto je okrela. Wiadomo bowiem, e nie kade pogwacenie

norm budzi takie same reakqe. Powszechnie uwaa si, e mae odchylenia od
norm bd odchylenia od norm uwaanych za niewane nie maj adnych
konsekwencji lub jedynie niewielkie. Lecz co
166
decyduje, e jedne normy uwaane s w danej zbiorowoci za wane, a inne za

bahe? Poszczeglne typy zbiorowoci rni si zakresem tego, co uznawane jest
za bahe odstpstwo od normy, a tym samym stopniem tolerancji wobec innoci.
Margines tolerancji pozostawiony jednostce przez grup jest stosunkowo niewielki
w grupach maych, spoistych, jednorodnych. Rodzina, grupa ssiedzka czy
spoeczno lokalna poddaj zachowania jednostki cisej i skrupulatnej kontroli,
karzc
nawet
zrnicowanych,
wielkomiejska,
mae
przejawy
margines
zwaszcza
dewiacji.
tolerancji
wielkich
jest
grupach
odpowiednio
metropolii
wielkich,
wewntrznie
szerszy.
Spoeczno
wieloetnicznych
pastw,
jest
doskonaym przykadem rozlegego marginesu tolerancji.

Margines tolerancji zaley rwnie od pozycji jednostki. To samo zachowanie
bywa oceniane inaczej zalenie od tego, kto je przejawia. Pogwacenie pewnych
regu zachowania przez dzieci we wszystkich spoecznociach spotyka si z
wiksz tolerancj ni ich pogwacenie przez dorosych. Zachowania, ktre
uwaamy za zgodne z normami u barmanki, uznalibymy za dewiacyjne u
nauczycielki, nie mwic ju o zakonnicy. Z kolei manifestowanie przez barmank

pobonoci w czasie pracy postrzegalibymy jako odchylenie od normy. Problem
tolerancji wie si wyranie z kwesti zrnicowanego marginesu swobody
poszczeglnych rl spoecznych (zob. Rola spoeczna, s. 144). Bywa te, e
zachowania, ktre s surowo karane, jeli s zachowaniami czowieka o niszej
pozycji spoecznej, czowiekowi o wyszej pozycji uchodz pazem bd spotykaj
si z wyrozumiaoci jako przejawy zaamania nerwowego.
Wszystko to pokazuje, w jak wielkiej mierze to, czy zachowanie jest
akceptowane jako normalne, czy potpiane jako dewiacja negatywna, zaley od
kontekstu spoecznego. Nawet pogwacenie tak elementarnego zakazu jak nie
zabijaj" nie zawsze spotyka si z potpieniem. Zabijanie nieprzyjaciela na wojnie
naley do obowizku patriotycznego. W wielu krajach stosowana jest kara mierci.
Zabicie w samoobronie nie jest przestpstwem, w wielu przecie kodeksach
karnych wystpuje pojcie obrony koniecznej".
Dewiacja jako przedmiot zainteresowania socjologii
W socjologicznych zainteresowaniach dewiacj zauwaalne s dwa nurty. W
pierwszym,
mniej
lub
bardziej
wyranie
zwizanym
funkcjonalistyczno-
strukturalistyczn perspektyw teoretyczn, system norm i wzorw zachowa jest

traktowany jako obiektywna, zewntrzna w stosunku do jednostek rzeczywisto.
Uwaga jest skierowana na poszukiwanie przyczyn narusze norm tego systemu,
ktre same w sobie nie s kwestionowane. Dewiacje s czsto rozumiane wsko, w
sposb bliski staremu pojciu patologii spoecznej.
167
Drugi nurt wykazuje powizania z perspektyw teoretyczn interakcjonizmu

symbolicznego i wyrosych z niego orientacji teoretycznych. Jest to perspektywa
ogldu wiata spoecznego nie jako obiektywnie danego, lecz jako bezustannie
tworzonego i przeksztacanego w procesach interakcji. W przypadku dewiacji
perspektywa tego rodzaju kieruje uwag nie na to, dlaczego naruszane s normy
spoeczne, ale na to, jak one powstaj, oraz jakie s reakcje wobec osb
zachowujcych si niezgodnie z normami i konsekwencje tych reakcji: mniej
wane jest, dlaczego kto narusza normy, istotne jest natomiast, dlaczego zostaje
uznany za naruszajcego normy" (Siemaszko 1993: 261). Dewiacja jest rozumiana
szeroko jako kada odbiegajca od norm inno, ktra wywouje reakcje spoeczne.
Dewiantem z tej perspektywy jest nie tylko ten, kto wiadomie narusza normy
spoeczne, ale rwnie ten, kto swoim wygldem i sposobem bycia odbiega od
oczekiwa spoecznych. Nie tylko przestpca, alkoholik, narkoman, prostytutka,
ale rwnie homoseksualista, karze, chory psychicznie, ekscentryk, dysydent
polityczny, czowiek niepenosprawny, a take bohater lub kto, kto cay swj
majtek rozdaje potrzebujcym. Kryterium jest wic pozytywna bd negatywna
reakcja spoeczna okrelajca dan jednostk jako dewianta. Przykadu takiego
bardzo krzywdzcego zakwalifikowania jako dewianta negatywnego dostarczaj
wzmianki w prasie opisujce na przykad odnoszenie si do chorych na epilepsj.
Mimo penej sprawnoci intelektualnej dzieci dotknite t chorob s w szkoach
traktowane jako kandydaci do szk specjalnych, rodzice innych dzieci nie
pozwalaj swoim dzieciom bawi si z nimi, natomiast jako doroli nie mog
znale pracy nawet w przypadku agodnej wersji tej choroby, ktra nie
przeszkadza w sprawnym wypenianiu obowizkw.
Z pierwszym nurtem powiza mona trzy liczce si w socjologii teorie
dewiacji. Kada z nich wskazuje na inne przyczyny zachowa dewiacyjnych. Jedna
widzi je w rozregulowaniu systemu spoecznego, druga w transmisji kultury
dewiacyjnej, trzecia za w niesprawnoci mechanizmw kontroli spoecznej.
Dewiacja
zakcenia
jako
rezultat
porzdku
rozregulowania
spoecznego
bdce
systemu
spoecznego.
nastpstwem
czy
to
Wszelkie
kryzysu
gospodarczego, czy to wojny, a take gwatownych zmian spoecznych prowadz do

zaamania si jednolitego systemu powszechnie uznawanych norm, a wic do
dezorganizacji spoecznej. Zachowania zgodne z dotychczasowymi wzorami nie
pasuj do nowych warunkw. Odpowiadajce nowym warunkom wzory zachowa
nie s wyksztacone. Powoduje to, e granice dobra i za ulegaj zamazaniu.
Ludziom trudno przestrzega norm, ktre nie s dla nich jasne. Maj poczucie
zagubienia i wykorzenienia sprzyjajce zachowaniom niekonformistycznym, a
nawet przestpczym. Chaosowi normatywnemu sprzyja te sytuacja po168
granicz kultur, na ktrym cieraj si rne, niekiedy sprzeczne ze sob normy.

Na zjawisko zaamywania si adu spoecznego i jego konsekwencje zwrci
uwag jeden z klasykw socjologii, Emile Durkheim (1858-1917), i okreli je
mianem anomii. Od czasw Durkheima pojcie anomii upowszechnio si w
socjologii i jest jednym z jej podstawowych poj, cho w pniejszych czasach
ulegao pewnym modyfikacjom.
Najsynniejsz teori wic wystpowanie dewiacji z anomi jest teoria

Roberta Mertona. Interesowao go, w jaki sposb pewne struktury spoeczne
wywieraj wyran presj na niektre jednostki w spoeczestwie, skaniajc je do
podjcia zachowa raczej nonkonformistycznych ni zgodnych z przyjtymi
wzorcami postpowania" (Merton 1982: 196). Podstawowe rdo dewiacji widzia
w
braku
spjnoci
midzy
uznawanymi
spoeczestwie
wartociami
okrelajcymi cele de a wzorami aprobowanych zachowa zapewniajcych

realizacj tych celw.
Z natury rzeczy relacje midzy uznawanymi wartociami a aprobowanymi
zachowaniami, tak jak midzy kadymi dwoma zmiennymi dychotomicznymi, mog
przybiera cztery postacie. Na tej podstawie Merton zbudowa swoj synn
typologi dewiacji, wyrniajc nastpujce typy:
Konformizm. W tym przypadku oznacza aprobowanie wartoci uznawanych
w danej zbiorowoci i stosowanie si do obowizujcych wzorw zachowa. Tak
rozumiany konformizm moe mie rne postacie, gdy rne mog by motywy
skaniajce do postpowania zgodnego z normami. Postpowanie takie moe
wynika z tego, e dane normy uznawane s za suszne, sprawiedliwe i dobre.
Kiedy indziej normy mog by przestrzegane, poniewa za waciwe uznawane jest
samo ich przestrzeganie. I wreszcie konformizm moe wystpowa w postaci
przestrzegania norm wycznie dla witego spokoju" i z lku przed kar, co
czsto nosi miano oportunizmu.
Innowacja. Jest to aprobowanie wartoci przy jednoczesnym niestosowaniu
si do uznawanych wzorw zachowa; zmierzanie do realizacji uznawanych przez
zbiorowo celw innymi drogami ni powszechnie przyjte i aprobowane.
Nietrudno zauway, e takie rozumienie innowacji wykracza poza jej potoczne
pojmowanie. W zbiorowoci, ktra ceni bogactwo, a aprobowan drog do jego
zdobycia widzi w pracy i zgodnej z prawem dziaalnoci gospodarczej, zdobywanie
go na drodze oszustw i bandyckich napadw wbrew potocznemu odczuciu
miecioby si w Mertonowskiej kategorii innowacji.
Rytualizm. Polega na nieaprobowaniu uznawanego w zbiorowoci systemu
wartoci, ale stosowaniu si do obowizujcych wzorw zachowa. Rytualizm,
uwaany przez Mertona za jedn z postaci dewiacji, bywa przez innych socjologw
uznawany za oportunizm bdcy form konformizmu.
169
Bunt i ucieczka. S to dwie postacie, czynna i bierna, w jakich wystpuje

takie samo cakowite odrzucenie zarwno obowizujcego systemu wartoci, jak i
wzorw zachowa. Bunt, jeli ogarnie dostatecznie wiele osb, moe doprowadzi
do dogbnego przeksztacenia caego adu spoecznego.
Dewiacja
jako
rezultat
transmisji
kultury
dewiacyjnej.
Istniej
zbiorowoci wytwarzajce wasny system wartoci i norm oraz zgodnych z nimi

wzorw zachowa, ktrych przestrzeganie obowizuje ich czonkw niekiedy wrcz
rygorystycznie. Jeli normy te s sprzeczne z normami szerszego spoeczestwa,
zachowania konformistyczne w stosunku do standardw grupy s dewiacjami z
punktu widzenia norm szerszego spoeczestwa. Jaskrawymi przykadami s
przedstawiane w wielu filmach obyczaje mafii woskiej albo innego rodzaju grup
zawodowych przestpcw, w ktrych obowizuje wasny kodeks zawodowy". Jedn
z jego norm jest, e jeli w rezultacie zespoowo popenionego przestpstwa jeden
z jego uczestnikw zostaje zatrzymany, nie wolno mu wyda towarzyszy, ktrzy z
kolei obowizani s utrzymywa jego rodzin przez cay czas jego pobytu w
wizieniu.
Teoria dewiacji wica ich wystpowanie z transmisj kultury dewiacyjnej
wskazuje na istnienie subkultur dewiacyjnych. Nowe pokolenia, ktre wyrastaj
w
krgu
takiej
subkultury,
podlegaj
negatywnej
socjalizacji"..
Nabywaj
specyficzne, niekiedy wcale nieatwe umiejtnoci zawodowe" (na przykad

kieszonkowca), jak rwnie charakterystyczne motywy, aspiraq'e i sposoby
usprawiedliwiania
wykrocze
przeciwko
obowizujcym
reguom
prawnym"
(Frieske 1991: 159).

Dewiacja jako rezultat niesprawnoci mechanizmw kontroli spoecznej. U
podstaw poprzednich dwu teorii dewiacji znajdowao si zaoenie, e konformizm
jest czym naturalnym", natomiast wyjanienia wymagaj zachowania dewiacyjne.
W teorii upatrujcej przyczyn dewiacji w niesprawnym dziaaniu mechanizmw
kontroli zaoenie to ulega odwrceniu. Przyjmuje si, e ludzie kieruj si
interesem egoistycznym i nie maj adnych powodw, aby przestrzega norm,
ktre ich ograniczaj i kad tam deniom do zaspokajania wasnych potrzeb.
Jeli ludzie postpuj zgodnie z obowizujcymi normami, to jedynie dlatego, e
dziaa kontrola spoeczna zarwno w postaci wewntrznego mechanizmu kontroli
wytworzonego w toku socjalizacji, jak i w postaci rozmaitych form kontroli
zewntrznej, operujcych rozbudowanymi systemami sankcji.
Ludzie kalkuluj, czy wikszy zysk przyniesie zachowanie zgodne z normami,

czy te niezgodne z nimi i zagroone kar. Od wyniku tej kalkulacji zaley, czy
zachowaj si konformistycznie, czy dewiacyjnie.
170
Prowadzi to do tezy, e kade osabienie kontroli spoecznej, czy to w

rezultacie zakce procesu socjalizacyjnego, czy niesprawnoci bd zaamania
zewntrznych mechanizmw kontroli, skutkuje wzrostem zachowa dewiacyjnych.
Na rzecz tej tezy wykorzystywany jest midzy innymi stwierdzony empirycznie
fakt, e od popenienia przestpstwa znacznie bardziej powstrzymuje przekonanie
o nieuniknionoci kary ni jej wysoko. Jak zostao wykazane, dla ograniczenia
przestpczoci
znacznie
waniejsza
jest
sprawno
policji
wykrywajcej
przestpstwa i chwytajcej przestpcw ni surowo kodeksu karnego.

Teorie
dewiacji
mieszczce
si
drugim
nurcie
socjologicznych
zainteresowa dewiacj s powizane z orientacjami teoretycznymi, dla ktrych

podstawowym przedmiotem zainteresowania socjologii jest podzielany przez
jednostki obraz spoeczestwa. Z takiej perspektywy teoretycznej dewiacje ukazuj
si jako zjawiska spoecznie konstruowane. Dewiacj jest to, co jako
dewiacja jest postrzegane i na co ludzie reaguj jako na dewiacj. Kryterium
jest wic nie odniesienie do normy obiektywnej, ale do reakcji spoecznej. Przy
takim rozumieniu dewiacji podstawowymi pytaniami staj si pytania, dlaczego
pewne zachowania s uznawane za poprawne, a inne za dewiacyjne oraz dlaczego
pewni ludzie s postrzegani jako dewianci i jakie to ma dla nich konsekwencje?
W przypadku pierwszego pytania wskazuje si na kulturow i historyczn
zmienno tego, co uwaane jest za zachowanie poprawne, a co za odbiegajce od
niego. Kazimierz Frieske przytacza opowie, jak to w latach czterdziestych
ubiegego stulecia za dewiacj uchodzia w Stanach Zjednoczonych kpiel w
wannie. Gazety i opinia publiczna zaatakoway wtedy uywanie wanien jako
zwyczaj ekstrawagancki i niedemokratyczny. Lekarze doszli do wniosku, e kpiele
w wannie zagraaj zdrowiu, i domagali si od wadz wydania odpowiednich
zakazw. W 1843 roku legislatura stanowa Wirginii oboya wanny podatkiem
stanowym w wysokoci trzydziestu dolarw rocznie, w dwa lata pniej wadze
miejskie Bostonu zakazay kpieli w wannie poza przypadkami uzasadnionymi
zaleceniami lekarskimi" (Frieske 1991: 154-155). W naszym kraju wielu z nas
doskonale pamita tpienie dugich wosw u chopcw i negatywne sankcje
stosowane przez szkoy wobec uczniw o takich fryzurach. Dzisiaj ju nikt nie
uwaa noszenia dugich wosw przez mczyzn za co nagannego, a reakcje
negatywne budzi raczej gadko wygolona gowa.
Mona
przytoczy
rwnie
bardziej
dramatyczne
przykady
zmiennoci
kryteriw nawet tego, co jest prawnie kwalifikowane jako przestpstwo. W Polsce

w latach pidziesitych samo posiadanie dewiz i zota, nie mwic ju o
handlowaniu nimi, byo uwaane za powane przestpstwo. Za handel dewizami i
zotem groziy surowe kary, z kar mierRozdzia VII. Kontrola spoeczna
171
ci wcznie. Znane s przypadki tego rodzaju wyrokw. Dzisiaj w kadym polskim

miecie znajduj si kantory legalnie handlujce obc walut.
Innego dramatycznego przykadu, tym razem midzykulturowej zmiennoci
kryteriw przestpstwa kryminalnego, dostarcza opisany przez Newsweek" w
grudniu 1966 roku przypadek dwch Iraczykw zamieszkaych w Stanach
Zjednoczonych. Mczyni ci, przekroczywszy trzydzieci lat ycia, postanowili
oeni si z dziewczynami z tej samej grupy etnicznej. Zgodnie z tradycyjnym
obyczajem, wybrano na ony dwie bardzo mode, liczce mniej ni szesnacie lat
dziewczyny, nie pytajc ich o zgod. Obu parom lubu udzieli duchowny
muzumaski specjalnie w tym celu sprowadzony z innego miasta. Na drugi dzie
po uroczystociach weselnych jedna z dziewczyn, uczennica szkoy amerykaskiej,
ucieka i udaa si na policj. Obaj mczyni zostali oskareni o gwat na
nieletnich, stanli przed sdem i otrzymali wysokie wyroki. Wywoao to wielki szok
wrd ich pobratymcw. Zawsze u nas tak byo", Dlaczego nikt nam nie
powiedzia, jakie jest prawo w Ameryce" - mwili rozaleni.
Tego rodzaju przypadki kieruj uwag na rol kontroli spoecznej i przepisw
prawa
tworzeniu
dewiacji.
Prawo
tworzy
dewiacje
tym
sensie,
sformuowanie przepisw prawnych jest jednoczenie okreleniem tego, co jest

przestpstwem lub wykroczeniem. Zmiana przepisw moe z dnia na dzie
wykreowa nowy rodzaj wykrocze i przestpstw.
Postrzeganie
dewiacji
jako
konstruowanych
spoecznie,
wie
si
podkreleniem wpywu grup, ktre rozporzdzaj rnego rodzaju wadz, na

przyjcie danych norm za obowizujce. Grupy te forsuj wzory zachowa zgodne
z wasnymi interesami i sprzyjajce ich panowaniu. Czsto jako przykad przytacza
si zrnicowany stosunek do poszczeglnych uywek. Picie alkoholu i palenie
papierosw jest spoecznie akceptowane, mimo e jest szkodliwe dla zdrowia i

uzalenia podobnie jak marihuana, ktrej palenie jest przestpstwem kryminalnym.
Jest to tumaczone tym, e tyto i alkohol zyskay prawo obywatelstwa w salonach,
podczas kiedy palenie marihuany pozostao elementem stylu ycia ludzi z
segmentw spoecznych o niskim prestiu.
Elementem
spoecznego
kreowania
dewiacji
jest
te
jej
wzmacnianie
spoeczne. W pewnym momencie jaki rodzaj zachowa dewiacyjnych skupia na

sobie uwag rodkw masowego przekazu, ktre bij na alarm, wytwarzajc
wraenie, e pojawio si nowe zagroenie. Niezalenie od stanu faktycznego
powoduje to mobilizacj opinii publicznej, ktra zaczyna domaga si wzmocnienia
aparatu kontroli i zaostrzenia sankcji wobec tego rodzaju zachowa. Nacisk opinii
sprawia, e nastpuje wicej ni zwykle aresztowa, wprowadzony zostaje tryb
dorany do osdzania
172
wykrocze
zapadaj
surowe
wyroki,
ktrych
informacje
szeroko
rozpowszechniane. Utwierdza to przekonanie, e nastpi szczeglny wzrost

danego rodzaju dewiacji. Niekiedy kryj si za tym interesy aparatu represyjnego,
ktry, wyolbrzymiajc zagroenia, uzasadnia potrzeb dofinansowania swoich
struktur.
Odpowiedzi na drugie pytanie, to jest dlaczego poszczeglni ludzie s
postrzegani jako dewianci, dostarcza teoria naznaczania. Powiada ona, e
dewiantem staje si ten, kto przez otoczenie spoeczne zostanie za takiego uznany.
Rnym ludziom zdarza si zachowa niezgodnie z normami, czsto bez zej
woli. Jest to dewiacja pierwotna. Jednak nie do kadego, kto przekroczy norm,
zostaje przyczepiona etykietka dewianta: oszusta, wariata, zodziejaszka czy
lubienika. Z chwil kiedy kto zostanie tak naznaczony, zmienia si stosunek
otoczenia do niego. Pojawiaj si oczekiwania zachowa zgodnych z przylepion
do etykietk, ktre wpychaj" go w rol dewianta. Z czasem tak naznaczony
czowiek zaczyna przeksztaca obraz samego siebie i myle o sobie jako o
dewiancie. Proces ten, okrelany jest mianem kariery dewiacyjnej. Jej kulminacj
jest przyjcie nowej tosamoci. Akceptacja roli dewianta staje si sposobem
radzenia sobie z problemami stwarzanymi przez reakcje spoeczne na pierwotn
dewiacj i dewiacja staje si dla danego czowieka sposobem na ycie.
Rozmaito teorii dewiacji uprzytomnia zoono spoeczn tego zjawiska.
Kada z nich zwraca uwag na inny aspekt zachowa dewiacyjnych, od innej strony
je owietla i trafnie wyjania rda spoeczne poszczeglnych typw dewiacji.
adna nie jest w stanie wskaza jednego rda spoecznego wszystkich zachowa
dewiacyjnych, poniewa rde tych jest wiele.
Rola dewiacji w zbiorowoci

W potocznym myleniu o zachowaniach dewiacyjnych ich szkodliwo jest rzecz
oczywist. Negatywne skutki dewiacji w yciu spoecznym zbiorowoci s atwo
zauwaalne. Dewiacje jako takie naruszaj porzdek spoeczny, a nadto, jeli nie
zostaj ukarane, osabiaj skonnoci konformistyczne, co grozi dalszym jego
rozkadem. Ponadto dewiacje s kosztowne. Powoduj zarwno koszty psychiczne
zwizane z wydatkowaniem energii na reakcje wobec dewiacji i przywoywanie do
porzdku niesfornych czonkw zbiorowoci, jak i koszty materialne. Utrzymywanie
aparatu represyjnego kosztuje. Przeciwdziaanie dewiacjom, angaujc rodki
finansowe, uszczupla moliwo zaspokajania innych potrzeb spoecznych.
Wskazane
negatywne
173
skutki
dewiacji,
take
inne,
ktre
utrudniaj
funkcjonowanie zbiorowoci i maj szkodliwe nastpstwa dla systemu spoecznego,

okrelane s mianem dysfunkcji.
Jednake dewiacje maj nie tylko skutki negatywne. Emile Durkheim by
pierwszym socjologiem, ktry zwrci uwag, e dewiacje nie s wycznie
dysfunkcjonalne, ale peni te okrelone funkcje w yciu zbiorowoci i mog
dziaa na rzecz umacniania systemu spoecznego.
Kiedy jednak mwimy o pozytywnej roli dewiacji, musimy mie w pamici dwie
rzeczy. Po pierwsze to, e socjologiczne rozumienie dewiacji jako zachowa
odbiegajcych od normy jest znacznie szersze ni zakres zachowa okrelanych
mianem patologii spoecznej. Po drugie -jeli mwimy, e jaka rzecz ma skutki
pozytywne, nie znaczy to, i sam t rzecz uwaamy za dobr. Gorczka ma dla
chorego pozytywny skutek, gdy pomaga zwalczy chorob, jednake nikt nie
uwaa gorczki za rzecz dobr i choremu podaje si lekarstwa obniajce
temperatur. Zbrodnia moe mie pozytywne dla spoeczestwa konsekwencje (na
przykad usprawnienie organizacji aparatu cigania), nie przestajc zasugiwa na
potpienie.
Majc to wszystko na uwadze, wymieni naley nastpujce pozytywne funkcje
dewiacji:
Dewiacja pozwala wyjani sens norm. Wikszo norm regulujcych ycie
zbiorowe nie jest jednoznacznie sformuowana i zapisana w kodeksach. S one

okrelane w procesach interakcji, z ktrych skada si codzienna dziaalno ludzi.
O istnieniu normy, o jej wanoci, zakresie obowizywania, sztywnoci bd
elastycznoci informuje nas dopiero sia i rodzaj reakcji spoecznej" (Siemaszko
1993: 270). Okrelajc jaki rodzaj zachowa jako dewiacj, tym samym okrela
si, jakie zachowania s akceptowane, i wyznacza przebieg granic tolerancji
spoecznej.
Dewiacja pomaga okreli tosamo grupy i wyznaczy jej granice. Kada
zbiorowo ma swoje obyczaje, uznaje okrelone wartoci i zwizane z nimi wzory

zachowa. Ci, ktrzy zachowuj si zgodnie z nimi, to my", ci, ktrzy inaczej, to
oni". Na t funkcj dewiacji zwrci uwag Kai T. Erikson. Pisa: Spoecznoci
wyznaczaj swoje granice w tym sen sie, e ich czonkowie oddaj si
specyficznemu krgowi aktywnoci i uwaaj kade zachowanie, ktre wykracza
poza ten krg, za niewaciwe i niemoralne. [...] Dewiant jest jednostk, ktrej
dziaalno wykroczya poza granice zakrelone przez grup, i kiedy spoeczno
nakazuje mu wytumaczy si z tego przewinienia, ustala tym samym charakter i
pooenie swych granic" (za: Siemaszko 1993: 287).
Dewiacje
wpywaj
na
spjno
grupy.
Postrzegane
jako
zagroenie,
mobilizuj i skaniaj do jednoczenia si w celu stawienia mu oporu.
Dewiacje s wentylem bezpieczestwa dla niezadowolenia spoecznego. Jeli
przestrzeganie jakich norm doskwiera ludziom, po prostu nie stosuj si do nich,

zamiast je zwalcza i zaburza porzdek spoeczny.
174
Wynika z tego nastpna funkcja dewiacji - jako rda zmiany spoecznej. To, co
jest
dzisiaj
zachowaniem
dewiacyjnym,
jutro
moe
sta
si
zachowaniem
poprawnym, usankcjonowanym spoecznie.
4. Kontrola spoeczna jako reakcja na dewiacj

Utosamianie
kontroli
spoecznej
mechanizmami
kreujcymi
podtrzymujcymi porzdek spoeczny byo niejednokrotnie krytykowane. Oprcz

merytorycznych, wysuwano rwnie zarzut, e takie okrelenie kontroli spoecznej
obejmuje zbyt szeroki zakres zjawisk, aby mogy sta si wyranie okrelonym
przedmiotem
sensownych
bada
docieka
teoretycznych.
Obecnie
przedstawiciele nauk spoecznych, ktrzy podejmuj problematyk badawcz z

zakresu kontroli spoecznej, rozumiej j najczciej w sposb zawony jako
reagowanie na zachowania dewiacyjne (Black 1984: XI). Jak pisze jeden z
przedstawicieli tego kierunku zainteresowa, to, co ludzie uwaaj za suszne i
niesuszne, i co robi, kiedy zostaje pogwacone ich poczucie sprawiedliwoci,
konstytuuje przedmiot bada nad kontrol spoeczn" (Horowitz 1990: 1).
Takie wsze w stosunku do tradycyjnego w soqologii rozumienie kontroli
spoecznej pozwala pomin rozleg i zoon problematyk mechanizmw
wytwarzania si w spoeczestwie adu aksjonormatyw-nego jako podstawy
kontroli spoecznej. Skania do koncentrowania uwagi na tym, co w poszczeglnych
rodzajach zbiorowoci i rozmaitych sytuacjach spoecznych robi ludzie, kiedy
zostaje pogwacone ich poczucie sprawiedliwoci.
Przy takim podejciu do zjawiska kontroli spoecznej przydatniejszy od
podziau na kontrol formaln i nieformaln okazuje si podzia na kontrol
prawn, sprawowan przez wyspecjalizowany aparat pastwowy, i kontrol
pozaprawn, obywajc si bez tego aparatu.
Ta druga posta kontroli spoecznej ze wzgldu na swoj powszechno, a
take ogromne zrnicowanie, przyciga szczegln uwag socjologicznie i
antropologicznie zorientowanych badaczy. Kontrola prawna bowiem to jedynie
drobna cz kontroli spoecznej, ktrej na co dzie podlegamy. Jak pisze jeden z
badaczy tej problematyki, wszelkie ukady spoeczne, czy to rodziny, czy
organizacje,
czy
te
profesje,
ssiedztwa,
zwizki
przyjacielskie,
czy
te
zgromadzenia obcych sobie ludzi, maj waciwe sobie rodzaje kontroli spoecznej.
Obejmuje ona wszystko od upomnienia, po zabjstwo, stronienie i wykluczenie,
plotk, negocjaqe i rnego rodzaju interwencje trzeciej strony przybierajce
posta mediami, psychoterapii czy wyrokowania" (Black 1990: VII-VIII).
Wszystkie te zbiorowoci musz radzi sobie z konfliktami wrd swoich
czonkw,
powstajcymi
na
tle
oskare
wyrzdzenie
krzywdy
bd
spowodowanie szkody i towarzyszcych im da wyrwnania

175
krzywd i szkd. Musz wytworzy procedury postpowania w przypadku tego

rodzaju konfliktw, ustali reguy okrelajce zakresy odpowiedzialnoci i okreli
zasady stosowania tych regu.
Tak rozumiana kontrola spoeczna w swojej pozaprawnej postaci dziaa
rwnie w grupach przestpczych i caym kryminalnym podziemiu.

Przy
takim
wyznaczeniu
zakresu
zjawisk
kontroli
spoecznej
istotnym
problemem badawczym jest jej zrnicowanie zarwno w zalenoci od rodzaju

zbiorowoci,
jak
spoecznego
niej
usytuowania
kontrolowanych
kontrolujcych. Jak atwo zauway, ci, ktrzy zajmuj w zbiorowoci wysze

pozycje spoeczne, maj atwy dostp do rodkw kontroli w stosunku do
podporzdkowanych im osb. Jednake nie jest tak, aby ci, ktrzy zajmuj pozycje
podporzdkowane, nie mieli adnych moliwoci dochodzenia swoich krzywd i
wywierania naciskw na tych, ktrzy maj nad nimi wadz. Wystarczy wspomnie
o takich rodkach jak strajk czy sabotowanie nakazw (Baumgartner 1984).
W
literaturze
powiconej
rnym
postaciom
tak
rozumianej
kontroli
spoecznej wyrniane s rozmaite jej formy i style.

Formy kontroli. S dwie podstawowe formy kontroli. Jedn jest kontrola na
zasadzie samopomocy, kiedy to osoba pokrzywdzona sama karze krzywdziciela
bd
osobicie
dochodzi
zadouczynienia
naprawienia
swoich
krzywd.
Oczywicie, moe korzysta z pomocy innych, ale niezalenie od tego, jak wiele
osb uwikanych byoby w spr po tej lub innej stronie, caa rzecz rozgrywa si
wycznie midzy dwiema stronami.
Drug form kontroli jest kontrola, w ktrej zaangaowane s trzy strony,
przy czym trzecia strona jest porednikiem, ktry rozsdza spraw i rozstrzyga
konflikt.
Kontrola prawna z natury rzeczy wystpuje zawsze w formie drugiej, podczas
kiedy kontrola pozaprawna moe wystpowa w kadej z nich.
Zmiany
zachodzce
nowoczesnych
spoeczestwach
przemysowych
wpywaj na przemiany form kontroli spoecznej. Rosncy indywidualizm ma dwa

rne skutki. Jednym jest to, e osabienie nieformalnych powiza midzyludzkich
skania do coraz czstszego odwoywania si do wyspecjalizowanego aparatu
pastwowego przy rozstrzyganiu rnego rodzaju sporw, a tym samym do trzeciej
strony. Drugim, zgoa przeciwnym skutkiem jest to, e w warunkach panujcych w
spoeczestwach nowoczesnych atwiej jest machn na wszystko rk i wycofa
si ze sporu, ni dy do jego rozstrzygnicia (Horowitz 1990: 249).
Style kontroli. Egzekwowanie kontroli spoecznej moe mie rne cele.
Celem moe by ukaranie sprawcy wystpku, zadouczynienie ofierze, pogodzenie
krzywdziciela i ofiary bd te zapobieenie dalszym tego rodzaju wystpkom.
Zalenie te od sposobu zdefiniowania wystpku mona dy bd do ukarania
sprawcy, bd do skonienia go do wyrwnania szkody pokrzywdzonemu, bd do

pogodzenia krzywdzi176
ciel z pokrzywdzonym, bd te do poddania sprawcy leczeniu. Std rozmaito

stylw kontroli, wrd ktrych wyrnia si cztery podstawowe: penalizacyjny,
kompensacyjny, rozjemczy i terapeutyczny.
Styl penalizacyjny koncentruje uwag na samym czynie, kompensacyjny na
jego
konsekwencjach,
rozjemczy
na
relacjach
midzy
krzywdzicielem
pokrzywdzonym, terapeutyczny za na osobie sprawcy (Black 1984:1.1, 8-9).

Doskonaym
przykadem
literacko-filmowym
terapeutycznego
stylu
kontroli
spoecznej jest Lot na kukuczym gniazdem.

Przewiduje si, e zmiany zachodzce w nowoczesnych spoeczestwach
przemysowych
polegajce
na wzrocie indywidualizmu i powikszaniu
si
dystansw midzy krzywdzcymi, pokrzywdzonymi i tymi, ktrzy sprawuj

kontrol,
sprzyja
bd
coraz
powszechniejszemu
stosowaniu
stylu
penalizacyjnego. Jednoczenie wskazuje si, e styl kompensacyjny, mimo e

zapewnia
wiksze
zadouczynienie
ofierze
moe
uchodzi
za
bardziej
humanitarny ni styl penalizacyjny, ma t wad, i nie sprzyja umacnianiu podstaw

moralnego porzdku (Horowitz 1990: 249).
Problematyka przedstawiana w trzech rozdziaach niniejszej czci jest wzajemnie
powizana i w rnych pracach zazwyczaj rozpatrywana cznie. Podejmuj j
zarwno socjologowie, jak i psychologowie spoeczni. Systematyczn prezentacj
punktu widzenia psychologii spoecznej na omawiane tu zagadnienia znale
mona w akademickim podrczniku Bogdana Wojcieszke Czowiek wrd ludzi.
Zarys psychologii spoecznej (2002). Take w wydanych pod redakcj Janusza
Reykowskiego pracach psychologw Osobowo a spoeczne zachowanie si ludzi
(1980). Dla socjologa interesujca jest te praca Janusza Reykowskiego Motywacja.
Postawy prospoeczne a osobowo (1979).
Prace klasykw socjologii i antropologii dotyczce osobowoci, tosamoci i
socjalizacji w powizaniu z kultur to: Ralpha Lintona Kulturowe podstawy
osobowoci (1975), Margaret Mead Kultura i tosamo. Studium dystansu
midzypokoleniowego (1978) i tej samej autorki Trzy studia. 1. Dojrzewanie na
Samoa. 2. Dojrzewanie na Nowej Gwinei. 3. Pe i charakter w trzech

spoecznociach pierwotnych (1986). Z tego samego nurtu mylenia
O osobowoci i kulturze wywodz si prace jzykoznawcy Edwarda Sapira, ktrego
wybrane eseje zostay opublikowane w tomie Kultura, jzyk, osobowo (1978).
Interakcjonistyczne podejcie do zjawisk ycia spoecznego prezentuje naleca ju
do klasyki ksika Petera L. Bergera i Thomasa Luck-manna Spoeczne tworzenie
rzeczywistoci (1983). Dwch wyda doczekaa si w Polsce praca innego klasyka
jednej z odmian interakcjonistycznej orientacji, Ervina Goffmana, Czowiek w
teatrze ycia codziennego (1981: 2000).
Prace
polskich
socjologii,
socjologw
powicone
chronologicznej
interakcjonistycznym
kolejnoci
ich
ukazywania
orientacjom
si,
to:
Marka
Czyewskiego Socjolog i ycie potoczne. Studium z etnometodologii i wspczesnej

socjologii interakcji (1984), Elbiety Haas Spoeczny kontekst znacze w teorii
symbolicznego interakcjonizmu (1987), Ireneusza Krzemiskiego Co si dzieje
midzy ludmi? (b.d.w.). Autor tej ostatniej pracy przedstawia rne koncepcje
interakcji formuowane na gruncie psychologii i socjologii. Podobny charakter ma
praca Andrzeja Piotrowskiego ad interakcji.
178
Studia
socjologii
interpretatywnej
(1998)
omawiajca
socjologi
interakcjonistyczn w jej rozmaitych wersjach.

Wszechstronnych informacji o teoriach wymiany dostarcza wydana pod red.
Mariana Kempnego i Jacka Szmatki antologia Wspczesne teorie wymiany. Zbir
tekstw (1992).
Szczegowemu problemowi definicji sytuacji powicona jest praca Aleksandra
Manterysa Klasyczna idea definicji sytuacji (2000). Problematyk tosamoci
jednostki podejmuje praca Zbigniewa Bokszaskiego Tosamo, interakcja, grupa.
Tosamo jednostki w perspektywie teorii socjologicznej (1989). Z punktu
widzenia psychologii problem tosamoci w powizaniu z badaniami empirycznymi
omawiaj Pawe Boski, Maria Jarymowicz i Hanna Malewska-Peyre w ksice
Tosamo a odmienno kulturowa (1992). Podobn problematyk podejmuje
socjolog Magorzata Melchior w pracy Spoeczna tosamo jednostki (w wietle
wywiadw z Polakami pochodzenia ydowskiego w latach 1944-1955) (1990).
Podrcznikowy
pedagogiki
wykad
zawiera
teorii
ksika
socjalizacji
rozpatrywanej
Klausa-Jiirgena
Tillmanna
punktu
Teorie
widzenia
socjalizacji.
Spoeczno, instytucja, upodmiotowienie (1996). O socjalizacji w szkole jako

narzdziu kontroli spoecznej traktuje teoria przemocy symbolicznej Pierre'a
Bourdieu, ktrej elementy s wyoone w ksice napisanej wsplnie z JeanemClaudem Passeronem Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania (1990).
Podobny problem podejmuj prace Basila Bernsteina, ktrych wybr zosta wydany
pod redakcj Andrzeja Piotrowskiego Odtwarzanie kultury (1990).
Ksika
Jacka
Kurczewskiego
Prawo
prymitywne.
Zjawiska
prawne
spoeczestwach przedpastwowych (1973) analizuje mechanizmy kontroli w

spoecznociach pierwotnych, w ktrych nie ma prawa pisanego. Z kolei praca
Kazimierza Frieske Socjologia prawa (2001) omawia prawo jako zjawisko
spoeczne i podejmuje kwestie prawa i adu spoecznego jako mechanizmu kontroli
spoecznej.
Teorie dewiacji wszechstronnie omawia Andrzej Siemaszko w ksice Granice
tolerancji. O teoriach zachowa dewiacyjnych (1993).
Analizie konformizmu powicona jest praca Anny Tyszkiewicz eby chcieli chcie.
Problematyka konformizmu w teoriach zachowa i stosunkw spoecznych (1998).
3. Zbiorowoci spoeczne
ROZDZIA VIII
Grupa spoeczna
1.
2.
3.
4.
5.
Grupa spoeczna jako przedmiot zainteresowania socjologii 183

Mae grupy jako mikrostruktury spoeczne 185
Struktury wewntrzgrupowe 188
Spjno grupy 192
Wybrane rodzaje grup 194
1. Grupa spoeczna jako przedmiot zainteresowania socjologii

Przez dugi czas grupa spoeczna znajdowaa si w centrum zainteresowania
socjologii. Przycigaa uwag socjologw do tego stopnia, e nauk t dugo
okrelano jako nauk o grupach".
Jednake zainteresowanie grupami spoecznymi nie byo rwnie intensywne przez
cay czas dziejw socjologii. W pocztkowym okresie swego istnienia socjologia
interesowaa si przede wszystkim zjawiskami i procesami
zachodzcymi w
zbiorowociach ludzkich na poziomie makro-spoecznym. Konsekwencj tego byo

operowanie gwnie pojciem spoeczestwa. Przez spoeczestwo rozumiano i
rozumie si do dzisiaj zbiorowo trwajc przez wiele pokole, a wic istniejc
duej ni ycie jednostki, zespolon wewntrz wielorakimi systemami stosunkw
spoecznych, wyodrbnion od innych takich zbiorowoci trwa przynalenoci
czonkw i stanowic w mniejszym lub wikszym stopniu cao terytorialn.
Dodatkow cech spoeczestwa jest posiadanie wsplnych norm i wartoci, a wic
wasnej kultury. Istotne jest rwnie to, e rekrutacja czonkw do zbiorowoci
bdcej spoeczestwem odbywa si gwnie w drodze reprodukcji seksualnej.
W toku rozwoju socjologii pojcie spoeczestwa do szybko okazao si
niewystarczajcym narzdziem analizy skomplikowanych spoeczestw nowoczesnych.
Stanisaw Ossowski stwierdza: Gdy od [...] pierwotnych spoeczestw przechodzi
si do spoeczestw o skomplikowanej strukturze, rozdartych antagonizmami
klasowymi, politycznymi, religijnymi, etnicznymi, stajemy natychmiast wobec
faktw
uwarunkowania
doniosych
zjawisk
spoecznych
przez
przynaleno
jednostek do poszczeglnych zbiorowoci, ktre si wyodrbniaj w onie wielkich

spoeczestw terytorialnych albo nie mieszcz w ich granicach. [...] Analiza
skomplikowanej struktury nowoczesnych spoeczestw i rozszerzanie si socjolo
gicznej problematyki narzuciy potrzeb terminu, ktry mgby mie zastosowanie
do zjawisk rnej skali i ktry by mg obejmowa wszelkie typy zespow ludzkich
warunkujcych w taki lub inny sposb owe zjawiska. Takim terminem oglnym,
ktry obj zarwno klas spoeczn i zbiorowo religijn, jak i rodzin, zarwno
wsplnot wiejsk, jak i sto-
184
Cz trzecia. Zbiorowoci spoeczne
warzyszenie sportowe lub parti polityczn, zarwno grup zawodow i klub

towarzyski, jak i plemi pierwotne i nard nowoczesny, staa si grupa spoeczna"
(Ossowski 1967c: 146, 148).
Jak z tego wynika, termin grupa spoeczna" rozumiany by przez Ossowskiego
bardzo szeroko. Zreszt nie tylko przez niego. Podobne rozumienie grupy spoecznej
znajdujemy take u innego socjologa polskiego z tego samego pokolenia, to jest Pawa
Rybickiego. Rybicki, wskazujc na rozlego terminu grupa spoeczna", pisa: w
jego zakresie mieci si tak dobrze rd, plemi, nard, jak gmina wyznaniowa, to
warzystwo naukowe, klasa szkolna, tum rewolucyjny - sowem wszelka zbiorowo
spoeczna, maa czy wielka, jak mona tylko spotka w yciu" (Rybicki 1979: 647).
Tego rodzaju rozlege rozumienie grupy spoecznej" nie stanowio osobliwoci
socjologii polskiej, ale swego czasu wystpowao w caej socjologii. Miao to dwie
istotne konsekwencje.
Po pierwsze, bardzo trudno byo zbudowa zadowalajc definicj wielce
zrnicowanych tworw spoecznych obejmowanych jednym mianem grupy".
Boryka si z tym Ossowski i ostatecznie za najbardziej zadowalajce uzna
oglnikowe okrelenie grupy sformuowane w 1905 roku przez Albiona W. Smalla:
Wszelki zbir osb, ktry moemy ujmowa jako cao ze wzgldu na
jakiekolwiek godne uwagi stosunki zachodzce pomidzy jego czonkami" (za:
Ossowski 1967c: 148).
Po drugie, budzio potrzeb porzdkowania tego zrnicowanego zbioru tworw
spoecznych zaliczanych do kategorii grupa spoeczna". Prowadzio to
do
zaabsorbowania klasyfikacjami i typologiami grup spoecznych, ktrym powicano

wiele uwagi. W wydanej w latach trzydziestych XX wieku Encyklopaedia of Social
Sciences autor hasa grupa" stwierdza: Teoria sozologiczna w aden sposb nie
moe analizowa pojcia grupy w jej rnych formach, dopki nie zacznie
posugiwa si okrelonymi zasadami klasyfikacji". W wydanym w 1932 roku
katalogu poj socjologicznych przedstawiono trzydzieci dziewi odmiennych
klasyfikacji grup, opartych na rnych kryteriach (Merton 1982c: 360). Klasyfikacje
te wci rozbudowywano i uszczegowiano, co stawao si zajciem coraz bardziej
jaowym.
Z
czasem,
miar
przesuwania
si
zainteresowa
socjologii
stron
zachowa", dziaa" i interakcji" oraz uznawania ich za podstawowe elementy

spoecznego budulca, grupa spoeczna przestawaa by centralnym pojciem
socjologii i to tak dalece, e niekiedy wrcz znikaa z obszaru jej zainteresowa. Na

przykad wydana w latach szedziesitych XX wieku International Encyklopaedia
of Social Sciences w ogle nie zawiera hasa grupa spoeczna". Take wrd
wspczesnych podrcznikw socjologii i kompendiw wiedzy socjologicznej bez
trudu mona znale takie, ktre obywaj si bez tego pojcia.
Rozdzia VIII. Grupa spoeczna
185
Nie znaczy to, oczywicie, e zainteresowanie grupami spoecznymi znikno z

socjologii. Istnieje nadal, chocia ma inny ni dawniej charakter. Grupa spoeczna
przestaa by tak rozlegle pojmowana jak kiedy. Ograniczenie tego pojcia
dokonao si w dwojaki sposb. Po pierwsze, to, co okrelano ongi jako celowe
grupy formalne", stao si pod mianem organizacji autonomicznym przedmiotem
zainteresowa i bada osobnego dziau socjologii, socjologii organizacji, a nawet
odrbnej dyscypliny: nauki o organizacji. Po drugie, termin grupa spoeczna"
zacz by odnoszony gwnie, jeli nie wycznie, do grup maych. Przestano
zajmowa si klasyfikacjami grup i zaczto koncentrowa uwag na tym, co dzieje
si wewntrz maych grup, postrzeganych najczciej jako mikrostruktury
spoeczne. Wspczenie zainteresowanie maymi grupami i badanie zachodzcych
w nich procesw - zarwno za pomoc obserwacji uczestniczcej, jak i rnego
rodzaju eksperymentw - tworzy jeszcze jedno pogranicze socjologii i psychologii
spoecznej.
2. Mae grupy jako mikrostruktury spoeczne

W odniesieniu do grupy spoecznej podstawowym pytaniem jest, co przypadkowy
zbir ludzi czyni grup spoeczn, czyli jakie warunki musz by spenione, aby
pewna liczba jednostek moga by uznana za grup.
W
jzyku
potocznym
czsto
posugujemy
si
terminem
grupa"
bardzo
swobodnie, okrelajc nim zbir ludzi majcych jak wspln cech bd te

przypadkowo znajdujcych si w tym samym miejscu czy te podejmujcych jedn
czynno w tym samym czasie, a nawet po prostu pewn liczb ludzi. Mwimy na
przykad, e dla grupy ludzi, ktrych wzrost przekracza dwa metry, nie ma w
naszych sklepach odpowiedniej dugoci ek. Mwimy take, e kiedy grupa ludzi
przechodzi przez jezdni, samochody musz si zatrzyma. Okrelenie grupa"
wystpuje te niekiedy w raportach z bada jako okrelenie zbioru statystycznego.
Jest tak wtedy, kiedy na przykad powiada si, e grupa ludzi z wyszym
wyksztaceniem
rni
si
pogldach
na
kar
mierci
od
pozostaych
respondentw". W mediach moemy te usysze, e na podwyce zasikw

rodzinnych skorzysta znaczna grupa spoeczestwa" (sic!).
Rnice midzy tego rodzaju lunymi oraz przypadkowymi zbiorami jednostek a
grup spoeczn postrzegan jako swoista, wzgldnie trwaa i spjna cao s tak
widoczne, e odrnienie ich nie sprawia trudnoci.
186
Posugiwanie si terminem grupa" w przytoczonych przykadach z punktu widzenia

socjologii mona uzna za naduycie jzykowe.
Pozostaj jednak trudne i podstawowe pytania o to, jakiego rodzaju zbir ludzi
mona uzna za grup spoeczn. Jednym z tych pyta jest pytanie, od ilu osb
zaczyna si grupa. Jedni twierdz, e grup mog by ju dwie osoby, to jest diada,
inni za twierdz, e o grupie mona mwi dopiero w przypadku trzech osb, to
jest triady. Zdecydowanie wicej argumentw przemawia na rzecz drugiego
pogldu. Zbir trzech osb z natury rzeczy tworzy bardziej skomplikowan i
dynamiczn cao ni dwie osoby. Kada bowiem z trzech osb ustosunkowywa si
moe nie tylko do kadej z pozostaych dwch, ale rwnie do tego, co dzieje si
midzy nimi, do tego, co je czy bd dzieli. Wrd trzech osb mog te powstawa
zmienne sojusze dwu osb przeciwstawiajcych si trzeciej.
Innym istotnym pytaniem jest pytanie o czynniki, ktre sprawiaj, e pewna
liczba osb moe by traktowana nie jako luny zbir, ale spjna cao.
Odpowiadajc na nie, wskazuje si najczciej dwa ich rodzaje.
Po pierwsze, rnego rodzaju obiektywne relacje zachodzce midzy tymi
osobami. Dawniej mwio si w takim przypadku o czcych je stosunkach
spoecznych", obecnie mwi si o zachodzcych midzy nimi interakcjach" i
wskazuje, e grup spoeczn charakteryzuje i wydziela z otoczenia zagszczenie"
interakcji midzy jednostkami wchodzcymi w jej skad. Wprowadzenie tego
kryterium w sposb oczywisty wycza z kategorii grupa spoeczna" wiele
zbiorowoci wczeniej do niej zaliczanych, a mianowicie te, ktre s tak due, e
moliwe s interakcje midzy wszystkimi ich czonkami. Posugujc si tym kryterium,
nie mona w odniesieniu do narodu czy klasy spoecznej stosowa okrelenia grupa
spoeczna". Zwraca na to uwag Merton, kwestionujc sens terminu grupa
narodowa".
Powiada,
caoci,
ktre
nie
speniaj
kryterium
interakcji
spoecznej, powinny by pojciowo i terminologicznie odrnione od grup [...] mona

je nazywa zbiorowociami ludzi, majcych dziki wsplnie wyznawanym wartociom
poczucie solidarnoci, ktremu towarzyszy poczucie moralnego zobowizania do
wypeniania oczekiwa zwizanych z ich rol spoeczn. Wszystkie grupy s
oczywicie zbiorowociami, lecz zbiorowoci, ktre nie speniaj warunkw
interakcji czonkw, nie s grupami" (Merton 1982c: 351-352; wyrnienie - BS).
Po drugie, wskazuje si na czynniki subiektywne, to jest wiadomo wsplnoty,
poczucie bycia grup, postrzeganie siebie jako my", a take uznawanie tych samych
wartoci, podobny stosunek do tych samych symboli, przejawianie takich samych

postaw. Czynniki subiektywne, zwaszcza wiadomo bycia grup, przez niektrych
socjologw uwaane s nawet za warunek konieczny istnienia grupy spoecznej.
187
Interakcje midzy czonkami zbiorowoci oraz poczucie wsplnoty wyranie

odrniaj grup spoeczn od przypadkowego zbioru jednostek. Jednake adne z
tych kryteriw nie pozwala na wytyczenie granicy midzy nietrwaymi tak zwanymi
quasi-grupami a grupami spoecznymi, ktre s trwaymi i spoistymi caociami.
Wrd osb odbywajcych podr, zwaszcza dusz, w jednym przedziale tego
samego pocigu mog pojawi si czste interakcje. Moe te wrd nich
wytworzy si poczucie wsplnoty, zwaszcza kiedy pocig jest zatoczony i
podrujcy w jednym przedziale broni si przed wejciem do niego innych podr
nych. Jednake tego rodzaju zbiorowo trudno uzna za grup spoeczn w penym
znaczeniu tego sowa.
Wynika z tego, e aby zbir ludzi mona byo traktowa jako grup, oprcz
interakcji oraz uznawania wsplnych wartoci i wiadomoci bycia grup w gr
wchodzi musi czynnik dodatkowy. Za czynnik ten uwaane bywa najczciej
wewntrzne ustrukturowanie grupy. Zwraca si uwag, e interakcje midzy
czonkami grupy zachodz wedle staych wzorw" i e grupa spoeczna to pewien
zbir osb, ktrych pozycje i role s ze sob powizane.
Zadowalajce zdefiniowanie grupy spoecznej" nie jest moliwe przy zachowaniu
penej wiernoci wobec interakcjonistycznej perspektywy mikrosocjologicznej.
Wykracza poza t perspektyw samo mwienie o ustalonych wzorach" interakcji,
a wic o czym zewntrznym w stosunku do procesw interakcji, a wyznaczajcym ich
ramy i charakter. Odejcie od perspektywy interakqonistycznej jeszcze wyraniej wida
w uznaniu powizanych ze sob pozycji i rl za element konstytuujcy grup. To, e
pojcie grupy jako swoistej i spjnej caoci nie daje si pogodzi z pen wiernoci
perspektywie interakcjonistycznej, tumaczy zniknicie tego pojcia z niektrych
podrcznikw socjologii. Nie ma dla niego miejsca w tych, ktrych autorzy chc
konsekwentnie przedstawia ycie spoeczne z takiej perspektywy.
Pojcie grupy spoecznej, nie mieszczc si w perspektywie interakcjonistycznej,
jest podstawowym pojciem i przedmiotem zainteresowania mikrosocjologii, ktra
okrela si jako strukturalistyczna (Szmatka 1989). Z jej perspektywy grupa
spoeczna jest zbiorowoci, ktr charakteryzuj struktury wewntrzgrupowe. Ich
istnienie jest warunkiem koniecznym uznania zbiorowoci za grup spoeczn.
Konsekwencj takiego punktu widzenia jest traktowanie tych struktur nie jako
wtrnego rezultatu procesw interakcyjnych, ale jako czynnika pierwotniejszego w
stosunku do nich i je okrelajcego. Z tej perspektywy interakcje s postrzegane
jako zewntrzny przejaw ukrytych, wewntrzgrupowych struktur [...]. Grupa

spoeczna wymusza skutecznie
na
swych
czonkach zarwno czstotliwo,
kierunek, jak i tre interakcji, w jakie wchodz oni nawzajem" (Szmatka 1998: 46).
Rwnie procesy
188
samookrelania si i powstawania wiadomoci bycia grup traktowane s przy tym

podejciu jako wtrne w stosunku do wewntrznych struktur grupy, ktre
determinuj, kontroluj i wymuszaj wiadomo bycia grup, podzielan przez
wikszo jej czonkw, oraz proces samookrelania" (Mazur 1998: 261).
Tak rozumiana grupa spoeczna jest postrzegana jako samoistna cao, bdca
czym
wicej
ni
sum
skadajcych
si
na
ni
jednostek
do
nich
nieredukowaln. Takie swoiste, nieredukowalne do swych czci caoci bywaj

okrelane mianem emergentnych. Jak pisze Jacek Szmatka, przeksztacenie si
amorficznego zbioru ludzkiego w grup spoeczn o wykrystalizowanych strukturach
wewntrzgrupowych,
trwaej
wiadomoci
grupowej
wyranej
strukturze
powoduje, e grupa jakby autonomizuje si, usamodzielnia i oddziela zarwno od

dziaa jednostki, jak i jej stanw wiadomociowych i w pewnym sensie prze
ciwstawia si jednostce, stajc si wobec niej samodzielnym, niezalenym od
jednostki podmiotem dziaa, wymogw i naciskw" (Szmatka 1998: 49).
Tak rozumiane grupy tworz zewntrzn w stosunku do jednostek rzeczywisto i
wywieraj na nie rozmaite naciski oraz stosuj wobec nich rne przymusy. Ze
strukturalistycznej perspektywy najistotniejsz cech wszelkich zjawisk grupowych
jest przymus i sia oddziaywania pynca z uksztatowanych struktur grupy, nie za
dobra wola jej czonkw" (Szmatka 1989: 242).
W rezultacie istotn cech grupy, obok struktur wewntrzgrupowych, jest to, e
grupa wytwarza wasne normy, wartoci, wzory zachowa i reguy postpowania,
ktrych uznawanie i przestrzeganie obowizuje jej czonkw. W ten sposb staje si
instrumentem kontroli spoecznej.
3. Struktury wewntrzgrupowe
Mwic o strukturach wewntrzgrupowych, najczciej wymienia si struktur
socjometryczn, struktur przywdztwa i struktur komunikowania (Mazur
1998: 261-262).
Struktura socjometryczn
Socjometria zajmuje si wzajemnymi oddziaywaniami midzy ludmi zachodzcymi
we wszelkich grupach. W obrbie nauk spoecznych socjometria zyskaa pewn
autonomi jako specyficzna metodologia bada oraz dziedzina wiedzy. Wyrazem

tego byo istnienie przez czterdzieci lat
kwartalnika
189
Amerykaskiego
Towarzystwa
Sozologicznego
Sociometry",
przeksztaconego w 1977 roku w Social Psychology".

Badania socjometryczne prowadzone s za pomoc prostego kwestionariusza.
Polegaj na pytaniu kadego czonka badanej zbiorowoci, kogo chciaby mie do
towarzystwa w toku jakiej czynnoci, a kogo nie. W przypadku badania klasy szkolnej
bywa to na przykad pytanie kadego dziecka, z kim chciaoby siedzie w jednej awce,
a z kim nie. Kierowane do ludzi dorosych pytanie moe dotyczy tego, z kim
respondent chciaby spdza urlop, a z kim nie, albo z kim pracowa, a z kim nie
etc. Niekiedy liczba tych wyborw jest dowolna, czasami za ograniczona do jednej
lub dwch osb.
Wybory i odrzucenia pozwalaj na sporzdzanie graficznych obrazw relacji
interpersonalnych, ktre najczciej przybieraj posta tak zwanych socjogramw.
Dane uzyskane dziki kwestionariuszowi socjo-metrycznemu s take poddawane
analizom statystycznym. W obu rodzajach analiz bywaj brane pod uwag bd
jedynie wybory pozytywne, bd te cznie z odrzuceniami. Analizy statystyczne,
posugujc
si
odpowiednimi
wskanikami,
pozwalaj
okreli
stopie
ekspansywnoci grupy, spoistoci grupy, zwartoci grupy etc. Analiza danych

socjometrycznych dostarcza rwnie informacji o pozycji kadej jednostki w grupie i
podziaach na podgrupy, nazywane czasem klikami.
Za klik w tym przypadku uwaa si taki zespl czonkw zbiorowoci, ktrych
rednia wzajemna sympatia jest wiksza ni ich rednia sympatia do pozostaych
czonkw teje zbiorowoci.
W sumie test socjometryczny pozwala bada zarwno stosunki interpersonalne,
jak i ukad pozycji w grupie. Mona spotka pogld, e powstanie struktury
socjometrycznej jest tym, co przeksztaca luny zbir jednostek w grup spoeczn.
Uwaa
si
take,
to
wanie
struktura
socjometryczna jest czynnikiem
wyznaczajcym granice liczebnoci maej grupy (Szmatka 1989: 225, 228). Oznacza
to, e o jakiej grupie moemy mwi jako o grupie malej tak dugo, jak dugo
jednostki wchodzce w jej skad mog si zna na tyle, aby mie do siebie okrelony,
pozytywny bd negatywny stosunek.
Struktura przywdztwa
Pytania o przywdztwo, to jest o to, w jaki sposb i w wyniku czego jedni czonkowie
grupy uzyskuj wadz nad innymi, a take w jaki sposb ta wadza jest
sprawowana i jakie s skutki rozmaitych stylw jej sprawowania, stanowi jeden z
klasycznych problemw badawczych maych grup. Badania tej problematyki,
usytuowane na styku psycho-
190
logii spoecznej i socjologii, prowadzone s najczciej przez psychologw.

Jednym z istotnych wynikw tych bada jest stwierdzenie, e chocia przywdcw
charakteryzuj pewne cechy osobowociowe, to zaleno midzy tymi cechami a
byciem przywdc nie jest statystycznie istotna. Jeden z autorw tego rodzaju
bada doszed na tej podstawie do wniosku, e: dana osoba nie zostaje przywdc
na mocy posiadania pewnej konfiguracji cech, lecz wzr osobistych cech przywdcy
musi mie pewien istotny zwizek z cechami, dziaaniami i celami osb jemu pod
wadnych [...]. Osoby, ktre s przywdcami w jednej sytuacji, niekoniecznie musz
by nimi w innej" (Stogdill 1948: 64, za: Szmatka 1989: 316--317). Innymi sowy, nie
ma jednego typu osobowoci przywdczej, ale rnego rodzaju sytuacje oraz cechy
osobowociowe potencjalnych podwadnych sprzyjaj pojawieniu si w danej
zbiorowoci przywdcw o takich, a nie innych cechach osobowociowych.
Innym szeroko znanym wnioskiem z tych bada jest stwierdzenie istnienia
dwojakiego rodzaju rl przywdczych. Odkrycie to zostao dokonane w wyniku
bada eksperymentalnych prowadzonych przez Roberta S. Balesa (Bales 1965).
Wykazay one, e w toku rozwizywania zadania przez grup ksztatoway si w
niej dwie centralne role. Jedn byo organizowanie dziaa zmierzajcych do
wykonania zadania, drug za zapobieganie konfliktom, dbao o dobre stosunki i
mi atmosfer.
Badania polegay na obserwacji wielu grup picioosobowych zoonych z losowo dobranych ludzi,
ktrzy wczeniej si nie znali. Kada grupa otrzymywaa informacje o pewnym problemie z zakresu
stosunkw midzyludzkich i proszona bya o przedyskutowanie go i decyzj, co naley zrobi w
celu jego rozwizania. Zachowania wszystkich dyskutujcych czonkw grupy byy szczegowo
obserwowane przez eksperymentatorw, ukrytych za szklan szyb przepuszczajc obraz tylko w
jedn stron. Ukrycie obserwatorw nie miao na celu zatajenia faktu obserwacji, o ktrej badani
byli poinformowani, ale wyeliminowanie mimowolnego, bezporedniego oddziaywania badajcych
na badanych.
Przedmiotem zainteresowania s te style przywdztwa i ich konsekwencje dla

dziaa grupy. Najczciej badano trzy style: autorytarny -przywdca wydaje
polecenia, demokratyczny - przywdca wsplnie z podwadnymi uzgadnia sposb
postpowania, anarchiczny - przywdca zachowuje peny luz" i nie podejmuje
adnych wysikw, aby kierowa grup i organizowa jej dziaania. Kady z tych
stylw ma inne konsekwencje.
Konsekwencj stylu autorytarnego jest pojawienie si w grupie agresji, ktra
bywa przejawiana zarwno wobec przywdcy, jak i innych grup.
191
Styl ten prowadzi moe do atomizujcej grup apatii bdcej rezultatem osobistego
uzalenienia kadego czonka od przywdcy. W autorytarnie kierowanej grupie
zanika te inicjatywa. Grupa dziaa sprawnie tak dugo, jak dugo obecny jest
przywdca, natomiast w przypadku jego nieobecnoci dziaanie grupy zamiera.
Styl demokratyczny sprzyja pojawianiu si skonnoci do harmonijnej wsppracy i
wzajemnej pomocy oraz wytwarzaniu si pogodnej atmosfery. Poziom wzajemnej
agresji jest niski. Nieobecno przywdcy nie prowadzi do przerwania dziaalnoci
grupy.
Konsekwencj stylu anarchicznego jest dezorientacja. Na pocztku nikt nie wie,
co ma robi. Ostatecznie aktywno moe by dua, ale najczciej nie prowadzi do
adnych rezultatw. Wrd czonkw grupy wzrasta poziom midzyosobniczej
agresji.
Stwierdzono take, e w grupach demokratycznych wyranie zaznaczaj si
indywidualne rnice midzy poszczeglnymi czonkami grupy. S one mniej wyrane
w grupach anarchicznych, natomiast w autorytarnych ulegaj zatarciu.
Struktura komunikacji
W badaniach nad strukturami komunikowania si przedmiotem zainteresowania
by wpyw ich rnych ksztatw na sposb funkcjonowania grupy jako caoci. Tego
rodzaju
badania
mona
uzna
za
dopenienie
bada
nad
konsekwencjami
rozmaitych stylw przywdztwa. Jest to o tyle zasadne, e przedmiotem bada s

modele komunikacji o zrnicowanym stopniu centralizacji, jedn za z cech roli
przywdczej jest nasilenie interakcji przywdcy z pozostaymi czonkami grupy.
Jedno z takich bada polegao na rozdawaniu piciu osobom kartek z kilkoma znakami
graficznymi, przy czym jeden z tych znakw powtarza si na wszystkich kartkach. Zadaniem
badanych byo stwierdzenie, ktry to znak. Ustalono nastpnie trzy modele ich komunikacji: krg
- kady mg przekazywa informacje wycznie swoim ssiadom; acuch - trzy spord piciu
osb mogy komunikowa si z oboma ssiadami, dwie za jedynie z ssiadem z jednej strony;
gwiazda - tylko jedna osoba moga komunikowa si z pozostaymi czterema, ktre nie mogy
przekazywa sobie informacji. Badacze zwracali uwag, jak te rne sposoby komunikacji
wpyway na szybko i dokadno rozwizania zadania, a take na to, co dziao si wrd roz
wizujcych zadanie: na ich zadowolenie, rol kierownika i stopie zorganizowania grupy. W
przypadku krgu" rola kierownika bya nieokrelona, organizacja niestabilna, szybko i
dokadno wykonania zadania niewielkie, natomiast zadowolenie uczestnikw bardzo due.
Kracowym przeciwiestwem bya gwiazda", w ktrej przypadku rola kierownika bya wyrana,
organizacja stabilna, szybko i dokadno byy due, natomiast zadowolenie bardzo mae.
acuch" lokowa si midzy tymi dwoma kracami.
192
4. Spjno grupy
Grupa spjna to taka, w ktrej nie ma gbokich podziaw i wyranych podgrup czy
klik. Wskanikami spjnoci grupy, poza samym brakiem wewntrznych podziaw,
s przejawianie takich samych postaw, uznawanie jednakowych norm i wzorw
zachowa oraz wsplne dziaania. W tradycyjnym jzyku polskiej socjologii
naleaoby tu powiedzie, e grupa spjna to taka, ktr spaja silna wi
spoeczna.
Pojcie wizi spoecznej jest w socjologii polskiej rozumiane w sposb niejednolity.
Niekiedy interpretuje si je bardzo szeroko jako wszystko to, co spaja zbiorowoci
ludzkie.
Tak
na
przykad
Jan
Szczepaski
przez
wi
spoeczn
rozumie
zorganizowany system stosunkw, instytucji i rodkw kontroli spoecznej,

skupiajcy jednostki, podgrupy i inne elementy skadowe w funkcjonaln cao
zdoln do utrzymania si i rozwoju" (Jan Szczepaski 1963: 119). Stanisaw Ossowski
z kolei, nie negujc znaczenia takich i tym podobnych czynnikw obiektywnych jako
spoida grupy, okrelenie wi spoeczna" woli zarezerwowa dla czynnikw su
biektywnych i skonny jest wi spoeczn utosamia z wizi psychiczn". Wedle
niego, na t ostatni skadaj si: aprobujca wiadomo przynalenoci do grupy,
tendencja do zachowywania najwaniejszych konformizmw grupowych, kult
wsplnych
wartoci,
wiadomo
wsplnych
interesw,
ale
gotowo
do
przedkadania interesw grupy ponad interesy osobiste, jeeli taki konflikt zajdzie,
albo przynajmniej przekonanie, e si powinno interesy grupy przedkada nad
swoje [...] wiadomo wsplnego stosunku do pewnych symboli, przedmiotw i
osb" (Ossowski 1967c: 153-155).
Wskazana rozbieno rozumienia wizi spoecznej uprzytomnia wielorako
czynnikw zespalajcych ludzi i dziaajcych na rzecz spjnoci grupy oraz istnienie
rnych typw wizi spoecznej czy te, mwic w innym jzyku, rnych podstaw
spjnoci grupy. Na przykad Robert Merton wyrni trzy typy podstaw spjnoci
grupy: kreowan kulturowo - wynikajc ze zinternalizowania przez czonkw
grupy wsplnych norm i wartoci"; kreowan organizacyjnie - wynikajc z
realizacji jednostkowych i grupowych celw poprzez wspzalene dziaania czon
kw grupy"; kreowan strukturalnie - wynikajc na przykad z przeciwstawienia
grup wasnych grupom obcym, z konfliktw z innymi grupami i tym podobne"
(Merton 1982c: 366).
Oglnie rzecz biorc, stopie spjnoci grupy to stopie, w jakim grupa trzyma
si razem". Jest on wypadkow wszystkich dziaajcych na jej czonkw si, ktre
skaniaj ich do pozostawania w grupie. Z punktu widzenia jednostki mona
wskaza dwa rodzaje motywacji skaniajcych ludzi do bycia razem i wsplnego
podejmowania rnych dziaa. Jed-
193
nym z nich jest wzajemna atrakcyjno czonkw, ktrej odzwierciedleniem jest

struktura socjometryczna grupy. Drugim - korzyci i satysfakcje, jakie wynika mog
z czonkostwa w grupie w postaci na przykad wzrostu wasnego prestiu bd
sprawniejszego dziaania i atwiejszego osignicia celu uwaanego za wany. Ze
wzgldu
na
te
rnice
motywacji
wyrnia
si
grupy
ekspresyjne
instrumentalne.
Grup ekspresyjn jest na przykad grupa modych ludzi, ktrzy lubi by
razem, wsplnie spdza czas, pi piwo, chodzi do dyskoteki i wyjeda na
wakacje. Grup instrumentaln - grupa modych ludzi, ktrzy stowarzyszaj si w
celu wsplnego prowadzenia dziaalnoci zarobkowej.
cise rozgraniczenie obu rodzajw grup jest oczywicie niemoliwe, albowiem
grupa ekspresyjna moe zacz realizowa zewntrzne w stosunku do niej cele, a w
grupie instrumentalnej mog pojawi si silne wizy wzajemnej sympatii.
W kadej grupie niezalenie od jej charakteru wystpuje skonno do
wzmacniania jej spjnoci. W tym kierunku dziaaj wytwarzajce si w grupie
specyficzne
obyczaje,
systemy
wewntrzgrupowych
wartoci
czy
sposb
komunikowania si jzykiem aluzji niezrozumiaym dla osb spoza grupy. Trwajc,

grupa konsoliduje si.
Grupy bardziej spjne dominuj silniej nad swymi czonkami. Wraz ze wzrostem
spjnoci wzrasta skonno, a take moliwo kontrolowania czonkw przez
grup. Wzrasta konformizm i tendencja do odrzucania dewiantw (Szmatka 1989:
264, Mazur 1998). Stwierdzono przy tym, e natenie presji grupy wobec jej
czonkw zaley od ukadu si midzy nimi. Im bardziej grupie zaley na jej czonkach
lub jej czonkom na grupie, tym wikszy jest nacisk grupy na jednostk w kierunku
podporzdkowania jej normom grupowym. Jednoczenie im jednostka jest mniej
pewna wasnej pozycji w grupie i im bardziej obawia si braku akceptacji, ktra
moe doprowadzi do wykluczenia, tym bardziej skonna jest do zachowa
konformistycznych. Jednostka pewna wasnej pozycji i majca poczucie penej
akceptacji moe sobie pozwoli na mniej konformistyczne zachowania. Nie znaczy
to, e tak czyni. Jak zauwaa Merton, funkcj konformizmu jest zdobycie akceptacji
ze strony grupy, tak jak coraz wiksze uznanie przez grup wzmacnia tendencje
konformistyczne" (Merton 1982b: 310).
Moliwo wywierania przez grup daleko idcych presji na jednostk sprawia, e
istnieje bezpieczny poziom spjnoci grupy" (Szmatka 1989: 266), ktrego
przekroczenie moe mie negatywne skutki.

Jednym z nich jest dezindywidualizacja jednostek i uznanie grupy za warto
najwysz oraz utosamianie si z ni a do zatraty wasnej, indywidualnej
tosamoci, a nawet instynktu samozachowawczego, co resz-
194
t moe wystpi nie tylko w maej grupie. Dramatycznym przykadem s

wspomniane ju w innym miejscu zbiorowe samobjstwa popeniane przez czonkw
niektrych sekt (zob. Konformizm, s. 162).
Innym,
mniej
dramatycznym,
cho
mogcym
mie
powane
negatywne
konsekwencje skutkiem jest tak zwany syndrom mylenia grupowego". Jednostka

czuje si tak zronita z grup, e powstrzymuje si nie tylko od kwestionowania
goszonych
grupie
pogldw
wyraania
wtpliwoci
co
do
trafnoci
podejmowanych decyzji, ale take ignoruje informacje podwaajce te pogldy i

wskazujce na moliwo innych, lepszych ni przyjte, rozwiza. Syndrom
grupowego mylenia Amerykanie obwiniaj za niepowodzenie amerykaskiej
inwazji na Kub w Zatoce wi w 1961 roku, ktra skompromitowaa Stany Zjedno
czone i umocnia sojusz Kuby ze Zwizkiem Radzieckim. Wrd osb, ktre wraz z
prezydentem Johnem F. Kennedym podejmoway decyzje o tej inwazji i sposobie jej
przeprowadzenia, byy takie, ktre - jak si pniej okazao - ywiy powane
wtpliwoci co do proponowanego planu. Mimo to nie ujawniy ich i zaakceptoway
propozycj. Prezydent Kennedy pyta pniej: Jak moglimy by tak gupi?"
(Zanden 1990: 100).
5. Wybrane rodzaje grup

To, e do przeszoci naley zaabsorbowanie klasyfikacjami i typologiami grup
spoecznych oraz wyrnianiem najrozmaitszych ich rodzajw, nie oznacza, e nie
wyrnia si adnych. Grupa pierwotna, grupa wasna i grupa odniesienia to
kategorie grup, ktre wci przycigaj uwag socjologw, chocia - jak si okae nie zawsze chodzi o grupy w cisym sensie socjologicznym. Ponadto nie s to
kategorie rozczne. Zbiorowoci nale do kadej z nich ze wzgldu na inne swoje
cechy. W rezultacie jedna i ta sama zbiorowo moe, chocia nie musi by
jednoczenie grup pierwotn, grup wasn i grup odniesienia.
Grupa pierwotna
W socjologii istnieje tendencja do utosamiania grupy maej z grup pierwotn.
Pojcie grupy
amerykaski
pierwotnej wprowadzi do socjologii Charles Horton Cooley,
socjolog
uwaany
za
jednego
prekursorw
interakcjonizmu
symbolicznego. Przez grupy pierwotne rozumia grupy odznaczajce si cisym
zespoleniem jednostek poprzez stosunki osobiste (face to face) i wspprac" (Cooley

1962: 23, za: Szacki 2002: 560). Wskaza pi cech grupy pierwotnej: wzgldn
trwao, bezporednie
195
kontakty, ma liczebno, niewyspecjalizowany charakter kontaktw, wzgldn

zayo uczestnikw.
Nie wszystkie z tych cech w rwnym stopniu decyduj o specyfice grupy
pierwotnej. Pierwsza z nich przysuguje wszystkim grupom, albowiem wzgldna
trwao jest warunkiem koniecznym uznania jakiej zbiorowoci za grup. Dwie
nastpne te nie s niczym osobliwym. S one zreszt cile ze sob powizane, gdy
bezporednie kontakty s moliwe jedynie w grupach o maej liczebnoci, a maa
liczebno z natury rzeczy prowadzi do bezporednich kontaktw. O szczeglnym
charakterze grupy pierwotnej decyduj wic dwie ostatnie z wymienionych przez
Cooleya cech: niewyspecjalizowany charakter kontaktw i wzgldna zayo jej
czonkw.
Niewyspecjalizowany charakter kontaktw oznacza, e waniejsze s kontakty z
drug osob jako tak ni paszczyzna kontaktw, ktra moe by za kadym razem
inna. Waniejsze jest, z kim ni co si robi. W takich warunkach nieuniknienie
wytwarza si pewna zayo.
O grupie pierwotnej mona te powiedzie, e czonkw jej cz przede
wszystkim stosunki osobowe, a nie rzeczowe. Stosunki osobowe to takie stosunki,
w ktrych druga osoba jest wartoci autoteliczn, a relacje z ni s celem samym
w sobie. Stosunki rzeczowe natomiast to takie, w ktrych druga osoba ma warto
instrumentaln, a relacje z ni prowadz do osignicia jakiego celu znajdujcego
si poza ni sam. W innym sformuowaniu stosunki osobowe to stosunki midzy
osobami, a stosunki rzeczowe - midzy rolami spoecznymi, kiedy jest rzecz mao
wan, kto dan rol peni, istotne jest natomiast, jak j peni.
Najprostszym
przykadem
stosunku
rzeczowego
jest
stosunek
midzy
sprzedawc a kupujcym. Kupujc gazet w kiosku, nie obchodzi nas, kim jest
sprzedawca, i bardzo czsto wrcz nie zauwaamy, czy sprzedaje nam j mczyzna
czy kobieta, osoba moda czy stara, przystojna czy brzydka. W gruncie rzeczy
mgby to nawet nie by czowiek, ale automat do sprzeday gazet. Obchodzi nas
natomiast, czy sprzedawca umie liczy pienidze i dobrze wydaje reszt.
Grupy o podanych wyej cechach uwaa Cooley za grupy pierwotne ze wzgldu
na ich podstawow rol w rozwoju osobowoci i w socjalizacji pierwotnej. Jak pisa,
s one pierwotne w wielu znaczeniach, ale przede wszystkim w tym, e maj
zasadniczy wpyw na ksztatowanie si spoecznej natury oraz ideaw jednostki"
(Cooley 1962: 23, za: Szacki 2002: 560). Przykadami takich grup byy dla niego
rodzina, grupa rwienicza, grupa ssiedzka.

Grupy pierwotne odpowiadajce podanej wyej charakterystyce napotka mona
w najrniejszych obszarach ycia spoecznego, niekiedy
196
nawet wewntrz organizacji sformalizowanych (zob. Organizacja formalna, s. 203).

Panujce w grupach pierwotnych zaye stosunki osobowe i niewyspecjalizowane
kontakty sprawiaj, e uczestniczenie w nich zaspokaja podstawowe potrzeby
emocjonalne i psychologiczne czowieka. Przynaleno do nich daje poczucie
koleestwa, bycia lubianym, akceptowanym, pozwala czu si bezpiecznie i
zapewnia oglne, dobre samopoczucie. Jak stwierdzi jeden z socjologw, to one
przede wszystkim zakotwiczaj nas w spoeczestwie, bez nich czujemy si
osamotnieni i zagroeni" (Light, Keller, Calhoun 1989: 209).
Mae grupy o charakterze grup pierwotnych porednicz w komunikowaniu si
jednostki z makrostrukturalnym poziomem ycia spoecznego. Dziaaj rwnie z
jednej strony jako przekanik, a z drugiej filtr komunikatw pyncych z
makrostrukturalnego poziomu. Na drodze od makrospoecznego nadawcy do
odbiorcw, ktrymi s jednostki, znajduje si modyfikator w postaci siatki grup
pierwotnych" (Szmatka 1989: 331).
Poredniczc rol maych grup ujawnio wiele bada nad zachowaniami
wyborczymi, oddziaywaniem rodkw masowego przekazu, a take armi. Okazao
si, e na zachowania wyborcze maj wpyw nie tylko makrostrukturalne czynniki,
takie jak przynaleno klasowa, wysoko dochodu, zawd, religia etc, ale rwnie,
a nawet przede wszystkim mae grupy, do ktrych jednostki nale. Okazao si
ponadto, e oddziaywanie treci przekazywanych przez rodki masowego przekazu
w duej mierze zaley od ich przyjcia przez opiniotwrczych czonkw maej grupy.
Z kolei badania nad armi udowodniy, e w sytuacjach zagroenia na polu bitwy
onierze pozostawali na pozycjach nie ze wzgldu na posuszestwo wobec
rozkazw przeoonych ani przywizanie do wartoci patriotycznych, ale z powodu
lojalnoci wobec towarzyszy broni z tej samej kompanii, ktrych nie potrafili opuci
i pozostawi na pastw losu. Badania nad armi amerykask wykazay ogromnie
wan rol lojalnoci w stosunku do grup pierwotnych dla morale wojskowego i
std -dla efektywnoci w walce. Badania te ujawniy wzgldnie mae znaczenie
prostej identyfikacji z symbolami organizacji wojskowej jako caoci, z pastwem lub
przyczynami politycznymi prowadzenia wojny" (Shils 1951, za: Szmatka 1989: 337).
Wyniki tych wszystkich bada w peni uzasadniaj wniosek, e wikszo ludzi
jest czonkiem szerszego spoeczestwa na mocy zwizkw z innymi ludmi, z
ktrymi s oni w bezporednich kontaktach. Wielu jest czstk szerszego
spoeczestwa jedynie przez swoje zwizki z grupami pierwotnymi. Jedynie niewielka
cz osb, majcych specjalne przygotowanie lub szczeglne cechy osobowoci, jest

zdolna powici wi-
197
cej uwagi i zainteresowania symbolom szerszego wiata" (Shils, Janowitz 1956, za:
Szmatka 1989: 338).
Z perspektywy biologii ewolucyjnej mae grupy o charakterze grup pierwotnych
stanowi naturalne rodowisko czowieka. Przez tysiclecia istnienia gatunku
ludzkiego
byy
form
organizacji
spoecznej,
ktra
zapewniaa
czowiekowi
przetrwanie. Do uczestniczenia w takich grupach zaprogramowaa nas ewolucja i

potrzeba ta jest naszym dziedzictwem ewolucyjnym.
Grupy, ktre nie speniaj warunkw grupy pierwotnej, bywaj okrelane mianem
grup wtrnych. Pojcie grupy wtrnej rzadko wystpuje samodzielnie i najczciej
pojawia
si
wraz
pojciem
grupy
pierwotnej
jako
jego
kontrastowe
przeciwstawienie suce uwydatnianiu cech waciwych grupie pierwotnej.
Grupy wasna i obca

Pojcie grupy wasnej wprowadzi do socjologii antropolog amerykaski William
Graham Sumner (1840-1910). Badajc spoeczestwa pierwotne, spostrzeg w nich
kracowo odmienny stosunek do zbiorowoci wasnych i tych, ktre s na zewntrz
nich. Stwierdzi: Uczestnikw grupy wasnej cechuj wzajemne stosunki pokoju,
porzdku, prawa, rzdu i gospodarnoci. Ich stosunek do wszystkich ludzi spoza
grupy to wojna i grabie, chyba e zmieniy to umowy. Stosunki koleestwa i pokoju
w grupie wasnej oraz wrogoci i wojny w odniesieniu do grup obcych s wspzalene
[...]. Lojalno wobec grupy wasnej, powicenie dla niej oraz nienawi i pogarda
dla ludzi spoza grupy, braterstwo wewntrz, wojna na zewntrz - wszystko to
powstaje jednoczenie jako produkt tej samej sytuacji" (Sumner 1906: 12-13, za:
Merton 1982c: 350).
Okazao si nastpnie, e odmienny stosunek do grupy wasnej i grupy obcej nie
jest cech wycznie spoeczestw pierwotnych, ale czym powszechnym, chocia nie
zawsze przybiera tak drastyczn posta jak opisywana przez Sumnera. Jednym z
przejaww tego odmiennego stosunku s rnice w stereotypowym sposobie
postrzegania grupy wasnej i grupy obcej.
Grup
wasn
postrzega
si
zazwyczaj
jako
bardziej
zrnicowan
zindywidualizowan ni grup obc. W doniesieniu do grupy wasnej zapamituje

si raczej zachowania dobre, pozytywne, natomiast w odniesieniu do obcej - ze,
negatywne. Ponadto zachowania pozytywne grupy obcej tumaczy si najczciej
niezalen od nich sytuacj zewntrzn, negatywne za - ich paskudnym

charakterem. Dokadnie odwrotnie jest w przypadku grupy wasnej - powodw
zachowa negatywnych szuka si w koniecznociach wynikajcych z sytuacji
zewntrznej, po-
198
zytywnych za - w szlachetnym charakterze jej czonkw (Kurcz 1994: 149-151).

Mimo e pytanie, czy kada grupa, w ktrej ludzie uczestnicz, to dla nich
grupa wasna, jest pytaniem zasadniczym, trudno o jednoznaczn odpowied. Z
jednej bowiem strony sensownie byoby uzna za grupy wasne tylko szczeglne
rodzaje grup uczestnictwa, takie, ktre cechuje silna wi wewntrzna i wrogo
wobec grup i zbiorowoci zewntrznych. Z drugiej jednak strony podzia na swoich i
obcych wraz z towarzyszcymi mu postawami i zachowaniami charakterystycznymi
dla grupy wasnej jest niesychanie atwo wywoa. W wielu badaniach wykazano,
e tego rodzaju zachowania mog pojawi si nawet wtedy, kiedy zbir swoich" nie
spenia kryteriw pozwalajcych uzna go za grup i jest zbiorem ludzi losowo
dobranych dla celw eksperymentu.
Jeden z takich eksperymentw opisuje John C. Turner. Polega on na tym, e badacze podzielili
losowo badane jednostki na dwie kategorie (Grup X i Y), pomijajc wszelkie moliwe zmienne
wice si zwykle z czonkostwem grupowym. Czonkostwo byo anonimowe, brakowao
wsplnego celu, interakcji spoecznej i innych podstaw spjnych stosunkw midzy czonkami.
Niemniej jednak osoby badane, dokonujc rozdziau nagrd pieninych (w warunkach, w
ktrych same nie mogy korzysta z obranej strategii), dyskryminoway czonkw anonimowej
grupy zewntrznej i faworyzoway czonkw anonimowej grupy wasnej" (Turner 1998: 156).
Synny jest take eksperyment Muzafera Sherifa przeprowadzony wrd amerykaskich chopcw
przebywajcych na obozie wakacyjnym. Chopcw stanowicych jednolit grup o znanej
strukturze socjometrycznej podzielono na dwie, z ktrych jedn nazwano grup Czerwonych
Diabw", a drug Buldogw". Grupom tym organizowano zajcia i wyznaczano zadania w taki
sposb, aby nieustannie ze sob wspzawodniczyy. Rezultatem by konflikt midzy grupami,
zerwanie wizw czcych chopcw, zanim zostali przydzieleni do rnych grup, oraz wzrost
zwartoci obu grup i wytworzenie si struktury socjometrycznej innej ni pierwotna. W drugiej fazie
eksperymentu, stawiajc przed wszystkimi chopcami zadania wane dla caego obozu,
zlikwidowano antagonizm i odnowiono pierwotne wizi midzy chopcami (Aronson 1978: 244 i
nast.).
Stosujc okrelenie grupa wasna", najczciej nie zwraca si specjalnej uwagi,

czy dany zbir ludzi spenia kryteria bycia grup, i koncentruje j na samym
wystpowaniu podziau na my" i oni", swoi" i obcy" oraz jego konsekwencjach.
Wskutek tego okrelenie grupa wasna" czsto oznacza po prostu zbir ludzi
postrzegajcych si w jakiej sytuacji jako my".
Powszechno podziaw na swoich" i obcych" oraz natenie towarzyszcych
im emocji skania niektrych naukowcw do uznania ich za przejaw natury ludzkiej
powstaej na drodze ewolucji. Niewykluczone, e maj racj. Jednake, przyznajc
im racj, nie mona zapomina, e nawet jeeli emocje zwizane ze swoimi" i
obcymi" wywodz si z na-
199
szego dziedzictwa ewolucyjnego, to o tym, kto jest swoim", a kto obcym" decyduje
nie biologia, lecz kultura. To kultura dostarcza kryteriw podziau na swoich i obcych
oraz znakw identyfikacyjnych pozwalajcych ich od siebie odrnia. wiadcz o
tym wspomniane eksperymenty. Uprzytomniaj one ponadto atwo manipulowania
tymi podziaami i towarzyszcymi im emocjami.
Grupa odniesienia
Okrelenie grupa odniesienia bywa uywane w dwojakim sensie. Po pierwsze, na
oznaczenie grupy, ktra jest dla danej jednostki rdem norm i wartoci, a take
wzorw zachowa, wedle ktrych modeluje wasne postpowanie. Po drugie, moe
oznacza grup, ktra jest dla jednostki tem oceny przez ni bd wasnej sytuacji,
bd postpowania.
Ocena wasnej sytuacji na tle innych dokonywana jest z perspektywy rozdziau kar
i nagrd. Tak na przykad student, ktrego praca roczna zostaa oceniona na trzy
plus, bdzie bardzo niezadowolony z siebie, jeeli oceny reszty grupy to czwrki i
pitki, natomiast bdzie mia powody do zadowolenia, jeeli wikszo grupy
otrzyma oceny niedostateczne, a tylko jedna osoba zostanie oceniona wyej od
niego.
Ocenia wasne postpowanie mona zarwno przez zestawienie z norm
uznawan w grupie, ktra jest dla nas grup odniesienia, jak i z zachowaniem si
innych czonkw tej grupy. Uzasadnieniem wasnego postpowania staje si
wwczas powoywanie na to, e inni tak robi" czy te inni tak nie robi".
Z funkcjonowaniem grup odniesienia jako ta oceny wasnej sytuacji czy si
pojcie wzgldnego upoledzenia. Oznacza ono, e poczucie upoledzenia wie
si nie tyle z umiejscowieniem na obiektywnej skali posiadanych dbr, ile z
postrzeganiem wasnego usytuowania w stosunku do innych osb o podobnych
cechach, czyli zaley od subiektywnej skali ich pozycji.
Asystent w pastwowej uczelni nie bdzie si czu upoledzony, kiedy jego
profesor bdzie zarabia wicej od niego, natomiast poczuje si upoledzony na
wie, e jego kolega, ktry jest asystentem w innej uczelni, zarabia dwa razy tyle co
on. Pojcie wzgldnego upoledzenia przydatne jest do wyjaniania wielu zachowa
spoecznych. Okazuje si, e skonno do buntw i protestw cechuje wcale nie
gwnie tych, ktrzy s w obiektywnie najgorszej sytuacji ekonomicznej, ale tych,
ktrzy postrzegaj si w sytuacji upoledzenia, nawet jeli ich obiektywna sytuacja

jest wyranie lepsza ni najbiedniejszych.
Odrnienie dwch rodzajw grup odniesienia, to jest tych, ktre s rdem
norm, i tych, ktre s rdem standardw oceny, jest odr-
200
nieniem wycznie analitycznym. Ta sama grupa moe wobec jednostki peni obie
role.
Grupy odniesienia bywaj zarwno grupami odniesienia pozytywnego, jak i
negatywnego. Ponadto jednostka ma zazwyczaj wicej ni jedn grup odniesienia. W
rnych momentach swego ycia, a take w stosunku do rnych celw rne grupy
staj si dla niej grupami odniesienia.
W literaturze dotyczcej grup odniesienia termin grupa" uywany jest w sposb
mao rygorystyczny. Stosowany jest nie tylko wobec zbiorowoci speniajcych
kryteria bycia grup, ale take wobec zbiorowoci, ktre tych kryteriw nie
speniaj, a nawet wobec kategorii ludzi o pewnych wsplnych cechach czy cesze,
na przykad kategorii zawodowych. Dla lekarza tak kategori odniesienia mog by
lekarze, a dla adwokata adwokaci, chocia tak jednych, jak drugich trudno uzna za
grup w cisym, socjologicznym znaczeniu tego terminu.
W rozwaaniach o grupach odniesienia rozumianych szeroko, w sposb
obejmujcy rwnie zbiorowoci i kategorie spoeczne, szczegln uwag przyciga
wybr przez jednostk grup odniesienia. Jest rzecz wiadom, e grup
odniesienia moe by zarwno grupa, ktrej jednostka jest uczestnikiem, jak i
taka, do ktrej nie naley. Natomiast nie do koca wiadomo, jakie s mechanizmy
wyboru
grup
odniesienia.
Wskazuje
si
jedynie,
spoeczestwach
mobilnych, otwartych, w ktrych zmiany pozycji i przynalenoci grupowych s nie

tylko moliwe, ale i atwe, jednostka moe orientowa si nie na grupy, do ktrych
naley, ale do ktrych aspiruje. Takie zorientowanie moe by uyteczne jako rodzaj
socjalizacji
przygotowujcej
do
czonkostwa
nowej
grupie
czy
te
do
przynalenoci do nowej, na przykad zawodowej kategorii. Natomiast w

spoeczestwach zamknitych, niemobilnych, orientacja na standardy grupy, w
ktrej nie tylko si nie uczestniczy, ale i nie ma adnych moliwoci spenienia
warunkw
uczestnictwa,
moe
mie
szkodliwe
skutki.
Jednostka,
ktra,
uczestniczc w jednej grupie, yje wedle norm i standardw innej, takiej, do ktrej
nie ma adnych szans nalee, staje si dziwolgiem i zostaje uznana za dewianta
bd zostaje wyczona z tej pierwszej i, nigdzie nie przynalec, staje si
czowiekiem marginesu (Merton 1982c: 343-344). Wyobramy sobie mieszczanina,
ktry w spoeczestwie stanowym zaczyna y, zachowywa si i ubiera jak
szlachcic, i pomylmy, czym by si to dla niego skoczyo.
Przypadki
niepokrywania
si
grup
odniesienia
grupami
uczestnictwa
uprzytomniaj, e nie kada grupa, w ktrej ludzie uczestnicz, jest dla nich grup,
z ktr w peni si identyfikuj i ktra jest dla nich grup wasn w wywodzcym si
od Sumnera rozumieniu.
201
Problematyka grup odniesienia bywa rozpatrywana zarwno z perspektywy

funkcjonalistycznej, jak i interakcjonistycznej. Z perspektywy funkcjonalistycznej
uwaga skupia si na funkcjach i dysfunkcjach grup odniesienia w stosunku do
jednostek i zbiorowoci. W przypadku perspektywy interakcjonistycznej grupa
odniesienia jest przedmiotem zainteresowania jako grupa, ktrej wiatopogld jest
dla aktora ukadem odniesienia w organizowaniu wasnego sposobu postrzegania i
reagowania.
ROZDZIA IX
Organizacja formalna
1. Celowe grupy formalne, czyli organizacje 205

2. Historyczne rda socjologii organizacji 207
3. Patologie" organizacji formalnych 212
4. Organizacje jako przedmiot zainteresowania socjologii 215
1. Celowe grupy formalne, czyli organizacje

W czasach kiedy socjologowie posugiwali si szerokim pojciem grupy i zajmowali
wyodrbnianiem ich rodzajw, jednym z nich byy celowe grupy formalne. Obecnie
ten rodzaj zbiorowoci pod mianem organizacji formalnych sta si autonomicznym
przedmiotem zainteresowania jednej z subdyscyplin socjologicznych.
Grupy celowe s to grupy, ktre powstaj dla zaspokojenia jakich potrzeb ich
czonkw czy te realizacji przez nich jakich zada. Z tego rodzaju grupami mamy
do czynienia na rnych poziomach ycia spoecznego, cznie z poziomem
mikrospoecznym. Jednake grupy celowe wystpujce w wiecie maych grup nie
maj charakteru sformalizowanego. Zazwyczaj powstaj spontanicznie, a ich
czonkw cz gwnie stosunki osobowe.
Okrelenie organizacja z kolei w swoim najszerszym znaczeniu odnosi si do
wzgldnie trwaego, celowego uporzdkowania dziaa i zachowa ludzkich [...].
Uporzdkowanie dziaa polega na wprowadzeniu wzgldnie trwaych zasad
postpowania w okrelonych sytuacjach" (Kamiski 1991:133-134). Organizacja
rozumiana jako uporzdkowanie dziaa zwizana jest z podziaem pracy i wystpuje
we wszystkich ludzkich zbiorowociach, w ktrych taki podzia istnieje. Dotyczy to
rwnie grup pierwotnych. Przykadem moe by rodzina. W kadej rodzinie
dziaania jej czonkw s uporzdkowane i wiadomo, do kogo naley wykonywanie
poszczeglnych czynnoci. Wiadomo na przykad, e matka gotuje obiad, a ojciec
zmywa po obiedzie. Syn wyprowadza psa na spacer, a crka odkurza przedpokj.
Jaka organizacja dziaa wytwarza si w kadej rodzinie i ksztatuje zarwno pod
wpywem wzorw kulturowych danego spoeczestwa, jak i poszczeglnych
rodowisk, a take cech osobowociowych czonkw rodziny. W jednej rodzinie ojciec
zmywa po obiedzie, gdy matka tego nie cierpi, w innej matka zmywa, a ojciec gotuje
obiady, poniewa jest smakoszem i uwielbia eksperymenty kulinarne.
W grupach pierwotnych organizacja dziaa powstaje spontanicznie, a nastpnie
przechodzi w zwyczaj. Jednake nigdy nie jest sztywna i niezmienna, ale stanowi
przedmiot cigych negocjacji. Ponadto nie ona okrela charakter grupy.
206
Inaczej jest w przypadku celowych grup formalnych, wspczenie nazywanych

organizacjami formalnymi. O ich istocie decyduje to, e maj organizacj sztywno
okrelon w przepisach i statutach. S one bardziej szkieletem organizacyjnym,
ktry wypeniaj ludzie, ni zorganizowanym zbiorem ludzi, jak to jest w
przypadku grup pierwotnych.
Niezalenie od rnorodnych postaci, w jakich wystpuj organizacje formalne,
maj one nastpujce cechy oglne:
S
powoywane do realizacji okrelonych celw w sposb zaplanowany i za
pomoc
procedur
okrelonych
przez
przepisy.
Aby
powoa
do
ycia
przedsibiorstwo czy fundacj, zaoy szko czy zwizek zawodowy, naley

speni odpowiednie warunki, dokona zgosze w takich lub innych urzdach i
speni wymagania okrelone w kodeksach, ustawach i rozporzdzeniach.
Maj
sformalizowan struktur, ktr bez trudu mona przedstawi w postaci
diagramu.
Wystpuje
w nich wyrany, przejrzysty podzia pracy w przeciwiestwie do
grup pierwotnych, w ktrych kontakty midzy czonkami maj charakter

niewyspecjalizowany, a podzia pracy jest pynny. W organizacji raz na zawsze
wiadomo, e sprztaczka ma pastowa podog, a bibliotekarka wydawa
ksiki czytelnikom. Wypeniania tych wanie czynnoci, a nie adnych innych
oczekuje si od kadej z nich.
Maj wyranie wyodrbnione orodki wadzy. Wiadomo, kto komu podlega i w
jakim zakresie.
Istnieje
nich
wymiana
personelu.
Zmiana
ludzi
wypeniajcych
poszczeglne funkcje nie wpywa na zmian charakteru organizacji.

W organizacjach formalnych dominuj stosunki rzeczowe. Organizacje s
zbiorami rl, a nie zbiorowociami osb.
Wraz z rozwojem wspczesnego spoeczestwa przemysowego i rnicowaniem
si podziau pracy coraz liczniejsze s organizacje formalne, ktre realizuj coraz
bardziej wyspecjalizowane zadania. Wspczesny czowiek jest przez nie otoczony
ze wszystkich stron. Podczas kiedy w spoeczestwach tradycyjnych ycie czowieka
toczyo
si
wrd
grup
pierwotnych,
nowoczesnych
spoeczestwach
przemysowych toczy si wrd organizacji formalnych.

Kady z nas ma z nimi do czynienia na kadym kroku od rana do wieczora.
Kiedy zaczynajc dzie, wczamy radio, odkrcamy kran, by wzi poranny
prysznic, otwieramy gaz, przygotowujc niadanie, a nastpnie wsiadamy do

tramwaju czy autobusu, aby uda si do pracy bd na uczelni, suchamy
wykadw, zaatwiamy zakupy w supermarkecie, zamawiamy pizz, ogldamy
telewizj, zapalamy wiato, pobieramy pienidze w banku, wysyamy list na
poczcie, telefonujemy - to przy okazji kadej z tych czynnoci mamy do czynienia z
jak organizacj formaln powsta dla zaspokojenia danej potrzeby.
Rozdzia IX. Organizacja formalna
207
Mnogo organizacji formalnych sprawia, e s czynnikiem okrelajcym

charakter wspczesnego ycia spoecznego. Dlatego te nale do centralnego
obszaru zainteresowa nauk spoecznych.
2. Historyczne rda socjologii organizacji

Pocztkowo obiektem bada byy poszczeglne organizacje: przedsibiorstwo,
administracja pastwowa, armia, Koci. Z czasem okazao si, e mimo
odmiennoci
wsplnych.
poszczeglnych
Zmienio
wyodrbnienie
si
to
organizacji
perspektyw
socjologii
wszystkie
badawcz,
subdyscypliny
maj
czego
wiele
elementw
konsekwencj
socjologia
byo
organizacji" oraz
uksztatowanie si odrbnej dyscypliny nauka o organizacji". Bujny rozwj obu

datuje si od lat pidziesitych XX wieku.
Nauka o organizacji i socjologia organizacji maj dwa rda historyczne i
nawizuj do dwch tradycji teoretycznych i badawczych. Jednym z nich s
zainteresowania nowoczesnym pastwem i zasadami jego organizacji. Drugim teorie zarzdzania rozwijane w zwizku z zainteresowaniem przedsibiorcw
sprawnym zarzdzaniem przedsibiorstwem produkcyjnym i tak organizacj jego
pracy,
ktra
prowadzi
do
uzyskiwania
moliwie
najlepszych
wynikw
ekonomicznych.
W pierwszym nurcie tradycji centraln postaci jest Max Weber. Nie by
pierwszym mylicielem, ktry podj problematyk administracji pastwowej, ale
stworzy typ idealny biurokracji, ktry sta si bodcem do wielu bada
empirycznych i dyskusji teoretycznych.
Max Weber i typ idealny biurokracji

Typ idealny potocznie rozumiany bywa jako synonim wzoru doskonaoci. Jeli
usyszymy, e Marysia jest idealnym typem ony, skonni jestemy uzna to za
informacj, e jest on doskonal. Jednake w rozumieniu Webera, ktre nastpnie
przyjo si w naukach spoecznych, okrelenie typ idealny nie oznacza wzoru
doskonaoci, ale abstrakcyjny model, skonstruowany z cech istotnych jakiego
zjawiska, w tak czystej postaci nigdzie nie wystpujcego. Model ten, ukazujc
istot danego zjawiska, jest przydatnym narzdziem jego analizy, chocia istniejce w
rzeczywistoci wcielenia modelu s zawsze poczeniem cech istotnych z rozmaitymi
innymi cechami, ktre s rne w kadym poszczeglnym przypadku.

Typ idealny biurokracji Weber przedstawi przy okazji rozwaa dotyczcych
podstaw prawomocnoci wadzy. Mianem biurokracji okreli wadz legaln, opart
na normach prawnych i kompetencji osb sprawujcych wadz na mocy tych norm.
Weber wskazywa, e tego rodzaju
208
wadza wystpuje nie tylko w pastwie. Pisa: Typ panowania legalnego

reprezentuj naturalnie nie tylko nowoczesne struktury pastwa i wsplnoty
lokalnej, lecz w rwnej mierze stosunki wadzy w prywatnym przedsibiorstwie
kapitalistycznym, w dowolnej organizacji czy stowarzyszeniu, ktre dysponuje
rozbudowanym
Nowoczesne
hierarchicznie
organizacje
zorganizowanym
polityczne
zespoem
jedynie
zarzdzajcym.
najwyraniejszymi
przedstawicielami tego typu" (Weber 1975: 540).

Pod wpywem Webera przyjo si w naukach spoecznych uywanie terminu
biurokracja" na okrelenie specyficznej formy organizacji. Biurokracja - w
rozumieniu socjologii - to scentralizowany system organizacyjny, w ktrym wadza
zwizana jest z zajmowanym w ramach hierarchii urzdem" (Kamiski 1998: 67).
Takie rozumienie biurokracji rni si od jej potocznego pojmowania jako synonimu
niesprawnoci administracji i nieyczliwego stosunku urzdnikw do petentw.
Sposb widzenia biurokracji przez Webera zwizany jest cile z jego teori
dziaa spoecznych, ktrych istot stanowi - wedle niego - subiektywne znaczenie,
w jakie wyposaaj je dziaajce podmioty (zob. Wewntrzne zrnicowanie
socjologii, s. 32). W zwizku z tym uwaa, e dla zrozumienia dziaania
konieczna jest znajomo znacze i motyww lecych u jego podstaw. Weber
wyrnia trzy rodzaje takich motyww i odpowiadajce im trzy rodzaje dziaa.
Dziaania emocjonalne, ktre s rezultatem emocjonalnego stanu jednostki w
danym momencie (takim dziaaniem jest na przykad awantura zrobiona komu,
kto nam nadepn na odcisk). Dziaania tradycyjne, ktre wynikaj ze zwyczaju, z
tego, e zawsze tak byo", i podejmowane s w znacznej mierze bezrefleksyjnie
jako co oczywistego. Dziaania racjonalne, ktre charakteryzuje wyrane
okrelenie celu, a nastpnie przegld rodkw pozwalajcych go osign i wybr
najwaciwszych.
Weber zauwaa rozszerzanie si sfery dziaa racjonalnych we wspczesnych
spoeczestwach
przemysowych.
Pierwszoplanowym
przykadem
Okrela
tego
to
procesu
jako
bya
proces
racjonalizacji".
dla
biurokratyzacja.
Organizacja biurokratyczna ma bowiem jasno okrelony cel, precyzyjnie ocenia

rodki prowadzce do jego osignicia i systematycznie eliminuje przeszkody
stojce na drodze do tego celu. Biurokracja bya dla niego zinstytucjonalizowan
form racjonalnego dziaania.
Typowi idealnemu biurokracji Weber przypisa nastpujce cechy:
Wszystkie
sposoby postpowania s okrelane przez normy prawne i
przepisy. Kady urzdnik ma jasno okrelon sfer dziaalnoci i zakres

odpowiedzialnoci.
Biurokracje
maj struktur hierarchiczn. Przepisy reguluj sposb
zwierzchnictwa i zakres podporzdkowania. Urzdnicy s osobicie wolni i

podlegaj wadzy tylko w zakresie wyznaczonym przez subowe obowizki
wynikajce z zajmowanego stanowiska.

Wszystkie
209
stosunki maj charakter bezosobowy. S stosunkami midzy
stanowiskami,
nie
osobami.
Nie
podlegaj
wpywom
uczu
cech
osobowociowych, nie ma w nich miejsca na kaprys i samowol.

Urzdnicy
profesjonalistami.
Zajmuj
stanowiska
stosownie
do
kwalifikacji potwierdzonych dyplomami i awansuj w hierarchii zgodnie z

ustanowionymi reguami.
Urzdnicy
s pracownikami najemnymi. Nie s wacicielami adnej czci
organizacji i nie mog uywa jej do wasnych celw. Sfera zawodowa jest cile
oddzielona od sfery prywatnej.
Komunikacja
i wymiana informacji dokonuje si w formie pisanej, przez
przepyw dokumentw drog subow", ktr okrelaj przepisy.

Gromadzona
jest dokumentacja pisana. Jest ona pamici" biurokraci.
Wadz biurokratyczn, czyli legaln, Weber uwaa za najbardziej racjonalny typ

wadzy. Racjonalno wadzy biurokratycznej wynika poza wszystkim innym take z
tego, e jej dziaania podporzdkowane s w caoci rozumnie ustanowionym,
bezosobowym
normom,
oraz
tego,
ma
ona
pami"
organizacyjn.
Gromadzone w formie pisemnej informacje o przeszych sytuacjach umoliwiaj

wykorzystywanie dowiadcze i jednakowe postpowanie w podobnych sytuacjach.
Obie te cechy zapewniaj nie tylko wiksz sprawno dziaa biurokracji, ale take
eliminuj z nich kaprys i samowol.
Naley zaznaczy, e Weber, cenic sprawno i racjonalno biurokracji,
zauwaa jej ujemne cechy i niesione przez ni zagroenia. Dostrzega je w tym, e w
biurokratycznej organizacji czowiek traci swoj osobowo i zostaje sprowadzony
do roli trybika bezdusznej maszyny. Obawia si, e biurokratyzacja, poniekd
nieunikniona, doprowadzi do dehumanizacji stosunkw spoecznych.
Jest rzecz dyskusyjn, czy weberowskie pojcie biurokracji pokrywa si w peni,
czy te tylko czciowo z pojciem organizacji formalnej, o ktrym bya ju mowa.
Niemniej jednak w naukach spoecznych oba te okrelenia bywaj uywane
zamiennie.
Teorie zarzdzania
Rozwj nowoczesnego spoeczestwa przemysowego z jego gospodark rynkow i
rzdzc rynkiem zasad konkurencji zmusza przedsibiorcw do nieustannego
poszukiwania sposobw zwikszania wydajnoci pracy i zmniejszenia jej kosztw.

Kierowao to uwag na organizacj pracy jako jedn z drg wiodcych do tego celu.
Zainteresowania te day pocztek trzem kierunkom badawczym. Jednym jest
kierunek zwany za-
210
rzdzaniem
naukowym,
midzyludzkimi
drugim
przedsibiorstwie,
kierunek
trzecim
zajmujcy
za
tak
si
stosunkami
zwany
kierunek
administracyjny (Kurnal 1972: 9).

Zarzdzanie naukowe. W pocztkach dwudziestego wieku pojawiy si
pierwsze analizy procesu pracy w celu wykrycia najlepszego, z punktu widzenia
wydajnoci, sposobu jej wykonywania. W analizach tych posugiwano si
zaczerpnitymi z nauk cisych metodami obserwacji i pomiaru, ktre stosowano
do czynnoci na stanowiskach pracy. Ten nurt zainteresowa zyska nastpnie
miano zarzdzania naukowego. Oznacza on skupianie uwagi na usprawnianiu
organizacji pracy czowieka na pojedynczym stanowisku pracy oraz usprawnianiu
pracy maych zespow wytwrczych i sposobw kierowania nimi" (Kurnal 1972a:
9). Klasykiem tego kierunku jest Frederick Winslow Taylor (1856-1915).
Taylor osobicie prowadzi badania i w ich wyniku stwierdzi, e o podziale zada
w procesie produkcyjnym, o tym, co i jak si robi, powinni decydowa nie
pracownicy produkcyjni zaangaowani w proces pracy, ale odrbny personel
zarzdzajcy. Personel ten ma si zajmowa decydowaniem o normach i
standardach pracy, o sposobach ich osigania - i dla wykonywania poszczeglnych
zada dobiera waciwych pracownikw
O odpowiednich cechach fizycznych i psychicznych. Decyzje te powinny by
podejmowane na podstawie szczegowej analizy samego procesu pracy. Proces
ten musi by rozbity na poszczeglne czynnoci i kada z nich poddana badaniu
dla wykrycia najbardziej wydajnego sposobu jej wykonywania. Sam Taylor
zajmowa si badaniem przeadunku surowcw w skadach Bethlehem Company,
mierzc czas kadego rzutu opat i ciar przerzucanego materiau. Pozwolio
mu to stwierdzi, jakiego rodzaju ruchy i jaki ciar jednorazowo przerzucanego
surowca zapewniaj najwiksz wydajno przy niezwikszonym wysiku; take
jakiego rodzaju opaty s najodpowiedniejszymi narzdziami oraz jak minimaln
wag powinien mie sam pracownik, by z odpowiedni si naciska na opat.
Powoujc si na swoje badania, Taylor udowadnia, w jak duym stopniu
wydajno pracy zaley od organizacji procesu pracy. Wskazywa take na korzyci
wynikajce z powierzenia organizacji tego procesu specjalnym pracownikom. W ten
sposb zwrci uwag, e zarzdzanie i wasno mog by rozdzielone.
Koncepcje Taylora charakteryzowao czysto mechaniczne ujcie nie tylko
procesu pracy, ale i samego czowieka. Przekonany by, e o wydajnoci pracy na

kadym stanowisku decyduje rodzaj wykonywanych ruchw i posiadanych
narzdzi. Wyuczenie tych pierwszych i dobranie tych drugich zwiksza wydajno,
czym zainteresowany jest nie tylko pracodawca, ale i pracownik, gdy zwiksza
to jego zarobki, a to jest
211
w przypadku pracy jego jedynym motywem i celem. Krya si za tym atomistyczna

koncepcja czowieka jako izolowanej jednostki, kierujcej si wycznie motywem
wasnej, i to wycznie materialnej korzyci.
Stosunki midzyludzkie. Klasykiem tego kierunku, okrelanego czsto angielsk
nazw human relations, jest Elton Mayo (1880-1949). Mayo prowadzi w 1927 roku
badania w Hawthorne nad zachowaniem ludzi w procesie pracy i ich motywacjami.
Wyniki tych bada zaskoczyy badaczy. W punkcie wyjciowym bada stawiano sobie
za cel poszukiwanie czynnikw materialnych majcych wpyw na wydajno pracy,
takich jak wielko pokoju, kolor cian, rodzaj owietlenia, ksztat narzdzi etc. Tego
rodzaju kierunek bada zgodny by z taylorowskimi zaoeniami naukowego
zarzdzania.
Zaskoczenie byo podwjne. Po pierwsze, okazao si, e na wydajno pracy
ogromny wpyw maj nie tylko, a nawet nie tyle same warunki fizyczne pracy, ile
atmosfera panujca w zakadzie, zwaszcza w najbliszym otoczeniu pracownika;
take stany psychiczne pracownikw, ich zadowolenie bd stres, zwizane nie
tylko z sytuacjami w zakadzie pracy, ale i z ich yciem poza zakadem.
Po drugie - e poczucie uczestnictwa w zespole i satysfakcja z udziau w jego
osigniciach silniej motywuj pracownikw ni wzgld na wasn korzy
materialn. Mayo stwierdzi, e w kadym nieprzerwanie pracujcym oddziale
robotnicy formowali si wiadomie lub podwiadomie w grup z odpowiednimi
zwyczajami, obowizkami, nawykami, a nawet obrzdami". Na poziomie zakadu
pracy
oznaczao
to,
jednym
podstawowych
zada
kierownictwa
jest
organizowanie pracy zespoowej i wsppracy tak w zespoach, jak i midzy nimi.

Mayo pisa: Pierwotnie miano bada warunki pracy robotnikw jako zbiorowiska
jednostek, ale pniej nastpio jasne uznanie stosunku zespow pracy do
kierownictwa za jeden z zasadniczych problemw wielkiego przemysu" (Mayo
1972a: 361, 363).
Oznaczao to zasadnicz zmian spojrzenia na ludzi, i to nie tylko w procesie
pracy. Prowadzio do zakwestionowania atomistycznej koncepcji czowieka oraz
pogldu, e kieruje si wycznie motywem korzyci materialnych. Mayo za
niedorzeczn uwaa hipotez mentalnoci tumu", jak okrela pogld goszcy, e
ludzko jest zbiorowiskiem nie-zorganizowanych
jednostek
dziaajcych
we
wasnym interesie" (Mayo 1972b: 346). Nowy punkt widzenia mia daleko idce
konsekwencje rwnie w odniesieniu do problematyki organizacji formalnych.

Kierunek administracyjny. W przypadku tego kierunku uwaga skupiona jest nie
na pracy produkcyjnej i bezporednim zarzdzaniu jej procesem, ale na zarzdzaniu
caym przedsibiorstwem i na centralnych funk-
212
cjach
kierowniczych.
procesw
pracy
na
Przedmiotem
zainteresowania
poszczeglnych
jest
stanowiskach
nie
usprawnianie
produkcyjnych,
ale
usprawnienie struktury organizacyjnej przedsibiorstwa.

Ten kierunek zainteresowa mia nie tylko praktyczne znaczenie. W jego
obszarze
nastpowaa
konfrontacja
Weberowskiego
modelu
biurokracji
rzeczywicie dziaajcymi biurokracjami, co przyczyniao si do modyfikacji tego

modelu i rozwoju teorii biurokracji. Dostrzeono negatywne konsekwencje cech
biurokracji odpowiadajcej klasycznemu modelowi weberowskiemu i odkryto
nowe cechy biurokracji niezauwaone wczeniej przez Webera. W rezultacie
dostrzeono ograniczenia racjonalnoci dziaa biurokracji. Caa ta problematyka
prezentowana jest czsto pod nazw patologii biurokracji. Nie jest to nazwa
najszczliwsza, gdy zakada utosamianie modelu Webera z normatywnym
wzorcem zdrowej biurokracji, chocia nie taki jest sens weberowskiego typu
idealnego biurokracji.
3. Patologie" organizacji formalnych

Podstawowych odkry, ktre wskazyway na ograniczenia Weberowskiego modelu
biurokracji,
dokonywano
stopniowo
ramach
rozmaitych
podej
teoretycznych. Odkrycia te mona przedstawi w piciu punktach:

Organizacje biurokratyczne, ktrych zasad dziaania jest zgodno z
obowizujcymi
przepisami,
maj
trudnoci
reagowaniu
na
sytuacje
nietypowe. Poniewa przepisy nie obejmuj wszystkich moliwych sytuacji,

pojawiaj si takie, do ktrych nie mona dopasowa adnego z nich, co
paraliuje dziaanie organizacji.
Kady z nas zapewne zetkn si z trudnociami zaatwienia jakiej sprawy ze
wzgldu na zwizane z ni nietypowe okolicznoci. Kiedy nie mona byo jej
jednoznacznie zaliczy do adnej kategorii przypadkw, nastpowa parali
dziaania. Charakterystyczn reakcj biurokracji na tego rodzaju sytuacje jest
wydawanie dodatkowych, coraz bardziej szczegowych przepisw, co jeszcze
bardziej j usztywnia i zamiast likwidowa, pogbia parali.
Ta cecha biurokracji moe nie by szczeglnie dolegliwa w stabilnym
rodowisku. Natomiast daje si bardzo we znaki w sytuacjach szybkich zmian,
kiedy to pojawiaj si wci nowe, nietypowe" przypadki.
Biurokracje maj trudnoci z wdraaniem innowacji. Dzieje si tak z

powodw ju wskazanych - kada innowacja stwarza nowe, nietypowe sytuacje.
Dodatkowym powodem
jest
to, e
kada innowacja moe
spowodowa
konieczno przebudowy dotychczasowej struktury organizacyjnej. To za

zagraa istniejcemu ukadowi wadzy w organizacji, a w konsekwencji
interesom najrniejszych grup. Zagraa tym intere-
213
som co najmniej w ten sposb, e wymaga pozbycia si dotychczasowych nawykw i

nabrania nowych, z czym wi si dodatkowe koszty psychiczne.
Dla
Webera biurokracja zwizana bya cile z profesjonalizmem. Jednake z
czasem coraz wyraniejsza stawaa si dysharmonia midzy biurokratycznym a

profesjonalnym wymiarem organizacji formalnych. Rozbieno midzy zasadami
dziaania
ekspertw
urzdnikw,
niezbyt
widoczna
administracji
pastwowej, ujawniaa si, niekiedy jaskrawo, w innych typach organizacji

formalnych, na przykad w przedsibiorstwach przemysowych. rdem jej jest
odmienno podstaw
autorytetu
ekspertw
urzdnikw.
przypadku
ekspertw podstaw ich autorytetu jest wiedza, w przypadku za urzdnikw

stanowisko w hierarchii organizacyjnej. Eksperci podejmuj decyzje zgodnie z
posiadan wiedz, urzdnicy - zgodnie z obowizujcymi przepisami. Pierwsi s
bardziej elastyczni w reagowaniu na wyzwania rodowiska i bardziej otwarci na
innowacje
ni
drudzy.
Rozbienoci
te
stwarzaj
pole
konfliktw
wewntrzorganizacji.
Czstym
zjawiskiem w biurokracji jest tak zwane przemieszczenie celw. Ma
ono kilka postaci. Jedna polega na tym, e przestrzeganie przepisw przestaje mie
warto instrumentaln i staje si celem samym w sobie. W rezultacie
rozwizywanie
problemw
przestrzeganie
przepisw,
zaczyna
ktre
by
staje
si
mniej
wane
podstawowym
ni
drobiazgowe
celem
istnienia
biurokracji.
Inn postaci przemieszczenia celw jest takie zaabsorbowanie organizacji
biurokratycznej wasnym funkcjonowaniem, e niewiele energii pozostaje na
realizacj zewntrznych celw i wykonywanie funkcji usugowych, do ktrych zostaa
powoana. Znanym mi z osobistego dowiadczenia przykadem jest ogoszenie
przerwy w pracy pewnego urzdu ze wzgldu na potrzeb policzenia pienidzy i
przygotowania wypaty miesicznych wynagrodze dla pracownikw. Uczyniono to,
mimo e czekali interesanci, ktrzy przybyli z odlegych miejscowoci na wezwanie
urzdu.
Trzecia posta przemieszczenia celw zwizana jest z trudnoci zaprzestania
dziaalnoci przez organizacj. Jeli cel, do ktrego bya powoana, zosta
zrealizowany, rozpaczliwie szuka innego, by przeduy swoje istnienie.
Weber widzia biurokracj na podobiestwo bezosobowej maszyny z trybami w
postaci personelu, ktry dziaa wycznie wedle przepisw okrelajcych zakres
kompetencji i odpowiedzialnoci dla kadego stanowiska. Byo to takie samo

podejcie, jakie w odniesieniu do przedsibiorstwa wystpowao u Taylora. Zyskao
ono miano klasycznego.
Jednake coraz bardziej widoczne stawao si, e dziaania organizacji nie s
dziaaniami pozbawionych emocji bezosobowych maszyn, ale e
214
toczy si w nich ciga gra midzy grupami i jednostkami, ktrej przedmiotem jest
wadza i kontrola nad organizacj" (Kamiski 1991: 142). Ju badania Mayo

wykazay obecno stosunkw nieformalnych i spontaniczne powstawanie maych
grup wewntrz sformalizowanych struktur organizacyjnych. Ukazay take ich
znaczenie
wpyw,
najczciej
ukryty,
na
funkcjonowanie
organizacji
modyfikowanie jej dziaa. W rezultacie za okrelon w przepisach postaci

organizacji formalnej zaczto dostrzega nieformaln i pynn struktur stosunkw
osobistych, ukadw i grup koleeskich o charakterze grup pierwotnych. Antoni
Kamiski pisze: Za fasad opisan w statucie i wewntrznych przepisach
formalnych rozkwita bogaty i nie mniej wany (a czasem waniejszy) od formalnego
wiat nieformalnych ukadw, gier i niespisanych nigdzie paktw. Poza formalnymi
reguami gry wyraonymi w przepisach powstaj reguy nieformalne, ktrych
skuteczno jest niejednokrotnie znacznie wiksza" (Kamiski 1991: 142).
Okazao si wic, e kada organizacja yje podwjnym yciem. To, co dzieje si
w drugim, nieformalnym yciu, ma wpyw, niekiedy znaczny, na ostateczny efekt jej
dziaa. Urzdnik, nawet ulokowany w mao wanym miejscu formalnej struktury
organizacyjnej, moe dziki swoim koleeskim powizaniom znacznie usprawni i
przyspieszy zaatwienie sprawy bd, przeciwnie, skutecznie je zablokowa,
zalenie od tego, czy darzy petenta yczliwoci, czy te ywi do niego wrogie
uczucia. Ulokowany w strategicznym miejscu pracownik moe manipulowa
informacjami dostarczanymi zwierzchnikom i wpywa na ich decyzje, a tym sa
mym mie znacznie wiksz wadz, niby to formalnie wynikao z charakteru jego
stanowiska. Najprostszym przykadem jest sekretarka, ktra moe przetrzyma
wany dokument bd dostarczy go szefowi do podpisu natychmiast i nawet poza
kolejnoci.
Waciwo organizacji polegajca na wytwarzaniu w jej wntrzu drugiego
ycia, poza kontrol formalnej zwierzchnoci, moe by i bywa wiadomie
wykorzystywana. W okresie PRL wcale nierzadk praktyk byo wykorzystywanie
rnych organizacji do prowadzenia w ich ramach, pod ich paszczykiem i szyldem,
dziaalnoci realizujcej cele sprzeczne z celami polityki pastwa, do ktrych
realizacji organizacje te byy powoane i ktre formalnie realizoway. Znanym mi
osobicie
przykadem
jest
Koo
Przyjaci
Karagandy
dziaajce
latach
siedemdziesitych w Warszawie w ramach Towarzystwa Przyjani Polsko-Radzieckiej

(TPPR). Koo zajmowao si pomoc Polakom w Kazachstanie, stawiajc sobie za cel
utrzymanie ich wizi z ojczyzn. Skupiao nie tylko czonkw TPPR, ale i ludzi,
ktrym bliska bya idea pomocy rodakom w ZSRR i ktrzy nie tylko nie naleeli do
TPPR, ale nawet ze wzgldu na swoje przekonania nigdy by do niego nie wstpili.
W Kole mona byo te spotka byych winiw agrw sowieckich, ktrzy lepiej
ni inni rozumieli potrzeb
215
cznoci z Polakami pozostajcymi w tamtym kraju i niesienia im pomocy. Poniewa

Koo po cichutku robio swoje, a wysyk najrniejszych materiaw zajmowali si
emeryci, nie brano go powanie i rzeczywista tre jego dziaalnoci umykaa
uwadze wadz TPPR.
Biurokracja i patologie" jej dziaania s wdzicznym tematem karykatur
rysunkowych i prozatorskich utworw satyrycznych. Jej przemiewcy w formie
humorystycznej przekazuj spostrzeenia dotyczce jej funkcjonowania, czsto
zreszt bardzo celne i w duej mierze zgodne z tym,
0czym
w innym jzyku mwi badacze. Najbardziej znanymi utworami tego rodzaju
jest Prawo Parkinsona albo w pogoni za postpem i Zasada Peera. Dlaczego

wszystko idzie na opak. Prawo Parkinsona gosi, e im wicej mamy czasu na
wykonanie jakiej pracy, tym wicej czasu ona nam zabiera" (Parkinson 1963:11).
Natomiast zasada Petera powiada: W hierarchii kady pracownik stara si wznie
na swj szczebel niekompetencji", Z biegiem czasu kade stanowisko zostanie
objte przez pracownika, ktry nie ma kompetencji do wykonywania swych
obowizkw". Jeli mimo to rne organizacje dziaaj jako tako sprawnie, to
jedynie dziki temu, powiada Peter, e prac [...] wykonuj ci, ktrzy nie
osignli jeszcze swego szczebla niekompetencji" (Peter, Hull 1975: 20-21).
W dzieku Parkinsona znajdujemy te takie bystre stwierdzenia, jak: Czsto si
zdarza, e mczyni i kobiety penicy kluczowe funkcje, nie piastuj najwyszych
stanowisk
oficjalnych";
czy
te:
Czowiek,
ktremu
odmawia
si
prawa
podejmowania wanych decyzji, zaczyna uwaa za niesychanie wane te decyzje,

ktre wolno mu podejmowa. Zaczyna zrzdzi nad teczkami aktw, surowo
sprawdza, czy owki s dobrze zatemperowane [...] i pilnie uywa dwch lub
trzech kolorw atramentu" (Parkinson 1963: 61, 107).
4. Organizacje jako przedmiot zainteresowania

socjologii
W socjologii organizacji ogromn rol odgrywaj badania empiryczne. Poszczeglne
propozycje teoretyczne w jej obrbie s w znacznej mierze uoglnieniami
sformuowanymi na podstawie bada rnego rodzaju organizacji. Przedmiotem
bada bywaj najrozmaitsze organizacje: przedsibiorstwa przemysowe, firmy
handlowe, stowarzyszenia, partie polityczne, zwizki zawodowe, agencje rzdowe,
szpitale, wizienia. Kady rodzaj organizacji ma swoj specyfik i badanie kadej z
nich ukazuje inne aspekty zbiorowoci ludzkich majcych posta organizacji for
malnych.
W badaniach organizacji czstym punktem wyjcia byway prace Maxa
Webera, a wyniki tych bada prowadziy do dyskusji z nim.
216
Jako
teoretyczna
podstawa
bada
dugo
dominowaa
perspektywa
strukturalno-funkcjonalna. Z tej perspektywy organizacje przedstawiaj si jako

zewntrzne wobec jednostek systemy regulacji dziaa ludzkich, jako zwarte
caoci zoone ze wzajemnie powizanych i zalenych od siebie czci. Przy takim
podejciu istotne pytanie brzmi, czy i jak poszczeglne czci dziaaj na rzecz
caoci i przyczyniaj si do jej umacniania. Istotne s take pytania o sposoby
zaspokajania potrzeb organizacji (z ktrych za podstawow uwaa si potrzeb
przetrwania) i o relacje midzy organizacj a rodowiskiem. Przedmiotem
zainteresowania w tej perspektywie teoretycznej s nadto zakcenia dziaa
organizacji rozpatrywane jako jej dysfunkcje". Dziaania jednostek natomiast s
rozpatrywane jako reakcje na potrzeby organizacji.
Inna problematyka organizacji ukazuje si z perspektywy szeroko rozumianego
interakcjonizmu. Przedstawiciele tej orientacji teoretycznej nie kwestionuj, e
dziaania organizacji s okrelane przez reguy i e charakterystyczn cech
organizacji jest hierarchiczna struktura rl. Wskazuj natomiast, e nie s to
rzeczy niewzruszone i niezmienne. Dowodz, e struktury organizacyjne stale si
zmieniaj, a ich kadorazowy ksztat jest rezultatem nieustannych negocjacji tak
midzy samymi czonkami organizacji, jak midzy nimi a ich klientami. Zgodnie z
podstawowymi zaoeniami tej orientacji, pytanie o to, co dzieje si w organizacji,
oznacza pytanie o znaczenia, jakie aktorzy przypisuj dziaaniom i w jakie
wyposaaj
wydarzenia.
Najczstszym
obiektem
bada
przedstawicieli
tej
orientacji byy szpitale psychiatryczne i wizienia. Drobiazgowo analizujc

zachodzce
nich
procesy
interakcji,
wnioski
ze
studiw
pojedynczych
przypadkw skonni byli odnosi do wszelkiego typu organizacji.

W obrbie tej orientacji teoretycznej powstaa synna koncepcja instytucji
totalnej" Ervina Goffmana. Mianem instytucji totalnej Goffman okreli takie
organizacje, ktre dla pewnej liczby osb s miejscem dugotrwaego pobytu w
izolacji od szerszego spoeczestwa i penego podporzdkowania rygorom
administracyjnym regulujcym ich wszystkie czynnoci yciowe. Przykadem takich
organizacji byy dla niego szpitale psychiatryczne, wizienia, sierocice, klasztory,
garnizony wojskowe etc. Niezalenie od tego, co je rni, wszystkie czy wskazana
wyej cecha. Goffmana interesowa przebieg interakcji w tego rodzaju organizacjach,
a przede wszystkim zachodzcy w nich proces niszczenia dawnej tosamoci
jednostek i narzucania im nowej oraz sposoby radzenia sobie przez ludzi z tego
rodzaju sytuacjami i dostosowywania si do nich.

Interakcjonistyczne
analizy
organizacji
krytykowane
byy
za
wyczne
koncentrowanie si na interakcjach i negocjacjach zachodzcych wewntrz

organizacji. Koncentracji tej niewtpliwie sprzyjao badanie takich organizacji jak
szpitale psychiatryczne czy wizienia, ktre s w znacznej mierze wiatami
zamknitymi. Jednake, jak wskazywali krytycy, rw-
217
nie w ich przypadku znaczenia i definicje sytuacji nie powstaj wycznie wewntrz
nich, ale pochodz take z zewntrz, czego przykadami s definicje dewiacji czy
zdrowia psychicznego.
Niezalenie od tych krytyk niewtpliw zasug podejcia interakcjonistycznego
byo zwrcenie uwagi na konieczno uwzgldniania w analizach organizacji nie
tylko czynnikw zewntrznych, ale i wewntrznych, nie tylko obiektywnych, ale i
subiektywnych.
Trzy poziomy analizy problematyki organizacji

Problematyka organizacji wystpuje i jest rozpatrywana na trzech poziomach ycia
spoecznego: na mikrospoecznym poziomie zachowa i dziaa jednostek oraz
procesw
zachodzcych
maych
grupach,
na mezospoecznym poziomie
pojedynczych organizacji formalnych i na makrospoecznym poziomie caego

spoeczestwa (Morawski 1979: 8).
Poziom jednostek i maych grup. Problematyka badawcza na poziomie
jednostek inspirowana jest zarwno interakcjonistycznym sposobem widzenia
rzeczywistoci spoecznej, w tym take organizacji, jak i dziedzictwem szkoy
stosunkw
midzyludzkich.
tym
ostatnim
wiza
mona
zainteresowanie
powstawaniem i funkcjonowaniem w ramach organizacji struktur nieformalnych,

klik i maych grup, czsto o charakterze grup pierwotnych.
Poziom
najczstszym
pojedynczych
przedmiotem
organizacji.
zainteresowa
Problematyka
przedstawicieli
tego
poziomu
zarwno
jest
nauki
organizacji i zarzdzaniu, jak i socjologii organizacji. Badacze, ktrzy si ni

interesuj, rozpatruj wiele szczegowych problemw o bezporednim znaczeniu
praktycznym, takich jak podejmowanie decyzji produkcyjnych i personalnych,
ksztatowanie celw organizacji, procesy wdraania innowacji etc.
Na
poziomie
pojedynczych
organizacji
obok
rnorakich
problemw
szczegowych podejmowane s rwnie doniose problemy oglne, dotyczce

nowych form organizacji dziaa zbiorowych. Nabieraj one szczeglnej wagi w
szybko zmieniajcym si wiecie wspczesnym, ktry na naszych oczach
przybiera nowy, dotychczas nieznany ksztat.
Wraz z rozwojem nowoczesnego spoeczestwa przemysowego mnoyy si celowe
grupy formalne, coraz gciej zapeniajc przestrze spoeczn. Ich najczstsz
postaci byy rnego rodzaju przedsibiorstwa produkcyjne i usugowe. Du cz

siy roboczej tych przedsibiorstw stanowili pracownicy niewykwalifikowani bd o
niskich kwalifikacjach. Inni zreszt nie byli potrzebni, poniewa wczesny poziom
techniki sprawia, e praca bya wykonywana za pomoc prymitywnych narzdzi,
a o jej efekcie decydowaa gwnie sia i sprawno fizyczna. (Taylor stwo-
218
rzy teori organizacji, badajc proces adowania rudy za pomoc opaty.) W biurach
i urzdach podstawowymi narzdziami byy papier, piro i liczyda, a wymagane
kwalifikacje sprowadzay si do umiejtnoci czytania i pisania.
Modele struktur organizacyjnych, w tym idealny typ biurokracji Maxa Webera,
odpowiaday warunkom spoeczestwa przemysowego, w ktrym maszyna bya
symbolem nowoczesnoci, i odnosiy si do form organizacyjnych zwizanych z tymi
warunkami. Oczywicie, warunki te ulegay zmianom, technika rozwijaa si, ale nie
na tyle
dramatycznie, aby doprowadzi
do
zakwestionowania
poznawczej
przydatnoci tych modeli.

W drugiej poowie XX wieku w rozwoju technologii nastpi skok jakociowy. Ju
nie mechanika, ale elektronika zacza modelowa formy ycia zbiorowoci
ludzkich i wpywa na ksztat ludzkiej wyobrani. W fabrykach i urzdach, w
domach prywatnych coraz liczniej pojawiaj si komputery, a wraz z nimi
moliwo szybkiego komunikowania si za pomoc poczty elektronicznej i sieci
internetowej. Elektronicznie sterowane maszyny coraz skuteczniej wyrczaj
czowieka w pracach wymagajcych wysiku fizycznego. Jednoczenie korzystanie
z coraz bardziej wyrafinowanych urzdze wymaga coraz wyszych kwalifikacji.
Waniejszy od wysiku fizycznego staje si wysiek umysowy. Wzrasta za
potrzebowanie
ekspertw.
konieczno
na
Nowe
wysoko
warunki
cakowitej
kwalifikowanych
stwarzaj
zmiany
pracownikw,
moliwo,
organizacji
pracy.
specjalistw
niekiedy
Powstaj
powoduj
firmy,
ktrych
pracownicy wykonuj swoje zadania nie w ich siedzibach, ale we wasnych

domach i komunikuj si ze zwierzchnikami i wsppracownikami, korzystajc z
komputerw.
Wszystko to rodzi nowe problemy i stawia socjologi organizacji przed
nowymi wyzwaniami. Dawne modele organizacji, chocia wci przydatne,
przestaj wystarcza.
Na pocztku lat szedziesitych XX wieku dwaj uczeni brytyjscy Tom Burns i
G.M. Stalker podjli problem koniecznoci dostosowania systemw zarzdzania do
zmienionych i szybko zmieniajcych si warunkw. Wskazujc, e organizacje
odpowiadajce
weberowskiemu
modelowi
biurokracji
najlepiej
dziaaj
przewidywalnych, stabilnych i znanych warunkach, wyrazili przekonanie o

nadchodzcym
zanikaniu
tego
typu
organizacji
spoeczestwach
wspczesnych, charakteryzujcych si cigym procesem zmian. Na podstawie
bada okoo dwudziestu szkockich i brytyjskich firm przemysowych, nota bene

gwnie
elektronicznych,
organicystycznym".
By
stworzyli
on
model
biegunowym
zarzdzania
przeciwiestwem
nazwany
klasycznego,
biurokratycznego modelu, ktry okrelili mianem mechanicystycznego".

W modelu organicystycznym znikaj sztywne hierarchie i podziay pracy. W toku
interakcji midzyosobniczych nastpuje stae wzajemne do-
219
stosowywanie si pracownikw i okrelanie ich zada. Istot pracy jednostki nie jest
wykonywanie z gry okrelonych czynnoci, ale wykorzystywanie wasnych zdolnoci
do realizacji celw organizacji. W przypadku pojawienia si jakiego problemu
wszyscy, ktrzy rozporzdzaj odpowiedni wiedz, wsplnie dyskutuj i szukaj
rozwizania. Najwysze kierownictwo nie ma monopolu na wiedz niezbdn do
rozwizywania wszystkich problemw, a tym samym nie ma monopolu na podejmo
wanie wanych decyzji. Informacje nie s przekazywane wycznie pionowo, ale
rozchodz si we wszystkich kierunkach, a komunikacja midzy ludmi zajmujcymi
rne pozycje nie polega na wydawaniu polece, ale na konsultacjach.
Dla autorw tej koncepcji modele mechanicystyczny i organicystyczny byy
dwoma biegunami skali, na ktrej sytuoway si formy organizacyjne badanych
przedsibiorstw. Ich podstawowym wnioskiem byo stwierdzenie, e nie ma takiej
jednej
struktury
gwarantowaa
organizacyjnej,
najwysz
ktra
sprawno
by
zawsze
dziaania.
kadych
warunkach
Najwaciwsz
struktur
organizacyjn jest taka, ktra pozwala danej organizacji moliwie jak najsprawniej
realizowa jej cele w warunkach, w jakich dziaa (Haralambos, Holborn 1990: 426429).
Z organicystycznym systemem zarzdzania wie si istotny problem. Skuteczno
tego rodzaju zarzdzania zaley od zaangaowania pracownikw w sprawy firmy i
utosamiania si przez nich z jej celami. Model organicystycznego systemu
ponownie przywoa problem wizi pracownikw z organizacj podnoszony wczeniej
przez szko stosunkw midzyludzkich.
W
latach
osiemdziesitych
XX
wieku
kwestia
ta
zacza
budzi
ywe
zainteresowanie. Zaczto mwi o instytucjonalizacji organizacji i przeksztacaniu

organizacji w instytucje, majc na myli powizanie organizacji, czyli systemu
regulacji
dziaa
ludzkich,
wartociami,
symbolami,
nawet
rytuaami.
Wprowadzenie pojcia instytucji w tym kontekcie oznaczao skierowanie uwagi na

kulturowy wymiar procesu regulacji, na sens i znaczenie, jakie dana spoeczno
nadaje rnego rodzaju zachowaniom" (Kamiski 1991: 134).
W kadej organizacji wczeniej czy pniej praktyki organizacyjne zaczynaj by
wyposaane w sens kulturowy. W administracji pastwowej, w korporacjach
przemysowych, stowarzyszeniach spoecznych itp. powstaje czsto specyficzny etos
kulturowy, ktry nadaje celom i dziaaniom organizacyjnym charakter misji. Misja ta
znajduje wyraz w ideologii organizacji powizanej z okrelonymi rytuaami i
elementami zachowa indywidualnych, ktre staj si symbolami umoliwiajcymi

identyfikacj [...] symbole i rytuay organizacyjne tworz osobowo organizacji.
Pracownicy nie czerpi dumy z tego, e fragmentarycznie uczestnicz w procesie,
ktrego kocowym efektem jest jaki produkt czy usuga, ale
220
czsto s dumni z tego, e pracuj dla okrelonej organizacji, przedsibiorstwa lub

firmy [...]. Dziki instytucjonalizacji organizacja zaskarbia sobie lojalno swoich
uczestnikw, staje si czci istotnej treci ich ycia, a jej cele przedmiotem ich
identyfikacji" (Kamiski 1991: 136-137).
Proces tak rozumianej instytucjonalizacji jest w pewnej mierze procesem
spontanicznym
czasem
dokonuje
si
kadej
organizacji
wraz
nawarstwianiem si tradycji. Jednake jego znaczenie dla skutecznego i

sprawnego dziaania organizacji skania do wiadomego zabiegania o jego
uruchomienie i przyspieszenie. Zmierzaj w tym kierunku midzy innymi takie
zabiegi jak wprowadzanie jednolitych strojw dla pracownikw, eksponowanie
logo firmy, tworzenie izb pamici przedsibiorstwa, obchody firmowych i
pracowniczych
jubileuszy,
organizowanie
wsplnych
uroczystoci,
rytuay
zwizane z nagradzaniem szczeglnie zasuonych pracownikw firmy etc.

Poziom makrospoeczny. Wspczesne spoeczestwa s caociami zoonymi z
rnorodnych czci, midzy ktrymi zachodz skomplikowane i pynne relacje.
Makrospoeczny poziom ycia spoecznego ma wasne, specyficzne dla tego poziomu
mechanizmy regulacji dziaa zbiorowych. Przycigaj one uwag socjologw
organizacji, ktrzy uprzednio zajmowali si regulacj dziaa ludzi na poziomie
organizacji (Morawski 1979: 8). Przykadem moe tu by francuski uczony Michel
Crozier, autor klasycznego, tumaczonego na jzyk polski dziea Biurokracja.
Anatomia zjawiska.
Analizy makrospoecznych systemw organizacyjnych prowadzone s pod
wieloma szyldami. W rnych pracach pojawiaj si jako centralne takie pojcia jak
porzdek, sterowanie, kontrola lub regulacja (Kamiski 1979, 19-20).
Socjologowie
wykorzystuj
organizacji,
swych
podejmujc
analizach
wiedz
problematyk
o
makrospoeczn,
mechanizmach
funkcjonowania
biurokratycznych organizacji i ich charakterystycznych patologiach". W wielu

przypadkach daje to interesujce rezultaty. I tak na przykad, ogld systemu
realnego socjalizmu z perspektywy socjologii organizacji pozwala dostrzec, e
wiele jego wad i przykrych dla obywateli cech nie byo bdami i wypaczeniami",
ktre dayby si wczeniej lub pniej naprawi bd usun, ale nieuniknionymi,
klasycznymi
patologiami
czy
dysfunkcjami"
biurokracji.
Poniewa
system
spoeczno-polityczny skonstruowany by wedle wzoru gigantycznej, podlegajcej

jednemu centralnemu kierownictwu organizacji biurokratycznej, waciwe tego
rodzaju organizacjom patologie i dysfunkcje wystpoway w rwnie gigantycznych

wymiarach. wczesne publikacje, ktre opisyway otaczajc rzeczywisto w
jzyku socjologii organizacji (jeli mogy si ukaza, co si zdarzao w schykowym
okresie istnienia PRL), znaczco poszerzay krytyczn wyobrani spoecznopolityczn.
221
Na poziomie makrospoecznym szczegln uwag przyciga problem relacji

midzy organizacjami formalnymi a demokracj. W rozwinitych spoeczestwach
przemysowych zarwno wadza, jak i zasoby s nie do pomylenia bez oprawy
organizacyjnej. ycie wspczesnych spoeczestw w coraz wikszym stopniu
ksztatuj
potne
organizacje,
na
ktrych
decyzje
ludzie
yjcy
tych
spoeczestwach maj coraz mniejszy wpyw. Dlatego te kluczowym problemem

wspczesnoci
jest
stworzenie
takich
mechanizmw
demokratycznych,
ktre
umoliwiayby sta kontrol wadzy, i to zarwno wadzy administracji pastwowej

oraz samorzdowej, jak i korporacji przemysowych (zob. Demokracja i biurokracja, s.
409).
ROZDZIA X
Spoeczno lokalna
1. Historyczne rda socjologii spoecznoci lokalnych 225

2. Spoeczno lokalna i zbiorowo terytorialna 229
3. Spoecznoci lokalne i zbiorowoci terytorialne jako struktury redniego
poziomu 230
4. Lokalizm 233
1. Historyczne rda socjologii spoecznoci lokalnych

W historii socjologii wiatowej odnale mona dwa rda inspiracji wspczesnej
problematyki spoecznoci lokalnych, tak teoretycznej, jak i badawczej. Jednym jest
koncepcja Ferdynanda Tnniesa dwch typw zbiorowoci spoecznych, opartych na
odmiennych rodzajach wizi spoecznej. Drugim - amerykaska socjologia okresu
midzywojennego, ktrej naczelnym tematem byy tak zwane community studies,
czyli badania spoecznoci lokalnych. W odniesieniu do socjologii polskiej istnieje
jeszcze trzecie rdo w postaci prac polskiego historyka gospodarki, Franciszka
Bujaka.
Ferdynand Tnnies i dwa typy zbiorowoci

Ferdynand Tnnies (1855-1936) jest przedstawicielem socjologii niemieckiej. Chocia
napisa wiele prac, poczesne miejsce w historii soq'ologii zapewnia mu ksika
Gemeinschaft und Gesellschaft, ktra jest uwaana za jedn z najbardziej znaczcych
ksiek w dziejach socjologii (Szacki 2002: 440). W ksice tej przedstawi dwa typy
wizi spoecznej i odpowiadajce im dwa typy zbiorowoci spoecznych. Typologia
Tnniesa zostaa przyswojona przez socjologi wiatow, i to tak dalece, e niemieckie
nazwy wyrnionych przez niego typw (Gemeinschaft i Geseschaft) weszy w
brzmieniu oryginalnym do jzyka socjologii wielu krajw.
Tnnies, podobnie jak przedstawiciele socjologii humanistycznej, uznawa swoisto
rzeczywistoci
spoecznej,
ktra
istnieje
inny
sposb
ni
rzeczywisto
przyrodnicza. Stosunki spoeczne i zrzeszenia s rezultatem woli ludzi, ktra ich

czy i wie. Wola ta ma dwie postacie: Kurwille i Wesenwille. W polskim
przekadzie pierwsza okrelana jest jako organiczna", naturalna", druga za jako
arbitralna". W przypadku pierwszej myl jest zwizana z uczuciem i caoci
ludzkiego dowiadczenia, a dziaanie bdce jej wynikiem jest dziaaniem z
wewntrznej potrzeby. W przypadku drugiej myl oddziela si od uczucia i
usamodzielnia, a zwizane z t wol dziaanie jest skierowane na osiganie celw
zewntrznych.
226
Jedna i druga wola le u podstaw stosunkw spoecznych, ale dotycz

stosunkw innego rodzaju. Z woli organicznej rodzi si Gemeinschaft (wsplnota), z
woli arbitralnej Gesellschaft (tumaczone jako zrzeszenie", spoeczestwo", a obecnie
najczciej jako stowarzyszenie"). Charakteryzujc te dwa rodzaje zbiorowoci,
Tnnies podkrela ich przeciwstawno. Przypisywane im przeciwstawne cechy daj
si przejrzycie przedstawi w postaci tabelki:
Wizy czce ludzi

We wzajemnych
stosunkach ludzie
uczestnicz jako
rodki kontroli
Ludzie kieruj si
Podstawa
gospodarcza
Wsplnota
pokrewiestwo,
braterstwo,
ssiedztwo
osobowoci
Stowarzyszenie
umowy, wymiana dbr
materialnych, wyrachowanie
zwyczaj, tradycja
wiar
prawo sformalizowane
wzgldem na opini
publiczn
pienidz, wasno
prywatna
wasno zbiorowa
role spoeczne
Typologia Tnniesa bya opracowaniem - z nowych pozycji teoretycznych i

ideologicznych - znanego wczeniej tematu wsplnoty ulegajcej rozkadowi pod
wpywem postpw kapitalizmu. Chocia Tnnies nie by pierwszy, ktry podj ten
temat, ani jedyny, ktry skontrastowa ze sob dwa typy zbiorowoci tradycyjn
wsplnot i nowoczesne spoeczestwo - to wanie jego typologia upowszechnia si
w socjologii. Jest ona wci wykorzystywana jako okrelenie dwch punktw skali,
ktra stanowi narzdzie analizy przemian zachodzcych w spoecznociach
lokalnych
pod
wpywem
procesw
zwizanych
rozwojem
nowoczesnego
spoeczestwa, takich jak urbanizacja i uprzemysowienie.
Socjologia amerykaska okresu midzywojennego

Problematyka spoecznoci lokalnych bya centraln problematyk socjologii
amerykaskiej
okresu
midzywojennego.
Zainteresowanie
problematyk
uksztatowao si gwnie w krgu tak zwanej szkoy chicagowskiej. Jako szko

chicagowsk okrelano grup badaczy skupionych wok Roberta Ezry Parka (18641944) i jego seminarium na Wydziale Socjologii Uniwersytetu Chicagowskiego. W ich
zainteresowaniach spoecznociami lokalnymi wystpoway trzy charakterystyczne
wtki, ktrych kontynuacje odnale mona we wspczesnych sposobach postrze
gania i badania tych spoecznoci.
Rozdzia X. Spoeczno lokalna
227
Po pierwsze, Park zwrci uwag na przestrzenne uwarunkowanie zjawisk

spoecznych, ktry to rodzaj uwarunkowania uzna za bardzo doniosy. Nawizujc
do ekologii (zob. Ekologia, etologia i socjobiologia, s. 55) jako nauki przyrodniczej,
wprowadzi pojcie ekologii spoecznej".
Drug charakterystyczn cech socjologii uprawianej w tym rodowisku byo
zainteresowanie miastem i uczynienie podstawowym przedmiotem bada zjawisk i
procesw spoecznych zachodzcych na jego obszarze. Przyjmujc zaoenia ekologii
spoecznej,
uwaano,
poszczeglnym
organizacj
czciom
ycia
zjawiska
te
przestrzeni
miecie,
procesy
miejskiej.
usytuowaniem
daj
si
Zajmowano
dzielnic
przyporzdkowa
si
ndzy
przestrzenn
i
bogactwa,
rozmieszczeniem przestpczoci etc. Wszystko to przedstawiano za pomoc

najrozmaitszych map i wykresw.
Trzeci cech by empiryzm. Socjologowie chicagowscy byli przede wszystkim
badaczami terenowymi, ktrzy stworzyli pewien wzorzec sozologicznych bada
terenowych. W krgu seminarium Parka powstao wiele monografii dotyczcych
poszczeglnych aspektw ycia w miecie, gwnie w Chicago. Z wydanego w kocu
lat dwudziestych XX wieku podrcznika akademickiego mona si dowiedzie, e
metoda bada terenowych polega na intensywnym badaniu stosunkw i procesw
wystpujcych w pojedynczym wypadku. Badacz wybiera grup lub jaki aspekt
zachowania si grupowego odpowiednio do postawionego przez siebie problemu,
po czym studiuje je z moliwie wielu punktw widzenia" (Palmer 1928: 19-20, za:
Szacki 2002: 609). Taki sposb badania bywa nazywany metod monograficzn" i
okrelany mianem socjografii. W socjografii podstawowym celem bada nie jest
weryfikacja teorii, ale moliwie wszechstronny, drobiazgowy opis wszystkich
aspektw wybranego, pojedynczego wycinka rzeczywistoci spoecznej. Ten typ
bada
bardzo
dugo
dominowa
socjologii,
take
polskiej.
do
lat
pidziesitych XX wieku badania socjologiczne kojarzone byy gwnie z tego

rodzaju postpowaniem badawczym, podobnie jak obecnie kojarzone s najczciej z
badaniami ankietowymi i ilociowymi analizami danych.
Wedle socjograficznego wzoru badano nie tylko Chicago i nie tylko w szkole
chicagowskiej. Korzystali z niego rwnie badacze spoza tej szkoy, ktrych
przedmiotem
zaintersowania
spoecznoci.
Rezultatem
ich
byy
miasteczka
pracy
byo
amerykaskie
wiele
monografii
ich
lokalne
poszczeglnych
miasteczek. Najsynniejsze z nich to monografia zatytuowana Middletoion. A Study
in Contemporary American Culture autorstwa Roberta S. i Helen M. Lyndw

opublikowana w 1929 roku oraz pniejsza monografia Yankee City Series Lloyda
Warnera, liczca sze tomw wydawanych kolejno w latach 1941-1959. W obu
monografiach nazwy miasteczek bdcych przedmiotami badania zostay zmienione
na nazwy fikcyjne.
228
Obie wymienione monografie stanowi klasyczny wzorzec bada spoecznoci

lokalnych. Badacze dyli do poznania wszystkich aspektw ycia badanej
spoecznoci,
mimo
przypadku
Lyndw
gwnym
przedmiotem
ich
zainteresowania bya dystrybucja wadzy w lokalnej spoecznoci, a w przypadku

Warnera spoeczne zrnicowanie tej spoecznoci (Bernard 1973). Ukierunkowanie
zainteresowania nie wykluczao traktowania spoecznoci lokalnej tak jak gdyby
bya ona pierwotnym plemieniem, tj. zamknit w sobie caoci strukturaln i
funkcjonaln, ktr mona zrozumie bez wykraczania poza ni" (Steward 1950: 29,
za: Szacki 2002: 600).
Takiemu
podejciu
towarzyszyo
wykorzystywanie
jednych
badaniach
rnorakich narzdzi i technik badawczych: obserwacji uczestniczcej, wywiadu,

analizy statystyk i dokumentw, a nawet ankiety.
W sumie zasugi socjologii amerykaskiej w dziedzinie bada spoecznoci
lokalnych s trojakie i polegaj na:
zwrceniu uwagi na przestrzenny wymiar zjawisk spoecznych,
zwrceniu uwagi na spoecznoci lokalne w obrbie miasta,
wypracowaniu
metody monograficznej jako jednej z metod socjologii.
Franciszek Bujak
Franciszek Bujak (1875-1953) podj w 1900 roku szczegowe opisywanie
wybranych wsi maopolskich. Zamierza na tej podstawie stworzy opracowanie
oglne. Chocia zamiaru tego nie zrealizowa, jego monografie zapocztkoway
bardzo ywotny w polskich naukach spoecznych nurt zainteresowa badawczych"
(Szacki 1995: 72).
Bujak, zbierajc materiay do swoich monografii, przywizywa wielk wag do
bezporedniego kontaktu z badan zbiorowoci. Wiele czasu spdza w badanych
miejscowociach, w ktrych prowadzi obserwacje i rozmawia z mieszkacami, a
take przeprowadza wywiady zarwno z pojedynczymi osobami, jak i wywiady
grupowe. Siga rwnie do materiaw archiwalnych i wykorzystywa dane
statystyczne.
Zaoeniem
wyjciowym
Bujaka
byo,
gmina
jest
takim
skupieniem
spoecznym, ktrego coraz gbsze i sumienniejsze badanie moe jeszcze rzuci

cae snopy wiata na spoeczestwo i jego funkcje [...] w niej mona daleko
atwiej bada zwizek i zaleno wzajemn rnych zjawisk gospodarczych i
spoecznych" (Bujak 1976: 547, za: Szacki 1995: 72).

Studia Bujaka, ktre nale do klasyki socjografii polskiej, zapocztkoway w
Polsce empiryczne badania zbiorowoci spoecznych.
229
2. Spoeczno lokalna i zbiorowo terytorialna

Spoeczno lokalna
W rnych, mniej lub bardziej rozbudowanych definicjach spoecznoci lokalnej
wystpuj
trzy
stale
elementy:
terytorium,
interakcje
spoeczne
oraz wi
psychiczna wyraajca si w poczuciu wsplnoty z ludmi zamieszkujcymi to

terytorium, a take w szczeglnym stosunku do owego terytorium postrzeganego
jako nasze miejsce".
Dwa
tych
elementw
zbiene
elementami
definicji
grupy
jako
mikrostruktury spoecznej. Mimo to wiele rni spoeczno lokaln od tak

rozumianej grupy spoecznej. Przede wszystkim rni j zasada odrbnoci w
postaci terytorium. Jest to rnica podstawowa, ale nie jedyna. Rni take wielko.
Spoeczno lokalna jest na tyle dua, e cz cech definicyjnych grupy (na przykad
struktura socjometryczna) nie moe jej przysugiwa. Jednoczenie jest na tyle maa,
e wewntrzne interakcje mog by jej cech definicyjn, podobnie jak jest w
przypadku grupy, ale nie w przypadku makrostruktur spoecznych.
O spoecznoci lokalnej mwi si jako o strukturze spoeczno-przestrzennej",
ktr tworz ludzie pozostajcy wobec siebie w spoecznych interakcjach i
zalenociach w obrbie danego obszaru i posiadajcy jaki wsplny interes lub
poczucie grupowej i przestrzennej tosamoci jako elementy wsplnych wizi"
(Starosta 1995: 31).
Niekiedy do wskazanych trzech podstawowych cech spoecznoci lokalnych
dodaje si zdolno do podejmowania wsplnych dziaa na rzecz rozwizywania
nurtujcych je problemw". Zdolno ta jest postrzegana jako zalena od
wewntrznej spoistoci spoecznoci lokalnych, na ktrej rzecz dziaaj istniejce w
nich systemy powiza, zalenoci i instytucji (Starosta 1995: 30).
Charakteryzowana w ten sposb spoeczno lokalna jest modelem wsplnoty,
ktrej wiele cech przypomina Tnniesowsk Gemeinschaft. Czciami skadowymi
spoecznoci lokalnej s gwnie grupy pierwotne: rodziny i ssiedztwa, relacje za
midzy jej czonkami maj zazwyczaj charakter stosunkw osobowych.
Najczciej wskazywanym i bezspornym przykadem takiej spoecznoci lokalnej
jest zasiedziaa, tradycyjna spoeczno wiejska (zob. Spoeczestwo tradycyjne, s.
101), w znacznej mierze naleca ju do przeszoci. Sporne natomiast jest, czy we
wspczesnych warunkach wielkomiejskich mog istnie spoecznoci lokalne jako

poczone siln wizi wsplnoty. Rozmaite badania sozologiczne, rwnie polskie,
pozwalaj sdzi, e jest to moliwe, a w starych dzielnicach miast nawet powszechne
(Marek Szczepaski 1989: 178).
230
Zbiorowo terytorialna
Spoecznoci lokalne byy podstawow form organizacji ycia zbiorowego w
spoeczestwach tradycyjnych. Rozwj nowoczesnego spoeczestwa przemysowego
wraz z towarzyszcymi mu procesami industrializacji, urbanizacji i wzrostem
ruchliwoci
przestrzennej
powoduje
sabnicie
zanikanie
wizi
czcych
spoecznoci lokalne. Spoecznoci lokalne trac swj charakter i przeksztacaj si

w
zbiorowoci
terytorialne.
Zbiorowoci
terytorialne
skupiskiem
zatomizowanych jednostek, ktrego skad bywa pynny i zmienny, co dodatkowo

utrudnia tworzenie si wizi spoecznej. Jednostki, z ktrych skada si zbiorowo
terytorialna, bytuj obok siebie i zaspokajaj swoje potrzeby w obrbie tego samego
obszaru geograficznego, ale nie musz czu si i najczciej si nie czuj zwizane
ani z nim, ani z sob nawzajem. Znacznie silniejsze s ich zwizki z ludmi spoza
ukadu lokalnego. Poza tym ukadem znajduj si te ich grupy odniesienia.
Maj take odmienny ni czonkowie spoecznoci lokalnych stosunek do
zamieszkiwanej przestrzeni. Spoeczno zamieszkuje miejsce, zbiorowo za
zaludnia obszar. Miejsce jest doskonale znane, przyswojone, wasne. Obszar
natomiast jawi si jako niczyj i obcy" (Jaowiecki 1989: 101).
Tak rozumiana zbiorowo terytorialna jest szersz kategori ni spoeczno
lokalna. Kada spoeczno lokalna jest zbiorowoci terytorialn, natomiast nie
kada zbiorowo terytorialna spoecznoci lokaln, chocia kada kryje w sobie
moliwo przeksztacenia si w poczon wizi spoeczno.
W polskiej literaturze socjologicznej wystpuje odrnienie spoecznoci lokalnej
od zbiorowoci terytorialnej, w czym pobrzmiewa wyrane echo typologii Tnniesa.
Tak samo zreszt jak i we wszystkich innych typologiach, w ktrych wsplnota o
silnej wizi z przewag czcych ludzi stosunkw osobowych jest przeciwstawiana
zbiorowociom bez takiej wizi i z dominujcymi w niej stosunkami rzeczowymi.
Typologie te ponadto s z reguy podszyte nostalgi za wiatem tradycyjnych
wsplnot.
3. Spoecznoci lokalne i zbiorowoci terytorialne jako struktury

redniego poziomu
Spoecznoci lokalne maj rozmiar, ktry wraz z jego spoecznymi konsekwencjami
odrnia je, z jednej strony, od mikrostruktur spoecznych, takich jak mae grupy, z
drugiej za - od makrostruktur. Z tego te powodu mwi si o nich niekiedy jako o

strukturach redniego poziomu".
231
Jako takie, s traktowane jako graniczna strefa wzajemnego przenikania si makro- i

mikrospoecznych poziomw ycia spoecznego.
Spoecznoci lokalne widziane s jako miejsce, w ktrym jednostka styka si z
szerszym spoeczestwem i kultur. To wanie w swojej miejscowoci przez wiksz
cz ludzkiej historii, a w znacznej mierze take dzisiaj, jednostka staje wobec
instytucji swego spoeczestwa, wobec waciwych mu drg wyraania uczu
religijnych,
regulowania
zachowa,
ycia
rodzinnego,
socjalizacji
modych,
zarabiania na ycie, wyraania ocen estetycznych" (Warren 1972: 21, za: Szacki
2002: 596).
Podobnie rzecz widzi wspczesny socjolog polski: W ukadach lokalnych
produkowana jest cz dbr i usug, wytwarzaj si systemy wartoci i etos pracy,
podejmowane s decyzje dotyczce migracji i innych zachowa przestrzennych,
ksztatuj si style ycia, konkretyzuje si w midzyludzkich relacjach struktura
klasowa spoeczestwa i brutalnie ujawniaj si nie w statystyce, ale bezporednio
w ludzkich losach -nierwnoci spoeczne. W ukadach lokalnych wreszcie odbija si
system instytucji pastwowych i ujawnia spoeczna tre sprawowanej wadzy"
(Jaowiecki 1989: 102).
Wszystko to sprawia, e zjawiska spoeczne na poziomie lokalnym s przedmiotem
ywego zainteresowania nauk spoecznych. Zainteresowania te maj rn posta,
gdy rnie rysuje si ich przedmiot szczegowy. Przedmiotem tym bywa
spoeczno lokalna, sposb jej funkcjonowania jako powizanej caoci i procesy jej
przeksztace. Kiedy indziej przedmiotem zainteresowania bywa spoeczno
lokalna jako miejsce przejawiania si i to oglniejszych zjawisk spoecznopolitycznych. Bywa te, e przedmiotem uwagi s przejawy na poziomie lokalnym
oglniejszych zjawisk, ktre bada si w obrbie jednostek terytorialnych o
administracyjnie wyznaczonych granicach, bez odnoszenia tych bada do koncepcji
spoecznoci lokalnych (Tarkowski 1994).
Zrnicowane
take
metody
bada
struktur
redniego
poziomu
wystpujcych w nich zjawisk. Obok wszystkich innych metod wspczesnej

socjologii wykorzystywany jest w ich badaniu opis socjograficzny i prowadzone s
studia monograficzne wedle wzoru uksztatowanego w socjologii amerykaskiej lat
trzydziestych i dominujcego w socjologii polskiej okresu midzywojennego.
W dorobku naszej powojennej socjologii mamy wiele tego rodzaju monografii. S
wrd nich zarwno takie, w ktrych spoeczno lokalna jest samoistnym
przedmiotem bada, jak i takie, w ktrych jest terenem bada oglnospoecznych

procesw czy zjawisk.
Mimo
lokalnych
wielu
prac
podejmujcych
problematyka
ta
nie
problematyk
wyodrbnia
si
socjologiczn
w
osobn
spoecznoci
subdyscyplin
socjologiczn. Zajmuj si ni rne subdyscypliny sozologiczne, majce sobie

waciwe granice z innymi naukami, gwnie spoecznymi,
232
chocia nie tylko. W rezultacie problematyka spoecznoci lokalnych uprawiana

jest na pograniczu rnych dyscyplin, z ktrych kada kieruje uwag na inne aspekty
zjawisk spoecznych na poziomie lokalnym.
I tak spoeczno lokalna jest przedmiotem zainteresowania socjologii wsi.
Zarwno w Polsce, jak i m. wiecie problematyka spoecznoci lokalnych zajmuje w
niej poczesne miejsce. Jednake w adnym razie nie jest tosama z zakresem
zainteresowa tej subdyscypliny. Socjologia wsi jest bowiem rwnie socjologi
rolnictwa i zajmuje si rozmaitymi spoecznymi aspektami przemian tradycyjnych
sposobw gospodarowania i podnoszenia cywilizacyjnego poziomu ycia na
obszarach wiejskich. W polu jej zainteresowania s na przykad takie problemy, jak
utowarowienie gospodarki rolnej, przeksztacanie si tradycyjnego chopa w za
wodowego rolnika, urbanizacja wsi polegajca na tworzeniu infrastruktury
zapewniajcej warunki ycia przypominajce miejskie - wodocigi, drogi, telefony
(Turowski 1995). Ze wzgldu na rozlegy zakres podejmowanej problematyki
socjologi wsi cz zwizki z wieloma naukami, nie tylko spoecznymi. Jak stwierdza
jeden z jej przedstawicieli, zwizki te s zwizkami z geografi rolnictwa, z racji
wsplnych zainteresowa przestrzeni wiejsk; z histori chopw, ze wzgldu na
istotn rol wiedzy o przeszoci dla zrozumienia teraniejszoci wsi; z prawem
rolnym, z racji zainteresowania normatywnymi aspektami organizacji produkcji
rolnej; z etnografi, wnoszc wiedz o tradycji kultury materialnej i duchowej
ludnoci wiejskiej; a take [...] z ekonomik rolnictwa, polityk i statystyk agrarn"
(Kaleta 1993: 90).
Inn
subdyscyplin
sozologiczn
podejmujc
problematyk
spoecznoci
lokalnych jest socjologia miasta. W jej obrbie szczegln uwag przycigaj

przestrzenne uwarunkowania procesw spoecznych i spoeczne wytwarzanie
przestrzeni" (Jaowiecki 1988). Problematyka spoecznoci lokalnych w granicach tej
subdyscypliny wie si z problemami gospodarki przestrzennej i urbanistyki.
Pytanie, jakie w odniesieniu do spoecznoci lokalnych pojawia si w socjologii
miasta, jest pytaniem o formy organizacji przestrzeni miejskiej i ksztaty osiedli
sprzyjajce powstawaniu takich spoecznoci. Pytanie to i poszukiwania idce w tym
kierunku pojawiy si w Polsce ju w okresie midzywojennym. Wybudowane
wwczas na warszawskim oliborzu osiedle Warszawskiej Spdzielni Mieszkaniowej
zostao zaprojektowane z myl o stworzeniu warunkw dla takiej spoecznoci.
Z kolei socjologia polityki i nauki polityczne zainteresowane s formami
przejawiania si wadzy na poziomie lokalnym.

Rozproszenie problematyki spoecznoci lokalnych jest rwnie jej rozproszeniem
instytucjonalnym. Podejmowana i rozwijana jest nie tylko na wydziaach socjologii i w
instytutach socjologii, ale rwnie w takich jednostkach organizacyjnych, jak na
przykad Instytut Wsi i Rolnictwa, In-
233
stytut Gospodarki Przestrzennej ulokowany na Wydziale Geografii i Studiw

Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego czy Instytut Planowania Przestrzennego
Politechniki Warszawskiej.
W zainteresowaniach powojennej socjologii polskiej spoecznociami lokalnymi i
zachodzcymi na poziomie lokalnym zjawiskami spoecznymi wyrni mona trzy
okresy. W kadym z nich inna problematyka znajdowaa si w centrum uwagi.
W pierwszych powojennych latach byy to procesy integracji zbiorowoci zoonych z
ludzi pochodzcych z rnych rejonw Polski o odmiennych tradycjach kulturowych. Z
tego punktu widzenia szczeglnie interesujce byy zachodnie dzielnice Polski, nowo
wczone w obszar pastwa polskiego i nazywane wwczas Ziemiami Odzyskanymi. Na
ich obszarze w jednej miejscowoci zaczynali y obok siebie rdzenni, autochtoniczni
mieszkacy tych ziem, repatrianci zza Buga" i przybysze z Polski centralnej.
W latach szedziesitych XX wieku dominujcym przedmiotem zainteresowania
byy lokalne konsekwencje procesu uprzemysowienia i urbanizacji, ktrego
wyrazem byy rozmaite budowy socjalizmu": Nowa Huta czy Nowe Tychy jako
wybudowane w szczerym polu zupenie nowe miasta.
W ostatnim natomiast dziesicioleciu kwesti centraln sta si problem
lokalizmu i rozwoju lokalnego zwizany z poszukiwaniem w rodowiskach lokalnych
rde rozwoju ekonomicznego i spoecznego kraju (Starosta 1995: 18).
4. Lokalizm
Dogbne zmiany stosunkw spoecznych i organizacji spoeczestwa, jakie wywoaa
w Europie rewolucja przemysowa, powodoway rozkad spoecznoci lokalnych i
przeksztacanie si ich w zbiorowoci terytorialne. Towarzyszyo temu obumieranie
lokalizmu. Zgodnie z najprostszym okreleniem lokalizmu, oznacza on wzgldn
autonomi oraz upodmiotowienie konkretnych spoecznoci lokalnych w zakresie
gospodarczym, spoecznym i kulturalnym w ramach szerszego ukadu spoecznoprzestrzennego i politycznego" (Sowa 1989: 30). Tak rozumiany lokalizm zwizany jest
z pewn ideologi; tak, w ktrej wzgldna autonomia i upodmiotowienie
spoecznoci lokalnych" s uznawanymi wartociami.
Sabnce uznanie tych wartoci oznacza zmierzch lokalizmu. Uwaa si, e w
Europie proces ten rozpocz si w wieku XIX, a jego szczytowy punkt przypada na
poow wieku XX.
Zmierzch lokalizmu to zmiana sposobu patrzenia na rzeczywisto spoeczn i

problemy spoeczne. To koncentracja uwagi na zbiorowociach makrospoecznych
oraz uwydatnianie znaczenia i roli biurokratycz-
234
nej organizacji pastwa przy ignorowaniu spoecznoci lokalnych, a nawet

niechtnym czy wrcz wrogim do nich stosunku. Taki wrogi stosunek zaznaczy si
wyranie w Polsce w okresie PRL. Cech ustroju komunistycznego byo denie do
maksymalnej centralizacji umoliwiajcej pen kontrol wszystkich przejaww
ycia spoecznego. Niezalenie od goszonych hase, niekiedy piknie brzmicych,
rzeczywistym
celem
byo
przeksztacenie
spoeczestwa
jedn
wielk,
wszechogarniajc organizacj biurokratyczn. Wszelkie przejawy spontanicznej

samoorganizacji byy podejrzane i jako takie tpione bd podporzdkowywane
biurokratycznej kontroli partyjnych i pastwowych agend.
Tak byo rwnie w odniesieniu do spoecznoci lokalnych. W Polsce powojennej
procesy destrukcji spoecznoci lokalnych przeksztacajce je w zbiorowoci
terytorialne nie ograniczay si do samoistnych procesw towarzyszcych rozwojowi
spoeczestwa przemysowego. Byy rwnie rezultatem wiadomej polityki, ktra
miaa na celu zapewnienie wszechwadzy pastwa bdcego narzdziem Partii
(zawsze pisanej z wielkiej litery). W rezultacie zbiorowoci terytorialne, w jakie
zmieniay si spoecznoci lokalne, nabieray szczeglnego charakteru jako wytwory
nie tylko procesw uprzemysowienia i urbanizacji, ale i biurokratyzacji oraz
upolityczniania (Starosta 1995: 113-120).
W ostatnim dziesicioleciu lokalizm zacz si odradza na caym wiecie. Sta si
swego rodzaju wiatopogldem, ktry wyznaje na wiecie coraz wicej zwykych
obywateli, a take przedsibiorcw, menederw i politykw" (Jaowiecki, Sowa
1989: 4-5). Jak zauway jeden z polskich socjologw, lokalizm, czy raczej renesans
lokalizmu na wiecie jest jednym z najbardziej niezwykych, zaskakujcych zjawisk
spoecznych koca XX wieku" (Sowa 1989: 37). Z tego rodzaju renesansem mamy do
czynienia take we wspczesnej Polsce. Jednym z jego przejaww jest wzrost
zainteresowania problematyk lokaln ze strony przedstawicieli rnych dyscyplin:
socjologw, geografw, ekonomistw (Wdz 1989: 44).
Odradzanie si lokalizmu jest reakcj na nieporadno pastwa i centralnej
biurokracji w rozwizywaniu problemw spoecznych. Nieporadno ta w ostatnich
dziesicioleciach ujawnia si wszdzie, ale szczeglnie dramatycznie w krajach tak
zwanego realnego socjalizmu. W tych krajach bowiem wszechobecne pastwo
kontrolowao wszystkie sfery ycia spoecznego,
cznie
gospodark.
Jego
niewydolno dawaa si wic szczeglnie we znaki. Ostatecznie doprowadzia do

gospodarczego i politycznego bankructwa pastwa, co otworzyo drog przemianom
demokratycznym.
W ideologii wspczesnego lokalizmu nostalgiczna tsknota do dajcej poczucie
zakorzenienia tradycyjnej spoecznoci lokalnej czy si z pragmatyzmem.
Przejawem pragmatyzmu jest podkrelanie poytkw wynikajcych z realizacji
potencjalnych moliwoci rodowisk lokalnych. Haso rozwoju lokalnego" kieruje
uwag na niewykorzystane zasoby
235
rodowisk lokalnych, zarwno materialne, jak i ludzkie. Wyraa te nadziej na

rozwj
caego
kraju
przez
zdynamizowanie
spoecznoci
lokalnych
wykorzystanie ich zasobw.

Ideologia lokalizmu i rozwoju lokalnego ma wyrany wymiar polityczny, ktry we
wspczesnej Polsce, w epoce dogbnych przeobrae ustrojowych jest szczeglnie
wyrany. Przeksztacenie zbiorowoci terytorialnych w upodmiotowione spoecznoci
lokalne jest jedn, by moe nawet najwaniejsz z drg prowadzcych do
odbudowy spoeczestwa obywatelskiego, czyli takiego spoeczestwa, w ktrym
funkcjonuje wiele niezalenych od biurokratycznych struktur pastwa zrzesze,
powstajcych z inicjatywy obywateli w celu samodzielnego rozwizywania naj
rozmaitszych problemw spoecznych.
Ideologia lokalizmu czy si z przekonaniem, e jest on zwizany z demokracj,
ktra jest jego warunkiem. Wskazuje si, e znaczenie struktur lokalnych jest tym
wiksze, im mniejsza jest centralizacja wadzy politycznej i bardziej rwnomierny jej
rozdzia (Starosta 1995: 19). W ich rozbudowie widzi si te przeciwwag dla
zagroe demokracji, jakie niesie ze sob biurokracja.
W ideologii lokalizmu mieci si okrelony model spoecznoci lokalnej.
Przeksztacenie zbiorowoci terytorialnych w spoecznoci lokalne nie moe by
powrotem do tradycyjnych spoecznoci, na ktre z oczywistych wzgldw nie ma
miejsca w warunkach wspczesnych. Modelem spoecznoci lokalnej, bdcej
wsplnot podobnie jak spoeczno tradycyjna, lecz funkcjonujcej na cakowicie
odmiennych zasadach odpowiadajcych nowoczesnoci, jest lokalna spoeczno
samorzdowa.
Jest to taka spoeczno, dla ktrej przestrze i terytorium s naturaln
podstaw dobrowolnego zrzeszania si. Jest to spoeczno otwarta, nie stawiajca
przeszkd napywowi nowych ludzi do danego ukadu lokalnego i odpywowi z niego
dotychczasowych jego czonkw. Dobrowolne stowarzyszenia i zrzeszenia s w niej
rozbudowane. Poprzez nie czonkowie spoecznoci uczestnicz w rozmaitych

sferach ycia zbiorowego. Programy rozwojowe tworz obywatele i wsppracujce z
nimi lokalne stowarzyszenia i organizacje. Lokalne elity wadzy s wyaniane przez
procedury
demokratycznych
wyborw.
Czonkw
spoecznoci
cechuje
silna
identyfikacja z miejscem zamieszkania i aktywny udzia w lokalnym yciu

politycznym (Starosta 1995: 102-106).
ROZDZIA XI
Nard
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Nard jako przedmiot zainteresowania socjologii 239

Zbiorowo etniczna 241
Dwie drogi ksztatowania si narodw w Europie 244
Nard a nowoczesno 246
Pastwa wielonarodowe i narody wieloetniczne 250
Zawie drogi ksztatowania si nowoczesnych narodw: przykad Polski 256
1. Nard jako przedmiot zainteresowania

socjologii
W pocztkowym okresie swego istnienia socjologia interesowaa si gwnie

zjawiskami i procesami spoecznymi zachodzcymi na poziomie makrospoecznym.
W odniesieniu do zbiorowoci tego poziomu podstawow kategori analityczn byo
spoeczestwo, a przedmiotem zainteresowania jego czci skadowe, ich wzajemne
relacje, czynniki decydujce o spjnoci spoeczestwa i przeciwdziaajce jej, jak
rwnie mechanizmy jego zmian.
Nard, bdcy niewtpliwie zbiorowoci w skali makrospoecznej, nie budzi
szczeglnego zainteresowania socjologii zachodniej, zwaszcza amerykaskiej,
ktra w znacznej mierze decydowaa o obliczu gwnego nurtu socjologii wiatowej.
Nie oznacza to, e problematyka narodu bya cakowicie nieobecna w socjologii.
Podejmowali j socjologowie w krajach centralnej i wschodniej Europy, w ktrych tak
zwana kwestia narodowa bya kwesti ywotn, a nawet palc. Zaznaczya swoj
obecno w socjologii niemieckiej, a w socjologii polskiej od samego jej zarania
znajdowaa si w centrum uwagi (Kurczewska 1979). Byy to jednake socjologie na
og peryferyjne w stosunku do gwnego nurtu rozwoju socjologii wiatowej i
czsto mao znane poza granicami swoich krajw.
W ostatnich dziesicioleciach sytuacja ta ulega zmianie. Ruchy narodowe nie
tylko w miejscach z europejskiego punktu widzenia peryferyjnych, ale i w samej
Europie zaczy wyrasta na podstawow si polityczn. Stay si te gwnym
rdem
konfliktw
zarwno
na
arenie
midzynarodowej,
jak
wewntrz
poszczeglnych krajw. Zagroenie, jakie zaczy stwarza w skali wiatowej,

dobitnie uprzytomnio znaczenie sentymentw narodowych. Nauki spoeczne, w
tym socjologia, bez wzgldu na to, w jakim kraju s uprawiane, nie mog ju ich
ignorowa.
I nie ignoruj. Pojawio si wiele prac powiconych problematyce narodu,
podejmujcych j od rnych stron i z rozmaitych perspektyw. Uprzytomniaj one,
e zbudowanie definicji narodu okrelajcej obiektywne kryteria, na ktrych
podstawie mona by odrni zbiorowo
240
narodow
od
makrospoecznych
zbiorowoci
innego
typu,
jest
niemoliwe.
Jakiekolwiek bowiem byyby te kryteria, zawsze mona wskaza zbiorowo, ktra

ich nie spenia, a mimo to nikt nie ma wtpliwoci, e jest narodem. Jak
stwierdzi jeden z polskich socjologw, nie ma i prawdopodobnie nie bdzie
takiej definicji narodu, ktra pasowaaby do wszystkich grup, ktrych czonkowie
uporczywie uwaaj samych siebie za nalecych do jednego narodu i jako nard
s postrzegani take przez ludzi nalecych do innych grup tego rodzaju" (Szacki
1997a: 15-16).
Oczywicie, jest to prawda dopty, dopki pragniemy zdefiniowa nard w
kategoriach
obiektywnych
cech,
ktrych
posiadanie
czyni
dan
zbiorowo
narodem. Nard bowiem, co do czego panuje niemal powszechna zgoda, to zjawisko

cile zwizane ze sfer wiadomoci, tosamoci, wartoci. To przede wszystkim
organizacja uczu" (Jedlicki 1997: 60). Ju Max Weber pisa, e pojcie narodu
naley do sfery wartoci, a to oznacza, i w pewnych grupach moemy si
spodziewa szczeglnej solidarnoci podczas ich zetknicia z innymi grupami. Tak
zbiorowoci na poziomie makrospoecznym jest nard. Jest on przez jej czonkw
postrzegany jako grupa wasna z wszystkimi tego konsekwencjami, znanymi
psychologii i socjologii (zob. Grupy wasna i obca, s. 197).
Jeli prbuje si okrela nard za pomoc obiektywnych cech danej zbiorowoci,
kategoria narodu staje si mao, jeeli w ogle, odrnialna od kategorii
spoeczestwa. Nic w tym dziwnego, albowiem nard jako zbiorowo w skali
makrospoecznej ma wszystkie cechy spoeczestwa, chocia spoeczestwo nie ma
wszystkich cech narodu. Nawet jeli zachodziaby (a jest to moliwe) pena zbieno
midzy zbiorem jednostek tworzcych spoeczestwo a zbiorem jednostek tworzcych
nard, to okrelenie tego zbioru mianem spoeczestwa kieruje uwag w zupenie
inn stron i ku innym kwestiom ni okrelenie go narodem.
Spoeczestwo nie budzi emocji. Z narodem wi si niezwykle silne uczucia. Dla
narodu ludzie oddaj wasne ycie i w imi narodu odbieraj je innym. Nard jest
wartoci autoteliczn. Spoeczestwo ma warto instrumentaln jako forma
organizacji ycia zbiorowego w obrbie jakiego terytorium. W myleniu potocznym
wystpuje intuicyjne odrnianie narodu i spoeczestwa. Przykadem moe by
wypowied jednego z naszych parlamentarzystw, ktry stwierdzi, e nard
potrzebuje dobrze wyksztaconego spoeczestwa".
W realnej rzeczywistoci zakresy zbiorowoci okrelanej mianem spoeczestwa i
mianem narodu zazwyczaj krzyuj si. Spoeczestwa s najczciej zoone z

czonkw rnych narodw i grup etnicznych, a czonkowie jednego narodu wchodz
w skad rnych spoeczestw.
Spoeczestwo jest wielorako zrnicowan i czsto rozdzieran konfliktami
caoci. Nie tylko konfliktami o podou ekonomicznym, ale
Rozdzia XI. Nard
241
rwnie narodowociowymi. Nard jest postrzegany jako jednolita cao, jako

wsplnota, ktrej wszyscy czonkowie s brami bez wzgldu na to, pod jak
szerokoci geograficzn yj i czym si zajmuj; take jako cao jednorodna
etnicznie, chocia i w tym przypadku, podobnie jak w przypadku wszystkich innych
obiektywnych cech narodu, istniej znamienne wyjtki. Wszak trudno odmwi
miana narodu zrnicowanym etnicznie Amerykanom czy Szwajcarom. Niemniej
pojcie narodu jest cile zwizane z pojciem etnicznoci i zbiorowoci etnicznej,
okrelanej najczciej mianem grupy etnicznej, chocia nie spenia ona wszystkich
kryteriw grupy w cisym, socjologicznym rozumieniu (zob. Mae grupy jako
mikrostruktury spoeczne, s. 185).
2. Zbiorowo etniczna
Charakter zbiorowoci etnicznej

Okrelenie obiektywnych cech decydujcych o istocie zbiorowoci etnicznej i
etnicznoci jest nie mniej trudne ni w przypadku narodu. Istot etnicznoci jest
bowiem poczucie tosamoci grupowej i mocne przekonanie o wasnej odrbnoci.
Zbiorowoci etniczne odznaczaj si spjnoci i s poczone siln wizi
spoeczn, co sprzyja okrelaniu ich mianem grup. Niekiedy mwi si te o nich
jako o etniach".
Istnieje powszechna zgoda, e rdzeniem etnicznoci jest wiadomo ostrego
podziau na my i oni. My, wyposaeni w cechy szczeglne, tylko nam waciwe i
jaskrawo odrniajce nas od wszystkich innych. O tym, jakie cechy zostan w
odniesieniu do danej zbiorowoci uznane za taki wyrnik, decyduj przypadki i
okolicznoci. Moe to by rwnie dobrze jzyk, jak religia, obyczaj, wygld fizyczny
etc. Wane jest jedynie to, aby cechy te stanowiy niekwestionowan wasno danej
zbiorowoci i wyranie j odrniay od innych, nawet, a moe i zwaszcza,
podobnych do niej pod wieloma innymi wzgldami. Poczucie etnicznoci rodzi si
zawsze w sytuacji kontaktu midzygrupowego (Burszta 1998: 136).
Inn istotn cech zbiorowoci etnicznych jest gbokie przekonanie o
wsplnocie pochodzenia i wizach krwi czcych ich czonkw. Konsekwencj tego
przekonania jest postrzeganie etnicznoci jako cechy naturalnej przypisanej
jednostkom niezalenie od ich woli, podobnie jak pe.
W literaturze powiconej problematyce narodu i
etnicznoci wystpuj
rozbudowane charakterystyki zbiorowoci etnicznych. Anthony D. Smith, autor
jednej z klasycznych prac z tego zakresu, wyrnia nastpujcych sze skadnikw

etnicznoci (Smith 1986):
Nazwa zbiorowoci. Nazwa ma ogromne znaczenie symboliczne. W
staroytnoci, a take w redniowieczu przypisywano jej niezwyk-
242
moc. Nazwanie kogo czy czego byo jednoznaczne z okreleniem istoty

nazywanego obiektu. Bg ydw nie ma imienia, albowiem czowiek, nie bdc w
stanie zrozumie jego istoty, nie ma prawa nadawa Mu imienia.
Przekonanie
wsplnym
pochodzeniu. Stanowi nieodczny element
etnicznoci. Legendy i mity mwice o pocztkach i pochodzeniu zbiorowoci

etnicznej okrelaj jej miejsce i pozycj w wiecie. Dajc wyjanienie jej
pocztkw, uzasadniaj jej dalsze losy i okrelaj przysze przeznaczenia.
Wsplne
dzieje. Zbiorowoci etniczne s zbiorowociami historycznymi, ktre
maj wasne dzieje i pami wsplnej przeszoci.

Wasna,
odrbna kultura. Czonkw zbiorowoci etnicznej czy i odrnia od
ludzi spoza niej przede wszystkim wasna, specyficzna kultura. Mechanizm tego
odrniania dziaa wedle wzoru podobiestwa i rnicy. Podkrela si
upodobnienie
czonkw
danej
zbiorowoci
pod
wzgldem
tych
cech
kulturowych, ktre rni ich od czonkw innych zbiorowoci. Oczywicie, w

poszczeglnych zbiorowociach bywaj to rne cechy. Najczciej jest to jzyk i
religia, ale moe te by rodzaj ubioru, a nawet diety.
Zwizek
z okrelonym terytorium. Jest to zwizek istotny gwnie w planie
symbolicznym. Liczy si nie terytorium jako miejsce zasobw surowcowych i

jego materialne posiadanie, ale terytorium jako wasne miejsce na ziemi", z
ktrym zwizane s narodziny zbiorowoci i istotne fragmenty jej dziejw. Jest
ono wit ojczyzn, do ktrej mona zawsze symbolicznie powraca, nawet jeli
w realnym wiecie dana zbiorowo jest go pozbawiona i yje od wielu lat w
rozproszeniu.
Poczucie
solidarnoci i tosamoci. Grup etniczn charakteryzuje znaczna
spjno i silna wi spoeczna w rozumieniu wizi psychicznej.

Nie w kadej zbiorowoci etnicznej tak wyrnione skadniki etnicznoci
wystpuj wszystkie razem. Ponadto w rozmaitych zbiorowociach waga ich bywa
rna. Jednak ksztatowaniu si etnicznoci zawsze towarzyszy tendencja do
podkrelania tego, co nam jest wsplne i co rni nas od innych w tych wszystkich
szeciu wymiarach. Jeli w ktrym czego nie dostaje, dy si do jego
uzupenienia.
Rodzaje grup etnicznych

Wspczenie termin grupa etniczna bardzo si upowszechni i czsto wystpuje
zamiast dawniej uywanych okrele, takich jak plemi, spoeczno plemienna,
a nawet spoeczestwo tradycyjne. Mianem grupy etnicznej bywaj obecnie
okrelane zbiorowoci czterech podstawowych typw:
Rozdzia XI. Nard
Miejskie
243
mniejszoci etniczne. Przykadem s Polacy w Chicago czy Nowym
Jorku bd te Chiczycy lub Irlandczycy w dowolnym z miast amerykaskich

czy Arabowie w Paryu.
Ludy
tubylcze, miejscowe. W tym przypadku mianem grupy etnicznej okrelane
s ludy, ktre yy na jakim terytorium, zanim przybyli tam europejscy

kolonizatorzy i osadnicy, na przykad Aborygeni w Australii czy Indianie w
Ameryce i Kanadzie.
Kulturowo
zrnicowane
populacje
pastw
bdcych
tworami
kolonializmu.
Protonarody.
S to takie grupy, ktre maj swoich przywdcw politycznych
i ideologw oraz d do uzyskania wasnego pastwa, co uwaa si za

podstawowy wyznacznik ruchw narodowych. S one te okrelane mianem
narodw bez pastwa (Burszta 1998: 135-136).
Grupa etniczna a nard

Czwarty z wymienionych typw grup etnicznych uprzytomnia powinowactwa
midzy grup etniczn a narodem. S one na tyle due, e w wielu wypadkach
utrudniaj lub wrcz uniemoliwiaj wytyczenie wyranej granicy midzy nimi.
Bywa, e o jednej i tej samej zbiorowoci mwi si raz jako o narodzie, kiedy indziej
za jako o grupie etnicznej. Spowodowane jest to tym, e grupy etniczne bywaj
postrzegane jako poprzedzajce nard formy wsplnot i zacztkowe postacie
narodw (Koskowska 1996). Podobnie jak w kadym innym przypadku, przejcie
formy zacztkowej w dojrza nie dokonuje si w jednym momencie, ale jest
pynnym, rozcignitym w czasie procesem, w ktrym zamazane s granice midzy
nastpujcymi po sobie formami.
Mimo tych trudnoci istnieje cecha powszechnie uznawana za znami narodu,
rnica go od grupy etnicznej. Jest ni upolitycznienie, czego wyrazem jest
denie do posiadania wasnego pastwa. Rozpowszechniony jest pogld, e w
odrnieniu od wiadomoci etnicznej wiadomo narodowa obejmuje z reguy
wyobraenie wasnego - co najmniej wzgldnie niezalenego - pastwa, w ktrym
nard yje (ewentualnie y kiedy w przeszoci) lub powinien y w moliwie
bliskiej przyszoci" (Szacki 1997a: 16).
Denie zbiorowoci etnicznej do suwerennoci politycznej jest procesem, w
ktrym wyrni mona trzy etapy. Pierwszym jest pojawienie si poczucia etnicznokulturowej tosamoci, a tym samym wyodrbnienie si grupy etnicznej jako swoistej
caoci. W drugim etapie zbiorowo etniczna, rywalizujc z innymi grupami i
stawiajc czoo zewntrznym zagroeniom, umacnia swoj zwarto. Jednoczenie
wyksztaca wasne elity, ktre artykuuj jej potrzeby i formuuj dania, a take
mobilizuj
244
dla nich poparcie spoeczne. W tym momencie grupa etniczna wkracza na scen
polityczn, co jednak wci moe godzi z lojalnoci wobec pastwa, w ktrego
granicach yje. Trzeci etap to przeciwstawienie si temu pastwu i danie
niepodlegoci. W tym momencie moemy ju mwi o narodzinach ruchu
narodowowyzwoleczego i rozwinitej wiadomoci narodowej.
Oczywicie, nie zawsze zbiorowoci etniczne przechodz (i musz przechodzi)
przez wszystkie te etapy. O tym, ktre i kiedy je przebyy stay si (bd przejd i
stan si) narodami, a ktre nie, zaley w kadym poszczeglnym przypadku od
splotu wielu rnych okolicznoci. Z tego te powodu mona zasadnie twierdzi, e
wspczesna mapa narodw wiata jest dzieem wielu przypadkw, jak rwnie, e
nie jest ona niezmienna i raz na zawsze dana.
3. Dwie drogi ksztatowania si narodw w Europie

Przeksztacenie
si
zbiorowoci
etnicznej
nard
przez
sformuowanie
realizowanie denia do niezalenoci politycznej nie jest jedyn drog ksztatowania

si narodw. W Europie w taki sposb powstaa tylko ich cz. S to przede
wszystkim
narody,
ktre
uzyskay
niezaleno
polityczn
stosunkowo
nieodlegych czasach, w centralnej i wschodniej czci kontynentu. W wielu krajach

Europy Zachodniej proces ksztatowania si narodw przebiega inn drog
(Pomian 1992).
Jedna droga jest drog od narodu do pastwa, natomiast druga od pastwa do
narodu. W pierwszym wypadku wsplnota kulturowa majca poczucie wasnej
odrbnoci przeksztaca si w organizm polityczny, w drugim organizm polityczny
nabiera cech wsplnoty kulturowej. Jeli w pierwszym wariancie mamy do
czynienia ze wsplnotami kulturowymi poszukujcymi dachu politycznego" (Gellner
1991), to w drugim istniejcy dach polityczny" stwarza warunki sprzyjajce
powstawaniu wsplnoty kulturowej i osabianiu, a nawet zacieraniu przedziaw
midzy
rnymi
grupami
etnicznymi,
ktre
wskutek
rozmaitych,
czsto
przypadkowych okolicznoci historycznych znalazy si pod jednym dachem".

Droga od pastwa do narodu to rwnie przeksztacanie si samego pastwa z
pastwa dynastycznego i terytorialnego w pastwo narodowe, a jego poddanych w
obywateli, ktrzy maj rwne prawa. Takie przeksztacanie to dugotrway proces
historyczny, w ktrego toku wiele powizanych ze sob zmian w gospodarce,
stosunkach spoecznych i sposobach sprawowania wadzy doprowadza ostatecznie

do likwidacji przywilejw stanowych i uznania ludu za suwerena. Jeli za lud jest
suwere-
Rozdzia XI. Nard
245
Rozbieno w postrzeganiu swojego narodu daa o sobie zna w prowadzonych w Polsce

badaniach pamici spoecznej. Ujawniy one istnienie dwu odrbnych wzorw polskiej tradycji
narodowej. Jeden by wzorem tradycji pastwowej, w ktrym centralnymi postaciami byli
Bolesaw Chrobry, Kazimierz Wielki, Jzef Pilsudski. Drugi - wzorem tradycji kultury polskiej, w
ktrym centralnymi postaciami byli Mikoaj Kopernik, Adam Mickiewicz, Fryderyk Szopen.
Postacie historyczne nalece do kadego z tych wzorw rzadko byy przez respondentw
wskazywane jednoczenie jako szczeglnie przez nich cenione (Szacka, Sawisz: 1990).
Dwoisto ta ujawnia si rwnie w badaniach CBOS-u przeprowadzonych w 1988 roku na
reprezentatywnej prbie dorosych mieszkacw Polski (Karpiski 1999). Badanym
przedstawiano wiele okrele i mieli wybra te, ktre uwaaj dla siebie za wane. Okrelenie
jestem obywatelem Polski" wybrao 80 procent, natomiast jestem osob przywizan do
polskiej tradycji narodowej" 62 procent. Zwaywszy na to, e odsetek wyborw okrelenia
jestem Polakiem" wybrao 87 procent, wida wyranie, e s takie osoby, dla ktrych bycie
Polakiem" oznacza bycie obywatelem, i takie, dla ktrych oznacza przywizanie do polskiej
tradycji narodowej, chocia dla znakomitej wikszoci oznacza jedno i drugie.
Dalsze badania prowadzone w latach dziewidziesitych XX wieku wykazay, e wspczeni
Polacy stopniowo odchodz w zakresie swojej identyfikacji narodowej od modelu wsplnoty
kulturowej na rzecz wsplnoty obywatelskiej" (odziski 1999: 42).
nem, oznacza to, e rdem wadzy jest wsplnota spoeczna. T za trudno

okreli, nie odwoujc si do jej kultury i historii (Rakowska-Harm-stone 1997: 117).
Klasycznym przykadem takiej drogi uksztatowania si narodu jest Francja.
Te dwie drogi ksztatowania si narodw sprawiy, e odrnia si dwa rodzaje
narodw. Niekiedy mwi si o nich jako o starych i nowych narodach, czciej jako
narodach terytorialno-obywatelskich i etniczno--genealogicznych bd te
politycznych i etniczno-kulturowych. W odniesieniu do istniejcych narodw
rozrnienia te dotycz w gruncie rzeczy bardziej ich odmiennej przeszoci
historycznej ni wspczenie wystpujcych midzy nimi rnic. Niezalenie
bowiem od przebiegu procesw narodotwrczych w ich wyniku powstaj podobne
do siebie caoci. W kadym narodzie wymiar kultury i polityki ostatecznie wzajem
nie si ze sob splataj i wsplnie zaczynaj okrela tre wiadomoci narodowej.
W jednym przypadku nastpuje polityzacja etnicznoci, w drugim za etnicyzacja
politycznoci, kiedy to symbole wadzy pastwowej i pastwa (hymn, godo, flaga)
staj si obdarzonymi adunkiem emocjonalnym symbolami narodu. Ponadto nard
nie moe istnie bez rdzenia etnicznego. Jeeli takiego nie ma, musi by
wynaleziony czy raczej odnaleziony (Smith 1986: 212), podobnie jak i jego sigajca
w moliwie dalek przeszo tradycja.
Kady z tych wtkw, tak etniczno-kulturowy, jak i polityczny, chocia w
rzeczywistoci cile ze sob splecione, w rnych narodach wystpuj z rn
wyrazistoci. S take akcentowane z rn si w po-
246
szczeglnych teoriach narodu. W literaturze przedmiotu mona znale zarwno

czysto polityczne, jak i czysto kulturowe teorie narodu. W pierwszych jako
podstawowy warunek uznania zbiorowoci za nard uwaane jest posiadanie przez
jej czonkw peni praw obywatelskich, a sam nard jest utosamiany z pastwem
narodowym. W drugich wymiar polityczny narodu jest lekcewaony i nard
utosamiany jest ze wsplnot kultury symbolicznej i istnieniem wrd jego
czonkw wiadomoci narodowej w postaci poczucia przynalenoci do okrelonej
zbiorowoci etnicznej. W tym ostatnim przypadku bywa, e do uznania jakiej zbioro
woci za nard wystarcza istnienie poczucia przynalenoci do tego rodzaju
wsplnoty w wskim krgu jej elity spoecznej.
Zrnicowane s take treci potocznej wiadomoci narodowej. Inna jest nie
tylko wiadomo czonkw rnych narodw, uksztatowanych odmienn drog, ale
i wiadomo narodowa poszczeglnych czonkw tego samego narodu. Jedni
postrzegaj swj nard w nierozerwalnym zwizku z organizacj pastwow, inni
widz go w niezalenych od polityki wymiarach etnicznoci i kultury (patrz: ramka na
poprzedniej stronie).
4. Nard a nowoczesno
W myleniu potocznym rozpowszechnione jest przekonanie, e podzia ludzkoci na
narody jest czym nie tylko oczywistym, ale i odwiecznym, a same narody w
dzisiejszej postaci istniej od zawsze". Takiemu przekonaniu sprzyja to, e istotnym
elementem tosamoci narodowej jest wiadomo wsplnych dziejw. Posiadanie
dugiej przeszoci jest traktowane jako mocny argument na rzecz politycznej
niezalenoci danej grupy etnicznej. Ponadto daleko w przeszo sigajce dzieje
zbiorowoci dodaj jej splendoru. Powoywanie si przez nard na swoj
przeszo utwierdza w nim przekonanie o odwiecznoci jego obecnej postaci.
Przekonanie to jest cakowicie sprzeczne z tym, co twierdz wspczesne teorie
narodu. Mwi one, e narody i ideologie narodowe s zjawiskiem stosunkowo
modym. Rozwiny si w Europie Zachodniej, w epoce zwanej nowoczesn, ktra
rozpocza
si
wraz
dziewitnastowieczn
rewolucj
osiemnastowieczn
przemysow.
rewolucj
Wrd
francusk
przedstawicieli
nauk
spoecznych pogld ten zyskuje coraz wicej zwolennikw. Jak stwierdza historyk
polski, historiografia europejska rezygnuje dzi z pojcia pastwo narodowe w
odniesieniu do redniowiecza i czasw nowoytnych". Jednoczenie dodaje: Nikt

jednak nie kwestionuje, e struktury wadzy silnie wpyway na ksztatowanie si
wiadomoci narodowej" (Mczak 1996a: 9).
Rozdzia XI. Nard
247
Nikt, kto wie powstanie narodw z europejsk nowoczesnoci, nie twierdzi

oczywicie, e narody powstay nagle albo e zostay powoane do ycia w sposb
cakowicie dowolny. Wszyscy zgadzaj si, e powstanie narodw to wynik
dugotrwaych
zbiorowoci
procesw
ostatecznie
historycznych,
okrelajce
si
ktrych
okrelane
toku
jako
uksztatoway
narody.
si
Rwnie
wiadomo narodowa nie powstaa nagle i z niczego. Co wic sprawio, e narody

stay si w epoce nowoczesnej charakterystyczn dla niej form zbiorowej
tosamoci, a take - jak to formuowa Stanisaw Ossowski - gwnymi skadnikami
spoecznej struktury wiata (Ossowski 1967b: 239). Tak te, dodajmy, zaczy by
powszechnie postrzegane.
Z procesami modernizacyjnymi towarzyszcymi narodzinom spoeczestwa
przemysowego czyo si wiele zmian tak w sferze stosunkw spoecznych, jak i
wiadomoci (zob. Typy spoeczestw, s. 100). Zmiany te sprzyjay krystalizowaniu si
wiadomoci
poszczeglnych
zbiorowoci
jako
wiadomoci
narodowych
przydaway znaczenia tego rodzaju tosamociom. Uczeni wyrniaj pi rodzajw

tych zmian.
Zniesienie sztywnych podziaw stanowych, zrwnanie wszystkich wobec
prawa i przeksztacenie ich w obywateli cieszcych si, przynajmniej potencjalnie,
peni praw obywatelskich. (Potencjalnie, albowiem w wielu krajach europejskich
dugo obowizywa cenzus majtkowy, nie mwic o kobietach, ktre w wikszoci
pastw europejskich uzyskay prawa wyborcze dopiero w latach trzydziestych
ubiegego wieku, a w Szwajcarii dopiero w 1971 roku - zob. Kobiety jako przedmiot
zainteresowania nauk spoecznych, s. 347). Postrzeganie narodu jako wsplnoty,
ktrej wszyscy czonkowie s brami, nie jest moliwe bez jakiego oparcia w
rzeczywistoci.
Zniknicie okrelonych prawem podziaw stanowych miao dodatkowy skutek.
Wraz
nimi
znikn
konkurencyjny
wobec
tosamoci
narodowej
wymiar
samookrelania si jednostek i poczucia ich tosamoci. Dopki istniay stany, byo

si przede wszystkim szlachcicem, mieszczaninem albo chopem. Dla polskiego
szlachcica polski chop czy nawet mieszczanin by znacznie bardziej obcy" ni
szlachcic hiszpaski bd francuski, a ju na pewno litewski.
Modernizacja
wizaa si z upowszechnianiem owiaty i wzrostem pimiennoci.
Rozszerzanie si krgu ludzi uczestniczcych w jednej i tej samej kulturze

symbolicznej sprzyjao dalszemu ujednolicaniu i zespalaniu si zbiorowoci.
Procesy spontaniczne wspierane byy odgrnym administracyjnym przymusem.

We Francji dziadkowie dzisiejszych Bretoczykw pamitaj jeszcze napisy na
podwrkach szkolnych: Zabrania si plu i mwi po bretosku" (Kruczkowska
1999).
Przemiany,
jakie
niosa
ze
sob
rewolucja
przemysowa,
ruchliwo przestrzenn ludzi i wzrost migracji ze wsi do miasta.
powodoway
248
Oznaczao to, e coraz wicej ludzi, porzucajc wsplnot spoecznoci lokalnej

oraz wiat grup pierwotnych i stosunkw osobowych, przechodzio do wiata
organizacji formalnych i stosunkw rzeczowych. W takim wiecie niezaspokojona
pozostawaa elementarna ludzka potrzeba przynalenoci do zbiorowoci zoonej
ze swoich i dajcej poczucie zakorzenienia. Jak pisze historyk polski, ludzka
potrzeba przynalenoci do rozpoznawalnej, dugowiecznej wsplnoty, ktra nie
rodzi si i nie umiera wraz ze mn, i mocno z ni zwizana potrzeba uznania albo
szacunku, dumy i godnoci, zdaj si niezbywalnym atrybutem naszej spoecznej
natury. I tak ju jest, e w czasach rosncej ruchliwoci ludzi porzucajcych
rodzinn wie i mieszania si spjnych kiedy spoecznoci etnicznych afiliacja
narodowa staa si w naszej cywilizacji najskuteczniejsz, cho przecie nie jedyn
form zaspokojenia tych potrzeb" (Jedlicki 1997: 60-61).
Rozpad dawnych wizi spoecznych stworzy puste miejsce i tym samym
warunki dla powstania wizi nowego typu czcej czonkw szczeglnego rodzaju
zbiorowoci - narodu. Osobliwoci narodu jest to, e -bdc zbiorowoci w skali
makrospoecznej - przybiera charakter grupy wasnej. Chocia jego czonkowie nie
znaj
si
osobicie,
zwizki
midzy
sob
postrzegaj
jako
zwizki
charakterze waciwym grupie pierwotnej.

Ten
rodzaj
postrzegania
wizi
narodowej
wzmacniany
jest
procesie
socjalizacji. Jednym z jej elementw jest rozszerzanie sentymentw zwizanych z

najbliszym otoczeniem i wasn rodzin na makrospoeczn zbiorowo narodow.
Su temu metafory ojczyzny-matki", rodakw--braci", kojarzenie ojczyzny z
domem rodzinnym", nazywanie Polski krajem rodzinnym" etc. Znany, powstay
jeszcze w XIX wieku wiersz zaczynajcy si od sw: Kto Ty jeste? - Polak may",
uczy, e na pytanie: Gdzie mieszkasz?", odpowied ma brzmie: Midzy swemi".
Procesom modernizacyjnym towarzyszy laicyzacja spoeczestwa i zawanie
si zwizanej z religi sfery sacrum. Pozostawia to niedosyt, ktry moe zaspokaja
i zaspokaja nard. Jak pisze Seton-Watson, nacjonalizm sta si namiastk religii i
nard zacz by pojmowany przez nacjonalistw na podobiestwo boga (SetonWatson 1977).
Wielu badaczy zwraca uwag na religijne zabarwienie ideologii narodowej i
zwizanej z narodem sfery postaw i zachowa. wita narodowe i ich obchody
wzorowane s na witach i obchodach religijnych. Wobec symboli narodowych
obowizuje postawa szczeglnej czci, a potraktowanie ich w sposb jej pozbawiony
uwaane jest za profanacj, podobnie jak to jest w przypadku symboli religijnych.

W wielorako zrnicowanym wiecie, w ktrym czowiek naley do wielu
rozmaitych grup i peni wiele rnych rl, chwiejne jest jego poczucie
tosamoci. Jednym ze stabilizujcych je elementw staa si
Rozdzia XI. Nard
249
rola zawodowa. Jednak w coraz szybciej zmieniajcym si wiecie, do ktrego

przystosowanie wymaga nabywania wci nowych specjalizacji, zachwianiu ulega
rwnie tosamo zwizana z rol zawodow. Kiedy ju nikt nie wie, kim jest,
tosamo narodowa pozwala wyj z tego chaosu.
Pierwszoplanowe miejsce tosamoci narodowej ukazay wspomniane ju badania
przeprowadzone w Polsce przez OBOP w 1988 r. Okrelenie jestem Polakiem" byo wybierane
najczciej (87 proc), nieco czciej nawet ni okrelenia takich podstawowych tosamoci jak
jestem on/mem" (85 proc.) i jestem mczyzn/kobiet" (83 proc.) (Karpiski 1999).
Trzy fale ruchw narodowych i ksztatowania si pastw

narodowych w epoce nowoczesnej
Wiek XIX w historii Europy by wiekiem rozwoju ideologii i aspiracji narodowych, a
take ruchw narodowych. W Polsce by to wiek powsta, a w Europie Wiosny
Ludw i niezliczonych pomniejszych rewolucji o zabarwieniu narodowym. Znaczenie i
si sentymentw narodowych, ktre rozwiny si w tamtym stuleciu, wyranie
ukazaa pierwsza wojna wiatowa.
Do czasu jej wybuchu nie w peni zdawano sobie z nich spraw. W krgach
lewicowych z nadziej, w prawicowych z obaw odnoszono si do ponadnarodowych
solidarnoci
klasowych.
wiziach
czcych
klasy
widziano
zwyciskiego
konkurenta wizi narodowych. Manifest komunistyczny w 1848 roku gosi haso

Proletariusze wszystkich krajw czcie si", a jego twrcy byli przekonani, e tego
rodzaju poczenie niechybnie nastpi. Socjalici francuscy jeszcze w przeddzie
wybuchu wojny wierzyli, e wojny nie bdzie, bowiem francuski robotnik nie bdzie
strzela do niemieckiego, a niemiecki do francuskiego. Byli przekonani, e czca ich
wi, oparta na wsplnych interesach robotniczych, jest znacznie silniejsza od wizi
kadego z nich z kapitalist tej samej co i on narodowoci. Wojna wybucha,
robotnicy strzelali do siebie.
Koniec tej wojny przynis fal konstytuowania si nowych pastw narodowych.
Zmienia si mapa Europy. Koczcy wojn traktat wersalski uwzgldni aspiracje
narodowe wielu grup etnicznych i uzna prawo narodw do samostanowienia.
Rozpady si wieloetniczne pastwa dynastyczne i na pnocy oraz poudniu
wschodniej
czci
Europy
powstay
nowe
pastwa
zaspokajajce
aspiracje
narodowe wielu zbiorowoci.

Druga fala konstytuowania si nowych pastw, dcych z mniejszym lub
wikszym powodzeniem do realizacji wyksztaconego w Euro-
250
pie wzoru pastwa narodowego, wystpia po drugiej wojnie wiatowej i bya

rezultatem dekolonizacji Azji i Afryki.
Trzeci fal ruchw narodowych moemy obserwowa wspczenie. Pojawiy si
wraz z upadkiem panowania komunistycznego w wielonarodowych pastwach.
Dramatyczne przejawy tych ruchw widzielimy na terenie byej Jugosawii oraz w
niektrych republikach dawnego Zwizku Radzieckiego (Czeczenia). W innych jego
czciach denie do samodzielnoci poszczeglnych republik zaznacza si te
wyranie, chocia nie tak dramatycznie.
Wspczenie pragnienie wasnego pastwa przejawia coraz czciej i to coraz
mniejszych zbiorowoci. Wedle ustale Organizacji Narodw Zjednoczonych, gdyby
wszystkie grupy etniczne w skali wiata uzyskay pen niepodlego, przed
budynkiem ONZ trzeba by powiesi pi tysicy odrbnych flag (Burszta 1998: 143).
Dla niektrych jest to powany, budzcy niepokj problem; niepokoj si
moliwoci destabilizacji obecnej rwnowagi politycznej wiata, jak rwnie tym, e
s to czsto zbiorowoci zbyt mae, aby mogy uczestniczy w midzynarodowym
wspzawodnictwie w roli samodzielnych podmiotw (Rakowska-Harmstone 1997).
5. Pastwa wielonarodowe i narody wieloetniczne

Procesy narodotwrcze, niezalenie od tego, jak przebiegay w poszczeglnych
krajach, niemal nigdzie nie doprowadziy do powstania pastw narodowych
jednolitych pod wzgldem etnicznym i narodowociowym. Nie s jednolite nie tylko
te pastwa narodowe, ktre rozwiny si z wczeniejszych pastw terytorialnych i
dynastycznych, ale take te, ktre powstay w wyniku de do suwerennoci
politycznej grup etnicznych, przeksztacajcych si w narody. Wikszo pastw to
etniczne mozaiki, ktre prawie w kadym wypadku maj inne wzory. Mona jednak
wskaza cztery podstawowe wtki tych wzorw, ktre w poszczeglnych przypad
kach najrozmaiciej si ze sob splataj.
pastwach
narodowych,
rozwinitych
wczeniejszych
pastw
terytorialnych, tosamo narodowa powstawaa jako nowa jako. Tworzya si na

podstawie wsplnych dziejw i ksztatujcej si wsplnoty kultury symbolicznej.
Nadbudowywaa si nad regionalnymi rnicami etnicznymi, czsto nie niwelujc
ich. Niekiedy mimo zachowania ostrych rnic, powstawaa harmonijna cao, jak to
si stao w przypadku Szwajcarii. Kiedy indziej podziay i antagonizmy pozostaway
ywe, tak jak w przypadku Kastylii i Katalonii w Hiszpanii, ktre dzieli nie tylko od
mienne widzenie przeszoci Hiszpanii (Goward, b.d.w.) oraz silne po-
Rozdzia XI. Nard
251
czucie odrbnoci, ale i ostry antagonizm. Podobnie ostry antagonizm wystpuje w

Belgii midzy Walonami i Flamandami.
Jest jeszcze trzecia moliwo, ktrej przykadem jest Francja. We francuskim
narodzie obywatelskim zrodzonym wraz z rewolucj, regionalne rnice kulturowe i
zwizane z nimi niechci mimo usilnych stara nie ulegy zatarciu, a co najwyej
wyciszeniu i upieniu. Normandia, Bretania, Prowansja, Okcytania, nie mwic ju o
kraju Baskw, nigdy nie utraciy poczucia odrbnoci. W ostatnim dziesicioleciu
tosamoci regionalne zaczy oywa. Rozbudowano lokalne uczelnie, powoano
Akademi Jzyka Baskijskiego, powstay Rady Kulturalne Kraju Baskw i Bretanii, a
take Instytut Studiw Okcytanii. W 1999 roku Francja podpisaa Europejsk Kart
Jzykw Regionalnych i Mniejszociowych. Jest to rwnoznaczne z uznaniem, e
francusko moe by wyraana nie tylko po francusku, ale take po korsykasku
czy bretosku.
Wyrazem akceptacji rnic regionalnych jest uchwalona w 1992 roku Europejska
Karta Jzykw Regionalnych i Mniejszociowych. W 95 punktach zobowizuje ona
rzdy do zagwarantowania nauki jzyka regionalnego w szkoach pastwowych,
dwujzycznoci w sdach i urzdach, wspomagania rozwoju kultury w miejscowym
jzyku. Decyzje, ktrych jzykw ma to dotyczy i ktre tym samym maj by uznane
za cz dziedzictwa jzykowego narodu, pozostawiono poszczeglnym pastwom.
Sygnatariusze nie musz wprowadza w ycie wszystkich jej punktw, mog
ograniczy si do 35 z nich. Do roku 2000 Kart podpisao ponad dwadziecia pastw
europejskich (Kruczkowska 1999; Janusz, Bajda 2000).
Pastwa narodowe, bdce realizacj de do suwerennoci grup etnicznych
uzyskujcych wiadomo narodow, powstaway czsto na obszarach, na ktrych
zamieszkiway, i to od dawna, take inne grupy etniczne. Bywao i tak, e w
rezultacie porozumie midzynarodowych granice midzy pastwami zostaway
wykrelone w sposb, ktry nie pokrywa si z granicami ziem zamieszkaych przez
czonkw ssiadujcych narodw. W rezultacie cz ich znajdowaa si na
terytorium ssiedniego pastwa.
W tego rodzaju sytuacjach zbiorowoci odmienne etnicznie od dominujcej
zbiorowoci narodu pastwowego okrelane s najczciej mianem mniejszoci
narodowych. Jest to wyrazem akceptacji tego, e cz obywateli danego pastwa
przynaley do innego narodu. Mniejszoci narodowe skupione s najczciej na
terenach przygranicznych. Ich czonkowie maj zazwyczaj silne poczucie odrbnoci i
rozwinit wiadomo narodow, wspieran kontaktami z macierzystym krajem.

Prawa mniejszoci chronione s przez pakty i organizacje midzynarodowe.
Problem stosunku do mniejszoci narodowych pojawi si w okre-
252
sie midzywojennym, kiedy to traktat wersalski powoa do ycia wiele nowych

pastw, silnie zrnicowanych narodowociowo (w Polsce mniejszoci narodowe
stanowiy 31 proc. ludnoci). W tej sytuacji pojawio si doniose pytanie: Czy nowe
bd gruntownie przeobraone organizmy pastwowe stan si wspln ojczyzn
caej ludnoci, ktra w czci wbrew wasnej woli znalaza si w granicach tych
krajw, czy te jako pastwa narodowe zostan ziemiami ojczystymi wikszoci na
rodowych, to znaczy narodw pastwowych, li tylko tolerujcych pozostaych
wspobywateli nalecych do grup mniejszociowych?" (Chlebowczyk 1989: 428).
Ochrona prawa mniejszoci moe by interpretowana dwojako:
Po pierwsze, jako ochrona przed represjami i dyskryminacj jednostek ze wzgldu
na ich przynaleno narodow, ktra nie wyklucza polityki asymilacyjnej, nawet
agresywnej.
Po drugie, jako ochrona warunkw umoliwiajcych zachowanie tosamoci
narodowej danej mniejszoci.
Zazwyczaj
przedstawiciele
narodu
panujcego
zwolennikami
pierwszej
interpretacji praw mniejszoci, natomiast przedstawiciele mniejszoci narodowych drugiej. Ci ostatni nie maj ochoty na asymilacj i dopominaj si o nauczanie
wasnego jzyka w szkoach, a nawet o szkoy we wasnym jzyku, o dwujzyczno
urzdw na zamieszkaych przez siebie terenach i dwujzyczne nazwy miejscowoci.
Zazwyczaj nie przeszkadza to im by lojalnymi obywatelami pastwa, w ktrego
granicach yj. Bywa, e uczestnicz w jego yciu politycznym, majc swoje partie i
swoich posw w parlamencie (na przykad w Polsce ma ich mniejszo niemiecka).
Znaczne zrnicowanie rynkw pracy w poszczeglnych krajach, istnienie
pastw naruszajcych w sposb drastyczny prawa czowieka oraz atwo
przenoszenia si z miejsca na miejsce sprzyjaj ruchliwoci ludzi. Wielu z nich
porzuca swj kraj i rusza w wiat, bd to w poszukiwaniu bezpieczestwa, bd
lepszych warunkw ycia. W wielu krajach europejskich pojawiaj si coraz
liczniejsi imigranci, ktrzy czsto w sposb jaskrawy rni si od ludnoci
rodzimej. Rni si kultur, religi, a bywa, e i wygldem (na przykad Turcy w
Niemczech). Najczciej wykonuj najniej kwalifikowane i najgorzej opacane prace,
ktrych rdzenni mieszkacy nie maj ochoty podejmowa.
Imigranci maj rny stosunek do kraju nowego osiedlenia. Jedni z nich pobyt
w nim traktuj jako tymczasowy i maj zamiar powrci do wasnej ojczyzny po
zgromadzeniu rodkw pozwalajcych na dostatniejsze w niej ycie. Inni nie myl o
powrocie. Ci, ktrzy nie chc wraca do wasnego kraju, pragn uzyska
obywatelstwo
pastwa,
ktrym
towarzyszy ch zmiany wasnej
mieszkaj.
Jednake
pragnieniu
temu
Rozdzia XI. Nard
253
tosamoci, stopienia si z narodem, wrd ktrego yj, i penej asymilacji

kulturowej. Inni natomiast pragn rwnouprawnienia politycznego w postaci
obywatelstwa danego pastwa przy jednoczesnym zachowaniu wasnej tosamoci
etnicznej.
Pastwa
czsto
broni
si
przed
stabilizowaniem
enklaw
etnicznych
powstajcych w rezultacie napywu imigrantw. Czyni to, obwarowujc uzyskiwanie

obywatelstwa rnymi warunkami, niekiedy trudnymi do spenienia. Jednak nie
likwiduje to problemu, albowiem nawet nie majc obywatelstwa, imigranci latami
przebywaj legalnie w kraju osiedlenia i z kadym rokiem coraz mocniej w nim si
zakorzeniaj. Chcc nie chcc, wspczesne
pastwa
europejskie
stopniowo
przeobraaj si w pastwa wieloetniczne.

O zbiorowociach etnicznych, powstaych w rezultacie napywu emigrantw, mwi
si czasem jako o grupach etnicznych, czasem jako o mniejszociach narodowych.
Panujc tendencj jest uznawanie za mniejszoci narodowe takie mniejszoci,
ktre utosamiaj si z narodem majcym wasne pastwo, a pozostae - za
etniczne.
Czwarty, bardzo specyficzny wzr wieloetnicznoci wystpuje w Stanach
Zjednoczonych Ameryki. W przypadku mniejszoci narodowych czy imigranckich
grup etnicznych w pastwach europejskich wszystkie one istniej obok jakiej
dominujcej wikszoci narodowej, ktrej prymat uzasadnia historia. Dzieje
wskazuj, e to ona od ich zarania yje na tym obszarze i ona przed wiekami
stworzya
pastwo
lub
czasach
pniejszych
uzyskaa
je
dziki
zdeterminowanemu deniu do niepodlegoci. Wikszo ta okrela charakter

pastwa narodowego (francuskie, polskie, niemieckie etc.) i uwaa, e jest ono, a w
kadym razie powinno by jej i tylko jej wasnoci. Mniejszoci narodowe i od
mienne grupy etniczne traktuje jako obcych", ktrzy z racji tej obcoci musz by
jej podporzdkowane, a ich prawa mog pochodzi tylko z jej nadania.
Specyfika USA polega na tym, e jest to kraj samych imigrantw. Rdzenni
mieszkacy, Indianie, zostali bd wytpieni, bd zamknici w rezerwatach. Kraj
zasiedlili przybysze z rnych czci wiata, gwnie z Europy i Afryki. Byli
wyznawcami rozmaitych religii, mwili rnymi jzykami i mieli rne obyczaje, a
nawet kolory skry. Wszyscy koniec kocw stali si obywatelami tego samego
pastwa.
Sdzono ongi, e z biegiem czasu caa ta mieszanka grup etnicznych stopi si w
jedn cao w tyglu pastwa amerykaskiego. Czas pokaza, e obraz Ameryki jako
tygla (melting-pot) jest faszywy. W ostatnich dziesicioleciach okazao si, e
odrbnoci etniczne nie tylko nie sabn, ale zaczynaj by uwaane za warto i u
przedstawicieli rnych grup etnicz-
254
nych oywa zainteresowanie wasnymi korzeniami. W rezultacie przestano mwi o

tyglu", a zaczto o mozaice".
Dla Stanw Zjednoczonych charakterystyczne jest to, e ywej wiadomoci
etnicznej poszczeglnych grup towarzyszy wsplna amerykaska wiadomo
narodowa.
USA
przykadem
narodu
wieloetnicznego.
Amerykaska
wiadomo narodowa to w znacznej mierze wiadomo przynalenoci do

pastwa, ktre
prawdziwie)
jest przez jego obywateli postrzegane
jako
przykad
demokracji
(mniej
lub
bardziej
doskonaej, jako rzecznik i obroca
demokracji oraz sprawiedliwoci na caym wiecie.

Tradycja narodu amerykaskiego bdca podstaw takiej jego wiadomoci to
tradycja ksztatowania tej demokracji. Ale nie tylko. To rwnie tradycja pionierw
w trudzie i znoju zagospodarowujcych coraz dalsze i dziksze tereny midzy
Atlantykiem a Oceanem Spokojnym. To take wiara w istnienie specyficznie
amerykaskiego
zespou
wartoci,
do
ktrych
naley
indywidualizm,
przedsibiorczo, sukces, konkurencja. To take pewne elementy kultury masowej,

ktre symbolizuj Ameryk, takie jak hamburgery i coca-cola. W Stanach
Zjednoczonych nad rnicami etnicznymi nadbudowana zostaa i nadbudowaa si
warstwa wsplnej kultury symbolicznej, w ktrej centrum znajduj si wprawdzie
wartoci polityczne, ale nie wypeniaj caej jej przestrzeni.
Obywatele tego kraju, bdc Amerykanami, nie wyrzekaj si swojej etnicznoci.
S Hiszpano-Amerykanami, Polako-Amerykanami, Szwedo-- Amerykanami czy te
Afrykano-Amerykanami. Chocia przybyli z najrozmaitszych zaktkw wiata i wiele
ich rni, czy ich wiara w to, e razem stworzyli Ameryk i okrelili jej ksztat
wspczesny. Wierze tej nie przeszkadza fakt, e zrnicowanie etniczne jest jednym
z istotnych wymiarw nierwnoci spoecznych w USA. Szczyt etnicznej hierarchii
zajmuj tak zwani WASP {White Anglo-Saxon Protestant), czyli biali anglosaksoscy
protestanci.
Zespoleniu zbiorowoci etnicznych w USA sprzyja to, e nie tworz w tym kraju
rozlegych i zwartych jednostek terytorialnych. Wag tego czynnika uzmysawia
przykad Kanady podzielonej na cz angielsk i francusk. Francuski Quebec ma
bardzo
wyrane
poczucie
odrbnoci
wystpuj
tam
separatystyczne wraz z deniem do utworzenia wasnego pastwa.
silne
tendencje
Konflikty etniczne
Mozaiki narodowociowe i etniczne wspczesnych organizmw pastwowych s
potencjalnym rdem rnego rodzaju konfliktw, ktre staj si podoem
ruchw narodowych. W XX wieku ruchy te stay
Rozdzia XI. Nard
255
si potn si polityczn i podstawowym rdem zaburze, czsto gwatownych

i krwawych, tak w poszczeglnych pastwach, jak i na wiecie. Wiele wskazuje na
to, e nie inaczej bdzie i w nastpnym stuleciu.
Skada si na to wiele powodw. Podstawowa przyczyna tkwi w tym, e z
odrbnociami etnicznymi wi si silne emocje towarzyszce wszelkim podziaom
na swoich" i obcych". Emocje te atwo si rozpalaj i nietrudno je wznieca. Jest
to tym atwiejsze, im ostrzej zarysowana jest granica midzy swoimi" a obcymi", to
jest im wicej przeciwiestw zbiega si po obu jej stronach. Fundamentem
pokojowych stosunkw religijnych i jzykowych w pastwie szwajcarskim jest fakt,
e granice polityczno-administracyjne, jzykowe i wyznaniowe wzajemnie si ze sob
krzyuj" - pisze szwajcarski historyk (Altermatt 1997: 102).
Emocje te rozpalaj si najczciej w toku walki yjcych w jednym pastwie
rnych grup etnicznych o dostp do zasobw i przywilejw, a take o utwierdzenie
swojej hegemonii lub poszerzenie autonomii. Moe to ostatecznie doprowadzi do
rozpadu pastwa. Czy do tego dojdzie, w duej mierze zaley od polityki pastwa.
Cytowany
historyk
szwajcarski
twierdzi,
unifikujcym
pastwie
centralistycznym narody przejawiaj tendencje odrodkowe, natomiast jeeli w

pastwie zostaje wprowadzona konstytucja federalistyczna - dorodkowe (Altermatt
1997: 103).
Uczucia wrogoci midzy zbiorowociami etnicznymi s take rozpalane przez
czsto pozbawionych skrupuw politykw, w ktrych rkach staj si potn
broni. Wykorzystuj oni etniczne symbole i emocje dla uzyskania i umocnienia
swojej wadzy politycznej. Jest to tym atwiejsze, e bardzo czsto wsplnoty
etniczne maj powody, by czu si pokrzywdzone przez tych bd innych obcych".
Czasami ich krzywdy s krzywdami doznanymi w przeszoci, kiedy indziej s
wynikiem dyskryminacji wspczesnej, a bywa, e w jednym i drugim przypadku
s krzywdami wyimaginowanymi, co nie przeszkadza, e s rwnie ywo
odczuwane jak krzywdy rzeczywiste (Rakowska-Harmstone 1997: 118).
Wiele najnowszych bada problematyki etnicznoci wskazuje, e elity walczce o
wadz, presti i pienidze szukaj poparcia (i znajduj je) w zbiorowociach
etnicznych i narodowych. W wiecie, w ktrym trudno jest zdoby dostp do
ograniczonych zasobw, natomiast atwo si komunikowa, etniczne symbole i
rozrnienia nadaj si do wykorzystywania na rzecz mobilizowania do realizacji
partykularnych celw i koordynacji interesw. Pozwalaj skupia rnych ludzi pod
jednym sztandarem (Smith 1986: 9).
256
6. Zawite drogi ksztatowania si nowoczesnych narodw:

przykad Polski
Mimo istnienia oglnych prawidowoci procesw prowadzcych do powstania
nowoczesnych narodw jako wsplnot zarwno o charakterze etniczno-kulturowym,
jak i politycznym, w przypadku kadego z nich procesy te miay swoisty przebieg.
Podstawow, cho nie jedyn osobliwoci ksztatowania si nowoczesnego narodu
polskiego jest to, e przebiegao ono obiema drogami: najpierw od pastwa do
narodu w okresie Pierwszej Rzeczypospolitej, a nastpnie od narodu do pastwa w
okresie zaborw.
Od pastwa do narodu
W pocztkowej fazie tworzenia si narodu w obrbie pastwa wystpuj trzy
procesy, ktre w kadym indywidualnym przypadku maj rny przebieg i rne
tempo, a take najrozmaiciej si na siebie nakadaj i ze sob splataj:
Ksztatowanie
si zbiorowoci ponadplemiennej i ponadregionalnej w obrbie
okrelonego terytorium, ktrego granice s pocztkowo niewyrane, a kiedy si

ju ustal, to nigdy raz na zawsze. Zmieniaj si wskutek rnych posuni
politycznych i wojen z ssiadami, w ktrych rezultacie zostaj przyczane jakie
nowe ziemie bd tracone dotychczas posiadane.
Ksztatowanie
si wiadomoci przynaleenia do takiej zbiorowoci, ktrej istot
postrzega si wci jako tak sam niezalenie od zmiany granic nalecego do

niej terytorium.
Ksztatowanie
si okrele odnoszonych do tego typu zbiorowoci, pojawianie
si pojcia narodu oraz historyczne przemiany jego treci, jak rwnie treci
wiadomoci narodowej.
W ksztatowaniu si narodu polskiego pod politycznym dachem pastwa mona
wyrni trzy okresy:
powstania
pastwa i ksztatowania si szlacheckiej rzeczypospolitej do koca
XVI wieku,
rozkwitu rzeczypospolitej szlacheckiej,
prb reformy ustroju pastwa u schyku XVIII wieku w sytuacji zagroenia jego
niepodlegego bytu.
Powstanie pastwa i ksztatowanie si szlacheckiej rzeczypospolitej.

Pocztkiem Polski historycznej jako caoci ponadplemiennej byo pastwo Mieszka
I, ktry zjednoczy znaczn cz ziem midzy Wis
Rozdzia XI. Nard
257
a Odr. Od nazwy jednego z zamieszkujcych je plemion, Polan, wzia si nazwa:

Polska.
W 966 roku Mieszko przyj chrzest. Chrzest wadcy oznacza przyjcie
chrzecijastwa przez kraj, w ktrym panowa i ktry zgodnie z wczesnymi normami
uwaany by za jego wasno. Jego syn i spadkobierca, Bolesaw Chrobry, zosta
uznany przez cesarza Ottona III za wadc chrzecijaskiego godnego korony, ktr
otrzyma pniej z rk papiea. Oznaczao to uznanie suwerennoci nowego
pastwa. Oba te wydarzenia wyznaczyy miejsce Polski na mapie chrzecijaskiej
Europy.
Przyjcie przez Polsk chrzecijastwa w zachodniej, rzymskiej, a nie wschodniej,
bizantyjskiej wersji zwizao j z krgiem kultury europejskiej. Jednake nie tylko na
tym polega znaczenie tego aktu. Wprowadzenie do Polski chrzecijastwa oznaczao
pojawienie si nowego elementu wicego j w cao. Wrd ludzi jednej wiary
powstaway warunki do ujednolicania si obyczajw, systemw wartoci i wizji
wiata. Chrzecijastwo oznaczao te pojawienie si na ziemiach polskich ko
cielnego, scentralizowanego systemu organizacyjnego. Chrystianizacja Polski bya
dugim procesem, ktry w wieku XIII uleg gwatownemu przyspieszeniu, a parafia
staa si podstawow jednostk terytorialn (Samsonowicz 1996: 41).
Wprawdzie wczesne pastwo polskie byo wasnoci wadcy, ale aden z nich nie
mg rzdzi bez wsparcia ludzi, ktrzy razem z nim brali udzia w wyprawach
wojennych i uczestniczyli w rozszerzaniu granic pastwa, a take pomagali mu w
tworzeniu jego wewntrznej organizacji. Rodzio to wrd nich poczucie, e
pastwo jest take ich wasnoci. Pochodzili oni nie tylko z jednego plemienia Polan
(Samsonowicz 1996: 19).
Do powstawania wizi pastwowej jako wizi ponadplemiennej w sposb znaczcy
przyczyniay si opowieci o dawniejszych wyprawach wojennych, wyczynach i
dokonaniach. Na przeomie XI i XII wieku powstaa pierwsza pisana kronika Galia
Anonima, w ktrej opowie o wydarzeniach zwizanych z rodowodem Polakw
uoona zostaa w cig chronologiczny. Pojawia si historia, a wraz z ni nowy
rodzaj wizi grupowej w postaci wsplnej przeszoci oraz uprawomocnienie
pastwa nie tylko w przestrzeni, ale i w czasie.
W wieku XII zbiorowo pastwow cementowaa ju wsplna dynastia, wsplna
wielka historia i wsplne prawo (Samsonowicz 1996: 29).
Proces konsolidacji pastwa zosta przerwany w kocu XIII wieku przez rozbicie
dzielnicowe i podzia kraju na wiele ksistw. Po blisko stu latach zadanie ich
zjednoczenia i ponownej budowy pastwa zostao podjte przez Wadysawa
okietka i kontynuowane przez jego nastpcw.
258
Jaki ostateczny ksztat terytorialny bdzie miao pastwo polskie, a w

konsekwencji, z jakich zbiorowoci uksztatuje si nard polski, nie byo z gry
przesdzone. Nie tylko nie byo wiadomo, czy ksistwa lskie i pomorskie stan si
czci Polski, czy te zachowaj odrbno i uksztatuj si w nich odrbne
narody, ale rwnie niejasna bya przyszo Mazowsza, dzi postrzeganego jako
serce Polski.
Mazowsze, chocia hodowniczo zwizane z krlem Polski, dugo utrzymywao
swoj odrbno. Bya ona tak wielostronna i tak daleko posunita, e historycy
mwi wrcz o przesankach tworzenia si narodu mazowieckiego" (Samsonowicz
1989). Mazowsze miao odrbny byt pastwowy, odmienne ksztaty gospodarki,
inn ni Korona struktur spoeczn, wasne prawa, obyczaje, nawet odrbny
dialekt. Dla Mazurw byy to czynniki utrzymujce ich poczucie odrbnoci [...].
Dodatkowym czynnikiem separatyzmu by [...] pogardliwy stosunek mieszkacw in
nych ziem polskich". Wprawdzie panowie wielkopolscy i maopolscy uwaali
Mazowsze za cz polskiego krlestwa, ale dla dalszych ssiadw - mieszkacw
Prus Krlewskich, Litwy, take dla Wgier, Krzyakw, cesarza - Mazowsze byo
krajem odrbnym, rnym od Polski" (Samsonowicz 1994: 242).
Wcielenie Mazowsza do Korony nastpio dopiero w 1526 roku. Mazowsze
przystao na zjednoczenie w zamian za dopuszczenie jego mieszkacw o niejasnej
pozycji midzy rycerstwem a chopstwem do przywilejw, jakimi cieszya si w
Koronie szlachta (w innych czciach Polski ludzie o podobnej pozycji zasilali
najczciej stan chopski). W ten sposb proces tworzenia si odrbnego narodu
mazowieckiego zosta przerwany (Samsonowicz 1994: 242).
W XV i XVI wieku jest ju w Polsce wiadomo jednego ciaa krlestwa polskiego"
istniejcego ponad podziaami etnicznymi i regionalnymi. Do ciaa" tego si
naleao i w konsekwencji byo Polakiem ze wzgldu na zamieszkiwanie na jego
terytorium i podleganie wadzy jego krlw. (Pewien drukarz niemieckiego
pochodzenia nazywa siebie Polakiem wmieszkanym"; Tazbir 1998: 101). Takie
rozumienie bycia Polakiem" nie przeszkadzao jednoczesnemu identyfikowaniu si
ze wsplnotami regionalnymi, a nawet etnicznymi. Znanym i czsto cytowanym
przykadem jest pewien szesnastowieczny kanonik, ktry zwyk by podpisywa si
jako natione Polonus, gente Ruhenus, origine Judaeus (Tazbir 1998: 92). Rwnie
czsto cytowany jest Dymitr Solikowski, ktry w 1573 roku pisa: W krlestwie
splnym siedzi Polak, Litwin, Prusak, Rusak, Mazur, mudzin, Inflant, Podlaszanin,
Woyczyk, Kijowianin" (Tazbir 1998: 101). wczenie tego rodzaju okrelenia

odnosiy si do mieszkacw poszczeglnych regionw bez wzgldu na ich
tosamo etniczn, tak jak j dzisiaj rozumiemy.
Rozdzia XI. Nard
259
U schyku redniowiecza rwnolegle z ksztatujcym si polskim narodem

politycznym zaczyna ksztatowa si polski nard etniczno-kulturowy. Symptomem
tego procesu jest ekspansja jzyka polskiego, ktry ju w XV wieku pojawia si w
dokumentach takich jak ksigi ziemskie i zapisy sdowe (Samsonowicz 1996: 62).
W miar rozwoju dziaalnoci handlowej wymagajcej kontaktw z klientem
mwicym po polsku, jzykiem tym zaczynay posugiwa si elity mieszczaskie, co
prowadzio
do
zaniku
ich
niemieckiego
charakteru,
znamionujcego
je
redniowieczu. Jeli nawet nie polonizoway si, to w kadym razie upowszechniaa

si wrd nich znajomo miejscowego jzyka i obyczaju (Mczak 1996b: 99).
Stopniowo rodzia si wiadomo roli jzyka jako elementu cznoci i czynnika
wyodrbniajcego zbiorowo. Co wicej, tak wyodrbniana zbiorowo zaczynaa
by kojarzona z pojciem narodu. W sowniku Jana Mczyskiego z 1563 roku
aciskie sowo natio tumaczono jako rodzaj, pokolenie, te lud, ktrej krainy albo
krlestwa, zwaszcza ktry jest jednego jzyka" (Samsonowicz 1989: 148).
Wiek XVI to rwnie wiek narodzin literatury w jzyku polskim. Wiek Reja i
Kochanowskiego, ktrych dziea weszy na stae do kanonu polskiej kultury
narodowej.
Kroniki historyczne, poczwszy od kroniki Wincentego Kadubka z przeomu
XII i XIII wieku, wzmacniay zbiorow tosamo opart na wsplnocie dziejw.
Rzeczpospolita szlachecka. Osobliwoci ksztatowania si polskiego narodu pod
dachem pastwa byo to, e w czasach nowoytnych przebiega on w pastwie o
bardzo szczeglnym ustroju.
W krajach Europy Zachodniej panowa w tym okresie absolutyzm. Monarchie
absolutne sprzyjay procesom narodotwrczym, dziaajc na rzecz unifikacji
zamieszkujcych na ich terenie zbiorowoci, i to w dwojaki sposb.
Po pierwsze, osabiay podziay terytorialne, wic ze sob rne regiony przez
rozbudowywany centralny aparat administracyjny i fiskalny. Po drugie, zmniejszay
przepa midzy mieszczastwem a szlacht. W subie przy dworze i w
biurokratycznym aparacie wadzy spotykay si elity szlacheckie i mieszczaskie. We
Francji pojawi si nawet nowy rodzaj szlachty, szlachty urzdu" (noblesse de robe),
w odrnieniu od szlachty rycerskiej" {noblesse d'epee).
Absolutyzm prowadzi nadto polityk gospodarcz sprzyjajc emancypacji miast
i mieszczastwa. W monarchiach scentralizowanych wadza oglnie nastawiona
bya na niwelowanie rnic, widzc w nich potencjalne rdo oporu.
260
Inaczej dziao si w Polsce, ktra bya dziwolgiem ustrojowym w wczesnej

Europie. W Polsce nie byo absolutyzmu, ale demokracja szlachecka. W tym ustroju
czynnikiem umacniajcym zwizki rnych ziem i regionw z pastwem nie bya sia
centralnej wadzy, ale przywileje szlacheckie, ktre przysugiway wszystkim
szlachetnie urodzonym" bez wzgldu na ich regionalne i etniczne pochodzenie.
Przywileje szlacheckie dziaay na rzecz terytorialnego scalania pastwa, ale
jednoczenie rozbijay yjc w jego granicach zbiorowo, pogbiajc przepa
midzy szlachetnie urodzonymi" a reszt mieszkacw kraju. Jzyk i obyczaje ludu,
take jego wyznanie (ktre w postaci katolicyzmu stao si w XVII wieku
dodatkowym wyznacznikiem przynalenoci do narodu polskiego) nie interesoway
szlachty.
Mimo to a do schyku XVI wieku nard by pojmowany jako pewna zbiorowo
ludzka zamieszkaa na wsplnym terytorium, ogarniajca te grupy ludnoci, ktre
maj wsplny obyczaj i przeszo historyczn oraz posuguj si tym samym
jzykiem" (Tazbir 1998: 87). Byo to moliwe z tego wzgldu, e do czasw unii
lubelskiej pastwo polskie obejmowao obszary zamieszkane w przewaajcej
mierze przez ludno o polskim charakterze etnicznym, a w kadym razie mwic
po polsku.
Zmian przyniosa w 1569 roku unia lubelska. Poczenie Wielkiego Ksistwa
Litewskiego z Koron wizao si z przyznaniem przywilejw polskiej szlachty
bojarom litewskim i ruskim. Podziay etniczne i stanowe skrzyoway si, a wraz z
nimi i dwa rodzaje tosamoci, z ktrych waniejsza dla szlachty bya tosamo
stanowa; zreszt z biegiem czasu szlachta spoza Korony ulega polonizacji. Powsta
szlachecki nard polski.
Bya to wsplnota polityczna, obejmujca tych i tylko tych, ktrzy cieszyli si
peni praw politycznych; bya ich zreszt cakiem spora rzesza. Dla koca XVIII
wieku szacuje si j na 8-10 procent populacji. Oznacza to, e taki odsetek
mieszkacw kraju mia prawa wyborcze, z czym czy si szeroko rozwinity
samorzd terytorialny (Tazbir 1998: 58-59).
Dla porwnania warto wskaza, e we Francji w latach 1831-1846 prawo
wyborcze miao 1,5 procent ludnoci, a w Anglii w 1832 roku 3,2 procent.
Oczywicie, w szlacheckiej Polsce pozycja wyborcy bya pozycj przypisan,
wynikajc z urodzenia, natomiast w dziewitnastowiecznych krajach europejskich
bya pozycj osigan, zwizan z cenzusem majtkowym. Jest to zasadnicza rnica
jakociowa. Niemniej zestawienie to jest uyteczne dla zdania sobie sprawy z tego,
jak znaczna cz ludnoci miaa w dawnej Polsce prawa wyborcze.
Szlachcic polski by wysoce upolityczniony. Mia moliwo wybierania i bycia
wybranym posem do sejmiku i sejmu oraz uczestniczenia w elekcjach krlw, co
wcigao go w krg spraw publicznych. Byy one
Rozdzia XI. Nard
261
najczstszym tematem rozmw przy okazji najrniejszych zjazdw rodzinnych i

spotka towarzyskich. W edukacji szlacheckiej kadziono nacisk na elementy
niezbdne w karierze politycznej, rozwijanej najczciej w skali powiatu czy
wojewdztwa (Tazbir 1998: 68).
Wytworzya
si
take
szlachecka
elita
polityczna
wykazujca
ywe
zainteresowanie sprawami publicznymi przekraczajcymi partykularne interesy

szlachty
danego
regionu
(Mczak
1996b:
109).
Zrodzio
si
pojcie
rzeczypospolitej, rozumianej nie jako forma rzdu, ale polityczna i spoeczna

organizacja obywateli, ktra ma na celu wsplne dobro. Dla politykw szlacheckich
Polska bya czym wielkim, posiadanym wsplnie [ale tylko przez szlacht - BS], o co
naleao si troszczy i poczuwa do odpowiedzialnoci. I ten wanie organizm
polityczny nazwali rzecz-pospolit" (Tazbir 1998: 65). Wyksztacio si pojcie
suwerennoci ludu, ale rozumianego jako og szlachty, silnie zreszt ekonomicznie
rozwarstwionej.
Kultura szlachecka przeniknita bya gorcym patriotyzmem. Patriotyzm ten mia
jednak ciemne oblicze. Obrona Polski oznaczaa nie tylko obron jej niezawisoci
przed zagroeniami zewntrznymi, ale rwnie obron jej ustroju, ktrego istot
byy przywileje szlacheckie. Ustrj ten by postrzegany jako podstawowy wyrnik
polskoci. Zagroeniem, przed ktrym naleao go broni, byy zarwno prby
wzmocnienia wadzy krlewskiej, jak i denia emancypacyjne innych stanw.
Politycznemu narodowi szlacheckiemu zaczto nadawa zabarwienie etniczne,
przywoujc czy te wrcz konstruujc mit jego odmiennego, sarmackiego
pochodzenia. Mit ten sprzyja konsolidacji stanu szlacheckiego i pogbia przepa
midzy szlacht a reszt ludnoci. Do Sarmatw mg by sporadycznie zaliczony
mieszczanin, ale nigdy chop (Tazbir 1998: 91). Z czasem Sarmatw zaczto
utosamia z Polakami, co oznaczao postawienie znaku rwnoci midzy Polakiem a
szlachcicem. Takiemu utosamianiu pomagaa spoeczna i ekonomiczna pozycja
cho-pw-poddanych, ktra sprzyjaa wytwarzaniu si wrd nich przekonania o
wasnej etnicznej odmiennoci, co zreszt na niektrych terenach byo prawd, na
przykad na Litwie. Zasadne czy nie, utosamianie Polaka i pana miao na wsi
bardzo dugi ywot, duszy ni Polska szlachecka.
Schyek rzeczypospolitej szlacheckiej. Okres reform i zagroenia niepodlegego
bytu pastwowego. W kocu XVIII wieku dla wielu wiatych ludzi w Polsce stao si
jasne, e jej ustrj jest anachronizmem i bez jego zasadniczego zreformowania

pastwo polskie nie utrzyma si. W publicystyce tego okresu, argumentujcej na
rzecz reform, wystpuje zarwno polityczne, jak i etniczno-kulturowe rozumienie
narodu. Polityczne rozumienie narodu jako wsplnoty obywateli czyo si z kwe-
262
stionowaniem monopolu szlachty na posiadanie praw politycznych i domaganiem

si przyznania ich take pozostaym mieszkacom kraju, w pierwszej kolejnoci
mieszczanom.
Zakwestionowanie
dotychczasowej
formy
ustrojowej
pastwa
oznaczao zaprzestanie traktowania jej jako podstawowej cechy okrelajcej

polsko, co czynili ideolodzy szlacheccy.
U pisarzy owieceniowych pojawia si etniczno-kulturowe pojcie narodu, ktre
uzasadnia dopominanie si o zniesienie poddastwa chopw i wzicie ich w opiek
prawa jako czonkw tego samego narodu.
Pojcie narodu jako zbiorowoci wykraczajcej poza stan szlachecki zaznaczyo si
w Konstytucji 3 Maja. W rozdziale mwicym o armii narodowej stwierdza si, e
wszyscy obywatele s zobowizani do obrony ziemi ojczystej, co traktowane jest
jako wiadectwo, e ustawodawcy mieli ju na myli cay nard w nowoytnym tego
sowa znaczeniu" (Tazbir 1998: 103).
U schyku XVIII wieku istniao ju pojcie Polski jako wartoci naczelnej. W imi jej
dobra, w imi utrzymania jej niezawisego bytu domagano si od szlachty ustpstw i
wyrzecze. Wykazywano jej, e nie jest caym narodem, ale tylko jednym jego
stanem.
Od narodu do pastwa
Przedstawienie procesu formowania si nowoczesnego narodu polskiego po utracie
pastwowoci wymaga uwzgldnienia zarwno okresu zaborw, jak i ksztatowania
si etnicznie zrnicowanego niepodlegego pastwa polskiego.
Okres zaborw. W momencie upadku pastwa polskiego pojmowanie Polski jako
jednego ciaa byo ju mocno ugruntowane. Od samego pocztku rozbiory
traktowano jako rozczonkowanie pastwa. Doskonale oddaje to pochodzce z lat
szedziesitych XIX wieku nazwanie Polski mczesko rozsztukowanym ciaem"
(Szwarc 1996: 149-150). Takie postrzeganie Polski wzmacniaa pami o pastwie
polskim istniejcym przez wiele wiekw i majcym ongi czasy wietnoci.
Podzia na czci wczone do rnych organizmw pastwowych kraju
zamieszkanego w znacznej mierze przez ludzi mwicych jednym jzykiem,
majcych podobne obyczaje i wspln przeszo, pozwala dostrzec, e czym innym
jest zbiorowo poczona wizami wsplnej kultury, a czym innym organizacja
polityczna. Dla Polakw rnica ta bya jednoczenie rnic midzy tym co swoje" i
obce". Sprzyjao to pojmowaniu narodu jako wsplnoty gwnie, jeli nie wycznie,
pozapolitycznej.
Rozdzia XI. Nard
263
Dodatkowym
postrzegania
czynnikiem
wiata,
jaki
dziaajcym
na
pocztku
tym
wieku
kierunku
by
rozpowszechni!
nowy
si
sposb
wraz
romantyzmem. Jednym z jego prekursorw by niemiecki filozof, Johann Gottfried

Herder (1744-1803).
Filozofia Herdera legia u podstaw etniczno-kulturowego pojcia narodu, tak jak
idee rewolucji francuskiej u podstaw jego pojcia politycznego. Dla Herdera nard
by
nie
tyle
poddanych
zbiorowoci obywateli zamieszkujcych wsplne
tym
samym
prawom,
ile
uksztatowan
terytorium
historycznie
wsplnot
kulturow, ktrej wyrazem jest wsplny jzyk. Podstaw dobrego prawa byy dla
niego starodawne obyczaje, a organizacja polityczna - czym wtrnym w stosunku
do czynnikw kulturowych. Za rdze narodu uwaa lud, ktrego obyczaje
rozrniaj narody. Owieceniowemu obrazowi jednolitej ludzkoci i jej postpu,
ktry polega na rozwoju cywilizacji niwelujcej oparte na przesdach obyczaje
ludw, Herder przeciwstawia obraz ludzkoci, w ktrym rnorodno kultur i
obyczajw jest cenn wartoci.
Przez cay okres zaborw podstawowym czynnikiem, ktry jednoczy Polakw,
bya kultura. Granice midzy zaborami byy atwe do przekraczania. Jedni robili to
legalnie, inni przemycali przez nie ludzi i idee zarwno z innych zaborw, jak i z
uksztatowanych po powstaniu listopadowym polskich rodowisk emigracyjnych.
wiadomo narodow Polakw ksztatoway w XIX wieku romantyczne poezje
Mickiewicza i Sowackiego nawizujce do wtkw ludowych, muzyka Szopena, a w
pniejszych czasach Moniuszki, take malarstwo Matejki i powieci historyczne
Sienkiewicza przywoujce pami Polski szlacheckiej.
Znaczcym elementem wizi narodowej w tym okresie by jzyk, do ktrego
czystoci zaczto przywizywa wag. U progu XIX wieku, w 1807 roku, zaczto
wydawa pierwszy sownik jzyka polskiego, Samuela Bogumia Lindego. W toku
XIX wieku uksztatowa si wspczesny polski jzyk literacki.
Innym istotnym elementem wizi bya pami dziejw Polski. Ju w 1802 roku
w krgu Towarzystwa Przyjaci Nauk powstaa myl napisania penej historii Polski.
Podj j i urzeczywistni Joachim Lelewel; natomiast Julian Ursyn Niemcewicz
stworzy popularn wersj historii Polski w postaci pieww historycznych. Poczucie
jednoci narodowej wzmacniay take obchody, takie jak uroczyste pogrzeby ksicia
Jzefa Poniatowskiego w 1817 roku i Tadeusza Kociuszki w 1819 roku, sypanie
kopca jego imienia, u schyku za wieku, w dobie autonomii galicyjskiej, krakowskie
uroczystoci zwizane z urodzinami Kopernika czy sprowadzeniem zwok Adama

Mickiewicza na Wawel. W Galicji miay miejsce take obchody grunwaldzkie.
264
Sam Wawel jako siedziba dawnych krlw Polski by wanym symbolem

jednoczcym Polakw. Podobnie zreszt jak czstochowskie sanktuarium Krlowej
Korony Polskiej, miejsce licznych pielgrzymek z caego kraju.
Wiek XIX na ziemiach Polski to wiek stopniowego rozwoju spoeczestwa
przemysowego i zwizanych z nim przemian spoecznych. Sabnie znaczenie
urodzenia, wzmacnia si rola pienidza. Pojawia si nowa klassa umysowa", czyli
inteligencja, grupujca ludzi wyksztaconych i utrzymujcych si z pracy umysowej.
Wywodz si oni zarwno ze zuboaej szlachty, jak i mieszczastwa, a w
pojedynczych przypadkach nawet z chopw (Czepulis-Rastenis 1973). Z czasem
warstwa ta staje si gwnym nonikiem ideologii narodowej.
Rozwija si i upowszechnia owiata, ktra rozszerza zakres zbiorowoci
uczestniczcej w kulturze. Towarzysz temu starania owieconych krgw, aby bya
to kultura polska, z czym wie si opr wobec naciskw germanizacyjnych i
rusyfikacyjnych. Znana jest walka o jzyk polski w szkoach zaboru pruskiego i
rosyjskiego oraz tajne nauczanie jzyka i historii Polski w zaborze rosyjskim od
schyku XIX stulecia. Stopniowo polska wiadomo narodowa, ktrej podstaw jest
wsplnota kultury, zaczyna przekracza granice elit.
Dominacja wymiaru kulturowego w procesie ksztatowania si narodu w XIX
wieku nie oznacza, e proces ten nie mia wwczas wymiaru politycznego. Powstania
nie byy niczym innym jak deniem do uzyskania dachu politycznego" dla
wsplnoty kulturowej.
W
wymiarze
politycznym
podstawowym
problemem
bya
kwestia
uobywatelnienia chopw. Chop pozbawiony pocztkowo wszelkich praw, nawet

wolnoci osobistej, i zobowizany do paszczyzny czu si kim obcym w kraju,
ktrym wadali panowie - Polacy. Dramatycznym wyrazem tej obcoci bya rze
galicyjska w 1846 roku, kiedy to pod wodz Jakuba Szeli chopi wystpili przeciwko
szlachcie jako Polakom zagraajcym cesarzowi.
Kademu powstaniu, poczwszy od kociuszkowskiego, towarzyszyy starania o
wcignicie chopw do walki o wolno Polski. Zdawano sobie spraw, e nie jest
to moliwe bez uczynienia ich czonkami wsplnoty narodowej, cieszcymi si takimi
jak wszyscy inni prawami. Przywdztwa kolejnych powsta zapowiaday im pene
rwnouprawnienie, a nawet wydaway zmierzajce w tym kierunku postanowienia.
Z
chwil
kiedy
pod
presj
potrzeb
rozwijajcej
si
gospodarki
wadze
poszczeglnych zaborw zaczy przyznawa chopom prawa, powstay warunki do
ich unarodowienia. Wraz z rozwojem owiaty moliwe byo wyksztacanie si

poczucia przynalenoci do kulturowej wsplnoty narodowej. Poczucie to, do poowy
stulecia waciwe elitarnej zbiorowoci owieconych, ktra tworzya klas
polityczn", z czasem zaczo roz-
Rozdzia XI. Nard
265
przestrzenia si wrd coraz liczniejszych rzesz robotnikw i chopw (Szwarc

1996: 198) - w niemaej mierze dziki wiadomie podejmowanym przez elity
wysikom szerzenia owiaty wrd ludu.
Po klsce powstania styczniowego (w zaborze pruskim wczeniej) pod hasem
pracy organicznej powstaway najrozmaitsze towarzystwa i zrzeszenia, ktre podejmujc dziaania na polu gospodarczym - jednoczenie stawiay sobie za cel
umacnianie polskoci.
Wszystko to jednake nie odnosi si do caego obszaru dawnej Rzeczypospolitej.
Na Litwie, jak rwnie na Kresach Wschodnich, gdzie lud mwi innym ni polski
jzykiem, wyrastay miejscowe elity kulturotwrcze. Wraz z nimi zaczynaa rodzi
si wiadomo narodowa miejscowej ludnoci, wspierana poczuciem odrbnoci
przede wszystkim wobec tego co polskie, a w przypadku ukraiskim i biaoruskim rwnie w jakiej mierze i tego co rosyjskie.
Wieloetniczne pastwo Drugiej Rzeczypospolitej. W koczcym pierwsz
wojn wiatow traktacie podpisanym w Wersalu w 1918 roku za fundament
porzdku politycznego powojennej Europy przyjto uznanie zasady narodowoci jako
podstawy pastw (Kersten 1989: 447). Ideaem byy pastwa jednolite etnicznie.
By to jednak idea nie do zrealizowania, albowiem wytyczenie takich granic,
ktre zapewniyby jednolito etniczn tworzonych pastw, okazao si niemoliwe.
W przypadku Polski ograniczenie jej granic do obszaru etnicznego oznaczaoby
niewyobraalne
Rzeczypospolitej
jej
jako
skurczenie.
zwizku
Rwnie
czterech
niewyobraalne
narodw:
byo
polskiego,
odrodzenie
litewskiego,
ukraiskiego i biaoruskiego. Litwa zreszt uzyskaa wasne pastwo.

Ostatecznie w wyniku zabiegw dyplomatycznych i walk zbrojnych Druga
Rzeczpospolita uzyskaa granice szersze ni polski obszar etniczny. Znalazy si w
nich ziemie zamieszkane na zachodzie przez ludno niemieck, na wschodzie
ukraisk i biaorusk, a take Wilno, do ktrego pretendowaa rwnie Litwa.
Polskie pastwo odrodzio si jako pastwo wieloetniczne. Wedle spisu z 1931
roku 31 procent jego mieszkacw deklarowao inny od polskiego jzyk ojczysty. Na
podstawie kryterium jzykowego 14 procent mieszkacw stanowili Ukraicy i
Rusini, 8,5 procent ydzi, 3,1 procent Biaorusini, 2,3 procent Niemcy. Na pozostae
3,1 procent skaday si rozmaite inne zbiorowoci (Kersten 1989: 443).
Powanym problemem bya ludno biaoruska, a przede wszystkim ukraiska, o
rozwinitej
ju
wiadomoci
narodowej
tsknica
do
wasnego
dachu
politycznego". Wielu mieszkacw wczesnych wojewdztw wschodnich, w niektrych

zapewne wikszo, nie yczyo sobie wadzy polskiej (Tomaszewski 1996: 228).
266
W tych warunkach w Polsce pojawiy si pytania podstawowe dla wszystkich

pastw wieloetnicznych. Czy yjce w tym samym pastwie narodowoci maj by
jego wspgospodarzami, czy te wycznie gomi mniej lub bardziej chtnie
widzianymi przez dominujc liczebnie wikszo narodowociow? Czy naley
zmierza do tworzenia narodu pastwowego, zoonego z obywateli rnych
narodowoci, czy te uzna dominujcy nard kulturowo-etniczny (w tym wypadku
polski) za wycznego waciciela pastwa? Byy to dwie orientacje polityczne, ktre
pojawiy si u progu odradzajcej si pastwowoci. Pierwszej patronowa Jzef
Pisudski, drugiej Roman Dmowski.
Z czasem koncepcja narodu politycznego jako zbiorowoci obywateli zacza mie
coraz mniej zwolennikw nie tylko w spoecznoci polskiej, ale rwnie wrd
mniejszoci.
Zwyciya
koncepcja
narodu
polskiego
jako
narodu
etniczno-
kulturowego. W nawizaniu do niej powsta program forsownej polonizacji,

postulujcy w razie jego niepowodzenia izolacj oraz ekspulsj ywiow nie
dajcych si spolonizowa (Kersten 1989: 452). W 1935 roku Polska wypowiedziaa
midzynarodowy traktat z 1919 roku o ochronie mniejszoci.
Druga wojna wiatowa, wedle opinii historyka, spowodowaa wyostrzenie
identyfikacji narodowej [...]. Kiedy przeladowano i zabijano ludzi dlatego, e byli
Polakami, ydami, Ukraicami, tosamo narodowa wybijaa si ponad inne
systemy odniesienia. [...] ycie czowieka zaleao od tego, czy by Polakiem,
ydem, Ukraicem, Litwinem, ale o tym, kim by, nie on sam decydowa, lecz
wyszy autorytet wyposaony w moc rozporzdzania yciem i mierci. Owa
narzucona z zewntrz wsplnota losu formowaa samoidentyfikacj narodow,
cementowaa wizi i rodzia solidarno wewntrz kadej grupy [...]. Rozdarcie
spoeczestwa II Rzeczypospolitej po szwach narodowych stao si faktem"
(Kersten 1989: 461, 462).
Socjolog okreliby to jako dziaanie mechanizmu naznaczania. Czowiek nazwany
Polakiem, ydem czy Ukraicem niezalenie od tego, jak myla o sobie uprzednio,
zaczyna przeksztaca obraz samego siebie i uwaa si za tego, kim zosta
nazwany.
Praktyka
zewntrznego
naznaczania
umacniaa
przekonanie
istnieniu
obiektywnych, rozpoznawalnych z zewntrz wskanikw narodowoci. Tymczasem

stosowane
czasie
biurokratycznych
drugiej
decyzji,
wojny
czsto
kryteria
rwnie
narodowoci
arbitralnych,
jak
byy
rezultatem
przypadkowych.
Jaskrawym przykadem ich dowolnoci jest przypadek ydw. Wedle niemieckich

ustaw norymberskich, ydem by kady, kogo jedno z czworga dziadkw byo
ydem. Dlaczego jedno z dziadkw, a nie pradziadkw albo rodzicw? Nie byo
innego powodu poza tym, e kto gdzie wanie tak zdecydowa, prawdopodobnie
kierujc si wzgldami pragmatycznymi. Sprawdzanie pradziadkw byoby zbyt
trudne,
Rozdzia XI. Nard
267
ograniczenie si do rodzicw eliminowaoby zbyt ma liczb ludnoci. Trudno sobie

wyobrazi, aby kto, kogo tylko jedna babcia czy dziadek by/a ydem (i to zapewne
takim/, ktry/a przyj/a chrzest w momencie lubu, jeli nie wczeniej), mia
zwizki z kultur ydowsk i sam uwaa si za yda, pki nie zosta tak nazwany i
zaliczony do czonkw spoecznoci skazanej na eksterminacj.
Mniejszoci narodowe i etniczne we wspczesnej Polsce

Po drugiej wojnie wiatowej granice Polski zostay przesunite na zachd. Wikszo
obszarw, na ktrych przewaaa ludno ukraiska i biaoruska, znalaza si poza
nimi, natomiast w ich obrb weszy ziemie zamieszkane przez Niemcw. Powojenne
wadze, zgodnie z jataskimi ustaleniami, dyy do pozbycia si mniejszoci
narodowych z Polski. Wobec Niemcw zastosowano przymusowe wysiedlania.
Okrelenie, kto jest Niemcem, nie zaleao wycznie od samoidentyfikacji, ale byo
take wynikiem arbitralnych decyzji administracyjnych. W wielu wypadkach
kwalifikowano
jako
Niemcw
przymusowo
wysiedlano
autochtonicznych
mieszkacw nowo przyczonych ziem, ktrzy czuli si Polakami i byli przed wojn
przeladowani za swoj polsko.
Dla krzywd, jakich doznali przesiedlani ludzie w wyniku naduy wadzy i
brutalnoci stosowanych metod, nie ma adnego usprawiedliwienia. Inaczej jest z
sam zasad przesiedle, ktr wspczenie take jestemy skonni potpia i
wiza jednoznacznie z systemami totalitarnymi. Tymczasem jest ona logiczn
konsekwencj zasady: Jeden nard -jedno pastwo", i miewaa zwolennikw
rwnie w pastwach demokratycznych. Franklin Roosevelt ju w 1943 roku
akceptowa przesiedlenie ludnoci niemieckiej z Prus Wschodnich, ktre miay
przypa Polsce po wojnie (Kersten 1989: 471). Akceptacja ta wiadczy o sile przy
wizania demokratycznych politykw do idei jednolitego etnicznie pastwa i uznania
jej realizacji za warto nadrzdn, wart ceny ludzkich cierpie. Dzisiaj patrzymy
na to inaczej.
W wyniku tej dwuznacznej moralnie polityki Polska po wojnie staa si pastwem
jednolitym narodowociowo. Ponad 90 procent jego obywateli uwaa si i jest
uwaana za Polakw. Liczby obywateli polskich nalecych do poszczeglnych
mniejszoci mog by szacowane jedynie w przyblieniu. We wspczesnej Polsce nie
tylko nie stosuje si adnych zewntrznych kryteriw narodowoci, ale rwnie nie
ma obowizku jej deklarowania. Konsekwencj tego jest nieuwzglednianie przez

Gwny Urzd Statystyczny takiego rodzaju danych w spisach powszechnych.
Wedle istniejcych szacunkw, najliczniejsze mniejszoci narodowe w Polsce to
niemiecka, biaoruska i ukraiska. Liczebno tych dwch
268
ostatnich okrelana jest w przypadku Biaorusinw na 215 tysicy, Ukraicw za na

265 tysicy (Eberhardt 1996: 131). Mniejszo niemieck na
pocztku
lat
pidziesitych szacowano na 200 tysicy. Po zmianach ustrojowych w 1989 roku

mniejszo ta nie tylko ujawnia si jako liczniejsza ni uprzednio szacowano - obecnie
jedni szacuj j na 300 tysicy (Eberhardt 1996: 131), inni za nawet na 700 tysicy
(Bojar 1997: 406) - ale nadto bardzo sprawnie i szybko potrafia si zorganizowa.
Uderzajce s rnice liczebnoci mniejszoci wedle wyranie zanionych szacunkw z 1960
roku (podaje je Wielka Encyklopedia Powszechna) i wedle szacunkw z lat dziewidziesitych
Ministerstwa Kultury i Sztuki oraz organizaqi mniejszociowych. Te dwa ostatnie oszacowania
mao si od siebie rni z jednym wyjtkiem. Jest nim liczba mniejszoci niemieckiej, ktra
wedle ministerstwa wynosi 350-450 tysicy obywateli, a wedle organizacji mniejszociowych 700 tysicy (Bojar 1997: 406).
Dane o liczbie szk, w ktrych nauczane s jzyki ojczyste mniejszoci

narodowych i etnicznych, wskazuj, e przeom demokratyczny w 1989 roku
stworzy nowe moliwoci wszystkim mniejszociom. Znaczco wzrosa liczba szk,
w ktrych dzieci ucz si jzyka swoich mniejszoci jako jzyka ojczystego, a take
liczba uczniw.
Wyrazem prnoci mniejszoci niemieckiej i jej rozwinitej wiadomoci
narodowej jest liczba czonkw trzech regionalnych towarzystw kulturalnych
Niemcw, ktra cznie przekracza 280 tysicy osb. Podobnie towarzystwa
ukraiskie i biaoruskie miay w kocu lat dziewidziesitych odpowiednio: 7 i 5,2
tysicy
czonkw
(Rocznik
Statystyczny
1997),
chocia
wedle
szacunkw
dokonywanych przez same mniejszoci byy one w tym czasie tylko o poow
mniejsze od niemieckiej.
Demokratyczne przemiany 1989 roku stworzyy warunki sprzyjajce nie tylko
mniejszociom narodowym, ale rwnie zbiorowociom regionalnym o wasnej
kulturze, postrzegajcym si jako grupy etniczne: lzakom i Kaszubom. Jedni i
drudzy zaczli dopomina si o oficjalne uznaW roku szkolnym 1980/1981 szkl z jzykiem biaoruskim byo 42, a uczniw 2404; z jzykiem
ukraiskim 15 i 409 uczniw. Mniejszo niemiecka nie miaa szk ze swoim jzykiem a do
roku szkolnego 1995/1996 (Rocznik Statystyczny 1998). Natomiast zgodnie z informacj MEN
opart na danych GUS, w roku szkolnym 1999/2000 najwiksz grup pod wzgldem
liczebnoci uczniw stanowi mniejszo niemiecka - 28 244 uczniw w 355 szkoach. Nastpna w
kolejnoci jest mniejszo biaoruska reprezentowana przez 3611 uczniw w 48 szkoach,
ukraiska (2645 uczniw w 107 szkoach i zespoach midzyszkolnych), sowacka (385
uczniw w 18 szkoach) oraz ydowska (25 uczniw w 1 szkole). Wrd mniejszoci etnicznych
najliczniej reprezentowani s Kaszubi - 1470 uczniw w 19 szkoach oraz emkowie - 80
uczniw w 10 szkoach (Informacja o mniejszociach... 2000).
Rozdzia XI. Nard
269
nie ich odrbnoci. Grupa lzakw wystpia nawet o uznanie ich za mniejszo
narodow i przyznanie odpowiednich praw, na co sd nie wyrazi zgody. Jedni i
drudzy dopominaj si, by jzyki, jakimi mwi, nazywane gwar lsk i kaszubsk,
nie byy otaczane pogard jako dialekty ludzi niewyksztaconych i tpione w
szkoach, ale zostay uznane za jzyki penoprawne. Kaszubi doprowadzili do
powstania szk, w ktrych naucza si jzyka kaszubskiego.
W Polsce ochrona praw mniejszoci narodowych i etnicznych jest konstytucyjnie
gwarantowana. Mwi o niej artyku 35 Konstytucji uchwalonej w 1997 roku.
W socjologii problematyka maych grup wystpuje pod szyldem mikro-socjologii i
dominuje w niej perspektywa strukturalno-funkcjonalna. W jzyku polskim
najpowaniejsze prace z tego zakresu to Jacka Szmatki Mae struktury spoeczne.
Wstp do mikrosocjologii strukturalnej (1989) i opracowana przez niego antologia
Elementy mikrosocjologii. Wybr tekstw klasykw socjologii (1978). W tekstach
zebranych w tym tomie podejmowane s. take kwestie roli spoecznej,
konformizmu,
dewiacji,
kontroli
spoecznej,
ktre
wi
si
cile
problematyk maych grup. Inna prac z tego zakresu jest ksika Jana
Turowskiego Socjologia. Mae struktury spoeczne (1993), ktra ma charakter
podrcznika. Punkt widzenia psychologii spoecznej na mae grupy i ich
funkcjonowanie przedstawia ksika Carol K. Oyster Grupy (2002).
Problematyki wsplnoty spoecznej, w tym grup pierwotnych i spoecznoci
lokalnych, dotycz teksty zebrane przez Barbar Mikoajewsk w tomie Zjawisko
wsplnoty. Wybr tekstw (1999).
W jzyku polskim dostpne s dwie klasyczne prace powicone biurokracji:
Michela Croziera Biurokracja. Anatomia zjawiska (1967) i napisana wsplnie z
Erhardem Friedbergiem Czowiek i system. Ograniczenia dziaania zbiorowego
(1982).
Zjawiska zwizane z biurokracj skrtowo omawia ksieczka Ludwiga von
Misesa Biurokracja (1998). Nawizujce do Maxa Webera zwize przedstawienie
problematyki organizacji na rnych poziomach ycia spoecznego znajduje si w
ksice Antoniego Kamiskiego Wadza a racjonalno. Studium z socjologii

wspczesnego kapitalizmu (1976).
Informacji o klasycznych teoriach zarzdzania dostarcza ksika pod redakcj
Jerzego Kurnala Twrcy naukowych podstaw organizacji. Wybr pism (1972b).
Najpeniejsz polsk prac teoretyczn o spoecznociach lokalnych jest praca
Pawa Starosty Poza metropoli. Wiejskie i maomiasteczkowe zbiorowoci lokalne a
wzory porzdku makrospoecznego (1995). Problematyce spoecznoci lokalnych i
lokalizmu powicone s prace zebrane w tomie pod redakcj Bohdana
Jaowieckiego, Kazimierza Z. Sowy i Piotra Dudkiewicza Spoecznoci lokalne.
Teraniejszo i przyszo (1989). Problematy272
k amerykaskiej samorzdnoci lokalnej omawia praca Yincenta Ostroma

Federalizm amerykaski. Tworzenie spoeczestwa samorzdnego (1994). Dziaanie
demokracji lokalnej we Woszech analizuje Robert D. Putnam w pracy opartej na
badaniach empirycznych i zaliczanej ju do klasyki Demokracja w dziaaniu.
Tradycje obywatelskie we wspczesnych Woszech (1995).
Praca Ernesta Gellnera Narody i nacjonalizm (1991) zapocztkowaa dominujcy
wspczenie sposb mylenia o narodach. O historycznym procesie ksztatowania
si narodw w Europie opowiada ksika Krzysztofa Pomiana Europa i jej narody
(1992), natomiast przemianom zachodzcym w ostatnich latach w Europie
powicona
jest
praca
Rogersa
Brubakera
Nacjonalizm
inaczej.
Struktura
narodowa i kwestie narodowe w nowej Europie (1998). Sytuacj narodowociow w

Europie rodkowo-Wschodniej analizuje Marek Waldenberg w ksice Narody
zalene i mniejszoci narodowe w Europie rodkowo-Wschodniej. Dzieje konfliktw i
idei (2000). Dramatyczne skutki europejskiego etnonacjonalizmu ukazuje Urs
Altermatt w ksice, ktr zaczyna od analizy pojcia narodu, Sarajewo
przestrzega. Etnonacjonalizm w Europie (1998). O ksztatowaniu si narodu
polskiego mwi ksika Tomasza Kizwaltera O nowoczesnoci narodu. Przypadek
Polski (1999), ktra zaczyna si od omwienia rnych teorii narodu. Omawia je
te Antonina Koskowska w pracy Kultury narodowe u korzeni (1996), w ktrej wykorzystujc materiay autobiograficzne - analizuje problemy konwersji i
tosamoci narodowej.
4. Podziay spoeczne
ROZDZIA XII
Zrnicowanie spoeczne i
ruchliwo spoeczna
1. Rnice i nierwnoci jako przedmiot zainteresowania socjologii

277
2. Trzy klasyczne spojrzenia na podziay spoeczne 280
3. Klasy i warstwy - rozmaito znacze 287
4. Zrnicowanie spoeczno-zawodowe 291
5. Ruchliwo spoeczna 294
1. Rnice i nierwnoci jako przedmiot

zainteresowania socjologii
Wszystkie zbiorowoci ludzkie skadaj si z jednostek, ktre rni si midzy sob.

Rni si wzrostem, kolorem skry, barw wosw i oczu, a take tusz i stopniem
podatnoci na choroby; rni si pci i wiekiem; zdolnociami i umiejtnociami;
take rozmiarami majtku, zakresem wadzy i poziomem wyksztacenia. Jedne z tych
rnic maj pochodzenie biologiczne (pe, wiek, kolor oczu), inne za - spoeczne
(wyksztacenie, wadza, majtek). Katalog obu rodzajw rnic mona by znacznie
wyduy, ale i to wyliczenie wystarcza, aby zda sobie spraw z wieloci rodzajw
zrnicowania jednostek ludzkich.
Z punktu widzenia socjologii nie wszystkie rnice midzy ludmi s rwnie
doniose i zasuguj na tak sam uwag. Wrd rnic, ktrych rdem jest
biologia, przedmiotem zainteresowania socjologii s wycznie te, ktre maj
konsekwencje spoeczne, to jest okrelaj pozycje spoeczne oraz wyznaczaj role
spoeczne i s podstaw niektrych podziaw spoecznych i zrnicowania
spoecznego. W nowoczesnych spoeczestwach takie spoeczne konsekwencje maj
na przykad rnice pci, natomiast nie maj rnice koloru oczu czy wzrostu.
Socjologowie, zajmujc si zrnicowaniem spoecznym, gwn uwag powicaj
tym rnicom, ktre s podstaw nierwnoci spoecznej ludzi. Co prawda, trudno
jest znale takie rnice, ktre nie przeksztacayby si w nierwnoci chociaby w
postaci podziau na lepszych" i gorszych". Dotyczy to nawet tak neutralnej cechy
jak kolor wosw. Wszak dowcipy o kobietach idiotkach opowiada si o blon
dynkach, wyczajc z tej kategorii brunetki. Mona mniema, e istnieje
oglnoludzka skonno do postrzegania rnoci w kategoriach nierwnoci, a co
za tym idzie - staa tendencja do przeistaczania si rnic wystpujcych midzy
czonkami zbiorowoci w hierarchie nierwnoci.
Nierwnoci i hierarchie wystpuj we wszystkich zbiorowociach, nie tylko
ludzkich (zob. Biologiczne podstawy ycia spoecznego z perspektywy biologii
ewolucyjnej, s. 53). Jeli za chodzi o zbiorowoci ludzkie, to w spoeczestwach
rnego typu zbudowane s one na odmiennych, przynaj-
278
Cz czwarta. Podziay spoeczne
mniej do pewnego stopnia, podstawach. Wiele do powiedzenia na ten temat maj

zarwno historycy, jak i antropolodzy.
Poniewa gwnym przedmiotem zainteresowania socjologii jest nowoczesne
spoeczestwo
przemysowe,
socjolodzy
skupiaj
uwag
na
rnicach
nierwnociach spoecznych wystpujcych w spoeczestwach tego typu. S to

spoeczestwa,
ktrych
dominuj
pozycje
osigane
(zob.
Spoeczestwo
przemysowe, s. 102), a wic takie, ktrych uzyskanie uwaa si za zalene od

samego
czowieka.
Podstawowym
pytaniem
odniesieniu
do
tego
typu
spoeczestw jest pytanie o to, czy rzeczywicie tak jest. Prowadzi to do dalszych
pyta o podstawy nierwnoci, stopie trwaoci podziaw, a take sztywno granic
midzy nimi i moliwo ich przekraczania, to jest o ruchliwo spoeczn.
Ksztatowaniu
si
Europie
nowoczesnych
spoeczestw
przemysowych
towarzyszyo przekonanie, e zrwnanie wszystkich wobec prawa i zniesienie

nierwnoci stanowych, ktrych podstaw byy prawem zagwarantowane przywileje
zwizane z okrelonymi pozycjami przypisanymi, oznacza bdzie kres wszelkich
nierwnoci. Co poniektrzy anty-feudalni ideologowie przeomu XVIII i XIX wieku
nie oczekiwali zniesienia nierwnoci, ale ywili przekonanie, e likwidacja
zamknitych stanw tworzcych hierarchie da pocztek takiemu spoeczestwu, w
ktrym miejsce czowieka w ukadzie nierwnoci zalene bdzie jedynie od jego
zdolnoci oraz pracowitoci. Wszelkie przedziay kada jednostka bdzie moga
atwo przekracza w cigu swego ycia nawet wielokrotnie. Tak wic ju u zarania
nowoczesnych
spoeczestw
przemysowych
powsta
wzorzec
spoeczestwa
merytokratycznego, to jest takiego, w ktrym miejsce czowieka w hierarchii

spoecznej zaley od niego samego i nie ma adnych przeszkd, aby kady mg
zaj takie, jakie mu si naley stosownie do wyposaenia intelektualnego i cech
osobowoci.
Ten wzorzec merytokratyczny nigdy nie zosta porzucony. Do dzisiaj porwnuje
si z nim realnie istniejce spoeczestwa; rwnie w socjologii. Do standardowych
pyta badawczych tej dyscypliny nale pytania o przeszkody i bariery na drodze
swobodnego
przepywu
spoecznych
stopie
jednostek
oddalenia
midzy
rnymi
badanych
poziomami
spoeczestw
hierarchii
od
ideau
merytokratycznego.
Socjologiczna
problematyka
podziaw
nierwnoci
spoecznych
jest
podejmowana i badana przede wszystkim na makrospoecznym poziomie ycia
spoecznego, co nie znaczy, e nie zdarzaj si prace podejmujce j rwnie na

poziomie spoecznoci lokalnych.
Podziay spoeczne na poziomie makrospoecznym bywaj rozpatrywane z
dwojakiej perspektywy. Po pierwsze, spoeczestwa pojmowanego jako swoista,
ponadjednostkowa cao zoona z powizanych ze sob strukturalnie czci. Po
drugie, spoeczestwa pojmowanego jako zbir rnorodnych jednostek, ktre mog
by zaliczane do kategorii two-
Rozdzia XII. Zrnicowanie spoeczne i ruchliwo spoeczna
279
rcych stopnie skali jakiej cechy przez nie posiadanej (na przykad dochodu,
wyksztacenia). W pierwszym przypadku uwaga skupiona jest na charakterze czci
skadowych danego typu spoeczestwa i ich wzajemnych relacjach. W drugim - na
hierarchicznym uporzdkowaniu wyrnionych kategorii. Pierwsze podejcie mona
nazwa strukturalnym, natomiast drugie gradacyjnym.
Podstawowymi
kategoriami
opisu
zrnicowa,
podziaw
nierwnoci
spoecznych s klasa i warstwa. Posuguj si nimi zgodnie socjolodzy o odmiennych

perspektywach badawczych i orientacjach teoretycznych, chocia nie ma midzy
nimi zgody co do sposobu ich rozumienia.
Niezgoda zaczyna si ju od tego, czy te dwie kategorie odnosz si do
wszystkich spoeczestw, w ktrych wystpuj zrnicowania i nierwnoci, czy te
ich stosowanie ma by ograniczone do spoeczestw jednego typu, to jest
nowoczesnych spoeczestw przemysowych; takich spoeczestw, w ktrych
przewaaj
pozyqe
osigane,
zrnicowania
nierwnoci
nie
sformalizowane i wsparte prawem, ale wynikaj z samoistnego dziaania

rozmaitych si spoecznych. Innymi sowy, dotyczy tego, czy klasa" i warstwa" s
pojciami oglnymi, czy te historycznymi. Rozumienie ich w pierwszy sposb
prowadzi
do
skupiania
uwagi
na
powszechnoci
zjawiska
zrnicowania
zbiorowoci ludzkich i jego oglnych prawidowociach, natomiast w drugi - na

zrnicowaniach nowoczesnego spoeczestwa przemysowego, a wic na specyficz
nych przejawach oglnych prawidowoci.
W
charakterystyce
podziaw
spoecznych
nowoczesnych
spoeczestw
przemysowych oprcz klasy i warstwy istotn rol odgrywa kategoria zawodu.

Analiza
zrnicowania
spoeczno-zawodowego
pozwala
na
empiryczne
okrelenie waciwych temu spoeczestwu zrnicowa i nierwnoci, a take

procesw ruchliwoci spoecznej.
W perspektywie bada empirycznych zrnicowania i nierwnoci spoeczne
traktowane s jako nierwnoci szans yciowych, to jest szans korzystania z
utworzonych spoecznie dbr ekonomicznych i kulturalnych normalnie istniejcych
w spoeczestwie" (Giddens 1973: 130, za: Pohoski 1995: 346). S one badane
dwojako. Po pierwsze, jako podzia dbr midzy grupy lub kategorie spoeczne", po
drugie, jako dostp jednostek do grup lub kategorii spoecznych nierwno
obdzielonych dobrami" (Pohoski 1995: 346). Pierwsza perspektywa badawcza kieruje
uwag na zrnicowania i nierwnoci spoeczne danego spoeczestwa, natomiast
druga na procesy ruchliwoci spoecznej.

Badania
empiryczne
zrnicowa
spoecznych
socjologii
niezwykle
rozwinite. S to gwnie badania ilociowe o bardzo rozbudowanej metodologii,

wykorzystujce wyrafinowane techniki statystyczne, ktre pozwalaj na pomiary
dystansw
spoecznego,
spoecznej.
ujawnianie
a
take
na
barier
midzy
okrelanie
rnymi
rodzajw
poziomami
zrnicowania
i mechanizmw
ruchliwoci
280
2. Trzy klasyczne spojrzenia na podziay spoeczne

W socjologii wystpuj trzy podstawowe, uwaane za klasyczne, ujcia podziaw
spoecznych. S to: koncepcja klas Karola Marksa, koncepcja trzech wymiarw
podziaw spoecznych Maxa Webera oraz koncepcje stratyfikacji (uwarstwienia).
Te trzy klasyczne koncepcje okrelaj horyzont socjologicznej problematyki
podziaw
nierwnoci
spoecznych.
Nawizuje
si
do
nich
zarwno
rozwaaniach teoretycznych, jak i w badaniach empirycznych. Nawizania te maj

charakter bd wzgldnie wiernej kontynuacji ktrej z tych koncepcji, bd jej
reinterpretacji i modyfikacji, bd te s mniej lub bardziej udanymi prbami ich
czenia.
Karol Marks i pojcie historyczne klasy

Materializm historyczny Marksa wyrs, jak wiadomo, z pytania o istot, rda i
sposb likwidacji spoeczestwa kapitalistycznego (zob. Socjologia wspczesna, s.
36, oraz Marksizm, s. 96). Czci odpowiedzi na to pytanie bya marksowska teoria
klas.
Marks uwaa, e podstawowe podziay w spoeczestwie s zwizane z rnic
stosunku do rodkw produkcji - jedni je maj, inni za s ich pozbawieni. Tego
rodzaju podzia wystpuje w spoeczestwach wszystkich typw, ale w spoeczestwach
przedkapitalistycznych jest zacierany i spychany w cie przez podziay oparte na
innych
zasadach.
Natomiast
spoeczestwie
kapitalistycznym,
ktre
charakteryzuje wolnokonkurencyjna gospodarka uwolniona od wszelkich politycznoprawnych ogranicze, znikaj przykrywajce go zasony i wyrazisty staje si podzia
na dwie podstawowe klasy: klas wacicieli rodkw produkcji - buruazj, kapita
listw, i klas pozbawion rodkw produkcji - proletariat. Jest to historyczne
pojcie klasy. Odnosi si ono do podziaw, ktre s konsekwencj kapitalistycznego
sposobu produkcji majcego charakter historyczny.
Marks
twierdzi,
rnice
midzy
klasami
okrelanymi
na
podstawie
odmiennego stosunku do rodkw produkcji nie ograniczaj si do rnic pooenia

ekonomicznego
stopnia
zaspokajania
podstawowych
potrzeb.
rwnie
rnicami w caym sposobie ycia, dostpie do wadzy, wyksztaceniu, stylu

mylenia, a take rnicami wiatopogldu, postaw politycznych. Dla Marksa
wszystkie cechy pooenia spoecznego poszczeglnych klas byy ze sob cile
powizane.
Midzy klasami istnieje stay konflikt. Stosunki miedzy nimi to ciga walka.
Walka
ta
toczy
si
na
trzech
poziomach
ekonomicznym,
politycznym
ideologicznym. Walki klas, tak samo zreszt jak i innych konfliktw spoecznych,
Marks nie traktowa jako niebezpiecznej patologii
281
spoecznej, ale jako naturalny skadnik ycia spoecznego, ktry dynamizuje je i

prowadzi do zmian.
Tak rozumiane klasy nie byy dla Marksa wycznie kategoriami ekonomicznymi.
Potencjalnie byy dla rwnie grupami spoecznymi, to jest zbiorowociami
poczonymi wizi spoeczn, ktrej wyrazem bya wiadomo klasowa". W
zaczerpnitym od Hegla jzyku Marks pisa o przeksztacaniu si klasy w sobie", to
jest zbioru jednostek o jednakowym pooeniu spoeczno-ekonomicznym, w klas dla
siebie", to jest zbiorowo
0poczuciu klasowej tosamoci i rozwinitej wiadomoci klasowej".
wiadomo klasowa" proletariatu w ujciu Marksa jest interpretowana jako
rozpoznanie przez czonkw klasy robotniczej wasnej roli w procesie produkcji,
ich stosunku do wacicieli rodkw produkcji i na koniec zrozumienie, e mog
poprawi swoje pooenie tylko przez obalenie ustroju.
Proces ksztatowania si wiadomej klasy robotniczej Marks przedstawi w
napisanym
wsplnie
Fryderykiem
Engelsem
Manifecie
komunistycznym.
Pocztkowo w jednej fabryce pojedynczy robotnicy zaczynaj dopomina si o swoje

prawa i wchodz w konflikt z wacicielem fabryki. Nastpnie wszyscy robotnicy tej
fabryki zauwaaj, e s w jednakowym pooeniu i maj wsplne interesy. Potem
uwiadamiaj to sobie robotnicy caego miasta i regionu, potem caego kraju, a
wreszcie caego wiata i hasem ich staje si zawoanie: Proletariusze wszystkich
krajw czcie si".
W pracach Marksa istniej dwa modele struktury spoecznej jako struktury
klasowej. Jeden jest modelem biegunowym, w ktrym wystpuje dychotomiczny
podzia na dwie podstawowe klasy - kapitalistw i proletariat, drugi jest bardziej
skomplikowanym modelem, w ktrym pojawiaj si podziay wewntrz klas
podstawowych oraz klasy porednie" midzy tymi biegunami. W niektrych
pismach Marksa wystpuje pierwszy model, w innych drugi.
Model biegunowy pojawia si w Kapitale w rozwaaniach teoretycznych, kiedy
Marks - pragnc dociec istoty relacji midzy kapitalistami a proletariatem - klasy
te z zaoenia rozpatruje tak, jak gdyby tylko one istniay w spoeczestwie. Model
ten dominuje take w programowym Manifecie komunistycznym, wzywajcym
robotnikw do walki o obalenie kapitalizmu. Wprawdzie wymieniane s w nim
najrniejsze zbiorowoci spoeczne, ktrych czonkw krzywdzi rozwijajcy si
kapitalizm i ktre maj wszelkie powody, by go zwalcza, ale nie one licz si w tej
walce. Liczy si proletariat, albowiem nawet jeli w danym momencie jest mniej
liczny ni pozostali wrogowie kapitalizmu, to wraz z jego rozwojem ich liczebno i
sia bd saby, podczas kiedy proletariatu wzrastay. Marks przekonany by o
pogbiajcej si polaryzacji spoeczestwa kapitalistycznego, dlatego te w
kontekcie walki politycznej posugiwa si
282
modelem biegunowym. By to model uyteczny, albowiem pozwala zdiagnozowa

podstawowy konflikt spoeczny i wskaza si spoeczn zdoln dokona rewolucyjnej
zmiany.
Skomplikowany model bardziej zoonej struktury spoecznej wystpuje w
pracach Marksa powiconych analizie wspczesnych mu wydarze historycznych,
a zwaszcza zamachu stanu Ludwika Bonapartego. W analizujcej to wydarzenie
pracy 18 Brumaire'a Ludwika Bonaparte Marks opisywa spoeczestwo w caym jego
zrnicowaniu i analizowa najrozmaitsze siy spoeczne odgrywajce rol na scenie
politycznej oraz ich gr, ktra ostatecznie wyniosa na tron cesarski Napoleona III.
Przy wszystkich rnicach sposobu rozpatrywania podziaw spoecznych w
poszczeglnych pracach Marksa, w analizach realnie istniejcych spoeczestw i
wydarze
historycznych
nie
ma
nic
sprzecznego
jego
oglnymi
tezami
teoretycznymi i politycznym wyznaniem wiary. Marks rda midzygrupowych

antagonizmw widzi w sprzecznoci interesw ekonomicznych, ktra moe
wystpowa rwnie midzy odamami tej samej klasy. W tak zwanych pracach
historycznych Marksa wyraany jest pogld, e podstawowy konflikt spoeczny, jakim
jest konflikt midzy kapitalistami a proletariatem, moe by czasami widoczny
jedynie w dugofalowej perspektywie rozwoju spoecznego. W krtkich przedziaach
czasu konflikt ten wskutek splotu najrozmaitszych okolicznoci historycznych moe
schodzi na drugi plan i by zaguszany przez innego rodzaju konflikty. Jednake
nawet w takim wypadku u podoa wszystkiego, co si dzieje, tkwi konflikt midzy
proletariatem a buruazj i to on ostatecznie decyduje o biegu historii, ktrej
zwieczeniem bdzie realizacja misji dziejowej proletariatu polegajcej na zniesieniu
wszelkich klas i stworzeniu ustroju sprawiedliwoci spoecznej.
Dla Marksowskiego widzenia klas istotne jest to, e zawsze postrzega je w
kontekcie struktury spoeczestwa, ktre jest dla niego dynamiczn caoci
podlegajc staemu procesowi rozwoju. Klasy nie s dla niego kategoriami
klasyfikacyjnymi i nie zajmuje si zaliczaniem jednostek do poszczeglnych klas.
Poniewa interesowa si tym, jak toczy si wiat spoeczny, a nie klasyfikacjami,
istnienie kategorii jednostek nie mieszczcych si w adnej z klas wyrnionych
wedle jego kryteriw nie byo dla niego problemem wartym uwagi.
Teoria
Marksa
jest
doskonaym
spoecznych z perspektywy strukturalnej.
przykadem
rozpatrywania
podziaw
Max Weber i trzy paszczyzny podziaw spoecznych

Karol Marks widzia struktur spoeczn jako jednowymiarow. Oczywicie by w
peni wiadomy istnienia wielu paszczyzn podziaw spoecznych, ale sdzi, e
wszystkie s pochodn podstawowych podziaw
klasowych
ostatecznie
daj
si
283
sprowadzi
do
odmiennoci
interesw
ekonomicznych. Przekonanie to zakwestionowa Max Weber.

Weber, blisko p wieku modszy od Marksa, mia moliwo dostrzeenia, e
zmiany
zachodzce
spoeczestwach
europejskich
nie
zgodne
przewidywaniami Marksa. Nie nastpowaa polaryzacja rnic spoecznych i

rzeczywisto spoeczna nie przybliaa si do biegunowego modelu podziaw
spoecznych. Przestrze midzy dwoma biegunowymi klasami nie tylko nie
pustoszaa, ale zapeniaa si nowymi kategoriami spoecznymi, takimi jak
profesjonalici czy pracownicy biurokratycznych organizacji. Nie umieray take
przedkapitalistyczne wzory prestiu zwizanego ze szlachetnym urodzeniem. Czas
falsyfikowa znaczn cz Marksowskiej teorii.
Weberowska teoria podziaw spoecznych wyrastaa z przekonania, e nie jest
moliwe uszeregowanie wszelkich nierwnoci spoecznych w jedn hierarchi.
Nierwnoci spoeczne s rezultatem walki o podzia rnego rodzaju skpych
zasobw dbr zarwno materialnych, jak i niematerialnych, takich jak uznanie
spoeczne i wadza. Te trzy rodzaje dbr Weber widzia jako podstaw trzech
zasadniczych
paszczyzn
zrnicowania
spoecznego.
Byy
nimi:
paszczyzna
ekonomiczna, w ktrej wystpuje podzia na klasy, paszczyzna prestiu, w ktrej

istnieje podzia na stany, i paszczyzna polityczna, w ktrej mamy do czynienia z
podziaem na partie.
Klasy. Podobnie jak Marks, rda podziau na klasy Weber widzia w
gospodarce. Podobnie take podzia ten wiza z okrelonym typem gospodarki, a
mianowicie
gospodark
rynkow
charakterystyczn
dla
kapitalistycznych
stosunkw produkcji. Pisa: klas tworz wycznie interesy ekonomiczne, i to

zwizane z istnieniem rynku" (Weber 1975: 417). Na tym jednak kocz si
podobiestwa z Marksem.
Wedle Webera, podzia na klasy wyznacza nie stosunek do rodkw produkcji, ale
rodzaj szans na rynku, ktre zale nie tylko od posiadania wasnoci, ale i
kwalifikacji. Z rnego rodzaju zawodami wie si wykonywanie najrozmaitszych
usug, ktre maj zrnicowan warto rynkow. Szans na rynku wyznacza
dysponowanie dobrami lub umiejtnociami pozwalajcymi na osiganie dochodw.
Przy
takim
podejciu
podzia
na
klasy
okazuje
si
bardzo
daleki
od
Marksowskiego modelu biegunowego, ktry nawet wtedy, kiedy nie wystpowa w

poszczeglnych pismach Marksa, zawsze znajdowa si w tle jego rozwaa. Zgodnie
z Weberowska koncepcj klasy, take posiadacze dziel si na klasy, poniewa

inaczej usytuowany na rynku jest rentier, waciciel kapitau, a inaczej waciciel
przedsibiorstwa produkcyjnego. Z kolei ci, ktrzy pozbawieni s wasnoci, te
tworz rozmaite klasy, rnice si typem oferowanych na rynku wiadcze. Inne
szans ma na rynku wysoko wykwalifikowany specjalista, lekarz czy prawnik, inne
za
284
szewc czy krawiec, a jeszcze inne niewykwalifikowany robotnik, ktry ma do

zaoferowania jedynie wasn si fizyczn.
Inn istotn odmiennoci Weberowskiego rozumienia klasy w porwnaniu z
Marksowskim jest to, e dla Webera klasy nie byy ani realnie, ani potencjalnie
zbiorowociami o poczuciu wsplnoty.
Stany. W koncepcji Webera stany, w przeciwiestwie do klas, maj poczucie
wsplnoty, aczkolwiek czsto sabo wyksztacone.
Podczas kiedy sytuacj klasow wyznaczaj szans na rynku, to sytuacj stanow
wyznacza godno" spoeczna, ktra wie si z jak cech wspln pewnej liczby
osb. (Czsto w prezentacjach pogldw Webera zamiast okrelenia godno"
wystpuje presti".) Od kadego, kto chce nalee do danego stanu, oczekuje si
okrelonego stylu ycia. Dlatego te podzia na stany wie si ze sfer konsumpcji,
podczas gdy podzia na klasy jest zwizany ze sfer produkcji.
Z godnoci" stanow czy si denie do zachowania dystansw wobec osb
spoza danego stanu i skonno do odgradzania si od nich. Niechtnie, jeli w
ogle, utrzymuje si z nimi stosunki towarzyskie i zawiera zwizki maeskie.
Podziay klasowe i stanowe krzyuj si i nakadaj na siebie, tworzc
najrniejsze konfiguracje. Tak na przykad samo posiadanie jako takie moe z
czasem zacz si liczy jako cecha stanowa; jednake nie od razu. Kiedy ubogi
szwajcarski handlarz Guggenheim, zaczynajc od handlu obnonego, dorobi si w
Ameryce milionowej fortuny, nie wystarczyo to, by inni milionerzy zaczli uwaa
go za rwnego sobie. Bez wzgldu na wysoko konta bankowego dla Rothschildw
by parweniuszem, z ktrym nie mieli ochoty utrzymywa stosunkw towarzyskich i
nie chcieli, by ich dzieci bawiy si z jego dziemi. Samo pojcie nowobogackiego" i
kpicy stosunek do takiej osoby doskonale oddaje rozbieno midzy sytuacj
klasow a stanow.
Stanem moe sta si take grupa zawodowa, a to wtedy, kiedy uzyska spoeczn
godno", dziki swoistemu stylowi ycia zwizanemu z zawodem.
Rozmaite konfiguracje relacji midzy podziaami stanowymi i klasowymi,
zbienoci i rozbienoci midzy tymi dwoma rodzajami podziaw spoecznych
otwieraj interesujce pole docieka socjologicznych. Sam Weber uwaa, e
zbieganiu si tych dwu podziaw spoecznych sprzyja wzgldna stabilizacja zasad
nabywania i podziau dbr, natomiast przeciwdziaa wszelki wstrzs i przewrt
techniczno-gospodarczy. W warunkach szybkich zmian na plan pierwszy wysuwaj si
sytuacje klasowe. Z reguy epoki i kraje, w ktrych pierwszoplanowe znaczenie maj

sytuacje klasowe, s epokami przewrotw techniczno-gospodarczych. Natomiast
kade opnienie procesw przemian ekonomicznych prowadzi do dominacji
sytuacji stanowych i przywraca znaczenie spoecznej godnoci jako podstawy
nierwnoci spoecznych.
285
Partie. Mwic o partiach, Weber mia na myli nie tylko takie organizacje, ktre
wspczenie okrelane s mianem partii politycznych. Przez partie rozumia
wszelkie grupy, ktre stawiaj sobie za cel wpywanie na aparat wadzy i budowanie
go w miar monoci ze swoich stronnikw. Wynika z tego, e partie wystpuj
jedynie w obrbie zbiorowoci o charakterze stowarzysze (zob. Ferdynand Tnnies i
dwa typy zbiorowoci, s. 225), w ktrych istnieje jaki racjonalny porzdek oraz
aparat sucy jego utrzymywaniu. W poszczeglnych przypadkach partie mog
reprezentowa interesy wynikajce z sytuacji klasowej lub stanowej i stosownie do
tego dobiera swoich stronnikw. Jednak wcale nie musz by partiami wycznie
klasowymi czy stanowymi. Moliwe s rne kombinacje. Weber zdecydowanie
odrzuca pogld, e wadza polityczna jest w rkach klasy kapitalistw i suy tylko
ich interesom.
Koncepcje stratyfikacji (uwarstwienia)

W najszerszym znaczeniu termin stratyfikacja jest uywany do opisu spoeczestw,
w ktrych istnieje nierwny podzia dochodw, wadzy, prestiu oraz innych
podanych dbr, i oznacza hierarchiczny ukad -pojmowanych na wzr pokadw
geologicznych poziomw pooenia spoecznego, ktre rni udzia w podziale tych
dbr. Poziomy te w odniesieniu do wspczesnych spoeczestw przemysowych
najczciej okrelane s dzisiaj mianem warstwy, niekiedy klasy, jeeli wyrnia
si je w paszczynie ekonomicznej.
Tak rozumiana stratyfikacja obrazuje rozmieszczenie jednostek na pewnej skali,
nie jest natomiast opisem spoeczestwa jako strukturalnie powizanej caoci. Tak
jak Marksowska koncepcja klas jest doskonaym przykadem strukturalnego
podejcia do zrnicowania spoecznego, tak koncepcje stratyfikacji s rwnie
doskonaym przykadem podejcia gradacyjnego, ktre z tego wzgldu moe by
te okrelane po prostu jako stratyfikacyjne.
Rozpatrywanie podziaw spoecznych z perspektywy stratyfikacyjnej jest w
duej mierze zwizane z tradycj socjologii amerykaskiej, ktra przez do dugi
czas rozwijaa si wasn drog, mao interesujc si
rozwojem socjologii
europejskiej i powstajcymi na jej gruncie teoriami. Do amerykaskich rde

koncepcji stratyfikacji zaliczy naley pochodzce z lat czterdziestych XX wieku
badania
spoecznoci
lokalnej
Williama
Lloyda
Warnera
(zob.
Socjologia
amerykaska okresu midzywojennego, s. 226) oraz prace Kingsleya Davisa i

Wilberta E. Moore'a, take z lat czterdziestych.
Warner,
badajc
spoeczno
miasteczka
amerykaskiego,
zrnicowaniem spoecznym jego mieszkacw. Stwierdzi, e o po-
interesowa
si
286
zycji, jak kady z nich zajmuje w badanej spoecznoci, decyduje nie tylko
wysoko dochodw, ale i inne czynniki, na przykad szacunek i powaanie ze wzgldu
na walory moralne. Na podstawie wywiadw z mieszkacami stwierdzi istnienie
szeciu poziomw pozycji spoecznych, ktre nazwa klasami". Przez klasy rozumia
dwie lub wicej grup ludzi, ktrzy sami sdz, e s i rzeczywicie s zgodnie
umiejscawiani przez wszystkich czonkw community na spoecznie wyszych i
niszych pozycjach" (Warner, Lunt 1942: 82, za: Wesoowski 1962: 159). Wyrni sze
klas, ktre nazwa: wysz-wysz", wysz-nisz", redni-wysz", redninisz", nisz-wysz" i nisz-nisz".
Z kolei Davis i Moore w publikowanych w latach czterdziestych XX wieku
artykuach sformuowali funkcjonaln teori stratyfikacji. Stratyfikacj rozumieli
szeroko
jako
nierwno
poziomw
udziau
dobrach,
gwnie
dobrach
materialnych, i prestiu. Wykazywali funkcjonaln niezbdno i uyteczno tego

rodzaju nierwnoci. Argumentowali, e zapewnia ona zajmowanie najwaniejszych
pozycji przez najbardziej kwalifikowane osoby, ktre kompetentnie wypeniaj swoje
zadania. Dowodzili, e zdobywanie kwalifikacji wymaga nakadw i wie si z
wyrzeczeniami, ktrych ludzie nie podejmowaliby bez nagrd w postaci przyszych
wysokich pozycji.
Teoria Davisa i Moore'a wywoaa szerok dyskusj. Polemizowano zarwno z jej
zaoeniami ideologicznymi, jak i sposobem rozumienia stratyfikacji.
W warstwie ideologicznej wskazywano tkwice u podstaw rozumowania Davisa i
Moore'a zaoenie, e w punkcie wyjcia wszyscy maj takie same szans osignicia
wysokich pozycji, a o tym, czy je osign, decyduje wycznie talent i praca jednostki.
Zwracano uwag, e szans wyksztacenia, zasig wpyww na innych, stopie
szacunku, a nawet szans doczekania pnego wieku s w znacznej mierze ju w
punkcie
startu
okrelone
przez
wyjciow
pozycj
jednostki
ukadzie
stratyfikacyjnym.
W warstwie merytorycznej podjto pytanie, co to jest stratyfikacja, oraz prby
zawenia tego pojcia. Proponowano, aby rozumie j nie po prostu jako kade
hierarchiczne zrnicowanie jednostek, ale jako system utrwalonych warstw, do
ktrych przynaleno jest w znacznej mierze okrelana przez midzypokoleniowe
przekazywanie pozycji lub co najmniej przez szans osignicia okrelonych pozycji.
Innymi sowy, proponowano, aby o stratyfikacji mwi tylko wtedy, kiedy istnieje
dziedziczna nierwno", a warstwy charakteryzuj si biologiczn i spoeczn
trwaoci" (Buckley 1958, za: Wesoowski 1966: 134) i maj tendencj do zamykania
si.
W nastpnych latach pojcie stratyfikacji ulegao dalszym modyfikacjom. Pod
wpywem, po pierwsze, rozwoju ilociowych bada empirycz-
287
nych; po drugie, pod wpywem kontaktw socjologii amerykaskiej z socjologi

europejsk i teori Maxa Webera.
Aby bada uwarstwienie spoeczne, naleao znale wskaniki pozwalajce na
okrelanie
warstw
na
podstawie
kryteriw
mierzalnych.
Koncepcja
trzech
paszczyzn zrnicowania spoecznego Maxa Webera wskazywaa drog tych

poszukiwa.
Ostatecznie
takimi
wskanikami
powszechnie
stosowanymi
we
wspczesnej socjologii stay si: dochd, wyksztacenie mierzone liczb lat nauki i
presti zawodu, ktrego metody mierzenia zostay w socjologii dobrze opracowane.
W perspektywie empirycznej przez stratyfikacj spoeczn rozumiane s takie
podziay spoeczne, w ktrych pozycja spoeczna ludzi moe by ujmowana jako
wysza lub nisza z punktu widzenia ktrej z wymienionych wyej cech
mierzalnych.
Badania tak rozumianej stratyfikacji spoecznej pokazuj nierwny rozdzia takich
dbr jak formalne wyksztacenie, ranga zawodu, dochd. W wyniku tego nierwnego
rozdziau tworz si hierarchie. Socjolodzy, badajc stratyfikacj, interesuj si nie
tylko tymi trzema odrbnymi hierarchiami, ale take, a nawet przede wszystkim ich
powizaniami. Poniewa analiza tych powiza wykazuje, e zawd jest czynnikiem
wicym wyksztacenie z dochodem, jest on traktowany jako podstawowy element
okrelajcy pozycje jednostek w ukadzie stratyfikacyjnym (Somczyski 1989).
Zawone,
empiryczne
pojmowanie
stratyfikacji
jako
ukadu
warstw
wyznaczonych za pomoc mierzalnych kryteriw nie wyeliminowao oglnego

rozumienia stratyfikacji jako hierarchicznego uszeregowania rozmaitego rodzaju
grup (rozumianych tu i w dalszym cigu jako rnego rodzaju zbiorcze kategorie
spoeczne) ze wzgldu na zakres posiadanej przez ich czonkw wadzy, prestiu i
bogactwa. Tak rozumiana stratyfikacja wystpuje w rnego typu spoeczestwach.
Podsumowujc, stwierdzi trzeba, e niezalenie od tych wszystkich dyskusji
termin stratyfikacja wystpuje w socjologii amerykaskiej najczciej jako oglne
okrelenie obszaru problemowego obejmujcego zrnicowania, nierwnoci i
podziay spoeczne. W socjologii polskiej natomiast takim oglnym terminem jest
zazwyczaj struktura spoeczna.
3. Klasy i warstwy - rozmaito znacze

Klasa i warstwa s terminami powszechnie uywanymi do opisu podziaw,
zrnicowa i nierwnoci spoecznych. Socjolodzy o odmiennych perspektywach

badawczych i orientacjach teoretycznych nadaj tym terminom rne znaczenia. W
przypadku klasy wskaza mona nie mniej ni pi jej podstawowych znacze, a w
wypadku warstwy - trzy, przy
288
czym w obu przypadkach dotyczy to klas i warstw rozumianych przede

wszystkim historycznie, to jest jako kategorii opisu podziaw nowoczesnych
spoeczestw przemysowych.
Klasa
Z piciu podstawowych sposobw historycznego rozumienia klasy trzy z nich
to ujcia klasyczne, ktre w swojej ortodoksyjnej wersji nale ju w znacznej
mierze do przeszoci. Pozostae dwa s ujciami wspczesnymi, w ktrych
jednake odnale mona co najmniej echa uj klasycznych, jeeli nie wrcz
nawizania do nich.
Ujcia klasyczne
w rozumieniu Karola Marksa. Klasy s zasadniczymi segmentami
Klasa
struktury spoeczestwa pojmowanego jako swoista cao. Podstaw

podziau na klasy jest stosunek do wasnoci rodkw produkcji. Wszelkie
podziay spoeczne i zwizane z nimi konflikty maj u podstaw podziay i
konflikty klasowe i mog by do nich sprowadzone. Klasy nie s kategoriami
statystycznymi, ale realnymi zbiorowociami zdolnymi do wytworzenia
poczucia wsplnoty.
Klasa
w rozumieniu Maxa Webera. Podzia na klasy wystpuje tylko w
jednym z trzech wymiarw zrnicowania spoecznego, to jest eko

nomicznym. Klasa okrela rodzaj szans na rynku. Klasy nie s zbiorowo
ciami wytwarzajcymi poczucie wsplnoty.
Klasa
w rozumieniu Williama L. Warnera. Klasa jest jednym z poziomw
hierarchicznego ukadu pozycji okrelanych przez wysoko dochodw i

szacunek spoeczny. Jest wic tym, co wielu socjologw nazywa warstw.
Ujcia wspczesne
Rozumienie klasy w perspektywie stratyfikacyjnej. Klasy w tym ujciu
rozumiane s jako poziomy zrnicowania spoecznego w paszczynie
ekonomicznej. Tak rozumiane klasy s w gruncie rzeczy rodzajem warstw i
jako takie s czci ukadu stratyfikacyjnego spoeczestwa. Nietrudno w
tym ujciu klasy odnale lady zarwno Webera, jak i Warnera. Takie
rozumienie klasy spotka mona najczciej w socjologii amerykaskiej.
Rozumienie
klasy w perspektywie strukturalnej. Z tej perspektywy
klasy traktowane s jako czci spoeczestwa postrzeganego w postaci

strukturalnie powizanej caoci. Klasa w takim ujciu jest kategori
analityczn, ktra ma sens jedynie w kontekcie teorii klas" (Dahrendorf
1969: 9, za: Kozyr-Kowalski 1979:15). Tak rozumiane klasy tworz grupy
289
spoeczne i mog by rozwaane jako tworzce skal nominaln" (Slomczyski 1989:

5).
Skala nominalna zgodnie z tym, o czym poucza podrcznik metodologii, to skala, ktra skada si
z dwch lub wicej kategorii oznaczonych nazwami, wg ktrych klasyfikujemy pewne przedmioty.
Jedyn okrelon relacj pomidzy tymi kategoriami jest relacja rnoci, nie implikuje ona, i
jedna z tych kategorii zawiera mniej czy te wicej wasnoci mierzonych" (Jahoda, Deutsch,
Cook 1955, za: Nowak 1965: 275).
W takim rozumieniu klas widoczne s nawizania do Marksowskiej koncepcji, w

ktrej klasy byy podstawowymi elementami okrelajcymi ksztat struktury
spoecznej. Jednake mimo tych nawiza strukturalnie rozumiane klasy bywaj
wyrniane nie tylko na podstawie Marksowskiego kryterium stosunku do rodkw
produkcji, ale take innych dodatkowych kryteriw, takich na przykad jak kontrola
sprawowana nad prac innych oraz podzia pracy na fizyczn i umysow
(Somczyski 1989). W ich uwzgldnianiu dopatrzy si mona wpyww Webera.
Zdaniem czoowych badaczy problematyki zrnicowania spoecznego takie
pojmowanie klas zwizane jest z tradycj socjologii europejskiej. Pisz: W
europejskiej tradycji socjologicznej klasy s definiowane poprzez stosunki kontroli
nad produkcj oraz dystrybucj dbr i usug. Stosunki te, bdce pochodn
stosunkw wasnoci, dotycz przede wszystkim procesu pracy i jego organizacji"
(Somczyski, Janicka, Mach, Zaborowski 1996: 29).
Przy takim rozumieniu klasy zestawy wyrnianych klas i ich ukady w
poszczeglnych spoeczestwach przedstawiaj si odmiennie w zalenoci od
rnic systemw polityczno-ekonomicznych tych spoeczestw.
Warstwa
Termin warstwa spoeczna ma zupenie inne znaczenie w kadym z dwch
wyrnionych sposobw pojmowania podziaw spoecznych, to jest strukturalnym
i stratyfikacyjnym. Ponadto w samej stratyfikacyjnej perspektywie warstwa bywa
rozumiana dwojako: bd jako kategoria empiryczna, bd jako oglna kategoria
teoretyczna, na podobiestwo Weberowskiego stanu.
Warstwa w ujciu strukturalnym wystpuje w marksistowskiej perspektywie
ogldu struktury spoecznej. Pojawia si w niej wwczas, kiedy podzia na klasy
okazuje
si
niewystarczajcy
dla
zadowalajcego
opisu
struktury
danego
spoeczestwa. W takim przypadku terminem warstwa" okrelana jest bd cz

klasy - mwi si wtedy o warstwie bur-uazji przemysowej, buruazji finansowej,
proletariatu wielkoprzemys-
290
owego etc. - bd istotne spoecznie kategorie nie dajce si jednoznacznie zaliczy

do adnej z klas wyrnionych na podstawie stosunku do rodkw produkcji.
Klasycznym przykadem jest inteligencja, o ktrej mwi si jako o warstwie; tak
samo mwi si o chopstwie w krajach, w ktrych podzieleni na klasy chopi
wyodrbniaj si jako zbiorowo o wasnej kulturze i poczuciu tosamoci (Wiatr
1976: 255).
Warstwa w ujciu stratyfikacyjnym jako kategoria empiryczna jest
wyrniana na podstawie kryteriw mierzalnych. Kryteriami tymi jest wysoko
dochodw mierzona iloci zarabianych pienidzy, wyksztacenie mierzone liczb lat
nauki i presti zawodu. S to mierniki uniwersalne. Uniwersalnym miernikiem jest
pienidz bez wzgldu na rodzaj waluty. Take liczba lat nauki mierzy to samo bez
wzgldu na rnice w systemach edukacji. Wobec istnienia midzynarodowej skali
prestiu zawodw rwnie i ta miara jest powszechna. Ponadto, jak wykazay
liczne badania, zwizki midzy tymi trzema skadowymi okrelajcymi czn
pozycj stratyfikacyjn przedstawiaj si podobnie w rnych krajach. Pozwala to
traktowa je jako uniwersalne, ktre wynikaj z logiki procesu modernizacji i w
maym stopniu zale od systemu ekonomiczno-politycznego" (Slomczyski,
Janicka, Mach, Zaborowski 1996: 49).
Tak wyrniane warstwy tworz skal porzdkow.
Skala porzdkowa okrela wzgldne pozycje przedmiotw lub osb z punktu widzenia pewnych
wasnoci, nie okrelajc dystansu midzy tymi pozycjami". Pozwala uporzdkowa obiekty od
najmniejszych do najwikszych, chocia nie pozwala stwierdzi, o ile jeden od drugiego jest
wikszy lub mniejszy. Mona j porwna do elastycznej tamy mierniczej nierwnomiernie
rozciganej (Jahoda, Deutsch, Cook 1955, za: Nowak 1965: 276).
Warstwa w ujciu stratyfikacyjnym jako oglna kategoria teoretyczna

jest jednym z poziomw stratyfikacji rozumianej jako ukad grup tworzcych
hierarchi ze wzgldu na zakres wadzy, prestiu i bogactwa ich czonkw. Takiego
rodzaju hierarchiczne ukady wystpuj w spoeczestwach rnego typu, nie tylko
nowoczesnych spoeczestwach przemysowych.
Czonkowie tak rozumianych warstw maj pewn wiadomo wsplnych
interesw, a take poczucie grupowej tosamoci i podobny styl ycia, ktry mniej
lub bardziej odrnia ich od czonkw innych warstw spoecznych (Haralambos,
Holborn
1990:
25).
Podobnie
pojmowana
warstwa"
nie
tylko
przypomina
Weberowski stan, ale staje si pojciem tak oglnym, e swym zakresem obejmuje
rwnie i takie tworzce hierarchi kategorie spoeczne jak indyjskie kasty i

europejskie stany feudalne.
291
Zainteresowanie zrnicowaniem spoeczno-zawodowym wynika z potwierdzonego
empirycznie przekonania, e pozycje zawodowe i wykonywanie zwizanych z nimi
rl jest w spoeczestwach nowoczesnych podstawowym czynnikiem, ktry sytuuje
ludzi w ukadzie nierwnoci spoecznych (Somczyski, Domaski 1998: 127).
Zawody uwaa si za dobry syntetyczny wskanik warstw stratyfikacyjnych jako
kategorii empirycznych. Ponadto, jak wykazay badania, przedstawiciele rnych za
wodw rni si pogldami i cechami osobowoci.
Zawd s to czynnoci: 1) trwale wykonywane, 2) wymagajce okrelonego
przygotowania i umiejtnoci, 3) bdce wiadczeniami na rzecz innych osb, 4)
przynoszce dochody bdce podstaw utrzymania. Te cztery elementy wystpuj
we wszystkich wspczesnych definicjach zawodu (Somczyski, Domaski 1998:
125).
Zawody s wynikiem podziau pracy i pojawiy si wraz z rozwojem gospodarki i
powstaniem rynku, na ktrym praca i umiejtnoci stay si jednym z towarw. Ju
w redniowieczu istniay nie tylko zawody, ale i organizacje zawodowe w postaci
cechw, ktre ustalay i formalizoway procedury szkoleniowe i egzaminacyjne
uprawniajce do wykonywania zawodw. W miar rozwoju gospodarczego mnoyy
si
specjalizacje
zawodowe
zmieniay
sposoby
uzyskiwania
kwalifikacji
zawodowych. We wspczesnych spoeczestwach przemysowych listy zawodw

zawieraj tysice pozycji.
Klasyfikacje i skale zawodw

Jest rzecz oczywist, e wobec ogromnej liczby rnorodnych zawodw istniejcych
wspczenie pojedyncze zawody nie mog by ani uytecznym narzdziem, ani
przedmiotem bada socjologicznych. Aby takimi si stay, musz zosta poczone w
szersze kategorie. Innymi sowy, niezbdna jest ich klasyfikacja.
W Polsce pierwsza nowoczesna klasyfikacja zawodw, znana jako Spoeczna
Klasyfikacja Zawodw (okrelana skrtem SKZ), zostaa opracowana w 1978 roku
(Pohoski, Somczyski 1978). Jest w niej dwanacie oglnych kategorii zawodowych,
w niektrych badaniach czonych w jeszcze szersze kategorie (patrz: ramka na
nastpnej stronie).
Stworzenie klasyfikacji zawodw miao dla soqologii dodatkowe znaczenie
praktyczne, albowiem pozwalao na ujednolicenie kategoryzowania zawodw w

rnych badaniach socjologicznych, a tym samym umoliwiao porwnywanie
wynikw tych bada.
Zmiany zachodzce po 1989 roku w gospodarce polskiej i na rynku pracy skoniy
niektrych badaczy do modyfikacji SKZ. W latach dzie-
292
Klasyfikacj zawodw jeden z jej twrcw charakteryzuje w nastpujcy sposb: Zgru

powano 367 zawodw lub wskich kategorii zawodowych wydzielonych w tej klasyfikacji
przy uyciu nastpujcych kryteriw: rodzaj wykonywanych czynnoci, podzia pracy na
fizyczn i umysow, poziom kwalifikacji wymagany do wykonywania zawodu, funkcja w
organizacji pracy (stanowisko), rodzaj zakadu pracy, w jakim wykonywany jest zawd
(gospodarka uspoeczniona i nieuspoeczniona), stosunek do rodkw produkcji
(pracownicy najemni, samodzielni i pracujcy w rodzinnym warsztacie pracy). Na
podstawie tych kryteriw wyodrbnilimy 12 szerokich kategorii spoeczno--zawodowych
[...]: specjalistw technicznych i nietechnicznych (1); kierownikw (2); technikw i
wyspecjalizowanych
pracownikw
administracyjno-biurowych
(3);
pozostaych
pracownikw umysowych (4); pracownikw fizyczno-umysowych (5); wacicieli
zakadw wytwrczych i usugowych (6); majstrw i brygadzistw (7); wy
kwalifikowanych pracownikw fizycznych (8); pwykwalifikowanych pracownikw
fizycznych (9); niewykwalifikowanych pracownikw fizycznych (10); rolnikw indy
widualnych (11); najemnych pracownikw fizycznych w rolnictwie (12)" (Pohoski 1983;
Pohoski 1995: 347).
widziesitych
powstaa
nowa
Polska
Socjologiczna
Klasyfikacja
Zawodw
(okrelana skrtem PSKZ) (Sawiski, Domaski 1996). Zmiany w stosunku do

SKZ polegay na nieznacznym zredukowaniu liczby jednostek najniszego szczebla
oraz uwzgldnieniu nowych zawodw, ktre w latach dziewidziesitych pojawiy
si na rynku pracy. S to zawody zwizane ze sfer biznesu oraz usug finansowych
(bankowoci, rynkiem papierw wartociowych) i osobistych (bezpieczestwem
publicznym, rozrywk, wypoczynkiem) (Somczyski, Domaski 1998:133). Nowa
skala ma czternacie najoglniejszych kategorii zawodowych. Obecnie polscy
socjolodzy korzystaj z obu tych skal.
Oprcz
klasyfikacji
zawodw
poszczeglnych
krajach,
istnieje
take
Midzynarodowa Klasyfikacja Zawodw (okrelana skrtem ISCO-88), w ktrej jest

dziesi najoglniejszych kategorii (PGSS 1993: 233).
Klasyfikacje zawodw dostarczaj podstawy dla konstruowania skal zawodw.
W Polsce opracowano trzy takie skale: 1) skal wedle zoonoci pracy (oglnej
zoonoci, zoonoci pracy z ludmi, z przedmiotami i symbolami); 2) skal wedle
kryterium prestiu; 3) skal wedle kryterium pozycji spoeczno-ekonomicznej
(Somczyski, Kacprowicz 1979).
Skale te pozwalaj na kontrol poprawnoci klasyfikacji zawodw. Jednak ich
podstawowe znaczenie polega na tym, e dostarczaj narzdzia do poznania
hierarchicznego
usytuowania
przestrzeni
spoecznej
przedstawicieli
poszczeglnych kategorii zawodowych, czyli cech ich pooenia spoecznego.

Stwierdzenie zbienoci bd rozbienoci usytuowania na poszczeglnych skalach
prowadzi do pyta o spoeczne przyczyny i skutki zbienoci i rozbienoci cech
pooenia spoecznego. Rwnie do pytania o to, ktra z tych sytuacji bardziej
przyblia dane spoeczestwo do wzoru spoeczestwa merytokratycznego o

atwych do przekraczania granicach midzy warstwami.
293
W badaniach uwarstwienia spoecznego, w ktrych za jego wskanik przyjmuje

si zrnicowanie spoeczno-zawodowe, wykorzystywane s najczciej skale
prestiu
zawodw.
Socjolodzy
posuguj
si
zarwno
skalami
prestiu
skonstruowanymi w poszczeglnych krajach, jak i Midzynarodow Standardow

Skal Prestiu Zawodw, opart na Midzynarodowej Klasyfikacji Zawodw
(Domaski
1981:
125).
Ta
ostatnia
skala
jest
przydatna
zwaszcza
midzynarodowych badaniach porwnawczych.

Niektrzy badacze s skonni sdzi, e zrnicowanie zawodowe okrela cay
system nierwnoci w spoeczestwie przemysowym, a w kadym razie bdzie
go okrela w przyszoci (Domaski 1985: 38). Tymczasem wiele bada wskazuje,
e istnieje umiarkowana zaleno midzy zawodem a dochodem. Na rozlunienie
zwizku midzy zawodem a dochodem wpywaj trzy podstawowe czynniki.
Pierwszym jest pe. Kobiety zarabiaj rednio 80 procent tego, co w tych samych
zawodach zarabiaj mczyni. Drugim jest sektor gospodarki. Nawet personel
administracyjno-biurowy zarabia inaczej w przemyle, inaczej w administracji
pastwowej. Trzecim - wielko zakadu pracy. Zazwyczaj w wielkich zakadach
pracy zarabia si wicej ni w maych (Somczyski, Domaski 1998: 135). Te dwa
ostatnie czynniki sprawiaj, e jedno ze rde nierwnoci spoecznych mierzonych
wysokoci dochodu widzi si w segmentacji rynku pracy (Domaski 1987).
Presti zawodu
Na pierwszy rzut oka presti wydaje si cech subiektywn, niemoliw do
zmierzenia. Ludzie tak bardzo i pod tak wieloma wzgldami rni si midzy
sob, a oceniani s tak rozmaicie i wedle wasnego uznania oceniajcych, e trudno
jest
wyobrazi
sobie
przeoenie
tych
rozmaitych
subiektywnych
ocen
na
obiektywne, ilociowe miary.

Aby wykaza, e jest to moliwe, naley w pierwszym rzdzie podkreli, e
badaczy interesuje zrnicowanie spoeczne na poziomie makrospoecznym, na
ktrym w gr wchodzi nie presti osb, ale zawodw.
W spoecznociach lokalnych na tyle maych, e wszyscy si znaj, a
przynajmniej duo wiedz o sobie, presti kadego czowieka zaley od jego cech
osobistych. W nowoczesnych spoeczestwach przemysowych, w ktrych najczstsze
stosunki midzy ludmi to stosunki rzeczowe midzy anonimowymi jednostkami (w
wielkich miastach nawet mieszkacy jednego budynku czsto si nie znaj i nic o
sobie nie wiedz), zalety i wady poszczeglnych osb nie s widoczne i umykaj
ocenie spoecznej. Poza
wskim gronem rodzinnym
i przyjacielskim kady
postrzegany jest nie wprost jako osoba, ale przez stereotyp zajmowanej pozycji
zawodowej i zwizanej z ni roli. O prestiu czowieka w krgu znajomych decyduje
to, jaki on jest, o prestiu wrd nieznajomych to, kim jest. Przejawem
294
wykorzystywania przez jednostk prestiu zajmowanej pozycji jest wymiewane

przez satyrykw zawoanie: Pan nie wie, kim ja jestem!"
Stwierdzenie, e przedmiotem zainteresowania jest nie presti osb, ale presti
zawodu, nie wystarcza do wyjanienia, w jaki sposb subiektywne oceny zostaj
przeksztacane w obiektywn ilociow miar. Dokonywane jest to za pomoc
procedury, ktra polega na zbieraniu wielu pojedynczych ocen poszczeglnych
zawodw i na ich podstawie okrelaniu oglnej oceny kadego z nich, na przykad w
postaci matematycznej przecitnej (Domaski 1981: 121-122).
Badania wykazuj istnienie bardzo duej zgodnoci w ocenach prestiu zawodw.
Podobnie oceniaj go ludzie modzi i starzy, wyksztaceni i niewyksztaceni,
pracownicy fizyczni i umysowi (Somczyski, Domaski 1998:137).
Analizy prowadzone w rozmaitych okresach w tych samych krajach oraz analizy
porwnawcze prowadzone w rnych krajach (nie tylko europejskich) wykazay, po
pierwsze, du stabilno hierarchii prestiu zawodw w czasie (Domaski 1981:
131), a po drugie, znaczne podobiestwo tych hierarchii w krajach o odmiennych
systemach ekonomiczno--politycznych (na przykad midzy Polsk o gospodarce
planowej w okresie realnego socjalizmu a krajami kapitalistycznymi o gospodarce
rynkowej), a take w krajach o rnych tradycjach kulturowych (Domaski
1981:123). Oczywicie, jest tak pod warunkiem, e wszystkie badane kraje maj cechy
pozwalajce na uznanie ich za rne warianty nowoczesnych spoeczestw
przemysowych.
Znaczne podobiestwo hierarchii prestiu zawodw w wielu rnych krajach
skonio badaczy do wysunicia hipotezy, e czynnikiem odpowiedzialnym za ten
stan rzeczy jest poziom ekonomicznego rozwoju kraju. Sdzono, e wpywa on
moe nie tylko na charakter samych zawodw, ale i na ksztat kultury, a co za tym
idzie - porednio i na systemy wartoci lece u podstaw oceny prestiu zawodw.
Potwierdziy to badania midzynarodowe, ktre wykazay, e w krajach bardziej
pod wzgldem kulturowym zblionych ludzie przypisuj na og zawodom te same
rozmiary prestiu" (Domaski 1981: 145). Wykazay take, e podstawowymi
czynnikami, z ktrymi wie si presti zawodu, s wyksztacenie i dochd,
aczkolwiek w rnych krajach zwizki te przejawiaj si z rn sil.
W socjologii przez ruchliwo spoeczn rozumie si zmian miejsca jednostek,

take grup (rozumianych jako zbiorcze kategorie spoeczne) w systemie
spoecznego zrnicowania rozpatrywanego najczciej jako hierarchiczny ukad
pozycji bd warstw.
295
Zmiana miejsca przez grup polega zawsze na przesuniciu si jej w gr lub

w d ukadu hierarchicznego. Prowadzi to w sposb nieunikniony do przebudowy
tego ukadu lub nawet do zmiany charakteru caego spoeczestwa. Tak na przykad
zmiana pozycji mieszczastwa na drabinie spoecznej oznaczaa koniec stanowego
spoeczestwa feudalnego.
W przypadku jednostek zmiana miejsca w systemie zrnicowania spoecznego
nie musi oznacza zmiany ich usytuowania w hierarchii spoecznej. Jednostki mog
przemieszcza si midzy kategoriami na przykad zawodowymi, ktre znajduj si
na tym samym poziomie ich hierarchii. Tego rodzaju przemieszczenia to ruchliwo
pozioma (horyzontalna). Przyciga ona znacznie mniejsz uwag socjologw ni
ruchliwo pionowa (wertykalna) polegajca na przemieszczaniu si jednostek
midzy poziomami hierarchii spoecznej.
W badaniach ruchliwoci spoecznej gwnym ich przedmiotem jest ruchliwo
pionowa jednostek, a wskanikiem empirycznym poziomw hierarchii spoecznej s
zazwyczaj kategorie spoeczno-zawodowe. Ruchliwo pionowa moe oczywicie
polega zarwno na przemieszczaniu si w gr hierarchii spoecznej, a wic
awansie, jak i przemieszczaniu si w d, a wic degradacji.
Przemieszczanie si jednostek w gr lub w d moe mie dwojak posta i
odpowiednio do niej wyrnia si dwa rodzaje ruchliwoci.
Pierwsza
posta ruchliwoci to podnoszenie przez jednostk poziomu swojego
wyksztacenia, nabywanie nowych kwalifikacji, bogacenie si i w konsekwencji

przesuwanie si z biegiem lat na wysze pozycje hierarchii spoecznej (lub te
wskutek innego rodzaju przyczyn - na nisze). Jest to awans (bd degradacja) w
granicach
jednego
pokolenia.
wewntrzpokoleniowa.
Badajc
Tego
j
rodzaju
ruchliwo
empirycznie,
to
porwnuje
ruchliwo
si
pozycj
respondenta w momencie bada z jego pozycj w momencie podejmowania

pierwszej pracy.
Druga
posta ruchliwoci to zajcie przez jednostk wyszej bd niszej
pozycji, ni mieli jej rodzice wskutek zdobycia przez ni innego wyksztacenia i

uzyskanie
innych
kwalifikacji
oraz
dochodw.
Jest
to
ruchliwo
midzypokoleniowa. Okrela si j empirycznie, porwnujc pozycj ojca, w

czasie kiedy syn/crka mia/a 14 lub 16 lat, z aktualn, to jest w momencie
bada, pozycj syna/crki. (Okrelenie wieku dziecka jest konieczne, chodzi
bowiem o wyznaczenie punktu startu dziecka. W toku jego ycia ojciec take
mg zmienia pozycje i podlega procesowi ruchliwoci wewntrzpokoleniowej.)

O obu rodzajach ruchliwoci decyduj rozmaite czynniki.
Jedna grupa czynnikw to cechy jednostek oraz ich rodzicw. Pewne osoby s
utalentowane i pracowite, a na dodatek sympatyczne, inne leniwe, niezdolne i
antypatyczne. Jedni rodzice mog i chc inwestowa
296
w wyksztacenie dzieci, nawet kosztem wasnych wyrzecze, inni nie mog, nie
potrafi bd nie chc.
Druga
grupa czynnikw to moliwoci przesuni, jakie stwarza dane
spoeczestwo. Zale one od stopnia jego otwartoci, a take od istnienia w

nim mechanizmw wyrwnywania szans modziey ze spoecznie upoledzonych
rodowisk i rodzin w zym pooeniu materialnym. Ich dziaanie, mniej lub
bardziej skuteczne, sprowadza si na og do rnych uatwie w dostpie do
wyksztacenia. S to na przykad rozmaite systemy stypendialne, a take
punkty preferencyjne przyznawane za pochodzenie" przy przyjmowaniu na
studia. W PRL przez wiele lat punkty przyznawano dzieciom robotnikw i
chopw, a w USA przyznaje si je modziey z grup etnicznych uwaanych za
spoecznie upoledzone.
Trzecia
wreszcie grupa czynnikw to zmiany na rynku pracy. Czasami s one
rezultatem rozmaitych kataklizmw powodujcych ubytek ludnoci, rny w

poszczeglnych jej kategoriach. Na przykad wojna sprawia, e gin przede
wszystkim mczyni. Niekiedy, jak to byo w czasie ostatniej wojny na ziemiach
polskich, celowo niszczone s elity intelektualne podbitego kraju. Najczciej
jednak zmiany rynku pracy s wynikiem rozwoju gospodarki, ktry powoduje
zmian
skadu
spoeczno-zawodowego
kolejnych
pokole.
miar
wzrastajcego uprzemysowienia kraju coraz wicej ludzi zaczyna pracowa w

przemyle
oraz
usugach,
coraz
mniej
za
rolnictwie.
Ronie
take
zapotrzebowanie na pracownikw o coraz wyszych kwalifikacjach, natomiast

coraz mniej potrzebni s pracownicy bez kwalifikacji lub o niskich kwalifikacjach.
Ruchliwo wynikajca ze zmiany skadu spoeczno-zawodowego kolejnych
pokole to ruchliwo strukturalna, natomiast pozostaa to ruchliwo wymienna
(czasem nazywana te cyrkulacyjn). Jednym z zada, jakie stawiaj sobie badacze
procesw ruchliwoci, jest oszacowanie proporcji obu tych rodzajw ruchliwoci w
oglnej ruchliwoci spoecznej zaobserwowanej w danym czasie w danym kraju.
Klasycznym problemem badawczym jest take okrelenie stopnia determinacji
pozycji spoecznej jednostek przez rozmaite czynniki. Zostay wypracowane techniki
analiz statystycznych, ktre pozwalaj na badania zakresu wpywu dowolnej liczby
rozmaitych
czynnikw
na
rne
elementy
pozycji
jednostek:
na
dochd,
wyksztacenie, pozycj zawodow. (W jzyku socjologii empirycznej formuowane

jest to w postaci pytania: Jak proporcj wariancji danej zmiennej zalenej
wyjaniaj poszczeglne
zmienne
niezalene?").
To,
jakie
czynniki
zostan
uwzgldnione w analizie, zaley od wyboru badacza. Dokonuje go na podstawie

oglnej wiedzy o procesach ruchliwoci oraz wiedzy o badanym spoeczestwie
dostarczanej przez wczeniejsze badania empiryczne i wasne obserwacje. I tak na
przykad w odniesieniu do jednego spoeczestwa wart
297
zbadania moe by zakres wpywu przynalenoci etnicznej i koloru skry na pozycj

spoeczn, w innym za - przynalenoci partyjnej.
Klasycznymi czynnikami uwzgldnianymi w tego typu analizach s takie czynniki
przypisane" (niezalene od jednostki), jak wyksztacenie i pozycja spoeczna ojca,
oraz takie osigane", jak wasne wyksztacenie.
Natenie ruchliwoci spoeczno-zawodowej traktuje si zazwyczaj jako sumaryczny
wskanik dystansw i barier spoecznych, a take jako rdo informacji o
mechanizmach odtwarzania si hierarchii spoecznych (Domaski 1998: 448). Jest to
rwnie wskanik stopnia otwartoci danego spoeczestwa.
ROZDZIA XIII
Zrnicowanie spoeczne
spoeczestw
ponowoczesnych
1. mier klas" 303

2. Klasa rednia 307
3. Underclass i marginalizacja spoeczna 310
Przemiany przeobraajce spoeczestwa przemysowe w tak wielkim stopniu, e

zaczyna si je postrzega jako spoeczestwa nowego typu i okrela mianem
ponowoczesnych" (zob. Spoeczestwo poprzemy slowe, ponowoczesne i informacyjne,
s. 103), dotycz take zrnicowania spoecznego. W wyniku zmian na rynkach pracy
wywoywanych przez rozwj techniki oraz proces globalizacji zmienia si ich
charakter.
Zmiany te przedstawiaj si nastpujco:
Sabnie zapotrzebowanie na proste prace fizyczne, wzrasta natomiast na prace
wymagajce wyszych kwalifikacji i odpowiedniego poziomu wiedzy. Wiedza jako
taka zaczyna by uwaana za podstawowy zasb" spoeczny (Drucker 1999).
Prowadzi to do zmniejszania si liczebnoci spoeczno-zawodowej kategorii
robotnikw. Sprzyja temu malejce znaczenie tradycyjnego wielkiego przemysu,
zwaszcza wydobywczego i cikiego. Ponadto midzynarodowe korporacje wol
uruchamia pewne gazie produkcji w krajach mniej rozwinitych, w ktrych sia
robocza jest tasza, zwizki zawodowe s mao aktywne bd w ogle nie istniej, a
ochron rodowiska nikt nie zawraca sobie gowy.
[W Stanach Zjednoczonych] pomidzy 1970 a 1990 oglna [...] produkcja przemysowa wzrosa
wicej ni dwa i p raza w cigu tych dwudziestu lat. Ale zatrudnienie w przemyle nie wzroso
w ogle. A nawet przeciwnie, spadao. [...] spado [...] z 25 procent cakowitej siy roboczej w
1960 roku do 16 lub 17 procent w 1990 roku. W tym czasie cakowita amerykaska sia robocza
podwoia si i by to najwikszy wzrost, jaki kiedykolwiek zanotowano w jakimkolwiek kraju w
czasach pokoju. Ale ten przyrost pojawi si w pracach innych ni wytwarzanie i przemieszczanie
rzeczy [...]. Sytuacja w Japonii jest prawie dokadnie taka sama. [...]
Dla ekonomii oraz polityki spoecznej jest znacznie lepiej - twierdz Japoczycy - by zamiast
wydawa pienidze na tworzenie stanowisk pracy dla pracownikw fizycznych w krajach
rozwinitych, przeznacza je na rozwijanie krajowej edukacji i mie tym samym pewno, e
ludzie modzi naucz si wystarczajco duo, by posi kwalifikacje do pracy wymagajcej
wiedzy lub przynajmniej do wiadczenia usug o wysokim standardzie" (Drucker 1999: 61-63).
Kiedy podstawowym narzdziem pracy staje si komputer, zamazaniu ulega

podzia na prace fizyczne" i umysowe". Rozmywanie granicy midzy tymi dwoma
rodzajami pracy, niegdy bardzo wyranej,
302
nastpuje z obu stron. Zakady produkcyjne i usugowe uywaj skomplikowanej,

opartej na elektronice aparatury, ktrej obsug trudno uzna za prac fizyczn. Z
kolei prace przy biurku" w znacznej mierze wskutek komputeryzacji ulegaj
rutynizacji i mog by wykonywane na tyle mechanicznie i bez umysowego wysiku,
e trudno nazwa je umysowymi" w penym znaczeniu tego sowa.
Przybiera
na sile zauwaony i opisany w latach czterdziestych XX wieku
(Burnham 1941) proces oddzielania si wasnoci od zarzdzania, w zwizku z

czym rozrasta si spoeczno-zawodowa kategoria menederw. Kategoria ta jest
wewntrznie silnie zrnicowana ze wzgldu na rozmait skal zarzdzanych
przez nich przedsibiorstw, korporacji i bankw.
Zrnicowaniu
ulegaj wszystkie kategorie spoeczno-zawodowe. Rnice
wewntrz kategorii traktowanych uprzednio jako jednolite prowadz do nowego

rodzaju nierwnoci spoecznych. Opis podziaw spoecznych w kategoriach
zrnicowania spoeczno-zawodowego nie pozwala ich dostrzec, a tym samym
nie daje penego obrazu nierwnoci spoecznych (Fitoussi, Rosanvallon 2000: 5354).
Rynek
w krajach wysoko rozwinitych ulega bardzo szybkim przeksztaceniom.
Wci pojawiaj si nowe towary, szybko zmieniaj si mody. Stwarza to potrzeb

cigego dostosowywania si do nowych kierunkw popytu i modyfikowania
bd nawet zmieniania profilu produkcji. W tych warunkach mae i rednie
przedsibiorstwa, ktre odgrywaj coraz wiksz rol w spoeczestwach
ponowoczesnych, zainteresowane s elastyczn polityk zatrudnienia. D do
zawierania z pracownikami krtkoterminowych kontraktw, ktre uatwiaj
pynno kadr i dostosowywanie ich skadu do aktualnych potrzeb. Jednym ze
skutkw tego jest wzrost ruchliwoci wewntrzpokoleniowej.
Inym skutkiem jest staa obawa utraty pracy odczuwana we wszystkich
kategoriach spoeczno-zawodowych, chocia nie we wszystkich rwnie mocno. W
rezultacie istotnymi podziaami spoecznymi staj si podziay na tych, ktrzy s
mniej, i tych, ktrzy s bardziej zagroeni bezrobociem, na tych, ktrzy s mniej, i
tych, ktrzy s bardziej elastyczni w dostosowywaniu si do potrzeb rynku, a take
na tych, ktrzy maj mniejsze, i tych, ktrzy maj wiksze moliwoci uzyskania
staego, a przynajmniej dugoterminowego zatrudnienia.
Wiedza i wysze kwalifikacje uatwiaj dostosowywanie si do zmieniajcych si
zapotrzebowa rynku pracy, ale nie likwiduj poczucia niepewnoci, ktre w
spoeczestwach ponowoczesnych znane jest wszystkim. Nawet wysoko ulokowani

w
hierarchii
spoecznej
menederowie,
ktrzy
sprawnie
zarzdzaj
przedsibiorstwami przynoszcymi zysk w danym kraju, nie maj pewnoci, czy

kierowany przez nich zakad nie zostanie zlikwidowany ze wzgldu na oglny interes
korporacji okrelany w skali globalnej.
Rozdzia XIII. Zrnicowanie spoeczne spoeczestw ponowoczesnych
303
W analizach ponowoczesnego zrnicowania spoecznego i towarzyszcych im

dyskusjach trzy kwestie wysuwaj si na czoo. Jedn z nich jest mier klas", drug
- klasa rednia", trzeci - marginalizacja spoeczna i powstawanie tak zwanej
podklasy" (underdass).
W tym miejscu zaznaczy naley, e termin klasa" w kadej z tych dyskusji jest
rozumiany inaczej.
1. mier klas"
Na pocztku lat dziewidziesitych XX wieku Clark i Lipset postawili pytanie: Czy
klasy umieraj?" (Clark, Lipset 1991). Sprowokowao ono dyskusj dotyczc
charakteru zrnicowania spoeczestw ponowoczesnych i jego odrbnoci w
stosunku
do
zrnicowania
klasycznych
spoeczestw
kapitalistycznych
dziewitnastowiecznej Europy.
W rozwaaniach o tym, czy klasy umieraj i na czym ich mier polega,
rozumienie klas bliskie jest ich Marksowskiemu pojmowaniu. W debacie o mierci
klas tradycja Marksowska jest na tyle widoczna, e jeden z jej uczestnikw zada
wrcz pytanie: mier klasy czy Marksowskiej teorii klasy?" (Pakulski 1993b).
W Marksowskiej perspektywie podzia na klasy wynikajcy z rnic usytuowania
w procesie produkcji by kluczowym podziaem spoecznym, ktry koniec kocw (w
marksistowskim jzyku: w ostatniej instancji") wyjania mia wszelkie rnice
spoeczne, cznie z rnicami orientacji politycznych i wiatopogldowych, a nawet
gustw estetycznych. Konflikt midzy dwiema biegunowymi klasami spoecznymi kapitalistami, wacicielami rodkw produkcji, i pozbawionymi tych rodkw
robotnikami - by uwaany za podstawowy konflikt spoeczny, ktry ley u podoa
wszelkich konfliktw i jest si napdowa wszystkich ruchw spoecznych, z ruchami
narodowymi wcznie. W tych ostatnich za narodowymi hasami dostrzegano ukryt
walk klas.
Teza o mierci klas" jest zakwestionowaniem dominujcej roli tak rozumianej
klasy" w okrelaniu podziaw spoecznych, jak rwnie uznawania konfliktw
klasowych za jedyne istotne konflikty spoeczne. W adnym razie nie jest
rwnoznaczna z twierdzeniem, e podziay i nierwnoci spoeczne wywodzce si
ze sfery ekonomicznej i wynikajce z odmiennego w niej usytuowania nie maj
znaczenia. mier klas" oznacza jedynie utrat przez klas (rozumian w duchu
Marksowskim)
dotychczasowej
kluczowej
roli
okrelaniu
nierwnoci
spoecznych i przeksztacenie si jej w jedn z wielu teoretycznych kategorii analizy

stratyfikacji i konfliktw" (Pakulski 1993b: 289).
Na rzecz tezy o zmniejszeniu si przydatnoci pojcia klasy do analizy
wspczesnych spoeczestw ponowoczesnych przytacza si wiele argumentw. S
one trojakiego rodzaju.
304
1.
Jedne dotycz zmiany charakteru klas i relacji midzy nimi. Zmierzch
tradycyjnego przemysu wydobywczego i cikiego oraz zamieranie wielkich

zakadw produkcyjnych przy jednoczesnym wzrocie sektora usug powoduje
zmniejszenie liczebnoci klasy robotniczej i zanikanie warunkw sprzyjajcych
rozwojowi robotniczej wiadomoci klasowej.
Wbrew przewidywaniom Marksa w spoeczestwach wspczesnych nie nastpuje
dychotomizacja podziaw spoecznych i przyblianie si ich do biegunowego
modelu. Wprost przeciwnie, zamazywaniu ulegaj granice midzy biegunowymi
klasami: kapitalistw - wacicieli rodkw produkcji, i robotnikw - posiadaczy
wycznie siy roboczej, a take pojawia si obszar ich wsplnych interesw.
Zamazywanie granic midzy biegunowymi klasami ma kilka przyczyn i wiele
postaci. Po pierwsze, znacznie rozrastaj si kategorie spoeczno-zawodowe
sytuujce si midzy dwiema biegunowymi klasami. Po drugie, same granice tych
klas trac wyrazisto. Wasno rodkw produkcji, w tym kapitau, oddziela si od
jego zarzdzania. Rozrasta si wewntrznie zrnicowana kategoria menederw,
ktrzy nie s wacicielami, ale zarzdcami przedsibiorstw, korporacji i kapitaw.
W rezultacie rozporzdzanie rodkami produkcji staje si waniejsze od ich
wasnoci, a tym samym zrnicowanie spoeczne w wymiarze wadzy waniejsze od
zrnicowania w wymiarze wasnoci.
Wiele przedsibiorstw to spki akcyjne. Wacicielami akcji, a tym samym
czstkowymi wacicielami rodkw produkcji mog by rwnie robotnicy. W wielu
krajach
istniej
nadto
fundusze
emerytalne,
ktre
pochodz
ze
skadek
pracowniczych i ktrych wacicielami s skadkodawcy. Stanowi znaczn cz

kapitau finansowego, ktry bywa uwaany za najwaniejsz wspczenie form
wasnoci (Drucker 1999). Uczestnictwo w funduszu emerytalnym czyni jego
uczestnika wacicielem jakiej czstki rodkw produkcji nawet wtedy, kiedy
podstaw jego utrzymania jest sprzeda wasnej siy roboczej.
Z kolei wsplnym interesem kapitalistw i robotnikw jest ochrona krajowych
zakadw przed midzynarodow konkurenq' zagraajc ich bytowi, a tym samym
stanowic grob utraty miejsc pracy. Dlatego te i waciciele, i robotnicy
zainteresowani s tak polityk gospodarcz pastwa, ktra chroni krajowy przemys
i sprzyja jego rozwojowi.
2. Drugi rodzaj argumentowania polega na wskazywaniu, e szans yciowe
jednostek zale nie tylko od przynalenoci do klasy okrelanej przez kryteria
ekonomiczne.
W
spoeczestwach
ponowoczesnych
nastpuje
przeksztacanie
wielu
umiejtnoci w zawody kwalifikowane. Ustanawiane s formalne progi kwalifikacji,

wskanikiem za ich osignicia jest odbycie stosownych szkole i zdanie
egzaminw. Do orzekania o dopuszczeniu do danego
305
zawodu decyduj ciaa wyposaone w odpowiednie uprawnienia i powoywane

specjalnie w tym celu. Oznacza to profesjonalizacj zawodw, ktra prowadzi do
wzrostu znaczenia wiedzy powiadczanej formalnymi wiadectwami i dyplomami. W
rezultacie jednym z istotnych wymiarw zrnicowania spoecznego staje si poziom
wyksztacenia. Badacze zwracaj uwag, e w spoeczestwach ponowoczesnych
zmienia si zasada stratyfikacji spoecznej: strukturyzujca rola kapitau i wasnoci
ustpuje zrnicowaniu profesjonalnej wiedzy i kwalifikacji technicznych" (Domaski 1994: 84). W kocu lat osiemdziesitych XX wieku pojawia si nawet teza o
wyanianiu si klasy dysponentw wiedzy" (knowledge class) zoonej z ludzi
zajmujcych si produkcj i dystrybucj wiedzy, ktra to klasa zastpuje klas
robotnicz w roli gwnego przeciwnika buruazji przemysowej (Berger 1995a).
Wasno intelektualna staje si nie mniej wana, a nawet waniejsza od
wasnoci materialnej, chocia uzyskana dziki niej pozycja jest zagroona ostr
konkurenq' i jako taka niepewna.
W spoeczestwach ponowoczesnych wzrasta znaczenie Weberowskich stanw",
to jest podziaw w wymiarze kultury, opartych na rnicach systemw wartoci,
stylw ycia i konsumpcji (w literaturze socjologicznej czsto okrela si to jako
wzrost znaczenia orientacji statusowych"). W tym typie spoeczestw czowiek jest
przede wszystkim konsumentem i charakter jego konsumpcji okrela jego miejsce w
przestrzeni spoecznej. Zawd jest w dalszym cigu wanym wyznacznikiem pozycji
spoecznej, ale nie dlatego, e sytuuje w klasowych relacjach posiadajcynieposiadajcy kapita ekonomiczny, lecz dlatego, e jest oznak pozycji i
wskanikiem spoecznego znaczenia oraz moliwoci konsumpcyjnych jednostki.
Podstawow rol w podziaach spoecznych przestaje odgrywa gospodarka, a
zaczyna
kultura.
Do
opisu
nowej
sytuacji
stosuje
si
pojcia
kapitau
kulturowego i kapitau spoecznego. Ich posiadanie ma znaczcy wpyw na

usytuowanie jednostki w ukadzie nierwnoci spoecznych (patrz: ramka na
nastpnej stronie).
W spoeczestwach ponowoczesnych zwraca si te uwag na znaczenie
pozycji przypisanych, okrelanych przez przynaleno etniczn, kolor skry,
preferencje seksualne, a take pe, ktra zaczyna by postrzegana jako
wyznacznik rnic spoecznych (zob. Rnice pici jako rnice spoeczne, s. 345).
Osobn spraw jest rozwj najrozmaitszych regulaqi prawnych chronicych
przedstawicieli rnego rodzaju mniejszoci, wynikajcy z charakaterystycznej dla
tych spoeczestw silnej orientacji indywidualistycznej i wysokiej wartoci

jednostki. Ma to taki skutek, e szans yciowe jednostek zaczynaj mniej zalee
od przynalenoci klasowej, natomiast bardziej od politycznie zdefiniowanych i
prawem gwarantowanych uprawnie" (Pakulski 1993b: 285).
306
Kapita kulturowy. Pojcie to wprowadzi Pierre Bourdieu. Oznacza idee, wiedz i

umiejtnoci, jakie ludzie nabywaj, uczestniczc w yciu spoecznym. Obejmuje midzy innymi
umiejtno poprawnego posugiwania si jzykiem i znajomo regu grzecznego zachowywania
si. Oglnie okrelany jest jako jzykowe i kulturowe kompetencje.
Kapita spoeczny. W literaturze socjologicznej pojcie kapitau spoecznego wystpuje w dwu
znaczeniach. W odniesieniu do spoeczestwa oznacza umiejtno wsppracy
midzyludzkiej w obrbie grup i organizacji w celu realizacji wsplnych interesw" (Fukuyama
1997: 20). Zdolno ta wie si z istniejcym w danej zbiorowoci zaufaniem spoecznym oraz
przestrzeganiem norm lojalnoci, rzetelnoci, uczciwoci. Kapita spoeczny tworzony jest i
przekazywany za porednictwem mechanizmw kulturowych: religii, tradycji, historycznego
nawyku (Fukuyama 1997: 39). W odniesieniu do jednostki kapita spoeczny rozumiany jest
jako sie jej towarzyskich znajomoci, spoecznych kontaktw i powiza (Markowski 1998: 120).
Wszystkie te nowe podziay najrozmaiciej si krzyuj i nakadaj tak nawzajem na

siebie, jak i na stare" podziay klasowe. Pogmatwane staj si linie konfliktw
spoecznych.
Badacze
okrelaj
sytuacj
jako
rozproszenie
wzorw
zrnicowania" (Pakulski 1993b; Waters 1997).

3. Trzeci wreszcie rodzaj argumentw dotyczy maej mocy wyjaniajcej
przynalenoci klasowej. Wyjania ona jedynie 17 procent dochodw i okoo 10
procent preferencji wyborczych (Waters 1997: 37; Halaby, Weak-liem 1993; Clark,
Lipset, Rempel 1993; Franklin, Mackie, Valen 1992). Prowadzone w rnych krajach
badania orientacji politycznych wykazuj, e ich zrnicowanie nie wie si z
podziaem na klasy. (W tym miejscu kontrargumentem mog by wyniki bada
systemw wartoci, ktre wskazuj na ich zwizek z usytuowaniem w procesie
produkcji - zob. Osobowo, s. 139).
Zwolennicy tezy o mierci klas wskazuj, e rozdzierajce wspczesny wiat
konflikty i wystpujce w nim ruchy spoeczne nie daj si interpretowa w
kategoriach klasowych. Dotyczy to nie tylko dramatycznych i krwawych konfliktw
narodowociowych i ruchw zmierzajcych do uzyskania autonomii i niezalenoci
narodowej, ale take takich ruchw, jak ruch Solidarnoci" w Polsce lat
osiemdziesitych czy Zielonych" w Niemczech (Pakulski 1993a).
Wskazuj ponadto na mae znaczenie klasy dla jednoznacznego okrelania
tosamoci jednostki, ktra to tosamo jest obecnie bardziej ni kiedykolwiek
pynna i zalena od zmiennego kontekstu sytuacyjnego. Jest tak midzy innymi
dlatego, e wspczenie istnieje wicej ni kiedykolwiek rozmaitych wsplnot, z
ktrymi jednostka odczuwa czno w rnych sytuacjach. S to zarwno
wsplnoty dane w bezporednim dowiadczeniu, jak i wsplnoty wyobraane", ktre
powstaj dziki rodkom masowego przekazu. Jedne i drugie skupiaj ludzi o
podobnych zainteresowaniach, troskach czy gustach: wegetarian, obrocw
rodowis-
Rozdzia XIII. Zrnicowanie spoeczne spoeczestw ponowoczesnych 307
ka, rodzicw dzieci niepenosprawnych etc. rodki masowego przekazu wzmacniaj

ponadto poczucie wsplnoty ludzi o jednakowych cechach przypisanych, takich jak
kolor skry, pe czy wiek.
Panorama spoeczna ponowoczesnych spoeczestw to zawia mozaika subkultur
gustu,
niesformalizowanych
zrzesze,
zwizkw
obywatelskich
inicjatyw,
buntowniczych grup etnicznych i religijnych, kohort pokoleniowych, enklaw

alternatywnych stylw ycia, internetowych grup dyskusyjnych, stowarzysze
zawodowych etc. Wiele z tych zrzesze ma ywot efemeryczny, inne trwaj dugo.
cz one i mobilizuj do wsplnych dziaa ludzi rnicych si pozycj
ekonomiczn i usytuowaniem w podziaach sceny politycznej.
Wszystko to sprawia, e zanika zwizek midzy spoeczno-ekonomiczn pozycj
jednostki oraz jej stylem ycia i konsumpq'i, jej tosamoci i politycznymi
zachowaniami. Wedle zwolennikw pogldu o mierci klas", wiadczy to o utracie
przez klas pozycji centralnej kategorii zrnicowania spoecznego.
Tak rozumian mier klas" niektrzy wi ze wzrostem oglnego dobrobytu w
wysoko rozwinitych spoeczestwach. Wyraany jest pogld, e po zaspokojeniu
potrzeb materialnych znaczenia nabieraj wartoci pozamaterialne, takie jak
wolno osobista, samorealizacja, a oprcz tego widoczne staj si koszty dobrobytu
oraz konieczno dbania o rodowisko i jego ochron. Pogld ten znajduje wsparcie
w wynikach midzynarodowych bada porwnawczych. Wykazuj one siln
korelacj midzy wysokoci dochodu narodowego w przeliczeniu na jednego miesz
kaca danego kraju a wyborami wartoci przez jego mieszkacw (Inglehart 1990,
za: Clark, Lipset, Rempel 1993).
2. Klasa rednia
Podczas kiedy w debacie o mierci klas dominuje pojmowanie klasy na sposb
Marksowski, w dyskusjach dotyczcych klasy redniej klasy rozumiane s podobnie
jak u Warnera, to jest jako poziomy hierarchii spoecznej (zob. Koncepcje
stratyfikacji (uwarstwienia), s. 285). Klasa rednia, jak sama nazwa wskazuje, jest
okreleniem
rodkowego
poziomu.
Poniej
niej
umiejscawiana
jest
klasa
robotnicza, ponad ni za klasa wysza. Klas robotnicz wyodrbnia wykonywanie

pracy fizycznej, klasa wysza natomiast jest wyrniana na podstawie mao
precyzyjnych i w znacznej mierze intuicyjnych kryteriw, rnicych si zreszt w
poszczeglnych krajach. I tak na przykad w Wielkiej Brytanii, mwic o klasie

wyszej, ma si na myli gwnie arystokracj, zwaszcza rodow, natomiast w Sta
nach Zjednoczonych osoby najbogatsze ze szczeglnym uwzgldnieniem tych, ktrzy
nale do takich od pokole.
308
W rozwaaniach o klasie redniej cise wyznaczenie jej granic nie budzi

szczeglnego zainteresowania. Uwaga skierowana jest na jej skad i charakter, jej
historyczn zmienno oraz miejsce i rol we wspczesnych spoeczestwach
ponowoczesnych.
W okresie klasycznego kapitalizmu dziewitnastowiecznego klasa rednia"
obejmowaa tych wszystkich, ktrych nie mona byo zaliczy ani do robotnikw, ani
do wielkich kapitalistw. Skadaa si przede wszystkim z drobnych przedsibiorcw i
to oni decydowali o jej charakterze. Z biegiem czasu, wraz z liczebnym wzrostem
kadr urzdniczych, a take przedstawicieli wolnych zawodw, klasa rednia"
zacza si rozrasta, a drobni przedsibiorcy, dalej wchodzc w jej skad, przestali
okrela jej oblicze.
Obecnie klasa rednia" w rozwinitych spoeczestwach przemysowych to
wielce
zrnicowany
zbir
kategorii
spoeczno-zawodowych.
Jej
czonkw
charakteryzuje do wysoki poziom dochodw, lecz nie on jest ich podstawowym

wyrnikiem. Mimo e wszyscy przedstawiciele klasy redniej ciesz si pewnym
dobrobytem, dochody ich s zrnicowane i w niektrych przypadkach nie
odbiegaj
od
dochodw
pewnych
kategorii
robotnikw.
Podstawow
lini
demarkacyjn midzy klas robotnicz a redni nie jest dochd, ale praca
umysowa o charakterze dajcym niejak samodzielno i niezaleno lub praca na
wasny rachunek (ale poza rolnictem) (Domaski 1994; Drozdowski 1998).
W wyniku historycznej zmiany oblicza klasy redniej mwi si o niej obecnie jako o
nowej klasie redniej w odrnieniu od grupujcej drobnych przedsibiorcw
starej klasy redniej, stanowicej nieodczny element spoeczestwa agrarnodrobnomieszczaskiego, ktre jest oparte na drobnej wasnoci indywidualnej i
rodzinnej" (Drozdowski 1998: 91).
Przedstawicieli
nowej
klasy
redniej
spoeczestw
ponowoczesnych
charakteryzuje sia ekonomiczna", ktr czerpi z trzech rde:

Wasnoci - czyli posiadania jakiej czci rodkw produkcji, czy to w postaci
wasnego samodzielnego przedsibiorstwa, czy pakietu akcji, czy te udziau w
spce etc.
Kontroli - czyli umownego prawa do zarzdzania jak czci procesu
produkcyjnego (prac, zasobami kapitaowymi bd te jednym i drugim).
Szans na rynku - czyli posiadania kwalifikacji bd talentw uwaanych za
szczeglnie wartociowe na rynku pracy (Runciman 1990).
Wyrnikiem nowej klasy redniej jest te poziom wyksztacenia. Coraz

wyraniej wida, e w gruncie rzeczy trudno o dostp do dochodw klasy redniej
bez posiadania
formalnego dyplomu, ktry
potwierdza
nabycie wiedzy w
sformalizowanym procesie ksztacenia (Drucker 1999: 40).

Zrnicowany zbir ludzi zaliczanych do nowej klasy redniej czy nie tylko to,
e zajmuj rodkowe pozycje w hierarchii spoecznej. Mimo
Rozdzia XIII. Zrnicowanie spoeczne spoeczestw ponowoczesnych 309
rnych rde wasnych pozycji maj podobne orientacje i denia. Podobny jest
take ich styl ycia, i to na tyle, e to on wanie bywa uwaany za najbardziej
charakterystyczny rys ich odrbnoci" (Domaski 1994: 121).
Przedstawiciele tak rozumianej klasy redniej odznaczaj si przedsibiorczoci,
aktywnoci, deniem do sukcesu i ambitnymi planami kariery zawodowej, a take
wysokimi aspiracjami w zakresie ksztacenia zarwno wasnego, jak i swoich dzieci.
Klas redni charakteryzuje rwnie indywidualizm, ktrego wyrazem jest midzy
innymi przywizywanie wagi do osigni zdobywanych osobistym wysikiem, dziki
wasnym chciom i zdolnociom.
Klas t, zwaszcza jej poziom niszy, cechuje nadto silne denie do zaznaczania
swojej odrbnoci i podkrelanie dystansu w wymiarze kultury do klasy niszej.
Klasa rednia jest bardzo wraliwa na oznaki prestiu i dominuje w niej orientacja
stanowa, w Weberowskim rozumieniu stanu.
Poniewa nowa klasa rednia skupia ludzi o wysokim poziomie wyksztacenia,
przewaaj
niej
orientacje
wiatopogldowe
charakterystyczne
dla
ludzi
wyksztaconych. Liczne badania prowadzone w wielu krajach wykazuj, e ludzie

wyksztaceni czciej deklaruj poparcie dla wolnoci osobistych, maj pozytywny
stosunek do dyskryminowanych grup mniejszociowych, s zwolennikami mniejszej
represyjnoci w karaniu przestpcw i - w ogle - mniejszego rygoryzmu, opowia
daj si za rwnoci pci, kontrol urodze, prawem do aborq'i i s bardziej
tolerancyjni w sprawach obyczajowoci seksualnej" (Domaski 1994: 86).
Nowej klasie redniej przypisuje si rol stabilizatora w spoeczestwie, i to
zarwno w sferze gospodarki, jak i polityki.
W
gospodarce
jej
stabilizujca
rola
wynika
posiadanych
moliwoci
konsumpcyjnych. Bdc zbiorem ludzi o pewnym poziomie dobrobytu, stanowi duy

rynek nabywcw, zwaszcza jeli wzi pod uwag nie tylko jej moliwoci
materialne, ale i wraliwo na presti, ktrego oznakami bywa midzy innymi
posiadanie pewnych dbr i zdolno nadania za mod".
W sferze polityki jest jak zawsze buforem, ktry - agodzc napicia midzy
radykalnymi doami spoecznymi a konserwatywn klas wysz - zapobiega
starciom spoecznym.
Liczebny
wzrost
nowej
klasy
redniej
wyniku
charakterystycznej
dla
spoeczestw ponowoczesnych zmiany ich skadu spoeczno-zawodowego sprawia, e

spoeczestwa te staj si spoeczestwami klasy redniej". I to w dwojakim sensie.
Po pierwsze, w sensie liczebnej dominacji pozycji spoecznych umiejscowionych

w rodkowych partiach ukadu nierwnoci. W rezultacie
310
ukad ten przestaje mie ksztat zwajcej si ku grze piramidy i przybiera posta
rombu, bardzo rozszerzonego w rodku (Clark, Lipset 1991: 406). Badania
postrzegania zrnicowania spoecznego wykazay, e klasa rednia, rozumiana jako
zbir tych wszystkich, ktrzy nie s zaliczani ani do kategorii bogatych, ani do
kategorii biednych, jest we wszystkich krajach gospodarczo rozwinitych szacowana
na ponad 50 procent ich populacji (w Japonii nawet 70 proc). Midzynarodowe
badania porwnawcze wykazay take, i wraz ze wzrostem zamonoci w danym
kraju odsetek ten si zwiksza (Pawe Morawski 2001: 94).
Po drugie, w sensie dominacji w kulturze tych spoeczestw wartoci, orientacji
i stylu ycia waciwych ludziom usytuowanym w rodku drabiny spoecznej. Istnieje
w nich i nadaje im ton dua zbiorowo grup i jednostek, ktre razem wzite tworz
orodek specyficznego stylu ycia, mentalnoci i pogldw. Z tego orodka emanuj
wzory
docierajce
do
odlegych
krgw,
ktre
rzutuj
na
ksztat
caych
spoeczestw" (Domaski 1994: 268).
3. Underclass i marginalizacja spoeczna

W
wiatowej
literaturze
socjologicznej
termin
underclass
(tumaczony
nie
najszczliwiej jako podklasa") pojawi si w kocu lat siedemdziesitych XX wieku

(Frieske 1999: 12). Pocztkowo okrela spoecznoci gett czarnej ludnoci miast
amerykaskich. Byy to zbiorowoci ludzi wyczonych z gwnego nurtu ycia
spoecznego. Ze warunki ekonomiczne utrudniay powrt do niego zarwno im
samym, jak i ich dzieciom. Wewntrz gett wytwarzaa si specyficzna kultura
przetrwania, ktra pomagaa przey, ale jednoczenie wzmacniaa odcicie od
reszty spoeczestwa i utrudniaa wczenie si do niego. (W amerykaskich gettach
wyksztacia si nawet szczeglna odmiana jzyka angielskiego. Dzieci, ktre w nich
wyrastay, miay utrudnion nauk w szkole, poniewa mao rozumiay jzyk, ktrym
mwili nauczyciele.)
W latach dziewidziesitych XX wieku termin underclass zosta przeniesiony do
Europy przez badacza brytyjskiego, ktry dostrzeg w Wielkiej Brytanii podobne
zjawisko formowania si zbiorowoci ludzi, yjcych w trwaej biedzie (WarzywodaKruszyska 1998: 37-38).
Pojawienie si tego terminu byo konsekwencj odkrycia, e w demokratycznych
spoeczestwach ponowoczesnych, cieszcych si dobrobytem i wyznajcych zasad
merytokracji,
dobrodziejstw
istnieje
rozwoju
kategoria
ludzi,
gospodarczego,
ktrzy
ale
nie
tylko
nie
praktycznie
korzystaj
wykluczeni
z
ze
spoeczestwa.
Underclass to ponowoczesna posta marginalizacji i wykluczenia, ktre istniej we
wszystkich typach spoeczestw, chocia w kadym z nich
311
rzdz nimi inne reguy. Wspczesna marginalizacja spoeczna i uruchamiajce j

mechanizmy, nawet jeli w jakiej czci pokrywaj si z wczeniejszymi, maj
wasne cechy szczeglne. Pojawiaj si jako pochodna szybkiego rozwoju techniki.
Pod jego wpywem wci zmienia si rynek pracy, a dostosowywanie si do jego
zmiennych potrzeb wymaga duej elastycznoci. Kurczy si liczba miejsc pracy dla
ludzi o niskich kwalifikacjach. Nie kady potrafi by elastyczny i nie kady jest w
stanie podnosi swoje kwalifikacje. Zmienno rynku pracy jest nowym me
chanizmem, wyrzucajcym ludzi na margines spoeczny.
Wspczesna marginalizacja spoeczna nie polega na braku uprawnie, jak to
bywao niegdy, ale na niemonoci korzystania z nich. Jak pisze Kazimierz Frieske,
marginalno spoeczna w nowoczesnych spoeczestwach wyznaczona jest przez
warunki, jakie trzeba speni, aby mc korzysta z praw przysugujcych,
przynajmniej formalnie, wszystkim jego czonkom [...] dostp do rynku pracy
wyznaczaj kwalifikacje, aby skorzysta z ochrony, jak kademu gwarantuje system
prawny, trzeba umie napisa pozew, ale - aby si tego nauczy, trzeba mie dostp
do systemu edukacyjnego" (Frieske 1999: 23).
Wspczesna marginalizacja jest wielowymiarowa. Nie prowadzi ona jednak
automatycznie do powstania underclass. Aby taka powstaa, ludzie przede wszystkim
musz by skupieni przestrzennie. Takie skupienie sprzyja wytwarzaniu si
subkultury ubstwa: specyficznych systemw wartoci i wzorw zachowa, wzorw
organizacji rodziny, uczestnictwa w yciu spoecznym, aspiracji edukacyjnych etc.
Kultura
underclass
kojarzona
jest
czsto
(i
nie
bez
powodu)
brakiem
zapobiegliwoci i aspiracji edukacyjnych, wczesnym, samotnym macierzystwem,

przestpczoci, narkomani.
W skupiskach ludzi wykluczonych kultura ta utrwala si, i to tak dalece, e
moe nie zanika wraz z polepszeniem si sytuacji materialnej ludzi yjcych w jej
krgu. Przekazywana nastpnym pokoleniom, zamyka, a co najmniej utrudnia ich
drog do przezwycienia sytuacji marginalizacji i wykluczenia. Przynaleno do
underclass ma tendencj do dziedziczenia.
Mimo istnienia specyficznej kultury wykluczonych, badacze zgodnie zwracaj
uwag, e nie tworz oni adnej grupy w socjologicznym rozumieniu tego pojcia.
Stanowi kategori spoeczn, ktrej czonkw czy jedynie podobiestwo strategii
przetrwania (Frieske 1999: 29). S dobitnym wiadectwem zaniku tkanki spoecznej
(Fitoussi, Rosanvallon 2000: 158).
Wrd rnych czynnikw wyrzucajcych ludzi na margines spoeczny najwiksze

znaczenie ma bezrobocie i bieda. S one ze sob cile zwizane, ale bynajmniej nie
tosame.
312
Bezrobocie
W spoeczestwach ponowoczesnych o zmiennych rynkach pracy wszyscy s
zagroeni utrat zatrudnienia, chocia nie wszyscy w jednakowym stopniu. Im
wysze kwalifikacje, tym zagroenie jest mniejsze, ale w niewielu wypadkach znika
cakowicie.
Utrata pracy ma nie tylko oczywiste konsekwencje ekonomiczne. Nawet
specjalista, ktrego zasoby pozwalaj mu utrzymywa si na znonym poziomie
materialnym mimo braku staego zatrudnienia, bolenie odczuwa jego utrat. Wraz
z nim traci bowiem dotychczasow kluczow rol spoeczn okrelajc jego
tosamo (zob. Rola spoeczna, s. 144, oraz Tosamo, s. 149). Sprzyja to niemiemu
poczuciu zagubienia. Ponadto z miejscem pracy wie si rozlega sie stosunkw
spoecznych. Jego utrata powoduje, e obumieraj zwizane ze rodowiskiem pracy
kontakty towarzyskie, co rodzi poczucie wykluczenia (Fitoussi, Rosanvallon 2000).
Psychiczne skutki bezrobocia zale od dugoci jego trwania. Krtkotrwae
pozostawanie bez pracy moe ich w ogle nie powodowa. Inaczej jest w przypadku
bezrobocia dugotrwaego, zwaszcza kiedy przechodzi w stan chroniczny. Najgorsze
jest to, e wraz z wyduaniem si czasu pozostawania bez pracy maleje szansa na
jej znalezienie.
Zatrudnienie uzyskuj przede wszystkim ci, ktrzy ju je maj, nastpnie ci, ktrzy byli krtko
bezrobotni, i tak dalej... Mona by nawet uporzdkowa prawdopodobiestwo znalezienia
pracy w bezporedniej zalenoci od stosunku midzy okresem zatrudnienia i okresem
bezrobocia (Fitoussi, Rosanvallon 2000: 85).
Jest tak z kilku przyczyn. Jedn jest zamieranie kontaktw z ludmi

usytuowanymi na rynku pracy, a tym samym zmniejszanie si moliwoci pomocy z
ich strony w jej znalezieniu. Inn to, e wci zmieniajce si technologie wymagaj
staego nabywania nowych umiejtnoci. Przerwa w pracy oznacza zatrzymanie
tego procesu, a wic stopniowe tracenie kwalifikacji, ktre z kadym dniem
bardziej si starzej. Dotyczy to zwaszcza robotnikw wykwalifikowanych, ktrych
powrt do pracy wymaga w wielu przypadkach dodatkowego szkolenia. (W 2000
roku pewien polski elektryk powiedzia w prywatnej rozmowie, e ten, kto w jego
zawodzie mia trzyletni przerw w pracy, ju si do niej nie nadaje, cakowicie
bowiem zmieniy si i materiay, i narzdzia, ktrych si uywa, jak rwnie przepisy
bezpieczestwa.) Trzeci przyczyn jest to, e przeduajcy si okres bez pracy
niszczy nawyki dyscypliny, ktrej wymaga kada praca.
313
Bieda
W spoeczestwach ponowoczesnych obok rozrastania si klasy redniej, nastpuje
zwikszanie si dystansu ekonomicznego midzy jego gr i doem. W kocu lat
dziewidziesitych XX wieku w Stanach Zjednoczonych zauwaono, e w cigu
ostatnich
lat
dwudziestu
dochd
oglny
najuboszych
20
procent
rodzin
amerykaskich spad o 21 procent, gdy dochd najbogatszego kwintyla wzrs o 20

procent" (Bauman 1998: 11). W Wielkiej Brytanii odsetek osb yjcych w
gospodarstwach domowych o dochodzie niszym ni poowa redniego dochodu
wynosi w 1971 roku 9 procent, natomiast w roku 1991 - 24 procent (Bilton, Bonnett,
Jones, Skinner, Stanworth, Webster 1997: 159).
Jednoznaczne okrelenie granicy ubstwa oraz cise wyliczenie
odsetka
mieszkacw danego kraju yjcych poniej tej granicy nie jest moliwe. Stosowane
s bowiem rne miary ubstwa, z ktrych kada inaczej wyznacza t granic (zob.
Miary ubstwa i ich ograniczenia, s. 337). Te metodologiczne trudnoci w niczym nie
zmieniaj podstawowego faktu, jakim jest istnienie ludzi yjcych w biedzie. Nie
wpywaj te na to, co w zjawisku ubstwa interesuje socjologa, ktry jest
zobowizany do poszukiwa spoecznej i kulturowej treci kryjcej si za niskimi
dochodami jednostek i rodzin" (Tarkowska 2000a: 19).
Bieda jest kategori niejednoznaczn nie tylko w kategoriach ilociowych. Jest
take zrnicowana jakociowo. Bez wzgldu na przebieg granicy ubstwa pewne
jednostki i rodziny znajduj si tu za ni, inne w znacznym od niej oddaleniu.
Bieda jednych i drugich jest inn bied. Odmienna jest te bieda krtkotrwaa i
przejciowa, zwizana z wydarzeniami losowymi czy cyklem ycia jednostki bd
rodziny, oraz bieda dugotrwaa. Jeszcze inna jest bieda chroniczna towarzyszca
czowiekowi przez cae ycie, a nawet przekazywana nastpnemu pokoleniu i spy
chajca do underclass.
Ubstwo ma istotne konsekwencje spoeczne, gdy prowadzi do kumulacji
niedostatkw. Niskie dochody ograniczaj bd wrcz uniemoliwiaj nie tylko
zaspokajanie podstawowych potrzeb bytowych, takich jak waciwe odywianie,
posiadanie odziey, utrzymywanie czystoci, leczenie si, zapewnienie sobie dachu
nad gow etc. Ograniczaj take uczestnictwo w yciu spoecznym, ktre jest
nieuniknienie zwizane z wydatkami. Kosztuje nie tylko bilet do kina, muzeum,
codzienna gazeta, abonament radiowy i telewizyjny, ale nawet zaatwienie sprawy w
wielu urzdach, ktre czsto wymagaj zoenia podania opatrzonego znaczkiem

skarbowym. Kosztuje take komunikacja: przejazdy, telefony, listy, co utrudnia kontakty
ze znajomymi, jak rwnie czonkami rodziny mieszkajcymi w innych dzielnicach
czy miejscowociach.
Biedni we wszystkich krajach to przede wszystkim bezrobotni oraz osoby o
niskich zarobkach i wielodzietne. Mimo oglnych podobiestw
314
bieda w kadym kraju ma wasne oblicze. Rna jest liczebno ludzi biednych i ich
cechy demograficzne, a take rda biedy i czynniki j utrwalajce.
Przykadowo w Stanach Zjednoczonych, a ostatnio i w krajach Europy Zachodniej
zauwaa si feminizacj biedy, a zwaszcza jej etnicyzacj. Znaczne rnice poziomu
ycia midzy krajami w poczeniu z du atwoci przemieszczania si w
przestrzeni dziki wspczesnym rodkom komunikacji powoduj, e do zamonych,
wysoko rozwinitych krajw napywaj legalnie bd nielegalnie ludzie z krajw
ubogich. W miejscu nowego pobytu, nawet majc kwalifikacje, wykonuj prace
najniej patne i o najniszym prestiu, ktrych nie chc podejmowa miejscowi. Spra
wia to, e najjaskrawsze rnice spoeczne zaczynaj pokrywa si z podziaami
etnicznymi (zob. Zbiorowo etniczna, s. 241).
Bieda w gospodarczo rozwinitych, zasobnych krajach jest kompromitujcym
zjawiskiem i powanym problemem. Stanowi on wyzwanie dla ideologw i
politykw. Przedmiotem gorcych sporw s socjalne funkcje pastwa i sposoby ich
wypeniania. Dyskusje dotyczce zwalczania biedy ogniskuj si wok trzech
gwnych kwestii.
Pierwsz
jest ocena zjawiska nierwnoci. Dla jednych samo ich istnienie jest
rzecz z i niesprawiedliw. W zwizku z tym uwaaj, e naley zapobiega

nadmiernemu bogaceniu si ludzi przez wprowadzanie wysokich podatkw, a
uzyskane rodki finansowe przeznacza na wyrwnywanie standardu ycia
ludzi uboszych. Inni natomiast sdz, e w nierwnociach spoecznych, nawet
najwikszych, nie ma nic zego. Wana jest nie rozpito nierwnoci, ale to, aby
poziom, na jakim yj ludzie usytuowani na najniszym stopniu skali nierwnoci,
nie grozi ich marginalizacj, oraz aby ich bieda zmniejszaa si wraz ze wzrostem
krajowego bogactwa.
Drug
jest diagnoza rde biedy. Jedni s skonni widzie je w wydarzeniach
losowych, takich jak rne postacie upoledzenia fizycznego i choroby, oraz w

postawach jednostek, ktre nie potrafi sobie radzi, naduywaj alkoholu i nie
chce im si pracowa. Inni przyczyn biedy szukaj w systemie spoecznym oraz
procesach socjalizacji umacniajcych kultur biedy.
Trzecim
przedmiotem sporw jest to, w jakim stopniu dziaania pomocowe
powinny by prowadzone centralnie przez agendy administracji pastwowej, w

jakim za przez samorzdy lokalne i organizacje pozarzdowe.
Stanowiska zajmowane w tych kwestiach zale od przekona ideowych i
zwizanych z nimi orientacji politycznych dyskutantw.

Niezalenie od tego, jakie stanowiska w danym kraju przewaaj i jakie
ksztaty przybieraj pod ich wpywem systemy opieki spoecznej, zawsze pozostaje
podstawowy dylemat: w jaki sposb udziela pomocy
315
ludziom potrzebujcym, aby nie uzalenia ich od niej, ale umoliwia im, a
przynajmniej ich dzieciom, zerwanie z bied i opuszczenie marginesu spoecznego,
jeeli ju si na nim znaleli.
Systemy opieki spoecznej poszczeglnych pastw cz w sobie zazwyczaj
elementy dwu modeli radzenia sobie z bied: europejskiego" i amerykaskiego".
Wyrniajc je, Stanisawa Golinowska pisze, e w modelu europejskim istotne
jest wyrwnywanie standardw socjalnych, czyli wikszy zakres redystrybucji
dochodw. Natomiast w podejciu amerykaskim pierwszoplanowe s rwne szans
i brak barier, a nawet wyzwalanie inicjatywy oraz wspomaganie przedsibiorczoci
dziki rodkom publicznym" (Golinowska 2001).
ROZDZIA XIV
Zrnicowanie spoeczne,
nierwnoci
i ruchliwo spoeczna
w Polsce
1.
2.
3.
4.
Zrnicowanie spoeczno-zawodowe 320

Ruchliwo spoeczna 325
Polska klasa rednia 329
Nierwnoci spoeczne w wietle
antropologicznych bada poborowych 332
5. Wie w ukadzie nierwnoci spoecznych 334
6. Oblicze polskiej biedy 337
Przemiany koca lat osiemdziesitych XX wieku w Polsce nie polegay wycznie na

zmianie ustroju politycznego, ale rwnie modelu gospodarki. Gospodarka
znajdowaa si w stanie gbokiego kryzysu i nie moga sprosta midzynarodowej
konkurencji ani nawet zaspokoi potrzeb krajowych. Wiele prb jej usprawnienia
podejmowanych w czasach PRL wykazywao jasno, e jest to niewykonalne bez
rezygnacji z jej charakteru nakazowo-rozdzielczego. Poniewa taka gospodarka
uwaana bya za istotn cech socjalizmu, jej zmiana nie bya moliwa bez zmiany
ustroju politycznego. Dopiero po przeksztaceniu ustroju mona byo podj za
danie jej naprawy przez zmian rzdzcych ni zasad i poddanie jej prawom rynku.
Tak drog zmian wskazywao dowiadczenie europejskie, zgodnie z ktrym nie
moe by sprawnej gospodarki bez rynku, ktrym rzdzi prawo popytu i poday.
Skutki zmiany podstaw gospodarki z natury rzeczy wykraczaj znacznie poza sfer
samej gospodarki. Maj one daleko idce konsekwencje spoeczne, poniewa
przeksztacaj reguy gry w caym spoeczestwie. Socjolodzy powicali i
powicaj wiele uwagi spoecznym skutkom transformacji oraz wyanianiu si
nowego
ksztatu
spoeczestwa
polskiego.
Analizujc
zrnicowania
nierwnoci spoeczne w dzisiejszej Polsce, rozpatruj je zarwno na tle ich

ukadu w czasach PRL, jak i obecnych procesw rnicowania si spoeczestw
ponowoczesnych.
Rozwj bada zrnicowania, nierwnoci i ruchliwoci spoecznej w Polsce zacz
si na dobre w latach szedziesitych XX wieku. Rozpoczto wwczas realizacj
duych
projektw
badawczych,
ktrych
stosowano
odpowiadajce
midzynarodowym standardom metody i techniki reprezentatywnych bada

ilociowych. Mimo ogranicze politycznych wyniki tych bada dostarczyy wielu
informacji, ktre do dzisiaj zachoway warto i s cennym materiaem
porwnawczym. Dotyczy to zwaszcza zrnicowania spoeczno-zawodowego i
procesw ruchliwoci spoecznej badanych przy uyciu standaryzowanych metod
ilociowych.
Zrnicowanie spoeczno-zawodowe nie wyczerpuje wszystkich wymiarw rnic i
nierwnoci
spoecznych
Polsce.
Wiedz
nich
socjologiczne prowadzone z odmiennych inspiracji teo-
uzupeniaj
badania
320
retycznych i przy uyciu innych narzdzi ni badania uwarstwienia spoecznozawodowego. Wzbogacaj j take wyniki bada antropologw, ktrzy w latach
1965-1995 badali polskich poborowych.
Osobnym przedmiotem zainteresowa przedstawicieli polskich nauk spoecznych i
obiektem bada staa si bieda, ktra w nowych warunkach politycznych przestaa
by tematem tabu, a w nowych warunkach gospodarczych zacza si powiksza.
Wraz z wkroczeniem na ciek rozwoju gospodarczego zacz rosn dystans
midzy grnym a dolnym kracem skali zarobkw, co odpowiada oglnej
prawidowoci (Kuznets 1989, za: Domaski 2000a: 89) (zob. Bieda, s. 313).
W 1982 roku 10 procent populacji o najwyszych zarobkach zarabiao 2,8 raza wicej ni 10
procent populacji o najniszych zarobkach. W roku 1995 byo to ju 3,5 raza wicej, a w roku 1998
- 4,4 raza wicej (Domaski 2000a: 91).
Uksztatowane w Polsce w okresie realnego socjalizmu zrnicowanie spoecznozawodowe miao pewne szczeglne cechy, zwizane z brakiem prywatnej wasnoci
rodkw produkcji i nakazowo-rozdzielczym modelem gospodarki. Po zmianie
ustrojowej w roku 1989 miejsce centralnego planowania zaj rynek i powstay
warunki do samodzielnej dziaalnoci gospodarczej. Wpyno to na zrnicowanie
spoeczno-zawodowe i charakter zwizanych z nim nierwnoci.
Zrnicowanie spoeczno-zawodowe w okresie PRL
Kraje realnego socjalizmu ze wszystkimi swoimi osobliwociami byy wariantami
nowoczesnych spoeczestw przemysowych. Proces uprzemysowienia, jaki w
nich zachodzi, podlega oglnym prawidowociom i wywoywa skutki spoeczne
podobne do pojawiajcych si we wszystkich innych krajach o rosncym
uprzemysowieniu.
Podstawow prawidowoci jest to, e w miar postpu uprzemysowienia spada
odsetek osb zatrudnionych w rolnictwie, wzrasta natomiast zatrudnienie w
rnych gaziach przemysu i w usugach. Prawidowo ta sprawia, e za jedn z
miar poziomu rozwoju gospodarczego danego kraju uznaje si proporcje siy
roboczej zatrudnionej w tak zwanych trzech sektorach: pierwszy obejmuje
rolnictwo i przemys wydobywczy, drugi - przemys przetwrczy i budownictwo,
trzeci - transport, handel i usugi.
Rozdzia XIV. Zrnicowanie spoeczne, nierwnoci i ruchliwo spoeczna...
321
Przyjmuje si, e im wyszy w danym kraju odsetek zatrudnionych w sektorze

pierwszym,
tym
wiksze
jego
zacofanie
gospodarcze,
natomiast
odsetek
zatrudnionych w sektorze trzecim jest miar poziomu jego rozwoju gospodarczego.

Podstawowym skutkiem spoecznym uprzemysowienia jest przemieszczanie si ludzi
ze wsi do miast. Wie dostarcza siy roboczej, ktra w miar potrzeb zapenia
poszczeglne kategorie spoeczno-zawodowe.
Uprzemysowienie socjalistyczne, podlegajc oglnym prawidowociom procesw
uprzemysowienia, miao take cechy szczeglne:
Biegiem
procesu uprzemysowienia nie rzdzi rynek, ale centralny plan, przy
ktrego ukadaniu czsto kierowano si bardziej wzgldami ideologicznymi i

politycznymi ni racjonalnoci gospodarcz.
Nacisk
kadziono na rozwj przemysu cikiego i produkcj rodkw produkcji,
natomiast
nie
przywizywano
wagi
do
produkcji
rodkw
konsumpcji
lekcewaono sfer usug.

Gwnym
czynnikiem wzrostu produkcji by wzrost zatrudnienia, nie za
zwikszanie wydajnoci pracy.

Dodatkowym elementem bya socjalistyczna polityka gospodarcza, ktrej zasad
byo ograniczanie wszelkiej tak zwanej prywatnej inicjatywy, czyli samodzielnej
dziaalnoci gospodarczej w sferze produkcji, w handlu oraz w usugach.
Splot tych wszystkich czynnikw odcisn pitno na charakterze spoecznozawodowego zrnicowania w okresie PRL. O miejscu kategorii spoecznozawodowych na skalach zarobkw i prestiu system polityczny decydowa w
znacznej
mierze
porednio,
poprzez
przyjty
model
socjalistycznego
uprzemysowienia.
Zarobki. Konsekwencj socjalistycznego modelu uprzemysowienia byy dwie
cechy zrnicowania zarobkw w PRL.
Denie do rozwoju produkcji przez wzrost zatrudnienia stwarzao stae
zapotrzebowanie na si robocz i sprzyjao relatywnie wyszemu wynagradzaniu

pracy prostej ni pracy wymagajcej wysokich kwalifikacji (Mokrzycki 1997: 40).
Jeli w 1973 r. stosunek redniego wynagrodzenia pracownikw z wyszym wyksztaceniem do
redniej pacy w caej gospodarce uspoecznionej wynosi 1,56, to w 1978 spad do 1,27, w 1980
osign poziom 1,11, by w 1981 przekroczy symboliczn liczb 1 i zatrzyma si na poziomie
0,94.
[...] w roku 1981 okoo 60% pracownikw z wyszym wyksztaceniem miao ju wynagrodzenie
nisze ni rednia krajowa, podczas gdy w 1968 r. ponad 80% z nich zarabiao jeszcze powyej
redniej krajowej" (Wesoowski, Mach 1986; Beskid, Jarosiska, Milic-Czerniak 1988, za: Mokrzycki
1997: 41).
322
Rezultatem
byo
zmniejszanie
si
rnic
midzy
zarobkami
pracownikw
umysowych i fizycznych oraz saby zwizek midzy wyksztaceniem i zarobkami z

pracy (Pohoski 1995: 350; Mokrzycki 1997: 34-35). Zjawisko to przybrao na sile w
latach siedemdziesitych i osiemdziesitych XX wieku (patrz ramka na poprzedniej
stronie), kiedy to pojawiy si dodatkowe motywy polityczne podnoszenia zarobkw
robotnikw.
Starano
si
ten
sposb
zapobiec
ich
wystpieniom
rewindykacyjnym.
Nacisk na rozwj przemysu cikiego i wydobywczego powodowa z kolei
znaczne rnicowanie si zarobkw robotnikw wykwalifikowanych pracujcych w
rnych dziaach gospodarki. Jak wykazyway badania, jedne dziay byy bardziej
uprzywilejowane w rozdziale rodkw finansowych ni inne. Na wysoko
zarobkw wikszy wpyw mia dzia gospodarki ni wysze wyksztacenie i
kompetencje zawodowe (Domaski, Mach, Somczyski, Zaborowski 1991: 45;
Pohoski 1995: 364).
Presti. Hierarchia prestiu zawodw w PRL (podobnie zreszt jak i w innych
krajach socjalistycznych) miaa jedn osobliwo. Bya ni znacznie wysza ni w
krajach o gospodarce rynkowej pozycja zawodu robotnika wykwalifikowanego.
Wedug bada z lat szedziesitych XX wieku robotnicy wykwalifikowani
przemysu cikiego znajdowali si w kategorii zawodw cieszcych si
wysokim prestiem, w tej samej, w ktrej miecili si na przykad prawnicy i
ekonomici. Presti zawodu robotnika wykwalifikowanego w przemyle lekkim
i usugach by wprawdzie niszy od prestiu zawodu robotnika w przemyle ci
kim i mieci si w grupie zawodw o rednim prestiu, ale i tak by wyszy od
prestiu zawodu pracownikw biurowych (Somczyski 1974: 305-307).
Socjolodzy stwierdzili wystpowanie w tamtym okresie zjawiska, ktre nazwali
rozbienoci (bd dekompozycj) cech pooenia spoecznego. Polegaa ona
na odmiennym usytuowaniu zawodw na kadej z trzech skal: wyksztacenia,
zarobkw i prestiu. Rozbieno ta przejawiaa si w dwch postaciach: wysokiego
usytuowania na skali dochodw zawodw o niskim prestiu oraz niskiej na skali
dochodw zawodw o wysokim prestiu.
Pierwsza
wystpowaa
przypadku
kategorii
zawodowych
zwizanych
samodzieln dziaalnoci gospodarcz. Tak zwana inicjatywa prywatna w caym

okresie PRL miaa niski presti, do czego w znacznej mierze przyczyniaa si
wczesna propaganda. W badaniach z lat szedziesitych presti wacicieli

sklepw i drobnych kupcw by niszy od prestiu pwykwalifikowanych
robotnikw nie tylko przemysu cikiego, ale rwnie przemysu lekkiego i usug.
W latach siedemdziesitych wy-
323
rniajcy si zamonoci waciciele podmiejskich gospodarstw ogrodniczych byli

okrelani pogardliwym mianem badylarzy".
Druga wyraaa si w niskim usytuowaniu na skali dochodw przedstawicieli
zawodw, ktrych wykonywanie wymaga wyszego wyksztacenia i znacznych
kwalifikacji dajcych wysok pozycj na skali prestiu.
Zrnicowanie spoeczno-zawodowe po zmianie ustrojowej 1989

roku
Zarobki. Zmiana modelu gospodarki pooya kres uprzywilejowaniu przemysu
cikiego oraz wydobywczego i ujawnia niewydolno wielu zakadw tych bran.
Okazao si, e nie byy one w stanie wytwarza zgodnie z rachunkiem
ekonomicznym produktw speniajcych wymogi rynku i znajdujcych nabywcw.
Odbio si to na materialnym pooeniu zatrudnionych w tych zakadach
robotnikw.
Pogorszenie
pooenia
odczuli
tym
dotkliwiej,
im
bardziej
uprzywilejowana bya uprzednio brana, do ktrej naleay ich zakady.

W
paszczynie
zrnicowania
spoeczno-zawodowego
pojawiy
si
objawy
rekompozycji cech pooenia spoecznego. W latach dziewidziesitych zacza

nasila si zaleno zarobkw od wyksztacenia i wysoko wyspecjalizowanego
zawodu (Pohoski 1995: 365-366, Domaski 1997: 64). W rezultacie zaczy
powiksza si rnice midzy zarobkami pracownikw umysowych i fizycznych na
korzy tych pierwszych.
Presti. Niekorzystnym zmianom pooenia zawodw zwizanych z niszymi
kwalifikacjami na skali zarobkw nie towarzyszyo w latach dziewidziesitych XX
wieku obnienie si ich prestiu. Rozmaite badania zgodnie pokazyway, e
robotnicy wykwalifikowani wci zajmowali wysokie miejsc w hierarchii prestiu.
Przeprowadzone w 1995 roku badania wykazay, e robotnicy wykwalifikowani byli lokowani na
skali prestiu wyej (31,6) ni pracownicy biurowi (24,2) i pracownicy placwek handlowych (23,3)
(Somczyski, Domaski 1998: 134). W badaniach CBOS z 1996 roku grnik wraz z lekarzem zaj
drugie miejsce na skali prestiu (74), ustpujc jedynie profesorowi uniwersytetu (79). Robotnik
wykwalifikowany, ktrego przykadem w tych badaniach by tokarz, znalaz si na skali prestiu
wyej (63) ni dyrektor fabryki (61), minister (60) i ksidz (56) (Biuletyn CBOS, BS/132 /130/96).
Odejcie od centralnie planowanej gospodarki i wprowadzenie gospodarki

rynkowej miao ponadto dwa skutki, istotne z punktu widzenia
324
zrnicowania spoeczno-zawodowego oraz charakteru nierwnoci spoecznych.

Jednym byo powstanie warunkw rozwoju sektora prywatnego tak w sferze
produkcji, jak w handlu i usugach. Jego rozwj spowodowa zwikszanie si liczby
pracownikw najemnych w tym sektorze i rozrost spoeczno-zawodowej kategorii
wacicieli".
Drugim byo pojawienie si w wyniku racjonalizacji zatrudnienia i likwidacji
zbdnych stanowisk roboczych nowej kategorii spoecznej -bezrobotnych.
Bezrobocie dotkno przede wszystkim robotnikw niewykwalifikowanych, a w
drugiej kolejnoci - wykwalifikowanych, natomiast najmniej odczuli je specjalici o
wysokich kwalifikacjach. (W 1992 roku odsetki bezrobotnych w tych trzech
kategoriach zawodowych wynosiy 20, 13 i 3-4 procent) Bezrobocie byo czstsze
w rocznikach modszych i wrd kobiet ni w rocznikach starszych i wrd
mczyzn.
Bezrobocie, ktre wystpio w Polsce po zmianach ustrojowych, w najmniejszym
stopniu dotkno ludzi z wyszym wyksztaceniem nie tylko dlatego, e wiksze byo
zapotrzebowanie na prace zwizane z ich kwalifikacjami. Rwnie dlatego, e byli
bardziej elastyczni. Mogli podejmowa prace dalekie od swojej specjalizacji, korzystajc
z kwalifikacji, ktre przy okazji swojej specjalizacji nabyli (na przykad znajomoci
jzykw obcych) bd mogli atwo naby dziki zdobytej w toku ksztacenia si
umiejtnoci szybkiego uczenia si nowych rzeczy. Niejeden biolog, matematyk czy
fizyk przeksztaca si bez specjalnego trudu (chocia by moe i bez przyjemnoci) w
tumacza, redaktora poczytnego pisma, agenta ubezpieczeniowego czy maklera
giedowego.
Zjawisko bezrobocia jako takie stao si trwaym elementem naszego ycia

spoecznego, chocia w rnych latach i w rozmaitych rejonach kraju odsetki osb
nie majcych pracy s i bd rne.
Oprcz jawnego bezrobocia i od dawna znanego ukrytego bezrobocia na wsi
pojawio si nowe bezrobocie ukryte w postaci wczeniejszego (o mniej wicej
dziesi
lat)
przechodzenia
na
emerytur.
Moliwo
tak
stwarzano
pracownikom likwidowanych i upadajcych zakadw.

Ograniczenie zatrudnienia w sferze przemysu przyczynio si te do zwikszania
ukrytego bezrobocia na wsi. Wobec koniecznoci zmniejszania zatrudnienia w
pierwszym rzdzie zwalniano tak zwanych chopw--robotnikw, czyli robotnikw
bdcych
jednoczenie
wacicielami
gospodarstw
rolnych.
Wychodzono
zaoenia, e w ich wypadku utrata pracy nie bdzie rwnoznaczna z utrat

wszelkich rodkw do ycia.
325
W pierwszych latach powojennych w Polsce miaa miejsce wzmoona ruchliwo
spoeczna (Domaski 1998). Powodowao j kilka przyczyn.
Wojna spowodowaa znaczne ubytki ludnoci. Zgino wielu ludzi w sile
wieku, w tym znaczny odsetek wysoko wykwalifikowanych specjalistw. Obaj

okupanci prowadzili polityk ich wyniszczania, chocia kady z innych powodw.
Sowieci dlatego, e widzieli w nich wrogw klasowych. Niemcy dlatego, e w
podbitym przez siebie wiecie dla Polakw przeznaczali rol niewolniczej siy
roboczej. Do realizacji tego planu zmierzali zarwno przez eksterminacj fizyczn
elity intelektualnej, jak i zablokowanie Polakom moliwoci ksztacenia na
poziomie ponadpodstawowym, likwidujc szkoy rednie i wysze.
W momencie zakoczenia wojny grne pitra hierarchii spoecznej byy bardzo
przerzedzone.
Programem
nowej wadzy bya nie tylko odbudowa zniszczonego wojn kraju,
ale take jego intensywne uprzemysowienie, ktre jak wiadomo - oznacza

przepyw ludzi ze wsi do miasta i wzrost liczebny zawodw wymagajcych
wyszych kwalifikacji.
Oprcz
tych samoistnie sprzyjajcych ruchliwoci spoecznej warunkw istniay
take wzmacniajce j mechanizmy uruchamiane z motyww politycznych. Nowa

wadza okrelaa si jako wadza ludowa i jako taka chciaa pooy kres
panowaniu buruazji. Aby tego dokona, musiaa szybko wyksztaci wasnych
specjalistw, a przede wszystkim wyeliminowa wrogw klasowych" z aparatu
zarzdzania pastwem oraz gospodark i zapeni go swoimi ludmi. Tworzono
wic rnego rodzaju przyspieszone kursy, ktre pozwalay w krtkim czasie
nadrobi braki edukacji i zdoby co najmniej surogat wyszego wyksztacenia.
Wystpowaa
te
praktyka
powierzania
pewnych
stanowisk
(na przykad dyrektora fabryki) osobom, ktre miay niskie wyksztacenie

formalne, ale cieszyy si opini ludzi bystrych i dobrych towarzyszy".
Zostao
wprowadzone bezpatne szkolnictwo wszystkich poziomw. Organizowano
rne zaoczne i wieczorowe studia wysze umoliwiajce podnoszenie kwalifikacji

osobom pracujcym. Na studia te czsto trafiali ludzie wytypowani przez swoje
zakady pracy.
Natenie
ruchliwoci
spoecznej
charakterystyczne
dla
pierwszych
lat
powojennych osabo w latach szedziesitych. Jednak jaki lad po nim

pozosta. Midzynarodowe badania w kocu lat osiemdziesitych XX wieku
wykazay, e w Polsce bariera mobilnoci midzy robotnikami a inteligencj, jak
rwnie midzy rolnikami a inteligencj (bardzo wysoka, niemal nieprzekraczalna
w innych krajach) bya nisza ni w Wielkiej Brytanii, Francji i Niemczech, a take
ni na Wgrzech,
326
ktre podobnie jak Polska naleay do krajw socjalistycznych (Erikson, Goldthorpe

1992, za: Domaski 1998: 450). Wgrzy jednake nie doznali w czasie wojny takich
jak Polacy wyniszcze wysoko wykwalifikowanych kadr i nie mieli tylu pustych"
miejsc w grnych partiach hierarchii spoecznej. wiadczy to o tym, e masowy
awans robotnikw i chopw w Polsce w pierwszych latach po wojnie mia nie tylko
polityczne przyczyny.
Charakter ruchliwoci spoecznej

Ruchliwo spoeczna w Polsce w okresie PRL bya zwizana z procesami
uprzemysowienia, ktre zmieniay spoeczno-zawodowy skad ludnoci, i silnie
uzaleniona od zmian poziomu rozwoju gospodarczego kraju. Ten zwizek i ta
zaleno nastpujco okreliy jej charakter (Pohoski 1996):
Poniewa
natenie
gospodarczego
kraju,
ruchliwoci
jego
spoecznej
spowolnienie,
zaleao
ktre
od
zaczo
tempa
si
rozwoju
latach
szedziesitych i doprowadzio do kryzysu gospodarczego lat osiemdziesitych,

spowodowao najpierw jej niewielkie osabienie, a nastpnie znaczny spadek.
Poniewa
ruchliwo spoeczn powodowaa przede wszystkim zmiana skadu
spoeczno-zawodowego
wynikajca
uprzemysowienia,
bya
to
gwnie
ruchliwo strukturalna. Natomiast w rozwinitych gospodarczo krajach o

gospodarce rynkowej podstawow rol w procesach ruchliwoci odgrywa
ruchliwo wymienna (zob. Ruchliwo spoeczna s. 294).
Zmiany
skadu spoeczno-zawodowego wynikajce z rozwoju gospodarczego
powoduj zwikszanie si liczby pozycji na rednich i wyszych szczeblach drabiny

spoecznej przy jednoczesnym zmniejszaniu si liczby pozycji na niszych jej
szczeblach. Dlatego te w uprzemysawiajcej si Polsce midzypokoleniowa
ruchliwo spoeczna w gr drabiny spoecznej bya znacznie czstsza ni w d.
Nawet kiedy pod koniec lat siedemdziesitych ruch w d zwikszy si, wci
pozostawa
znacznie
mniejszy ni w rozwinitych gospodarczo krajach o gospodarce rynkowej (Pohoski

1996: 51).
Polska w okresie socjalizmu pod wzgldem stopnia rwnoci szans wymiany
midzy grupami zawodowymi i dystansami midzy nimi niewiele rnia si od
rozwinitych gospodarczo pastw o innym ustroju politycznym. Byo tak mimo
istnienia szczeglnego wykluczenia spoecznego, ktre polegao na stosowaniu
kryterium politycznego przy obsadzaniu stanowisk kierowniczych w administracji

pastwowej i zakadach pracy.
Rozdzia XIV. Zrnicowanie spoeczne, nierwnoci i ruchliwo spoeczna... 327
Skania to niektrych badaczy do twierdzenia, e otwarto struktur spoecznych

jest w gruncie rzeczy socjologiczn sta i nie zmienia si atwo nawet przy
radykalnej zmianie systemu politycznego. Zmiany s, ale marginalne" (Domaski
1998: 463).
W prowadzonych w Polsce w 1972 roku badaniach nad zrnicowaniem spoecznym i
ruchliwoci spoeczn analizowano midzy innymi wpyw czynnikw przypisanych i czynnikw
osiganych na wyksztacenie, pozycj spoeczno-zawodow i zarobki badanych.
Brano pod uwag nastpujce czynniki przypisane: pe, wyksztacenie ojca, pozycja spoecznozawodowa ojca, miejsce zamieszkania (wie-miasto) oraz liczba rodzestwa.
Okazao si, e najwiksze znaczenie miaa pe badanych oraz wyksztacenie ojca i jego
pozycja spoeczno-zawodow.
Czynniki przypisane najsilniej oddziayway na zarobki, wyjaniajc jedn czwart ich wariancji.
Wpyw pci by netto prawie trzykrotnie wikszy od wpywu kolejnego pod wzgldem znaczenia
czynnika przypisanego - wyksztacenia ojca. Nieco mniejsze znaczenie miay czynniki
przypisane w przypadku wyksztacenia respondentw. Wyjaniay 21 procent jego wariancji.
Najsabiej oddziayway one na pozycj spoeczno-zawodow badanych, wyjaniajc jedynie 9
procent jej wariancji w okresie ich pierwszej pracy, a 7 procent w momencie bada.
Z czynnikw osiganych najwikszy wpyw na pozycj spoeczno-zawodow respondentw miao
ich wyksztacenie, ktre wyjaniao 14 procent wariancji tej pozycji w okresie pierwszej pracy
(Pohoski 1979).
Po transformacji ustrojowej badacze zauwayli zahamowanie, a nawet lekkie

odwrcenie
spadkowej
tendencji
ruchliwoci
wewntrzpokoleniowej
midzypokoleniowej, ktra wystpowaa w cigu poprzednich trzydziestu lat. Z

bada
przeprowadzonych
1994
roku
wynika,
odsetek
mczyzn
przechodzcych do innej kategorii zawodowej wzrs z 9,7 procent w latach 19831988 do 20 procent w latach 1988-1994 (Domaski 2000a: 22).
Zaobserwowany wzrost ruchliwoci spoecznej wie si ze wzrostem ruchliwoci
wymiennej (Pohoski 1996: 57). Ruchliwoci strukturalnej sprzyjao w nowych
warunkach jedynie powstanie moliwoci tworzenia prywatnych zakadw pracy
poza rolnictwem. Dao to skokowy wzrost odsetka prywatnych przedsibiorcw.
W cigu okoo 5 lat (1987-1991/2) udzia tej grupy zawodowej [...] wzrs w Polsce dwukrotnie (z
okoo 5% do 12% wrd mczyzn i z okoo 2% do 5% wrd kobiet czynnych zawodowo [...].
Nowi waciciele stosunkowo czciej rekrutuj si z grupy pracownikw umysowych inteligencji i technikw, relatywnie rzadziej - z grupy robotnikw wykwalifikowanych, i niemal w
ogle - spord niewykwalifikowanych pracownikw fizycznych i pracownikw umysowych"
(Pohoski 1996: 55-56).
328
Z czasem jednak nastpio usztywnienie barier spoecznych, ktre tworz si ze

wzgldu na rnice szans ludzi o rnym pochodzeniu spoecznym (Domaski
2000a: 51).
Mczyni i kobiety w procesie ruchliwoci spoecznej

Badajc zrnicowanie spoeczno-zawodowe oraz ruchliwo spoeczn, badacze
najczciej ograniczaj si do badania mczyzn.
Podstawowym powodem takiego postpowania jest to, e kariery zawodowe
mczyzn daj bardziej przejrzysty obraz ruchliwoci wewntrz -pokoleniowej. Nie
ma w nich przerw wystpujcych w karierach zawodowych kobiet; wiele z nich na
kilka lat przerywa prac w celu wychowania dzieci.
Uzasadnieniem traktowania uoglnie sformuowanych na podstawie badania
samych mczyzn jako dotyczcych ogu dorosej ludnoci jest to, e wzory
przemieszcze midzy kategoriami zawodowymi mczyzn i kobiet s bardzo
podobne. Ponadto wpyw pochodzenia na szans dostpu do pozycji na rnych
szczeblach hierarchii spoecznej jest taki sam w przypadku obu pci. Jeli wic
celem bada jest poznanie oglnych wzorw ruchliwoci spoecznej w danym
spoeczestwie
okrelenie
stopnia
jego
otwartoci,
usprawiedliwione
jest
ograniczenie si do badania samych mczyzn.

Nie wynika z tego, e nie warto bada i e nie bada si w Polsce zrnicowania
spoeczno-zawodowego i ruchliwoci spoecznej kobiet. To wanie badania wykazay,
e odmiennoci zarwno zrnicowania spoeczno-zawodowego kobiet, jak i
dynamiki ich ruchliwoci mieszcz si w oglnym wzorze.
Zrnicowanie spoeczno-zawodowe kobiet. Wrd kobiet dominujc i wci
powikszajc si kategori spoeczno-zawodow s pracownice umysowe. Kobiety
przewaaj w kategoriach pracownikw umysowych niszego szczebla, podczas
kiedy mczyni w zawodach robotnika wykwalifikowanego (Domaski 2000a: 19).
Nastpne dwie kategorie to pracownice fizyczne poza rolnictwem oraz rolniczki,
ktra to kategoria systematycznie maleje w ostatnich dziesicioleciach, aczkolwiek
proces ten zacz si pniej ni wrd mczyzn.
Odsetek
kobiet
bdcych
wacicielkami
przemysowych
rzemielniczych
zakadw pracy jest wyranie mniejszy ni odsetek wacicieli wrd mczyzn,

chocia i wrd nich podwoi si po przemianach ustrojowych 1989 roku.
Kobiety prawie w ogle nie s reprezentowane wrd wyszej kadry kierowniczej.
329
Ruchliwo spoeczna kobiet. Badajc ruchliwo spoeczn w Polsce na

przestrzeni wielu lat, socjolodzy stwierdzili, po pierwsze, e kobiety zaczy by
mobilne pniej ni mczyni, oraz po drugie, e tempo rozwoju gospodarczego
odmiennie wpywao na ruchliwo mczyzn i kobiet (Pohoski 1996: 54-55). Oba
te zjawiska badacze tumacz charakterem socjalistycznego uprzemysowienia.
Rozwijanie przemysu cikiego stwarzao zapotrzebowanie na msk si robocz,
co sprzyjao odpywowi mczyzn z rolnictwa i opniao odchodzenie z niego
kobiet. Spowolnienie tempa gospodarczego rozwoju a do poziomu kryzysu, ktre
hamowao ruchliwo spoeczn mczyzn, nie miao hamujcego wpywu na
ruchliwo kobiet. W przemyle cikim i w ogle w caej produkcyjnej sferze
gospodarki zatrudniony by znacznie mniejszy odsetek kobiet ni mczyzn. Kobiety,
rozpoczynajc karier zawodow, podejmoway gwnie prace umysowe i fizycznoumysowe w administracji, owiacie, subie zdrowia (jako fizyczno-umysowe
okrela si takie zawody jak konduktor, listonosz, fryzjer, bileter w kinie etc). Popyt
na tego rodzaju prace nie jest uzaleniony od tempa rozwoju gospodarki i przy jego
sabniciu nie tylko nie spada, ale moe nawet zwiksza si.
W Polsce po przemianach ustrojowych spadkowi strukturalnej ruchliwoci
mczyzn towarzyszy wzrost strukturalnej ruchliwoci kobiet.
3. Polska klasa rednia

Kada dogbna zmiana, zwaszcza polegajca nie tylko na zmianie ustroju
politycznego, ale i przebudowie modelu gospodarki, jednych czyni wygranymi, a
drugich przegranymi. Wygrywajcy dostarczaj wsparcia wprowadzanym zmianom
i s zapleczem politycznym tych, ktrzy je przeprowadzaj. Do szybko uwidocznio
si, e przegranymi polskich przemian, zreszt zgodnie z logik wspczesnego
kapitalizmu czy te, jak chc niektrzy, pokapitalizmu", s rolnicy i robotnicy,
zwaszcza zatrudnieni w wielkich zakadach przemysowych, ktre zaczy upada.
Za wygrywajcych byli natomiast uznawani drobni i redni waciciele spoza
rolnictwa
oraz
rnego
rodzaju
prywatni
przedsibiorcy,
ktrych
zaczto
utosamia z klas redni. Staa si ona rdem nadziei politykw i przedmiotem

rozwaa publicystw.
Pogld, e kategoria spoeczna wacicieli wygrywa, mia w pierwszych latach po
transformacji oparcie w faktach. Spoeczno-zawodowa kategoria wacicieli
liczebnie wzrosa. Wiele danych wiadczyo te o dynamicznym rozwoju sektora

prywatnego. W latach 1989-1992 udzia tego sektora w globalnym zatrudnieniu
wzrs z 12 do 56,6 procent, w globalnej produkcji z 7,4 do 45,3 procent. Dane te
nie obejmuj sfer czarnej
330
i szarej gospodarki, ktrych udzia w przychodach niektrzy szacuj na 20

procent" (Mokrzycki 2001: 76). W 1998 roku w sektorze prywatnym zatrudnionych
byo ju 70,2 procent czynnej zawodowo ludnoci (Domaski 2000a: 107). Wzrosy
take dochody prywatnych przedsibiorcw, wynoszc ich na szczyt hierarchii
zarobkowej. Jednak w pniejszych latach gwnymi wygrywajcymi zaczli by
przedstawiciele wyszych kadr kierowniczych (Domaski 2000a: 110, 116).
Temat klasy redniej podjli take socjolodzy, ktrzy jednak bardzo krytycznie
odnieli si do wyobrae, jakie o wspczesnej polskiej klasie redniej mieli politycy
i publicyci. Wysuwali wobec nich dwa podstawowe zarzuty. Wskazywali, po
pierwsze, na anachroniczno utosamiania klasy redniej z drobnymi i rednimi
wacicielami. Jeden z socjologw stwierdzi wrcz, e jest to koncepcja klasy
redniej sigajca czasw Manifestu komunistycznego" (Mokrzycki 2001: 69).
Po drugie, wykazywali, e w Polsce pierwszej poowy lat dziewidziesitych nie
istnieje klasa rednia ani w anachronicznej, ani tym bardziej nowoczesnej postaci i
e w wypowiedziach politykw i publicystw jest ona artefaktem", ideologiczn
kreacj, tworzon w poszukiwaniu siy spoecznej, ktrej biece interesy byyby
zgodne z kierunkiem reform i ktra stanowiaby naturaln baz polityczn
reformatorw" (Mokrzycki 2001: 69, 81).
W oczach socjologw rozwj drobnych przedsibiorstw nie by wystarczajcym
dowodem istnienia czy te tworzenia si klasy redniej, nawet starego typu.
Klasyczn, dziewitnastowieczn kapitalistyczn klas redni czyo bowiem nie
tylko podobne usytuowanie w gospodarce, ale take podobiestwo kultury i
uznawanych
wartoci.
Charakteryzowa
duch
przedsibiorczoci
etos
purytaski. Tymczasem w Polsce lat dziewidziesitych mielimy do czynienia nie

tyle ze spontanicznie powstajc i odtwarzajc dawny wzr klas redni, ile z
wymuszon klas redni" (Drozdowski 1998: 96). Wielu ludzi zaczo prowadzi
dziaalno gospodarcz nie z powodu oywiajcego ich ducha przedsi
biorczoci" i nie w deniu do niezalenoci, ale z lku przed degradacj materialn
czy wrcz utrat rodkw do ycia.
Dawna inicjatywa prywatna take nie okazaa si zalkiem kapitalizmu, zdolnym
do rozwinicia si w klas redni starego typu. Wielu rzemielnikw i wacicieli
drobnych warsztatw w nowych warunkach bankrutowao, nie mogc sprosta
wymogom gospodarki rynkowej i nie umiejc dziaa zgodnie z jej reguami. W
socjalizmie jako prywatna inicjatywa" funkcjonowali na pograniczu legalnoci. W
warunkach
cigych
niedoborw
rynku
producenta
utrzymanie
si
na
powierzchni wymagao raczej mentalnoci waciwej podziemiu gospodarczemu

ni mentalnoci dziewitnastowiecznej klasy redniej.
331
Ludzie podejmujcy po przeomie ustrojowym wasn dziaalno gospodarcz

pochodzili z rnych krgw spoecznych i tworzyli zrnicowany zbir; rwnie pod
wzgldem kulturowym. Mokrzycki zwraca uwag na przepa spoeczn pomidzy
np. niewyksztaconym wacicielem sklepu a byym profesorem uniwersytetu,
nawet jeli ten drugi jest rwnie wacicielem sklepu" (Mokrzycki 2001: 80).
Badania sozologiczne z pocztku lat dziewidziesitych wskazyway take, e
mylne jest upatrywanie w prywatnych przedsibiorcach gwnych poplecznikw
dokonywanych reform. Sondae mwiy, e prywatni przedsibiorcy lokuj si (na
czym, co mona by uzna za skal liberalizmu) powyej redniej, ale zawsze
poniej inteligencji. Spord cech, ktre zawsze we wszystkich niemal sondaach i
badaniach wykazuj korelacj z poparciem dla liberalnych reform, na pierwszym
miejscu znajduje si wyksztacenie wysze, na drugim mody wiek, na trzecim
zamieszkiwanie w duym miecie" (Mokrzycki 2001: 80-81).
Skoro klasa rednia w rzeczywistoci nie istniaa, moga by ona jedynie
wykreowana. Jednake socjolodzy zgodni byli co do tego, e kreowanie jej w
starowieckiej, dziewitnastowiecznej postaci jest nieporozumieniem. Wyraali
pogld, e tego typu klasa rednia" wprawdzie moe osania reformy i
stabilizowa kapitalizm drobnych wacicieli, ale nie jest forpoczt nowoczesnej
gospodarki rynkowej, lecz grup, ktra w gruncie rzeczy przyczynia si do
petryfikacji swoistej transformacyjnej prowizorki" (Drozdowski 1998: 100).
Wskazywali rwnie, e koncentrowanie uwagi decydentw politycznych na
drobnych wacicielach uwaanych za podstawowych reprezentantw klasy
redniej dajcej im oparcie, oznacza postrzeganie dokonujcych si w Polsce zmian
w kontekcie dziewitnastowiecznego kapitalizmu. Wspczenie bowiem drobny
waciciel jest postaci drugoplanow. Na plan pierwszy wysuwa si natomiast
nowa klasa rednia w zachodnim sensie tego sowa, w ktrej gwn rol zaczyna
obecnie odgrywa knowledge class. Reformy liberalne w Europie rodkowej na
tyle, na ile s skuteczne, wpisuj si w ten wanie wspczesny kontekst. I
odwrotnie, skuteczno tych reform jest wyranie zalena od ich zbienoci z
tendencjami kapitalizmu wspczesnego" (Mokrzycki 2001: 83).
Z perspektywy wiedzy socjologicznej o wspczesnym wiecie ponowoczesnych
spoeczestw kapitalistycznych Polska, chcc sprosta jego wyzwaniom, musi
wytworzy now klas redni, ktrej czci skadowa mog by waciciele i
przedsibiorcy, ale nie oni powinni stanowi jej trzon i decydowa o jej obliczu.
Zalkiem nowej klasy redniej moe i musi sta si kategoria spoeczna

tradycyjnie okrelana jako inteligenta. W niej, ze wzgldu na po-
332
siadane wyksztacenie, ruchliwo zawodow, kontakty midzynarodowe, tkwi

potencjalne moliwoci stworzenia nowoczesnej klasy redniej dysponentw
wiedzy" (knowledge class), ktra jest wan czci skadow wspczesnych
spoeczestw ponowoczesnych. Jednake aby tego rodzaju nowa klasa rednia
moga zaistnie, konieczne jest z jednej strony powstanie warunkw, w ktrych
kwalifikacje i kompetencje maj warto rynkow, a z drugiej strony - nabycie przez
ich posiadaczy umiejtnoci ich sprzedawania. Oczywicie nie kademu moe si
to uda. Jak zauwaa jeden z socjologw, naley wtpi, czy do roli wspczesnej
knowledge class przygotowana jest caa polska inteligencja. Wydaje si, e wysokie i
jasno sprecyzowane wymagania, jakie stawia nowej klasie redniej wspczesny
rynek, pocign za sob - nieuchronnie - zjawisko swoistej denominacji znacznej
czci dzisiejszej inteligencji" (Drozdowski 1998:101).
W sumie istnienie nowoczesnej klasy redniej w Polsce jest kwesti otwart. Dobr
wrb jest, e - jak pokazuj badania - w drugiej poowie lat dziewidziesitych
XX wieku wikszy wpyw na usytuowanie na skali dochodw zaczyna wywiera
kapita
profesjonalnych
kwalifikacji"
ni
kapita
wasnoci".
Co
prawda,
przyczyn jest nie wzrost wynagrodzenia wysoko wykwalifikowanych kadr, ale

pojawienie si przed nimi wikszych moliwoci dodatkowego zarobkowania poza
gwnym miejscem pracy (Domaski 2000a: 116).
Jednoczenie w postrzeganiu zrnicowania spoecznego w Polsce dominuje
dychotomiczny podzia na biednych i bogatych. Do klasy redniej obejmujcej tych,
ktrzy nie s ani biedni, ani bogaci, zalicza si okoo 40 procent populacji (w 1997
roku 37,3 proc), podczas kiedy w krajach gospodarczo rozwinitych odsetek ten
przekracza, i to niekiedy znacznie, 50 procent (Morawski 2001: 94) (zob. Klasa
rednia, s. 307).
4. Nierwnoci spoeczne
w wietle antropologicznych bada poborowych
Polscy
antropolodzy
przeprowadzili
1995
roku
badania
na
wielkiej,
trzydziestotysicznej reprezentatywnej prbie poborowych (Bielicki, Szklarska, Welon,

Brajczewski 1997). Byy to trzecie z serii tego rodzaju bada przeprowadzanych
wczeniej w latach 1965 i 1986. Antropologw interesowa zwizek wzrostu
poborowych z takimi cechami ich pooenia spoecznego, jak wyksztacenie i zawd
rodzicw, wielko miejscowoci zamieszkania oraz liczba rodzestwa. Celem byo
okrelenie nierwnoci spoecznych w Polsce.

U podstaw bada leao nastpujce, ugruntowane teoretycznie zaoenie:
333
Wzrost jest cech biologiczn uwarunkowan genetycznie. Jednake geny okrelaj

wycznie moliwoci organizmu, natomiast o wykorzystaniu tych moliwoci
decyduj wpywy rodowiska: ilo i jako odywiania, ryzyko zakae i chorb,
obcienie prac fizyczn, antyzdrowotne nawyki, stresy psychonerwowe etc.
(Bielicki, Szklarska, Welon, Brajczewski 1997: 13). Jest rzecz sprawdzon w wielu
krajach, e dzieci yjce w lepszych warunkach osigaj wyszy wzrost. Wzrost jest
wic prostym, atwo mierzalnym wskanikiem warunkw, w jakich wzrastaj
osobnicy.
Zebrane
przez
antropologw
dane
pochodzce
trzech
bada
poddano
drobiazgowym analizom statystycznym. Dostarczyy one nie tylko odpowiedzi na

pytania, czy
Polsce
wystpuje
zrnicowanie
biologicznego dobrostanu
jednostek" i jakie czynniki je warunkuj. Ujawniy take zmienno w czasie

zarwno samego zrnicowania, jak i siy oddziaywania poszczeglnych czynnikw
na jako ycia. Wynikao z nich co nastpuje:
W Polsce istnieje spoeczne zrnicowanie jakoci ycia. Wzrost modziey
skorelowany jest z wielkoci zamieszkiwanej miejscowoci, z wyksztaceniem i

zawodem rodzicw oraz liczb rodzestwa. Wszystkie te czynniki wpywaj na
biologiczny dobrostan" modziey. Im wysze wyksztacenie rodzicw i presti
ich zawodu, im mniej dzieci w rodzinie, a take im wiksza jest miejscowo, w
ktrej yj poborowi, tym wiksza jest ich rednia wysoko. Okazao si, e wbrew
potocznym pogldom wielko zamieszkiwanej miejscowoci oddziaywaa w rw
nomierny sposb i nie byo skokowej rnicy midzy wsi a miastem jako takim.
Ze
wskanikw
pooenia
spoecznego
antropolodzy
utworzyli
czn
piciostopniow skal rodowisk rnicujcych wzrost, a tym samym okrelajcych

jako yda, ktra wpywa na rozwj biologiczny dzieci. Dolnym kracem tej
skali (najniszy wzrost) okazaa si kombinacja: wie, ojciec rolnik indywidualny,
rodzice - wyksztacenie podstawowe; natomiast grnym (najwyszy wzrost):
miasta ponad 100 tysicy mieszkacw, ojciec specjalista z wyksztaceniem
wyszym, matka z wyksztaceniem co najmniej rednim.
Trzy badania przeprowadzone w Polsce w cigu trzydziestu lat wykazay, e w
okresie
tym
nastpio
podniesienie
oglnego
poziomu
cywilizacyjnego
polepszenie jakoci ycia, ale nie zmniejszyo si spoeczne zrnicowanie.

Spoeczne zrnicowanie biologicznego dobrostanu" wystpuje w wielu krajach, ale
nie we wszystkich. Na przykad w krajach skandynawskich rozwarstwienie
spoeczne nie wie si z rnicami jakoci ycia wpywajcymi na rozwj

biologiczny dzieci.
334
Przypadek krajw skandynawskich skoni autorw opracowania do sformuowania nastpujcej

tezy: Po osigniciu przez spoeczestwo odpowiednio wysokiego przecitnego poziomu
zamonoci i przy odpowiedniej polityce socjalnej pastwa - nierwnoci sytuacji spoecznej i
materialnej rodzin, cho nadal istotne, nie rnicuj ju dobrostanu biologicznego dzieci. Taka
biologiczna bezklasowo jest zapewne jedynym (cho majcym znaczenie fundamentalne)
rodzajem bezklasowosci moliwym do osignicia przez nowoczesne spoeczestwo industrialne i
postindustrialne. Badania antropologw s w stanie poinformowa wanie o tym, jak daleko jest
jeszcze - danemu spoeczestwu - do owego jedynie osigalnego stanu bezklasowoci"
(Bielicki, Szklarska, Welon, Brajczewski 1997:12).
Analiza
wpywu czynnikw spoecznych na wzrost poborowych wykazaa, e w
cigu trzydziestu lat, jakie upyny midzy pierwszymi a ostatnimi badaniami,

zmienia si kolejno ich siy oddziaywania. Wyranie wzrosa rola wyksztacenia
matki, natomiast zmalaa rola dzietnoci.
Badania
wykazay znaczne upoledzenie cywilizacyjne wsi utrzymujce si przez
cay trzydziestoletni okres objty badaniami. Synowie rolnikw dopiero w roku

1995 osignli taki redni wzrost, jaki dwadziecia lat wczeniej mieli synowie
wielkomiejskich ojcw z wyszym wyksztaceniem.
Upoledzajcy wpyw rodowiska wiejskiego na rozwj dzieci jest na tyle znaczny, e
nie przeciwwa go wpywy pozostaych czynnikw. rednia wzrostu poborowych z
zamieszkaych na wsi maodzietnych rodzin inteligenckich bya nisza od redniej
wzrostu poborowych z podobnych rodzin zamieszkaych w miecie.
Tak wic za niskoroso" modziey wiejskiej odpowiedzialny jest nie tylko niszy
poziom wyksztacenia w rodzinach wiejskich i ich wiksza dzietno, ale i samo
rodowisko wiejskie. Jak si okazuje, z punktu widzenia potrzeb rozwojowych
dzieci, rodowisko wiejskie samo w sobie jest gorsze od innych (Bielicki,
Szklarska, Welon, Brajczewski 1997: 67).
5. Wie w ukadzie nierwnoci spoecznych. Wie-miasto

jako wymiar zrnicowania spoecznego
W Polsce w kocu 1999 roku 38,2 procent ludnoci yo na terenach uznanych za
wiejskie na podstawie kryteriw administracyjnych, natomiast 61,8 procent na
terenach administracyjnie uznawanych za miejskie, z czego 21,8 procent w miastach
liczcych powyej 200 tysicy mieszkacw (Rocznik Statystyczny 2000). Badania
antropologw, podobnie jak rozmaicie ukierunkowane badania socjologw, przy
rnych okazjach ujawniaj
gbokie rnice materialnego i cywilizacyjnego poziomu ycia w miejscowociach

rnej wielkoci. Na jednym kracu skali sytuuje si poziom ycia w wielkich
miastach, na drugim - na wsi.
Raport o rozwoju spoecznym Polska 2000. Rozwj obszarw wiejskich opracowany
w ramach Programu Narodw Zjednoczonych ds. Rozwoju powiada, e nasz kraj
to w istocie dwie Polski. Polska miejska, naleca do krajw wysoko rozwinitych, i
Polska wiejska, ktra jeszcze tej bariery nie pokonaa". Do takiego wniosku uprawnia
Wskanik Rozwoju Spoecznego (Human Development Index, HDI: Jest waon
redni z nastpujcych, znormalizowanych zmiennych: przecitna oczekiwana
dugo ycia w momencie urodzenia, skolaryzacja na poziomie wyksztacenia
wyszego, analfabetyzm oraz dochd narodowy brutto na gow wedug parytetu siy
nabywczej"; Giza-Poleszczuk 2002: 239). W roku 1997 jego warto dla caej Polski
wynosia 0,809, co sytuowao j w grupie krajw rozwinitych, chocia na
przedostatnim miejscu. Ten sam wskanik dla terenw miejskich mia warto
0,828, a dla wiejskich tylko 0,794, co byo poniej wartoci granicznej krajw
rozwinitych, za ktr przyjmuje si warto 0,800 (Raport... 2000: VIII).
Na wsi mniej si zarabia. Dochody wiejskich gospodarstw domowych s o 30
procent mniejsze od dochodw gospodarstw miejskich (Raport... 2000: 51). Wpyw
wielkoci miejsca zamieszkania na zarobki wzrs i wzrasta po przemianach
ustrojowych. Podczas gdy w 1987 roku wielko miejsca zamieszkania wyjaniaa
jedynie 0,6 procent zmiennoci dochodw, to w 1995 roku - 1,5 procent, a w 1998
roku - 33 procent (Domaski 2000: 93).
Wie jest biedna. Przykadowo stopa ubstwa relatywnego (zob. Oblicze polskiej
biedy, s. 337) na wsi w 1997 roku wynosia 23 procent i bya ponad dwukrotnie
wysza ni w miastach ogem (10 proc). W miastach duych, liczcych ponad p
miliona mieszkacw, wynosia w tyme roku tylko 4 procent (Sfera ubstwa...
1998: 20).
Wie jest le wyksztacona. Wyksztacenie wysze ma znacznie mniejszy odsetek
mieszkacw wsi ni miast. W latach dziewidziesitych wraz ze wzrostem
nierwnoci szans edukacyjnych (zob. Owiata w ukadzie nierwnoci spoecznych,
s. 421) znacznie pogorszy si dostp dzieci wiejskich do szk wyszych. Wedle
danych Raportu w latach osiemdziesitych XX wieku co czternaste dziecko wiejskie
podejmowao studia wysze, w latach dziewidziesitych czynio to jedynie co sto
trzydzieste sto czterdzieste (Raport... 2000: VIII).
Przepa midzy miastem a wsi jest nie tylko pochodn rnic poziomu
kwalifikacji i wyksztacenia ludnoci zamieszkujcych te dwa rodzaje obszarw.
Badania
antropologw
wiejsko".
dowodnie
wykazay,
upoledzajco
dziaa
sama
336
Zrnicowanie ludnoci wiejskiej

Wie zamieszkuje nie tylko ludno rolnicza. Osoby yjce w gospodarstwach
domowych, ktrych wycznym bd gwnym rdem utrzymania jest rolnictwo,
to tylko 53 procent mieszkacw wsi. Oni te, jak wykazay badania w 1999 roku, w
znakomitej wikszoci (ponad 80 proc.) postrzegaj samych siebie jako rolnikw
(Halamska 2000: 13).
Mieszkacy terenw wiejskich, ktrzy nie s rolnikami, utrzymuj si z pracy
zarobkowej poza rolnictwem oraz z tak zwanych dochodw transferowych
(emerytury, renty, zasiki). To ostatnie rdo dochodw jest podstawowym rdem
utrzymania znacznej czci ludnoci wiejskiej. Utrzymuje si z niego 37,3 procent
ludnoci wiejskiej, wicej ni z dochodw z pracy poza rolnictwem (24,4 proc.)
(Rosner 2000: 59).
Jedn z konsekwencji spoecznych zmiany modelu gospodarki polskiej w 1989 roku
byo zwikszenie
si
na
terenach wiejskich
liczby
gospodarstw
domowych
utrzymujcych si ze rde niezarobkowych (o 11,9 punktu procentowego) przy

jednoczesnym zmniejszeniu si liczby gospodarstw domowych, ktrych gwne
rdo utrzymania stanowio rolnictwo (o 9,1 punktu procentowego), a take praca
zarobkowa poza rolnictwem (o 2,7 punktu procentowego) (Rosner 2000: 57).
Ponad poowa mieszkacw terenw wiejskich nie jest zalena od sytuacji w
rolnictwie i polityki rolnej pastwa, ale od sytuacji na lokalnych rynkach pracy i
polityki socjalnej pastwa. Rne kategorie mieszkacw terenw wiejskich maj
tylko jeden interes wsplny. Jest nim rozwj infrastruktury spoecznej i technicznej
wsi: sieci szk, placwek owiatowych, orodkw zdrowia, drg, wodocigw,
instalacji gazowych, linii telefonicznych etc.
Zrnicowanie rolnikw
W kadym kraju, niezalenie od poziomu jego rozwoju gospodarczego, ustroju
politycznego
kultury,
pomiar
dystansw
midzy
kategoriami
spoeczno-
zawodowymi pokazuje, e rolnicy s usytuowani poza gwnym wymiarem, jak

gdyby na drugiej osi identyfikujcej spoeczno-kulturow izolacj wsi" (Domaski
2000a: 29).
W Polsce kategoria rolnikw usytuowana w innym wymiarze ni pozostae
kategorie
spoeczno-zawodowe
jest
silnie
wewntrznie
zrnicowana.
Podstawowym czynnikiem rnicujcym jest stopie powizania z rynkiem

(Halamska 2000: 73).
Z jednej strony mamy rolnikw-farmerw, ktrych gwnym rdem dochodu jest
gospodarstwo rolne nastawione na produkcj rynkow, pra-
337
ca w nim pochania wikszo siy roboczej rodzin, a szans przetrwania i rozwoju

zale od umiejtnoci radzenia sobie z konkurencj.
Z drugiej strony s rolnicy, ktrzy uzupeniaj rodki utrzymania czerpane z
gospodarstwa dochodami z pracy poza rolnictwem. Produkcja rolna suy im w
znacznej mierze lub nawet wycznie do zaspokajania potrzeb rodziny. S to
gospodarstwa rolne, w ktrych, jeli istnieje jakakolwiek produkcja na rynek, to i
tak dominuje w nich logika gospodarki naturalnej.
Na podstawie spisu rolnego z 1996 roku i przy przyjciu bardzo niskiego progu
towarowoci odsetek gospodarstw indywidualnych produkujcych na rynek
szacowano na 45,9 procent, reszta produkowaa na potrzeby wasne (Wilkin 2000:
50).
Proporcje typw gospodarstw s rne w rnych regionach Polski. Najwicej na
rynek produkuj gospodarstwa w pnocno-zachodniej czci kraju, najmniej - w
poudniowo-wschodniej. W tej ostatniej tereny wiejskie s gsto zaludnione, a
gospodarstwa rolne mae. Gsto zaludnienia uatwia rozwj infrastruktury
spoeczno-technicznej. Prowadzi to do paradoksu polegajcego na tym, e wicej
relatywnie dobrze wyposaonych w infrastruktur wsi jest w rejonach do
biednych i o sabych ekonomicznie gospodarstwach rolnych, natomiast w rejonach
z duymi i silnymi ekonomicznie gospodarstwami wsie czsto s niewielkie i o
sabej infrastrukturze (Wilkin 2000: 40-41).
6. Oblicze polskiej biedy. Miary ubstwa i ich ograniczenia

Dane dotyczce ubstwa s w Polsce rutynowo zbierane przez Gwny Urzd
Statystyczny systematycznie badajcy budety gospodarstw domowych. S one
powszechnie przyjt jednostk analizy w badaniach poziomu ycia.
Do
okrelenia
granicy
ubstwa
nie
ma
jednego
narzdzia
pomiaru.
Wykorzystywanych jest kilka miar rozmaicie konstruowanych.

Jedn z nich jest miara subiektywna polegajca na ocenie przez badanych wasnej
sytuacji materialnej i moliwoci zaspokajania potrzeb. Miary obiektywne to
minimum socjalne i minimum egzystencji. W Polsce oba te minima s ustalane
przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych na podstawie wyceny elementw spoycia
arbitralnie uznanych za niezbdne. Stosowana bywa take miara relatywnej
granicy ubstwa (Sfera ubstwa... 1998: 8) oraz miara, ktr mona okreli jako
oficjaln granic ubstwa (Tarkowska 1998: 4).
338
Minimum socjalne to minimum potrzeb uznanych spoecznie za uzasadnione"

(Tymowski 1973: 7). Okrelenie to wskazuje na jego uznaniowy charakter. Na
ustalenie poziomu minimum socjalnego ma wpyw oglna zamono danego kraju.
Jak ustali minimum socjalne i co wczy do koszyka podstawowych potrzeb, jest
zawsze przedmiotem sporw i dyskusji. (Na przykad, czy tak potrzeb jest
gazeta codzienna? Bilet do kina raz w miesicu, raz w roku? Paczka papierosw
dziennie?) Niezalenie od sporw dotyczcych spraw szczegowych istnieje
oglna zgoda co do tego, e przy obliczaniu minimum socjalnego naley oprcz
wydatkw na ywno i mieszkanie uwzgldnia take zaspokajanie potrzeb
zwizanych z funkcjonowaniem spoecznym, takich jak edukacja, zdrowie, kultura,
transport, rekreacja. Nie bez powodu minimum to okrelane jest jako socjalne.
Minimum socjalne nie jest uwaane za prg ubstwa, ale za granic wyznaczajc
sfer niedostatku i ostrzegajc przed ubstwem.
Minimum egzystencji z kolei stanowi prg ubstwa. Jest ono nisze od minimum
socjalnego, poniewa przy jego obliczaniu uwzgldnia si jedynie zaspokojenie
najniezbdniejszych potrzeb i pomija koszty zaspokajania potrzeb zwizanych z
wykonywaniem pracy zawodowej, komunikacj, kultur i wypoczynkiem, a nawet
korzystaniem z telewizji. Minimum egzystencji uwzgldnia jedynie te potrzeby,
ktrych zaspokojenie nie moe by odoone w czasie, a konsumpcja nisza od
poziomu wyznaczonego t granic prowadzi do biologicznego wyniszczenia; po
ziom minimum egzystencji przyjto za granic ubstwa skrajnego" (Sfera ubstwa...
1998: 14; wyrnienie - BS).
Ubstwo relatywne. Granic ubstwa relatywnego wyznacza pewien procent
mediany lub rednich wydatkw gospodarstw domowych (czciej rednich). Taki
pomiar ubstwa stosuje Urzd Statystyczny Krajw Unii Europejskiej (EUROSTAT)
(Sfera ubstwa... 1998:15). Wzgldno tak okrelanego ubstwa jest rzecz oczywist.
W krajach o wyszym poziomie dochodw, a tym samym i rednich oglnych
wydatkw gospodarstw domowych, granica ubstwa jest usytuowana na znacznie
wyszym poziomie ni w krajach biedniejszych. W Polsce GUS za granic ubstwa
relatywnego
przyjmuje
50
procent
ogu
rednich
wydatkw
gospodarstw
domowych.
Oficjalna granica ubstwa mogaby by rwnie nazwana administracyjn. Jest
stosowana przy administracyjnych decyzjach przyznajcych prawa do zasiku czy
innego rodzaju pomocy socjalnej. Granic t w Polsce wyznacza wysoko
minimalnej emerytury.
Ostatnia miara rni si istotnie od trzech pozostaych miar obiektywnego ubstwa.
Podstaw jej jest bowiem wysoko dochodw (najczciej
339
na gow w gospodarstwie domowym), a nie wydatkw gospodarstwa

domowego.
W przypadku kadego z tych sposobw szacowania ubstwa ciso jego
szacunku jest ograniczona. W przypadku okrelania ubstwa na podstawie
wydatkw budetw rodzinnych ograniczeniem jest trudny do oszacowania
udzia w spoyciu produktw nie kupowanych, ale wytwarzanych przez
czonkw gospodarstwa domowego i uzyskiwanych w ramach gospodarki
naturalnej, czyli tak zwana prosumpcja.
W przypadku okrelania ubstwa na podstawie przychodw ograniczeniem s
nieuchwytne dochody dodatkowe pochodzce z tak zwanej szarej sfery.
Zasig i gboko polskiego ubstwa

Poszczeglne miary ubstwa wyznaczaj jego granice na rnym poziomie, a tym
samym odmiennie okrelaj jego zasig.
Na najwyszym poziomie przebiega granica wyznaczana przez minimum
socjalne. W Polsce oglny poziom rednich wydatkw (a tym samym dochodw)
gospodarstw domowych niewiele przewysza minimum socjalne.
Granica relatywnego ubstwa przebiega znacznie poniej granicy minimum
socjalnego, ale powyej granicy minimum egzystencji.
W roku 1997, przy przyjciu minimum socjalnego za 100 procent, rednie wydatki ogu
gospodarstw domowych stanowiy jego 117 procent, poziom wydatkw uznawanych za
relatywn granic ubstwa 58 procent, a minimum egzystencji 44 procent. Oczywicie,
proporcje te bd si z roku na rok zmienia, ale nie w taki sposb, aby ulegy zasadniczemu
przeksztaceniu (obliczenia wasne na podstawie danych w: Sfera ubstwa... 1998: 13).
Wielo miar ubstwa sprawia, e zalenie od przyjtej miary poziomu biedy

inaczej rysuje si jej zasig. Im wyej dana miara sytuuje poziom biedy, tym
wiksza proporcja ludnoci znajduje si w jej sferze. Z danych GUS wynika, e
na przykad w roku 1997 w gospodarstwach domowych poniej minimum
socjalnego yo w Polsce ogem 50,4 procent ludnoci, poniej relatywnej granicy
ubstwa - 15,3 procent, a poniej minimum egzystencji: - 5,4 procent {Sfera
ubstwa... 1998: 16).
Gboko ubstwa to rnica midzy poziomem wydatkw wyznaczajcych
granic ubstwa a wydatkami gospodarstw domowych yjcych poniej tej granicy.
Mona y zarwno tu poniej danej granicy, jak i w znacznej od niej odlegoci. W
1997 roku w Polsce wydatki rodzin yjcych w sferze niedostatku, czyli poniej
minimum socjalnego, byy
340
rednio o 31 procent nisze od jego granicy, a yjcych w skrajnym ubstwie rednio o okoo 17 procent nisze od granicy minimum egzystencji (Sfera
ubstwa... 1998: 16).
Stara i nowa bieda

W czasach PRL zakres i gboko biedy w Polsce byy trudne (a nawet niemoliwe)
do oszacowania z dwojakiego rodzaju powodw.
Jedne z nich to powody polityczne. Bieda bya czym, czego z zasady nie mogo by
w spoeczestwie socjalistycznym. Oznaczao to ograniczenie moliwoci jej
badania i cenzurowanie wszelkich o niej wzmianek. Samo wprowadzenie kategorii
minimum socjalnego i pierwsze jego obliczenia na pocztku lat siedemdziesitych
XX wieku napotykay na due trudnoci. Wydana w 1973 roku ksika Andrzeja
Tymowskiego Minimum socjalne. Metodyka i prba okrelenia zostaa mocno
pocita" przez cenzur.
Bezproblemowo godzono si jedynie na ujawnianie biedy, ktra dawaa si
tumaczy bd wydarzeniami losowymi, takimi jak cika choroba czy kalectwo,
bd patologi spoeczn w postaci alkoholizmu lub nagannej niechci do pracy. W
PRL osoby niepracujce okrelane byy jako pasoyci" i formuowano nawet
postulaty, aby uchylanie si od pracy uzna za wykroczenie.
Kategori spoeczn, o ktrej ubstwie mona byo jawnie mwi i o ktrej
mwiono a nadto, byli emeryci. Emeryta utosamiano z biedakiem.
Jak we wszystkich stereotypowych wyobraeniach, w stereotypie emeryta-biedaka byo
zarwno ziarno prawdy, jak i faszu. Fasz polega na tym, e nie wszyscy emeryci yli w
biedzie, poniewa wysoko emerytur bya silnie zrnicowana. Jednym dochd w postaci
emerytury pozwala jedynie na przeycie, innym na ycie w dostatku. Midzy tymi biegunami
mieciy si rnej wielkoci dochody emerytalne, z ktrych cz bya rwna, a nawet wysza
od dochodw przypadajcych na jednego czonka w rodzinach wielu modych ludzi majcych
dzieci. Bieda tych rodzin bya jednak starannie przemilczana.
Drugim powodem trudnoci rzetelnego oszacowania poziomu i zakresu biedy bya

pozarynkowa dystrybucja dbr. Istniaa bardzo rozbudowana sfera konsumpcji
zbiorowej za porednictwem zakadu pracy (zakadowe bezpatne obki i
przedszkola, niskopatne orodki wczasowe, rnego rodzaju przydziay" trudno
dostpnych dbr po cenach urzdowych, a nawet niszych). Ponadto, w
warunkach braku rynku, o dostpie do wielu dbr decydoway bardziej ukady"
ni pienidze.
341
W rezultacie rodziny o takich samych dochodach yy na bardzo rnym poziomie.

Rzetelne i wiarygodne obliczanie koszyka kosztw utrzymania byo rwnie
utrudnione przez to, e pewnych towarw nie sposb byo znale w sklepach,
chocia istniay wskaniki ich produkcji i ich ceny urzdowe.
Trudne do cisego i rzetelnego okrelenia ubstwo w PRL miao te inny
charakter ni ubstwo pniejsze. Byo rozproszone przestrzennie i spoecznie,
czciej zwizane z wydarzeniami losowymi i patologi spoeczn, a take fazami
ycia rodzin i jednostek, co w duej mierze czynio je czasowo ograniczonym.
Mode rodziny z maymi dziemi byy bardziej zagroone ubstwem ni rodziny
w rednim wieku z dorosymi dziemi. Bardziej naraeni na bied byli ludzie
starzy ni ludzie w wieku produkcyjnym. Bieda wystpowaa w wielodzietnych
rodzinach robotnikw rolnych i miejskich robotnikw niewykwalifikowanych.
Jakkolwiek trudno jest oszacowa cile zakres wczesnej biedy, badacze uwaaj,
e Polska wesza w okres transformacji z jedn pit populacji zagroon
ubstwem. Zachodzce przemiany zwikszyy zakres biedy. Rne miary ubstwa,
zarwno obiektywne, jak i subiektywne, zgodnie wskazuj, e w latach 1989-1994
ubstwo roso, i to gwatownie. Niektrzy badacze mwi nawet o podwojeniu si
biedy po upadku komunizmu (Tarkowska 2000b: 55).
Wzrost biedy mia dwa rda. Jednym byo pogorszenie si sytuacji materialnej
wielu kategorii spoeczno-zawodowych, co wyrazio si we wzrocie odsetka
yjcych poniej minimum socjalnego. Drugim - pojawienie si bezrobocia, a wraz z
nim nowej kategorii ubogich.
W nowych warunkach nie tylko powikszy si zakres biedy, ale i zmieni si jej
charakter. Dawna bieda bya rozproszona, obecnie pojawiaj si jej skupiska. Tworz
si przede wszystkim na obszarach wiejskich, zwaszcza tam, gdzie ulegy likwidacji
Pastwowe Gospodarstwa Rolne (PGR), oraz w maych miejscowociach, w ktrych
upady zakady przemysowe, a wraz z nimi znikna wikszo miejsc pracy.
Regionem zagroonym, powstawaniem skupisk biedy jest Grny lsk. Zauwaono
rwnie tworzenie si gett biedy" w starych dzielnicach miast przemysowych,
odzi, Wrocawia czy Katowic, w ktrych przetrwaa stara infrastruktura i domy
mieszkalne o niskim standardzie (Warzywoda-Kruszyska 1998; Wdz, cki 1998).
Podstawowym czynnikiem powodujcym ubstwo jest obecnie dugoterminowe
bezrobocie. Za bezrobocie dugoterminowe uwaa si pozostawanie bez pracy
duej ni dwanacie miesicy. Dugoterminowi bezrobotni we wszystkich regionach
kraju stanowi podobny odsetek ogu
342
bezrobotnych. Natomiast samo zjawisko bezrobocia jest silnie zrnicowane

regionalnie i zaley od sytuacji na lokalnych rynkach pracy. Najwysza stopa
bezrobocia
jest
regionach
przewadze
gospodarki
rolnej
sabo
uprzemysowionych, natomiast najnisza w wojewdztwach z duymi centrami

miejskimi i zrnicowanym rynku pracy.
Jak wielka moe by skala rnic regionalnych, pokazuj przykadowo dane odnoszce si do roku
1993. W roku tym stopa procentowa bezrobocia w stosunku do ludnoci pracujcej poza
rolnictwem wynosia dla caego kraju 23 procent. Natomiast w dawnym wojewdztwie
suwalskim signa 51,8 procent i bya najwysza w kraju. Najnisz natomiast stop
bezrobocia miao w tym czasie dawne wojewdztwo warszawskie: 8,5 procent (Kzek 1996: 95,
96).
Innymi czynnikami sprzyjajcymi ubstwu s wielodzietno, niskie kwalifikacje,

niski poziom wyksztacenia oraz rodzaj zamieszkiwanej miejscowoci.
Wszystkie te czynniki, jak wykazay wspomniane ju badania antropologw, maj
od dawna wpyw na poziom ycia warunkujcy biologiczny dobrostan modziey".
Jednake
obecnie
wpyw
tych
czynnikw
na
zagroenie
ubstwem
uleg
wzmocnieniu z tego wzgldu, e - pominwszy wielodzietno - dziaaj one nie

tylko bezporednio, ale i porednio, przez zwikszanie ryzyka bezrobocia.
Nowy w stosunku do czynnikw take dawniej obniajcych poziom ycia sta si w
latach dziewidziesitych XX wieku mody wiek. Wedle kryterium minimum
egzystencji, w drugiej poowie lat dziewidziesitych prawie poowa populacji
dotknitej przez bied miaa mniej ni dziewitnacie lat, przy czym jedna trzecia z
nich - mniej ni czternacie. Dawniej z powodu biedy cierpieli przede wszystkim
ludzie starzy, w latach dziewidziesitych cierpiay przede wszystkim dzieci.
Ludzie liczcy szedziesit pi i wicej lat stanowili w tym okresie zaledwie 5 pro
cent populacji biednych, podczas kiedy dzieci - 30 procent (Tarkowska 1998: 14).
Dugotrwaa bieda jako zalek underclass

Zbiorowo ludzi trwale ubogich jest potencjalnym tworzywem underclass. W
Polsce tego rodzaju zbiorowo szacowano w 1997 roku na nieco ponad 4 procent
caej populacji (Marody, Hausner 1999: 147).
Pozostajcy w stanie trwaego ubstwa rni si od reszty spoeczestwa nie
tylko poziomem dochodu, lecz rwnie wartoci swych kwalifikacji [...] postaw
wobec pracy, aspiracjami i preferencjami. Ich bieda ma tendencj do stawania si
dugotrwa, czasami trwa, a nawet

przekazywan
midzypokoleniowo
ze
wzgldu
na
brak
zdolnoci
penego
uczestniczenia w yciu ekonomicznym" (Rutkowski 1998: 63, za: Marody, Hausner

1999: 147).
Badacze polskiej biedy stwierdzili, e zwaszcza jeli jest dugotrwaa, towarzyszy jej
poczucie wstydu, upokorzenia i ponienia. Prowadzi to do samoizolacji spoecznej i
skonnoci do zamykania si w krgu najbliszej rodziny. Wrd polskich biednych ma
miejsce hipertrofia rodziny". Wystpuje take przekazywanie modemu pokoleniu
postawy wycofywania si
zewntrznych
stosunku
do
rodziny
relacji
spoecznych i form aktywnoci spoecznej.

Dziedziczeniu biedy sprzyja jej przestrzenne skupienie, o ktrym bya ju mowa.
ROZDZIA XV
Rnice pci
jako rnice spoeczne
1. Kobiety jako przedmiot zainteresowania nauk spoecznych

2. Spoeczne rnice pci 349
3. Feminizm i ruchy kobiece 357
347
W spoeczestwach nowoczesnych ujawni si i nabra znaczenia podzia spoeczny,

ktrego podstaw jest rnica pci. Zauwaono zwizane z nim upoledzenie
kobiet
wielu
wymiarach
ycia
spoecznego.
Problematyka
zrnicowania
spoecznego pci znalaza si w obszarze zainteresowania nauk spoecznych.
1. Kobiety jako przedmiot zainteresowania

nauk spoecznych
Przez dugi czas nauki spoeczne nie dostrzegay kobiet jako specyficznej kategorii
spoecznej, ktra moe, a nawet powinna by autonomicznym przedmiotem bada.
W przypadku socjologii, konstytuujcej si jako odrbna nauka w XIX wieku,
spowodowane
to
byo
zarwno
charakterem
mieszczaskiej
kultury
dziewitnastowiecznej Europy, jak i wczesnym wyobraeniem o tym, jakimi

problemami powinna zajmowa si nauka, ktrej przedmiotem jest spoeczestwo.
Socjologia, ktrej u zarania przywieca wzr nauk przyrodniczych, pojmowaa
spoeczestwo jako obiektywnie istniejcy, ponadjednostkowy twr i koncentrowaa
uwag na wykrywaniu prawidowoci rzdzcych jego funkcjonowaniem i rozwojem.
W obszarze tak ukierunkowanych zainteresowa nie byo miejsca na problemy
wykraczajce poza perspektyw makrospoeczn. Z tej natomiast perspektywy
dostrzegalne byy wycznie zjawiska spoeczne w sferze publicznej. Tymczasem ko
biety zwizane z gospodarstwem domowym sytuowane byy w sferze prywatnej,
ktra nie interesowaa wczesnej socjologii.
Miao to dalekosiny wpyw na ksztatujce si w toku rozwoju socjologii obszary i
sposoby bada oraz pola teoretycznych docieka. Powszechn praktyk stao si
wypowiadanie sdw oglnych o procesach i zjawiskach spoecznych na podstawie
bada ograniczonych do samych mczyzn. W przypadku niektrych kwestii jest to
zreszt praktyka uzasadniona (zob. Mczyni i kobiety w procesie ruchliwoci
spoecznej, s. 328), w przypadku innych wynika z koniecznoci. Socjolodzy bowiem,
nawet jeeli doceniaj znaczenie nierwnoci zwizanych z pci, napotykaj na
348
ogromne trudnoci poczenia wiedzy o nich z wiedz o tradycyjnych paszczyznach

nierwnoci" uzyskiwan za pomoc dotychczas stosowanych, dobrze teoretycznie
ugruntowanych
wyprbowanych
procedur
badawczych.
Rnice
midzy
mczyznami a kobietami s bowiem paszczyzn zrnicowania spoecznego,

jakociowo rn od podziaw zawodowych i barier klasowo-warstwowych
okrelanych przez stosunki wasnoci i kierowania przedsibiorstwami" (Domaski
1992: 18) (podobnie jak jakociowo rne s zrnicowania etniczne).
Dodatkow trudnoci bywa niech samych kobiet do wychodzenia poza dobrze
znany i swojski wiat mikrospoeczny sfery prywatnej i wypowiadania si o
rzeczywistoci makrospoecznej.
postrzegania
zrnicowania
W jednym
spoecznego,
z pierwszych
bada
przeprowadzonych
dotyczcych
w
latach
szedziesitych XX wieku przez Stefana Nowaka (Nowak 1966), trudno ta okazaa

si nie do przezwycienia i badacz wbrew swoim pierwotnym zamiarom ograniczy
si do prby zoonej z samych mczyzn. (Jak opowiada, jedna z kobiet,
uzasadniajc odmow odpowiedzi, uja rzecz dosadnie: Bo ja jestem od garw, a
od klasw to s chopy").
Wszystkie te trudnoci powoduj niewidoczno" kobiet, ktra co najmniej utrudnia,
a w istocie uniemoliwia uzyskanie penej wiedzy o badanych spoeczestwach. Jest
to problem, z ktrym boryka si nie tylko socjologia. Ekonomici na przykad
zwracaj uwag, e w krajach Trzeciego wiata praca kobiet, wykonywana gwnie
w rodzinnych gospodarstwach rolnych oraz w domu, a wic poza publiczn sfer
pracy wynagradzanej pieninie, nie znajduje odbicia w obrazujcych poziom ycia
statystykach, ktre s oparte na powszechnie przyjtych procedurach oblicze
dostosowanych do uwzgldniania jedynie prac zarobkowych. W rezultacie
pomijane jest gospodarcze znaczenie pracy kobiet zwizanej gwnie z produkcj i
przetwarzaniem ywnoci. Powoduje to zanion ocen aktywnoci gospodarczej
krajw Trzeciego wiata przez midzynarodowe organizacje, takie na przykad jak
Bank wiatowy (Sklair 1991: 13).
W kocu lat szedziesitych zaczy nastpowa zmiany. Po pierwsze, zmienia si
zacza sama socjologia. Jej scjentystyczny model pocz traci popularno,
natomiast
zyskiway
orientacje
teoretyczne
zwizane
perspektyw
interakcjonistyczn, a wraz z nimi nabieraa znaczenia problematyka mikrospoeczna

(zob. Socjologia wspczesna, s. 36). Po drugie, pojawiy si ideologie i ruchy
feministyczne, ktre nie tylko podjy kwesti spoecznych nierwnoci zwizanych z
pci, ale rwnie zaczy gosi potrzeb przebudowy socjologii (Maynard 1990) i
dopomina si o uwzgldnianie w niej feministycznej perspektywy i feministycznych
metod bada spoecznych (Reinharz 1992).
Rozdzia XV. Rnice pci jako rnice spoeczne
349
Poczwszy od lat siedemdziesitych kobiety i ich sytuacja spoeczna zaczy by

wanym przedmiotem bada nauk spoecznych. W ogromnym tempie przybywa prac
podejmujcych problematyk miejsca kobiet w spoeczestwie. Tak jest w historii,
historii nauki, biografistyce, filozofii. Wychodzi wiele czasopism powiconych tej
problematyce. W socjologii mno si prace teoretyczne i empiryczne powicone
zrnicowaniom spoecznym zwizanym z pci. Problematyka ta wkracza do
podrcznikw i programw studiw socjologicznych. Na wielu uniwersytetach po
wstaj samodzielne kierunki i specjalizacje okrelane jako Gender Studies bd
Women Studies.
Fala tych zainteresowa nie omina Polski. I u nas coraz liczniej pojawiaj si prace
historyczne i socjologiczne powicone miejscu kobiet w rnych spoeczestwach.
Poczwszy od 1986 roku, kiedy to powstay na Uniwersytecie Warszawskim pierwsze
Podyplomowe Studia nad Kulturow i Spoeczn Tosamoci Pci Gender Studies,
nastpuje coraz intensywniejsza instytucjonalizacja tego kierunku zainteresowa w
poszczeglnych orodkach akademickich.
2. Spoeczne rnice pci

Nierwnoci spoeczne zwizane z rnicami pci nie s szczegln cech
rozwinitych spoeczestw nowoczesnych, ale wikszoci, jeli nie wszystkich
spoeczestw
ludzkich.
Co
wicej,
mona
zasadnie
broni
pogldu,
spoeczestwach nowoczesnych z krgu kultury zachodniej upoledzenie kobiet

zwizane z ich nisz pozycj jest mniejsze, a jego formy mniej dotkliwe ni w wielu
spoeczestwach
krgu
innych
kultur
na
innych
poziomach
rozwoju
gospodarczego. Niemniej jednak to wanie w nowoczesnych spoeczestwach

zachodnich pojawia si w ostatnich dziesicioleciach wiadomo nierwnoci
spoecznych zwizanych z pci. Rozwojowi tej wiadomoci sprzyjaj trzy cechy tych
spoeczestw:
S
to
spoeczestwa
pozycjach
osiganych,
ktrych
istnieje
idea
merytokracji oraz wiara w moliwo jego realizacji. Istnienie pozycji przypisanych

zwizanych z pci jest z nimi sprzeczne.
W
spoeczestwach tych kobiety uzyskay prawa wyborcze i tym samym stay si
mniej
wicej
poow
elektoratu.
Wszystkie
partie
zaczy
interesowa
si
zdobywaniem ich gosw i zwraca uwag na ich pooenie oraz na zgaszane przez
nie postulaty.
W
spoeczestwach tych zrodzia si ideologia praw czowieka bdca wyrazem
wiadomoci, e wszyscy ludzie zasuguj na jednakowe
350
traktowanie i nikt nie moe by dyskryminowany ze wzgldu na takie lub inne

cechy przypisane.
Wszystko to razem, wyczulajc na spoeczne rnice pci, pozwalao je dostrzega w
poszczeglnych wymiarach ycia spoecznego.
Rnice pci w sferze pracy

Od zarania dziejw czowieka w spoecznociach ludzkich wystpuje podzia pracy
zwizany z pci. W pierwotnych spoeczestwach zbieracko--myliwskich kobiety
zajmoway si zbieractwem, mczyni za polowaniem. We wszystkich badanych
przez antropologw spoeczestwach przedprzemysowych istnieje podzia na
czynnoci mskie, ktrych wykonywanie naley do mczyzn, oraz kobiece, ktre s
domen kobiet. Jednak nie w kadym spoeczestwie te same czynnoci uwaane s
za mskie i kobiece. Mona jednak dostrzec pewne oglne reguy rzdzce tym
podziaem. Mczyni najczciej wykonuj prace, ktre wymagaj wikszej siy
fizycznej i oddalania si od domu, kobiety te, ktre mona wykonywa przy
mniejszym wysiku fizycznym i w pobliu domu. Inn regu jest, e niezalenie od
tego, jakie to s czynnoci, te, ktre s uznawane za mskie, traktowane s jako
waniejsze ni te, ktre s uznawane za kobiece.
Mona w tym, oczywicie, widzie przejaw dyskryminacji pracy kobiet. Jednak w
spoeczestwach przedprzemysowych bya to bardziej dyskryminacja w sferze
kulturowej ni ekonomicznej. W spoeczestwach tych jednostk produkcyjn bya
rodzina. O wynikach jej dziaalnoci gospodarczej decydowaa praca wszystkich
czonkw cznie z dziemi. Ekonomiczne efekty pracy kobiet byy rwnie wane jak
pracy mczyzn, chocia czynnoci przez nie wykonywane mogy cieszy si
mniejszym prestiem i aden szanujcy si mczyzna za skarby wiata nie siadby
przy koowrotku i nie zacz prz, jeli akurat przdzenie byo w danym
spoeczestwie uznawane za czynno kobiec. W spoeczestwach o gospodarce
przedprzemysowej nie byo te wyranego uzalenienia ekonomicznego kobiet od
mczyzn, poniewa zaleno ta bya obustronna. Praca kobiet na rwni z prac
mczyzn decydowaa o bycie rodziny (zob. Europejska rodzina w epoce
przedprzemysowej, s. 377).
Uprzemysowienie, wraz z ktrym zaczyna si podzia na spoeczn sfer pracy
najemnej i prywatn sfer pracy domowej, przynosi znaczce zmiany w tych
relacjach. Tradycyjna skonno do niszej oceny pracy kobiet zaczyna znajdowa
wyraz nie tylko w sferze kultury, ale take na rynku pracy.
351
W dziewitnastowiecznej Europie wraz z rewolucj przemysow kobiety zaczy by

zatrudniane na du skal jako najemna sia robocza. Dla pracodawcw byo
oczywiste, e kobietom i dzieciom (ktre te wczenie pracoway w fabrykach) paci
si mniej. Chtnie wic przyjmowali je do pracy jako potulniejsz i tasz si
robocz wszdzie tam, gdzie proces produkcyjny nie wymaga zbyt wielkiej siy
fizycznej.
W sferze pracy najemnej robotnicza solidarno klasowa nie obejmowaa kobiet.
Dugo, bo jeszcze w XX wieku, zwizki zawodowe zrzeszajce robotnikw o wysokich
kwalifikacjach rzemielniczych zabraniay swoim czonkom szkolenia kobiet i
pracowania z kobietami, groc wydaleniem za zamanie tych zakazw (Reszke
1991: 48). Badacze zauwayli, e tam, gdzie proporcja kobiet jest maa, robotnicy
d do wykluczenia kobiet lub do ich dyskryminowania w zatrudnieniu. Tam, gdzie
proporcja kobiet jest dua, robotnicy popieraj dania rwnych pac dla obu pci,
bojc si, e zostan zastpieni niej opacanymi kobietami" (Reszke 1991: 58).
Wiele bada pokazuje przejawy wspczesnej dyskryminacji kobiet w sferze pracy
najemnej:
s niej opacane ni mczyni,
s czciej zatrudniane w niepenym wymiarze godzin,
w zawodach, w ktrych pracuj, zajmuj gwnie niskie pozycje,
pracuj najczciej w zawodach o niskim prestiu.
Kobiety pracujce zawodowo dominuj liczebnie w zawodach zwizanych ze wiadczeniem usug
zblionych do prac wykonywanych przez gospodynie domowe we wasnym gospodarstwie, takich
jak sprztanie (pomoce domowe), szycie (krawcowe, szwaczki), przygotowywanie posikw
(kucharki, pracownice gastronomii), opieka nad
chorymi
i
dziemi
(pielgniarki,
wychowawczynie w przedszkolach, nauczycielki). W 125 spoeczestwach, w ktrych
przeprowadzono studia porwnawcze, mczyni czciej ni kobiety wykonywali prace
niebezpieczne i wymagajce siy fizycznej w takich branach jak grnictwo, hutnictwo, transport i
produkcja cikiego sprztu. Kobiety byy bardzo nielicznie reprezentowane w zawodach dajcych
wadz polityczn, kontrol kapitaw, w zawodach zwizanych z zarzdzaniem przed
sibiorstwami, natomiast przewaay w zawodach pomocniczych o mniejszej zoonoci zada"
(Domaski 1992: 36).
Nisze zarobki kobiet ni mczyzn s powszechn regu. Badania socjologiczne

wykazuj, e z czynnikw przypisanych najsilniejszy wpyw za rnicowanie
zarobkw ma pe (zob. Ruchliwo spoeczna, s. 325). Inny poziom zarobkw
kobiet i mczyzn wystpuje nawet wtedy, kiedy wyeliminowany zostanie wpyw
takich czynnikw jak wiek, wyksztacenie, kwalifikacje zawodowe, sta pracy i
odmienno rl zawodowych (Domaski 1992: 87-92). Tak jest na wiecie, tak jest
i w Polsce.
352
Z danych zamieszczonych w Roczniku Statystycznym 1998 wynika, e w Polsce we

wrzeniu 1997 roku zarabiao 1500 z i wicej 25 procent zatrudnionych mczyzn,
natomiast tylko 11 procent zatrudnionych kobiet. Rnice rednich pac mczyzn i
kobiet w poszczeglnych grupach zawodowych przedstawiay si w 1997 roku
nastpujco:
mczyni
kobiety
robotnicy przemysowi i rzemielnicy
872
567
pracownicy usug osobistych i sprzeday
747
521
technicy i redni personel
1055
774
specjalici
1218
898
parlamentarzyci, wysi urzdnicy i

kierownicy
(Fuszara 1999)
1725
1302
Upoledzenie kobiet na rynku pracy, rozmaicie wyjaniane przez rne teorie (Reszke
1991), przejawia si nie tylko w postaci niszych zarobkw. Kobiety chtniej ni
mczyni s zwalniane z pracy, co powoduje, e na przykad w Polsce wrd ludzi
pozbawionych pracy wikszy jest odsetek kobiet ni mczyzn, mimo e poziom
wyksztacenia bezrobotnych kobiet jest wyszy ni mczyzn. Odsetek ten wykazuje
przy tym tendenq wzrostow. W kocu 1992 roku kobiety stanowiy 53,3 procent
bezrobotnych (Reszke 1995:136), a w odniesieniu do lat pniejszych mwi si nawet
o 60-procentowym udziale kobiet wrd bezrobotnych (Fuszara 1999).
Tego rodzaju dyskryminacji sprzyja stereotypowe wyobraenie kobiet jako przede
wszystkim matek i on, w zwizku z czym uwaa si, e bezrobocie jest dla nich
mniej dotkliwe ni dla mczyzn. Powiada si, po pierwsze, e mog by
utrzymywane przez mczyzn, a po drugie, e praca w domu i opieka nad dziemi
mog dawa im zadowolenie i chroni przed zaamaniem psychicznym, jakim utrata
pracy grozi mczynie, dla ktrego rola zawodowa jest podstawowym skadnikiem
jego tosamoci. W Polsce rozpowszechnione jest przekonanie, e chocia wiele
kobiet pracuje, najwaniejszym ich pragnieniem jest dom i dzieci. W roku 1999 tego
rodzaju opini wyrazio 88 procent badanych, podczas gdy odsetek podobnych
odpowiedzi w Holandii wynis 41 procent, a w Wielkiej Brytanii 45 procent (Halman
1999: 23).
Polskie badania socjologiczne wykazay, e w latach dziewidziesitych ponad
poowa badanych zgadzaa si z pogldem, e kiedy brakuje miejsc pracy,
mczyni powinni mie wiksze prawo do pracy ni kobiety". Jest rzecz
interesujc, e wystpowanie tego pogldu silniej rnicoway wiek, wyksztacenie
i usytuowanie spoeczne ni pe
353
(Siemieska, Marody 1996: 45). Dawa tu o sobie zna paradoks zadowolonego

niewolnika" (Domaski 1992) polegajcy na akceptowaniu przez kobiety swojej
gorszej w porwnaniu z mczyznami pozycji spoecznej. Midzynarodowe badania
porwnawcze wykazay, e akceptacja dyskryminacji kobiet na rynku pracy jest
wiksza, po pierwsze, w krajach, w ktrych demokracja jest sabiej zakorzeniona i
mniej ustabilizowana, a po drugie, w krajach katolickich.
Generalnie w Europie rodkowej i Wschodniej znacznie wicej osb ni w innych krajach
opowiadao si za odmiennym traktowaniem kobiet i mczyzn na rynku pracy [...]. Ponad 60
procent badanych na Litwie, 50-55 procent w Polsce i Czechosowacji, 40-45 procent w Estonii,
otwie i Rosji podzielao pogld, e gdy brakuje miejsc pracy, mczyni powinni mie
pierwszestwo w jej otrzymaniu. [...] W Europie Zachodniej gotowo godzenia si z takim
rozwizaniem bya znacznie nisza. Tak na przykad w katolickiej Portugalii, ktra wkroczya na
drog przemian demokratycznych pniej ni wikszo krajw zachodniej Europy, odsetek osb
podzielajcych t opini wynosi 35 procent. W krajach skandynawskich wyrniajcych si
najbardziej zaawansowanymi procesami egalitaryzacji kobiet i mczyzn by on znacznie niszy; w
Norwegii i Finlandii wynosi okoo 15 procent, a w Danii i Szwecji 10 procent. Oglnie w krajach
katolickich - w tym rwnie w objtych analizami porwnawczymi Austrii, Brazylii i Chile - wicej
badanych ni w innych krajach byo skonne akceptowa dyskryminacyjn polityk zatrudniania"
(Siemieska, Marody 1996: 45-16).
Dyskryminacja na rynku pracy ma konsekwencje sigajce poza sam rynek pracy. W

Polsce mniejsze zarobki kobiet w poczeniu z niszym wiekiem emerytalnym (co
traktowane jest jako przywilej) powoduj, e rna jest rednia wysoko emerytur
mczyzn i kobiet. Rnica ta widoczna w starym systemie emerytalnym, w nowym
systemie, jak wszystko wskazuje, jeszcze si zwikszy (Fuszara 1999).
Rnice pci w sferze wadzy i polityki

Pe powszechnie stanowi barier awansu i kobiety zajmuj zazwyczaj nisze
pozycje zawodowe ni mczyni. W sferze pracy wadza najczciej naley do
mczyzn. Nawet w silnie sfeminizowanych sektorach gospodarki stanowiska
kierownicze zajmuj czciej mczyni ni kobiety. Skupienie wadzy w rkach
mczyzn szczeglnie jaskrawo widoczne jest na poziomie pastwa, i to niemal we
wszystkich krajach. Ankieta przeprowadzona w 1971 roku w dziewidziesiciu
trzech spoeczestwach wykazaa, e w kadym z nich polityczn wadz sprawuj w
ogromnej wikszoci mczyni, a w 88 procentach tyche zajmuj wszystkie wane
polityczne stanowiska. Poza bardziej sformalizowanymi i obywatel-
354
skimi systemami politycznymi mczyni w 84 procentach spoeczestw odgrywaj

wszystkie istotne role przywdcze, rwnie w grupach rodowych" (Wrangham,
Peterson 1999: 146).
W Europie kobiety uzyskiway czynne i bierne prawa wyborcze stopniowo w
kolejnych krajach dopiero w XX wieku. Odsetek kobiet wrd parlamentarzystw
danego kraju nie wykazuje adnych korelacji z dat uzyskania przez nie praw
wyborczych.
W Polsce wiat polityki take jest wiatem mczyzn. Przewaga liczebna mczyzn
uzasadniana bywa wol wyborcw. Tymczasem to, kto zostaje wybrany' zaley w
znacznej mierze od tego, kto i jak by zgaszany, a take jak promowany przez partie
polityczne. Wrd przedstawianych przez partie kandydatw jest zazwyczaj
niewiele kobiet. W polskich wyborach 1993 roku w dziewiciu wojewdztwach
adna z partii, z ktrej zostali wybrani senatorzy, nie zgosia ani jednej kobiety.
Oglnie w tych wyborach kobiety stanowiy jedynie 9,9 procent kandydatw do
Senatu (Siemieska 1996: 93). W wyborach 1997 roku wrd kandydatw do Sejmu
byo 16 procent, a do Senatu - niecae 11 procent kobiet, na listach krajowych za
zajmoway one ogem 14 procent miejsc (Fuszara 1999). Kobiety s najczciej
umieszczone na listach na dalekich pozycjach (Siemieska 1996:94), a take sabiej
promowane w rodkach masowego przekazu. Analiza przekazw telewizyjnych
zwizanych z wyborami 1997 roku ujawnia, e w telewizji rne ugrupowania
polityczne promoway niemal wycznie (a niektre wycznie) mczyzn"
(Fuszara 1999).
Z kolei analiza wynikw wyborw 1993 roku wykazaa, e nieprawd jest, jakoby
wyborcy nie chcieli gosowa na kobiety. W wojewdztwach, w ktrych kandydowali
przedstawiciele obu pci, rednia liczby gosw oddanych na kobiety bya wiksza
ni rednia liczby gosw oddanych na mczyzn (Siemieska 1996: 93). Okazao si
rwnie, e rednie pooenie kobiet na listach kandydatw wedug rankingu im
przypisanego przez poszczeglne partie byo w wielu okrgach nisze przed
gosowaniem ni ich rednie miejsce po uporzdkowaniu kandydatw wedug liczby
gosw oddanych na nich przez wyborcw" (Siemieska 1996: 94).
Nie inaczej przedstawia si sytuacja na poziomie wybieralnych organw wadz
samorzdowych.
Take
tutaj
kobiety
stanowi
jedynie
kilkanacie
procent
zgaszanych kandydatw, z tym e odsetek ten jest zazwyczaj nieco wyszy w

gminach wikszych.
Pomijaniu kobiet na listach wyborczych towarzyszy przekonanie, e kobiety nie

nadaj si do polityki i nie interesuj si ni. Tymczasem, jak wykazuj badania, jest
w
tym
tylko
cz
prawdy.
Zainteresowania
zainteresowania mczyzn zale od poziomu
polityk
kobiet
silniej
ni
355
wyksztacenia i usytuowania spoeczno-zawodowego - im s one wysze, tym

wiksze jest zainteresowanie polityk. W rezultacie rnicujcy wpyw pci na
zainteresowania
polityk
wystpuje
jedynie
wrd
osb
wyksztaceniu
podstawowym i zasadniczym zawodowym (Siemieska 1996: 86).

Dopominanie si o wikszy udzia kobiet w polityce uzasadniane jest nie tylko
powoywaniem si na prawa przysugujce wszystkim ludziom, ale take tym, e
kobiety ze wzgldu na swoje specyficzne dowiadczenia yciowe, wynikajce z ich
cech biologicznych i kulturowo uksztatowanych modeli ich rl w spoeczestwie,
mog wnie do polityki odmienne spojrzenie, przyczyniajc si do lepszej
identyfikacji
wanych
spoecznie
problemw
sposobw
ich
rozwizywania"
(Siemieska 1996: 68).

Badania ujawniaj rnice w sposobie dziaania kobiet i mczyzn w sferze
polityki. Stopie autorytaryzmu jest wyszy wrd posw ni wrd posanek. Dla
kobiet celem jest czciej realizacja okrelonych zada ni samo uzyskanie wpyww
politycznych. Kobiety s te bardziej od mczyzn wyczulone na potrzeby ludzi i
czciej
opowiadaj
si
za
rozwizaniami
legislacyjnymi
chronicymi
grupy
szczeglnie poszkodowane (Siemieska 1996: 107,124).
Rnice pci w sferze obyczaju

Obyczaje z trudem oraz bardzo powoli ulegaj przeksztaceniom w wyniku zmian
zachodzcych w spoeczestwie. Wkroczenie kobiet na rynek pracy w XIX wieku, jak
rwnie uzyskanie przez nie praw politycznych w wieku XX nie spowodoway
egalitaryzacji postaw wobec obu pci i nie doprowadziy do jednakowego ich
traktowania.
Ograniczajc
si
do
terenu
Polski,
przytoczy
mona
wiele
przykadw rnic obyczajowych w traktowaniu kobiet i mczyzn.

Jednym z nich s podwjne standardy oceny kadej z pci stosowane w
orzecznictwie sdw rodzinnych. Analiza akt spraw rozpatrywanych w 1986 roku
przez jeden z warszawskich sdw dla nieletnich wykazaa, e dziewczta i chopcy
byli stawiani przed sdem z zupenie innych powodw. W przypadku chopcw byy
to zawsze naruszenia jakiego paragrafu kodeksu karnego - drobne kradziee czy
wamania. Nie byo ani jednej sprawy, ktrej powodem byoby wycznie oskarenie
o demoralizacj. Natomiast wikszo dziewczt bya sdzona ze wzgldu na
ucieczki z domu, wagarowanie, przebywanie w nocnych lokalach, a wic zachowania,
ktre uznawano za wyraz demoralizacji. Sd interesowa si yciem seksualnym

sdzonej dziewczyny, a jej zwizek z jakim mczyzn w czasie ucieczki z domu by
oczywistym dowodem jej wyko-
356
lejenia. Chopcw natomiast nikt o ich ycie seksualne nie pyta. Ponadto, jak
stwierdzia autorka tych analiz, Magorzata Fuszara, wobec dziewczt znacznie
czciej ni wobec chopcw stosowane s rodki surowe. W moich badaniach
okazao si, e a 50 procent dziewczt zostao umieszczonych poza domem
rodzinnym, a w przypadku chopcw stao si tak w 26 procentach przypadkw,
mimo e chopcy zawsze, a dziewczta w bardzo nielicznych przypadkach,
oskarani byli o popenienie przestpstwa" (Fuszara 1995: 159-160).
Odmienne traktowanie mczyzn i kobiet przez sdy rodzinne wystpowao take w
orzecznictwie dotyczcym spraw rozwodowych. W przypadku mczyzn zwracano
uwag gwnie na to, czego robi nie powinni (naduywa alkoholu, bi ony i dzieci,
wywoywa awantur i obrzuca czonkw rodziny wyzwiskami), podczas kiedy w
przypadku kobiet, oprcz obowizku oenia na dom (czego wymagano take od
mczyzn), wymagano wiadcze na rzecz ma, dzieci i czonkw rodziny w postaci
gotowania, prania, sprztania etc. (Fuszara 1995: 165).
Czytelny w orzecznictwie sdw rodzinnych patriarchalny wzr rodziny jest bardzo
trway i wci podtrzymywany przez rne rodki przekazu i cay system
socjalizacyjny.
Wiele
analiz
treci
audycji
telewizyjnych,
czasopism
oraz
podrcznikw szkolnych pokazuje dowodnie, e kobiety przedstawione s w nich

jako istoty o wskich zainteresowaniach, zaabsorbowane gwnie obowizkami
domowymi, ktre s ich podstawowym i ochoczo wykonywanym zadaniem yciowym
(Siemie-ska 1997).
Przemiewcze
dowcipy
przypadku
mczyzn
odnosz
si
najczciej
do
poszczeglnych kategorii zawodowych (na przykad niegdysiejsza seria dowcipw o

milicjantach), natomiast w przypadku kobiet do duo szerszych kategorii (na
przykad blondynek, ktre skdind uchodz za kwintesencj kobiecoci).
Zauwaalna jest take tendencja do wyszego oceniania tego, czemu przypisywana
jest cecha mskoci", ni tego, czemu kobiecoci". Powiedzenie kobiecie, e
zachowaa si po msku", traktowane jest jako komplement, natomiast powiedzenie
mczynie, e zachowa si po kobiecemu, ju w samym sformuowaniu ma odcie
pogardliwy, poniewa najczciej brzmi: zachowae si jak baba".
W sferze kultury symbolicznej zaliczenie jakiego dziea do literatury kobiecej" nie
ma charakteru pochway, natomiast inaczej jest ze stwierdzeniem, e ksika jakiej
autorki to mska proza".
Przykadem odmiennego traktowania mczyzn i kobiet jest te europejska moda.
Wiele wzorowanych na mskim ubraniu strojw jest bezproblemowo uznawanych za

cz garderoby damskiej - spodnie, marynarki, koszulowe bluzki, krawaty. Noszenie
ich przez kobiety nikogo nie
357
razi. Natomiast mczyzna ubierajcy si w damskie suknie natychmiast zyskuje

etykietk dewianta seksualnego, chocia zamiowanie do tego rodzaju ubra wcale
nie musi wiza si z jakkolwiek osobliwoci zachowa seksualnych.
3. Feminizm i ruchy kobiece

Feminizm w najszerszym rozumieniu oznacza dostrzeganie upoledzenia spoecznego
kobiet i denie do jego zniesienia.
Tak pojmowany feminizm ma dug histori. Pojawi si w Europie wraz z
pocztkiem
nowoczesnych
spoeczestw
przemysowych.
Jego
narodziny
obwieszczaa publikacja ksiki Mary Wollstonecraft A Vindication of the Rights of

Women, ktra ukazaa si w 1792 roku.
Feminizm nigdy nie
by ideologi jednolit. W oglnej formule de
do
wszechstronnego rwnouprawnienia kobiet mieciy si i mieszcz rne orientacje

i ruchy spoeczne. Dwie nastpujce po sobie fale feminizmu rniy si
charakterem de.
Feminizm pierwszej fali istnia do poowy XX wieku. Walczy o formalne zrwnanie
kobiet wobec prawa: o dostp do szk wyszych i uzyskanie praw wyborczych, o
rwn pac za rwn prac. Po zrealizowaniu tych celw okazao si, e formalna
rwno pci wcale nie oznacza penego ich zrwnania. wiadomo tego zrodzia
feminizm drugiej fali (zwany Drug Fal, a take Nowym Ruchem Kobiecym bd
Drugim Ruchem Kobiecym). Jego pocztki datowane s na lata szedziesite XX
wieku i wizane z ksik Betty Fredan The Feminine Mystique, opublikowan w
Stanach Zjednoczonych w 1963 roku.
Feminizm drugiej fali, nie lekcewac formalnoprawnych przejaww dyskryminacji
kobiet i nie rezygnujc z walki o ich likwidacj, koncentruje uwag na kulturze, w
ktrej widzi rdo dyskryminacji. Spraw kluczow s dla niego spoecznokulturowe treci rl kobiety" i mczyzny" oraz poj kobiecoci" i mskoci".
Kwestionujc ich dotychczasow posta, dy do nowego ich zdefiniowania w
sposb prowadzcy do zrwnania obu pci nie tylko w wymiarze formalnoprawnym,
ale i obyczajw o-kulturowym
Nowa problematyka wprowadzia nowe terminy: gender i seksizm.
Gender sownikowo oznacza rodzaj, mski lub eski, w gramatyce. Poza gramatyk
dotyczy rozrnienia midzy kobietami i mczyznami, ktre jest oparte na cechach
spoecznych i kulturowych, przyswojonych w trakcie socjalizacji i uksztatowanych

odmiennie w rnych kulturach (Rwno praw ... 2000:10). W literaturze polskiej
czsto wystpuje w brzmieniu oryginalnym lub jest tumaczony jako pe kulturowa"
bd pe spoeczno-kulturowa ".
358
Seksizm z kolei jest terminem utworzonym przez analogi do rasizmu. Tak jak
rasizm dzieli ludzi na nalecych do lepszej i gorszej rasy, tak seksizm dzieli ludzi na
nalecych do lepszej i gorszej pci.
Ideologie feministyczne
S trzy podstawowe odmiany feminizmu: liberalny, socjalistyczny i radykalny.
Rni si diagnoz przyczyn upoledzenia kobiet w spoeczestwie oraz wyborem
drg prowadzcych do jego likwidacji.
Feminizm liberalny cieszy si najwiksz popularnoci. Jego gwn tez jest, e
poza podstawowymi rnicami biologicznymi nic nie rni obu pci. Wszelkie
odmiennoci
mczyzn
kobiet
reakcjach
psychologicznych,
kierunkach
zainteresowa, sprawnociach intelektualnych i manualnych s wycznie rezultatem

pierwotnej i wtrnej socjalizacji. W ich toku kada z pci ksztatowana jest
odmiennie, w wyniku czego jedne predyspozycje i sposoby zachowania staj si
kobiece, a inne mskie.
Feminizm liberalny domaga si, aby kobiety i mczyni, majc jednakowe
moliwoci, mieli rwny dostp do wszystkich pozycji zawodowych i rl spoecznych.
Sztywny podzia rl na kobiece i mskie widzi jako krzywdzcy obie pcie. Kobiety,
majc ograniczony obyczajem dostp do wielu rl zawodowych, nie mog w peni
rozwija swoich talentw; mczyni s wykluczani ze sfery prywatnej i pozbawiani
wielu radoci, jakie daje kontakt z wasnymi dziemi.
Feminizm liberalny dy do zmiany dotychczasowych praktyk kulturowych.
Sprzeciwia si wszelkim przejawom odmiennego traktowania kobiet i mczyzn,
uwaajc je za dyskryminacj. Sprzeciwia si take przekazywaniu w toku socjalizacji
(w tym w edukacji szkolnej) tradycyjnych stereotypw kobiety" i mczyzny".
Feminizm socjalistyczny zwany bywa take marksistowskim bd lewicowym.
Przyczyn ucisku kobiet widzi w kapitalizmie i opisuje w jzyku marksistowskim,
nazywajc kobiety klas wyzyskiwan. Dostrzega ich wyzysk nie tylko na rynku pracy,
ale take w domu rodzinnym, w ktrym pracuj nieodpatnie jako ony i matki. Z ich
pracy jako gospody domowych korzystaj wszyscy mczyni, chocia najwikszy
zysk czerpi kapitalici, poniewa reprodukcja nowych pokole robotnikw nic ich nie
kosztuje.
Feminizm socjalistyczny widzi wsplnot interesw kobiet i klasy robotniczej. Uwaa,
e jednym i drugim wolno moe przynie jedynie obalenie kapitalizmu.

Feminizm radykalny. Podczas kiedy feminizm socjalistyczny za upoledzenie kobiet
wini kapitalizm i kapitalistw, feminizm radykalny obar-
359
cza win patriarchalizm i mczyzn. Przyczyn ucisku kobiet widzi we

wrodzonych skonnociach mczyzn do dominacji i agresji.
Uwaa, e nierwno pci istnieje dziki staym wsplnym wysikom mczyzn
skierowanym na umacnianie swojego panowania nad kobietami i ich wyzyskiwania.
Gosi, e panowanie mczyzn nad kobietami wspieraj wszystkie instytucje
spoeczne, a zwaszcza rodzina. Feminizm radykalny widzi w niej rdo wszelkiego
za.
Dla feminizmu radykalnego mczyni s klas rzdzc, kobiety -podporzdkowan.
Nawouje on do walki z patriarchalizmem i domaga si cakowitej przebudowy
spoecznej. W tym miejscu spotyka si z feminizmem socjalistycznym.
Te trzy nurty, zreszt wewntrznie niejednolite, nie wyczerpuj wszystkich odmian
feminizmu. Odmian tych jest wiele i bywaj wyrniane na podstawie rozmaitych
kryteriw.
Tak
wic
mona
spotka
si
wyodrbnianiem
feminizmu
postmodernistycznego, psychoanalitycznego, lesbijskiego, a take ekofeminizmu,

postfeminizmu etc. (Johnson 2000; Evans 1995; Whelehan 1995).
Dylematy feminizmu
Feminizm jako ideologia i jako ruch stawiajcy sobie za cel pene zrwnanie kobiet i
mczyzn we wszystkich sferach ycia spoecznego zmaga si z dwoma dylematami.
Jeden dotyczy relacji midzy pciami, drugi zbienoci i rozbienoci interesw
samych kobiet.
1. Kwestionowanie przez feminizm biologicznego uwarunkowania rnic midzy
pciami, poza podstawowymi rnicami budowy anatomicznej i roli w procesie
reprodukcji, prowadzio do postulatu, aby kobiety na rwni z mczyznami
dopuci do wszelkich prac, w tym do suby w wojsku, policji oraz stray poarnej i
powierza im wykonywanie identycznych zada, poniewa uzdolnienia i moliwoci
obu pci s takie same. Argumentacja na rzecz tego postulatu zgodna bya z panuj
cymi w naukach spoecznych pogldami na rol biologii i kultury w ksztatowaniu
predyspozycji jednostek.
Jednake w ostatnich dziesicioleciach zaczy pojawia si dowody, e kultura nie
jest a tak wszechwadna, jak sdzono jeszcze przed pl wiekiem. W odniesieniu do
rnic midzy pciami wiele bada neurofizjologicznych i psychologicznych, czsto
podejmowanych w intencji udowodnienia braku tych rnic, zaczo dawa wyniki
wiadczce o czym przeciwnym (Pool 1994). Badania mzgu wykazay rnice w
budowie mzgu mczyzn i kobiet (Moir, Jessel 1989). Psychologiczne badania za
chowa seksualnych ujawniy, e mczyni i kobiety czego innego szukaj we

wzajemnych zwizkach (Townsend 1998). Ich odmienne orien-
360
taqe nie daway si przy tym wytumaczy rnicami socjalizacji obu pci, natomiast
dobrze je wyjaniao odwoanie si do dziedzictwa ewolucyjnego: inne wzory
zachowa sprzyjay sukcesowi reprodukcyjnemu mczyzn, inne takiemu sukcesowi
kobiet.
W przypadku uznania biologicznego uwarunkowania odmiennoci psychologicznej
mczyzn i kobiet obstawanie przy pogldzie, e obie pcie mog robi to samo i w
taki sam sposb, grozi wpadniciem w anty-feministyczn puapk. Zaczyna bowiem
oznacza przyjcie norm mskiej kultury za wzr i konieczno podjcia stara o
udowodnienie, e kobiety s w stanie normom tym sprosta.
Rodzi to istotne pytania o kierunek emancypacyjnych de kobiet. Czy ma to by
emancypacja kobiet w ramach mskiego wiata, czy emancypacja wiata kobiet? Czy
naley dy do zacierania rnic midzy pciami i tworzenia obojnaczej kultury, czy
te do dowartociowania rnic pci i tworzenia kultury splecionej z dwu odrbnych,
ale rwnie cennych i cenionych wtkw: kobiecego i mskiego?
W zwizku z podstawowymi pytaniami o rodzaj relacji midzy pciami pojawia si
take pytanie, czy rwnouprawnienie kobiet jest spraw wszystkich, czy tylko
samych kobiet i czy w ich walce o nie mczyni mog by sojusznikami, czy tylko
przeciwnikami.
Na wszystkie te pytania poszczeglne odmiany feminizmu udzielaj innych
odpowiedzi.
2. Feminizm Drugiej Fali zacz si w Stanach Zjednoczonych wrd wyksztaconych
biaych kobiet z klasy redniej. Czarne kobiety szybko zakwestionoway tez o
wsplnocie interesw kobiet. Miay poczucie, e ich podstawow tosamo okrela
nie pe, ale przynaleno do upoledzonej kategorii czarnych. W ten sposb ju we
wczesnej fazie feminizmu Drugiej Fali ujawni si istotny problem krzyowania si i
konkurowania tosamoci kobiecej z innymi tosamociami: etnicznymi, klasowymi i
innymi (Whelehan 1995). Pojawio si generalne pytanie: Jakie s oglne interesy
wszystkich kobiet oraz co je czy mimo wielorakich dzielcych je rnic? Co jest i
moe by podoem kobiecej solidarnoci i poczucia tosamoci, ktre pozwala
mwi my kobiety"?
Wspczesne ruchy kobiece

Zrnicowanie feministycznych ideologii, rozmaito interesw poszczeglnych
kategorii kobiet, a take ich orientacji wiatopogldowych i przekona politycznych

sprawia, e ruchy kobiece i inicjatywy organizacyjne tworz wielobarwn mozaik o
cigle zmieniajcym si wzorze.
Jedne z nich stawiaj sobie za cel rozwizywanie takiego lub innego problemu
kobiet i czstkowej poprawy ich losu, inne tworzenie obszarw
361
kobiecej ekspresji. Ruchy te i inicjatywy czasem bywaj podejmowane w cisym

zwizku z ideologi feministyczn, czasami bez zwizku z ni, a niekiedy nawet z
odcinaniem si od feminizmu. Termin ten bowiem nie tylko w Polsce nabra
pejoratywnego zabarwienia (Whelehan 1995: 211), zapewne w duej mierze wskutek
utosamiania go z haaliwym feminizmem radykalnym.
Ruchy kobiece przybieraj take rn posta. Jedne z nich odpowiadaj wzorowi
starych ruchw spoecznych, inne maj niesformalizowan struktur i sposb
dziaania waciwy nowym" ruchom spoecznym (zob. Ruchy spoeczne, s. 109).
Przykad Polski jest charakterystyczny. Informatory z roku 2000 mwi o stu do
ponad dwustu rozmaitych organizacjach i inicjatywach kobiecych, istniejcych i
powstajcych w celu rozwizywania poszczeglnych problemw kobiet. S wrd
nich ruchy feministyczne, zawodowe, kocielne, oddziay partii czy grupy tworzce
si na uniwersytetach, s wreszcie oddziay polskie midzynarodowych grup
kobiecych [...]. Wrd polskich organizacji spotykamy zarwno takie, ktre maj
bardzo
sformalizowan
struktur,
ktrych
dziaania
charakteryzuj
si
regularnoci, podziaem wadz, cile okrelonymi programami, celami i metodami

dziaa, jak i grupy o pynnej i sabo zarysowanej strukturze. Niektre z tych
ostatnich grup po pewnym czasie dziaa sabo sformalizowanych upodobniaj si w
sposobach dziaa i organizacji do grup sformalizowanych, inne przez duszy czas
zachowuj may stopie formalizacji" (Fuszara 2000).
Wpyw feminizmu i ruchw kobiecych na prawo europejskie

W uchwalonej w Rzymie w 1950 roku Konwencji o ochronie praw czowieka i
podstawowych wolnoci znalaz si artyku 14, ktry mwi, e korzystanie z praw i
wolnoci wymienionych w Konwencji powinno by zapewnione wszystkim ludziom
bez adnej dyskryminacji. Wymienia te wiele prawdopodobnych powodw
niedopuszczalnej dyskryminacji, rozpoczynajc od pci (Rwno praw... 2000:187).
Byo to w czasach, kiedy - nie liczc Szwajcarii - kobiety w krajach europejskich
uzyskay ju czynne i bierne prawa wyborcze, natomiast nie pojawi si jeszcze
feminizm Drugiej Fali.
W
nastpnych
latach,
wraz
rozwojem
aktywnoci
kobiet
podejmujcych
najrozmaitsze inicjatywy organizacyjne w celu obrony swoich interesw oraz

narodzinami feminizmu Drugiej Fali, walka z dyskryminacj ze wzgldu na pe zacza
nabiera coraz wikszej wagi. Znajduje to odbicie w prawie europejskim oraz

orzeczeniach Europejskiego Trybunau Praw
362
Czowieka, ktry dyskryminacj ze wzgldu na pe traktuje jako jedn ze szczeglnie

powanych (Nowicki 2000: 216-217).
Z czasem pojcie dyskryminacji ulego interpretacji rozszerzajcej. Oprcz
dyskryminacji bezporedniej wyrniono dyskryminacj poredni, ktra pojawia si
wtedy, kiedy pozornie neutralne prawo ma negatywne konsekwencje dla jednej z
kategorii obywateli. Ponadto uznano, e pastwo jest zobowizane nie tylko do
powstrzymywania si od dyskryminowania, ale rwnie do skutecznej ochrony przed
wszelkimi jej przejawami.
Oczywicie, dyskryminacja ze wzgldu na pe moe dotyka nie tylko kobiet.
Przykadem jest kilka orzecze Trybunau dotyczcych dyskryminacji mczyzn.
Jednak kobiety czciej cierpi z jej powodu i z tego wzgldu szczeglnie wiele
wysiku powicaj jej zwalczaniu.
Trud ten przynosi owoce. Nie mona nie wiza z wpywami feminizmu i ruchw
kobiecych powstania Komisji Praw Kobiet i Rwnoci Parlamentu Europejskiego, jak
rwnie tego, e w opracowanym przez Komisj Europejsk programie dziaania na
lata 19951997 sprawa rwnoci pci staa si spraw priorytetow (Machiska
2000: 8).
rodowiska kobiece uznay za niezwykle wany, z punktu widzenia interesw
kobiet, artyku 141 Traktatu ustanawiajcego Wsplnot Europejsk (w wersji
Traktatu amsterdamskiego) z 1997 roku, dopuszczajcy tak zwan dyskryminacj
pozytywn jako niesprzeczn z zasad rwnoci.
Artyku ten powiada: Przez wzgld na potrzeb zapewnienia w praktyce penej rwnoci
kobiet i mczyzn w yciu zawodowym zasada rwnego traktowania nie wyklucza
utrzymywania lub wprowadzania przez pastwa czonkowskie rozwiza i rodkw
prawnych przewidujcych specjalne prerogatywy dla nieproporcjonalnie nisko
reprezentowanej pci w celu uatwienia jej przedstawicielom wykonywania pracy
zawodowej lub w celu zapobieenia albo zrekompensowania utrudnie w przebiegu kariery
zawodowej" (Rwno prazv... 2000: 12).
W drugiej poowie lat dziewidziesitych zasada rwnoci pci zacza zajmowa

poczesne miejsce w obszarze polityki spoecznej. Wydawane w ostatniej dekadzie XX
wieku Zalecenia i Dyrektywy Rady Wsplnoty Europejskiej, majc na wzgldzie
rzeczywist rwno szans obu pci na rynku pracy, zwracay uwag na konieczno
zrwnania ich pod wzgldem obowizkw rodzicielskich. W roku 1992 zalecano,
eby pastwa czonkowskie podjy i/lub propagoway inicjatywy majce na celu
umoliwienie kobietom i mczyznom pogodzenia zawodowych, rodzinnych i
wychowawczych obowizkw, wynikajcych z opieki nad dziemi", a take, aby

propagoway i zachcay, ze stosownym szacunkiem dla wolnoci osobistej, do
wikszego zaangaowania mczyzn, aby na-
363
stpi rwny podzia obowizkw rodzicielskich midzy kobiet i mczyzn"

{Rwno praw..., 2000: 70-71). Cztery lata pniej zostaa ogoszona wsplnotowa
Dyrektywa wskazujca, i naley wyda przepisy umoliwiajce mczyznom i
kobietom pogodzenie obowizkw zawodowych i rodzinnych" {Rwno praw... 2000:
22).
Dyrektywy Rady (Wsplnoty Europejskiej) s to akty o wicym co do celu charakterze w
stosunku do pastw, do ktrych s skierowane [...], wybr rodkw i metod naley do pastwa
czonkowskiego. Dyrektywy wskazuj pastwu wymagane kierunki zmian prawa krajowego"
{Rwno praw... 2000: 9).
Socjologia polska ma duy dorobek w dziedzinie bada nad zrnicowaniem
spoecznym i ruchliwoci spoeczn. Rozwj tych bada, a wraz z nimi
pojawianie si licznych publikacji powiconych tej tematyce datuje si od lat
szedziesitych XX wieku.
W odniesieniu do ruchliwoci spoecznej praca Bogdana W. Macha Funkcja i
dziaanie: systemowa koncepcja ruchliwoci spoecznej (1989) jest godn uwagi
analiz
ruchliwoci
spoecznej
funkcjonalistycznej
perspektywy
teoretycznej. Presti jako wymiar zrnicowania spoecznego w perspektywie

historycznej omawia praca Henryka Domaskiego Presti (1999a).
O zrnicowaniu spoecznym w Polsce po transformacji ustrojowej mwi
wyczerpujco ksiki Henryka Domaskiego Hierarchie i bariery spoeczne w
latach
dziewidziesitych
(2000)
oraz
Ubstwo
spoeczestwach
postkomunistycznych (2002a). Tej samej problematyce powicony jest zbir prac,

pisanych w znacznej mierze przez ekonomistw, wydany pod redakcj Tadeusza
Kowalika Nierwni i rwniejsi. Sprawiedliwo dystrybucyjna czasu transformacji
(2002). Omawiane s tam midzy innymi trzy reformy spoeczne ostatnich lat
(emerytalna, edukacji i opieki zdrowotnej) z punktu widzenia rwnoci szans.
Wpyw transformacji ustrojowej na spoeczne oblicze i sytuacj chopw oraz
robotnikw omawiaj prace Krzysztofa Gorlacha Chopi, rolnicy, przedsibiorcy:
kopotliwa" klasa w Polsce postkomunistycznej (1995) i Juliusza Gardawskiego
Przyzwolenie ograniczone. Robotnicy wobec rynku i demokracji (1996). Klasie
redniej powicona jest ksika Henryka Domaskiego Polska klasa rednia
(2002b), natomiast zalkom polskiej klasy wyszej opracowanie Krzysztofa
Jasieckiego
Elita
prywatnego
biznesu.
Formowanie
si
nowych
aktorw
transformacji w Polsce (2001).

O problemach pomocy spoecznej mwi ksika Stanisawy Golinowskiej i Ireny
Topiskiej Pomoc spoeczna - zmiany i warunki skutecznego dziaania (2002).
Pracy kobiet powicona jest ksika Henryka Domaskiego Zadowolony
niewolnik idzie do pracy. Postawy wobec aktywnoci zawodowej kobiet w 23
krajach (1999b), natomiast ich uczestnictwu w yciu politycznym -
366
rozprawa Renaty Siemieskiej Me mog, nie chc czy nie potrafi. O po

stawach i uczestnictwie politycznym kobiet w Polsce (2000).
Punkt widzenia psychologii na odmienno kobiet i mczyzn przedstawia praca
Sandry Lipsitz Bem Msko, kobieco. O rnicach wynikajcych z pci (2000).
Z kolei obrazy kobiet w literaturze, filmie oraz sztuce analizuj artykuy
zamieszczone w zbiorze wydanym pod red. Magorzaty Radkiewicz Gender w
humanistyce (2001).
Ideologie i ruchy feministyczne obszernie omawia ksika Rosemarie Putnam
Tong Myl feministyczna. Wprowadzenie (2002).
5. INSTYTUCJE
ROZDZIA XVI
Sfera reprodukcji
1.
2.
3.
4.
5.
Rodzina jako instytucja 371

Europejska rodzina w epoce przedprzemysowej 377
Rodzina w spoeczestwie przemysowym 380
Rodzina wspczesna 383
Wspczesna rodzina polska 388
1. Rodzina jako instytucja

Rodzina bywa przedmiotem zainteresowania socjologii w dwojaki sposb. Po
pierwsze, jako grupa spoeczna. Przy takim zainteresowaniu rodzin przedmiotem
uwagi staje si wewntrzne ustrukturowienie rodziny, charakter relacji midzy jej
czonkami oraz wypeniane przez ni funkcje. Sprzyja te ono rozpatrywaniu rodziny
w kategoriach oglnych jako typu grupy pierwotnej (zob. Grupa pierwotna, s. 194).
Po drugie, jako instytucja kontrolujca proces reprodukcji osobnikw ludzkich.
Kontrola ta w spoeczestwach rnego typu przybiera rozmaite postacie, co
powoduje, e w polu uwagi sozologicznej pojawia si kulturowa i historyczna
zmienno form rodziny.
Proces reprodukcji osobnikw ludzkich, bdcych istotami biokulturowymi, jest z
natury rzeczy procesem dwoistym. Skada si na zarwno biologiczna reprodukcja
przedstawicieli gatunku homo sapiens, jak i
czonkw
danej
zbiorowoci
spoeczno-kulturowa reprodukcja
uczestnikw
danej
kultury.
Zrnicowanie
spoeczestw i kultur w cigu dziejw ludzkoci powodowa musi rozmaito

spoecznej organizacji reprodukcji ludzkiej, a tym samym form rodziny, chocia
wszystkie wyrastaj na tym samym podou biologicznym.
Peni te takie same funkcje, chocia w poszczeglnych spoeczestwach waga i
sposb realizacji tych funkcji bywaj rne. Funkcje te to:
regulacja zachowa seksualnych,
biologiczne odtwarzanie populacji,
zapewnianie materialnych rodkw do ycia,
socjalizacja nowego pokolenia,
ochrona
i wsparcie emocjonalne,
sytuowanie
w przestrzeni spoecznej i okrelanie spoecznej tosamoci.
Biologiczne podoe reprodukcji ludzkiej

Szczegln
cech
ludzkiego
procesu
reprodukcji
jest
dugotrwaa
niesamodzielno dziecka ludzkiego i jego potrzeba opieki. Biologowie ewolucyjni

wi z tym inn osobliwo ludzk, ktr jest ukryty proces owulacji
372
Cz pita. Instytucje
i caoroczna dostpno seksualna kobiet. Uwaaj, e powstaa ona w rezultacie

ewolucji biologicznej, poniewa wzmacniajc zwizek mczyzny z kobiet, skaniaa
go do wiadcze na rzecz kobiety i jej dzieci, co zwikszao ich przeywalno. W
pierwotnych spoecznociach zbieracko-owieckich trudnica si zbieractwem
kobieta nie bya w stanie samodzielnie zapewni dzieciom podstaw egzystencji.
Konieczna bya wsppraca mczyzny-owcy.
Pojcie rodziny
W potocznym odczuciu odpowied na pytanie, co to jest rodzina, wydaje si nader
atwa. Jednake z chwil kiedy wykraczamy poza potoczne mylenie i zaczynamy
uwzgldnia antropologiczn i historyczn perspektyw, pojcie rodziny traci
jednoznaczno. Badacze rodziny przyznaj si do trudnoci ze zdefiniowaniem
przedmiotu swoich bada.
Trudnoci wynikaj z tego, e pojcie rodziny" zawiera w sobie dwa powizane, ale
nietosame elementy. Jednym jest pokrewiestwo o podou biologicznym, drugim zamieszkiwanie we wsplnym gospodarstwie domowym. To ostatnie moe czy
osoby, midzy ktrymi nie ma adnych wizw krewniaczych. Z kolei osoby, bardzo
blisko spokrewnione biologiczne, na przykad rodzice i dzieci, mog y w
odrbnych gospodarstwach domowych przestrzennie oddalonych.
Badacze s zgodni, e granice rodziny jako jednostki badawczej nie daj si w sposb
zadowalajcy okreli na podstawie kryterium pokrewiestwa. Pokrewiestwo
biologiczne jest bowiem stopniowalne - odzwierciedlaj to pojcia bliskich" i
dalekich" krewnych. Ponadto istniej powinowaci" nie zwizani wizami krwi, ale
wczani do zbioru krewnych. Zasig granicy zbioru krewnych uwaanych za
rodzin jest okrelany spoecznie, a co za tym idzie rnie w poszczeglnych
spoeczestwach.
Z tego te powodu wielu badaczy zajmujcych si problematyk rodziny skonnych
jest za podstawowe jej kryterium uznawa nie pokrewiestwo, ale wsplne
zamieszkiwanie (Gottlieb 1993). Niektrzy z nich wysuwaj nawet postulat, aby w
ogle nie mwi o rodzinie, tylko o gospodarstwie domowym (domostwie). Ono to
bowiem, ich zdaniem, jest w kadym spoeczestwie podstawow komrk
spoeczn, ktra okrela form reprodukcji ludzkiej (Robertson 1991). Inni, nie
porzucajc terminu rodzina", zwracaj uwag na jego niejednoznaczno i
moliwo zwizanych z nim nieporozumie.
Rozmaito form rodziny

Na form rodziny wpywaj warunki ekologiczne i zasoby rodowiska, w jakim
yje dane spoeczestwo, sytuacja demograficzna, typ gospo-
Rozdzia XVI. Sfera reprodukcji
373
darki i poziom rozwoju gospodarczego. Istotny wpyw maj take, wsparte

tradycj, normy kultury. Normy te jednake nie s niezmienne i z czasem ulegaj
modyfikacjom tak pod wpywem zmian zachodzcych w danej zbiorowoci, jak i
oddziaywa otoczenia zewntrznego.
Mimo zmiennoci form rodziny istniej co najmniej dwa stae elementy, ktre
pozwalaj rne postacie organizacji reprodukcji wcza do tej samej oglnej
kategorii rodziny".
Rdze
rodziny ludzkiej tworzy spoecznie uznany zwizek kobiety i mczyzny,
czyli maestwo, oraz dzieci zrodzone z tego zwizku. Mimo rozmaitoci form
maestw, a take sposobw ich sankcjonowania, w kadym spoeczestwie
odrnia si uznane spoecznie i sformalizowane zwizki mczyzn i kobiet od
innych ich zwizkw. Odrnia si rwnie dzieci zrodzone w zwizkach
maeskich od dzieci zrodzonych poza nimi.
Powszechne
jest tabu kazirodztwa, to jest zakaz utrzymywania stosunkw
seksualnych z bliskimi krewnymi (incestu). Zakaz ten ma dwojakie uzasadnienie:

biologiczne i spoeczne. Biologiczne, albowiem podzenie dzieci przez bliskich
krewnych (ktrzy mog by nosicielami tych samych recesywnych genw
powodujcych
zaburzenia
prawdopodobiestwo
rozwojowe
urodzenia
bd
potomstwa
schorzenia)
zwiksza
niepenosprawnego.
Spoeczne,
albowiem zwizki midzy czonkami jednej i tej samej rodziny byyby rdem
konfliktw i prowadziy do rywalizacji wewntrz rodziny. Powodowayby take
mieszanie si rl w rodzinie i zamazywanie granic pokole, a tym samym
niepomiernie komplikoway linie dziedziczenia. Wskazuje si take, i tabu to,
zmuszajc do poszukiwania partnerw wrd czonkw innych rodzin, sprzyja po
wstawaniu powiza midzy rodzinami i tworzeniu si wsplnot spoecznych.
Jednake powszechno tabu kazirodztwa odnosi si wycznie do najbliszych
krewnych, to jest rodzestwa oraz rodzicw i dzieci. W odniesieniu do dalszych
krewnych tabu to przedstawia si rozmaicie w rnych kulturach.
Rozmaito
wzorw
rodzin
ludzkich
dotyczy
postaci
maestwa,
regu
dziedziczenia, regu zamieszkiwania, typu wadzy w rodzinie, zasady doboru

partnerw.
Maestwo.
Podstawowymi
postaciami
maestwa
s:
maestwo
monogamiczne (zwizek jednego mczyzny z jedn kobiet) i maestwo

poligamiczne. To ostatnie moe mie posta poligynii (zwizku jednego
mczyzny z kilkoma kobietami) lub poliandrii (zwizku jednej kobiety z kilkoma

mczyznami).
Niezalenie od postaci maestwo jako spoecznie uprawomocniony zwizek
osobnikw odmiennej pci peni we wszystkich spoeczestwach podobn rol
porzdkujc. Ze wzgldu na to, e reprodukcyjne mo-
374
Cz pita. Instytucje
liwoci kobiet s znacznie mniejsze ni mczyzn, a proporcje obu pci s w kadej

populacji jednakowe, poda" podnych kobiet jest zawsze znacznie mniejsza ni
popyt" na nie. Nieuporzdkowana rywalizacja mczyzn o zdobycie kobiet
zapewniajcych im sukces reprodukcyjny byaby rdem nieustajcych walk w
spoeczestwie. Przeciwdziaa temu instytucja maestwa, ktra jest form
racjonowania reprodukcyjnych usug kobiet" (Robertson 1991: 53). Maestwo
okrela, z ktrym mczyzn zwizana jest dana kobieta, i oznacza uzyskanie
spoecznej zgody na monopolizacj reprodukcyjnych i produkcyjnych usug danej
kobiety przez danego mczyzn. Zawaszczenie kobiety przez mczyzn dziki
maestwu znakomicie ilustruje dziewite przykazanie: Nie bdziesz poda ony
bliniego swego", po ktrym zaraz nastpuje dziesite: Ani adnej rzeczy, ktra
jego jest".
Dane antropologiczne z lat czterdziestych XX wieku dotyczce dwustu trzydziestu
omiu spoeczestw przedprzemysowych pokazuj, e tylko czterdzieci trzy z
nich wymagao, aby mie nie wicej ni jednego wspmaonka w tym samym
czasie, w czterech kobieta moga mie wicej ni jednego ma, natomiast w
pozostaych mczyzna mg mie wicej ni jedn on.
Dane te wskazuj na niezwyk rzadko poliandrii. Najczciej przytaczanym
przykadem takiej formy maestwa jest plemi Toda, yjce w Himalajach. W
plemieniu tym mami kobiety byli bracia lub inni blisko spokrewnieni mczyni.
Ojcem dziecka zostawa ten, ktry dopeni odpowiedniego obrzdu, w ktrego
rezultacie stawa si ojcem take nastpnych dzieci do czasu, a inny mczyzna
zdecydowa si na odbycie rytuau ojcostwa. Tego rodzaju forma maestwa miaa
ekonomiczne uzasadnienie. Plemi Toda yo na bardzo nieurodzajnej ziemi, a m
czyni czsto pracowali z dala od domu jako tragarze i przewodnicy grscy.
Poliandryczna forma maestwa ograniczaa dostp mczyzn do kobiet, a tym
samym liczebno populacji, co byo wane przy skpych zasobach. Pokrewiestwo
mczyzn bdcych mami jednej kobiety sprzyjao te utrzymaniu wasnoci w
rodzinie. Dodatkow korzyci byo to, e ta forma maestwa umoliwiaa sta
obecno jakiego mczyzny w domu i wykonywanie przez niego prac w
gospodarstwie domowym.
Poligynia, to jest wieloestwo, wystpuje z kolei w wielu spoeczestwach.
Jednake akceptacja takiej formy maestwa w jakim spoeczestwie nie oznacza,
e wszyscy mczyni posiadaj w nim po kilka on. Nie jest to moliwe chociaby
ze wzgldw demograficznych. Ponadto posiadanie wielu on jest kosztowne. Z

tego
te
wzgldu
wieloestwo
byo
jest
najczciej
praktykowane
spoeczestwach silnie zhierarchizowanych. Ten, kto jest zasobny, ma wiele on,

natomiast kto jest ubogi, ma jedn lub adnej i jest wykluczony z procesu
reprodukcji.
Maestwo
poligyniczne,
ktre
375
umoliwia
mczynie
znaczny
sukces
reprodukcyjny, ma take uzasadnienia spoeczne. wiadczy o bogactwie, a tym

samym zwiksza presti spoeczny. W pewnych warunkach ma take uzasadnienia
ekonomiczne. W rolniczych spoecznociach afrykaskich, w ktrych podstawowym
narzdziem uprawy ziemi bya motyka (tak zwane rolnicze spoeczestwa
kopieniacke), istniao due zapotrzebowanie na si robocz. O rce do pracy byo
znacznie trudniej ni o sam ziemi. ona miaa znaczn warto i jako sia
produkcyjna, i jako reprodukcyjna, dostarczajca siy roboczej w postaci dzieci.
Poniewa kobiety byy cenne, zdobycie ony wymagao uiszczenia opaty rodzinie
kobiety. Zgromadzenie odpowiednich rodkw dla wielu mczyzn byo nie tylko
trudne, ale i niemoliwe. Dlatego te nawet w spoeczestwach dopuszczajcych
wieloestwo przewaay maestwa monogamiczne.
W rezultacie najczstsz form maestwa jest maestwo monogamiczne. Jego
zdecydowana przewaga prowadzi nawet do stwierdzenia, e czowiek jako
gatunek przejawia siln statystyczn preferencj do monogamii" (Bielicki 1995: 16).
Zwizki monogamiczne przewaaj dlatego, e s najefektywniejsz
form
maestwa. Produktywn efektywno gospodarstwa domowego opartego na

zwizku dwojga ludzi wykaza Gary Becker, odwoujc si do teorii racjonalnoci
decyzji.
Dziedziczenie. Dziedziczenie moe wystpowa jako patrylinearne -wycznie w
linii mskiej, matrylinearne - wycznie w linii eskiej, bd te bilateralne zarwno w linii eskiej, jak i mskiej. Przy bilateralnej formie dziedziczenia
potomkowie obu pci mog by traktowani rwno lub z uprzywilejowaniem
potomkw mskich. Tak jest na przykad w przypadku dziedziczenia tronu
brytyjskiego. Kobieta dziedziczy tron jedynie w braku mskiego potomka. Mimo e
najstarszym dzieckiem brytyjskiej krlowej Elbiety jest ksiniczka Anna, nastpc
tronu jest nie ona, ale modszy od niej syn krlowej, ksi Karol.
Oprcz zasady dziedziczenia dbr przez wszystkie dzieci lub wszystkich synw w
rwnych czciach wystpuje take zasada primogenitury, to jest dziedziczenie
caego majtku rodzicw przez najstarszego syna. Ta ostatnia zasada najczciej
dotyczy posiadoci ziemskich i jej celem jest zapobieenie ich rozdrobnieniu. Wrd
angielskiej arystokracji najstarszy syn by wycznym dziedzicem nie tylko dbr, ale
i tytuu szlacheckiego. W rezultacie w Wielkiej Brytanii byo wielu modych,
starannie
wychowanych
dobrze
wyksztaconych
mczyzn
pozbawionych
materialnych podstaw egzystencji. Historycy dopatruj si w tym przyczyny specy

ficznej drogi rozwoju kapitalizmu angielskiego oraz ekspansji angielskiego
kolonializmu.
W polskich rodach magnackich nie podlegaa podziaowi wydzielona cz
posiadoci okrelana jako ordynacja". Bya ona w caoci dziedziczona przez
najstarszego syna - ordynata.
376
Instytucje
Cz pita.
Miejsce zamieszkania. W zalenoci od tego, czy po zawarciu maestwa

mczyzna zamieszkuje u rodziny ony i staje si czonkiem jej gospodarstwa
domowego, czy te kobieta przenosi si do rodziny ma, mwimy o rodzinie
matrylokalnej bd patrylokalnej. Jeli nowa para maeska organizuje wasne
gospodarstwo domowe, jest to rodzina neolokalna.
Z miejscem zamieszkiwania wie si kwestia wielkoci rodziny. W literaturze
przedmiotu wyrnia si rodzin ma, zwan najczciej rodzin elementarn
(bd
nuklearn),
rodzin
wielk.
Rodzina
elementarna
to
tworzca
gospodarstwo domowe dwupokoleniowa rodzina zoona z pary maeskiej i jej

dzieci. Dane antropologiczne i historyczne wiadcz, e rodzina wielka bywa
rozmaicie skomponowana. W gospodarstwie domowym grupujcym krewnych i
powinowatych zazwyczaj jedna para maeska stanowi jego rdze.
Wadza w rodzinie. Jeli o sprawach rodziny decyduje wycznie ojciec, jest to
rodzina patriarchalna. Jeli matka - matriarchalna. Wadza matriarchalna
wystpuje najczciej w rodzinie niepenej, pozbawionej ojca, ktry bd zmar, bd
odszed. Jeli decyzje w rodzinie podejmowane s wsplnie przez ma i on, ojca i
matk, jest to rodzina partnerska.
Ukad wadzy w rodzinie moe odbiega od obowizujcej w danej spoecznoci
normy. O rzeczywistej wadzy w rodzinie patriarchalnej wiele mwi polskie
przysowie: Mczyzna jest gow rodziny, ale kobieta szyj, ktra t gow krci".
Dobr maeski. W wielu zbiorowociach istniej reguy okrelajce, kto z kim
moe zawiera zwizek maeski, a kto z kim nie moe. Reguy te maj due
znaczenie, albowiem maestwo w wielu spoecznociach to rwnie zwizek
midzy rodzinami i klanami. W spoeczestwach pierwotnych czsto wystpuj
wyrane podziay na podgrupy, z ktrych naley i z ktrych nie wolno polubia
partnerw.
Czsto wystpuj te zakazy polubiania partnerw spoza grupy wasnej. Niekiedy
maj one charakter formalny, niekiedy posta spoecznej dezaprobaty takich
zwizkw, a niekiedy nie w peni wiadomej, widocznej w statystykach, tendencji
do wyboru partnerw z grupy wasnej.
Zawieranie maestw w obrbie jednej zbiorowoci nosi miano endogamii.
Przeciwiestwem
jej
jest
egzogamia.
Endogamia
wystpuje
czsto
zbiorowociach etnicznych i religijnych, zwaszcza tych, ktre nie chc si stopi z

otaczajc je spoecznoci i utraci wasnej tosamoci kulturowej. Formuuj one
dobitnie, a czasami ostro, zakazy maestw z osobnikami
spoza
wasnej
zbiorowoci. Przykadem s ortodoksyjni ydzi. W Skrzypku na dachu Tewje

Mleczarz, czowiek wielkiej agodnoci, kiedy jego crka wie si z rosyjskim
chopcem, uznaje, e dla niego jako ojca umara i odmawia za ni kadysz (modlitw
za zmarych). Tendencj do endogamii przejawiaj te warstwy spoeczne (w tym
miejscu, jak i w dal-
377
szych czciach rozdziau, warstwa" wystpuje w znaczeniu oglnej teoretycznej

kategorii stratyfikacyjnej - zob. Klasy i warstwy - rozmaito znacze, s. 287), czego
odbiciem jest pojcie mezaliansu.
Wtek mioci dwojga modych, ktrym formalne bd obyczajowe zakazy nie
pozwalaj na maestwo, jest trwaym wtkiem literackim w dzieach rnego
formatu - od Romea i Julii Williama Szekspira do Trdowatej Heleny Mniszkwny.
2. Europejska rodzina w epoce

przedprzemysowej
Gospodarstwo domowe, czyli domostwo
W epoce przedprzemysowej, ktrej umowny koniec w Europie wyznaczaj
rewolucja francuska i rewolucja przemysowa, wiat spoeczny przedstawia si
ludziom jako zoony nie z autonomicznych jednostek ludzkich, ale ze zbiorowoci,
w ktre wtopione byy jednostki. W oczach wczesnych ludzi elementarn czstk
spoeczn bya rodzina, przez ktr rozumiano zbiorowo tworzc jedno
gospodarstwo
domowe.
Tak
rozumiana
rodzina
bya
nie
tylko
jednostk
reprodukcyjn, ale i produkcyjn, zwaszcza wrd mieszczan i chopw.

Postrzeganie spoeczestwa jako zoonego z rodzin utosamianych z domostwami
miao daleko idce konsekwencje spoeczne. Kad tak rozumian rodzin
uosabiaa gowa domu". Pozycja gowy domu dawaa uprawnienia, ktre nie
zaleay od osobistych cech osoby. Najczciej gowami domu byli mczyni
bdcy take ojcami biologicznymi, ale nie zawsze. Bywao, e wskutek splotu
rnych okolicznoci pozycj t piastowa bezdzietny kawaler lub owdowiaa
kobieta. W rezultacie w wioskach francuskich, w ktrych kadej rodzinie
przysugiwa jeden gos wyraany przez jej gow, w podejmowaniu wioskowych
decyzji mogy bra udzia kobiety, jeeli miay tak pozycj (Gottlieb 1993: 242).
Gowa domu miaa wadz absolutn, ktrej jedynym ograniczeniem by zwyczaj i
opinia pobratymcw. Pastwo nie interesowao si wewntrznym yciem rodziny ani
przejawami domowej tyranii. Jeli prawo czego bronio, to autorytetu gowy domu.
Nie znaczy to, e rodzina pozostawaa poza kontrol spoeczn. Jako jednostka
produkcyjna, bya powizana z otoczeniem spoecznym w sposb cakowicie
pozbawiajcy j prywatnoci. Do kadego domu obcy mieli swobodny dostp.
Wci si po nim krci kto z zewntrz i wszyscy dookoa doskonale wiedzieli, co
si w kadym domu dzieje, czego dobr ilustracj jest przytaczane ju polskie

przysowie: Wiedz ssiedzi, jak kto siedzi". Ssiedzi mogli, a nawet czuli si
zobowizani wtrca si w sprawy rodziny, kiedy midzy ro-
378
Cz pita. Instytucje
dzicami a dziemi lub midzy maonkami dziao si co odbiegajcego od normy

(Skolnick, Skolnick 1989: 14).
Rodziny bdce zbiorami domownikw miay urozmaicony skad. Tworzyli je
midzy innymi sucy (najczciej bezenni), ktrych a do XVIII wieku traktowano
tak jak krewnych i wymagano od nich wykonywania takich samych prac jak od
czonkw rodziny biologicznej tej samej pci i w tym samym wieku. Domownikami
byway take osoby zamne, ktrym ubstwo nie pozwalao na utrzymywanie
wasnego gospodarstwa domowego. W domach rzemielnikw i kupcw do
gospodarstwa domowego naleeli te uczniowie i terminatorzy, w domach
arystokracji - paziowie. Do wczesnej rozszerzonej rodziny mogli nalee te
najrniejsi
krewni.
(Zjawisko
krewnych,
rezydentw
rezydentek,
ktrzy
przytulali si przy rodzinie" z braku wasnych rodkw do ycia, miao dugi y

wot; w polskich dworach wystpowao chyba do koca ich istnienia.)
Wielko
rodzin-gospodarstw
domowych
bya
rna.
Zaleaa
zarwno
od
usytuowania spoecznego i pooenia ekonomicznego, jak i etapu rozwoju rodziny.

Rwnie od regionu.
Gospodarstwa domowe szlachty, a zwaszcza arystokraci, byy due, a nawet
bardzo due. Liczna suba wiadczya o pozycji spoecznej i dodawaa prestiu.
Wielko rodzin mieszczan i chopw zaleaa od ich pooenia ekonomicznego.
Ludzie ubodzy mieli rodziny mae, zoone tylko z rodzicw i dzieci, bogatsi rozszerzone. W czasach pniejszych, wraz z pocztkami uprzemysowienia,
rodziny ludzi biednych zaczy rozrasta si, gdy staway si punktem zaczepienia
i wsparcia dla krewnych przybywajcych ze wsi do miast w poszukiwaniu pracy.
W pnocno-zachodniej Europie regu byy gospodarstwa domowe zbudowane
wok jednej rodziny elementarnej. Natomiast w Europie Poudniowej i Wschodniej
istniay
gospodarstwa
domowe
zoone
kilku
rodzin
elementarnych
podlegajcych wadzy jednej gowy domu".

Jeli w danym regionie regu bya rodzina neolokalna, kada rodzina pocztkowo
bya rodzin ma. Powikszaa si z czasem, w miar jak rodziy si dzieci i
przybywali krewni i sucy. Kiedy dzieci dorastay i zakaday wasne rodziny,
rodzina macierzysta kurczya si, a po odejciu ich wszystkich i mierci jednego ze
wspmaonkw zanikaa. Pozostay przy yciu wspmaonek czsto szuka
schronienia w innym gospodarstwie domowym.
Maonkowie, rodzice, dzieci

Dobr maeski nie by wynikiem decyzji indywidualnych. O tym, kto z kim moe
wej w zwizek maeski, decydowao przede wszystkim usytuowanie spoeczne.
W spoeczestwie stanowym kady stan, a niekiedy nawet jego warstwy byy
zbiorowociami endogamicznymi.
379
Poniewa maestwo byo przede wszystkim zwizkiem rodzin, partnerw

maestwa wybieray rodziny zgodnie z swymi politycznymi lub/i ekonomicznymi
interesami. Przez maestwa rodziny wchodziy w alianse polityczne, czyy
swoje fortuny i rozbudowyway posiadane przedsibiorstwa. Wrd mieszczastwa,
a take bogatszego chopstwa zawarcie maestwa byo zawizaniem spki
produkcyjnej.
Pozycje ojca, matki i dziecka okrelay silniej kryteria spoeczne ni biologiczne.
Mczyzna bdcy gow domu by przez wszystkich domownikw nazywany
ojcem, nawet jeli by bezdzietnym kawalerem. On
za
mwi
swoich
domownikach moja rodzina". Matkami nazywano kobiety matkujce domownikom,

nawet jeli nie miay wasnych dzieci.
Ze wzgldu na du miertelno dzieci wiele rodzin nie miao potomstwa,
ktremu mona by przekaza majtek i ktre mogoby zapewni rodzicom opiek
na staro. Sprzyjao to przemieszczaniu si dzieci midzy rodzinami, co mona
uzna za system adopcji niesformalizowanych. Rodziny wielodzietne i ubogie
oddaway swoje dzieci bogatszym bezdzietnym krewnym, a nawet ludziom obcym.
Brano te na wychowanie sieroty, ktrych byo duo ze wzgldu na krtk
wczenie redni ycia. W ten sposb wiele dzieci stawao si czonkami rodziny
innej ni biologiczna i t przybran uwaao za swoj.
Ojciec by absolutnym wadc w rodzinie, podobnie jak monarcha w pastwie
absolutnym. Ponosi cakowit odpowiedzialno za wszystko, co dziao si w domu,
cznie z opiek nad dziemi i ich wychowywaniem. Do XIX wieku ksiki
kucharskie i poradniki domowe adresowane byy do mczyzn. Nie do pomylenia
byo, aby obowizki zawodowe mogy przeszkodzi mczynie w wypenianiu
obowizkw ojcowskich. Nadrzdno obowizkw domowych bya w rodzinach
mieszczaskich tak oczywista, e nie byo rzecz niezwyk ograniczanie na ich
rzecz dziaalnoci zawodowej (Gillis 1996: 183).
Inaczej byo wrd biedakw i szlachty. Tych pierwszych bieda zmuszaa do
szukania pracy poza domem, tych drugich odcigay od domu obowizki
pastwowe: suba wojskowa i dworska, a w Polsce, kraju demokracji szlacheckiej,
sejmikowanie.
Podstawow rol kobiety a do poowy XIX wieku bya nie rola matki, ale ony pracownika rodzinnej jednostki produkcyjnej. Rodzenie dzieci byo oddzielone od
opieki nad nimi. Miao to midzy innymi przyczyny demograficzne. miertelno
kobiet przy porodach bya dua, a nadto liczne porody dzieliy tak krtkie
odstpy czasu, e kobieta nie bya w stanie opiekowa si wszystkimi dziemi,
ktre urodzia. wczesna rednia dugo ycia sprawiaa te, e matka rzadko
doywaa dorosoci wszystkich swoich dzieci.
Pominwszy rodziny ubogie, od pierwszej chwili po przyjciu na wiat dziecka
zajmowa si nim ojciec i zaczyna od znalezienia dla niego mam-
380
Cz pita. Instytucje
ki. Najczciej bya ni kobieta yjca na wsi, ktrej za opat oddawano na dwa
lata dziecko do wy karmienia. W bogatszych rodzinach zatrudniano mamk w
domu. Matce pokazywano urodzone dziecko jedynie na chwil lub wcale. Niekiedy
pierwszy raz widziaa je dopiero po kilku latach, jeli oczywicie i ona, i ono doyli
tego momentu.
Dziemi niezbyt si przejmowano i mao o nie troszczono. Jedn z przyczyn braku
uczu, ktre wspczenie uwaane s za naturalne, mogo by unikanie stresw
zwizanych z ich mierci. Dzieci przychodziy na wiat szybko jedno po drugim i
szybko z niego odchodziy. W Europie Zachodniej w pierwszym roku ycia
umierao ich od 20 do 40 procent. Do dwudziestego roku ycia doywao jedynie
50 procent urodzonych dzieci. Podrzutki i sieroty oddawane opacanym z
funduszy publicznych wiejskim mamkom umieray prawie wszystkie - przeywao
ich co najwyej 10 procent (Gottlieb 1993: 133).
Dzieci byy cenione jako sil robocza i zabezpieczenie rodzicw na staro. Po
ukoczeniu siedmiu lat mogy by uznane za dorose. Wiek, w ktrym dziecko
uznawano za dorose, zalea od spoecznego i ekonomicznego usytuowania
rodziny, a take od regionalnych zwyczajw. Doroso oznaczaa obcienie
obowizkami, a nie wyzwolenie si spod wadzy ojcowskiej. Ta ustawaa dopiero z
chwil opuszczenia przez dzieci domu i zaoenia wasnej rodziny.
Powierzanie dzieci innym rodzinom na pewien czas lub na stae miao rne
uzasadnienia. Dzieci szlacheckie wysyano do innych domw, aby zdobyy ogad i
poznay wpywowych ludzi. Dzieci mieszczaskie oddawano do terminu w celu
nauczenia ich zawodu. Ludzie ubodzy oddawali dzieci ze wzgldu na trudnoci z
ich wyywieniem. Takie pozbywanie si dzieci nie byo uwaane za uchybienie
obowizkom ojcowskim czy macierzyskim.
Kilkunastolatki prawie zawsze przez jaki czas yy i pracoway w obcych
domach. Byo to dla nich okazj do poznania wiata i zdobycia dowiadczenia. Tak
wic chocia rodziny w postaci rozbudowanych gospodarstw domowych byy mao
ruchliwe, dua ruchliwo jednostek midzy rodzinami sprzyjaa ich powizaniu i
tworzeniu si tkanki spoecznej.
3. Rodzina w spoeczestwie przemysowym

Wraz z rozwojem kapitalizmu i tworzeniem si spoeczestwa przemysowego
rodzina ulegaa przemianom. Jej nowy wzr ksztatowa si stopniowo, najwczeniej

wrd dziewitnastowiecznego mieszczastwa tych krajw europejskich, ktre
pierwsze wkroczyy na ciek uprzemysowienia. Z czasem upowszechni si w
rnych warstwach spoecznych
381
caej Europy. Rodzina odpowiadajca temu wzorowi jest obecnie traktowana jako
rodzina tradycyjna", a czsto nawet uwaana za odwieczn i naturaln form
spoecznej organizacji reprodukcji ludzkiej.
Nowa posta rodziny formowaa si pod wpywem zmian, ktre zachodziy wraz z
postpujcym uprzemysowieniem. W gospodarce coraz powszechniejszym rdem
utrzymania stawaa si praca najemna poza domem. W spoeczestwie zaczynay
dominowa pozycje osigane (zob. Rola spoeczna, s. 144). Ksztatoway si ustroje
demokratyczne, w ktrych ludzie stawali si rwnymi wobec prawa obywatelami
posiadajcymi prawa wyborcze, a wic udzia we wadzy. Jednostka stawaa si
samoistn wartoci, rozwija si indywidualizm. Jednym z jego kulturowym
wyrazw by romantyzm.
Na przeksztacenia rodziny istotny wpyw mia te czynnik demograficzny.
Wyduaa si rednia dugo ludzkiego ycia i spadaa umieralno dzieci.
W nowych warunkach zmianie ulegaa wielko rodziny, forma zawierania
maestw i relacje midzy maonkami. Zmieniay si treci rl ma, ojca, matki i
ony, zmieniaa pozycja dzieci w rodzinie, a take zakres i charakter kontroli
rodziny. Przeksztacenia te miay charakter procesw o rnym rytmie w
poszczeglnych krajach europejskich i warstwach spoecznych.
Wielko
rodziny.
Rodzina
zmniejszaa
si
przybieraa
posta
rodziny
elementarnej zoonej wycznie z rodzicw i dzieci. Mae gospodarstwo domowe

jako ruchliwsze przestrzennie byo lepiej dostosowane do nowych warunkw.
Zmniejszenie
rodziny
nie
polegao
na
zmianie
trzypokoleniowej
dwupokoleniow. Z przyczyn czysto demograficznych dziadkowie i babcie jako

powszechny element krajobrazu rodzinnego pojawili si dopiero w XX wieku
(Skolnick, Skolnick 1989: 11). Z gospodarstwa domowego zniknli natomiast
rozliczni krewni, a najemni sucy przestali by uwaani za czonkw rodziny.
Midzy sub" a pastwem" wyrs znaczny dystans.
Maestwo stopniowo zaczynao by zawierane w wyniku osobistych decyzji
partnerw, ktrzy coraz czciej kierowali si wzgldami romantycznymi. W miar
powikszania si redniej dugoci ycia przeksztacao si ono ze zwizku dwojga
rodzicw wychowujcych gromadk dzieci w zwizek dwojga ludzi oparty na
wzajemnych uczuciach. Sto lat temu statystyczna para maeska wychowywaa
dzieci przez poow czasu trwania ich zwizku, wspczenie przez jedn pit
(Skolnick, Skolnick 1989: 15).
Mczyzna, ojciec, m. Rodzina w postaci gospodarstwa domowego przestawaa

by jednostk produkcyjn. Podstaw egzystencji zaczynaa by praca najemna
wykonywana poza domem. Pojawia si granica mi-
382
Cz pita. Instytucje
dzy wiatem spraw publicznych i pracy zarobkowej oraz prywatnym wiatem

rodziny. Wrd mieszczastwa, ktre zrodzio nowy wzr rodziny, sfera publiczna
staa si domen mczyzn. Mczyzna opuci dom, ktry przesta by
podstawowym
terenem
jego
dziaania
przeksztaci
si
miejsce
jego
wytchnienia. Umiejtne zarzdzanie sprawami domowymi przestao by kryterium

dobrego ojcostwa, stao si nim natomiast skuteczne dostarczanie rodkw
finansowych na utrzymanie rodziny (Gillis 1996: 188).
Rola ojca zesza na drugi plan nie tylko wobec roli zawodowej. Mczyzna w rodzinie
sta si przede wszystkim mem, a dopiero potem ojcem, i to zwizanym z dziemi
przez osob ony. Podstaw mskiej tosamoci przestaway by relacje z dziemi i
zaczynay by relacje z kobietami.
Mimo tych zmian patriarchalna wadza w rodzinie saba bardzo powoli. Trwaa
duej ni zwizana z ni odpowiedzialno za funkcjonowanie gospodarstwa
domowego, ktr przerzucano na kobiety. Na przykad we Francji prawo o wadzy
mowskiej istniao do 1938 roku, termin za wadza ojcowska" znikn z prawa
dopiero w 1970 roku i zosta zastpiony przez wadz rodzicielsk" (Delumeau,
Roche 1995: 377).
Poczwszy od XIX wieku patriarchalna wadza w rodzinie, ktra uprzednio w
peni harmonizowaa z absolutn wadz monarchy w pastwie, zaczynaa by w
coraz wikszej sprzecznoci z zasadami ksztatujcego si i umacniajcego ustroju
demokratycznego.
Kobieta, matka, ona. Wraz z podziaem na publiczn sfer pracy zawodowej i
prywatn sfer rodziny kobieta wykluczona z tej pierwszej zostaa cile zwizana z
drug i obarczona za ni pen odpowiedzialnoci. Zosta zerwany jej zwizek z
produkcj, natomiast umocniony z reprodukcj. Oczywicie nie dotyczy to kobiet z
ubogich
rodzin
robotniczych
zmuszonych
do
pracy
zarobkowej
chtnie
zatrudnianych jako tasza od mczyzn sia robocza oraz kobiet w rodzinach

chopskich, ktre to rodziny dalej byy jednostkami produkcyjnymi.
Macierzystwo zostao uznane za podstawowy obowizek i naturalne powoanie
kobiety. Jej zadaniem stao si nie tylko rodzenie dzieci, ale take opiekowanie si
nimi. Odwrotnie ni to byo uprzednio, rola matki staa si doniolejsza ni rola
ony. Ojciec, zajty prac poza domem, przestawa by gwn postaci w rodzinie
- stawaa si ni matka; take w sferze symbolicznej. Gos matki, umiech matki i
mio matki stay si centralnymi symbolami drugiej poowy XIX wieku.
Dzieci. Zmieni si emocjonalny stosunek do dzieci. Badacze wi t zmian ze

spadkiem ich miertelnoci. Dzieci, ktre miay szans doy dorosego wieku,
warte byy emocjonalnych i nie tylko emocjonalnych inwestycji. Posiadanie dzieci
stopniowo coraz mniej wizao si z korzyciami, a coraz bardziej z kosztami. W
spoeczestwie o pozycjach osiganych, aby zapewni dzieciom odpowiedni
pozycj, naleao da im
383
waciwe wyksztacenie. Pojawio si pojcie dziecistwa jako odrbnej fazy ycia,

w ktrej nie ma obowizku pracy, ale za to jest obowizek nauki. Najgbsza
zmiana nastpia midzy rokiem 1870 i 1930. Na pocztku tego okresu dzieci
byway jeszcze wykorzystywane jako tania sia robocza. Natomiast w latach
trzydziestych XX wieku dziki ustawodawstwu pastwowemu wolne od pracy
zarobkowej dziecistwo stao si udziaem wszystkich dzieci w krgu kultury
euroamerykaskiej (Zelizer 1989, za: Skolnick, Skolnick 1989: 380).
Formy
kontroli
rodziny.
okresie
przedprzemysowym
rozbudowane
gospodarstwa domowe byy ze sob poczone najrozmaitszymi zwizkami i

nieustannym przepywem ludzi. Kontrola, jakiej podlegay, bya nieformaln
kontrol opinii ssiedzkiej. Nowa, elementarna rodzina w indywidualistycznej
epoce przemysowej, w ktrej prywatno staa si wartoci, zostaa uwolniona
od ingerencji otoczenia spoecznego, ale jednoczenie poddana kontroli pastwa.
Wiele funkcji spenianych uprzednio przez rodzin, takich jak opiekowanie si
osobami chorymi i starymi czy nauczanie dzieci, zaczo by wypeniane przez
organizacje formalne sfery publicznej - szpitale, przytuki, szkoy. Dzieci zaczy by
postrzegane jako mali obywatele, ktrzy nie s wyczn wasnoci rodzicw, ale
nale rwnie do pastwa, ktre obowizane jest je chroni. Ustawowo
wprowadzano powszechny obowizek szkolny. W rnych krajach pojawiao si te
coraz wicej ustaw chronicych dzieci i zawajcych granice ojcowskiej oraz
rodzicielskiej wadzy.
4. Rodzina wspczesna
W epoce wspczesnej, okrelanej mianem ponowoczesnej, w spoecznej organizacji
reprodukcji ludzkiej zauwaalne s nowe zjawiska. Niektre s pogbieniem
wczeniej widocznych tendencji, inne rezultatem wpywu przemian otoczenia
spoecznego rodziny, a jeszcze inne - rozwoju nauk medycznych. S one czsto
postrzegane w kategoriach kryzysu rodziny". Sprzyja temu widoczne rozlunianie
si zwizku midzy yciem seksualnym, maestwem i reprodukcj.
W rodzinie nastpuje zmierzch wadzy patriarchalnej. Zmieniaj si treci rl ma
i ojca oraz matki i ony. Zmienia si charakter zwizku maeskiego i wizanych z
nim oczekiwa. Zmienia si pozycja dzieci w rodzinie. Poszerza si zakres wpywu
pastwa na rodzin.
Chocia wiele nowych zjawisk nie ma charakteru powszechnego, towarzyszce im

przyzwolenie spoeczne wiadczy o dogbnoci przemian.
Wadza w rodzinie. Wadz ojca krok po kroku ustawowo ograniczao pastwo.
Dobitnym wyrazem ogranicze nie tylko wadzy ojca, ale
384
Cz pita. Instytucje
w ogle wadzy rodzicielskiej jest pojawienie si w wielu krajach sdw

opiekuczych wadnych pozbawia rodzicw praw rodzicielskich i odbiera im
dzieci, a take rzecznikw praw dziecka, do ktrych dzieci mog skada skargi
na ze traktowanie przez rodzicw.
Wadza ma z kolei ulegaa osabieniu wskutek de emancypacyjnych samych
kobiet. Coraz goniej protestoway przeciwko wykluczeniu ze sfery publicznej i
brakowi praw obywatelskich sprzecznemu z zasadami rozwijajcej si demokracji.
Kobiety
stopniowo
uzyskiway
dostp
do
studiw
wyszych
zdobyway
uprawnienia polityczne (zob. Rnice pci jako rnice spoeczne, s. 345). Na rynku
pracy zaczy pojawia si w nowej postaci, ju nie tylko jako niewykwalifikowana i
tania sia robocza, ale jako osoby wysoko wykwalifikowane. Coraz wicej kobiet po
dejmowao prac zawodow dla uzyskania niezalenoci, potwierdzenia wasnej
wartoci i dajcej zadowolenie samorealizacji. Coraz wicej przybywao rodzin, w
ktrych oboje maonkowie pracowali poza domem i oboje wnosili wkad do
budetu domowego.
W tej sytuacji dotychczasowa wyczna odpowiedzialno kobiet za rodzin zacza
by przez nie postrzegana jako upoledzenie, co rodzio postulat rwnego
obcienia obojga maonkw obowizkami wobec gospodarstwa domowego i
realizacji modelu rodziny partnerskiej.
Denia kobiet do zmiany ich pozycji w rodzinie z podporzdkowanej na
rwnorzdn wzmacniay idee rwnoci i wolnoci zwizane z rozwojem demokracji
i koncepcj praw czowieka.
Maestwo. Zawieranie maestw w wyniku indywidualnych decyzji stao si
rzecz oczywist. Maestwo coraz czciej jest traktowane jako zwizek dwojga
ludzi, ktrego gwnym celem
jest zaspokajanie
potrzeb emocjonalnych i
seksualnych, nie za potrzeb ekonomicznych ani nawet reprodukcyjnych.

Zwizek oparty wycznie na wzajemnych uczuciach staje si bardziej kruchy i
czciej ulega rozpadowi ni zwizek, ktrego podstaw bya wspzaleno
ekonomiczna. Coraz wicej jest rozwodw, a ich upowszechnianiu si sprzyja
rozwj indywidualizmu wraz z towarzyszcym mu przekonaniem, e kady
czowiek ma prawo do osobistego szczcia. Jeeli dane maestwo go nie daje,
nie ma powodu, aby trwao. W oczach wielu osb wzrost odsetka rozwodw jest
wiadectwem wysokich wymaga stawianych maestwu, i to zarwno przez
mczyzn, jak i kobiety, ktre wraz z moliwociami pracy zawodowej uzyskuj per
spektyw niezalenoci finansowej. W rezultacie nie wystarcza im m jako

ywiciel rodziny, ale chc w nim mie darzcego uczuciem kochanka. Prawo
jednostki do samorealizacji w penym mioci zwizku popada w sprzeczno z
prawem dzieci do posiadania obojga rodzicw.
W ostatnich dziesicioleciach poza wzrostem odsetka rozwodw nowym zjawiskiem
jest upowszechnianie si zwizkw nieformalnych. Jed-
385
ne z nich s z czasem formalizowane, inne trwaj przez wiele lat w niesformalizowanej postaci lub te s zrywane i zastpowane przez kolejne.
W Szwecji w 1960 roku wskanik par yjcych w nieformalnych zwizkach wynosi 1 procent,
a w 1974 wzrs do 12 procent. Z kolei w Danii w 1974 roku wynosi 8 procent, w 1979 roku
13 procent, [...] a w 1982 ju 17 procent. W Wielkiej Brytanii w roku 1992 ponad 18 procent
niezamnych kobiet i mczyzn w wieku 16-59 lat yo razem bez lubu" (Kwak 1995:
143,144).
Nowym zjawiskiem znamionujcym wspczesno jest take coraz wiksza

jawno zwizkw homoseksualnych, a nawet denie do ich formalizacji. Niektre
kraje wprowadziy regulacje prawne dajce tak moliwo.
Ojciec. Rozdzielenie biologicznej i spoecznej funkcji ojca nie jest niczym nowym,
obecnie dokonuje si jednak nie tylko jako rezultat adopcji, ale rwnie powtrnych
maestw rozwiedzionych rodzicw oraz sztucznego zapodnienia. W pierwszym
przypadku ojciec biologiczny jest znany i moe obowizkami ojcowskimi dzieli si
z drugim mem matki. W przypadku sztucznych zapodnie biologiczny ojciec jest
anonimowym dawc nasienia, a funkcj ojcowsk peni bezpodny m matki lub
niekiedy partnerka matki homoseksualnej.
Matka. W obrazie rodziny koca XX wieku blednie posta ojca, a coraz
intensywniejszych barw nabiera posta matki. Tendencja do sprowadzania istoty
rodziny do relacji matka-dziecko dawaa o sobie zna ju wczeniej, ale obecnie
ulega znacznemu wzmocnieniu. Wyrazem tego jest midzy innymi spoeczna
akceptacja samotnych matek" i pojcie rodziny niepenej", ktre najczciej
oznacza matk z dzieckiem lub dziemi. Tendencja ta znajduje te odbicie w
decyzjach sdw orzekajcych w sprawach rozwodowych.
W Polsce w 1995 roku w 68,7 procent spraw rozwodowych wadz rodzicielsk przyznano
wycznie matce, w 25,6 procent obojgu rodzicom, wycznie za ojcu tylko w 3,3 procent
(Duch-Krzysztoszek 1998: 31).
We wszystkich krajach europejskich notuje si liczebny wzrost dzieci urodzonych ze

zwizkw pozamaeskich. Najwikszy odsetek takich dzieci jest w krajach
skandynawskich. W Szwecji w latach dziewidziesitych wynosi okoo 50 procent
(Newsweek", stycze 1997).
Matkami dzieci pozamaeskich s najczciej kobiety usytuowane na samej
grze i na samym dole hierarchii spoecznej. W pierwszym przypadku s to kobiety
o
duych
dochodach,
na
przykad
gwiazdy
kultury
masowej,
ktre
dla
zaspokojenia pragnienia macierzystwa ani nie potrzebuj, ani nie chc wiza si
na stae z jednym mczyzn. W drugim
386
Cz pita. Instytucje
- s to kobiety bez pracy lub o bardzo niskich zarobkach, dla ktrych zasiek dla
samotnych matek bywa podstawowym rdem utrzymania. Tak jest na przykad
wrd kobiet w amerykaskich miejskich gettach, gdzie tylko jedna rodzina na
dziesi jest rodzin z ojcem, a take wrd bezrobotnych dziewczyn w Wielkiej
Brytanii. O tych ostatnich w styczniu 1997 roku pisa Newsweek": Kiedy trudno o
prac, mode dziewczyny mog decydowa si na dziecko, poniewa nie widz dla
siebie niczego innego, czym mogyby si zaj".
Chocia matka zaja centralne miejsce w spoecznym procesie reprodukcji, pojcie
matki utracio nie tylko spoeczn, ale i biologiczn jednoznaczno ze wzgldu na
pojawienie si matek zastpczych". S nimi kobiety, godzce si by w ciy i
urodzi dziecko w zastpstwie innej kobiety, ktrej zapodniona komrka jajowa
zostaje wszczepiona do ich macicy. Ktra z nich jest w takim przypadku matk
biologiczn?
Dzieci. Dawniej dzieci byy inwestycj zapewniajc rodzicom na staro rodki
utrzymania i opiek. Wraz z powstaniem systemw emerytalnych ta rola dzieci
zanika i rozpoczo si umacnianie autonomicznej pozycji dziecka w rodzinie.
Wyduy si okres wolnego od odpowiedzialnoci dziecistwa i pojawia si
pozbawiona dorosych obowizkw kategoria nastolatkw". Dobro" dziecka stao
si nadrzdnym celem rodziny, obowizki za rodzicw wobec dziecka zaczy
growa nad ich prawami wobec niego.
Dzieci staj si coraz kosztowniejsze i jest ich w rodzinie coraz mniej. Coraz
wikszych nakadw wymaga ich wyksztacenie chronice przed degradacj
spoeczn i zapewniajce konkurencyjno na rynku pracy. Pojawio si pojcie
dzieci wysokiej jakoci".
Sytuacja dzieci w rodzinie podlega coraz cilejszej kontroli ze strony pastwa,
czego wyrazem s wspomniane wczeniej sdy opiekucze i rzecznicy praw
dziecka.
Jeli na pocztku XX wieku ojciec cieszy si niewtpliwie peni ojcowskiej i mowskiej
wadzy i stanowi szczyt trjkta, ktrego podstaw byy ona i dzieci, to poczynajc od
1970 roku, pozycje te ulegy zasadniczej zmianie. Na szczycie trjkta znalazo si teraz
dziecko i jego dobro, za jego podstaw staa si para rodzicielska z jednej strony, a ten
trzeci porednik, ktry pojawi si midzy rodzicami i dziemi, to znaczy pastwo - z
drugiej" (Delumeau, Roche 1995: 387)
Pastwo i rodzina. Wspczesne pastwa wpywaj na proces reprodukcji ludzkiej

co najmniej na trzy sposoby.
Po
pierwsze, przez ustawodawstwo zapewniajce poszanowanie praw dziecka i
rwnoprawno maonkw.
Po
drugie, przez ustawodawstwo socjalne. Rodzaje zasikw socjalnych i reguy
ich przyznawania oddziauj nie tylko na decyzje o liczbie
387
posiadanych dzieci, ale rwnie na decyzj o zawarciu zwizku maeskiego, ktry

w pewnych przypadkach moe powodowa utrat uprawnie do pomocy socjalnej.
System zasikw moe take osabia pozycj ojca. Jak pisa londyski The
Economist" w 1995 roku: Kiedy kobiety przekonuj si, e pastwo jest lepszym od mczyzny - ywicielem rodziny, w ich oczach nastpuje dewaluacja instytucji
ojca".
Po trzecie, przez system podatkowy. Systemy opodatkowania dochodw mog
sprawi, e zawarcie maestwa bdzie wiza si z korzyci materialn lub
strat.
Wspczesna rodzina jako rzeczywisto empiryczna i

jako warto
W przekazach kultury masowej, jak rwnie w potocznej wiadomoci rodzina jest
synonimem harmonii i mioci. Zapewne takie rodziny istniej i by moe jest ich
nawet wikszo. Jednak coraz wyraniej wida, e rodziny to take miejsca ostrych
napi, udrki psychicznej i maltretowania fizycznego.
Rnego rodzaju badania ujawniaj psychiczne okaleczenia powodowane przez
toksycznych rodzicw" i nadopiekucze matki. Istnieje syndrom maltretowanego
dziecka", w prasie za co jaki czas czytamy o katowanych, czasem nawet na
mier, dzieciach. Tabu milczenia zostao zdjte z molestowania seksualnego
dzieci. Coraz goniej mwi si rwnie o maltretowanych onach. Pojawio si
pojcie gwatu maeskiego" uwzgldniane nawet w kodeksach karnych (w
Polsce ju w latach trzydziestych XX wieku).
Badania przeprowadzone w 1999 roku w dwudziestu piciu krajach europejskich pokazay co
nastpuje:
W dwudziestu z nich ponad 80 procent respondentw uznao rodzin za bardzo wan rzecz w
swoim yciu. Najniszy odsetek respondentw, ktrzy wyrazili tak opini, by w Portugalii i na
Litwie (65 proc).
W adnym kraju odsetek osb, ktre sprzeciwiy si opinii, e maestwo jest instytucj
przestarza, nie by niszy ni 70 procent, a w dziewiciu z nich wynis 90 procent i wicej.
W adnym kraju odsetek respondentw aprobujcych samotne macierzystwo nie przekroczy 50
procent. W Szwecji, w ktrej odsetek dzieci urodzonych w zwizkach pozamaeskich wynosi 50
procent, samotne macierzystwo zaaprobowao jedynie 25 procent badanych. Jest to odsetek
niszy ni we Woszech (39 proc), w ktrych odsetek dzieci pozamaeskich wynosi 7,3 procent.
Wystpuje powcigliwo w aprobacie homoseksualizmu. rednia ocen w dziesiciopunktowej
skali - od cakowitej dezaprobaty (1) do penej aprobaty (10) - bya wysza ni 5 tylko w dwch
krajach (Portugalii i Islandii). W siedmiu krajach natomiast rednia ta nie przekroczya 2,5
(Halman 1999).
388
Cz pita. Instytucje
Statystyki policyjne ujawniaj, e ofiarami wikszoci zabjstw s czonkowie

rodziny zabjcy. Z danych amerykaskich wynika, e w USA wicej funkcjonariuszy
policji traci ycie i doznaje obrae, interweniujc w konfliktach rodzinnych ni w
jakichkolwiek innych sytuacjach.
Jednak niezalenie od tego, co w rzeczywistoci dzieje si w rodzinach, i
niezalenie od rozmaitych nowych postaci spoecznej organizacji reprodukcji
ludzkiej badania empiryczne wykazuj, e we wszystkich krajach europejskich
ceniona jest rodzina zgodna ze wzorem uksztatowanym w wieku XIX, ktra jest
okrelana jako tradycyjna" (patrz: ramka na poprzedniej stronie).
5. Wspczesna rodzina polska

Polska w 1999 roku naleaa do krajw europejskich o najwyszych odsetkach osb
uznajcych rodzin za bardzo wan (91 proc), a maestwo za instytucj
nieprzestarza (94 proc). W Polsce jednoczenie odsetek osb aprobujcych
samotne macierzystwo by najniszy wrd wszystkich badanych w 1999 roku
krajw europejskich i wynis 13 procent (Halman 1999).
Szeroka aprobata wartoci rodzinnych w Polsce ma co najmniej dwie przyczyny.
Jedn jest wpyw Kocioa katolickiego. Drug dua liczba rodzin rolnikw,
odpowiadajcych wzorowi rodziny przedprzemysowej, bdcej nie tylko jednostk
reprodukcyjn, ale i produkcyjn.
Zmiany rodzimego rodowiska spoeczno-gospodarczego oraz importowane przez
rodki masowego przekazu wzory obyczajw ponowoczesnych spoeczestw
oddziauj z inn si na tradycyjne rodziny wiejskie (naley zaznaczy wysokie
prawdopodobiestwo tego, e podobnie jak wykazay antropologiczne badania
poborowych, zrnicowanie wielu zmiennych nie odpowiada dychotomicznemu
podziaowi
na
wie
miasto,
ale
wielkoci
zamieszkiwanej
miejscowoci
stopniowalnej od wsi do wielkiego miasta; zob. Ruchliwo spoeczna, s. 294) ni na

rodziny miejskie, zwaszcza yjce w duych metropoliach.
Dane statystyczne informuj, e rodziny wiejskie i miejskie rni si struktur
gospodarstw domowych i dzietnoci. Na wsi jest te mniej ni w miecie
rozwodw i dzieci pozamaeskich.
W sferze seksu, maestwa i prokreacji w Polsce lat dziewidziesitych nastpuj
zmiany podobne do tych, jakie w latach szedziesitych i siedemdziesitych XX
wieku zachodziy w Europie Zachodniej (Dobrodzicka 1999: 152). Od koca lat

osiemdziesitych zauwaalne jest te oddzielanie si sfery ycia seksualnego od
maestwa i prokreacji.
Wzrasta tolerancja wobec przedlubnych stosunkw seksualnych modziey i
zmniejsza si rnica tolerancji wobec chopcw i dziewczt.
389
Struktura gospodarstw domowych (w procentach):miasto

Jednorodzinne
92,5
Dwurodzinne
7,1
Trzy i wicej rodzinne
0,4
wie
77,6
20,9
1,5
Dzietno. W roku 1997 na 7 tysicy kobiet w wieku 15-44 lat ywych urodze byo w
miecie 276, a na wsi - 423. W tym samym roku wskanik dzietnoci wynis dla miasta
1,305, a dla wsi 1,843 (Rocznik Statystyczny 1998: 94, 97).
Przecitna liczba osb w gospodarstwie domowym w roku 1995: miasto: 2,80; wie: 3,59; w
gospodarstwach domowych z uytkownikiem gospodarstwa rolnego: 4,06 (Raport o
sytuacji... 1998: 211).
procent urodze ywych
Dzieci pozamaeskie:
12,0
6,5
(Duch-Krzysztoszek 1998: 32)

Rozwody. W roku 1997 w miecie 26,02 procent rozwizanych maestw miao za przyczyn
rozwd, podczas kiedy na wsi tylko 6,5 procent. Pozostae rozwizane maestwa miay za
przyczyn mier wspmaonka (Rocznik Statystyczny 1998: 96).
Wrd samej modziey odsetek opinii, e pierwsze kontakty seksualne modzi

ludzie powinni mie dopiero po lubie, zmala midzy rokiem 1988 a 1998 z 41 do
17 procent (BS/98/99).
Zmieniaj si nie tylko pogldy modziey, ale i jej zachowania. W dekadzie 19881998 wzrs odsetek modziey szkl ponadpodstawowych, majcej za sob
inicjacj seksualn.
W Polsce wzrasta te liczba zwizkw nieformalnych. Podczas kiedy w badaniach z
1988 roku 51 procent respondentw stwierdzio, e nie zna adnej pary yjcej w
tego rodzaju zwizku, w badaniach z 1993 roku odpowiedziao tak tylko 10 procent
badanych (Kwak 1995: 149).
Maestwo. W Polsce maestwo jest wysoko cenion wartoci. W badaniach z
koca lat osiemdziesitych szczliwe, udane ycie maeskie" jako najwaniejszy
lub wany cel w yciu wskazao 74,7 procent respondentw (Duch-Krzysztoszek
1998: 96). Wysoki odsetek Polakw (86 proc.) postrzega te swj dom rodzinny jako
miejsce, gdzie s ludzie, ktrzy si kochaj, rozumiej i gdzie jest mi najlepiej"
(BS 197/175/94).
Mimo to w latach dziewidziesitych wspczynnik nowo zawieranych maestw
obnia si. W roku 1990 wynosi on 6,7 w przeliczeniu na 1000 osb, natomiast w
1997 ju 5,3 (Rocznik Statystyczny 1998: 96).
Model maestwa. W prowadzonych w Polsce badaniach operuje si trzema
modelami maestwa. S to modele: tradycyjny" - jedynie m pracuje i zarabia
wystarczajco na utrzymanie rodziny, ona za zajmuje si wycznie prowadzeniem
domu i wychowywaniem dzieci; partnerski" - m i ona tyle samo czasu

przeznaczaj na prac zawodow i w rwnym stopniu zajmuj si domem i
dziemi; mieszany" - m
390
Cz pita. Instytucje
Badania CBOS pokazuj, e przyczyny niezawierania maestw przez mode kobiety i

modych mczyzn w 1996 roku postrzegane byy nastpujco (mona byo wybra
trzy odpowiedzi; w procentach):
obawiaj si trudnoci materialnych
Diet
mczy
obawiaj si trudnoci mieszkaniowych
y
ni 6
7
obawiaj si nieudanego maestwa
6
5
nie mog znale odpowiedniego
3
2
partnera/ki
2
2
wybieraj wolno, ycie bez zobowiza
2
4
obawiaj si, e zaoenie rodziny
4
4
2
2
przeszkodzi im
4
5
1
2
w karierze zawodowej
3
5
obawiaj si obowizkw rodzicielskich
(W zestawieniu tym uwzgldniam jedynie odpowiedzi o odsetkach powyej 20 proc.)
Opinia, e ludzie nie wstpuj w zwizek maeski z obawy, i zaoenie rodziny
przeszkodzi im w karierze zawodowej, bardzo silnie zaley od cech pooenia spo
ecznego ankietowanych - im wysze maj wyksztacenie, kwalifikacje zawodowe i
dochody, a take im lepiej oceniaj swoje warunki materialne i s modsi, tym
czciej przypisuj tego typu lki zarwno mczyznom, jak i kobietom. O m
czyznach zdecydowanie najczciej sdz tak uczniowie i studenci [...], o kobietach
za badani z wyszym wyksztaceniem. Osoby o wysokim statusie spoecznym, a take
uczca si modzie czciej ni inni przeywaj niepokoje o swoj karier zawodow i
w zwizku z tym czciej dostrzegaj je w caym spoeczestwie. [...] Im nisze maj
wyksztacenie badani, tym rzadziej sdz, e mczyni nie eni si, gdy wybieraj
wolno, ycie bez zobowiza, tym czciej natomiast uwaaj, i nie mog znale
odpowiedniej kandydatki na on. Trudnoci te stanowi rzeczywisty i nabrzmiay
problem w rodowisku wiejskim. Rolnicy te w porwnaniu z reszt badanych
najczciej w tym widz przyczyn bezennoci mczyzn i umieszczaj j na drugim
miejscu po trudnociach materialnych" (BS/186/184/96).
i ona pracuj zawodowo, m powica wicej czasu na prac zawodow, ona

oprcz pracy zawodowej zajmuje si domem i dziemi. Trzeci model jest w gruncie
rzeczy wariantem modelu tradycyjnego zmodyfikowanym o potrzeb wsparcia
budetu domowego drug pensj. Nic wic dziwnego, e w badaniach z 2000 roku
w
porwnaniu
rokiem
1997
jego
akceptacja
zmalaa
tyle
punktw
procentowych, o ile wzrosa akceptacja modelu tradycyjnego". Natomiast midzy

rokiem 1995 a 2000 akceptacja modelu partnerskiego" wzrosa wprawdzie
niewiele, ale nastpi liczcy si wzrost jego aprobaty przez mczyzn.
Akceptowane modele maestwa (w
procentach):
tradycyjny"
1995 rok
2000 rok
partnerski"
1995 rok
2000 rok
kobiety
mczyni
34
38
55
47
42
25
42
33
391
Akceptowanie danego wzoru maestwa nie jest rwnoznaczne z jego

realizacj we wasnym yciu.
W 1995 roku za wzorem tradycyjnym" opowiadao si 43 procent respondentw, natomiast za
realizowany we wasnym maestwie uznao go 26 procent. Podobnie byo w przypadku wzoru
partnerskiego", ktry akceptowao 35 procent respondentw, a tylko 24 procent uznao za
realizowany w ich wasnym maestwie (BS/13/ 10/95).
Dzieci. Jak wykazuj badania, w Polsce oddzielanie si sfery seksu od maestwa

i reprodukcji nie oznacza, e reprodukcja przestaa by uwaana za gwny cel
maestwa. W kocu lat osiemdziesitych wartoci, z ktr najczciej wizano
maestwo, byo posiadanie dziecka (66,2 proc), rzadziej wskazywano na
zaspokojenie potrzeby mioci (48,6 proc.) i oparcie w potrzebie (45,3 proc.) (DuchKrzysztoszek 1998: 98). W rozmaitych badaniach respondenci, bez wzgldu na pe,
znacznie czciej deklarowali zadowolenie z dzieci ni z maestwa, przy czym
rozbieno ta bya wiksza w przypadku kobiet.
W porwnaniu z innymi krajami europejskimi Polska naley do tych, w ktrych jest
wysoki (chocia nie najwyszy) odsetek opinii, e rodzice powinni zrobi wszystko
dla dobra dziecka (67 proc), i najwyszy odsetek opinii, e dzieci obowizane s
kocha i szanowa swoich rodzicw (89 proc.) (Halman 1999: 15).
W latach dziewidziesitych XX wieku, a wic po zmianach ustrojowych w Polsce,
nastpi spadek liczby zawieranych maestw oraz zaczo rodzi si coraz mniej
dzieci. W roku 1990 rednia liczba dzieci kobiet w wieku rozrodczym wynosia
2,04, a w 1998 - 1,43, czyli osigna wspczynnik dzietnoci, ktry nie zapewnia
zastpowalnoci pokole. Przy czym nie wystpiy statystycznie istotne zwizki
midzy akceptowanym wzorem maestwa i deklaracjami co do podanej liczby
dzieci (BS/53/2000).
Spadek dzietnoci nie znaczy, e Polacy w ogle nie chc mie dzieci. Chc, ale
najczciej tylko dwoje (BS/53/2000).
W potocznej opinii podstawowym powodem ograniczania liczby dzieci s trudnoci
materialne, zwaszcza zwizane ze zdobyciem wasnego mieszkania. Socjolodzy
natomiast dostrzegaj tu charakterystyczn dla nowoczesnych spoeczestw
tendencj do spadku liczby dzieci w miar coraz wyszej pozycji spoecznozawodowej rodzicw (Duch-Krzysztoszek 1998: 151). Przewiduj te pojawienie si
skonnoci do opniania wieku zawierania maestw i ograniczania liczby dzieci
w modszych pokoleniach wkraczajcych w doroso po przemianach ustrojowych.
Wysoka pozycja rodziny skania do przywizywania wagi do jakoci dzieci". Koszty

zwizane z podwyszaniem jakoci" dzieci skaniaj do
392
Cz pita. Instytucje
ograniczania ich liczby. Badania z pocztku lat dziewidziesitych wykazay, e

posyanie dzieci na dodatkowe zajcia pozaszkolne jest silnie skorelowane z
wyksztaceniem
rodzicw,
natomiast
nie
wykazuje
zwizkw
dochodami
gospodarstwa domowego (Giza-Poleszczuk 2000: 148). Stosunek do ksztacenia dzieci

jest te skorelowany z miejscem zamieszkania.
W badaniach modziey szk ponadpodstawowych w 1999 roku 78 procent modych ludzi
zamieszkaych na wsi stwierdzio, e ich rodzice chc, aby po ukoczeniu nauki uczyli si dalej,
natomiast wrd modziey zamieszkaej w maych miastach odsetek ten wynosi 91 procent, a
w miastach powyej 500 tysicy mieszkacw 97 procent (BS/19/99).
Matki i ojcowie. Polskie rodziny s wyranie matkocentryczne. Prowadzone od

1992 roku przez CBOS badania wrd modziey szk ponadpodstawowych
nieodmienne informuj o silniejszym zwizku modych ludzi z matk ni z ojcem.
Czciej jako dobre i bardzo dobre oceniaj swoje stosunki z matk ni z ojcem. Z
matk te czciej rozmawiaj o problemach osobistych, o szkole i nauce, o planach
na przyszo, a take o seksie. Jedynym wyjtkiem s rozmowy o polityce, ktre
prowadzone s czciej z ojcem ni matk (BS/19/99).
Zagroenia i konflikty w rodzinie. W pracach powiconych rodzinie wskazuje
si, e najpowaniejsze zagroenia rodziny wynikaj z pooenia materialnego.
Zwraca si te uwag, e zmniejszanie si dzietnoci oraz starzenie si
spoeczestwa zwiksza bdzie obcienie rodzin opiek nad ludmi starymi,
ktrej nie bd w stanie sprosta systemy zabezpieczenia spoecznego. Zagroenia
te dostrzegane s w krajach bogatszych od Polski i o rozwinitych funkcjach
opiekuczych. Tym wiksze s wic w Polsce. Poza rodzinami bezrobotnych w
najgorszej sytuacji materialnej s rodziny rolnikw, ktrych deklarowana sytuacja
materialna w kocu lat dziewidziesitych nie rnia si od sytuacji rodzin
bezrobotnych (BS/87/87/98).
W niemal co czwartej polskiej rodzinie dochodzi do ktni i awantur przynajmniej
par razy w miesicu. Jako najczstsz przyczyn nieporozumie rodzinnych
wymienia si sytuacj finansow, brak pienidzy i pracy (60 proc). W dalszej
kolejnoci przyczynami tymi s: podzia obowizkw domowych (40 proc.) i
problemy zwizane z wychowywaniem dzieci (32 proc.) (BS/208/183/94).
Rodziny radz sobie z zagroeniami wynikajcymi z pogarszajcej si sytuacji,
rezygnujc z korzystania z patnych usug i rozszerzajc zakres domowej
dziaalnoci usugowo-produkcyjnej, jak remont mieszkania, drobne naprawy,
szycie etc. (Beskid, Zarzycka-Skrzypek 1993: 91).

W sytuacjach kryzysowych odgrywa rol take pomoc krewnych, najczciej
rodzicw, dziadkw. Udzielana jest nie tylko w formie wsparcia
393
finansowego jako darowizna lub poyczka, ale rwnie w formie prac naprawczych,
pomocy w zaatwieniu spraw w urzdzie czy znalezieniu pracy. Wbrew bowiem
temu, co sdzono ongi, w spoeczestwach przemysowych nie znikaj kontakty
midzy
krewnymi.
Jeli
sabn,
to
nie
wskutek
zmian
zachodzcych
rodzinach/gospodarstwach domowych w rezultacie procesu uprzemysowienia jako

takiego, ale nagych awansw spoecznych (Giza-Poleszczuk 2000: 123). Przykad
Polski wskazuje, e nawet w spoeczestwie przemysowym, w ktrym dokona si
awans spoeczny szerokich mas ludnoci, wizy krewniacze oywaj i nabieraj
znaczenia we wszelkiego rodzaju sytuacjach kryzysowych.
Rodzina i pastwo. Opnianie wieku zawierania maestw, spadek dzietnoci,
pojawienie si tak zwanego ujemnego przyrostu naturalnego (wicej zgonw ni
narodzin) - wszystko to niepokoi demografw, a wraz z nimi i politykw. W
programach rnych partii pojawia si haso polityki prorodzinnej". Czsto jest ono
tu rozumiane jako propagowanie tradycyjnego" modelu maestwa i zachcanie
kobiet za pomoc odpowiedniego ustawodawstwa do wycofywania si z rynku pracy
i zajmowania wycznie rodzin oraz rodzenia wikszej liczby dzieci.
Tymczasem w odczuciu spoecznym polityka prorodzinna to dla przeszo poowy
naszych obywateli pomoc dla modych maestw w uzyskaniu mieszkania, a dla mniej
wicej jednej czwartej rozbudowa oglnych funkcji socjalnych pastwa i likwidowanie
bezrobocia. Tylko okoo jednej pitej badanych widzi w wikszych zasikach
rodzinnych i wychowawczych oraz zasikach na dziecko waciw form wspierania
rodzin. Oglna ocena polityki prorodzinnej pastwa w roku 2000 wypada le. Przy
skali piciopunktowej nikt z badanych nie oceni tej polityki jako bardzo dobrej, jako
dobr ocenio j 6 procent, dostateczn - 47 procent, a niedostateczn - 46 procent
(BS/53/2000).
ROZDZIA XVII
Sfera polityki
1. Polityka i wadza
397
2. Pastwo 400
3. Demokracja 403
1. Polityka i wadza
Polityka ogldana z perspektywy socjologicznej to zachodzce w zbiorowociach
procesy, dziki ktrym jednostki bd grupy zdobywaj wadz, posuguj si ni i j
trac. Takie ujcie polityki cile wie si z pojciem wadzy, ktra - zgodnie z
klasyczn
definicj
Maxa
Webera
-oznacza
zdolno
kontrolowania
lub
wpywania na dziaania innych bez wzgldu na ich zgod. Tak rozumiana

wadza wystpuje zarwno na mikro-, jak i makropoziomie ycia spoecznego i
przybiera rozmaite formy.
Powoduje to, e sfera polityki moe by widziana bardzo szeroko i obejmowa
wszelkie
relacje
midzyosobnicze,
ktrych
przejawia
si
owa
zdolno
kontrolowania i wpywania na dziaania innych. Takie relacje wystpuj nie tylko w

zbiorowociach ludzkich, ale i w wielu zbiorowociach zwierzcych (zob. Biologiczne
podstawy ycia spoecznego z perspektywy biologii ewolucyjnej, s. 53). Tymi ostatnimi
jednake socjologowie si nie interesuj, chocia zdarza si to co poniektrym
politologom (przykadem artyku Freda H. Wilhoite jr.: Wadza polityczna u naczelnych:
podejcie biobehawioralne, 1991).
W kadej dowolnie licznej zbiorowoci, jeli nie jest to jedynie pewna liczba osb
przypadkowo znajdujcych si w tym samym miejscu, jaka forma przywdztwa
jest rzecz nieuniknion. Badania psychologw wykazay, e w zbiorowociach
utworzonych dla celw eksperymentalnych z kilku przypadkowo dobranych ludzi,

ktrym powierza si do wykonania jakie zadanie, spontanicznie wyaniaj si dwie
role przywdcze. Z jedn zwizane jest organizowanie dziaa, z drug za - za
pobieganie konfliktom i dbanie o dobr atmosfer (zob. Struktura przywdztwa, s.
189). Unaocznia to dwie podstawowe funkcje wadzy, ktrymi s organizowanie
zbiorowych dziaa oraz likwidowanie, a co najmniej agodzenie konfliktw.
Istnienie przywdztwa jest te uwaane za jedn z konstytutywnych cech grupy jako
pewnej ustrukturowionej caoci odrniajcej si od bezksztatnego zbioru jednostek
(zob. Mae grupy jako mikrostruktury spoeczne, s. 185).
398
Cz pita. Instytucje
Z tak szeroko rozumian polityk mamy do czynienia na kadym kroku: w kadej

rodzinie, organizacji, stowarzyszeniu etc. Odzwierciedla to jzyk potoczny, gdy
nierzadko mona usysze, e polityk naszego ojca jest niesprzeciwianie si w
sposb jawny decyzjom matki, ale ich ignorowanie", czy te: mj kierownik ma
tak polityk, e w delegacje subowe wysya jedynie modszych wiekiem
pracownikw".
Aczkolwiek szerokie rozumienie polityki jest w peni uzasadnione, najczciej mwic o niej - ma si na myli jej zakres wszy, obejmujcy procesy zdobywania,
utrzymywania i tracenia wadzy na poziomie ma-krospoecznym.
Zaznaczy
naley,
sozologiczne
zainteresowania
wadz
na
poziomie
makrospoecznym nie ograniczaj si do mechanizmw jej uzyskiwania, sprawowania

i tracenia, a wic polityki w sensie cisym. Dla socjologw wadza to rwnie jeden z
wanych wymiarw zrnicowania spoecznego (zob. Zrnicowanie spoeczne i
ruchliwo spoeczna, s. 275). Istotne jest dla nich take pytanie o spoeczne rda
wadzy w poszczeglnych spoeczestwach, ktrymi moe by zarwno bogactwo,
jak presti, sprawno organizacyjna, wasno rodkw produkcji, a nawet przewa
ga liczebna.
Niezalenie od rozmaitych zainteresowa socjologii rnymi aspektami wadzy na
wszystkich poziomach ycia spoecznego, istnieje w jej obrbie subdyscyplina
okrelana jako socjologia polityki" lub socjologia stosunkw politycznych" o
obszarze zainteresowa bliskim obszarowi nauk politycznych. Pojawia si ona do
pno w socjologii, ktr charakteryzuje (zwaszcza charakteryzowaa u jej zarania)
koncentracja uwagi przede wszystkim na spoeczestwie jako swoistym, odrbnym
od pastwa tworze.
Nauki polityczne skupiaj uwag na makrospoecznym porzdku politycznym,
traktowanym jako zinstytucjonalizowany i sformalizowany system, za pomoc
ktrego pewne jednostki i grupy zdobywaj, utrzymuj i sprawuj wadz nad
innymi. Centralne miejsce w tym porzdku zajmuje pastwo. Zrnicowanie form
pastwa i sposobw jego dziaania koncentruje na sobie uwag nauk politycznych,
a take prawnych.
Polityk jako przedmiotem bada interesuje si te psychologia. Istnieje taka jej
cz, ktra - okrelajc si jako psychologia polityczna - zajmuje si
zachowaniami jednostek w obszarze polityki. W obrbie jej zainteresowa znajduj
si takie kwestie jak zwizki midzy cechami osobowoci a orientacjami
politycznymi, zachowania wyborcze, a take podejmowanie decyzji dotyczcych

polityki (Skaryska 1999: 8).
Rozdzia XVII. Sfera polityki
399
Prawomocno wadzy
Szerokie Weberowskie okrelenie wadzy jako zdolnoci wpywania na dziaania
innych bez pytania o ich zgod odnosi si moe do dwu zupenie rnych sytuacji.
Jednej,
kiedy
posuszestwo
zostaje
uzyskane
przez zastosowanie
rodkw
przymusu bd grob ich uycia, i drugiej, kiedy posuszestwo wynika z uznania

czyich
uprawnie
do
wydawania
polece
uznania
za
waciwe
podporzdkowywanie si im. W tym drugim przypadku mwimy o wadzy

prawomocnej.
Rozrnienie tych dwch rodzajw wadzy ma dugi rodowd w europejskiej myli
politycznej. Wadza oparta na przymusie nigdy nie stanowia teoretycznego
problemu, chocia bywaa i bywa niemaym problemem praktycznym tych, ktrzy jej
podlegaj, a niekiedy i tych, ktrzy j sprawuj. Uwaa si bowiem, e tego rodzaju
wadza jest mao stabilna. Ludzie s jej posuszni tylko w takiej mierze, w jakiej
zdolna
jest
to
posuszestwo
wymusi.
Kiedy
zdolno
ta
maleje,
sabnie
posuszestwo. Przykadem moe by Polska w latach osiemdziesitych XX wieku, w

ktrej bujnie rozwijay si rne zorganizowane formy oporu wobec wadzy, do
bezradnej
wobec
nich
mimo
tak
rozpaczliwej
prby
ich
stumienia
jak
wprowadzenie stanu wojennego.

Problemem s natomiast powody, dla ktrych ludzie uznaj czyje prawo do
sprawowania wadzy, a swoje posuszestwo uwaaj za rzecz oczywist. Pytanie o
te powody w jzyku politologii wspczesnej jest pytaniem o legitymizacj wadzy i
jej rda.
U podstaw rozmaitych, mniej lub bardziej rozbudowanych odpowiedzi jest
klasyczne rozrnienie trzech typw prawomocnego panowania Maxa Webera.
Wyrni on panowanie charyzmatyczne, tradycyjne i legalne, czyli racjonalne.
Panowanie
ktre
charyzmatyczne wynika ze szczeglnych cech osobistych przywdcy,
powoduj,
jego
zwierzchnictwo
jest
spontanicznie
uznawane
za
oczywiste. Ludzie id za nim, s mu posuszni i uznaj jego autorytet ze wzgldu

na jego walory. O takich osobach mwi si, e maj charyzm. Charyzmatyczne
przywdztwo szczeglnie widoczne jest w rnych ruchach religijnych, chocia
dostrzec te je mona w podwrkowych grupach koleeskich. Niektrzy
uwaaj,
jest
to
najbardziej
elementarna
najpierwotniejsza
forma
przywdztwa, wystpujca take wrd naszych zwierzcych przodkw i kuzynw

(Wilhoite 1991).
Panowanie
tradycyjne z kolei opiera si na zwyczaju i tradycji. Uznaje si dan
zwierzchno, poniewa w tej postaci istnieje od zawsze". Z panowaniem

tradycyjnym mamy najczciej do czynienia w monarchiach, w ktrych prawo
czonkw
danego
rodu
do
sprawowania
wadzy
niekwestionowalne. Naturalnie, u rde tradycyjnego
postrzegane
jest
jako
400
Cz pita. Instytucje
panowania moe by gwat i przemoc, ale upyw czasu, nadajc mu patyn,

uprawomocnia je.
Panowanie legalne z kolei opiera si na normach prawnych i kompetencji osb
sprawujcych wadz na mocy tych norm. Tego rodzaju wadza to wedle Webera
wadza biurokratyczna.
Wyrnione przez niego trzy typy prawomocnego panowania s oczywicie typami
idealnymi. W rzeczywistoci, zwaszcza w wiecie wspczesnym, wystpuj w
najrozmaitszych
poczeniach.
Premier
rozporzdzajcy
wadz
na
zasadzie
biurokratycznej moe by obdarzony osobist charyzm, a tradycyjne postacie

rzdw mog opiera si na konstytucji i procedurach biurokratycznych. Za
przykad powizania panowania charyzmatycznego, tradycyjnego i legalnego uwaa
si wadz papiesk za pontyfikatu Jana Pawa II.
2. Pastwo
Podobnie jak to jest w przypadku wadzy, u podstaw wspczesnych definicji pastwa
ley jego okrelenie dane przez Maxa Webera i uznawane za klasyczne. Powiada on,
e pastwo to instytucja, ktra ma wyczne prawo do posugiwania si si w
obrbie danego terytorium. Takie okrelenie pastwa wskazuje na jego cztery
cechy charakterystyczne. Po pierwsze, e jest aparatem sprawowania wadzy; po
drugie, e sprawuje j monopolistycznie; po trzecie, e jest to wadza prawomocna;
po czwarte, e jest organizacj opart na zasadzie terytorialnej, a nie rodowej, i
wizach krwi.
Inaczej okrela pastwo Karol Marks. Dla niego byo ono organem panowania
klasowego i klasowego ucisku.
Wbrew pozorom nie s to sprzeczne okrelenia pastwa. Kade z nich bowiem mwi
o innym jego aspekcie; definicja Weberowska o oglnych cechach organizacji
pastwowej odrniajcych j od innych organizacji, natomiast Marksowska o tym, w
czyim interesie wadza pastwowa jest sprawowana.
Marks zreszt nie by pierwszy, ktry w pastwie dostrzeg stranika przywilejw
spoecznych. Wiele wiekw wczeniej t rol pastwa zauway Platon. Stwierdzi,
e gdyby pan ze swymi niewolnikami znalaz si na pustyni, gdzie nie ma pastwa,
niezbyt dugo cieszyby si nie tylko posiadaniem niewolnikw, ale take wasnym
yciem.
Marksowska i Weberowska definicje pastwa cznie okrelaj obszar wspczesnych

zainteresowa politologicznych. Obejmuj one zarwno pytania o mechanizmy
dziaania pastwa, jak i o to, do kogo wadza w pastwie naley i w czyim
interesie jest sprawowana.
401
Obie te porednio wskazuj na jego historyczno. Pastwo zorganizowane na

zasadzie terytorialnej, z wyodrbnionymi organami wadzy publicznej, nie mogo
powsta
bez
nadwyek
produkcyjnych
niezbdnych
do
utrzymywania
wyspecjalizowanego aparatu wadzy. Wraz z nadwykami nastpowao rnicowanie

si spoeczestwa, a wraz z tym pojawiay si nowe konflikty wymagajce
rozwizywania. Wzmagao to potrzeb pastwa.
W dziejach ludzkoci w wyniku specyficznych procesw historycznych w rozmaitych
miejscach globu ziemskiego powstaway pastwa rnego typu, ktre przy caej
swej rnorodnoci odpowiaday oglnej Weberowskiej definicji pastwa.
Ksztatowanie si nowoczesnych pastw europejskich

Pocztki nowoczesnych pastw europejskich wi si z powstawaniem i rozwojem
kapitalizmu, najpierw handlowego, nastpnie przemysowego. Rozwj handlu
wymaga
ujednolicenia
opat
celnych
drogowych,
okresie
feudalnym
nakadanych dowolnie przez wadcw poszczeglnych prowinqi, a nawet dbr.

Przede wszystkim potrzebowa sieci bezpiecznych drg, na ktrych nie groziyby
napady
zbjcw
przejedajcych
samowolnych
przez
ich
panw
terytoria.
feudalnych,
Wszystko
to
rabujcych
moga
zapewni
kupcw
jedynie
odpowiednio silna i sprawna wadza centralna. Bogacce si i wzrastajce w si

mieszczastwo, stan trzeci", stao si zapleczem spoecznym ksztatujcych si
nowoczesnych pastw w Europie Zachodniej. Ich pocztkow postaci ustrojow
byy monarchie absolutne, z ktrymi wi si narodziny centralizacji pastwa i
pastwowej biurokracji oraz armii.
Ksztatowanie si scentralizowanego aparatu pastwowego napotykao wiele
oporw. Centralizacji sprzeciwiay si zgromadzenia lokalne, ktre traciy wadz na
rzecz centrum, rne orodki wadzy lokalnej zmuszane do jej oddania lub dzielenia
si ni, a take zwyky lud, dla ktrego centralizacja oznaczaa konieczno nowych
wiadcze na rzecz wyaniajcego si aparatu pastwowego: oddawania ludzi do
wojska i pacenia podatkw (Tilly 1998: 19).
W rezultacie tworzenie si mapy politycznej nowoczesnej Europy byo procesem
dugim i zawiym, na ktry skadao si zarwno wyrastanie i organizowanie pastw,
jak tracenie, a czasem nabywanie praw politycznych przez rne spoecznoci
regionalne. Liczba mniej lub bardziej niezalenych jednostek politycznych zmalaa w
Europie midzy rokiem 1500 a 1900 z okoo piciuset do dwudziestu kilku (Tilly
1998:19). Niemcy i Wochy zjednoczyy si i stay si jednolitymi pastwami
dopiero w drugiej poowie XIX wieku.
402
Cz pita. Instytucje
Ksztatujce si w Europie pastwa stopniowo przestaway by uwaane za osobist

wasno wadcy i zaczynay by postrzegane jako wasno ludu, co oznaczao kres
absolutyzmu. W osiemnastowiecznej myli politycznej pojawia si idea ludu jako
suwerena, najdobitniej wyraona przez Jana Jakuba Rousseau. Przy czym, tak jak i
we
wczeniejszej
myli
politycznej,
bycie
suwerenem
oznaczao
dla
niego
posiadanie wadzy ustanawiania praw. Innym istotnym dorobkiem myli tego okresu
bya sformuowana przez Monteskiusza (i do dzi uznawana za fundament
demokracji) zasada podziau wadzy na ustawodawcz, wykonawcz i sdownicz.
Uznanie ludu za suwerena prowadzio nieuniknienie do pytania o to, kto jest
ludem". Odpowied na nie miaa daleko idcy wpyw tak na przeobraenia
spoeczne, jak i na wykrelanie granic pastw. Wtedy bowiem, kiedy pastwo byo
uwaane za wasno rzdzcej dynastii, jego granice mogy by dowolnie
wyznaczane przez podboje, maestwa i przymierza dynastyczne. Jeli natomiast
suwerenem stawa si lud, musiaa to by jaka przestrzennie usytuowana
wsplnota historyczno-kulturowa. Takie te wsplnoty stay si z czasem podstaw
organizacyjn pastw. Jak pisze jeden z politologw, znaczenie suwerennoci ludu
polegao na tym, e uksztatowane kulturowo, etnicznie i historycznie wsplnoty
zyskay wymiar polityczny, ktrego przedtem nie miay. Ze wzgldu wic na
zrnicowanie tych wsplnot efektem uniwersalnej idei suwerennoci ludu bya
nacjonalistyczna partykularyzacja, ktra pocigna zasadnicze konsekwencje w
przestrzennej organizacji pastw" (Beetham 1995: 295). W ten sposb na europejskiej
scenie politycznej pojawiy si pastwa narodowe.
Pastwa narodowe we wspczesnym wiecie

Z chwil pojawienia si pastw narodowych stay si one podstawowymi
jednostkami
organizacyjnymi
adu
wiatowego.
Zapanowaa
zasada
penej
suwerennoci pastw na podlegych im terenach. Jako wyraz tej suwerennoci

traktowano samodzielno gospodarcz, militarn i kulturaln
pastwa, jej
gwarancj za widziano w jego samowystarczalnoci w tych trzech dziedzinach.

Oczywicie, tak samowystarczalno mogy uzyska jedynie odpowiednio due i
silne pastwa, co wielu zbiorowociom regionalnym uniemoliwiao posiadanie
wasnej pastwowoci.
W wiecie wspczesnym ograniczeniu ulegy wszystkie trzy rodzaje samodzielnoci i
samowystarczalnoci. Wspczesna bro jest tak technicznie wyrafinowana i
kosztowna, e prawie adne z dzisiejszych pastw nie jest w stanie samodzielnie

zapewni sobie rodkw obrony. W gospo-
403
darce rozpowszechniaj si midzynarodowe korporacje i kapita swobodnie

wdruje po wiecie w poszukiwaniu najkorzystniejszych miejsc dla inwestycji.
Elektroniczne rodki przekazu umoliwiaj nieograniczony przepyw informacji i
przekaz kultury.
Wspczenie ograniczaj samodzielno pastw narodowych w jej dotychczasowym
rozumieniu problemy, ktrych rozwizanie przekracza moliwoci pojedynczych
pastw narodowych, a nawet wicej, powstaje konieczno zewntrznej kontroli ich
dziaa i spraw wewntrznych. Przykadowo wymieni tu mona potrzeb walki z
midzynarodowym terroryzmem oraz kontroli przestrzeni kosmicznej, eksploatacji
mrz, zanieczyszczania biosfery.
Te wszystkie nowe zjawiska ograniczajce samodzielno pastw narodowych
powoduj, e o niepodlego mog ubiega si i ubiegaj wsplnoty etniczne,
jakie w czasach innej - tradycyjnej - suwerennoci nie mogy o tym marzy. Trjng
suwerennoci zakrela granice perspektyw bytu pastwowego. By uformowa si
w pastwo, musiay narody in spe legitymowa si realistyczn moliwoci
samodzielnego bytu, wspartego o samowystarczalno gospodarcz, militarn,
kulturaln. Dzi, gdy adne lub prawie adne pastwo mwi na serio o samowy
starczalnoci nie moe, nikt ju si niczym legitymowa nie musi" (Bauman 2000).
Rezultatem jest powstawanie coraz wikszej liczby maych i sabych pastw, a wraz
z nimi rodz si nowe problemy. Pastwa te s spragnione penej samodzielnoci
na
swoim
terytorium
samodzielnoci
zwizane
zarazem
z
niezdolne
silnymi
do jej
emocjami
utrzymania.
nacjonalistycznymi
Pragnienie
kae
im
przeciwstawia si wiatowej kontroli, a jednoczenie ich wewntrzna sabo

czyni je podatnymi na manipulacje i naciski ze strony midzynarodowego kapitau
eksterytorialnego.
Wszystko
to
prowadzi
do
pytania
przyszo
pastw
narodowych
globalizujcym si wiecie. Jakie bdzie ich miejsce i rola, jaki zakres ich
samodzielnoci i co zostanie uznane za jej niezbywaln cz. S to pytania
odnoszce si tak do caego wiata, jak i jednoczcej si Europy, ktrej
zjednoczony ksztat wci jest przedmiotem dyskusji i sporw.
3. Demokracja
Uznanie ludu za suwerena oprcz pytania, kto jest ludem, rodzio pytanie o sposb,
w jaki ma by realizowana jego suwerenno. Poszukiwanie odpowiedzi na nie

prowadzio tak do rozwoju teorii demokracji, jak i praktycznych prb wcielania jej w
ycie.
404
Cz pita. Instytucje
Wspczenie demokracja, jej postacie i problemy niemal bez reszty absorbuj uwag
politologw (Szczupaczyski 1998: 11). Zanikny niegdysiejsze zainteresowania
typologi i klasyfikacj ustrojw. Jeeli jaki typ ustroju poza demokracj przyciga
uwag, to jest nim autorytaryzm. Jednake i on jest rozpatrywany w cisym
powizaniu z demokracj
liberaln jako jej przeciwiestwo. Przez systemy
autorytarne rozumiane s bowiem takie systemy polityczne, w ktrych nie ma

podstawowych instytucji demokratycznych (Krasnodbski 1998).
Demokracja zaja centralne miejsce w polu uwagi, poniewa konkurencyjne wobec
niej ustroje, takie jak faszyzm i komunizm, z ktrymi niemao ludzi wizao nadzieje
na przezwycienie niedostatkw ustroju demokratycznego, skompromitoway si,
ukazujc swoje ponure oblicza. W przypadku komunizmu dodatkowo ujawni si
jego hamujcy wpyw na rozwj gospodarczy, skutkujcy uboeniem spoeczestw.
Jak powiada jeden ze wspczesnych politologw, w ostatnim pwieczu wiat sta
si wiadkiem niesychanych i bezprecedensowych zmian politycznych. Wszystkie inne
gwne formy ustrojowe odmienne od demokracji albo zniky, albo stay si
ekscentrycznymi nieco przeytkami, albo wycofay si do swych ostatnich twierdz"
(Dahl 2000: 7).
Liczebny wzrost w skali wiata krajw o ustroju demokratycznym w cigu XIX i XX
wieku nie by procesem harmonijnym. Mia trzy fale przedzielone okresami odwrotu
od demokracji. Pierwsza, duga fala demokratyzacji, to lata 1828-1926; druga,
krtka, lata 1943-1962; trzecia natomiast zacza si w 1974 roku (Huntington 1995).
Chocia poszczeglni politolodzy rni si w liczbowych ocenach procesw
demokratyzacji, zgodni s co do tego, e w wiecie wspczesnym ich zasig ulega
nieustannemu poszerzaniu, nawet jeli tu i wdzie pojawiaj si jakie ich
zakcenia.
W dziejach kultury europejskiej demokracja, rozumiana jako rzdy ludu, ma dugi
rodowd. Ustrj nazwany demokracj, od greckiego sowa demos - lud i kratos wadza, zaprowadzono po raz pierwszy w staroytnych Atenach. Tam te Perykles w
synnej mowie nad grobem Ateczykw polegych w wojnie ze Spart sformuowa
idee, ktre na stae zrosy si z wyobraeniem demokracji. S to: 1) udzia
wszystkich obywateli w rzdach pastwem, 2) rwno obywatelska, 3) wolno
jednostki, 4) aktywne uczestnictwo w yciu publicznym.
Bardzo podobnie wspczesny politolog okrela zasady, ktrych przestrzeganie jest
niezbdne, aby dane stowarzyszenie czy organizacja, niezalenie od ich rodzaju i
wielkoci, mogy by uznane za demokratyczne. S to: 1) rzeczywiste uczestnictwo,

2) rwne prawo gosu, 3) owiecone rozumienie, 4) nadzr nad podejmowanymi
zadaniami, 5) wczenie wszystkich dorosych (Dahl 2000: 39). Inny za stwierdza,
e obok wadzy drugim istotnym komponentem demokratycznej organizacji spoe-
405
czestwa powinna by kontrola. Kontrol lud powinien sprawowa nieustannie, co

wymaga zwikszonej aktywnoci obywateli, obiektywnoci prasy, niezalenej opinii
publicznej, istnienia organizacji kontrolujcych wadz w interesie etnicznych grup
mniejszociowych,
religijnych,
organizacji
konsumentw,
aktywnych
zwizkw
zawodowych, obrocw praw jednostkowych itd.". Demokracja na poziomie pastwa

wymaga
rwnie
rozwoju
mikrodemokracji,
mechanizmw
stosunkw
demokratycznych w zakadach pracy, organizacjach spoecznych, rodzinach (Ludwi

kowski 1998: 124).
Wraz z rozwojem nowoczesnych organizacji pastwowych wprowadzenie w nich
demokracji wymagao przezwycienia istotnej trudnoci. Przydatno ateskiego
wzoru bya ograniczona. Ateny byy maym miastem-pastwem i wszyscy obywatele
mogli mie rzeczywisty udzia w sprawowaniu w nim rzdw. Panowaa w nich
demokracja bezporednia. Przez wiele wiekw nie umiano wyobrazi sobie innej
postaci demokracji i uwaano, e tego rodzaju ustrj nadaje si wycznie dla
pastw niewielkich. Tak sdzono jeszcze w XVIII wieku, kiedy rodzia si idea
suwerennoci ludu oraz istotna dla pniejszego rozwoju demokracji idea podziau
wadz na ustawodawcz, wykonawcz i sdownicz.
Dopiero wiek XIX wynalaz form demokracji jako ustroju odpowiedniego dla duych
pastw. Bya ni demokracja przedstawicielska. Zrodzia si z poczenia tradycji
demokracji ateskiej z nowoytn ide suwerennoci ludu oraz parowiekowym
dowiadczeniem
europejskich
zgromadze
stanowych,
takich
jak
angielski
parlament, francuskie stany generalne, hiszpaskie cortezy, niemieckie landtagi czy

wreszcie
polski
sejm.
Ten
ostatni
bliski
nam
przykad
pokazuje,
jak
przedstawicielstwach stanowych wyksztacay si mechanizmy i procedury, ktre

mogy by nastpnie wykorzystane w konstrukcji organw przedstawicielskich prze
kraczajcych granice stanowe.
Prawa wyborcze, ktre w krajach europejskich z ksztatujcymi si ustrojami
demokratycznymi
naleay
pocztkowo
jedynie
do
nielicznych
mczyzn
odpowiednio wysokich dochodach, w cigu XIX i XX wieku ulegay stopniowemu

rozszerzaniu na coraz szersze krgi ludnoci. Przykadem moe by Wielka
Brytania, gdzie w 1831 roku prawa te miao 4 procent dorosej ludnoci w wieku
powyej dwudziestu lat, natomiast w roku 1931 - 97 procent.
Wspczesna definicja ustroju demokratycznego powiada, e jest to ustrj, gdzie
sprawujcy wadz odpowiedzialni s na forum publicznym przed obywatelami,
ktrzy
dziaaj
za
porednictwem
obieralnych
przedstawicieli,
wspzawodniczcych i wsppracujcych zarazem ze sob" (Schmitter, Lynn 1995:

29).
406
Cz pita. Instytucje
Warunkiem, uznania jakiego pastwa za demokratyczne jest istnienie w nim wielu

instytucji uwaanych obecnie za konieczny warunek demokracji. S to: 1) wybierani
przedstawiciele, 2) wolne, uczciwe i regularnie powtarzane wybory, 3) wolno
sowa, 4) rnorodne rda informacji, 5) wolno stowarzyszania si, 6)
inkluzywne obywatelstwo. To ostatnie oznacza, e aden dorosy czowiek stale
mieszkajcy w danym kraju i poddany jego prawom nie moe by pozbawiony
uprawnie, ktre maj inni i ktre s niezbdne do funkcjonowania wyej
wymienionych piciu instytucji politycznych" (Dahl 2000: 80-82).
Instytucje
uwaane
za
warunek
konieczny
demokracji
wyznaczaj
jedynie
najoglniejsze ramy ustroju demokratycznego. Mog by one wypeniane rozmaitymi

treciami, w tym elementami demokracji bezporedniej w postaci referendum.
Rozmaito ta znajduje odbicie w teoriach demokracji, z ktrych jedne za spraw
podstawow uwaaj formalne przestrzeganie procedur demokratycznych, inne za
rzeczywisty udzia obywateli w podejmowaniu decyzji politycznych (w literaturze
przedmiotu
wystpuj
pojcia
demokracji
proceduralnej
demokracji
partycypacyjnej).
Demokracj poredni charakteryzuje istnienie partii politycznych. Partie s to
grupy przybierajce posta mniej lub bardziej sformalizowanych organizacji, ktre
d do udziau we wadzy pastwowej i rywalizuj z innymi tego rodzaju grupami
o uzyskanie poparcia spoecznego dla realizacji tego denia. Partie porednicz
midzy wadz pastwow a obywatelami. Rni si zarwno programami, jak i
stopniem zorganizowania, a take tym, e wyraaj wartoci i interesy innych od
amw spoeczestwa. Tak jak i wszystkie inne organizacje formalne s zagroone
patologiami, zwaszcza przemieszczeniem celw" (zob. Patologie" organizacji
formalnych, s. 212). Ograniczeniem rozrostu patologii jest regularnie powtarzany test
wyborczy. Partia, ktra nie potrafi przekona wyborcw, e reprezentuje ich interesy
i realizuje uznawane przez nich wartoci, przegrywa wybory.
Podstawowym
zadaniem
partii
jest
nominowanie
kandydatw
do
cia
przedstawicielskich, ktre sprawuj wadz ustawodawcz. W poszczeglnych

pastwach wybory czonkw tych cia odbywaj si wedle rozmaitych ordynacji
wyborczych. Bywaj one wikszociowe (kada partia otrzymuje tyle miejsc w
parlamencie, w ilu okrgach jej kandydat otrzyma najwiksz liczb gosw),
proporcjonalne (kada partia otrzymuje liczb miejsc w parlamencie w proporcji do
liczby oddanych na ni gosw) bd s kombinacj obu.
W pastwach uznawanych za demokratyczne rne s nie tylko ordynacje wyborcze,

ale i partie, a co za tym idzie - systemy partyjne. Jak pisze jeden z politologw:
Najprawdopodobniej adne inne instytucje polityczne nie ksztatuj politycznego
krajobrazu kraju bardziej ni ordy-
407
nacja wyborcza i system partyjny. I adne nie s bardziej rnorodne" (Dahl 2000:
121).
Okrelenie
demokracji
jako
ustroju,
ktrym
lud
jest
suwerenem,
przy
jednoczesnym utosamianiu suwerennoci z posiadaniem wadzy ustawodawczej

pozostawia spraw otwart form i sposb sprawowania wadzy wykonawczej. W
jednych pastwach, ktrych ustroje speniaj warunki instytucjonalne demokracji,
najwyszym zwierzchnikiem wadzy wykonawczej, czyli rzdu, jest prezydent
wybierany w wyborach powszechnych, w innych premier powoywany przez
parlament i przed nim odpowiedzialny, natomiast prezydent peni wycznie rol
reprezentacyjn podobnie jak krl w istniejcych jeszcze w Europie monarchiach.
Pierwszy przypadek okrelany jest jako system prezydencki, drugi za -jako system
parlamentarny. S te (na przykad w Polsce) systemy mieszane: parlamentarnoprzezydenckie, w ktrych prezydent, penic rol reprezentacyjn, ma take pewne
uprawnienia wadcze.
Przyznanie ludowi wadzy suwerennej zostawia spraw otwart nie tylko sposb
sprawowania wadzy, ale i jej zakres. Nie okrela, jak daleko moe ona siga i gdzie
ma przebiega granica midzy tym, co prywatne, a tym, co publiczne, czyli do
jakiego stopnia pastwo ma prawo ingerowa w ycie prywatne obywateli.
Okrelenie tych granic jest przedmiotem debat i sporw zarwno na paszczynie
ideologicznej i teoretycznej, jak i praktycznej. Zasadnicze przedmioty dyskusji s
dwa:
demokracja
liberalizm
oraz
demokracja
i biurokracja. Dodatkow
paszczyzn sporu jest to, kto ma rzeczywisty wpyw na procesy decyzyjne w

pastwie demokratycznym i jak rol odgrywaj w nim elity oraz jaki zakres ich
wpywu daje si pogodzi z demokracj.
Demokracja i liberalizm
We wspczesnych pastwach uznawanych za demokratyczne demokrata, ktrej
korzenie
sigaj
staroytnoci,
liberalizm
bdcy
wynalazkiem
czasw
nowoytnych wystpuj we wzajemnym powizaniu. Zwizek ten jednake nie jest

ani konieczny, ani bezkonfliktowy. Wprawdzie podstawy doktrynalne zarwno
demokracji, jak i liberalizmu wywodz si z praw jednostki ludzkiej, ale nie ma
midzy nimi zgody, ktre z tych praw naley uzna za podstawowe. Dla demokracji
naczeln
wartoci
jest
rwno
rozumiana
jako
rwno
polityczna,
co
najwaniejszym czyni prawo kadej jednostki do udziau w sprawowaniu wadzy. Dla

liberalizmu naczeln wartoci jest wolno jednostki, ktrej jedyn granic jest
krzywda drugiego czowieka, co z kolei najwaniejszym czyni prawo
408
Cz pita. Instytucje
czowieka do wolnoci od zewntrznych ogranicze w jak najszerszej sferze ycia.

Pierwsi nowoytni teoretycy europejskiej demokracji cenili wolno, jednak,
rozumiejc j jako wolno polityczn, uwaali, e istot jej jest podleganie czonkw
spoeczestwa nie samowolnemu wadcy, ale prawu, w ktrego stanowieniu bior
udzia. Dla tych teoretykw ograniczanie swobd jednostek przez stanowione przez
nie prawo nie byo sprzeczne z tak rozumian wolnoci.
Demokracja i liberalizm odpowiadaj te na inne pytania odnoszce si do ustroju
pastwa; demokracja odpowiada na pytanie o to, kto ma sprawowa wadz i przy
uyciu jakich procedur, liberalizm - jakie funkcje ma spenia pastwo (Bobbio 1998:
60). Z liberalizmem, dla ktrego spraw zasadnicz jest maksymalnie szerokie
zakrelenie granic wolnoci jednostki, wie si koncepcja pastwa minimum" o
ograniczonej zarwno wadzy, jak i funkcjach, ktre powinny jak najmniej
wykracza poza zapewnianie bezpieczestwa tak wewntrz kraju, jak i na arenie
midzynarodowej.
Mimo e liberalizm domaga si maksymalnego ograniczenia wszelkiej wadzy, a z
demokracj wie si pogld, i jedyn granic dla wadzy rzdzcych jest wola
wikszoci, maj one istotny punkt styczny w postaci uznawania takiej samej
podstawy uprawnie wadczych. I demokracja, i liberalizm opowiadaj si za
pastwem prawa. Pastwo prawa za to pastwo, w ktrym wadza publiczna
poddana jest oglnym normom (prawu konstytucyjnemu) i moe by sprawowana w
obrbie, jaki wyznaczaj jej te prawa, przy zachowaniu prawa obywatela do
odwoania si do niezawisego sdziego, aby ten rozpozna i przeciwstawi si
naduyciom wadzy" (Bobbio 1998:11). Tak rozumiane pastwo prawa wywodzi si
zarwno z tradycji demokratycznych, jak i liberalnych.
Demokracj i liberalizm dzieli natomiast okrelenie szerokoci uprawnie wadczych,
a co za tym idzie - zakresu funkcji pastwa. Liberalizm jest za ich ograniczaniem,
demokracja nie tylko nie sprzeciwia si ich rozszerzaniu, ale niekiedy nawet go
wymaga. Szczeglnie wyranie wystpuje to w przypadku funkcji gospodarczej i
socjalnej pastwa.
Liberalizm zdecydowanie sprzeciwia si ingerencji pastwa w sfer gospodarki, w
ktrej,
jak
twierdzi,
niekontrolowana
powinny
gospodarka
rzdzi
rynkowa
jedynie
prawa
nieuniknienie
rynku.
prowadzi
Tymczasem
do
wzrostu
nierwnoci ekonomicznych, ktrych konsekwencj jest nierwny dostp do sfery

politycznej (Dahl 2000: 147), co podwaa podstawow zasad demokracji.
Denie
do
przeciwdziaania
upoledzeniu
ekonomicznemu
skutkujcemu
marginalizacj spoeczn prowadzi do rozbudowy funkcji socjalnej pastwa.

Rozbudowie tej sprzyjaj dodatkowo naciski parlamentarne
409
i pozaparlamentarne jednostek upoledzonych ekonomicznie. Demokracja zapewnia

im, tak jak i wszystkim innym obywatelom, prawo tworzenia rnego rodzaju
stowarzysze, w tym partii politycznych, reprezentujcych ich interesy na forum
parlamentu.
rezultacie
do
gwarantowanych
przez
demokracj
swobd
obywatelskich zostaj dopisywane prawa socjalne. Przy pewnym ich poziomie

demokracja staje si demokracj socjaln, a pastwo pastwem opiekuczym.
Wspczesne europejskie pastwa demokratyczne oscyluj midzy demokracj
liberaln a demokracj socjaln, pastwem minimum a rozbudowanym pastwem
opiekuczym, wci poszukujc zotego rodka midzy nimi. Zadanie trudne, gdy
umiejscowienie tego rodka stale si zmienia zalenie od stanu gospodarki danego
kraju i midzynarodowej koniunktury gospodarczej. Nadmierne przesunicie w
stron pastwa opiekuczego grozi zaduszeniem" gospodarki: zahamowaniem, a co
najmniej spowolnieniem tempa jej rozwoju. Skutkuje to, po pierwsze, zmniejszeniem
dochodw pastwa pochodzcych z podatkw i tym samym funduszy na cele
publiczne, co oznacza ograniczenie moliwoci realizacji celw socjalnych. Po
drugie, spadkiem liczby miejsc pracy i wzrostem bezrobocia, co wzmacnia naciski
na rozszerzenie funkcji socjalnych pastwa, chocia jego dochody malej. Z kolei
nadmierne przesunicie w stron pastwa liberalnego grozi pogbianiem si
nierwnoci spoecznych, ktre przekadaj si na sprzeczn z demokracj
nierwnoci w dostpie do sfery politycznej. Pogbianie to stwarza take
zagroenie wybuchem niezadowolenia spoecznego, a co najmniej grozi przegran w
wyborach aktualnie rzdzcych partii.
Przed kadym ze wspczesnych pastw demokratycznych stoi trudne zadanie
godzenia tego, co spoecznie suszne, z tym, co finansowo moliwe. Zadanie to jest
szczeglnie trudne w pastwach postkomunistycznych, ktre odziedziczyy po
komunizmie
zarwno
zacofan
gospodark,
jak
rozbudowany
systemem
zabezpiecze spoecznych.
Demokracja i biurokracja
adne pastwo nie moe istnie bez biurokratycznego aparatu administracji
publicznej, ktra jest narzdziem sprawowania wadzy wykonawczej i przeksztaca
oglne przepisy w konkretne decyzje dotyczce indywidualnych spraw (Peters
1999). Wspczenie widoczny jest ogromny rozrost biurokratycznego aparatu
pastwowego
mimo
niechci,
jaka
towarzyszy
temu
procesowi,
prb
przeciwdziaania mu. Jednym z przykadw tego rozrostu mog by Stany

Zjednoczone, w ktrych sto pidziesit lat temu rzd federalny liczy 5 tysicy
funkcjonariuszy, a w kocu XX wieku liczy ich 3 miliony.
410
Cz pita. Instytucje
Rozrost biurokracji ma wiele przyczyn. Podstawowa to ilociowy wzrost problemw

spoecznych i rozszerzenie zakresu dbr publicznych, za ktre odpowiedzialnoci
obarcza si pastwo. Za dobra publiczne, czyli takie, z ktrych korzystania nikt
nie moe by wykluczony, uwaana jest wspczenie nie tylko podstawowa
infrastruktura materialna kraju (drogi, zdrowe rodowisko etc), ale take
edukacja, opieka zdrowotna etc. Wspczesna rodzina jest dobrym przykadem
przejmowania przez pastwo wielu funkcji, ktre dawniej wypeniay zrzeszenia
innego rodzaju, a take wkraczania przez pastwo w celu ochrony praw jednostek
do sfery uznawanej dawniej za prywatn. W przypadku rodziny jest to ochrona praw
kobiet i dzieci (zob. Feminizm i ruchy kobiece, s. 357).
Bez
aparatu
biurokratycznego
nie
sposb
przeprowadzi
wyborw
do
cia
przedstawicielskich ani realizowa podstawowej dla demokracji zasady rwnoci

wobec prawa. Nie mona te wypenia funkcji opiekuczych pastwa. Cenne dla
liberalizmu swobody jednostki wymagaj gwaranci formalnych, ktrych nie jest w
stanie zapewni drogie ich sercom pastwo minimum.
B. Guy Peters w pracy powiconej administracji publicznej zwraca uwag, e to,
na co moe pozwoli sobie rzd dzisiaj, byoby nie do pomylenia przed pierwsz
wojn wiatow, przed latami wielkiego kryzysu gospodarczego, a nawet przed
okresem tak zwanej zimnej wojny. Realia kadego z tych wydarze czy procesw
historycznych cakowicie zmieniy nasze opinie o zadaniach pastwa i roli rzdw"
(Peters 1999: 65).
Podany zakres interwencji pastwa jest przedmiotem wielu sporw politycznych.
Omnipotencj pastwa prbuje si ogranicza przez delegowanie wadzy na nisze
szczeble samorzdowe i powierzanie orga-nizacjom pozarzdowym wykonywania
licznych zada.
Zdaniem
wielu,
jej
przeciwwag
moe
by
jedynie
rozwj
spoeczestwa
obywatelskiego, rozumianego jako wielo dobrowolnych stowarzysze na rnych

poziomach i w rnych obszarach ycia spoecznego. Stowarzysze, ktre d do
realizacji dbr publicznych za pomoc rodkw prywatnych. Spoeczestwo
obywatelskie jest przejawem poczucia odpowiedzialnoci jednostek za dobro wsplne
danej zbiorowoci wynikajcej ze wiadomoci, i jego realizacja jest korzystna dla
wszystkich jej czonkw. (Przykadem zapobieganie tragedii wsplnego pastwiska"
-zob. Wsppraca i wspdziaanie, s. 65). Wymaga take umiejtnoci wsppracy dla
urzeczywistnienia wsplnych celw bez ogldania si na pastwo i jego agendy
realizujce cele publiczne za pomoc rodkw publicznych.

Trudno polega na tym, e jak pokazuje dowiadczenie, wycofywanie si pastwa z
jednego rodzaju dziaalnoci skutkuje poszerzeniem innego ich rodzaju. I tak na
przykad prywatyzacja pewnych sektorw
411
gospodarki, zwaszcza tych, ktre zapewniaj obywatelom podstawowe usugi,

stwarza konieczno ich kontrolowania w celu ochrony interesw tyche obywateli.
Pouczajcy jest przykad Wielkiej Brytanii, w ktrej prywatyzacja British Telecom
spowodowaa powstanie Office of Telecomunication Regulation (Oftel), a prywatyzacja
British Gas - Office of Gas Regulation (Ofgas) (Peters 1999: 57).
Problem relacji midzy biurokracj i demokracj polega na tym, e demokracja nie
moe realizowa swoich celw bez organizacji biurokratycznych dziaajcych na
rnych poziomach i w rnych sferach ycia spoecznego, a jednoczenie organizacje
te chcc nie chcc stanowi jej zagroenie. Jednym z jego rde s waciwe biurokracji
patologie (zob. Patologie" organizacji formalnych, s. 212). Innym to, e tworzc
szczegowe przepisy, organizacje biurokratyczne mog przekroczy granice upraw
nie wadzy wykonawczej i przez tak zwane prawo powielaczowe przywaszcza
sobie uprawnienia wadzy ustawodawczej. Dotyczy to zwaszcza administracji
centralnej.
Wszystkie natomiast organizacje formalne, zwane biurokratami, maj wpisan w
siebie zasadnicz sprzeczno midzy zasadami swego funkcjonowania a zasadami
demokracji. Dostrzeg j Robert Michels (1876--1936) i nazwa elaznym prawem
oligarchii. Analizujc powstawanie i dziaanie partii politycznych, stwierdzi, e w
wielkich, zoonych spoeczestwach ludzie nie mog w pojedynk wyraa swoich
potrzeb i skutecznie broni wasnych interesw, wobec czego musz stowarzysza
si i tworzy organizacj. Jednake kiedy ju j utworz, okazuje si ona zazwyczaj
na tyle dua, e niemoliwe staje si nie tylko bezporednie uczestniczenie kadego
z czonkw w jej pracach, ale nawet ogarnicie caoci jej potrzeb. Koniecznoci
staje si stworzenie specjalistycznego, biurokratycznego aparatu wykonawczego i
powierzenie prawa podejmowania decyzji przywdcom. W rezultacie organizacja,
ktra powstaa w celu reprezentowania zrzeszonych w niej czonkw, pozbawia ich
moliwoci podejmowania decyzji. Z czasem wyniesieni na szczyt przywdcy ucz si
politycznej gry i manipulowania czonkami przez selekcj udostpnianych im
informacji, zwoywanie zebra w dogodnych dla siebie terminach i zgaszanie
wnioskw w momencie i w sposb zapewniajcy ich przyjcie. Poniewa przywdcy
decyduj o doborze personelu i awansach, mog stworzy popierajcy ich zespl.
Ostatecznie ich pierwszoplanow trosk staje si utrzymanie wasnej pozycji i
umocnienie wadzy, realizacja za celw, dla ktrych organizacja zostaa powoana,
schodzi na plan dalszy.
Wielkim pytaniem wspczesnoci jest pytanie o to, w jakiej mierze elazne prawo
oligarchii dziaa na poziomie pastw uznawanych za demokratyczne. Jest to pytanie
o dystrybucj wadzy w tyche pastwach i charakter ich politycznych elit.
412
Cz pita. Instytucje
Elity i demokracja
Potocznie przez elit rozumiane s osoby wyrniajce si szczeglnymi dokonaniami
w jakiej dziedzinie. Takich elit jest wiele w kadym spoeczestwie: kulturalna,
intelektualna, biznesowa etc. Jednake nie wszystkim z nich badacze elit powicaj
jednakow uwag. W centrum ich zainteresowa s elity polityczne. Skadaj si one
z osb, ktre - zajmujc wysokie pozycje w wielkich i wpywowych organizacjach,
zwaszcza partiach politycznych - mog w sposb stay i znaczcy oddziaywa na
ksztat decyzji politycznych.
Klasykami problematyki elit w socjologii s Vilfredo Pareto (1848--1923) i Gaetano
Mosca (1858-1941). Obaj za najwaniejszy podzia spoeczny uwaali podzia na
rzdzcych (elit) i rzdzonych (masy). Przy wszystkich rnicach, jakie wystpoway
midzy ich pogldami, obaj tak samo sceptycznie zapatrywali si na moliwo
realizacji
ustroju
demokratycznego,
ktrym
wszyscy
obywatele
mieliby
zapewniony rwny wpyw na decyzje polityczne.

Niezalenie od ich szczegowych pogldw, a take politycznych sympatii, ich
wspln zasug jest ukazanie problemu relacji midzy istnieniem elit politycznych a
demokracj. Sta si on jednym z centralnych problemw tak teorii elit, jak i teorii
demokraq'i (Wasilewski 1995: 185).
Zwrcenie uwagi na elity spowodowao, e demokraq zaczto pojmowa midzy
innymi jako metod wyboru elity wadzy (Widmaier 1995), rol za obywateli jako
odrzucanie lub aprobowanie w kolejnych wyborach przywdcw politycznych, czyli
elit, ktre prowadz ze sob konkurencyjn walk o gosy wyborcw. Tak pojmowana
demokracja jest zinstytucjonalizowan walk elit politycznych o uzyskanie od
obywateli mandatu na sprawowanie wadzy (Wasilewski 1995: 187).
W teoriach elit s dwa naczelne pytania dotyczce ich relacji z demokracj.
Jedno
jest pytaniem o to, czy na decyzje polityczne ma wpyw wiele elit
reprezentujcych interesy rnych odamw spoecznych, czy te wszystkie one

tworz razem jedn elit wadzy. Czy wic w danym spoeczestwie istnieje
zaprzeczajcy demokracji monopol wadzy, czy te go nie ma? Kwestia ta jest
uwaana za rozstrzygaln empirycznie (Wasilewski 1995: 188).
Drugie
pytanie jest pytaniem o to, w jakich warunkach istnienie elit nie zagraa
demokracji, a nawet j utwierdza. Za podstawowy warunek uwaane jest

poszanowanie przez elity demokratycznych regu gry i uznawanie przez nie wartoci
demokratycznych instytucji. Jak pisz badacze tej problematyki, demokratyczna

stabilno wymaga, aby elity postrzegay polityk raczej jako przetarg ni wojn,
a jej wynik jako warto
413
dodan a nie sum zerow" (Burton, Gunther, Higley 1995: 16). Inni za
stwierdzaj, e stabilno ustroju demokratycznego zaley od odpowiedzialnoci i
profesjonalizmu elit (Higley, Pakulski 1999:119).
Uwag badaczy elit przycigaj te takie kwestie, jak kontakty midzy elitami a
gwnymi siami spoecznymi, tempo i wzory zmiany elit oraz rola elit w
transformatach ustrojowych w porwnaniu z innymi zbiorowymi aktorami, takimi
jak masowe ruchy spoeczne czy klasy (niezalenie od ich rozumienia). Wszystkie
one s przedmiotem rozwaa i dyskusji politologw oraz socjologw tak w
odniesieniu do poszczeglnych spoeczestw, jak i na paszczynie oglnej teorii.
ROZDZIA XVIII
Sfera ekspresyjno-integracyjna
1. Edukacja 417
2. Kultura symboliczna spoeczestwa masowego 424
3. Religia 431
Czowiek, tak jak wszystkie istoty ywe, potrzebuje bezpiecznego schronienia,

ochrony przed zimnem, poywienia i moliwoci reprodukcji. Jednak potrzeby
czowieka nie ograniczaj si do tego, co jest niezbdnym warunkiem przetrwania
fizycznego. Odczuwa take potrzeb wyraania uczu oraz impulsw twrczych,
rwnie poczucia cznoci z innymi ludmi i uczestniczenia we wsplnocie. S to
waciwe ludziom potrzeby, ktre okrela si mianem ekspresyjno-integracyjnych.
Z potrzeb tych wyrasta kultura symboliczna (zob. Kultura symboliczna, s. 87), a ich
zaspokajaniu suy wiele instytucji zwizanych zarwno z jej sfer, jak i sfer owiaty
oraz religii.
Sposoby zaspokajania tych potrzeb ksztatuj si wspczenie w warunkach
spoeczestwa przemysowego, ktre jest spoeczestwem masowym, to jest
takim, o ktrego obliczu decyduj nie elity, ale masy.
W
charakterystykach
spoeczestwa
przemysowego
jako
spoeczestwa
masowego wskazuje si na nastpujce jego cechy:

upowszechnienie
owiaty, w rezultacie czego umiejtno czytania i pisania
przestaje mie charakter elitarny;

pojawienie
si kategorii czasu wolnego; kiedy gwnym rdem utrzymania
staje si praca zarobkowa poza domem w rnego rodzaju przedsibiorstwach,

doba zaczyna dzieli si na czas pracy i czas, ktrym kady moe dowolnie
rozporzdza;
indywidualizacja
i atomizacja spoeczna, ktrej konsekwencj jest kurczenie
si sfery stosunkw osobowych (zob. Grupa pierwotna, s. 194);

rozwj
rodkw technicznych, ktre umoliwiaj jednoczesne docieranie
informacji do coraz wikszej liczby ludzi.
1. Edukacja
W europejskich spoeczestwach przedprzemysowych umiejtno czytania i pisania
miaa charakter elitarny. Nauczanie byo domen duchowiestwa i odbywao si
bd w domach, bd w szkoach zakonnych. Gwnym przedmiotem w szkoach,
przynajmniej w Polsce, bya nauka aciny. Jej znajomo szlachta uwaaa za
niezbdn dla odrnienia si od posplstwa.
418
Cz pita. Instytucje
Wiedz i umiejtnoci praktyczne osigano przez obserwacj i naladownictwo.

Rodziny chopskie i mieszczaskie byy jednostkami produkcyjnymi: rolniczymi i
rzemielniczymi. Dzieci od najmodszych lat uczestniczyy w ich pracach i w ten
sposb zdobyway rne umiejtnoci praktyczne i zawodowe. Nauka zawodu poza
rodzin odbywaa si przez terminowanie u majstrw, co oznaczao przyczanie si
na pewien czas do ich gospodarstw domowych - rodzin. Ten sposb zdobywania
kwalifikacji zawodowych nie wymaga umiejtnoci czytania i pisania. Nie wymagaa
jej rwnie praca rkodzielnicza.
Spoeczestwo
produkcyjnymi
przemysowe
stay
si
przynioso
zasadnicz
wyspecjalizowane
zmian.
przedsibiorstwa,
Jednostkami
a
produkcja
maszynowa w coraz szerszym zakresie zastpowaa rkodzieo. Wymagaa ona ludzi

o
nowym
rodzaju
kwalifikacji,
co
stworzyo
konieczno
zmiany
sposobw
ksztacenia.
Na ziemiach polskich zaczy si one zmienia na pocztku XIX wieku. W
Ksistwie Warszawskim, a potem w Krlestwie Polskim podjto takie reformowanie
systemu szkolnictwa, aby uczyni je powszechnym i dronym, to znaczy aby aden
poziom nauczania nie zamyka drogi do edukacji na kolejnym poziomie, ale by do
niego wstpem. Zaczto te ka nacisk na nabywanie umiejtnoci praktycznych w
toku edukacji szkolnej.
Dodatkowym powodem wczesnego reformowania szkolnictwa byo pojawienie
si
Ksistwie
Warszawskim
zapotrzebowania
na
pracownikw
aparatu
administracyjnego. Powstay komisje egzaminacyjne, badajce przydatno do pracy

w urzdach i kwalifikacje do okrelonego stopnia subowego. Warunkiem
dopuszczenia
do
egzaminu
byo
przedstawienie
wiadectwa
ukoczenia
odpowiedniej szkoy.
Ten historyczny przykad uzmysawia oczekiwania wobec edukacji pojawiajce si
wraz ze spoeczestwem przemysowym. Jedne wynikaj z rozwoju technologii, ktry
sprawia, e obsuga coraz bardziej skomplikowanych urzdze technicznych
wymaga coraz szerszej wiedzy i wikszych umiejtnoci. Inne - z towarzyszcego
rozwojowi spoeczestwa przemysowego rozrostu organizacji biurokratycznych i
pastwowego aparatu administracyjnego. U podstaw nowoczesnych systemw
edukacyjnych ley wic rosnce zapotrzebowanie na coraz wyej wykwalifikowane
kadry dla produkcji, zarzdzania i administracji.
Przywoany przykad pozwala take dostrzec podstawowe cechy systemw
edukacyjnych nowoczesnych spoeczestw przemysowych. S one nastpujce:

Wszystkie szkoy tworz jeden system poddany kontroli pastwa. Wczone s
do niego take szkoy prywatne i wyznaniowe, ktre obowizane s realizowa te
same oglne zaoenia programowe okrelane przez odpowiednie ministerstwa.
Rozdzia XVIII. Sfera ekspresyjno-integracyjna

System
419
szkolny jest hierarchiczny. Ma trzy zasadnicze poziomy: podstawowy,
redni i wyszy, ktre w poszczeglnych krajach bywaj obudowywane rnymi

formami porednimi.
System
szkolny, przynajmniej z zaoenia, ma by drony. Przy jego konstrukcji
widoczne s starania o likwidacj lepych uliczek", to jest takich szk, ktrych

ukoczenie nie otwiera drogi do nastpnego poziomu (w Polsce takimi szkoami
byy zasadnicze szkoy zawodowe, ktre obecnie ulegaj stopniowej likwidacji).
Cech nowoczesnych spoeczestw przemysowych jest take to, e ronie w
nich rola formalnych wiadectw i rnego rodzaju certyfikatw potwierdzajcych
uzyskane
wyksztacenie
(cech
pokaza
take
przytoczony
przykad
historyczny).
W kocu 1994 roku w siedmiu krajach (Kanada, Stany Zjednoczone, Holandia, Niemcy,
Polska i Szwajcaria przeprowadzono badania [alfabetyzmu funkcjonalnego - BS] na
reprezentatywnych dla tych krajw prbach mczyzn i kobiet w wieku 16-65 lat. Badani
otrzymali trzy rodzaje materiaw, w miar typowych, z ktrymi czowiek styka si
najczciej w yciu codziennym: teksty (na przykad artykuy z gazet, ogoszenia),
dokumenty (jak formularze, gwarancje, instrukcje obsugi) i materiay wymagajce
operacji ilociowych (rachunki, formularze bankowe, zeznania podatkowe). Do kadego z
materiaw doczone zostay zadania mierzce sposb rozumienia tekstu".
Uzyskane wyniki sytuowano na trzech piciostopniowych skalach, z ktrych kada
mierzya jeden rodzaj umiejtnoci (poziom I oznacza najmniejsze, poziom IV/V
najwiksze umiejtnoci).
W Polsce w porwnaniu z innymi krajami najwikszy by odsetek osb na poziomie
najniszym kadej skali i najmniejszy na poziomie najwyszym. Ujawni si take znaczny
dystans midzy Polsk a nastpnym w kolejnoci krajem na obu kracach skali.
Odpowiednie dane przedstawiaj si nastpujco (w procentach):
Polska
Kraj o najlepszych
wynikach
Kraj nastpny
w kolejnoci
Zadania tekstowe:
Poziom I
Poziom
IV/V
42,6
3,1
USA
niem.
20,7
8,9
Poziom I
45,4
Zadania z
dokumentami:
USA
23,7
Poziom
IV/V
5,8
Poziom I
Poziom
IV/V
(Biaecki
1996)
39,1
Szwajcaria
franc.
Zadania
ilociowe:
USA
21,0
5,8
niem.
19,0
Szwecja
7,5
Szwecja
32,4
16,0
Szwecja
6,2
Szwecja
35,5
Szwecja
6,6
Szwecja
35,8
420
Cz pita. Instytucje
W miar rozwoju tych spoeczestw nastpuje coraz szersze upowszechnianie

owiaty. Dziaania w tym kierunku podejmuj pastwa, ktre okrelaj minimalny
poziom wyksztacenia powszechnego i wymuszaj jego osiganie. W Polsce
posyanie dzieci do osiemnastego roku ycia do szkoy jest ustawowym obowizkiem
rodzicw. Jego zaniedbanie podlega formalnym sankcjom karnym.
W spoeczestwach przemysowych nastpuje take podnoszenie si poziomu
powszechnego wyksztacenia, a upowszechnianiu ulegaj coraz wysze jego poziomy.
Wyksztacenie rednie przestaje mie charakter elitarny i rosn odsetki ludzi
podejmujcych studia wysze.
Zmienia si take kryterium analfabetyzmu. Niegdy analfabetyzm oznacza
nieznajomo alfabetu, a tym samym brak umiejtnoci czytania i pisania. Obecnie
pojawio si pojcie alfabetyzmu funkcjonalnego". Analfabet jest czowiek, ktry
wprawdzie zna litery, umie czyta i pisa, ale nie rozumie czytanych tekstw i nie
potrafi korzysta z informacji przekazywanych za pomoc pisma (instrukcji obsugi
urzdze, objanie dotyczcych stosowania danych nawozw, zaywania lekarstw
etc.) (patrz: ramka na poprzedniej stronie).
Zadania szkoy
Podstawowym i najbardziej oczywistym zadaniem szk jest dostarczanie wiedzy,
zarwno wiedzy zawodowej przygotowujcej do funkcjonowania na rynku pracy, jak
i tej, ktra potrzebna jest do codziennego ycia we wspczesnych spoeczestwach
zbiurokratyzowanych. Trudno w nich y, nie umiejc nada telegramu, dokona
przekazu pienidzy, napisa podania i wypeni formularza, czynnoci wymaganych
przez rne urzdy w najrozmaitszych okolicznociach yciowych.
Jednake rola szkoy nie ogranicza si do dostarczania wiedzy. Szkoy s wanymi
agendami socjalizacji, a to, czego ucz, suy nie tylko nabywaniu rnych
umiejtnoci i sprawnoci intelektualnych, ale take integracji spoecznej.
W szkole, ktra jest miejscem socjalizacji wtrnej (zob. Socjalizacja wtrna, s.
153), dziecko uczy si y w zbiorowoci innej ni rodzina oparta na wizach krwi.
Rozpoczynajc nauk, trafia do grona rwienikw, z ktrych wielu widzi po raz
pierwszy w yciu. Uczy si nawizywa z nimi stosunki, a tym samym poznaje
zasady wspycia spoecznego. Szkoa jest te organizacj biurokratyczn, w
ktrej obowizuje przestrzeganie sformalizowanych regu i ujtych w regulaminach
nakazw, dziecko musi si nauczy stosowania do nich. Jednym sowem, w szkole
wchodzi w wiat zbiorowoci odmiennych od grup pierwotnych (zob. Grupa

pierwotna, s. 194), wrd ktrych upywao jego dotychczasowe ycie.
421
W toku nauki szkolnej jest take wczane do zbiorowoci spoza zakresu

dowiadczenia osobistego. Dowiaduje si, e jest czonkiem narodu i obywatelem
pastwa oraz uczy si zwizanych z tym rl (zob. Rola spoeczna, s. 144).
W warunkach powszechnego obowizku szkolnego i kontrolowanego przez
pastwo jednolitego systemu owiatowego wszystkie dzieci ucz si tego samego i
w taki sam sposb. Poznaj jednakowe wartoci, normy i wzory zachowa
spoecznych oraz reguy wspycia spoecznego. Ucz si, jak by patriotycznym
czonkiem narodu i dobrym obywatelem.
W toku nauki szkolnej ten dziaajcy integrujco przekaz jest najczciej
przekazem porednim. Zawiera si w tekstach literackich wczanych do lektur
szkolnych, w obrazach przeszoci Polski prezentowanych w podrcznikach historii, a
take w tekstach zada matematycznych i wicze gramatycznych. Przekaz
ksztatujcy spoeczn, narodow i obywatelsk wiadomo jest jednoczenie
narzdziem kontroli spoecznej (zob. Kontrola spoeczna i porzdek spoeczny, s.
159).
Zawarto ideologiczna podrcznikw szkolnych bywa czstym przedmiotem
zarwno analiz, jak dyskusji i sporw. Wyrazem doceniania wpywu
treci
przekazywanych przez upowszechniony system szkolny jest to, e przemianom

ustrojowym i spoecznym towarzysz zmiany w systemie owiatowym. Zmianie
ulegaj zarwno programy nauczania, jak i organizacja szkolnictwa.
Owiata w ukadzie nierwnoci spoecznych

Od
zarania
budowy
powszechnego
dronego
systemu
owiatowego
spoeczestwie przemysowym poczynaniom w tym zakresie przywieca wzr

spoeczestwa merytokratycznego. Takiego, w ktrym tylko uyteczno stanowi
midzy ludmi rno", zgodnie ze sformuowaniem Stanisawa Staszica, jednego z
organizatorw szkolnictwa w Ksistwie Warszawskim. Wierzono w moliwo
realizacji tego wzoru poprzez odpowiednio zbudowany system szkolnictwa, ktry
pozwoli pooy kres dziedziczeniu pozycji spoecznych i sprawi, e o miejscu
zajmowanym przez czowieka w spoeczestwie decydowa bd wycznie jego
zdolnoci osobiste i predyspozycje psychiczne, a take wysiek indywidualny.
Przekonanie to, jak rwnie fakt, e szkoa jako miejsce nabywania kwalifikacji
staa
si
gwnym
mechanizmem
rozmieszczania
jednostek
na
pozycjach
spoecznych, sprawiy, e procesy edukacyjne znalazy si w polu uwagi socjologw
zainteresowanych
problematyk
zrnicowania
spoecznego
ruchliwoci
spoecznej.
Ich badania i analizy wykazuj zudno wiary w osabianie przez szkoy
tendencji do dziedziczenia pozycji spoecznych w spoeczestwie
422
Cz pita. Instytucje
przemysowym. Ujawniaj istnienie w wielu krajach silnej zalenoci midzy

pochodzeniem spoecznym a dostpem do kolejnych szczebli owiatowych. Wykazuj,
e pochodzenie okrela szans przejcia z poziomu podstawowego na redni silniej
ni ze redniego na wyszy. Powoduje to, e bardzo wczenie dokonuj si
zasadnicze rozstrzygnicia co do pozycji spoecznej moliwej do osignicia dziki
wyksztaceniu. Zauwaono take, i w miar zmniejszania si selekcji na pierwszym
progu wskutek upowszechniania coraz wyszych poziomw owiaty wzmacnia si
selektywne znaczenie drugiego (Domaski 2000b).
W Polsce nierwno szans edukacyjnych pogbia si w latach dziewidziesitych XX wieku.
Nastpi wzrost wpywu pochodzenia spoecznego. Na obu szczeblach edukacyjnych zwikszyy
si szans edukacyjne dzieci specjalistw i kadry kierowniczej.
W roku 1987 ich szans przejcia na szczebel ponadpodstawowy byy czterokrotnie wiksze w
porwnaniu ze redni dla ogu ludnoci oraz prawie dwukrotnie wiksze w porwnaniu z
dziemi pracownikw umysowych.
W latach 1998-1999 stay si dziewiciokrotnie wiksze w porwnaniu ze redni dla ogu
ludnoci i siedmiokrotnie wiksze w porwnaniu z dziemi pracownikw umysowych.
W roku 1987 dzieci te miay trzykrotnie wiksze szans przejcia na szczebel wyszy w
porwnaniu ze redni dla ogu ludnoci i dwukrotnie wiksze w porwnaniu z dziemi
pracownikw umysowych. W latach 1998-1999 szans te stay si cztery i p raza wiksze w
porwnaniu ze redni dla ogu ludnoci i przeszo trzy i p raza wiksze w porwnaniu z
dziemi pracownikw umysowych (Domaski 2000b).
Przyczyn selekcjonujcego wpywu pochodzenia spoecznego na szans edukacyjne

szuka si zazwyczaj poza szko. Najczciej widzi sieje w kosztach edukacji, ktrym
nie mog sprosta rodziny biedniejsze, trudnociach dojazdu do oddalonych szk
wyszego poziomu oraz kulturowym upoledzeniu rodowiska dzieci, ktrych
rodzice maj niski poziom wyksztacenia i nie przejawiaj aspiracji edukacyjnych.
Takie diagnozy skaniaj do poszukiwania rodkw zaradczych w rozwoju
systemw stypendialnych oraz preferowaniu przy przyjmowaniu na studia dzieci
ze rodowisk uwaanych za upoledzone kulturowo. W PRL na przykad w
pewnym okresie przyznawano dodatkowe punkty dzieciom robotnikw i chopw.
Punkty te dodawano do punktw uzyskanych dziki ocenom na egzaminach
wstpnych na studia.
Rozpowszechnione jest przekonanie, e likwidacja barier utrudniajcych dostp
do szk kolejnych poziomw
umoliwi
rozmieszczanie
ludzi na pozycjach
spoecznych zgodnie z zasadami merytokratycznymi. Szkoy jako takie traktowane

s zazwyczaj jako instytucje wyrwnujce rnice pochodzeniowe. Potocznie wierzy
si, e sukces szkolny zaley wycznie od osobistych zdolnoci i zapau ucznia do
nauki.
423
Nie jest to prawda. Badacze zauwayli zrnicowanie osigni szkolnych dzieci

wywodzcych si z rnych rodowisk spoecznych, chocia nie ma powodu uwaa,
e rozkad zdolnoci jest rodowiskowo zrnicowany. Dostrzegli take mechanizmy
ocen i promowania, a nawet organizacji nauki w szkole, ktre dziaaj na rzecz
pogbiania rnic pochodzeniowych, a tym samym wzmacniania tendencji do
dziedziczenia pozycji spoecznych.
Odmienne traktowanie uczniw o rnym pochodzeniu spoecznym jest najczciej mimowolne i
niewiadome. Niekiedy siga bardzo daleko i wykracza poza samo rnicowanie oczekiwa i
stronniczo ocen. W polskich szkoach zauwaono pojawianie si podziaw na klasy grupujce
dzieci lepiej wyposaone w kapita kulturowy i uznane za zdolniejsze i klasy grupujce pozostae
dzieci. Niekiedy nie chce si (lub nie potrafi) zauway, e s to dyskryminujce podziay wedle
spoecznego pochodzenia. Dyrektorka jednego z warszawskich gimnazjw, ktrej zarzucano
wprowadzenie pochodzeniowego podziau na klasy, stwierdzia: Bzdura. Absolutnie nie mamy
adnej klasy skadajcej si z dzieci biznesmenw, urzdnikw i nauczycieli. Zapewniamy tylko
[wyrnienie - BS] dzieciom kontynuacj nauki jzyka obcego. Poziom zaawansowania decyduje
o podziale na klasy". Przyznaa nastpnie, e - jak pisze dziennikarka - moe tak by, i dzieci z
klas zaawansowanych jzykowo pochodz z bardziej elitarnych domw, gdzie rodzice wczeniej
zadbali o nauk i rozwj dziecka. Ale nigdy si nad tym nie zastanawiaam, to nie byo
kryterium" (Niezgoda 2001).
rodowiskowo zrnicowane s nie zdolnoci, ale kapita kulturowy, ktry dzieci

zdobywaj w toku socjalizaqi pierwotnej i z ktrym przychodz do szkoy. Odmienne
usytuowanie w spoeczestwie, a co za tym idzie - rne warunki yciowe
przedstawicieli poszczeglnych warstw powoduj, e odmiennie postrzegaj oni
wiat. Znajduje to odzwierciedlenie w sposobach wychowywania dzieci (zob.
Osobowo, s. 139) i procesach socjalizacji pierwotnej, w toku ktrej dziecko
zdobywa nie tylko wiedz o otaczajcym wiecie, ale take znajomo pewnych
strategii poznawczych oraz wzorw jzykowej organizacji i komunikowania, czyli
kodw jzykowych. Brytyjski uczony, Basil Bernstein, wyrni dwa takie podstawowe
kody: ograniczony i wypracowany. Rni si one dwojako: formalnymi cechami
uywanego
jzyka
(zasobem
sownictwa,
strukturami
skadniowymi)
oraz
wasnociami poznawczymi przekazywanymi za porednictwem jzyka (Bokszaski,

Piotrowski 1990; Ma-rody 1987). Dzieci z odmiennych rodowisk rni posugiwanie
si innymi kodami jzykowymi. Te, ktrych rodzice s lepiej wyksztaceni i usytuowani
wyej w hierarchii spoecznej, posuguj si kodem wypracowanym, te, ktre maj
sabo
wyksztaconych
rodzicw,
wykonujcych
prace
fizyczne
kodami
ograniczonymi. Wpywa to na oceny szkolne. Te pierwsze dzieci s lepiej oceniane i

uznawane
za
zdolniejsze,
te
drugie
uzyskuj
etykietki
gorszych
uczniw.
Uruchomiony zostaje mechanizm naznaczania z jego wszystkimi konsekwencjami (zob.
Dewiacja, s. 164) oraz
424
Cz pita. Instytucje
zaczyna dziaa tak zwany efekt Pigmaliona. Polega on na tym, e korzystny obraz
wasnej osoby pobudza zachowania potwierdzajce ten obraz w oczach innych.
Eksperymentalnie zostao wykazane, e dzieci, w stosunku do ktrych nauczyciele
maj korzystne oczekiwania, czyni wiksze postpy ni dzieci, w stosunku do
ktrych nauczyciele nie maj takich oczekiwa. Istotn rzecz jest to, e podstawa
tych oczekiwa moe nie by w ogle zwizana z faktycznymi uzdolnieniami uczniw"
(Somczyski 1991: 131-132).
2. Kultura symboliczna spoeczestwa masowego

Owiata i czas wolny stwarzaj szerok kategori odbiorcw kultury, ktrzy staj si
publicznoci.
Socjologicznie
rozumiana
publiczno
to
zbir
jednostek
rozproszonych w przestrzeni, nie znajcych si osobicie i nawet nie wiedzcych o

swoim istnieniu, ale poczonych jednoczesnym odbiorem tych samych przekazw.
W tym samym czasie dowiaduj si o ldowaniu czowieka na Ksiycu, mierci
Johna Lennona, sklonowaniu owcy Dolly i wielu innych wzbudzajcych emocje
faktach i zjawiskach. Wiedzc, e nie s jedynymi odbiorcami tych informacji,
czuj si czciami zbiorowoci, co pozwala im przezwycia poczucie osa
motnienia. Spoeczestwo masowe pod wzgldem psychospoecznym jednoczy w
znacznym stopniu oddziaywanie rodkw masowego przekazu.
Kultura masowa
W
spoeczestwie
rozporzdzajcych
masowym
wolnym
wraz
czasem
pojawieniem
odbiorcw
oraz
si
szerokiego
rodkw
krgu
technicznych
pozwalajcych na kierowanie do nich przekazw powstaje specyficzna posta

kultury symbolicznej - kultura masowa. Jej istotn cech jest dominacja trzeciego
ukadu przekazu kultury (zob. Kultura jako przedmiot zainteresowa socjologii, s. 89),
to jest takiego, w ktrym nie ma bezporedniego kontaktu midzy twrc a odbiorc.
Umasowienie kultury miao trzy etapy, ktre wyznacza rozwj techniki
dostarczajcej nowych rodkw przekazu. W pierwszym etapie rodkiem przekazu
pozwalajcym dociera do szerokiego krgu odbiorcw bya wysokonakadowa
prasa. W drugim - radio i telewizja. W trzecim -komputery osobiste i sie
internetowa.
Ksztat wspczesnej kultury masowej zaley z jednej strony od technicznych
moliwoci i ogranicze stwarzanych przez aktualnie dostpne rodki przekazu, z
drugiej za - od upodoba odbiorcw. Te ostatnie mog by, przynajmniej w

pewnym stopniu, poznawane. W odniesieniu
425
do prasy - przez wysoko nakadw poszczeglnych czasopism, w odniesieniu do

programw radiowych i telewizyjnych - przez badanie ich suchalnoci" i
ogldalnoci", w odniesieniu do przekazw interneto-wych - przez sprawdzanie
czstoci odwiedzania poszczeglnych stron.
Istot kultury masowej okrela sposb jej przekazu. Antonina Koskowska definiuje
j jako zjawiska intelektualnej, estetycznej i ludyczno-rekreacyjnej (czyli zabawoworozrywkowej) dziaalnoci ludzkiej, zwizane w szczeglnoci z oddziaywaniem tak
zwanych rodkw masowego komunikowania, a wic treci rozpowszechniane za
pomoc tych rodkw" (Koskowska 1964: 96).
Midzy
treciami
tak
rozumianej
kultury
masowej
elitarnej
kultury
symbolicznej, zwanej te kultur wyszego poziomu lub kultur wysok, nie sposb
wyznaczy wyranej granicy. Kultura masowa czsto korzysta z treci kultury
wysokiej i nadaje im posta odpowiadajc technicznym moliwociom rodkw
przekazu oraz umoliwiajc ich szeroki odbir.
Przemieszanie kultur symbolicznych rnego poziomu objawia si wielorako.
Dziea literackie staj si podstaw scenariuszy filmowych i seriali telewizyjnych.
Obrazy wielkich malarzy s reprodukowane, a ich reprodukcje ozdabiaj nie tylko
ciany mieszka, ale take wieczka bombonierek i kartki kalendarzy. Koncerty i
utwory muzyczne uznanych przez elit mistrzw s transmitowane przez stacje
radiowe i telewizyjne oraz nagrywane na kasety i pyty, a rozwijajca si technika
umoliwia coraz lepsz jako tych nagra. Wiersze poetw bdcych twrcami z
krgu kultury wyszego poziomu wykorzystywane s jako teksty piosenek, ktre
staj si przebojami.
Wykrelenie wyranej linii granicznej midzy kultur masow a kultur wysok
uniemoliwia rwnie to, e zakres tej ostatniej jest historycznie zmienny. Bywa, e
to, co w chwili swego powstania, a nawet przez wiele nastpnych lat, byo uwaane
za element kultury posplstwa, z czasem zostaje zaakceptowane jako cz kultury
wyszego poziomu. Dobrym przykadem jest jazz, uliczna muzyka Murzynw Nowego
Orleanu, ktra obecnie grywana jest w salach filharmonii.
Na podstawie kryterium sposobu przekazu i uzupeniajcego je kryterium
instytucjonalnego za kultur wysok uzna naley:
to,
co jest przekazywane przez bezporedni kontakt odbiorcy z twrc bd
odtwrc; koncert Pendereckiego grany w filharmonii naley do kultury

wyszego poziomu, ale ten sam koncert transmitowany przez stacj telewizyjn
zaliczymy do kultury masowej; innymi sowy, kultura wysoka to kultura

przekazywana w drugim ukadzie przekazu kultury;
to,
co za kultur wyszego poziomu zostaje uznane przez autorytety uwaane za
kompetentne i co jest upowszechniane przez instytucje o charakterze elitarnym;

s to utwory muzyczne wykonywane w filharmo-
426
Cz pita. Instytucje
niach; obrazy zawieszane na cianach muzew i galerii; powieci i wiersze wysoko

oceniane przez kompetentnych krytykw literackich i zamieszczane na amach
prestiowych czasopism.
Poza sposobem przekazu oraz kryterium instytucjonalnym od kultury elitarnej
rni kultur masow dominacja w niej treci o charakterze rozrywkowym oraz
silniejsza komercjalizacja.
Masowi
odbiorcy,
jakkolwiek
zrnicowani
pod
wzgldem
intelektualnych
moliwoci odbioru, w czasie wolnym od pracy pragn odpoczynku od monotonii

zaj zawodowych i zapomnienia o zwizanych z nimi stresach. Poszukuj wic
treci, ktrych odbir nie wymaga wysiku i pozwala oderwa si od codziennoci.
Jeli za chodzi o komercjalizacj, jest ona wynikiem tego, e w spoeczestwie
przemysowym, ktre jest spoeczestwem rynkowym, wszystko przybiera (a w
kadym razie moe przybra) posta towaru. Kultura wysoka jest w stanie,
przynajmniej do pewnego stopnia, unika utowarowienia. Twrcy mog stworzy
jakie dzieo wycznie dla zaspokojenia swojej potrzeby twrczej, bez zwracania
uwagi na moliwo jego sprzeday. Niektre utwory bd pewne dziaania,
zaliczane do kultury wyszego poziomu, mog nie poddawa si presji rynku, gdy
finansuje je pastwo lub inni mecenasi, ktrzy s zainteresowani ich spoeczn
bd prestiow, a bywa e i porednio reklamow wartoci, nie za bezporednio
handlow. Kultura masowa w znacznie mniejszym stopniu moe liczy na
mecenasw, ktrzy nie spodziewaj si bezporednich zyskw materialnych. Te za
moe przynie jedynie odbir masowy. Komercjalizacj jako cech kultury masowej
podkrela jedna z jej definicji, ktra powiada, e kultura masowa jest kultur
popularn, tworzon przez masow technik przemysow i sprzedawan dla zysku
masowej publicznoci konsumentw" (Strinati 1995: 22).
Kultura popularna
Kultura masowa od samego zarania bya przedmiotem ostrej krytyki. Powicane jej
prace czciej miay posta paszkwili ni neutralnych analiz. Wysuwano wobec niej
trzy rodzaje zarzutw: po pierwsze, e jest tandetna i miaka; po drugie, e
przeksztaca ludzi w biernych odbiorcw i niszczy tkwicy w nich potencja twrczy;
po trzecie, e ma szkodliwe oddziaywanie spoeczne.
Szkody te widziano dwojako i poniekd sprzecznie. Z jednej strony zarzucano jej,
e sprzyja panowaniu mas. Likwiduje bowiem rnorodno przez upowszechnianie
jednorodnych treci, zgodnych z prymitywnym i wulgarnym gustem tyche mas.

Zagraa
to
elitarnej
wyrafinowanej
konsekwencji - samym elitom.
kulturze
wyszego
poziomu,
Z drugiej strony
427
przeciwnie, w kulturze masowej widziano narzdzie
wy
korzystywane przez elity do manipulowania masami.

W rezultacie tej bardzo gwatownej i penej emocji krytyki termin kultura masowa"
nabra
zabarwienia
negatywnego.
Aby
uwolni
si
od
niego,
latach
szedziesitych XX wieku angielscy i amerykascy badacze zajmujcy si kultur

masowego spoeczestwa wprowadzili na jej okrelenie termin kultura popularna".
Nowy termin wiza si ze zmian spojrzenia.
Zwolennicy terminu kultura popularna" zaczli wskazywa, e w opisach kultury
okrelanej jako masowa" wida swoisty etnocentryzm" elit, wyraajcy si w
absolutyzacji norm ich wasnej kultury elitarnej. Powiadali dalej, e jeli relatywizm
kulturowy staje si elementem naszego wiatopogldu (zob. Relatywizm kulturowy,
s. 83) i kultur odmiennych od naszej nie uwaamy za gorsze, tylko za inne, taka
postawa nie moe obowizywa wycznie wobec kultur obcych ludw. Rwnie kul
tura mas musi by traktowana jako inna, nie za gorsza ni kultura elit.
Charakterystykom kultury masowej towarzyszy przekonanie, e jest to kultura
narzucana odbiorcom przez dnych zysku producentw, ktrzy karmi masy
trywialnymi treciami i pozbawiaj je moliwoci uczestnictwa w kulturze wyszego
poziomu. Zwolennicy okrelenia kultura popularna" odwracaj zaleno midzy
nadawcami a odbiorcami. O treciach i formie tego, co pojawia si w rodkach
masowego przekazu, decyduj nie nadawcy, ale gusty odbiorcw. Nadawanie
okrelonych programw zaley od ich ogldalnoci", na ktrej pomiar pozwalaj
wspczesne rodki techniczne. Wikszo spoeczna dostaje takie przekazy, jakich
pragnie, i jest to jej kultura, ktr nie ma powodu gardzi.
Jeden z badaczy wyrazi przekonanie, e nikt nie myli ju dzisiaj w
kategoriach kultury masowej [...] wiemy obecnie, jak docenia zarwno kultur
popularn, jak i kultur wysok" (Strinati 1995:29). Nie mia racji. Wci bowiem jest
niemao zwolennikw kategorii kultura masowa". Tyle tylko, e zaczto jej
przypisywa zabarwienie ideologiczne.
Kultura popularna w epoce spoeczestw ponowoczesnych
Opisy wspczesnej kultury popularnej, zarwno krytyczne, jak i przyjazne, s w
gruncie rzeczy opisami kultury niewielkiej liczby rozwinitych spoeczestw
przemysowych. Takich, w ktrych wysoki poziom rozwoju techniki i gospodarki oraz
towarzyszcy im wzrost dobrobytu spowodowa tak daleko idce zmiany, e stay si
spoeczestwami nowego rodzaju i zyskay nazw spoeczestw ponowoczesnych
(zob. Typy spoeczestw, s. 100). Najbardziej wyrazistym przykadem takiego

spoeczestwa s Stany Zjednoczone.
428
Cz pita. Instytucje
rozwaaniach
dotyczcych
kultury
popularnej
spoeczestwach
ponowoczesnych wystpuj cztery zasadnicze tematy:

1. Wpyw elektronicznych technik przekazu na dobr przekazywanych treci
i rodzaj wraliwoci odbiorcw. Wci unowoczeniane i coraz powszechniej
dostpne multimedialne rodki przekazu sprawiaj, e kultura popularna przestaje
by kultur sowa drukowanego i staje si kultur dwiku oraz obrazu. Ma to - jak
twierdz niektrzy - powane nastpstwa: Staa i intensywna obecno obrazu i
dwiku uwraliwia nasze mzgi na przekazy o charakterze emocjonalnym,
symbolicznym,
syntetycznym
jednoczenie
zmniejszya
si
oddziaywania
przekazw zwizanych z analitycznym, formalnym, racjonalnym i logicznym sposo

bem mylenia" (Olechnicki 1997: 86).
Inn konsekwencj nowych sposobw przekazu jest powoywanie do ycia
sztucznej, wirtualnej rzeczywistoci. Tworzy j odbiornik telewizyjny przekazujcy
obrazy, ktre wielu ludziom towarzysz od rana do wieczora. Tworzy komputer,
ktry dziki grom komputerowym umoliwia przeywanie najrozmaitszych przygd,
a dziki Internetowi pozwala kontaktowa si z ludmi yjcymi w najodleglejszych
miejscach wiata i nawizywa z nimi bliskie stosunki. Wielu ludziom rzeczywisto
wirtualna zaczyna przesania, a nawet zastpowa wiat realny.
Zajrzyjmy na wysz uczelni. Stanowiska komputerowe w bibliotece University of Illinois at
Chicago [...]; na wysokich stokach siedz studenci wszelkich kolorw skry i specjalnoci,
kilkunastu obcych sobie osobnikw, jeden obok drugiego, rami ssiada nieomale przeszkadza
w swobodnym poruszaniu si po klawiaturze. Cisza i absolutny brak wzajemnych relacji
osobowych, nikt nikogo nie zauwaa - wszyscy wpatrzeni w kolorowe monitory - jedni
przeszukuj zasoby bibliotek na caym wiecie, [...] inni przegldaj ostatni poczt
komputerow, jeszcze inni pieczoowicie co wystukuj, to umiechajc si, to marszczc brwi, to
znw parskajc ledwie tonowanym miechem. Ci ostatni [...] uczestnicz wanie w internetowej
wsplnocie chats, w wirtualnej grze w kluby mionikw tego i owego; maj ju staych
partnerw, z ktrymi wymieniaj si uwagami, wyznaj uczucia, umawiaj si na spotkania
-jutro o 12.30 w cyberprzestrzeni, a niekiedy na jak najbardziej realne. Zatopienie w wybranej
wsplnocie trwa do dugo, ale jako e liczba stanowisk w tym wiecie jest ograniczona,
wic trzeba poegna si z sieciowym partnerem, umwi na nastpn sesj, kolejn wymian
pogldw i ustpi miejsca cierpliwej kolejce chtnych. [...] Jedni odchodz nawet nie rzuciwszy
okiem ani na pozostajcych jeszcze w innym wiecie, ani na wieo przybyych w analogicznym
celu oddalenia si od samotnoci tu i teraz; ci drudzy zasiadaj przy wolnym blacie. Znw
jednostajny stukot klawiatury, umiechy i wirtualny raj" (Burszta, Kuligowski 1999: 81).
2. Utowarowienie kultury. Spoeczestwa ponowoczesne s spoeczestwami,

cieszcymi si obfitoci dbr, ktrych zasb przewysza samoistnie odczuwane
potrzeby. Dlatego te kontynuacja produkcji wymaga stworzenia nowych. Prowadzi
to do wzrostu roli strategii marketingowych i reklamowych.
429
Reklama staje si coraz bardziej natarczywa i wszechobecna. Jej specyficzny jzyk i

stylistyka zyskuj szerok popularno i s coraz powszechniej uywane do
wszelkiego perswazyjnego oddziaywania na masowego odbiorc. Miasta zapeniane
s billboardami, na ktrych mona znale nie tylko reklamy nowych kosmetykw
czy modeli telefonw komrkowych, ale take szczytne hasa oraz portrety
bohaterw narodowych (takie portrety, ktrym nie towarzyszyy adne podpisy,
pojawiy si na ulicach Warszawy w 2000 roku). Techniki marketingowe i
reklamowe zaczynaj by wykorzystywane w kampaniach wyborczych.
W multimediach o doborze treci decyduje przede wszystkim ich warto
handlowa; to, czy da si je korzystnie sprzeda bd samoistnie, bd jako to
reklam. Dla twrcw programw telewizyjnych najbardziej
istotna
jest ich
ogldalno.
Wszystko [...], jeli jest w stanie zwrci uwag klienta, moe sta si towarem - patologie,
ludzkie nieszczcia i tragedie, ale te wartoci duchowe czy ycie rodzinne i prywatno. Co
wicej - zaistnienie w przestrzeni publicznej pewnych wartoci, wzorw zachowa, problemw
spoecznych, nowych trendw intelektualnych czy artystycznych jest moliwe tylko po uprzednim
przeksztaceniu ich w towar albo w element strategii marketingowych nastawionych na ich
sprzeda (Krajewski 1997: 15).
3. Wzrost roli konsumpcji. Spoeczestwa ponowoczesne s spoeczestwami,

w ktrych ronie znaczenie konsumpcji. Jej rodzaj staje si jednym z istotnych
wyznacznikw pozycji spoecznej. Podziay spoeczne wedle stylw konsumpcji
krzyuj si z podziaami opartymi na innych kryteriach, ktre - jak twierdz
niektrzy - staj si coraz mniej istotne (zob. Zrnicowanie spoeczno-zawodowe,
s. 291).
Konsumpcja staje si te jedn z naczelnych wartoci. Wszechobecne reklamy
budz podanie coraz to nowych przedmiotw i przekonuj, e jeste tego
warta/y". Sprzedawcy stosuj rozmaite techniki manipulacyjne zachcajce, a po
prawdzie przymuszajce, do zakupw. Kupowanie staje si naogow czynnoci,
ktra zastpuje rozrywk, spotkania z przyjacimi dla wymiany myli, a do
pewnego stopnia take ycie rodzinne. Jednym ze sposobw wsplnego spdzania
czasu staj si niedzielne wyprawy do centrw handlowych.
Jedyn publiczn przestrzeni bardzo wielu okolic stay si centra handlowe. A w centrach
handlowych mona tylko kupowa lub marzy o kupowaniu. W centrum handlowym nie
znajdziesz normalnej restauracji. S tylko szybkie dania i stoliki przewanie porozstawiane na
rodku hali, eby komu nie przyszo do gowy siedzie tam i gada. Bo centra handlowe s
wityniami religii zakupw. Trzeba kupi danie - zwykle na jednorazowym talerzu - szybko je
zje i dalej kupowa. Taka restauracja to stacja paliw dla kupujcych maszyn napdzanych
pizz, hot-dogiem albo hamburgerem. Masz zatankowa i i do nastpnego sklepu. Nie
moesz traci czasu na prne gadanie" (Barber 1998).
430
4.
Cz pita. Instytucje
Globalizacja
kultury.
Elektroniczne
rodki
przekazu
umoliwiaj
upowszechnianie wzorw kulturowych spoeczestw ponowoczesnych w caym

wiecie. Rwnie w spoeczestwach o mniej rozwinitej gospodarce, niszym
poziomie
ycia
borykajcych
si
problemami,
ktrych
wiecie
ponowoczesnym zdono ju zapomnie. Zakres, w jakim wzory te s w nich

przyjmowane, w jaki sposb wpywaj na przeksztacanie si miejscowych kultur i
jakim przemianom same pod ich wpywem ulegaj, zaley od miejscowych warunkw.
Oczywist barier rozprzestrzeniania si tych wzorw s moliwoci materialne
poszczeglnych krajw. To, w jakiej mierze sta je na budowanie sieci nadajnikw i
przekanikw, a ich mieszkacw na zakup odbiornikw. Wraz z pokonywaniem tej
bariery poszerza si strumie przekazw napywajcych z caego wiata.
Globalizacja w sferze kultury uchodzi za bardziej zaawansowan ni w sferze
gospodarki. W przypadku kultury popularnej globalizacja w znacznej mierze oznacza
amerykanizacj. Jest tak co najmniej z dwu powodw. Po pierwsze, z racji swojej
potgi ekonomicznej Stany Zjednoczone maj wiksz ni inne kraje moliwo
szerokiego wykorzystywania najnowoczeniejszych rodkw przekazu, a tym samym
propagowania wasnej kultury popularnej. Po drugie, ogromna liczba odbiorcw w
tym
wielkim
kraju sprzyja
wynajdywaniu
form
przekazw
odpowiadajcych
zapotrzebowaniom i gustom masowego odbiorcy. Ich formuy s nastpnie wyko

rzystywane w innych krajach, wypeniane rodzimymi treciami i dostosowywane do
miejscowych warunkw.
W przypadku telewizji s to przykadowo programy typu Talk-show", Koa
fortuny" czy Milionerw", seriale komediowe zwane sitkomami" etc.
Dobrym przykadem jest take program Wielki Brat" wymylony na przeomie XX
i XXI wieku. Polega on na przekazywaniu obrazu zachowa kilkorga ludzi
odosobnionych w specjalnym pomieszczeniu i bez przerwy obserwowanych przez
kamer. Codziennie widzowie orzekaj, kto jest najmniej sympatyczny i powinien
by wyczony z grupy. Ten, kto dotrwa do koca, wygrywa due pienidze.
Program pojawi si nastpnie w innych krajach, w tym w Polsce. Obserwatorzy
tego zjawiska zauwayli, e w kadym z nich ludzie zachowywali si nieco inaczej, a
co ciekawsze, ich zachowania byy zgodne z narodowymi stereotypami.
Globalizacja kultury popularnej, w znacznym stopniu zamerykanizowanej, czsto
bywa postrzegana jako zagroenie rodzimej kultury poszczeglnych krajw, a co za
tym idzie - rwnie tosamoci narodowej. Zagroenie to odczuwane jest zwaszcza
krajach
uboszych,
ktrych
nie
sta
na
wasn
ofert
programow,
konkurencyjn wobec napywajcych z zewntrz przekazw. atwiej jest zakupi

obcy, amerykaski czy
431
latynoamerykaski serial, ni wyprodukowa wasny. Nie sta ich take na

promowanie wasnej kultury i uczynienie jej elementw skadnikami globalnej
mieszanki.
Na ile takie zagroenie jest realne, pozostaje spraw otwart. W pracach
dotyczcych kultury popularnej spoeczestw ponowoczesnych zwraca si bowiem
uwag
na
jej
wielkie
zrnicowanie.
Wspwystpowanie
rnych
stylw
przeplatanie si rozmaitych wtkw uwaane jest za jej charakterystyczn cech. W

odniesieniu do multimedialnych przekazw wskazuje si zarwno na ich jednolito,
jak i rnorodno. Prowadzi to do kwestionowania istnienia jednolitej widowni
masowej. Uwaa si, e jest ona podzielona na wiele grup widzw ogldajcych
inne programy, do nich adresowane. Wskazuje si take, e rwnolegle z ekspansj
standardowej
pop-kultury
nastpuje
odkrywanie
wartoci
lokalnych,
czego
przejawem jest pojawianie si w Internecie grup dyskutujcych w miejscowych

jzykach o swoich lokalnych problemach (Milczarek 1997: 35).
3. Religia
Sformuowanie oglnego i neutralnego wyznaniowo okrelenia religii napotyka wiele
trudnoci. Podstawow jest znaczne zrnicowanie wierze i praktyk, zasugujcych
na miano religijnych, ktre wystpuj w poszczeglnych kulturach. Utrudnieniem jest
take to, e jak pisze jeden z religioznawcw: Kategoria religii powstaa w
spoeczno-kulturowych
kontekstach
zdominowanych
przez
tradycj
judeochrzecijask. Powane trudnoci natury badawczej w socjologii religii

wynikaj ze stopnia, w ktrym nasz podstawowy aparat pojciowy wywodzi si z
doktryn religii chrzecijaskiej" (Robertson 1998: 161).
Z judeochrzecijask postaci religii zwizane s nastpujce wierzenia: istnieje
jedna istota najwysza - Bg; Bg jest stworzycielem wiata i wszystkiego, co yje;
to, co stworzy, jest przedmiotem Jego cigej uwagi; mier czowieka nie jest
kocem wszystkiego; los czowieka po mierci zaley od przestrzegania regu
zachowania okrelonych w doktrynie religijnej.
Jednake, jak wykazuj badania midzykulturowe, czne wystpowanie takich
wierze nie jest powszechne. Wiele religii nie uznaje istnienia istoty najwyszej, a
nawet istnienia bogw. Niektre nie mwi nic o pocztkach wiata i ycia. Inne
uwaaj, e bogowie interesuj si bardzo mao bd wcale ludmi i ich sprawami.
Niektre nic nie mwi o yciu po mierci, a wiele z nich nie uzalenia losu po
mierci od postpowania czowieka na ziemi.
Pewnym przezwycieniem tych trudnoci jest okrelenie religii sformuowane
przez mile'a Durkheima (1858-1917). Jego punktem wyjcia
432
Cz pita. Instytucje
byo stwierdzenie, e kade spoeczestwo dzieli wiat na czci wit i

wieck. Rzeczy wite to rzeczy chronione i izolowane przez zakazy; rzeczy
wieckie to rzeczy, do ktrych te zakazy si stosuj i ktre nie powinny si
styka z rzeczami witymi. Wierzenia religijne to wyobraenia wyraajce
natur rzeczy witych oraz bd ich wzajemne stosunki, bd stosunki z
rzeczami wieckimi. I wreszcie obrzdy to reguy postpowania, okrelajce
waciwe zachowanie si czowieka w stosunku do rzeczy witych. Gdy
pewna liczba rzeczy witych pozostaje ze sob w relacji zgodnoci i
zalenoci, tworzc pewnego rodzaju systemow jedno, ktra nie naley
jednak do adnego innego systemu tego rodzaju, wwczas zesp wierze i
odpowiadajcych im obrzdw tworzy religi" (Durkheim 1990: 35). Krtko
mwic, religi jest to, co wie si ze sfer sacrum. Podobnie klasyk socjologii
religii Joachim Wach (1898-1955) okrela religi jako dowiadczenie sacrum.
Inne pojemne okrelenie religii powiada, e jest to dziedzina poznania
opartego
na
rdach
nadprzyrodzonych
(wiara)
dziaania
ludzkiego
skierowanego ku rzeczywistoci transcendentnej" (Zdybicka 2000: 169).
Rnorodno religii
Religie rni si midzy sob trojako: 1) rodzajem obrzdw i praktyk
religijnych, 2) treci prawd wiary, 3) form organizacyjn zbiorowoci
religijnych.
1)Praktyki
religijne mog polega na modlitwie, medytacji lub wpadaniu w
trans.
2)Rozmaito
Zwyky
wierze mona sprowadzi do czterech podstawowych typw:
nadnaturalizm.
Wystpuje
powszechnie
najprostszych,
pierwotnych spoeczestwach. Wyznawcy nie uznaj istnienia bogw czy

ponadnaturalnych
duchw,
ale
przekonani
wpywie
si
ponadnaturalnych na sprawy ludzkie. Melanezyjczycy na przykad wierz w

mana", bezosobow si, ktra moe tkwi tak w osobach, jak i rzeczach.
Czowiek niekoniecznie musi j mie, ale moe j zdoby dziki okrelonym
rytuaom. Mana" moe by dobra lub za, sprawi, e strzaa trafia do
celu lub go omija. Pewne postacie nadnaruralizmu wystpuj i w naszym
spoeczestwie. Gracz w totolotka wierzy w szczliwe numery, wielu

wierzy, e uski wigilijnego karpia noszone w portmonetce zapewni po
mylno finansow, a czarny kot, ktry przebieg drog, spowoduje nie
szczcie w podry.
Animizm.
Wyznawcy wierz w istnienie duchw, ktre dziaaj w
wiecie. Duchy mog mieszka zarwno w ludziach, jak i w przedmio-
433
tach: rzekach, grach, wiatrach, deszczach. Maj emocje i uczucia. Pomagaj

ludziom lub szkodz bd te wykazuj obojtno wobec nich. Nie wymagaj czci
tak jak bogowie, ale naley si z nimi liczy i mona prbowa na nie wpywa za
pomoc magii lub odpowiednich rytuaw.
Teizm.
Jest to wiara w bogw. Wystpuje w postaci panteizmu (utosamiania
Boga z natur), politeizmu (wiary w wielu bogw) oraz monoteizmu (wiary w

jednego Boga). Wspczesne religie monoteistyczne (w kolejnoci ich powstania)
to judaizm, chrzecijastwo i islam.
Abstrakcyjne
ideay. Ten typ wierze wystpuje gwnie w Azji. W centrum
uwagi jest nie Bg i jego kult, ale sposb mylenia i zachowywania si

czowieka, ktrego zadaniem jest osignicie specjalnego stanu wiadomoci.
Najbardziej znanym systemem wierze tego typy jest buddyzm.
Wedle danych internetowych, w roku 2001 w populacji wiatowej odsetki niewyznajcych
adnej religii oraz wyznawcw poszczeglnych religii byy nastpujce
(w procentach):
Chrzecijastwo
33
Islam
22
Hinduizm
16
Bez religii
14
Buddyzm
6
Tradycyjna religia chiska 4
Pierwotna religia tubylcza 3
Inne
3
(http/www.adherents.com/Religions-By-Adherents.html)
3) Istniej trzy podstawowe formy organizacji zbiorowoci religijnych: Koci,

sekta i zwizek kultowy.
Koci. Jest sformalizowan organizacj religijn, ktra ma wiele cech
organizacji biurokratycznej, od ktrej rni j to, e podstawow rol legitymizacyjn
odgrywa w niej nie prawo, ale tradycja, chocia bardzo silnie sformalizowana. W
Kociele istnieje wyspecjalizowana kategoria funkcjonariuszy. Przynaleno do
Kocioa jest okrelana gwnie, chocia nie wycznie, przez urodzenie. Do Kocioa
moe przyczy si kady, kto tego chce, po spenieniu okrelonych rytualnych
warunkw.
Kocioy wystpuj w rnych postaciach. Wyrnia si trzy ich typy.
Koci episkopalny. Ma jednolit hierarchiczn organizacj. Duchowni s
powoywani na stanowiska przez zwierzchnikw i przed nimi odpowiadaj. Takim
Kocioem jest przede wszystkim Koci katolicki. Ponadto Koci anglikaski oraz
Cerkwie prawosawne.
Koci prezbiteriaski. Ma posta zblion do demokracji przedstawicielskiej.
Wadza jest w rkach regionalnej rady. Pochodzi ona z wybo-
434
Cz pita. Instytucje
ru i skada si z duchownych i wieckich czonkw rnych kongregacji. Rada ta

(konsystorz) wyznacza kapanw na okrelone stanowiska. W kadym lokalnym
Kociele znaczna cz wadzy spoczywa w rkach jego komitetu starszych".
Organizacja Kocioa prezbiteriaskiego w USA jest tu wzorem.
Koci kongregacyjny. Nie ma hierarchii wadzy panujcej nad wszystkimi jego
czciami. Kadym lokalnym Kocioem zarzdzaj jego wieccy czonkowie, ktrzy
powouj i odwouj swoich przewodnikw. Przykadem takiego Kocioa s Kocioy
baptystw i kwakrw.
Sekta. Sekty maj mniej sformalizowan organizacj ni Kocioy. Czsto
powstaj jako odam Kocioa w wyniku buntu przeciwko jego instytucjom lub
interpretacjom prawd wiary. Niektre z sekt maj krtki ywot, inne utrwalaj si i
nawet mog si przeksztaca w Kocioy tak na przykad byo z metodystami.
Czonkowie sekt wstpuj do nich w wyniku nawrcenia. Oczekuje si od nich
zaangaowania
dowodw
wiary.
sektach
bardzo
czsto
nie
ma
wyspecjalizowanego kleru, a w rytuaach nacisk pada na emocje, przeycie,

spontaniczno.
Maa
jest
nich
rola
tradycji
porwnaniu
rol
charyzmatycznych przywdcw.
Kult. Ma lun organizacje i jest otwarty dla kadego, kto chce w nim
uczestniczy. Jego charakter okrela przedmiot czci oraz rodzaj rytuaw.
Religia w spoeczestwach przemysowych krgu kultury europejskiej

W krgu kultury europejskiej dominuje chrzecijastwo, ktre w znacznej mierze
okrelio jej oblicze. Chrzecijastwo bardzo wczenie ulego podziaowi na cz
wschodni, ktrej centrum religijnym byo pocztkowo Bizancjum, i zachodni z
centrum w Rzymie. Spoeczestwa przemysowe narodziy si w krajach krgu
chrzecijastwa zachodniego. Zanim jednak pojawiy si na europejskiej scenie, w
chrzecijastwie zachodnim nastpi rozam, chronologicznie zbieny z zacztkami
kapitalizmu. Rozam ten w postaci Reformacji da pocztek rnym chrzecijaskim
Kocioom, ktre przestay uznawa zwierzchnictwo papiea. Zyskay one nazw
protestanckich, a cz chrzecijastwa dalej zwizana z Rzymem - rzymskiego
katolicyzmu. Jego wyznawcy stanowi 17 procent wiatowej populacji (Rocznik
Statystyczny 2000), natomiast w poszczeglnych krajach europejskich proporcje
wyznawcw rozmaitych wersji chrzecijastwa s rne (patrz: ramka na nastpnej
stronie).
Rozwojowi spoeczestw przemysowych towarzyszy wzrost roli pastwa i
rozbudowa centralnej administracji pastwowej. Coraz wicej dziedzin dziaalnoci
kociow (nauczanie, leczenie, opieka nad sierota-
435
W Polsce dominuje rzymski katolicyzm obrzdku aciskiego. Wedug Rocznika Sta

tystycznego 2000, jego wyznawcw w 1999 roku byo (w zaokrgleniu do 1 tysica) 34
603 tysice. Wyznawcw innych odamw katolicyzmu (greckokatolickiego, ormiaskiego,
bizantyjskiego) byo cznie 118 tysice, a wyznawcw rnych odmian starokatolicyzmu cznie 51 tysice.
Wyznawcw prawosawia byo 562 tysice, natomiast wyznawcw chrzecijastwa
protestanckiego i wywodzcego si z tradycji protestanckich cznie 158 tysice. Po
nadto w Polsce byo 12 tysicy wiadkw Jehowy, ktrzy w wiatowych statystykach
wystpuj jako chrzecijanie, natomiast w polskim Roczniku Statystycznym wczani s
do kategorii inne".
mi) przejmoway rnego rodzaju organizacje wieckie, a przede wszystkim

pastwo.
Zrnicowanie
wyznaniowe
obywateli
wymuszao
neutralno
wiatopogldow pastwa. Pastwo oddzielao si od Kociow i nabierao

charakteru
neutralnej
wiatopogldowo
organizacji
wieckiej.
Nastpowaa
sekularyzacja sfery publicznej.

Sekularyzacj t wspomagay przemiany kultury, ktre dokonyway si w miar
rozwoju spoeczestw przemysowych. Wartoci coraz powszechniej uznawan
stawaa si jednostka, jej wolno i autonomia. Umacniajce si przekonanie, e kady
czowiek ma prawo by sam sobie sterem, eglarzem, okrtem", prowadzio do
ideologicznych
buntw
przeciwko
rnego
rodzaju
autorytetom
(rwnie
kocielnym), ograniczajcym swobod jednostki. Saba rola religii w jej tradycyjnych

postaciach instytucjonalnych. Wraz z rozwojem naukowo-technicznym wiar w Boga
zacza zastpowa wiara w Rozum. Szerzy si pogld, e wiara w Boga jest zbiorem
przesdw wynikajcych z niewiedzy. Rodzio si przekonanie, e w miar wzrostu
wiedzy o wiecie dostarczanej przez rozwijajc si nauk wiara w Boga bdzie
saba i coraz mniej miejsca w yciu spoecznym bdzie zajmowa religia, ktra z
czasem zaniknie.
Przewidywania
nowoczesnych,
ustabilizowanych
te
a
i
nie
sprawdziy
zwaszcza
uznanych
si.
Wprawdzie
ponowoczesnych,
Kociow,
ale
nie
spoeczestwach
zmniejszyy
si
znaczy
to,
wpywy
zamkno
dowiadczenie sacrum" i wyeliminowane zostay dziaania ludzkie skierowane ku

rzeczywistoci transcendentnej".
W spoeczestwach nowoczesnych sacrum pojawia si poza Kocioami i czsto bez
zwizku z wiar w Boga. Przykadem jest sfera sacrum zwizana z narodem.
Obowizek czci wobec symboli narodowych, rytuay obchodw wit narodowych
maj charakter religijny (zob. Nard a nowoczesno, s. 246), tak jak religi
rozumia Durkheim. Podobnie religijnego charakteru dopatrzy si mona w
stosunku ludzi do przywdcw pastw totalitarnych i w rytuaach masowych zebra

i pochodw organizowanych w tych pastwach. Stalina i Hitlera otaczaa atmosfera
ubstwienia. O Stalinie piewano kantat skonstruowan na podobiestwo pieni
436
Cz pita. Instytucje
religijnych, a przemwienia Hitlera na masowych zgromadzeniach budziy emocje

podobne do tych, jakie wzbudzaj charyzmatyczni przywdcy religijni.
W czasach wspczesnych, zwaszcza w wysoko rozwinitych spoeczestwach
przemysowych okrelanych mianem ponowoczesnych, rodz si najrniejsze ruchy
religijne. Przybieraj posta sekt i kultw rozwijajcych si poza Kocioami. Czsto
cz w sobie elementy rnych tradycji religijnych: chrzecijastwa, hinduizmu,
buddyzmu. Popularno zyskuj ruchy Hare Kriszna (w Polsce w 1999 roku miay one
5043 wyznawcw; Rocznik Statystyczny 2000) czy Medytacji Transcendentalnej. Do
ruchw tych szerok fal napywa modzie rozczarowana efektami wiary w
postp
naukowo-techniczny,
zniechcona
do
skostniaych
struktur
wielkich
Kociow i poszukujca swojej wasnej drogi do sacrum" (Olechnicki 1997: 83).

Pozakocielna zindywidualizowana religijno bywa niekiedy nazywana religijnoci
niewidzialn, ukryt". Socjolodzy religii stwierdzaj: Dawny model kocielnie
(instytucjonalnie) okrelonej religijnoci przesta by modelem dominujcym, jest
wiarygodny dla mniejszoci ludzi wspczesnych w Europie Zachodniej. Poszerzaj
si ustawicznie rnorodne formy religijnoci pozakocielnej, a granice midzy tym,
co religijne, i tym, co niereligijne, sakralne i wieckie, staj si coraz mniej
przejrzyste" (Mariaski 2000: 134).
Religia jako przedmiot zainteresowania socjologii

Socjologia nie interesuje si prawd czy faszem religii, ale religi jako zjawiskiem
spoecznym i czci kultury symbolicznej danego spoeczestwa. Najczstszym
przedmiotem jej uwagi jest religia chrzecijaska w jej rnych odmianach. W polu
zainteresowa socjologii znajduj si funkcje religii w spoeczestwie, relacje midzy
religi a zmian spoeczn, wpyw wyznawanej religii na postawy i zachowania
jednostek oraz postacie religijnoci i jej natenie.
Psychospoeczne funkcje religii. Religia peni nastpujce psychospoeczne
funkcje:
Wizi
spoecznej. Umacnia spjno zbiorowoci. Jednoczy jej czonkw przez
obrzdy, ktrych wsplne przeywanie daje poczucie przynalenoci do

wsplnoty. Czynnikiem czcym jest take wsplny system wierze i uznawanie
tych samych, wywodzonych z nich wartoci.
Podpory
psychicznej.
Religia
jest
symbolizacj
zwizku
czowieka
ostatecznymi warunkami jego istnienia" (Bellah 1998: 224). Wyjania sens

wiata
cierpienia.
Wszystkie
przeomowe
momenty
ycia:
narodziny,
maestwo, mier, obudowane s rytuaami religijnymi. Dostarczaj one

wsparcia w chwilach cikich przey emocjonalnych.
437
Kontroli spoecznej. Religia wzmacnia podstawowe normy i wartoci danego

spoeczestwa przez wykazywanie ich boskiego pochodzenie i nadawanie im
pozaziemskich sankcji. Ta rola religii bya dawno zauwaana i doceniana przez
pisarzy
politycznych
(na
przykad
Machiavellego)
oraz
instrumentalnie
wykorzystywana przez wadcw, niezalenie od ich osobistego stosunku do wiary i

Kocioa.
Religia a zmiana spoeczna. Istniej dwa sprzeczne pogldy na relacje midzy
religi a zmian spoeczn. Kady z nich rozporzdza powanymi argumentami.
Zgodnie z jednym z nich, religia jest si konserwujc istniejcy stan rzeczy.
Midzy innymi dlatego, e - czynic spraw najwaniejsz zbawienie po mierci sprzyja lekcewaeniu spraw ziemskich, niezwiza-nych z drog do tego celu.
Ponadto, jak dowodzi historia, religia wielokro wspieraa wadz przeciwstawiajc
si emancypacyjnym deniom poddanych.
Zgodnie z drugim pogldem, religia jest jednym z czynnikw zmiany spoecznej.
Argumentem jest rola etyki protestanckiej w ksztatowaniu si kapitalizmu, na ktr
wskaza Max Weber w klasycznej rozprawie Etyka protestancka a duch kapitalizmu.
Innym argumentem jest wpyw religijnej idei ludzkiego braterstwa na ruch na rzecz
praw czowieka.
Religijno jako przedmiot bada. W ankietowych badaniach socjologicznych
regu jest uwzgldnianie w kwestionariuszach pytania o religijno, ktra jest
traktowana jako jedna ze zmiennych niezalenych. Badaczy interesuje, w jakiej
mierze pogldy bdce przedmiotem badania wi si bd to z rodzajem
wyznawanej religii (w krajach zrnicowanych wyznaniowo), bd ze stopniem
religijnoci (w krajach jednolitych wyznaniowo).
Ten ostatni przypadek jest przypadkiem Polski. W badaniach CBOS stopie
religijnoci mierzony jest bd za pomoc jednego pytania cznie o wiar i praktyki
religijne, bd dwch oddzielnych pyta o uczestnictwo w praktykach religijnych i o
intensywno wiary.
Religijno w Polsce mierzona za pomoc cznej skali CBOS w roku 1999
przedstawiaa si nastpujco (w procentach):
Wierzcy i praktykujcy
regularnie
Wierzcy i praktykujcy
nieregularnie
Wierzcy, ale niepraktykujcy
58
33
5
Niewierzcy, ale chodzcy do

kocioa
Niewierzcy i
niepraktykujcy
(Roguska, Wcirka 2000: 187).
1
3
Wtedy kiedy religijno stanowi autonomiczny przedmiot bada i nie jest tylko
jedn
ze
zmiennych
niezalenych,
uwzgldniane
jest
Ankietowani pytani s o: znajomo treci religii to jest do-
kilka
jej
wymiarw.
438
Cz pita. Instytucje
gmatw, przykaza kocielnych, znaczenia sakramentw; wiar w poszczeglne

dogmaty;
praktyki
religijne,
takie
jak
uczestnictwo
we
mszy
witej,
przystpowanie do komunii witej, przestrzeganie postw, a take o stosunek

do instytucji Kocioa rzymsko-katolickiego, uczestniczenie w yciu parafii, pogldy
na rol Kocioa, ocen dziaalnoci ksiy; wreszcie o moralno religijn, to jest
czy i jak z ich wiar i przynalenoci do Kocioa wi si ich oceny moralne
(Pawluczuk 2000: 293-294).
Historyczn zmienno form rodziny w Europie opisuje ksika Jean-Louisa
Flandrina, Historia rodziny (1998).
Rozprawa Giovanniego Sartoriego Teoria demokracji (1994) obok cytowanych w
niniejszej ksice prac Dahla i Bobbiego naley do najwaniejszych wspczesnych
dzie dotyczcych teorii demokracji. Robert Putnam w ksice Demokracja w
dziaaniu. Tradycje obywatelskie we wspczesnych Woszech (1995) przedstawia
wpyw kultury zbiorowoci na ksztatowanie si w nich spoeczestwa obywatelskiego
oraz sprawno mechanizmw demokracji. Ksika ta naley do klasyki literatury
politologicznej. Z kolei praca Marii Magoski Obywatel w procesie przemian (2001) mwi
o zmieniajcym si pojciu obywatel" w przeksztacajcym si wspczesnym
wiecie
integracji
europejskiej.
Procesom
demokratyzacji
krajach
post
komunistycznych Europy rodkowo-Wschodniej powicona jest praca Anny WolffPowskiej
Oswojona
Rewolucja.
Europa
rodkowo-Wschodnia
procesie
demokratyzacji (1998). Podobn problematyk w odniesieniu do Polski podejmuje

ksika Mirosawy Grabowskiej i Tadeusza Szawiela Budowanie demokracji. Podziay
spoeczne, partie polityczne i spoeczestwo obywatelskie w postkomunistycznej
Polsce (2001). W ksice tej znale mona skrtowe omwienie rnych koncepqi
demokracji. Spojrzenie na polityk z perspektywy socjologii humanistycznej
proponuje Cezary Trut-kowski w pracy Spoeczne reprezentacje polityki (2000). To
samo w odniesieniu do poziomu lokalnego czyni Grayna Woroniecka w ksice Dzia
anie polityczne. Prba socjologii interpretatywnej (2001). Z kolei prace opub
likowane pod red. Krystyny Skaryskiej w tomie Podstawy psychologii politycznej
prezentuj spojrzenie na wadz i polityk oczyma psychologw spoecznych (2002).
Krytyczn refleksj nad spoeczestwem masowym i jego kultur zapocztkowa
Jose Ortega y Gasset ksik Bunt mas wydan w 1930 roku (najnowsze polskie
wydanie 2002). Do klasyki prac o kulturze masowej nale powstae w latach
szedziesitych XX wieku prace Marshalla McLuhana, dostpne midzy innymi w
zbiorze Wybr tekstw (2001). O fascynacji twrcw fenomenem kultury masowej
wiadczy opublikowany w kocu lat pidziesitych przez Czesawa Miosza w jego
tumaczeniu
440
Cz pita.
Instytucje
i z jego wstpem wybr tekstw pierwszych teoretykw kultury masowej:
Kultura masowa (2002). Bezcenny zasb informacji o konsekwencjach rozwoju

technik audiowizualnych dla kultury zawiera antologia zaprojektowana i
zredagowana przez Maryl Hopfinger Nowe media w komunikacji spoecznej XX
wieku (2002).
Drugim obok Emile'a Durkheima klasykiem socjologii, ktry zajmowa si
socjologi religii, jest Max Weber. Przedmiotem jego zainteresowania bya
etyka gospodarcza religii wiatowych. Dotyczce jej prace zostay wydane w
Polsce w postaci trzech tomw Dzie zebranych z socjologii religii. Etyka
gospodarcza religii wiatowych, tom 1: Taoizm i konfucjanizm, tom 2: Hinduizm i
buddyzm, tom 3: Staroytny judaizm (2000). Osobno wydana jest jego
najbardziej
znana
praca
tego
zakresu
Etyka
protestancka
duch
kapitalizmu (1994). Problematyk socjologii religii podejmuje te jeden z

najwybitniejszych socjologw - teoretykw XX wieku, Niklas Luhmann, w
ksice Funkcja religii (1998). Miejsce religii w wiecie wspczesnym omawia
Janusz
Mariaski
ponowoczesnoci.
opracowaniu
Studium
Religia
socjologiczne
Koci
(1997).
Ten
midzy
sam
tradycj
problem
i
z
fenomenologicznego punktu widzenia rozpatruje Thomas Luckmann w pracy

Niewidzialna religia. Problem religii we wspczesnym wiecie (1991). O nowych
ruchach religijnych pisze Eileen Barker w ksice Nowe ruchy religijne (1997).
Informacji o religijnoci w Polsce, tak jak rysuje si ona w badaniach
empirycznych, dostarcza praca Ireny Borowik Procesy instytucjonalizacji i
prywatyzacji religii w powojennej Polsce (1997).
Aaronson Bernard S. (1971), Time, Time Stance and Existence, Studium
Generale", t. 23, fasc 3.
Abercrombie Nicholas, Hill Stephen, Turner Bryan S. (1994), The Penguin
Dictionary of Sociology, Penguin Books, London.
Altermatt Urs (1997), Powrt wojen etnicznych w Europie?, Znak", nr 3 (502).
Altermat Urs (1998), Sarajewo przestrzega, Etnonacjonalizm w Europie, tum.
Grzegorz Sowiski, Znak, Krakw.
Aronson Eliott (1976), Czowiek - istota spoeczna, tum. Jzef Radzicki, PWN,
Warszawa.
Bales Robert S. (1965), Ukad rl w grupach zadaniowych, tum. zbiorowe, w:
Stefan Nowak (red)., Metody bada socjologicznych, PWN, Warszawa.
Barber Benjamin R. (1998), W mackach Mc wiata. Rozmowa z Jackiem
akowskim, Gazeta Wyborcza", 14-15 marca.
Barker Eileen (1997), Nowe mchy religijne, tum. Tomasz Kunz, Nomos, Krakw.
Bauman
Zygmunt
(1966),
Kultura
spoeczestwo.
Preliminaria,
PWN,
Warszawa.
Bauman Zygmunt (1998), Zbdni, niechciani, odtrceni - czyli o biednych w
zamonym wiecie, Kultura i Spoeczestwo", nr 2.
Bauman Zygmunt (2000), Od plemion do narodw - i z powrotem, w: tene,
Ponowoczesno jako rdo cierpie, Sic!, Warszawa.
Baumgartner Mary P. (1984), Social Control from Below, w: Donald Black
(red.), Toward a General Theory of Social Control, t. 1, Academic Press, Inc.,
Orlando, San Diego, San Francisco, New York, London, Toronto, Montreal,
Sydney, Tokyo, Sao Paulo.
Beetham David (1995), Legitymizacja wadzy, tum. Jerzy Szczupaczyski, w:
Jerzy Szczupaczyski (red.), Wadza a spoeczestwo, Scholar, Warszawa.
Bellah Robert N. (1998), Ewolucja religijna, tum. Baej Kruppik, w: Wadysaw
Piwowarski (red.), Socjologia religii. Antologia tekstw, Nomos, Krakw.
Berger Peter L. (1995a), Rewolucja kapitalistyczna, tum. Zygmunt Simbierowicz,
Oficyna Naukowa, Warszawa.
Berger Peter L. (1995b), Zaproszenie do socjologii, tum. Janusz Stawiski, PWN,
Warszawa.
Berger Peter L., Luckmann Thomas (1983), Spoeczne tworzenie rzeczywistoci,
tum. Jzef Ninik, PIW, Warszawa.
Bernard Jessie (1973), The Sociology of Community, Scott, Foreman and
Company, Glenview, 111., London.
Bernstein Basil (1990), Odtwarzanie kultury, Andrzej Piotrowski (red.), tum.
Zbigniew Bokszaski, Andrzej Piotrowski, PIW, Warszawa.
Beskid Lidia, Jarosiska Maria, Milic-Czerniak Ra (1988), Robotnicy - potrzeby rzeczywisto.
Robotnicy
Spoecznych, Warszawa.
Polsce.
Raporty
bada,
Akademia
Nauk
442
Beskid Lidia, Zarzycka-Skrzypek Joanna (1993), Zachowania przystosowawcze

gospodarstw domowych, w: Lena Kolarska-Bobiska (red.), Ekonomiczny wymiar
ycia codziennego. Raport z badania 92, CBOS, Warszawa.
Biaecki Ireneusz (1996), Alfabetyzm funkcjonalny, Nowa Res Publica", nr 6 (93).
Bielicki
Tadeusz
(1995),
Struktura
rodziny
ludzkiej
perspektywie
antropologicznej, w: Rodzina - jej funkcje przystosowawcze i ochronne, Polska

Akademia Nauk, Warszawa.
Bielicki Tadeusz, Szklarska Alicja, Welon Zygmunt, Brajczewski Czesaw (1997),
Nierwnoci spoeczne w Polsce: antropologiczne badania poborowych w
trzydziestoleciu 1965-1995, Monografie Zakadu Antropologii Polskiej Akademii
Nauk, Wrocaw.
Bilton Tony, Bonnett Kevin, Jones Pip, Skinner David, Stanworth Michelle,
Webster Anthony (1997), Introductory Sociology, Macmillan, London.
Black Donald (1984), Social Control as a Dependent Variable, w: Donald Black
(red.), Tozuard a General Theory of Social Control, t.1, Academic Press, Inc.,
Orlando, San Diego, San Francisco, New York, London, Toronto, Montreal,
Sydney, Tokyo, Sao Paulo.
Black Donald (1990), Foreword, w: Allan V. Horowitz, The Logic of Social Control,
Plenum Press, New York, London.
Bobbio Norberto (1998), Liberalizm i demokracja, tum. Pawe Bravo, Znak,
Krakw.
Bojar Hanna (1997), Mniejszoci narodowe - nowe formy uczestnictwa w yciu III
Rzeczypospolitej, w: Henryk Domaski, Andrzej Rychard (red.), Elementy nowego
adu, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa.
Bokszaski Zbigniew (1989), Tosamo, interakcja, grupa. Tosamo jednostki
w perspektywie teorii socjologicznej, Uniwersytet dzki, d.
Bokszaski Zbigniew (1991), Kultura i jej rola w yciu czowieka, w: Zbigniew
Krawczyk, Witold Morawski (red), Socjologia. Problemy podstawowe, PWN,
Warszawa.
Bokszaski Zbigniew, Piotrowski Andrzej (1990), Wstp, w: Basil Bernstein,
Odtwarzanie kultury, Andrzej Piotrowski (red.), tum. Zbigniew Bokszaski,
Andrzej Piotrowski, PIW, Warszawa.
Borowik Irena (1997), Procesy instytucjonalizacji i prywatyzacji religii w
powojennej Polsce, Uniwersytet Jagielloski, Krakw.
Boski Pawe, Jarymowicz Maria, Malewska-Peyre Hanna (1992), Tosamo a

odmienno kulturowa, Instytut Psychologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa.
Bourdieu Pierre, Passeron Jean-Claude (1990), Reprodukcja. Elementy teorii
systemu nauczania, tum. Elbieta Neyman, PWN, Warszawa.
Brown Donald E. (1991), Human Unwersals, McGraw-Hill, New York.
Brubaker Rogers (1998), Nacjonalizm inaczej. Struktura narodowa i kwestie
narodowe w nowej Europie, tum. Jan uczuski, PWN, Warszawa, Krakw.
Buckley Walter (1958), Social Stratification and the Functional Theory of Social
Differentiation, American Sociological Review", nr 3.
Bujak Franciszek (1976), Przedmowa do: Limanowa, w: tene, Wybr pism,
Helena Ma-durowicz-Urbaska (red.), PWN, Warszawa.
Burnham James (1941), The Managerial Revolution, John Day Company, New
York; wyd. pol. (1958), Manaderska rewolucja, b. tum., Biblioteka Kultury, Pary.
Burszta Wojciech J. (1998), Antropologia kultury. Tematy, teorie, interpretacje,
Zysk i S-ka, Pozna.
Burszta Wojciech J., Kuligowski Waldemar (1999), Dlaczego kociotrup nie wstaje.
Ponowoczesne pejzae kultury, Sic!, Warszawa.
Burton Michael, Gunther Richard, Higley John (1995), Elity a rozwj demokracji,
tum.
Jerzy
Szczupaczyski,
w:
spoeczestwo, Scholar, Warszawa.
Jerzy
Szczupaczyski
(red.),
Wadza
443
Buss David M. (2001), Psychologia ewolucyjna, tum. Marek Orski, Gdaskie

Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask.
Carrithers Michael (1992), Dlaczego ludzie maj kultury, tum. Anna TanalskaDulba, PIW, Warszawa.
Chlebowczyk
Jzef
(1989),
kwestii
genezy
midzynarodowej
ochrony
mniejszoci po I wojnie wiatowej, w: Narody. Jak powstaway i jak wybijay si na

niepodlego? Profesorowi Tadeuszowi epkowskiemu w szedziesit rocznic
urodzin i czterdziestolecie pracy przyjaciele, koledzy, uczniowie, koordynator
zespou autorskiego Marcin Kula, PWN, Warszawa.
Chmielewski Piotr (1988), Kultura i ewolucja, PWN, Warszawa.
Chmielewski Piotr (1994), Nowa analiza instytucjonalna. Logika i podstawoiue
zasady, Studia Socjologiczne", nr 3-4.
Chmielewski Piotr (1995), Ludzie i instytucje. Z historii i teorii nowego
instytucjonalizmu, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa.
Clark Terry N., Lipset Seymour M. (1991), Are Social Classes Dying?,
International Sociology", nr 4.
Clark Terry N., Lipset Seymour M., Rempel Michael (1993), The Decline Political
Significance of Social Class, International Sociology", nr 3.
Coleman James S., Fararo Thomas J. (1992), Rational Choice Theory. Advocacy
and Critique, Sage Newbury Park.
Cooley Charles H. (1962), Social Organization. A Study of the Larger Mind,
Schocken Books Inc., New York.
Cooley Charles H. (1992), Ja spoeczna - 1. Znaczenie Ja", tum. Janusz Mucha,
w: Janusz Mucha, Cooley, Wiedza Powszechna, Warszawa.
Crozier
Michel
(1967),
Biurokracja.
Anatomia
zjawiska,
tum.
Stanisaw
Lypacewicz, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa.

Crozier Michel, Friedberg Erhard (1982), Czowiek i system. Ograniczenia
dziaania zbiorowego, tum. Krystyna Bolesta-Kukuka, Polskie Towarzystwo
Ekonomiczne, Warszawa.
Czapw Gabriela, Czapw Czesaw (1969), Psychodrama, PWN, Warszawa.
Czepulis-Rastenis Ryszarda (1973), Klassa umysowa". Inteligencja Krlestwa
Polskiego 1832-1862, Ksika i Wiedza, Warszawa.
Czyewski Marek (1984), Socjolog i ycie potoczne. Studium z etnometodologii i
wspczesnej socjologii interakcji, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Sociologica
8, d.
Czyewski Marek (1990), Recepcja socjologii interpretatywnej w Polsce. Uwagi
krytyczne, w: Anna Giza-Poleszczuk, Edmund Mokrzycki (red.), Teoria i praktyka
socjologii empirycznej, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, War
szawa.
Dahl Robert A. (2000), O demokracji, tum. Marcin Krl, Znak, Krakw.
Dahrendorf Ralph (1969), Class and Class Conflict in Industrial Society, Stanford
University Press, Stanford.
Delumeau Jean, Roche Daniel (1995) (red.), Historia ojcw i ojcostwa, Oficyna
Wydawnicza Volumen-Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa.
Dobrodzicka Grayna (1999), Ewolucja wartoci rodzinnych, w: Lidia Beskid
(red.), Zmiany w yciu Polakw w gospodarce rynkowej, Instytut Filozofii i
Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa.
Dobrowolski Kazimierz (1966), Chopska kultura tradycyjna, w: Studia nad
yciem spoecznym i kultur, Zakad Narodowy im. Ossoliskich, Wrocaw,
Warszawa, Krakw.
444
Domaski Henryk (1981), Presti zawodu i jego korelaty, w: Kazimierz M.

Somczyski,
Wodzimierz
Wesoowski
(red.),
Zrnicowanie
spoeczne
perspektywie porwnawczej, Ossolineum, Wrocaw.

Domaski Henryk (1985), Rola klasyfikacji zawodw w analizie struktury
spoecznej, Ossolineum, Wrocaw.
Domaski Henryk (1987), Segmentacja rynku pracy a struktura spoeczna,
Ossolineum, Wrocaw.
Domaski Henryk (1992), Zadowolony niewolnik. Studium o nierwnociach
midzy mczyznami i kobietami w Polsce, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej
Akademii Nauk, Warszawa.
Domaski Henryk (1994), Spoeczestwa klasy redniej, Instytut Filozofii i
Domaski Henryk (1997), Mobilno i hierarchie stratyfikacyjne, w: Henryk
Domaski, Andrzej Rychard, Elementy nowego adu, Instytut Filozofii i Socjologii
Polskiej Akademii Nauk, Warszawa.
Domaski Henryk (1998), Dwie transformacje w krajach Europy rodkowoWschodniej a ruchliwo spoeczna, w: Antoni Suek, Marek S. Szczepaski (red.),
lsk - Polska - Europa. Zmieniajce si spoeczestwo w perspektywie lokalnej i
globalnej. Xiga X Oglnopolskiego Zjazdu Socjologicznego, Wydawnictwo
Uniwersytetu lskiego, Katowice.
Domaski Henryk (1999a), Presti, FNP, Wrocaw.
Domaski Henryk (1999b), Zadowolony niewolnik idzie do pracy. Postawy wobec
aktywnoci zawodowej kobiet w 23 krajach, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej
Domaski
Henryk
(2000a),
Hierarchie
bariery
spoeczne
latach
dziewidziesitych, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa.

Domaski Henryk (2000b), Selekcja ze wzgldu na pochodzenie spoeczne do
szkoy redniej i na studia wysze, Nauka i Szkolnictwo Wysze", nr 2/16.
Domaski Henryk (2002a), Ubstwo w spoeczestwach postkomunistycznych,
Instytut Spraw Publicznych, Warszawa.
Domaski Henryk (2002b), Polska klasa rednia, Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocawskiego, Wrocaw.
Domaski Henryk, Mach Bogdan W., Somczyski Kazimierz M., Zaborowski Woj
ciech (1991), Zmiany struktury spoecznej a transformacja systemu polityczno-
ekonomicznego, w: Antoni Suek, Wodzimierz Wincawski (red.), Przeom i

wyzwanie. Pamitnik VIII Oglnopolskiego Zjazdu Socjologicznego, Toru 19-20
wrzenia 1990, Warszawa, Toru.
Drozdowski Rafa (1998), Kontrowersje wok klasy redniej w Polsce lat
dziewidziesitych, Kultura i Spoeczestwo", nr 1.
Drucker Peter F. (1999), Spoeczestwo pokapitalistyczne, tum. Grayna Kranas,
PWN, Warszawa.
Duch-Krzysztoszek Danuta (1998), Maestwo, seks, prokreacja, Instytut Filozofii
i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa.
Durkheim Emile (1990), Elementarne formy ycia religijnego, tum. Anna
Zadroyska, PWN, Warszawa.
Durkheim mile (1999), O podziale pracy spoecznej, tum. Krzysztof Wakar,
PWN, Warszawa.
Durkheim Emile (2000), Zasady metody socjologicznej, tum. Jerzy Szacki, PWN,
Warszawa.
445
Eberhardt Piotr (1996), Midzy Rosj a Niemcami. Przemiany narodowociowe w

Europie rodkowo-Wschodniej w XX w., PWN, Warszawa.
Eibl-Eibesfeldt
Iraneus
(1997),
Mio
nienawi.
Historia
naturalna
elementarnych sposobw zachowania si, tum. Anna Danuta Tauszyska, PIW,

Warszawa.
Encyklopedia socjologii (1998-2002), t. 1-4, Oficyna Naukowa, Warszawa.
Erikson Robert, Goldthorpe John H. (1992), Constant Flux, Clarendon Press,
Oxford.
Evans Judith (1995), Feminist Theory Today. An Introduction to Second-Wave
Feminism, Sage, London.
Eyerman Ron, Jamison Andrew (1991), Societal Movements: A Cognitive
Approach, Polity Press, Cambridge.
Fitoussi Jean Paul, Rosanvallon Pierre (2000), Czas nowych nierwnoci, tum.
Stefan Amsterdamski, Znak, Krakw.
Flandrin Jean-Louis (1998), Historia rodziny, tum. Agnieszka Kury, Oficyna
Wydawnicza Volumen, Warszawa.
Frankfort-Nachmias Chavy, Nachmias David (2001), Metody badawcze w naukach
spoecznych, tum. Elbieta Hornowska, Zysk i S-ka, Pozna.
Franklin Mark, Mackie Thomas, Valen Henry with Clive Bean i in. (1992),
Electoral Change: Responses to Evolving Social and Attitudinal Structures in
Western Countrics, Cambridge University Press, Cambridge.
Frieske Kazimierz W. (1990), Socjologia w dziaaniu. Nadzieje i rozczarowania,
Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Frieske Kazimierz (1991), Dewiacje spoeczne, w: Zbigniew Krawczyk, Witold
Morawski (red.), Socjologia. Problemy podstawowe, PWN, Warszawa.
Frieske Kazimierz W. (1999), Marginalno i procesy marginalizacji, Instytut
Pracy
Spraw
Socjalnych,
Instytut
Polityki
Spoecznej
Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa.
Frieske Kazimierz W. (2001), Socjologia prawa, Polskie Wydawnictwo Prawne
Juris, Warszawa, Pozna.
Frysztacki
Krzysztof
(1996),
Rozwj,
waciwoci
znaczenie
socjologii
stosowanej, w: Krzysztof Frysztacki (red.), Z zagadnie socjologii stosowanej,

Universitas, Krakw.
Fukuyama Francis (1997), Zaufanie. Kapita spoeczny a droga do dobrobytu,
tum. Anna i Leszek liwa, PWN, Warszawa, Wrocaw.

Fuszara Magorzata (1995), Kobiety w sdach rodzinnych, w: Anna Titkow,
Henryk Domaski (red.), Co to znaczy by kobiet w Polsce, Instytut Filozofii i
Fuszara Magorzata (1999), Puch cigle marny, Gazeta Wyborcza", 21 lipca.
Fuszara Magorzata (2000), Organizacje i inicjatywy kobiece po 1989 roku, w:
Wspczesny ruch kobiecy w Polsce. Seminarium. Warszawa, 4/5 marca 2000,
materiay konferencyjne, Orodek Informacji i rodowisk Kobiecych Oka".
Gardawski Juliusz (1996), Przyzwolenie ograniczone. Robotnicy wobec rynku i
demokracji, PWN, Warszawa.
Gellner Ernest (1991), Narody i nacjonalizm, tum. Teresa Howka, PIW,
Warszawa.
Giddens Anthony (1973), The Class Structure of the Advanced Societes,
Hutchinson, London.
Giddens Anthony (1998), Sociologia. Zwize, lecz krytyczne wprowadzenie, tum.
Joanna Gilewicz, Zysk i S-ka, Pozna.
Giddens Anthony, Turner Jonathan H. (1987), Introduction, w: Anthony Giddens,
Jonathan H. Turner (red.), Social Theory Today, Stanford University Press,
Stanford.
Gillis John R. (1996), A World of Their Own Making. Myth, Ritual, and the
Questfor Family Values, Harvard University Press, Cambridge, Mass.
446
Giza Anna (1991), ycie jako opowie. Analiza materiaw autobiograficznych w

perspektywie socjologii wiedzy, Ossolineum, Polska Akademia Nauk, Wrocaw,
Warszawa-Krakw.
Giza-Poleszczuk Anna (2000), Przestrze spoeczna, w: Anna Giza-Poleszczuk,
Mirosawa Marody, Andrzej Rychard, Strategie i system. Polacy w obliczu zmiany
systemowej, Instytut Filozofii i Soq'ologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa.
Giza-Poleszczuk Anna (2002), Zwizki partnerskie, maestwo i dzieci kulturowe zrnicowanie postaw, w: Aleksandra Jasiska-Kania, Mirosawa
Marody (red.), Polacy wrd Europejczykw. Wartoci spoeczestwa polskiego na
tle innych krajw europejskich, Scholar, Warszawa.
Gliski Piotr (1989), Z dowiadcze jakociowych bada stylu ycia, w: Antoni
Sulek, Krzysztof Nowak, Anna Wyka (red.), Poza granicami socjologii ankietowej,
Instytut
Socjologii
Uniwersytetu
Warszawskiego,
Polskie
Towarzystwo
Socjologiczne, Warszawa.
Goffman Erving (2000), Czowiek w teatrze ycia codziennego, tum. Helena
Datner-piewak, Pawe piewak, Wydawnictwo KR, Warszawa.
Golinowska Stanisawa (2001), Iluzja rwnych szans (wywiad), Tygodnik
Powszechny", nr 4.
Golinowska Stanisawa, Topiska Irena (2002), Pomoc spoeczna - zmiany i
warunki skutecznego dziaania, Case, Warszawa.
Gorlach Krzysztof (1995), Chopi, rolnicy, przedsibiorcy: kopotliwa" klasa w
Polsce postkomunistycznej, Uniwersytet Jagielloski, Krakw.
Gottlieb Beatrice (1993), The Family in the Western World from the Black Deah
to the Industrial Age, Oxford University Press, New York, Oxford.
Goward Nicole, Nationalism and the Contstruction of History, maszynopis,
rozdzia 6 pracy doktorskiej udostpnionej przez autork.
Grabowska Mirosawa, Szawiel Tadeusz (2001), Budowanie demokracji. Podziay
spoeczne, partie polityczne i spoeczestwo obywatelskie w postkomunistycznej
Polsce, PWN, Warszawa.
Halaby Charles, Weakliem David (1993), Ownership and Authority in the Earnings
Function, American Sociological Review", nr 1.
Halamska Maria (2000), Charakterystyka spoeczna polskich rolnikw, w: Xymena
Doliska (red.), Chop, rolnik, farmer? Przystpienie Polski do Unii Europejskiej
nadzieje i obawy polskiej wsi, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa.
Halman Loek (1999), European Images and Discourses on the Family. Exploring
Value Differences and Similarities in the Domain of Primary Relations in Eastern
and Western Europe, maszynopis.
Haas Elbieta (1987), Spoeczny kontekst znacze w teorii symbolicznego
interakcjonizmu, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin.
Haas Elbieta (1994), Perspektywy socjologii humanistycznej, w: Jan Turowski,
Socjologia. Wielkie struktury spoeczne, Towarzystwo Naukowe Katolickiego
Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin.
Hankiss Elemer (1986), Puapki spoeczne, tum. Tomasz Kulisiewicz, Wiedza
Powszechna, Warszawa.
Hammersley Martin, Atkinson Paul (2000), Metody badawcze w naukach
spoecznych, tum. Sawomir Dymczyk, Zysk i S-ka, Pozna.
Haralambos
Michael,
Holborn
Martin
Perspectiues, Collins Educational, Glasgow.
(1990),
Sociology.
Themes
and
447
Heritage John C. (1987), Ethnomethodology, w: Anthony Giddens, Jonathan H.

Turner (red.), Social Theory Today, Stanford University Press, Stanford.
Higley John, Pakulski Jan (1999), Elites in the Shidy of Consolidated Democracy,
w: Aleksandra Jasiska-Kania, Melvin L. Kohn, Kazimierz M. Slomczyski (red.),
Power and Social Structure. Essays in Honor of Wodzimierz Wesoowski,
Uniwersytet Warszawski, Warszawa.
Hilgard Ernest R. (1967), Wprowadzenie do psychologii, tum. Jzef Radzicki,
PWN, Warszawa.
Hinde Robert A. (1990), The Extent and Limitations of the Contributions of
Biology to Understanding Human Social Behaviour, Netherlands Journal of
Zoology", nr 40 (4).
Homans George C. (1961), Social Behavior. Its Elementary Forms, Harcourt
Brace, New York.
Hopfinger Maryla (2002), Nowe media w komunikacji spoecznej w XX wieku,
Horowitz Allan V. (1990), The Logic of Social Control, Plenum Press, New York,
London.
Huntington Samuel P. (1995), Trzecia fala demokratyzacji, tum. Andrzej
Dziurdzik, PWN, Warszawa.
Informacja o mniejszociach narodowych i etnicznych xv szkoach podstawowych,
gimnazjach i szkoach ponadgimnazjalnych (wg danych GUS), Ministerstwo
Edukacji Narodowej, Warszawa, 28 listopada 2000.
Inglehart Ronald (1990), Cidture Shift in Advanced Industrial Society, Princeton
University Press, Princeton.
Inkeles Alex (1984), Nowoczesno indywidualna - problemy i nieporozumienia,
tum. Hanna Mokrzycka, w: Joanna Kurczewska, Jerzy Szacki, (red.), Tradycja i
ncauoczesno, Czytelnik, Warszawa.
Inkeles Alex, Smith David N. (1984), W stron definicji czowieka nowoczesnego,
tum. Joanna Kurczewska, w: Joanna Kurczewska, Jerzy Szacki (red.), Tradycja i
nowoczesno, Czytelnik, Warszawa.
Jahoda Marie, Deutsch M., Cook S.W. (1965), Skale nominalne, porzdkowe,
interwaowe i ilorazowe, tum. Janina Frentzel, Piotr Graff, Stefan Nowak, w:
Stefan Nowak (red.), Metody bada socjologicznych. Wybr teksw, PWN,
Warszawa.
Jaowiecki Bogdan (1988), Spoeczne wytwarzanie przestrzeni, Ksika i Wiedza,

Warszawa.
Jaowiecki Bogdan (1989), Rozwj lokalny, Instytut Gospodarki Przestrzennej,
Wydzia
Geografii
Studiw
Regionalnych
Uniwersytetu
Warszawskiego,
Warszawa.
Jaowiecki Bogdan, Sowa Kazimierz Z. (1989), Przedmowa, w: Bogdan Jaowiecki,
Kazimierz Z. Sowa, Piotr Dudkiewicz (red.), Spoecznoci lokalne. Teraniejszo i
przyszo, Instytut Gospodarki Przestrzennej, Wydzia Geografii i Studiw
Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Jaowiecki
Bogdan,
Spoecznoci
Przestrzennej,
Sowa
lokalne.
Kazimierz
Teraniejszo
Wydzia
Geografii
Z.,
Dudkiewicz
Piotr
przyszo,
Instytut
Studiw
Regionalnych
(red.)
(1989),
Gospodarki
Uniwersytetu
Janusz Grzegorz, Bajda Piotr (2000), Prawa mniejszoci narodowych. Standardy
europejskie, Stowarzyszenie Wsplnota Polska", Warszawa.
Jarymowicz Maria, Szustrowa Teresa (1980), Poczucie wasnej tosamoci rda, funkcje regulacyjne, w: Janusz Reykowski (red.), Osobowo a spoeczne
zachowanie si ludzi, Ksika i Wiedza, Warszawa.
Jasiecki Krzysztof (2001), Elita prywatnego biznesu. Formowanie si nowych
aktorw transformacji w Polsce, Instytut Filozofii i Soqologii Polskiej Akademii
Nauk, Warszawa.
448
Jasiska-Kania Aleksandra (1991), Socjologiczna koncepcja osbowoci, w:

Zbigniew Krawczyk, Witold Morawski (red.), Socjologia. Problemy podstawowe,
PWN, Warszawa.
Jasiska-Kania Aleksandra (2000), Europejskie systemy wartoci a tosamo
narodowa
Polakw,
referat
wygoszony
na
XI
Oglnopolskim
Zjedzie
Socjologicznym, Rzeszw, maszynopis.

Jedlicki Jerzy (1997), Nacjonalizm, patriotyzm i inicjacja kulturowa, Znak", nr 3
(502).
Johnson Allan G. (2000), The Blackwell Dictionary of Sociology. A User's Guide to
Sociological Language, Blackwell, Oxford, Cambridge.
Kaleta Andrzej (1993), Socjologia wsi jako nauka, w: Wodzimierz Wincawski
(red.),
Studia
socjologii
wsi.
Dedykowane
profesorowi
Zbigniewowi
T.
Wierzbickiemu, Uniwersytet Mikoaja Kopernika, Toru.

Kamiski Antoni Z. (1976), Wadza a racjonalno. Studium z socjologii
wspczesnego kapitalizmu, PWN, Warszawa.
Kamiski Antoni Z. (1979), Problemy organizacji spoeczestwa globalnego, w:
Witold Morawski (red.), Kierowanie w spoeczestwie. Analiza socjologiczna,
PWN, Warszawa.
Kamiski Antoni Z. (1991), Instytucje i organizacje, w: Zbigniew Krawczyk, Witold
Morawski (red.), Socjologia. Problemy podstawowe, PWN, Warszawa.
Kamiski Antoni Z. (1998), Biurokracja, haso w: Encyklopedia socjologii, t. 1,
Kardiner Abram (1975), Osobowo podstawowa, tum. Bohdan Chwedeczuk, w:
Wodzimierz Derczyski, Aleksandra Jasiska-Kania, Jerzy Szacki (red.), Elementy
teorii socjologicznych. Materiay do dziejw wspczesnej socjologii zachodniej,
PWN, Warszawa.
Karpiski Jakub (1999), My, Europejczycy, Rzeczpospolita", 6-7 lutego.
Kempny Marian, Szmatka Jacek (1992), Wspczesne teorie wymiany. Zbir
tekstw, PWN, Warszawa.
Kersten Krystyna (1989), Polska - pastwo narodowe. Dylematy i rzeczywisto,
w: Narody. Jak powstaway i jak wybijay si na niepodlego? Profesorowi
Tadeuszowi epkowskiemu w szedziesit rocznic urodzin i czterdziestolecie
pracy przyjaciele, koledzy, uczniowie, koordynator zespou autorskiego Marcin
Kula, PWN, Warszawa.
Kizwalter Tomasz (1999), O nowoczesnoci narodu. Przypadek Polski, Semper,

Warszawa.
Kluckhohn Clyde May (1975), Badanie kultury, tum. Urszula Niklas, w:
PWN, Warszawa.
Koskowska Antonina (1964), Kultura masowa. Krytyka i obrona, PWN, Warszawa.
Kloskowska Antonina (1981), Socjologia kultury, PWN, Warszawa.
Koskowska Antonina (1991a), Kultura, w: Encyklopedia kultury polskiej XX
wieku. Pojcia i problemy wiedzy o kulturze, Wiedza o Kulturze, Wrocaw.
Koskowska Antonina (1991b), Kultura narodowa, w: Encyklopedia kultury
polskiej XX wieku. Pojcia i problemy wiedzy o kulturze, Wiedza o Kulturze,
Wrocaw.
Koskowska Antonina (red.) (1991c), Pojcia i problemy wiedzy o kulturze, seria
Encyklopedia kultury polskiej XX wieku", Ossolineum, Wrocaw.
Koskowska Antonina (1996), Kultury narodowe u korzeni, PWN, Warszawa.
Kohn Melvin L., Mach Bogdan (1986), Wprowadzenie, w: Melvin L. Kohn, Carmi
Schooler, Praca a osobowo. Studium wspzalenoci, tum. Bogdan Mach,
PWN, Warszawa.
Kofta
Mirosaw,
Jasiska-Kania
Aleksandra
(2001)
(red.),
Stereotypy
uprzedzenia. Uwarunkowania psychologiczne i kulturowe, Scholar, Warszawa.

Kohn
Melvin
L.,
Schooler
Carmi
(1986),
Praca
wspzalenoci, tum. Bogdan Mach, PWN, Warszawa.
osobowo.
Studium
449
Koakowski Leszek (1988), Gwne nurty marksizmu, Aneks, Londyn.

Konecki Krzysztof (2000), Studia z metodologii bada jakociowych. Teoria
ugruntowana, PWN, Warszawa.
Kopaliski Wadysaw (2000), Sownik wyrazw obcych i zwrotw obcojzycznych
z almanachem, Bertelsmann Media, Warszawa.
Koralewicz
Jadwiga
(1987),
Autorytaryzm,
lk,
konformizm.
Analiza
spoeczestwa polskiego koca lat siedemdziesitych, Ossolineum, Wrocaw.

Korda Piotr (1987), Midzy nami zwierztami, Nasza Ksigarnia, Warszawa.
Kosea Krzysztof (1989), Wywiad z interpretacj fotogrammo, w: Antoni Suek,
Krzysztof Nowak, Anna Wyka (red.), Poza granicami socjologii ankietowej,
Instytut
Socjologii
Uniwersytetu
Warszawskiego,
Polskie
Towarzystwo
Socjologiczne, Warszawa.
Kowalik
Tadeusz
(red.)
(2002),
Nierwni
rwniejsi.
Sprawiedliwo
dystrybucyjna czasu transformacji, Fundacja Innowacja, Warszawa.

Kzek Wiesawa (1996), Bezrobocie jako zjawisko spoeczne, w: Mirosawa
Marody, Ewa Gucwa-Leny (red.), Podstawy ycia spoecznego w Polsce, Instytut
Studiw Spoecznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Kozyr-Kowalski Stanisaw (1979), Max Weber a wspczesne teorie stratyfikacji
spoecznej, PWN, Warszawa.
Komiski Andrzej K. (1998), Ekonomia, haso w: Encyklopedia socjologii, t. 1,
Krajewski Marek (1997), Konsumpcja i wspczesno. O pewnej perspektywie
rozumienia wiata spoecznego, Kultura i Spoeczestwo", nr 3.
Krasnodbski Zdzisaw (1986), Rozumienie ludzkiego zachowania. Rozwaania o
filozoficznych podstatoach nauk humanistycznych i spoecznych, PIW, Warszawa.
Krasnodbski Zdzisaw (1998), Autorytaryzm, haso w: Encyklopedia socjologii,
t.1, Oficyna Naukowa, Warszawa.
Krasko Nina (1996), Instytucjonalizacja socjologii w Polsce 1920-1970, PWN,
Warszawa.
Krebs
John
R.,
Davies
Norman
B.
(2001),
Wprowadzenie
do
ekologii
behawioralnej, tum. Mikoaj Goachowski, PWN, Warszawa.

Kroeber Alfred Louis, Kluckhohn Clyde May (1950), The Concept of Culture: A
Critical Revieiv of Definitions, Papers of Peabody Museum", Harvard University,
t. 41.
Kruczkowska Maria (1999), Francusko po bretosku, Gazeta Wyborcza", 11

lutego.
Krzemiski Ireneusz (b.d.w.), Co si dzieje midzy ludmi?, Wydawnictwo
Naukowe i Literackie OPEN, Warszawa.
Krzysztofek Kazimierz, Szczepaski Marek S. (2002), Zrozumie rozwj. Od
spoeczestw
tradycyjnych
do
informacyjnych,
Wydawnictwo
Uniwersytetu
lskiego, Katowice.
Kuczyski Pawe, Frybes Marcin, Strzelecki Jan, Lapeyronnie Didier (1994), W
poszukiwaniu ruchu spoecznego. Wok socjologii Alaina Touraine'a, Oficyna
Naukowa, Warszawa.
Kula Witold (1963), Problemy i metody historii gospodarczej, PWN, Warszawa.
Kunicki-Goldfinger Wadysaw J.H. (1974), Dziedzictwo i przyszo, PWN,
Warszawa.
Kunicki-Goldfinger Wadysaw J.H. (1993), Znikd donikd, PIW, Warszawa.
Kurcz Ida (1994), Zmienno i nieuchronno stereotypw, Wydawnictwo
Instytutu Psychologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa.
Kurczewska Joanna (1979), Nard w socjologii i ideologii polskiej, PWN,
Warszawa.
Kurczewski
Jacek
(1973),
Prawo
prymitywne.
Zjawiska
prawne
zo
spoeczestwach przed-pastwowych, Wiedza Powszechna, Warszawa.

Kuma Jerzy (1972a), Przedmowa, w: Jerzy Kurnal (red.), Twrcy naukowych
podstaw organizacji. Wybr pism, PWE, Warszawa.
450
Kurnal Jerzy (red.) (1972b), Twrcy naukowych podstaw organizacji. Wybr pism,
PWE, Warszawa.
Kuznets Simon S. (1989), Economic Development, the Family and Income
Distribution, Cambridge University Press, Cambridge.
Kwak Anna (1995), Niezamna kohabitacja jako zjawisko spoeczne, Studia
Socjologiczne", nr 3-4.
Kwaniewski
Jerzy
(2002),
Socjologia
stosowana,
haso
w:
Encyklopedia
socjologii, t. 4, Oficyna Naukowa, Warszawa.

Lalman David, Oppenheimer Joe, wistak Piotr (1994), Formalna teoria wyboru
racjonalnego: kumulatywne nauki polityczne, Studia Socjologiczne", nr 3-4.
Lenski Gerhard, Lenski Jean (1987), Human Societies; an Introduction to
Macrosociology, McGraw-Hill, New York.
Levi-Strauss Claude (1960), Smutek tropikw, tum. Aniela Steinsberg, PIW,
Warszawa.
Light Donald, Keller Suzanne, Calhoun Craig (1989), Sociology, Alfred A. Knopf,
New York.
Linton Ralph (1975), Kulturowe podstawy osobowoci, tum. Aleksandra JasiskaKania, PWN, Warszawa.
Lipsitz Bem Sandra (2000), Msko, kobieco. O rnicach wynikajcych z pci,
tum. Sylwia Pikiel, Gdaskie Towarzystwo Psychologiczne, Gdask.
Lissowski Grzegorz (1994), Wprowadzenie, do: Teoria racjonalnego wyboru,
Studia Sozologiczne", nr 3-4.
Lorenz Konrad (1963), Tak zwane zo, tum. Anna Danuta Tauszyska, PIW,
Warszawa.
Lorenz Konrad (1977), Odwrotna strona zwierciada. Prba historii naturalnej i
ludzkiego poznania, tum. Krzysztof Wolicki, PIW, Warszawa.
Lorenz Konrad (1996), Tak zwane zo, tum. Anna Danuta Tauszyska, PIW,
Warszawa.
Luckmann Thomas (1991), Niewidzialna religia. Problem religii we wspczesnym
wiecie, tum. Lucjan Bluszcz, Nomos, Krakw.
Luhmann Niklas (1998), Funkcja religii, tum. Dominika Motak, Nomos, Krakw.
Ludwikowski Rett R. (1998), Demokracja, haso w: Encyklopedia socjologii, t.1,
Lutyska
Krystyna
(1993),
Surveye
Polsce.
Spojrzenie
socjologiczno-
antropologiczne (Wybrane zagadnienia), Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej

odziski
Sawomir
(1999),
Obcy
krajowcy".
Perspektywy
polityki
wielokulturowoci w Polsce, maszynopis udostpniony przez autora.

o Maria (1985), Role spoeczne" w nowej roli, w: Edmund Mokrzycki, Maria
Ofier-ska, Jerzy Szacki (red.), O spoeczestwie i teorii spoecznej. Ksiga
powicona pamici Stanisawa Ossowskiego, PWN, Warszawa.
Mach Bogdan W. (1989), Funkcja i dziaanie: systemowa koncepcja ruchliwoci
spoecznej, PWN, Warszawa.
Machiska Hanna (2000), Wstp, w: Rwno praw kobiet i mczyzn.
Ustawodawstwo Unii Europejskiej i Rady Europy. Orzecznictwo Europejskiego
Trybunau Sprawiedliwoci oraz Europejskiego Trybunau Praw Czowieka. Teksty
i komentarze, Centrum Praw Kobiet, Warszawa.
McLuhan Marshall (2001), Wybr tekstw, tum. Ewa Ralska, Jacek M.
Stokosa, Zysk i S-ka, Pozna.
Macrae
Neil
C,
Stangor
Charles,
Hewstone
Miles
(1999),
Stereotypy
uprzedzenia. Najnowsze ujcie, tum. Magorzata Majchrzak, Anna i Magdalena

Kacmajer, Agnieszka Nowak, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask.
451
Magoska Maria (2001), Obywatel w procesie przemian, Ksigarnia Akademicka,

Krakw.
Malewska Hanna (1973), Mechanizmy socjalizacji a postawy, w: Stefan Nowak
(red.), Teorie postaw, PWN, Warszawa.
Manterys
Aleksander
(2000),
Klasyczna
idea
definicji
sytuacji,
Instytut
Stosowanych Nauk Spoecznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.

Mariaski Janusz (1997), Religia i Koci midzy tradycj i ponowoczesnoci.
Studium socjologiczne, Nomos, Krakw.
Mariaski Janusz (2000), Spoeczny charakter religii, w: Henryk Zimo (red.),
Religia
wiecie
wspczesnym.
Zarys
problematyki
religiologicznej,
Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin.

Markowski Daniel (1998), Struktura klasowo-warstwowa, w: Zbigniew Krawczyk,
Kazimierz Z. Sowa (red.), Socjologia w Polsce, Wysza Szkoa Pedagogiczna,
Rzeszw.
Marks Karol (1962), Ndza filozofii, tum. Tadeusz Zabudowski, w: Dziea, t. 4,
Ksika i Wiedza, Warszawa.
Marks Karol (1966), Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej, tum. Edward
Lipiski, w: Karol Marks, Fryderyk Engels, Dziea, t.13, Ksika i Wiedza,
Warszawa.
Marody Mirosawa (1987), Technologie intelektu, PWN, Warszawa.
Marody Mirosawa, Hausner Jerzy (1999), Trzy Polski. Potencja i bariery
integracji z Uni Europejsk, EU-monitoring III, Fundacja Ericha Brosta przy
Fundacji im. Friedricha Eberta, Warszawa.
Maynard Mary (1990), The Re-shaping of Sociology? Trends in the Study of
Gender, Sociology", nr 2.
Mayo Elton (1972a), Hawthorne i Western Electric Company, tum. Zofia
Szatyska, w: Jerzy Kurnal (red.), Twrcy naukowych, podstaw organizacji. Wybr
pism, PWE, Warszawa.
Mayo Elton (1972b), Pierwsze badania, tum. Zofia Szatyska, w: Jerzy Kurnal
(red.), Twrcy naukowych podstaw organizacji. Wybr pism, PWE, Warszawa.
Mazur Joanna (1998), Grupa spoeczna, haso w: Encyklopedia socjologii, t. 1,
Maczk Antoni (1996a), Wprowadzenie, w: Antoni Mczak, Henryk Samsonowicz,
Andrzej Szwarc, Jerzy Tomaszewski, Od plemion do Rzeczypospolitej. Nard, pa
stwo, terytorium w dziejach Polski, Ksika i Wiedza, Warszawa.

Mczak Antoni (1996b), Rzeczpospolita, w: Antoni Mczak, Henryk Samsonowicz,
Andrzej Szwarc, Jerzy Tomaszewski, Od plemion do Rzeczypospolitej. Nard, pa
stwo, terytorium w dziejach Polski, Ksika i Wiedza, Warszawa.
Mead George Herbert (1975), Umys, osobowo, spoeczestwo, tum. Zofia
Woliska, PWN, Warszawa.
Mead
Margaret
(1978),
Kultura
tosamo.
Studium
dystansu
midzypokoleniowego, tum. Jacek Howka, PWN, Warszawa.

Mead Margaret (1986), Trzy studia. 1. Dojrzewanie na Samoa. 2. Dojrzewanie na
Nowej Gwinei. 3. Pe i charakter w trzech spoecznociach pierwotnych, tum.
Ewa ycieska, PIW, Warszawa.
Melchior
Magorzata
(1990),
Spoeczna
tosamo
jednostki
(w
wietle
wyzwadw z Polakami pochodzenia ydowskiego w latach 19441955), Instytut

Mencwel Andrzej (1995), Antropologia kultury. Zagadnienia i wybr tekstw,
oprac. Grzegorz Godlewski, Leszek Kolankiewicz, Andrzej Mencwel, Mirosaw
Pczak, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Merton Robert K. (1982a), Teoria socjologiczna i struktura spoeczna, tum. Ewa
Morawska, Jerzy Wertenstein-uawski, PWN, Warszawa.
452
Merton Robert K. (1982b), Przyczynki do teorii grup odniesienia, tum. Ewa

Morawska, w: tene, Teoria socjologiczna i struktura spoeczna, tum. Ewa
Morawska, Jerzy Wertenstein-uawski, PWN, Warszawa.
Merton Robert K. (1982c), Teoria grup odniesienia i struktura spoeczna.
Kontynuacje, tum. Ewa Morawska, w: tene, Teoria socjologiczna i struktura
spoeczna, tum. Ewa Morawska, Jerzy Wertenstein-uawski, PWN, Warszawa.
Mikoajewska Barbara (1999), Zjawisko wsplnoty. Wybr tekstw, The Lintons'
Video Press, New Haven, CT.
Milczarek Krystyna (1997), Kultura zideologizowana - kultura skomercjalizowana.
Dylematy nauki i praktyki spoecznej, Kultura i Spoeczestwo", nr 3.
Miosz Czesaw (opra.) (2002), Kultura masowa, Wydawnictwo Literackie,
Krakw.
Mises Ludwig von (1998), Biurokracja, tum. Jan Kos, Instytut LiberalnoKonserwatywny, Lublin.
Modzelewski Wojciech (2000), Pacyfizm. Wzory i naladowcy, Oficyna Naukowa,
Warszawa.
Moir Ann, Jessel David (1989), Pe mzgu, tum. Nina Kancewicz-Hoffman, PIW,
Warszawa.
Mokrzycki
Edmund
(1980),
Filozofia
nauki
socjologia.
Od
doktryny
metodologicznej do praktyki badawczej, PWN, Warszawa.

Mokrzycki
Edmund
(1997),
Od
protokapitalizmu
do
posocjalizmu:
makrostrukturalny wymiar dwukrotnej zmiany ustroju, w: Henryk Domaski,

Andrzej Rychard (red.), Elementy nowego adu, Instytut Filozofii i Socjologii
Polskiej Akademii Nauk, Warszawa.
Mokrzycki
Edmund
niesentymentalny,
(2001),
Instytut
Nowa
Filozofii
klasa
i
rednia,
Socjologii
w:
Polskiej
tene,
Bilans
Akademii
Nauk,
Warszawa.
Montaigne Michel de (1985), Prby, tum. Tadeusz Boy-eleski, PIW, Warszawa.
Moore Barrington, Jr. (1973), Social Origins of Dictatorship and Democracy,
Penguin, London.
Morawski Pawe (2001), O akceptowalnych i dostpnych szansach yciowych w
Polsce w latach dziewidziesitych, w: Bogdan Cichomski, Wiesawa Kzek,
Pawe Morawski, Witold Morawski (red.), Sprawiedliwo spoeczna. Polska lat
dziewidziesitych, Scholar, Warszawa.
Morawski Witold (1979), Wstp, w: Witold Morawski (red.), Kierowanie w

spoeczestwie. Analiza socjologiczna, PWN, Warszawa.
Morawski Witold (1998), Zmiana instytucjonalna. Spoeczestwo. Gospodarka.
Polityka, PWN, Warszawa.
Morawski Witold (2001), Socjologia ekonomiczna, PWN, Warszawa.
Mucha Janusz (1986), Socjologia jako krytyka spoeczna. Orientacja radykalna i
krytyczna we wspczesnej socjologii zachodniej, PWN, Warszawa.
Niezgoda Agnieszka (2001), Nowa walka klasowa, Polityka", nr 40.
Nowak Martin A., May Robert M., Sigmund Karl (1995), Matematyka wzajemnej
pomocy, tum. Aleksy Bartnik, wiat Nauki", nr 8 (48).
Nowak Krzysztof (1989), Interwencja socjologiczna - socjologia dziaania i
socjologia w dziaaniu, w: Antoni Suek, Krzysztof Nowak, Anna Wyka (red.), Poza
granicami socjologii ankietowej, Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego,
Polskie Towarzystwo Socjologiczne, Warszawa.
Nowak Stefan (red.) (1965), Metody bada socjologicznych. Wybr tekstw, PWN,
Warszawa.
453
Nowak Stefan (1966), Przemiany spoecznej struktury w wiadomoci spoecznej,

Biuletyn OBOPiSP, Polskie Radio i Telewizja, Warszawa.
Nowak Stefan (1985), Metodologia bada spoecznych, PWN, Warszawa.
Nowicka Ewa (1991), wiat czowieka - wiat kultury. Systematyczny wykad
problemw antropologii kulturowej, PWN, Warszawa.
Nowicki Marek Antoni (2000), Europejska Konwencja Praw Czowieka: zakaz
dyskryminacji, w: Rwno praw kobiet i mczyzn. Ustawodawstwo Unii
Europejskiej
Sprawiedliwoci
Rady
oraz
Europy.
Orzecznictwo
Europejskiego
Trybunau
Europejskiego
Praw
Czowieka.
Trybunau
Teksty
komentarze, Centrum Praw Kobiet, Warszawa.

Nuttin Joseph (1968), Struktura osobowoci, tum. Tamara Koakowska, PWN,
Warszawa.
Offe Claus (1995), Nowe ruchy spoeczne: przekraczanie granic polityki
instytucjonalnej, tum. Pawe Karpowicz, w: Jerzy Szczupaczyski (red.), Wadza i
spoeczestwo, Scholar, Warszawa.
Olechnicki Krzysztof (1997), Ruch Nowej Ery (New Age): prba konceptualizacji
teoretycznej, Kultura i Spoeczestwo", nr 3.
Ortega y Gasset Jose (2002), Bunt mas, tum. Piotr Niklewicz, Muza, Warszawa.
Ossowska Maria (1947), Podstawy nauki o moralnoci, Czytelnik, Warszawa.
Ossowski Stanisaw (1966), Wi spoeczna i dziedzictwo krwi, w: tene, Dziea, t.
2, PWN, Warszawa.
Ossowski Stanisaw (1967a), O osobliwociach nauk spoecznych, w: tene,
Dziea, t. 4, PWN, Warszawa.
Ossowski Stanisaw (1967b), Przemiany wzorw we wspczesnej ideologii
narodowej, w: tene, Dziea, t. 3, PWN, Warszawa.
Ossowski
Stanisaw
(1967c), Wielogowy
Lewiatan
i grupa
spoeczna.
perypetiach pojciowych w socjologii, w: tene, Dziea, t. 4, PWN, Warszawa.

Ossowski Stanisaw (1967d), Z zagadnie psychologii spoecznej, w: tene, Dziea,
t. 3, PWN, Warszawa.
Ostrom Vincent (1994), Federalizm amerykaski. Tworzenie spoeczestwa
samorzdnego, tum. Justyna Kubicka Daab, Magorzata Korzycka-Iwanow, Polskie
Towarzystwo Psychologiczne, Pracownia Wydawnicza, Warszawa, Olsztyn.
Oyster Carol K. (2002), Grupy, tum. Anna Bezwiska-Walerjan, Zysk i S-ka,
Pozna.
Pakulski Jan (1993a), Mass Social Movements and Social Class, International
Sociology", nr 2.
Pakulski Jan (1993b), The Dying of Class or of Marxist Class Theory?,
International Sociology", nr 3.
Palmer Vivien M. (1928), Field Studies in Sociology. A Student Manual, University
of Chicago Press, Chicago.
Parkison Northcote (1963), Prawo Parkinsona albo w pogoni za postpem, tum.
Juliusz Kydryski, Ksika i Wiedza, Warszawa.
Parsons Talcott (1972), Szkice z teorii socjologicznej, tum. Alina Bentkowska,
PWN, Warszawa.
Pawluczuk Wodzimierz (2000), Religia, haso w: Encyklopedia socjologii, t. 3,
Peter Laurence J., Hull Raymond (1975), Zasada Petera. Dlaczego wszystko idzie
na opak, tum. Juliusz Kydryski, Ksika i Wiedza, Warszawa.
Peters B. Guy (1999), Administracja publiczna w systemie politycznym, tum.
Kazimierz W. Frieske, Scholar, Warszawa.
454
Petrusewicz Kazimierz (1978), Osobnik, populacja, gatunek, PWN, Warszawa.

Piotrowski Andrzej (1998), ad interakcji. Studia z socjologii interpretatywnej,
Uniwersytet dzki, d.
Pohoski Micha (1979), Proces osigni spoeczno-zawodowych w Polsce, w:
Tendencje rozwoju spoecznego, GUS, Warszawa.
Pohoski Micha (1983), Ruchliwo spoeczna a nierwnoci spoeczne, Kultura i
Spoeczestwo", nr 4.
Pohoski Micha (1995), Nierwnoci spoeczne w Polsce - kontynuacje i zmiany w
okresie transformacji ustrojowej, w: Ludzie i instytucje. Stawanie si adu
spoecznego; Pamitnik IX Oglnopolskigo Zjazdu Socjologicznego, Lublin 27-30
VI1994, do druku przygotowali Antoni Suek, Jzef Styk przy wsppracy Ireny
Machaj, t. 1, Uniwersytet Marii Curie-Skodowskiej, Lublin.
Pohoski Micha (1996), Nierwnoci spoeczne i ruchliwo spoeczna w Polsce.
Kontynuacja i zmiany w okresie transformacji ustrojowej, w: Mirosawa Marody,
Ewa Gucwa-Leny (red.), Podstawy ycia spoecznego w Polsce, Instytut Socjologii
Stosowanej Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Pohoski Micha, Somczyski Kazimierz M. (1978), Spoeczna klasyfikacja
zawodw, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa.
Poleszczuk Jan (1992), Biologiczne inspiracje w teorii socjologicznej, w: Antoni
Suek (red.), Dziedzictwo Stefana Nowaka, Instytut Socjologii Uniwersytetu
Warszawskiego, Polskie Towarzystwo Socjologiczne, Warszawa.
Polski Generalny Sonda Spoeczny: struktura skumulowanych danych 1992-1993
(1993), Instytut Socjologii Stosowanej Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Pomian Krzysztof (1992), Europa i jej narody, PIW, Warszawa.
Pool John (1994), Eve's Rib. The Biological Roots of Sex Differences, Crown
Publishers, New York.
Putnam Robert D. (1995), Demokracja w dziaaniu. Tradycje obywatelskie we
wspczesnych Woszech, tum. Jakub Szacki, Znak, Krakw.
Radkiewicz Magorzata (2001), Gender w humanistyce, Rapid, Krakw.
Rakowska-Harmstone Teresa (1997), Ethnicity, National Movements and the
Global Village", 2B. A Journal of Ideas", nr 11-12.
Raport o rozwoju spoecznym Polska 2000. Rozwj obszarw wiejskich (2000),
United Nations Development Program, Graff Press, Warszawa.
Raport o sytuacji polskich rodzin (1998), Kancelaria Prezesa Rady Ministrw,
Biuro Penomocnika Rzdu do spraw Rodziny, Warszawa.

Reinharz Shulamit (1992), Feminist Methods in Social Research, Oxford
University Press, New York, Oxford.
Reszke Irena (1991), Nierwno pci w teoriach. Teoretyczne wyjanienia
nierwnoci pci w sferze pracy zawodowej, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej
Reszke Irena (1995), Bezrobocie kobiet - stereotyp i realia, w: Anna Titkow,
Henryk Domaski (red.), Co to znaczy by kobiet w Polsce, Instytut Filozofii i
Reykowski Janusz (1964), Przedmowa do: Theodore M. Newcomb, Kultura a
osobowo, tum. Stanisaw Mika, w: Janusz Reykowski (red.), Problemy
osobowoci i motywacji w psychologii amerykaskiej, PWN, Warszawa.
Reykowski Janusz (1977), Osobowo jako centralny system regulacji i integracji
czynnoci
czowieka,
w:
Tadeusz
Tomaszewski
(red.),
Psychologia,
PWN,
Warszawa.
Reykowski Janusz (1979), Motywacja. Postawy prospoeczne a osobwo, PWN,
Warszawa.
455
Reykowski Janusz (red.) (1980), Osobowo a spoeczne zachowanie si ludzi,

Robertson Alton F. (1991), Beyond the Family. The Social Organization of Human
Reproduction, University of California Press, Berkeley, Los Angeles.
Robertson Roland (1998), Gwne zagadnienia analizy religii, tum. Baej
Kruppik, w: Wadysaw Piwowarski (red.), Socjologia religii. Antologia tekstw,
tum. Natalia Barbaro i in., Nomos, Krakw.
Rocznik Statystyczny 1997, GUS, Warszawa.
Roguska Beata, Wcirka Bogna (2000), Religijno i stosunek do Kocioa, w:
Krzysztof Zagrski, Micha Strzeszewski (red.), Nowa rzeczywisto. Oceny i
opinie 1989-1999, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa.
Rosner Andrzej (2000), rda utrzymania ludnoci wiejskiej, w: Xymena Doliska
(red.) Chop, rolnik, farmer? Przystpienie Polski do Unii Europejskiej nadzieje
i obawy polskiej wsi, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa.
Rwno praw kobiet i mczyzn. Ustawodawstwo Unii Europejskiej i Rady
Europy.
Orzecznictwo
Europejskiego
Trybunau
Sprawiedliwoci
oraz
Europejskiego Trybunau Praw Czowieka. Teksty i komentarze (2000), Centrum

Praw Kobiet, Warszawa.
Runciman Walter G. (1990), How Many Classes are in Contemporary British
Society?, Sociology", nr 3.
Rutkowski Jan J. (1998), Welfare and the Labor Market in Poland: Social Policy
during Economic Transition, World Bank Technical Papers", nr 417, World Bank,
Washington.
Rybicki Pawe (1979), Z podstawowych zagadnie grupy spoecznej, w: tene,
Struktura spoecznego wiata. Studia z teorii spoecznej, PWN, Warszawa.
Sahlins Marshall D. (1975), Ewolucja: konkretna i oglna, tum. Dariusz Niklas, w:
PWN, Warszawa.
Samsonowicz Henryk (1989), Przesanki tworzenia si narodu mazowieckiego na
przeomie XV i XVI w., w: Narody. Jak powstaway i jak wybijay si na
niepodlego? Profesorowi Tadeuszowi epkowskiemu w szedziesit rocznic
urodzin i czterdziestolecie pracy przyjaciele, koledzy, uczniowie, koordynator

zespou autorskiego Marcin Kula, PWN, Warszawa.
Samsonowicz Henryk (1994), Dzieje polityczne (poowa XlV-pocztek XVI w.), w:
Aleksander Gieysztor, Henryk Samsonowicz (red.), Dzieje Mazowsza do 1526
roku, PWN, Warszawa.
Samsonowicz
Samsonowicz,
Henryk
(1996),
Andrzej
redniowiecze,
Szwarc,
Jerzy
w:
Antoni
Tomaszewski,
Mczak,
Od
Henryk
plemion
do
Rzeczypospolitej. Nard, pastwo, terytorium w dziejach Polski, Ksika i Wiedza,

Warszawa.
Sanocki Wodzisaw (1976), Kwestionariusze osobowoci w psychologii, PWN,
Warszawa.
Sapir Edward (1978), Kultura, jzyk, osobowo, tum. Barbara Stanosz, Roman
Zimand, PIW, Warszawa.
Sartori Giovanni (1994), Teoria demokracji, tum. Piotr Amsterdamski, Daniel
Grynberg, PWN, Warszawa.
Sawiski Zbigniew, Domaski Henryk (1996), Polska Socjologiczna Klasyfikacja
Zawodw (PSKZ-1995). Propozycja badawcza, Spoeczestwo. Badanie. Metody
Ask", nr 2.
456
Schmitter Philippe C, Lynn Karl Terry (1995), Czym jest demokracja... i czym nie
jest, w: Jerzy Szczupaczyski (red.), Wadza i spoeczestwo, Scholar, Warszawa.
Seton-Watson Hugh (1977), Nations and States. An Inquiry into the Origins of
Nations and the Politics of Nationalism, Westview Press, Boulder, Co.
Sfera ubstzua w Polsce (w wietle bada gospodarstw domowych 1997) (1998),
GUS, Departament Warunkw ycia, Warszawa.
Shils Edward (1951), The Study ofthe Primary Group, w: Daniel Lerner, Harold D.
Laswell (red.), The Policy Sciences: Recent Deuelopments in Scope and Method,
Stanford University Press, Stanford.
Shils Edward (1984), Tradycja, tum. Jerzy Szacki, w: Joanna Kurczewska, Jerzy
Szacki (red.), Tradycja i nowoczesno, Czytelnik, Warszawa.
Shils Edward, Janowitz Morris (1956), Cohesion and Disintegration in the
Wehrmacht in World War II, w: Daniel Katz i in. (red.), Public Opinion and
Propaganda, Dryden Press, New York.
Siemaszko Andrzej (1993), Granice tolerancji. O teoriach zachowa dewiacyjnych,
PWN, Warszawa.
Siemieska Renata (1996), Kobiety: nowe wyzwania. Starcie przeszoci z
teraniejszoci, Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Siemieska Renata (red.) (1997), Portrety kobiet i mczyzn w rodkach
masowego przekazu i w podrcznikach szkolnych, Scholar, Warszawa.
Siemieska Renata (2000), Nie mog, nie chc czy nie potrafi. O postawach i
uczestnictwie politycznym kobiet w Polsce, Scholar, Warszawa.
Siemieska Renata, Marody Mirosawa (1996), Miejsce i rola kobiet w nowym
adzie ekonomicznym, w: Mirosawa Marody (red.), Oswajanie rzeczywistoci.
Midzy realnym socjalizmem a realn demokracj, Instytut Studiw Spoecznych,
Warszawa.
Simmel Georg (1975), Socjologia, tum. Magorzata ukasiewicz, PWN, Warszawa.
Skaryska Krystyna (1999), Psychologia polityczna: gwne tematy, waniejsze
dokonania i fazy rozwoju, w: Krystyna Skaryska (red.), Psychologia spoeczna,
Zysk i S-ka, Pozna.
Skaryska Krystyna (red.) (2001), Podstawy psychologii politycznej, Zysk i S-ka,
Pozna.
Sklair Leslie (1991), Sociology ofthe Global System, Harvester Wheatsheaf, New
York.
Skolnick Arlene S., Skolnick Jerome H. (1989), Introduction, w: Arlene S.

Skolnick, Jerome H. Skolnick (red.), Family in Transition. Rethinking Marrage,
Sexuality, Child Rearing, and Family Organization, Scott Foresman and Company,
Glenview, London.
Somczyski Kazimierz M. (1974), Ukady zgodnoci i niezgodnoci pozycji
spoecznych,
w:
Wodzimierz
Wesoowski
(red.),
Zrnicowanie
spoeczne,
Ossolineum, Wrocaw.
Somczyski Kazimierz M. (1989), Social Structure and Mobility: Poland, Japan
and the United States, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, War
szawa.
Somczyski Kazimierz M. (1991), Szkoa i wyksztacenie, w: Zbigniew Krawczyk,
Witold Morawski (red.), Socjologia. Problemy podstawowe, PWN, Warszawa.
Somczyski Kazimierz M., Domaski Henryk (1998), Zrnicowanie spoecznozawodowe, w: Zbigniew Krawczyk, Kazimierz Z. Sowa (red.), Socjologia w Polsce,
Wysza Szkoa Pedagogiczna, Rzeszw.
Somczyski Kazimierz M., Janicka Krystyna, Mach Bogdan, Zaborowski Wojciech
(1996), Struktura spoeczna a osobowo. Psychospoeczne funkcjonowanie
jednostki w wa-
457
runkach zmiany spoecznej, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk,

Warszawa.
Slomczyski Kazimierz M., Kacprowicz Grayna (1979), Skale zawodw, Instytut
Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa.
Smith Anthony D. (1986), The Ethnic Origins of Nations, Blackwell, Oxford.
Sowa Kazimierz Z. (1989), Zmierzch i odrodzenie lokalizmu, w: Bogdan
Jalowiecki, Kazimierz Z. Sowa, Piotr Dudkiewicz (red.), Spoecznoci lokalne.
Teraniejszo i przyszo, Instytut Gospodarki Przestrzennej, Wydzia Geografii i
Studiw Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Starosta
Pawe
zbiorowoci
(1995),
lokalne
Poza
wzory
metropoli.
porzdku
Wiejskie
maomiasteczkowe
makrospoecznego,
Wydawnictwo
Uniwersytetu dzkiego, d.
Steward Julian H. (1950), Area Research. Theory and Practice, Social Science
Research Council, New York.
Stogdill Ralph M. (1948), Personal Factors Associated with Leadership: A Suroey
of the Literature, Journal of Psychology", nr 25.
Strelau Jan (1977), Osobowo. Zagadnienia oglne, w: Tadeusz Tomaszewski
(red.), Psychologia, PWN, Warszawa.
Strinati Dominie (1995), Wprowuadzenie do kultury popularnej, tum. Wojciech J.
Burszta, Zysk i S-ka, Pozna.
Suek Antoni, Nowak Krzysztof, Wyka Anna (red.) (1989), Poza granicami
socjologii ankietowej, Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Polskie
Towarzystwo Socjologiczne, Warszawa.
Sulek Antoni (1990), W terenie, w archiwum i w laboratorium. Studia nad
warsztatem
socjologa,
Instytut
Socjologii
Uniwersytetu
Warszawskiego,
Warszawa.
Sumner William Graham (1906), Folkways, Ginn and Company, Boston (wyd.
polskie: Sumner William Graham, Naturalne sposoby postpowania w gromadzie.
Studium
zwyczajw
socjologicznego
oraz
znaczenia
kodeksw
praktyk
moralnych,
ycia
tum.
codziennego,
Marian
Kempny,
manier,
Krystyna
Romaniszyn, PWN, Warszawa 1995).

Szacka Barbara, Sawisz Anna (1990), Czas przeszy i pami spoeczna.
Przemiany wiadomoci historycznej inteligencji polskiej 1965-1988, Instytut
Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Szacka Barbara, Szacki Jakub (red.) (1991), Czowiek, zwierz spoeczne, tum.
Krzysztof Najder, Barbara Szacka, Jakub Szacki, Czytelnik, Warszawa.
Szacki Jerzy (1975), Wstp, w: Ralph Linton, Kulturowe podstawy osobowoci,
tum. Aleksandra Jasiska-Kania, PWN, Warszawa.
Szacki Jerzy (red.) (1995), Sto lat socjologii polskiej. Od Supiskiego do
Szczepaskiego, PWN, Warszawa.
Szacki Jerzy (1997a), O narodzie i nacjonalizmie, Znak", nr 3 (502).
Szacki Jerzy (1997b), W subie spoeczestwa czy wadzy, w: Stanisaw KozyrKowalski,
Andrzej
Przestalski,
Jan
Wodarek
(red.),
Krytyka
rozumu
socjologicznego. Praca zbiorowa wydana z okazji 100-lecia urodzin Tadeusza

Szczurkiewicza, Zysk i S-ka, Pozna.
Szacki
Jerzy
(2002),
Historia
myli
socjologicznej,
wydanie
nowe,
PWN,
Warszawa.
Szczepaski Jan (1963), Elementarne pojcia socjologii, PWN, Warszawa.
Szczepaski Jan (1969), Socjologia. Rozwj problematyki i metod, PWN,
Warszawa.
Szczepaski Jan (1972), Elementarne pojcia socjologii, PWN, Warszawa.
Szczepaski Marek S. (1989), Przestrze i miejskie zbiorowoci lokalne. Szkic z
socjologii ycia codziennego, w: Bogdan Jaowiecki, Kazimierz Z. Sowa, Piotr
Dudkiewicz (red.), Spoecznoci lokalne. Teraniejszo i przyszo, Instytut
Gospodarki Przestrze-
458
nej, Wydzia Geografii i Studiw Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego,

Warszawa.
Szczepaski Marek S. (1992), Pokusy nowoczesnoci. Polskie dylematy rozwojwe,
Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego, Katowice.
Szczepaski Marek S. (1999), Modernizacja, haso w: Encyklopedia socjologii, t.
2, Oficyna Naukowa, Warszawa.
Szczupaczyski Jerzy (1998), Sowo wstpne, w: Jerzy Szczupaczyski (red.),
Wadza i spoeczestwo 2, Scholar, Warszawa.
Szmatka Jacek (opra.) (1978), Elementy mikrosocjologii. Wybr tekstzu
klasykw socjologii, tum. Kszysztof Frysztacki, Helena Kozakiewicz, Wojciech
Micicki, Janusz Mucha, Jan Olbrycht, Tadeusz Sozaski, Jacek Szmatka,
Uniwersytet Jagielloski, Krakw.
Szmatka Jacek (1989), Mae struktury spoeczne. Wstp do mikrosocjologii
strukturalnej, PWN, Warszawa.
Szmatka
Jacek
(1998),
Prba
strukturalistycznej
koncepcji
maej
grupy
spoecznej, w: Irena Machaj (red.), Mae struktury spoeczne, Wydawnictwo

Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej, Lublin.
Szmatka Jacek, Lovaglia Michael J., Mazur Joanna (1996), Znaczenie metody w
rozwoju teorii socjologicznej. Modyfikacja koncepcji Bergera, Wagnera i Zelditcha
kumulatywnego rozwoju wiedzy socjologicznej, Studia Socjologiczne", nr 2.
Sztompka Piotr (1974), System and Function, Academic Press, New York.
Sztompka Piotr (1985), Teoria socjologiczna koca XX wieku, wstp w: Jonathan
H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, tum. Jacek Szmatka, PWN, Warszawa.
Sztompka Piotr (1993), The Sociology of Social Change, Blackwell, Oxford,
Cambridge.
Szwarc Andrzej (1996), Pod zaborami, w: Antoni Mczak, Henryk Samsonowicz,
Andrzej Szwarc, Jerzy Tomaszewski, Od plemion do Rzeczypospolitej. Nard,
pastwo, terytorium w dziejach Polski, Ksika i Wiedza, Warszawa.
Szymborski Krzysztof (1999), Poprawka z natury. Biologia, kultura, seks,
Prszyski i S-ka, Warszawa.
Tarkowska Elbieta (1998), Past and Present Poverty in Poland, maszynopis
udostpniony przez autork.
Tarkowska Elbieta (2000a), Bieda, historia i kultura, w: Elbieta Tarkowska
(red.), Zrozumie biednego. O dawnej i nowej biedzie w Polsce, Typografika,
Warszawa.
Tarkowska Elbieta (2000b), Bieda dawna i obecna, w: Elbieta Tarkowska (red.),
Zrozumie biednego, Typografika, Warszawa.
Tarkowski Jacek (1994), Pojcie spoecznoci lokalnej, w: tene, Socjologia wiata
polityki, t.1, Instytut Studiw Politycznych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa.
Tazbir Janusz (1998), Kultura szlachecka w Polsce, Wydawnictwo Poznaskie,
Pozna.
Thorpe William H. (1961), Bird-Song. The Biology of Vocal Communication and
Expression in Birds, Cambridge University Press, Cambridge.
Tillman
Klaus-Jrgen
(1996),
Teorie
socjalizacji.
Spoeczno,
instytucja,
upodmiotowienie, tum. Grzegorz Bluszcz, Bartek Miracki, PWN, Warszawa.

Tilly Charles (1998), Formowanie si pastw narodowych w Europie Zachodniej,
w: Jerzy Szczupaczyski (red.), Wadza i spoeczestwo 2, Scholar, Warszawa.
Tomaszewski Jerzy (1996), Dwadziecia lat niepodlegoci, w: Antoni Mczak,
Henryk Samsonowicz, Andrzej Szwarc, Jerzy Tomaszewski, Od plemion do
Rzeczypospolitej. Nard, pastwo, terytorium w dziejach Polski, Ksika i Wiedza,
Warszawa.
Tong Rosemarie Putnam (2002), Myl feministyczna. Wprowadzenie, tum.
Jarosaw Mikos, Boena Umiska, PWN, Warszawa.
459
Touraine Alain, Dubet Francois, Wieviorka Michael, Strzelecki Jan (1982),

Solidarite. Analyse d'un mouvement social. Pologne 1980-1981, Fayard, Paris.
Townsend John Marshall (1998), What Women Want - What Men Want. Why the
Sexes Still See Love and Commitment So Differently, Oxford University Press,
Oxford, New York.
Trutkowski Cezary (2000), Spoeczne reprezentacje polityki, Scholar, Warszawa.
Turner Jonathan H. (1985), Struktura teorii socjologicznych, tum. Jacek Szmatka,
PWN, Warszawa.
Turner John C. (1998), Ku poznawczej redefinicji pojcia grupa spoeczna", tum.
Aleksander Marcinkowski, w: Irena Machaj (red.), Mae struktury spoeczne,
Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej, Lublin.
Turowski
Jan
(1993),
Socjologia.
Mae
struktury
spoeczne,
Towarzystwo
Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin.

Turowski Jan (1994), Socjologia. Wielkie struktury spoeczne, Towarzystwo
Turowski
Jan
(1995),
Socjologia
wsi
rolnictwa,
Towarzystwo
Naukowe
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin.

Tyszkiewicz Anna (1998), eby chcieli chcie. Problematyka konformizmu xv
teoriach zachowa i stosunkiu spoecznych, Orodek Bada Modziey, Instytut
Tymowski Andrzej (1973), Minimum socjalne. Metodyka i prba okrelenia, PWN,
Warszawa.
Walicki Andrzej (1996), Marksizm i skok do krlestwa wolnoci. Dzieje
komunistycznej utopii, PWN, Warszawa.
Wallace Walter L. (1972), Preface, w: Walter L. Wallace (red.), Sociological
Theory, Aldine Atherton, Chicago, New York.
Waldenberg Marek (2000), Narody zalene i mniejszoci narodowe w Europie
rodkowo-Wschodniej. Dzieje konfliktw i idei, PWN, Warszawa.
Warner William L., Lunt Paul S. (1942), The Social Life ofa Modern Community
(Yankee City Series 2), New York.
Warren Roland L. (1972), The Community in America, Rand McNally, Chicago.
Warzywoda-Kruszyska Wielisawa (1998), Wielkomiejscy biedni - formujca si
under-class? Przypadek klientw pomocy spoecznej, Kultura i Spoeczestwo",
nr 2.
Wasilewski Jacek (1995), Elita, haso w: Encyklopedia socjologii, t.1, Oficyna

Naukowa, Warszawa.
Waters Malcolm (1997), Inequality after Class, w: David Owen (red.), Sociology
after Postmodernism, Sage, London, Thousand Oaks, New Delhi.
Watkins Ken C. (1975), Social Control, Longman, London, New York.
Weber Max (1975), Klasy, stany, partie - podzia wadzy w obrbie wsplnoty,
tum. Dariusz Niklas, w: Wodzimierz Derczyski, Aleksandra Jasiska-Kania,
Jerzy Szacki (red.), Elementy teorii socjologicznych. Materiay do dziejw
wspczesnej socjologii zachodniej, PWN, Warszawa.
Weber Max (1975), Trzy czyste typy prawomocnego panowania, tum. Bogdan
Chwedeczuk, w: Wodzimierz Derczyski, Aleksandra Jasiska-Kania, Jerzy
Szacki (red.), Elementy teorii socjologicznych. Materiay do dziejw wspczesnej
socjologii zachodniej, PWN, Warszawa.
Weber Max (1994), Etyka protestancka a duch kapitalizmu, tum Jan Miziski,
test, Lublin.
Weber Max (2000), Dziea zebrane z socjologii religii. Etyka gospodarcza religii
wiatowych, t.1: Taoizm i konfucjanizm, tum. Tadeusz Zatorski, t. 2: Hinduizm i
buddyzm, tum. Grzegorz Sowiski, t. 3: Staroytny judaizm, tum. Dominika
Motak, Nomos, Krakw.
460
Weber Max (2002), Gospodarka i spoeczestwo. Zarys socjologii rozumiejcej,

tum. Dorota Lachowska, PWN, Warszawa.
Wesoowski Wodzimierz (1962), Studia z socjologii klas i warstw spoecznych,
Wesoowski Wodzimierz (1966), Klasy, warstwy, wadza, PWN, Warszawa.
Wesoowski
Wodzimierz,
Mach
Bogdan
W.
(1986),
Systemowe
funkcje
ruchliwoci spoecznej w Polsce, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii

Nauk, Warszawa.
Whelehan Imelda (1995), Modern Feminist Thought. From the Second Wave to
Post-Feminism", Edinburgh University Press, Edinburgh.
Wiatr Jerzy J. (1976), Spoeczestwo. Wstp do socjologii systematycznej, PWN,
Warszawa.
Widmaier Hans-Peter (1995), O adzie spoecznym. Demokratyczna polityka
spoeczna. Logika demokracji, tum. Tadeusz Kowalak, Fundacja im. Friedricha
Eberta, Warszawa.
Wierciski Andrzej (1990), O odrbnoci taksonomicznej, naturze i istocie
gatunkowej czowieka, Problemy", nr 8.
Wilhoite Fred H., Jr. (1991), Wadza polityczna u naczelnych: podejcie
biobehawioralne, tum. Krzysztof Najder, w: Barbara Szacka, Jakub Szacki (red.),
Czowiek, zwierz spoeczne, Czytelnik, Warszawa.
Wilkin Jerzy (2000), Struktura wsi i rolnictwa - Polska a kraje Unii Europejskiej,
w: Xymena Doliska (red.) Chop, rolnik, farmer? Przystpienie Polski do Unii
Europejskiej - nadzieje i obawy polskiej wsi, Instytut Spraw Publicznych,
Warszawa.
Wilson Edward O. (1998), O naturze ludzkiej, tum. Barbara Szacka, PIW, Zysk i Ska, Warszawa, Pozna.
Wilson Edward O. (2000), Socjobiologia. Wydanie popularnonaukowe, tum.
Mariusz Siemiski, Zysk i S-ka, Pozna.
Wojcieszke Bogdan (2002), Czowiek wrd ludzi. Zarys psychologii spoecznej,
Scholar, Warszawa.
Wolff-Powska Anna (1998), Oswojona Rewolucja. Europa rodkowo-Wschodnia w
procesie demokratyzacji, Instytut Zachodni, Pozna.
Woroniecka
Grayna
(2001),
Dziaanie
interpretatyzunej, Oficyna Naukowa, Warszawa.
polityczne.
Prba
socjologii
Wdz Jacek
(1989),
Poczucie przynalenoci lokalnej -
niektre
czynniki
konstytutyzune, w: Bogdan Jaowiecki, Kazimierz Z. Sowa, Piotr Dudkiewicz

(red.), Spoecznoci lokalne. Teraniejszo i przyszo, Instytut Gospodarki
Przestrzennej,
Wydzia
Geografii
Studiw
Regionalnych
Uniwersytetu
Wdz Kazimiera, cki Krzysztof (1998), Nowe i stare ubstwo na Grnym lsku
(Ubstwo w rejonach pogranicza kulturowego), Kultura i Spoeczestwo", nr 2.
Wrangham
Richard,
Peterson
Dale
(1999),
Demoniczne
samce.
Mapy
czekoksztatne i rda ludzkiej przemocy, tum. Monika Auriga, PIW, Warszawa.

Zanden James W. Vander (1990), Sociology. The Core, McGraw Publishing
Company, New York.
Zdybicka Zofia (2000), Religia a kultura, w: Henryk Zimo (red.), Religia w
wiecie
wspczesnym.
Zarys
problematyki
religiologicznej,
Towarzystwo

Zelizer Viviana A. (1989), Pricinig the Priceless Child: From Baby Farms to BlackMarket Babies, w: Arlene S. Skolnick, Jerome H. Skolnick (red.), Family in
Transition.
Re-thinking
Marriage,
Sexuality,
Child
Rearing,
and
Family
Organization, Scott, Foresman and Company, Glenview, London.

461
Zikowski Marek (1981), Znaczenie - interakcja - rozumienie. Studium z

symbolicznego
interakcjonizmu
socjologii
fenomenologicznej
jako
wersji
socjologii humanistycznej, PWN, Warszawa.

Znaniecki Florian (1988), Wstp do socjologii, PWN, Warszawa.
uk Piotr (2001), Spoeczestwo w dziaaniu. Ekolodzy, feministki, skotersi.
Socjologiczna analiza nowych ruchw spoecznych w Polsce, Scholar, Warszawa.
Biuletyny CBOS-u
BS/197/175/94, Rodzina: Warto uznazuana czy realizowana?, Warszawa, listopad
1994. BS/208/183/94, Nieporozumienia i konflikty w rodzinie, Warszawa, grudzie
1994.
BS/13/10/95, Funkcjonowanie domu: Podzia obowizkw, obcienia, pomoc,
Warszawa,
stycze 1995.
BS/132/130/96, Presti zawodw a struktura zarobkw, Warszawa 1996.
BS/186/184/96, Rodzina w dobie przemian-postrzegane zagroenia, Warszawa,
grudzie
1996.
BS/87/87/98,
Polskie
rodziny
poczucie
bezpieczestwa
materialnego i zagroenia bied,

Warszawa, lipiec 1998.
BS/19/99, Rodzice i rwienicy w opiniach modego pokolenia Polakw, Warszawa,
luty 1999.
BS/98/99, Modzie o yciu seksualnym, Warszawa, czerwiec 1999.
BS/53/2000, Sytuacja polskich rodzin - oceny i postulaty, Warszawa, marzec 2000.

Barbara Szacka - Wstęp Do Socjologii

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Barbara Szacka - Wstęp Do Socjologii

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Barbara Szacka - Wstęp Do Socjologii

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

OFICYNA -W" NAUKOWA

Rozdzia I. CHARAKTER SOCJOLOGII I HISTORYCZNE WARUNKI JEJ

1. Kultura jako wyrnik czowieka

1. Pojcie interakcji spoecznej

1. Kontrola spoeczna i porzdek spoeczny

1. Grupa spoeczna jako przedmiot zainteresowania socjologii

1. Celowe grupy formalne, czyli organizacje

Rozdzia X. SPOECZNO LOKALNA

1. Nard jako przedmiot zainteresowania socjologii

1. Rnice i nierwnoci jako przedmiot zainteresowania socjologii

Rozdzia XIV. ZRNICOWANIE SPOECZNE, NIERWNOCI I

Rozdzia XVI. SFERA REPRODUKCJI

1. Rodzina jako instytucja

Rozdzia XVIII. SFERA EKSPRESYJNO-INTEGRACYJNA

i bogatszy obraz. W podrcznikach panuje to, co Piotr

Sztompka nazywa programowym eklektyzmem" (Sztompka 1985: 40-41). Jest on obecny

wiedzy o socjologii, ale take o problemach spoeczestw wspczesnych, zwaszcza

spoeczestwie brytyjskim w przypadku brytyjskich, a o amerykaskim - w przypadku

podrozdziay wewntrz nich. Moim celem byo uzyskanie konstrukcji przypominajcej

bibliograficzn. Gwnym celem byo dostraczenie informacji o dostpnych w jzyku

sprawiajce mi najwiksz trudno. Szczeglnie wiele wnieli Piotr Chmielewski,

wydawniczej dzielia si ze mn uwagami o kolejnych partiach pracy w miar ich

powstawania, udzielaa mi yczliwego wsparcia w tym trudzie oraz udostpniaa swoje

Zikowski, ktry ucieleni moje marzenia o wnikliwej i krytycznej, a zarazem yczliwej

Charakter socjologii i historyczne

1. Przedsocjologiczna wiedza o spoeczestwie 19

Przedsocjologiczna wiedza o spoeczestwie

Socjologia jako dyscyplina naukowa narodzia si w pierwszej poowie XIX wieku.

zachodzcych w zbiorowociach ludzkich (Jan Szczepaski 1972: 12), to staje si

gromadzie, rozporzdza jak wiedz praktyczn o zjawiskach i procesach

w zbiorowociach ludzkich. Bez niej nie mgby sobie

poradzi z problemami, jakie nastrczao ycie gromadne.

zbiorowym, ktre byy podejmowane i rozwaane w cigu stuleci i obecnie

Wiedza przedsocjologiczna o zjawiskach spoecznych miaa dwie postacie:

Przedsocjologiczna refleksja teoretyczna

zainteresowanych idealnym pastwem moemy znale cakiem duo wiedzy o

i co mu tylko do gowy w danym momencie przychodzi, to rzeczywisto

i zmienia bieg spraw ludzkich; trudno wic sdzi, e

rzdz nimi jakie prawidowoci.

Rozdzia I. Charakter socjologii i historyczne warunki jej powstania

eczestwa. Oddzielenie porzdku spoecznego od politycznego byo drug

Wiedza potoczna i wiedza naukowa

dowiadcze. Czsto przybiera ona posta przysw, wrd ktrych nietrudno

i nasikamy ni jak owa przysowiowa

dychotomicznymi. Znajdujemy w niej skonno do traktowania nastpstwa w

zosta sformuowany sd oglny (kiedy mody czowiek nie ustpi w autobusie

wskazuje si na takie ich cechy, jak charakter upraszczajcy,

generalizacje, sztywno i odporno na zmiany, a take to, e rzadko maj

Chocia o szkodliwoci stereotypw napisano niemao, to przy wszystkich swoich

prawdami goszonymi przez socjologi akademick. Charakterystyczny dla niej

Rozdzia I. Charakter socjologii i historyczne warunki jej powstania

epistemologicznych i metodologicznych, abstrakcyjnych poj oraz oglnych

badawczego. S trzy podstawowe reguy: 1) wyrane okrelenie badanego

istniejcych teorii; 2) staranne zbieranie danych i umoliwienie innym badaczom

opartych na faktach od tych, ktre s tylko domysami, a take dopasowanie

stopnia oglnoci formuowanych twierdze do zakresu danych, ktre stanowi

2. Historyczne warunki narodzin socjologii